mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe

DeLe heewJee&efCnke1 mJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe-meentCeb~~
eeeefjcebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj
ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee-meeeF&me eemeesdJeeme ceW)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeefueDeCebleefpeCes~
CejheJej-ueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jevos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
-ueIeg egleYeefeegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
Debieebie - yeeeYeeefJele - cevevleefJe<eeb vecemeeefce~~1~~
Feefce Yebles! megoYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb DebieesJebieheFCCeS heeng[eheefjecce-megehe{ceeefCe-Deesie-hegJJeiee-etefueee esJe megelLee-LegF-Oecce-keneFeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,
Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb, meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
DeLe heewJee&efCnkemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(Cecees DejnbleeCeb mes ueskej hetje hee" he{kej 9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehekej Leesmmeeefce mleJe
he{kej Yeefe he{W~)
-Deeeee&YeefeiegYekelee Jeeb meeOe&-erheefleeJeefle&ve:~
Jeboecens ef$emebKeesve-veJekeesef-cegveerejeved~~1~~
Feefce Yebles! DeeeefjeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb mecceCeeCemecceobmeCe-mecceeeefjepegeeCeb hebeefJeneeejeCeb DeeeefjeeCeb DeeeejeefomegoCeeCeesJeosmeeeCeb GJepPeeeeCeb eflejeCeiegCeheeueCejeeCeb
meJJemeentCeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees, yeesefnueenes
megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
hegve: mJeeOeee meceeheve kejles meceeveceesmleg heewJee&efCnkemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled Cecees DejnbleeCeb Deeefo he{kej 9 yeej ceneceb$e pehekej LeesmmeeefcemleJe he{kej egleYeefe he{)W
1. ceOeevn ceW mJeeOeee kejles mecee DehejeefCnke yeesueW~ jeef$e ceW mJeeOeee kes eejbYe kes mecee hetJe&jeef$eke yeesueW~

(2)

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke

ceb i eueeejCe

vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:

DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eeseif eve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegevf eefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogejf leeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
%eeveebpeveMeueekeee~
e#egvceerefueleb esve, lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb
heefjJeOe&keb, Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb
Fob Meeeb eer<edKeC[eieceb veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%e osJee:,
leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee eerheg<heovleYetleyeueerDeeeee&eJf ejefeleb ieefCeveerDeeefe&keeeer%eeveceleerke=le efmeevleefevleeceefCeerkee meceefvJeleb~
eesleej: meeJeOeeveleee (he"vleg) e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
meJe&cebieueceebieueb, meJe&keueeCekeejkeced~
eOeeveb meJe&Oecee&Ceeb, pewveb peeleg Meemeveced~~5~~

RQRQ

(3)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb. 433

ISBN 978-93-84003-25-8

eerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefue efJejefele:

<edKeC[eiece:
(eer YetleyeefuemetefjJee&efJejefele:)

JesoveeKeC[veece-elegLe&: KeC[:
(efleere Jesoveevegeesieejme <eJesoveekeeueefJeOeevemehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejemeceefvJele:)

(SkeeoMees evLe:)
efmeevleefevleeceefCe erkee

ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

(yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer efMe<ee, oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele)

efnvoer erkee

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer

(HeerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele)

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org,
www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe
500 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2540

Deeefeve Meg. hetefCe&cee, 8 Deketyej 2014

cetue
300/-.

(4)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
eeJeCe ke=<Cee Skeced (13 pegueeF& 2014) kees hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele eer ieewlece ieCeOej Je<e& (2014-2015) kes Devleie&le
MejohetefCe&cee 2014 kes DeJemej hej ekeeefMele

kecheesep
f ebie-%eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(5)

Veer Gyanodaya Granthmala Serial No. 433

ISBN 978-93-84003-25-8

Shrimadbhagwat Pushpadant & Bhootbali Virachitah

Shatkhandagamah
(Shri Bhootbali Surivarya Virachitah)

Vedana Khand nam-Chaturthah Khandah

(With two Anuyogdwars of Sixth Vednakal Vidhan & Seventh
Vednabhav Vidhan of Second Vednanuyogdwar)

Volume-11
-Siddhant Chintamani CommentaryGanini Pramukh Aryika Shiromani

Shri Gyanmati Mataji

(the disciple of Acharya Shri Veer Sagar Ji Maharaj, the first Pattashishya
of Charitra Chakravarti Prathmacharya Shri Shantisagar Ji Maharaj &
receipient of honorary degrees of D.Litt. two times.)
-Hindi Commentary-

Pragyashramni Aryika Shri Chandnamati Mataji

(receipient of honorary degree of Ph.D.)

-: Published By :-

Digambar Jain Institute of Cosmographic Research

Jambudweep-Hastinapur-250404, Distt.-Meerut (U.P.), Phone-(01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org,
www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

First Edition
500 Copies

Veer Nirvan Samvat 2540

Ashwin Shukla Poornima, 8 October 2014

Price
300/-

(6)

VEER GYANODAYA GRANTHMALA

This granthmala is an ambitious project of D.J.I.C.R. in
which we are publishing the original and translated
works of Digambar Jain sect written in Hindi,
English, Sanskrit, Prakrit, Apabhramsh,
Kannad, Gujrati, Marathi Etc. We are
also publishing short story type
books, booklets etc. in the
interest of beginners
and children.
-Founder & Inspiration-

GANINI PRAMUKH ARYIKA SHIROMANI

SHRI GYANMATI MATAJI

-Guidance-

Pragya Shramni Aryika Shri Chandnamati Mataji

-Director & Editor -

Karmayogi Peethadhish Swastishri Ravindrakirti Swami Ji

-Managing Editor-

Jeevan Prakash Jain

All Rights Reserved for the Publisher

Published on the occasion of Sharad Poornima-2014 during

"Shri Gautam Gandhar Year" (2014-2015) announced by Param
Pujya Ganini Pramukh Aryika Shiromani Shri Gyanmati Mataji
on Shravan Krishna Ekam, 13th July 2014.

-Composing-

Gyanmati Network
Jambudweep-Hastinapur (Meerut) U.P.

(7)

efJe<eeevegeceefCekee
efJe<ee

he= mebKee

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1.
2.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
15.
16.
17.

mecheeokeere
9
emleeJevee
11
Deeeee& elege heefjee
20
<edKeC[eiece keer efmeevleefebleeceefCe erkee kee uesKeve keeue : Ske ef ceW
29
OeJeuee erkee SJeb efmeevleefebleeceefCe erkee kes ebLeeW ceW Devlej (ee&)
36
pewve Meemeve kes ceneve ebLe-<edKeC[eiece hej efmeevleefebleeceefCe erkee-Ske ceneve ke=efle 40
oes Meyo
42
eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kee mebef#ehle peerJeve heefjee 43
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kee mebef#ehle peerJeve heefjee
44
Hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
45
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee heefjee
52
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
55
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer
60
<edKeC[eiece ebLe hetpee
64
<edKeC[eiece ebLe keer cebieue Deejleer
69
hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele mebmke=le erkee kee Ske he=
70
hetpe eer eboveeceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele efnvoer erkee kee Ske he=
71
mecehe&Ce
72

<edKeC[eiece:-elegLe&KeC[:
SkeeoMees evLe:, efmeevleefebleeceefCeerkee
1. DeLe JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejced
(<ees[MeYesoevleie&le<eevegeesieejced)
eLece ceneefOekeej:
2. DeLe eLecee etefuekee
(JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejevleie&lee)
efleerees ceneefOekeej:
(Devleie&le-eLeceesefOekeej:)

36

(8)

efJe<ee

he= mebKee

3. DeLe efleeree etefuekee

(JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejevleie&lee)
efleereesefOekeej:
eeeieleerLe& Jevovee
4. DeLe JesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejced
(efleereJesoveevegeesieejevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejced)
le=leerees ceneefOekeej:
5. DeLe eLecee etefuekee (JesoveeYeeJeefJeOeeveme)
elegLeex ceneefOekeej: (Devleie&le-eLeceesefOekeej:)
meccesoefMeKej efme#es$e Jevovee
meccesoefMeKej eWke Jevovee
6. DeLe efleeree etefuekee (JesoveeYeeJeefJeOeeveme)
(elegLe&ceneefOekeejevleie&le-efleereesefOekeej:)
7. DeLe le=leeree etefuekee (JesoveeYeeJeefJeOeeveme)
(elegLe&ceneefOekeejevleie&le-le=leereesefOekeej:)
8. Deme JesoveeYeeJeefJeOeeveme Ghemebnej:
9. Deme ebLeme Ghemebnej:
eer ceneJeerjmJeeceer mlees$eced
10. SkeeoMeevLeme eMeefmle
11. efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle
12. erkee uesKeve keeue
13. elegLe& JesoveeKeC[ met$eeefCe
14. Yepeve
15. mejmJeleer mlees$e

i:i: i:i

93

155
158

243
243
247
261
318
346
349
368
371
377
379
382
403
404

(9)

mecheeokeere
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
mJeeOeee: hejceb lehe: DeeeeeeX ves mJeeOeee kees hejce lehe kene nw~ mJeeOeee kejves mes %eeve
keer Je=ef nesleer nw~ mecei%eeve eie neslee nw~ keceeX kee #ee neslee nw~ hegCe kee DeeeJe SJeb heeheeW keer
efvepe&je nesleer nw~ efpevesvosJe keer hetpee, iegDeeW keer Gheemevee, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve es
<edkeee& eeJekeeW kees eefleefove kejles jnvee eeefnS, efpememes Gvekee ie=nmLeOece& meeLe&ke ceevee nw~
eer kegvokegvo mJeeceer ves jeCemeej ebLe ceW efueKee nwoeCeb hetee cegkeKeb, meeJeeOeccees Ce meeJeee lesCe efJeCee~
PeeCepPeeCeb cegkeKeb, peF Oecces leb efJeCee lene mees efJe~~22~~
DeLee&led eeJeke Oece& ceW oeve Deewj hetpee es oes cegKe nQ SJeb cegefveOece& ceW Oeeve Deewj DeOeeve cegKe
nesles nw~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer je^ieewjJe, egieeJeefle&kee, egleekeeefMekee, leerLeexeefjkee,
[er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le, veeeeYeekej, Deeieceefve, DeYeer#Ce%eeveesheeesieer, efmeevleeesejer
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves mJeeOeee kes eje eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve
Deefpe&le kejkes yeeue, egJee, Je=, efJeeved meYeer keer eesieleevegmeej yeeue efJekeeme mes ueskej Demeneer,
efveecemeej, meceemeej, <edKeC[eiece pewmes iebLeeW kee uesKeve, me=peve efkeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes
Meemeve ceW hetpe ceeleepeer meJe&eLece Deeefe&kee nQ, efpevneWves efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~
<edKeC[eiece ebLe keer 16 hegmlekeeW hej mebmke=le erkee uesKeve keee& keesF& mejue keee& veneR nw~
hetpe ceeleepeer ves Fme efkeue ebLe kees Yeer mejue mebmke=le ceW efueKekej meeOegJeie& SJeb efJeeveeW kees Fvekee
mJeeOeee megiece keje efoee nw~ Deehekes heoefevneW hej eueves Jeeueer e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer ves Fmekee efnvoer ceW DevegJeeo kejkes meYeer mJeeOeee esefceeeW kes efueS Fmes Deewj Yeer mejue kej
efoee nw~ hetpe eboveeceleer ceeleepeer ves peien-peien efJeMes<eeLe& oskej efJe<ee kees Deewj Yeer Keesuekej mhe
efkeee nw~ ebLeeW ceW mJeeOeee kes 5 Yeso yeleees nQ-Jeeevee, he=vee, Deveges#ee, Deecveee Deewj OeceexheosMe~
efpeme ekeej ueke[er kes Deboj efJeeceeve Deefive Yeer efyevee peueeS eke veneR nesleer, Gmeer ekeej %eeve kee
oerheke pees nceejs Yeerlej ner efJeeceeve nw, Jen Yeer mJeeOeee kes efyevee eoerhle veneR neslee, Dele: Deblejbieoerhe
kees eppJeefuele kejves nsleg Meee kee mJeeOeee DeJeMe kejvee eeefnS~
Deeeee& eer kegvokegvo mJeeceer ves cetueeeej ceW kene nwefJeCeesCe megoceOeerob peefo efJe heceeosCe nesefo efJemmeefjogb~
leb GJeeefo hejYeJes kesJeueCeeCeb e DeenJeefo~~
Fmekee DeLe& en nw efke pees eeCeer efJeveehetJe&ke egle-Meee kees he{lee nw, Jen he{e ieee egle eefo
eceeo mes keYeer efJemce=le Yeer nes peeJes, lees Deieues YeJe ceW Jen keYeer ve keYeer GheueyOe nes peelee nw leLee
kesJeue%eeve keer eeefhle kejeves ceW Yeer Jen mJeeOeee keejCe yeve peelee nw~ hetpe ceeleepeer yeleeleer nQ efke

( 10 )

Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe ncesMee kene kejles Les-heef"leJeb Keueg heef"leJeb Dees-Dees mheb
YeefJe<eefle DeLee&led ncesMee he{les jnes, Deeies-Deeies efJe<ee mhe nesiee~ he{les mecee eefo keesF& efJe<ee
mecePe ceW veneR Deelee nw, lees ogKeer nesves keer DeeJeMekelee veneR nw, keYeer ve keYeer Jen efJe<ee DeJeMe mecePe
ceW DeeSiee~
<edKeC[eiece efmeevleefebleeceefCeerkee keer Fme ieejnJeeR hegmleke kee ekeeMeve efnvoer meefnle nes
jne nw~ en yengle ner emeVelee kee efJe<ee nw~ Deehe meYeer mJeeOeee esceerpeve Fme ebLe kee mJeeOeee
kejkes meceereerve %eeve kees eehle kejW, en cebieue YeeJevee nw~
hetpe ceeleepeer mJemLe jnW SJeb oerIee&eg neW, efpevesvosJe mes ener cebieue keecevee nw~ Jeerj %eeveesoe
ebLeceeuee Fmeer ekeej ceneve-ceneve ebLeeW kee ekeeMeve kejles ngS efove otveer jele eewiegveer Je=ef kejlee
jns~ en ebLe nce meYeer kes efueS egle%eeve kees, kesJeue%eeve kees eehle kejeves ceW meneeke nes, ener cebieue
YeeJevee nw~

i:i: i:i

( 11 )

emleeJevee
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
-Meeot&ueefJeeeref[leDeeoerMees YeieJeeveeb efpeveJejeoerMeb cegoe veewcenb~
DeeoerMesve e ueYeles mce megKeceeoerMeee kegJex vece:~
DeeoerMeeVehej: eYeg: YegefJe leLeeoerMeme Oeceex efpeve:,
DeeoerMes oees ceceeefhe meleleb eeoerMe! ceeb j#eleg~~1~~
-Devegghedvece: efmeevleevLeee, egle%eeveceJeehlees~
vece: eer JeleerLee&e, YeeJeleerLe&me eehlees~~2~~
peereeled <edKeC[ebLeeveeb, erkee efmeevleebef kee~
erkeeew %eevecelew e, efveleb kegJex vecees vece:~~3~~
ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes Jele&ceeve ke=le egie keer Deeefo ceW (le=leerekeeue kes Deble ceW) Yeejle keer Oeve
Oeje hej pevces eLece leerLekej YeieJeeve DeeefoveeLe kes eerejCeeW ceW veceve kejles ngS GvnW Deheves oe ceW
OeejCe kejkes ener YeeJevee nw efke efpevesvosJe! Deehe nceejer j#ee kejW~~1~~
<edKeC[eiecehe efmeevle kees egle%eeve keer eeefhle nsleg cesje vecemkeej nw leLee DeelceleJehe
YeeJeleerLe& keer eeefhle nsleg JeleerLe&-nefmleveehegj (peneB yew"kej ceQves efnvoer erkee kee uesKeve efkeee nw)
kees cesje vecemkeej nw~~2~~
<edKeC[eiece keer efmeevleefebleeceefCeerkee Fme peie ceW peeMeerue nesJes~ Gme erkee kees SJeb erkee
jeefe$eer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kees cesje yeejcyeej vecemkeej nw~~3~~
efevleeceefCe jlve kes meceeve heueoeeer efmeevle-efebleeceefCeerkeeYeJeelceeDeeW! pewmes efevleeceefCe jlve kes yeejs ceW megvee peelee nw efke Jen efebeflele heue kees eoeve
kejves Jeeuee neslee nw, efpemes eehle kejkes ceeveJe Yeewefleke megKe-mebheefeJeeved yeve peelee nw~ Gmeer ekeej
mes efpeve efmeevle ebLeeW kee DeOeeve kejkes mJeeOeeeer peve ceveJeebefle %eeve keer efheheemee kees Meevle
kej uesles nQ~ Gve ebLeeW keer vetleve erkee kee veece nw-efmeevleefebleeceefCeerkee~
Deheveer ceewefueke efJeeejOeeje kees DeeOeej yeveekej mJeleb$e ebLe kee uesKeve kej uesvee lees mejue ceevee
pee mekelee nw efkevleg hetJee&eeeeX keer met$ehe JeeCeer kee DeeOeej ueskej Gvekes ceveesYeeJeeW kees ef ceW
jKekej hetJee&hej Deeiece mes DeefJe Jeeveheer ceesefleeeW keer ceeuee efhejesles ngS efkemeer meweefvleke met$eebLe
keer erkee efueKevee Deleble ogn keee& nw~
Fmekeer keef"velee lees cee$e Jes efJeefMe eyegpeve ner peeve mekeles nQ efpevneWves ee lees Gve erkeeebLeeW
kee met#celee mes DeJeueeskeve efkeee nes DeLeJee keesF& Ssmee ogn uesKevekeee& efkeee nes~ veereflekeejeW ves Fme

( 12 )

efJe<ee ceW kene Yeer nw

efJeeved SJe efJepeeveeefle, efJeppeveheefjececed~
ve efn yevOee efJepeeveeefle, heg$eemeJeJesoveeced~~
DeLee&led yevOee eer efpeme ekeej heg$eemeJe keer Jesovee kees veneR peeve mekeleer nw, Gmeer ekeej efJeeved
kes Deefleefje meeOeejCe ceveg<e ebLeuesKeve kes heefjece kee Devegceeve Yeer veneR ueiee mekeles nQ~
nceejs hetJee&eeeeX ves Deheves Oeeve Deeefo ceW mes mecee efvekeeuekej ceneved heefjecehetJe&ke uesKeve kejkes
pewveJee*dcee kee meejleJe YeJeelceeDeeW kes efueS eoeve efkeee nw~ GveceW mes ner YeieJeeve ceneJeerj keer
efoJeOJeefve mes eehle DebiehetJeeX kee %eeve peye ueghleeee: nesves ueiee leye eerOejmesveeeee& keer ke=heeemeeo
mes Deeeee&egieue eer heg<heoble SJeb Yetleyeefue peer ves met$e ebLeeW keer jevee kejkes <edKeb[eiece veeceke
efmeebleMeee kee efvecee&Ce efkeee~
mecee kes Devegmeej peneB meb#eshe efe Jeeues efMe<eeW kee DeYeeJe nesves ueiee JeneR mLetueyegef kes Oeejke
ceveg<eeW ceW Gve met$eeW kee mejue DeLe& peeveves keer efpe%eemee Yeer GlheVe ngF&~ hegve: Deepe mes ueieYeie yeejn
meew Je<e& hetJe& eerJeerjmesve veece kes ceneved %eeveer Deeeee& ngS efpevneWves meweefvleke %eeve kes meeLe-meeLe
eeke=le Deewj mebmke=le Yee<ee hej hetCe& DeefOekeej eehle kejkes <edKeb[eiece met$eeW hej OeJeuee veece keer
erkee kee uesKeve efkeee~ Jele&ceeve ceW Fmeer erkee kes veece hej ner iebLe keer heneeve nes jner nw Deewj Deheves
veece kes Deveghe ner OeJeueeebLe %eeefveeeW kes ceve kees OeJeue-heefJe$e kejves ceW Dece=le kes meceeve nw~
%eeveefheheemeg YeJeelceeDeeW ! <edKeC[eiece ebLe keer efmeevleefevleeceefCe erkee kes efnvoer DevegJeeo
meefnle elegLe&KeC[ keer 11 JeeR hegmleke Deehekes neLeeW ceW hengBe jner nw~ FmeceW JesoveeKeC[ veece kes elegLe&
KeC[ ceW 593 met$eeW kes eje JesoveekeeueefJeOeeve Deewj JesoveeYeeJeefJeOeeve veece kes oes Devegeesieej kee
JeCe&ve nw~
hetpe ceeleepeer ves MeewjerhegjyesMJej leerLe& hej efoveeBke 3-5-2002, JewMeeKe ke=. mehleceer kees oMeJeeR
hegmleke keer erkee kee meceeheve kejkes Gmeer efove Fme ieejnJeeR hegmleke kee MegYeejbYe efkeee Deewj
cebieueeejCe ceW GvneWves 7 MueeskeeW ceW eewyeermeeW leerLekej, 170 leerLekej, leerme eewyeermeer kes 720 leerLekej,
efJeeceeve yeerme leerLekej keer mlegefle kejkes, hebekeueeCeke keer mlegefle keer nw hegve: mejmJeleer osJeer kees
vecemkeej kejkes, ieCeOej osJeeefo meYeer cegefveeeW kees vecemkeej kejkes meeleJeW Mueeske ceW kene nw efke
mejmJelee: emeeosve, uesKeveer ces eefue<eefle~
efmeevleeEeleeceefCeerkee cesJeleefj<eefle~~
DeLee&led mejmJeleer ceelee kes emeeo mes cesjer uesKeveer euesieer, leye cesjs eje efmeevleeEeleeceefCeerkee
DeJeleefjle nesieer~ Gmekes heMeeled heeref"keeyebOe veece mes ebLe keer eejbefYeke Yetefcekee nw~ FmeceW kegue 4
ceneefOekeej nQ, DeLee&led JesoveekeeueefJeOeeve kes oes ceneefOekeej Deewj JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW oes ceneefOekeej
yeveees nQ~
eLece JesoveekeeueefJeOeeve veece kes Devegeesieej ceW henues veecekeeue, mLeeheveekeeue, Jekeeue,
meceeeejkeeue, Deekeeue, eceeCekeeue Deewj YeeJekeeue Fme ekeej kes 7 YesoeW kee efveoxMe kejkes Fvekes
Deewj Gej YesoeW kees yeleueeee ieee nw~ FmeceW leodJeefleefjeveesDeeiece Jekeeue kes eOeeve Deewj

( 13 )

DeeOeevehe mes oes Yeso yeleeS nQ~ FveceW pees keeue Mes<e heeBeeW JeeW kes heefjCeceve ceW nsleg nw Jen eOeevekeeue
ceevee ieee nw~ en eOeevekeeue keeueeCegmJehe neskej mebKee ceW ueeskeekeeMeeosMeeW kes yejeyej, jlvejeefMe
kes meceeve eosMeeee mes jefnle, Decetle& SJeb DeveeefoefveOeve nw~ DeeOeevekeeue meefee, Deefee Deewj efcee
kes Yeso mes leerve ekeej kee yeleeee nw~ FveceW obMekeeue ([eBme cejeW kee mecee) leLee ceMekekeeue
(cejeW kee mecee) Deeefo kees meefeekeeue kenles nQ SJeb Oetefuekeeue, keo&cekeeue, Je<ee&keeue, Meerlekeeue
Je G<Cekeeue Deeefo kees Deefeekeeue leLee meobMe Meerlekeeue Deeefo kees efceekeeue mes veeceebefkele efkeee
ieee nw~
Fmeer ekeej meceeeej keeue kees Yeer ueewefkeke Deewj ueeskeesej kes Yeso mes oes YeeieeW ceW efJeYee efkeee
nw~ es meejs efJe<ee Fme ebLe ceW he"veere nw~ Fme JesoveekeeueefJeOeeve kes Devleie&le oes etefuekeeDeeW kee JeCe&ve
efkeee nw~
Deeies JesoveeYeeJeefJeOeeve veeceke ekejCe ceW YeeJe kes eej Yeso efkees nQveeceYeeJe, mLeeheveeYeeJe,
JeYeeJe Deewj YeeJeYeeJe~ Fve meye YeeJeeW ceW mes JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW kece&leodJeefleefje veesDeeiece Je
keer heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Fve leerve DeefOekeejeW eje eheCee keer ieF& nw~
Fmekes Deeies Fmeer JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW ece mes eLece, efleere Deewj le=leere es leerve etefuekeeSB nQ~
efpeme ekejCe ceW efJeJeef#ele Devegeesieej ceW kens iees efJe<ee kee DeJeuebyeve ueskeve pees efJeMes<e JeeKeeve
efkeee peelee nw Gmes etefuekee kenles nQ~ FmeefueS etefuekee meJe&Lee mJeleb$e ekejCe ve neskej efJeJeef#ele
Devegeesieej kee ner Ske Debie ceeveer peeleer nw~ eneB Fve leerve etefuekeeDeeW ceW eceMe: eLece ceW iegCeesCeer
efvepe&je kes ieejn mLeeve (mecekelJe keer Glheefe, eeJeke, efJejle.......Deeefo) ceW efkeme ekeej Gejesej
iegCeesCeerhe mes kece&efvepe&je nesleer nw, en JeCe&ve nw~ FmeceW efJeMes<ehe mes yeleeee nw efke Fve ieejn
mLeeveeW ceW iegCeesCeerefvepe&je lees Gejesej DemebKeele iegefCele nesleer nw, efkevleg Fvekee keeue
GejesejmebKeeleiegCeenerve peevevee eeefnS~ leJeeLe&met$e ebLe ceW es mLeeve 10 keer mebKee ceW ceeves nQ,
keeeWefke JeneB efpeve kes oes Yeso veneR efkees nQ~ hegve: efleere etefuekee ceW DevegYeeieyebOe, DeOeJemeeve mLeeve
kee keLeve 12 DevegeesieejeW (DeefJeYeeieeeflesoeheCee, mLeeveeCee, DevlejeheCee.......Deeefo) ceW
efkeee ieee nw SJeb Debeflece le=leere etefuekee ceW peerJevemecegoenjCe keer efJeeejCee kes efueS Dee" Devegeesieej,
SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece, efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece....Deeefo) nQ~
JesoveeKeC[ veece kes Fme elegLe& KeC[ ceW Jesoveekeeue efJeOeeve kes Devleie&le efmLeefleyebOe DeOeJemeeve
eheCee keer erkee ceW met$e veb. 220-221 ceW Ske efJeMes<e ekejCe Deeee nw-peefmLeefleyevIe Deewj peIeveefmLeefleyebOe
kee~ Fmekeer erkee ceW oesveeW kee Deblej yeleeles ngS erkeeke$eea hetpe ceeleepeer ves efueKee nwpeefmLeefleyebOees veece DeeyeeOeee meefnlepeIeveefmLeefleyebOe:, eOeeveerke=lekeeuelJeeled~ peIeveefmLeefleyebOees
veece DeeyeeOeesvepeIeveyebOe:, eOeeveerke=leefve<eskeefmLeeflelJeeled~ lesve peIeveefmLeefleyebOeeod peefmLeefleyebOees
efJeMes<eeefOeke:~
DeeyeeOee mes meefnle peIeve efmLeefleyebOe kees peefmLeefleyebOe kene peelee nw, keeeWefke JeneB keeue keer
eOeevelee nw~ DeeyeeOee mes nerve peIeve yevOe peIeveefmLeefle yebOe kenueelee nw, keeeWefke GmeceW efve<eske
efmLeefle keer eOeevelee nw~ Fmeerefuees peIeve efmLeefleyebOe mes peefmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~

( 14 )

Gmeer efJe<ee ceW Deeies met$e veb. 229 ceW meeleeJesoveere keer oenefmLeefle efJeMes<e DeefOeke kener nw mees
Gmekeer erkee ceW oenefmLeefle kee DeLe& he"veere nw~
eeeerve ebLeeW keer erkee kejvee nbmeer-Kesue veneR nw!
ebLe jevee keer efJeOeeDeeW ceW ceewefueke efevleve kes DeeOeej hej mJeleb$e ebLe efueKekej Deheveer
efJeeejOeeje kees emlegle kej osvee menpe nw, efkevleg Jeerlejeieer-efve<he#e hetJee&eeeeX keer JeeCeer kes DeeOeej hej
hetJee&hej efJejesOe jefnle met$eeW keer erkee efueKevee peneB ecemeeOe ogn keee& nw, JeneR cetueebLekelee& kee
DeefYeeee keneR efJehejerle DeLe& kee eesleke ve yeve peeS en Oeeve jKevee Ske kegMeue Deeieceefve
erkeekeej kes yeme keer ner yeele nesleer nw~ Fmekee hetje-hetje Oeeve hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves Deheves eleske erkeeebLeeW ceW jKee nw~
leovegmeej FmeceW Yeer met$e 238 keer erkee ceW ef$emLeeveyebOeke peerJeeW keer mebKee eleg:mLeeveyebOeke
peerJeeW keer Dehes#ee efJeMes<e DeefOeke nw yeleeles ngS OeJeuee erkeekeej eerJeerjmesveeeee& kes cevleJe kees ner
heg efkeee nw~ JeneB Ske eMve Deeee nw efkeefJeMes<e DeefOeke yeleeves Jeeuee met$e efJemebJeeo meefnle keeeW veneR nw ? Fmekes Gej ceW GvneWves mecekelJe
kees Je=efbiele kejves Jeeuee Gej efoee nw~
ve peeeles~ Geb e eerJeerjmesveeeeexCe-efJemebJeeokeejCemeeueoesmegccegkekeYetoyeefueJeeCeefJeefCeiieemme megemme efJemebJeeefoeefJejesneoes~1
DemeeeceefYeeee:-eerYetleyeefuemetefjJeeex efJemebJeeome keejCeYetlemebhetCe&oes<ew: jeies<ehe#eheeleeefoefYeefJe&jefnle Deemeerled Delemleme cegKeejefJeboefJeefveie&lemet$eJeeveme efJemebJeeefolJeb ve mebYeJeefle, efkebe Sles
hetJee&eeee&: meleceneeefleve: meefvle~
Jele&ceevekeeues kesefeod efJeevme: hetJee&eee&evLeeefLeleJeeveceefhe meeceevepeveefueefKeleJeevemeMeefceJe
cevevles, leeg ve MeesYeles, efkebe meJexefhe hetJee&eeee&: meJe&%eosJekeefLele-ieCeOejosJeeefLeleJeevecesJeeOeejerke=le
eeseg: Fefle %eelJee efpeveeieceJeeves<eg Mebkee ve kele&Jee~
en met$e efJemebJeeo GlheVe veneR kejlee nw~ pewmee efke eerJeerjsmeveeeee& ves kene nw-keeeWefke pees
Yetleyeefue Yeejke efJemebJeeo kes keejCeYetle mecemle oes<eeW mes jefnle nQ Gvekes cegKe mes efvekeues ngS met$e kes
efJemebJeeo nesves ceW efJejesOe Deelee nw~~
Fmekee DeefYeeee en nw efke eerYetleyeueer Deeeee&Jee& efJemebJeeo kes keejCeYetle mechetCe& oes<eeW mes SJeb
jeie-s<e-he#eheele Deeefo mes jefnle Les, Dele: Gvekes cegKekeceue mes efvekeues ngS met$e JeeveeW kee efJemebJeeoer
nesvee mebYeJe veneR nw, keeeWefke es hetJee&eee& meleceneele kee heeueve kejves Jeeues Les~
Jele&ceeve mecee ceW keg efJeeved hetJee&eeeeX kes eje efueKes iees ebLeeW kes JeeveeW kees meeceeve ueesieeW
kes eje efueefKele Jeeve kes meceeve ner ceeveves ueieles nQ, pees efke MeesYeemheo veneR nw, keeeWefke meYeer hetJe&Jeleea
Deeeee& meJe&%e YeieJeeve kes eje kens iees-Gvekeer efoJeOJeefve kes Devegmeej ieCeOejosJe kes eje
eefLele-eoMeebiehe ceW ietbLes iees JeeveeW kee DeeOeej ueskej yeesueles Les Ssmee peevekej-eeve kejkes
efpeveeiece kes JeeveeW ceW Mebkee veneR kejvee eeefnS~

( 15 )

esefCeeheCee kees oes YeeieeW ceW efJeYee efkeee nw!

%eeveeJejCe Deeefo keceeX keer efmLeeflemebyebOeer efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeveeW keer eceeCe eheCee kes
heeeled GvneR mLeeveeW keer esCeer eheCee kees oes YeeieeW ceW efJeYee kejkes met$e veb. 252 keer erkee ceW Gvekes
ue#eCe yeleees nQ pees hee"keeW kes efueS efJeMes<e %eeleJe nQe$e efvejblejb mleeskeyenglJehejer#ee efeeles mee DevevlejesheefveOee~ e$e efiegCe-elegieg&Ceeefohejer#ee
efeeles mee hejchejesheefveOee keLeles~ SJeb esefCeeheCee efefJeOee SJe, le=leereeefoekeejemebYeJeeled~
peneB hej efvejvlej DeuheyenglJe keer hejer#ee keer peeleer nw Jen DevevlejesheefveOee kener peeleer nw~ peneB
hej ogiegCelJe Deewj elegieg&CelJe Deeefo keer hejer#ee keer peeleer nw Jen hejchejesheefveOee kenueeleer nw~ Fme ekeej
esefCeeheCee oes ekeej keer ner nw, keeeWefke Deewj le=leereeefo ekeejeW keer mecYeeJevee veneR nw~
Fme ebLe ceW Oeeve oW!
OeJeuee erkee Jeeues <edKeC[eiece ebLe keer 11JeeR hegmleke ceW 378 met$eeW kes eje Jesovee#es$e efJeOeeve
Deewj Jesoveekeeue efJeOeeve veece kes oes DeefOekeej JeefCe&le nQ efkevleg Fme efmeevleefebleeceefCe erkee ege
<edKeC[eiece keer 11JeeR hegmleke ceW JesoveekeeueefJeOeeve, JesoveeYeeJeefJeOeeve SJeb leerve etefuekeeDeeW kee JeCe&ve
kejves Jeeues 593 met$e nw~ DeLee&led hetJe& keer 10JeeR hegmleke ceW Jesovee#es$eefJeOeeve kees meceeefJe kejkes
hetpe ceeleepeer ves FmeceW JesoveeYeeJeefJeOeeve leLee leerve etefuekeeDeeW kees pees[ efoee nw hegve: Deeies 12JeeR
hegmleke ceW Jesoveeelee, JesoveemJeeefcelJe Deeefo 9 YesoeW kees oskej JesoveeKeC[ kees hetCe& efkeee nw~ eneB
en yeele hee"keeW kees efJeMes<ehe mes peevevee nw efke ebLeeW keer mechetCe& efJe<eeJemleg peeW keer leeW OeJeuee
Deewj efmeevleefebleeceefCe oesveeW erkeeDeeW ceW Ske meceeve ner nw, cee$e he=eW keer nerveeefOekelee osKeles ngS
ebLeeW kes he= ueieYeie Ske meMe kejves nsleg DeOeee kece-peeoe efkees iees nQ, Gvekes ece ceW Yeer keesF&
heefjJele&ve veneR nw~
DeelceJesovee kee Jesove kejves Jeeues efmehejceser YeieJevleeW keer JevoveehetJe&ke eejbYe efkees iees
elegLe& KeC[ kes mehlece JesoveeYeeJeefJeOeeve veeceke Devegeesieej keer erkee kejles ngS FmeceW le=leere
ceneefOekeej Deewj elegLe& ceneefOekeej kes he ceW emlegle efkeee ieee nw DeLee&led oes ceneefOekeejeW ceW Fme
Devegeesieej kees efJeYee efkeee nw~ GmeceW mes ner elegLe& ceneefOekeej ceW leerve etefuekeeSB nQ~
peye hetpe ceeleepeer Jeerj efve. meb. 2529 (F&meJeer meved 2002) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueereeeie (Fueeneyeeo-GejeosMe) efoiecyej pewve leerLe& hej Dehevee memebIe Je<ee&eesie meceeheve kejkes YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) keer Deesj pee jner LeeR, leye ceeie& ceW YeieJeeve megheee&veeLe
SJeb heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer leerLe& kes oMe&ve kejkes ceieefmej ke=. otpe, 21 veJecyej 2002 kees
Fme JesoveeYeeJeefJeOeeve keer erkee efueKevee eejbYe efkeee Lee, hegve: ceeie& ceW Yeer uesKeve kejles ngS heeJeehegjer
efme#es$e hej eeJeCe Meg. mehleceer, 4 Deiemle 2003 kees Fme Devegeesieej keer erkee efueKekej hetCe& keer nw~
Fme Devegeesieej ceW Deeegkece& keer Glke= Jesovee kee meJe mebeleeW kes neslee nw, Ssmee yeleueeles ngS
19JeW met$e keer erkee ceW kene nw efkeGlke=evegYeeies yebOesheJele&veeIeelees veemleerelf e kesheeeeee& YeCeefvle~ leVe Ieles, Glke=eegyeOeefelJee
hegvemleb IeeleefelJee efceLeelJeb ielJeeefiveosJes<eg GlheVeerheeevesve cegefvevee JeefYeeejeled ceneyebOes

( 16 )

Deeeglke=evegYeeieevlejme GheeOe&hegueheefjJele&vecee$ekeeueeheCeeee DeveLeevegheheesJee&~

Glke= DevegYeeie kees yeebOeves hej Gmekee DeheJele&veeIeele veneR neslee nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee&
kenles nQ~ efkevleg Jen Ieefle veneR neslee, keeeWefke Ssmee ceeveves hej Glke= Deeeg kees yeebOekej heeeled
Gmekee Ieele kejkes efceLeelJe kees eehle Deefivekegceej osJeeW ceW GlheVe ngS erheeeve cegefve kes meeLe JeefYeeej
Deelee nw DeLeJee Fmekee Ieele ceeves efyevee ceneyebOe ebLe ceW eefhele Glke= DevegYeeie kee GheeOe& hegue
heefjJele&ve eceeCe Deblej Yeer veneR yeve mekelee nw~
eneB YeeJe keer Dehes#ee Deeeg keer Glke= Jesovee kes Devleie&le GoenjCe ceW erheeeve cegefve kees
efceLeelJe YeeJe mes cejkej Deefivekegceej osJe keer heee&e ceW GlheVe nesvee ceevee nw~ ener yeele nefjJebMehegjeCe
ceW Yeer nw, peyeefke Je=nodJemeben keer ieeLee veb. 10 (DeCegiegosnheceeCees......Fleeefo) keer erkee ceW
DeMegYe lewpeme Mejerj kes efveefcee mes erheeeve cegefve eefjkee veiejer kees Yemcemeeled kejkes mJeeb Yeer Gmeer
ceW Yemce nes iees~
DeLee&led erheeeve cegefve kes mebyebOe ceW oes cele Deheves ebLeeW ceW Deees nQ~ nceW oesveeW kees mJeerkeej kejvee
nw Deewj eneB ekejCeevegmeej ceneyebOe ebbLe kes GoenjCemJehe eerJeerjmesveeeee& ves Deeeg kes DevegYeeie kee
Ieele kejkes Gmekeer DeheJele&vee yeleeF& nw~
kesJeueer YeieJeeve keJeueenej veneR kejles nw~
Fmeer JesoveeYeeJe efJeOeeve ceW Jesoveere Deewj ceesnveere kece& keer peIeve-DepeIeve Jesovee kee efveheCe
kejles ngS Deeeee&eer Yetleyeueer cegefvejepe kes met$eeefLele DeefYeeee kees erkee kes Devoj Mebkee-meceeOeeve
kes he ceW emlegle efkeee nw, pees eneB Je nwkeefeled hegvejeMebkelesDemeeleeJesoveereb Jesoeceeveme meeeseif ekesJeefuevees YeieJele: #egOeele=<eeefoefYejskeeoMehejer<enwyee&Oeceeveme
keLeb ve YegefeYe&efJe<eefle ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, Yeespeveheeves<eg peelele=<Ceme meceesnme cejCeYeesve Yegpeceeveme hejer<enw: hejeefpeleme
kesJeefuelJeefJejesOeeled~
mebkeuesMeeefJeveeYeeefJeveeb #egod yeeOeeeeb oeceeveme kesJeefuelJeb egpeles Fefle esled ?
vewleod, efkebe S<eesefhe oes<e: meceevecesJe~ efkebe mJekemeneeIeeeflekecee&YeeJesve efve:MeefelJeceeheVeemeeleeJesoveereesoeeled yegYeg#ee-le=<eeoerveeceveghees:~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwDemeeleeJesoveere kee Jesove kejves Jeeues leLee #egOee-le=<ee Deeefo ieejn hejer<eneW mes yeeOee kees eehle
nges meeesefiekesJeueer YeieJeeve kes Yeespeve kee enCe kewmes veneR nesiee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke pees Yeespeve-heeve ceW GlheVe ngF& Fe mes ceesnege nw leLee cejCe
kes Yee mes pees Yeespeve kejlee nw, DeleSJe hejer<eneW mes pees hejeefpele ngDee nw Ssmes peerJe kes kesJeueer nesves
kee efJejesOe heeee peelee nw~

( 17 )

Mebkee-mebkeuesMe kes meeLe DeefJeveeYeeJe jKeves Jeeueer #egOee mes peueves Jeeues kes Yeer kesJeueerhevee yeve
peeSiee?
meceeOeeve-Ssmee Yeer veneR nw, keeeWefke Fme ekeej kee en oes<e meceeve ner nw, keeeWefke Deheves
meneeke Ieeefleee keceeX kee DeYeeJe nes peeves mes DeMeelee kees eehle ngS DemeeleeJesoveere kes Goe mes
#egOee Je le=<ee keer Glheefe mecYeJe veneR nw~
DeeegyebOe kee Ske efJeMes<e efveece!
le=leere ceneefOekeej kes met$e 159 ceW eerJeerjmesveeeee& kes meweefvleke cele kees erkeeke$eea ves Yeer
Deheveer erkee ceW eehetJe&ke mLeeve oskej mhe kene nwGlke=mebkeuesMe-efJeMegefYeeb DeeegyeOeeYeeJees YeJeefle.......DeLee&led Glke= mebkeuesMe SJeb Glke=
efJeMegef kes eje Deeegkece& kee yebOe veneR neslee nw~
hejchejeefveJee&nke efMe<eeW kes efueS cenlJehetCe& yeele!
met$e veb. 214 keer erkee ceW Deeee nw efke Deeeee& efMe<eeW kes efueS mecemle met$eeLe& kees veneR kenles
nQ, keeeWefke efMe<eeW ceW Gleveer DeefOeke Meefe veneR heeF& peeleer nw~
Fmes Mebkee-meceeOeeve kes ceeOece mes Keesuee ieee nwkeLeb hegve: mekeueegle%eeveeslheefe: ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, DevegeeJeen-F&ne-DeJeee-OeejCeeefYemleoglhees:~
Geb e OeJeueeerkeeeebheCCeJeefCeppee YeeJee, DeCebleYeeiees og DeCeefYeuehheeCeb~
heCCeJeefCeppeeCeb hegCe, DeCebleYeeiees megoefCeyees~~
Deeeee&: heeoceees, heeo: efMe<e: mJecesOeee~
leodefJeemesJeee heeo:, heeo: keeuesve heeles~~
lees efhej hetCe& egle%eeve kewmes GlheVe nes mekelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke DevegeeJeen, F&ne, DeJeee Deewj OeejCee kes eje Jen GlheVe nes
mekelee nw~
pewmee efke OeJeuee erkee ceW kene nwieeLeeLe&-Jeeve kes Deieesej DeLee&led kesJeue%eeve kes efJe<eeYetle peerJeeefoke heoeLeeX kes DevebleJeW
Yeeiecee$e e%eeheveere DeLee&led leerLekej keer meeefleMee efoJeOJeefve kes eje eefleheeove kes eesie nQ leLee
eefleheeove kes eesie Ge peerJeeefoke heoeLeeX kee DevebleJeeb Yeeie cee$e egleefveye neslee nw~~
Deeeee& Ske heeo-ejCe kees kenles nQ, Ske heeo (efleere ejCe) kees efMe<e Deheveer yegef mes enCe
kejlee nw, Ske heeo (le=leere ejCe) Gmekes peevekeej heg<eeW keer mesJee mes eehle neslee nw leLee Ske heeo
(elegLe& ejCe) meceeevegmeej heefjheeke kees eehle neslee nw~~
DeLee&led efJe%e ieg keer heeomesJee mes egle%eeve keer eeefhle kee nesvee yengle cenlJehetCe& yeele nw~ OeJeuee

( 18 )

pewmes ceneve ebLe keer Fve hebefeeeW kees Oeeve ceW jKekej efMe<eeW kees Deheves ieg kes eefle meceefhe&le YeeJe
kee GoenjCe emlegle kejkes Gvemes DeefOeke mes DeefOeke %eeve kee Depe&ve kejvee eeefnS~
<edKeC[eiece hegmleke 13 leke keer efnvoer erkee cesjs eje hetCe& nes egkeer nw~ hegmleke 10 leke keer
efnvoer erkee meefnle ekeeMeve nes egkee nw~ Deye en ieejnJeeR hegmleke efnvoer erkee meefnle ekeeefMele
nes jner nw~
Fvekeer efnvoer erkee efueKeles mecee mebmke=le ebLeeW kee heejeeCe kejkes cegPes DeleerJe Deevebo keer
DevegYetefle ngF& nw, keeeWefke ceeleepeer keer mebmke=le eebpeue, mejue Deewj mejme nesves mes menpe ner mecePe ceW
Dee peeleer nw~
pewmee efke hetpe ceeleepeer ves hetjs ebLe ceW peien-peien mhe kej efoee nw efke en erkee ecegKehe
mes OeJeuee ebLe kes DeeOeej mes nw leLee FmeceW Deve Deveske ebLeeW kes GjCe oskej Yeer efJe<ee kees MeerIeieener
yeveeee ieee nw, Dele: en Gvekeer ceewefueke erkeeke=efle kes he ceW efJeppeiele keer efMeKeeceefCe kes meceeve
nw Deewj JewMeeKe ke=. otpe efleefLe kees meesueneW iebLe keer erkee hetCe& kejves kes keejCe Jen Fvekeer Deee|ekee
oer#ee efleefLe egle%eeveefoJeme kes he ceW mebmeej ceW Decejlee kees eehle nesJes, ener YeieJeeve efpevesv mes
eeLe&vee nw~
JeemleJe ceW nce Deiej iebYeerjlee mes efJeeej kejW lees heeles nQ efke hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves Fme
YetceC[ue kees Deheveer %eevejefMceeeW mes Flevee DeefOeke ekeeMeceeve kej efoee nw efke Gmekes Deeies mete& kee
ekeeMe Yeer cebo he[ peelee nw~ Gvekes %eeveheer ohe&Ce ceW DeveskeeW eefleefyecye mhe Peuekeles nQ eens Jen
leerLeeX kes veJeefvecee&CeeW kes he ceW nes, efJeOeeveeW keer jevee kes he ceW nes, ebLeeW kes uesKeve kes he ceW nes
DeLeJee je^ere-Debleje&^ere ceneslmeJeeW kes he ceW nes~
efpeme ekeej Oejmesveeeee&, eer heg<heoble-Yetleyeefue Deeefo DeeeeeeX ves pees Yeer ebLe efueKes, Jes meYeer
Deheves hetJee&eeeeX kes GheosMeeW kes DeeOeej hej ner efueKes, Gmeer ekeej hetpe %eeveceleer ceeleepeer pees keg Yeer
efueKeleer nQ, pees keg Yeer efvecee&Ce esjCee osleer nQ, Jen meye Deeiece kes DeeOeej mes ner kejleer nQ ener keejCe
nw efke hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efueKee ieee eleske Meyo meYeer kes efueS esjCeeoeeer yeve peelee nw
leLee Gvekes eje efkeee ieee eleske keee& meYeer kes efueS DevegkejCeere yeve peelee nw~
Fme ebLe keer erkeeke$eea ves JesoveeYeeJeefJeOeeve keer leerve etefuekeeDeeW kees DeueieDeueie DeefOekeejeW
ceW efJeYee efkeee nw leLee eLeemLeeve keneRkeneR Deheves uesKevemLeueeW kee Yeer GveceW GuuesKe kejkes ebLe
kees Ssefleneefmeke omleeJespe mes heefjhetCe& yevee efoee nQ eLeeeLece etefuekee kes eejbYe ceW meccesoefMeKej
efme#es$e keer Jebovee nw
efmeeved meJee&Vecemke=le, efmemLeeveb efpevesefMeveeced~
hetpeb meccesoMewuesvb, Yekelee mebmleewefce efmees~~1~~
Fme ekeej mes 20 boeW ceW efveye Fme Jebovee kes heeeled GvneWves mebmke=le iee keer hebefeeeW ceW efueKee
nw efke
Deepe ceQ meccesoefMeKej efme#es$e hej heJe&lejepe keer Jebovee kes efveefcee Deekej eeshe[ekegC[ efoiecyej
pewve cebefoj keer Oece&Meeuee ceW jnkej keYeer keteW keer Jebovee mebIe meefnle kejkes Fme efmeebleeEeleeceefCeerkee

( 19 )

kee uesKeve (ew$e ke=<Cee hebeceer, meved 2003 ceW) efkeee nw ........Deeefo~
leerveeW etefuekeeDeeW keer meceeefhle kes meeLe Fme ieejnJeeR hegmleke kee meceeheve kejles ngS hetpe
ceeleepeer ves leelhee& ceW efueKee nw efke
Fme ceneebLe kees he{kej kece&yebOe kes keejCeeW mes efJeje neskej Deheves DeelceleJe kee eEeleve kejvee
eeefnS~ cesjer Deelcee YeieJeeved Deelcee nw, ceQ jeies<e Deewj eesOeeefo ke<eee SJeb hebesefve efJe<ee Jeeheej
mes Deelcee kees he=Leked kejkes keye Deheves hejceelceleJe kees eehle keBiee, Ssmeer YeeJevee kes eje YeJepeerJe
jlve$ee keer Megef Deewj efmeef kees eehle kej uesles nQ~
hetpe ceeleepeer ves Fme ieejnJeeR hegmleke kee meceeheve YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer
efme#es$e hej efkeee nw Dele: Fme ebLe keer eMeefmle ceW GvneWves efueKee nw efke
ceneJeerjme efveJee&Ce-Yetefce: heeJeehegjer YegefJe~
eefmeemlecenb Jevos, efveJee&CemeewKeueyOees~~1~~
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer mebmeej ceW eefme nw, ceQ efveJee&Ce megKe keer eeefhle
nsleg Gme efveJee&CeYetefce keer Jebovee kejleer ntB~
ceQves Fme ebLe keer efnvoer erkee 30 Deketyej 2011, keeefle&ke Megkeuee elegLeea, MeefveJeej kees
efueKekej hetCe& keer Leer efkevleg Fmekes heves kee eesie leerve Je<e& yeeo Deeee nw~ hetpe ceeleepeer kes heeJeve
meeefVeOe ceW Fmekeer ceQves mJeeb hetjer Jeeevee keer nw Deewj mJeeOeee kejkes %eeve kee jmeemJeeove efueee
nw~ ebLe keer erkee efueKeves ceW Deveskeeveske efJe<ee Ssmes jns efpevnW mecePevee Deefle keef"ve eleerle ngDee efkevleg
heef"leJeb Keueg heef"leJeb, Dees Dees mheb YeefJe<eefle Jeeueer veerefle kes Devegmeej keYeer efvejeMee kees veneR
heveheves efoee~ ceelee mejmJeleer osJeer SJeb Deheveer iegceeB hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
ejCeeW ceW ener eeLe&vee nw efke cesjs egle%eeve keer Je=ef nes, leeefke Fve ebLeeW kee cece& hetjer lejn mes mecePe
meketB SJeb Deeies kes hebece KeC[ keer Mes<e yeeer (14-15-16) hegmlekeeW keer efnvoer erkee kee keee& cesjs eje
MeerIe mecheVe nesJes~
Fme ebLe kee ethe mebMeesOeve Deeefo mebIemLe Deeefe&kee megeleceleer peer leLee yeeue ye. keg. yeervee yeefnve
peer ves kejkes Deheves egle%eeveeJejCe kece& kee #eeesheMece efkeee nw~ oesveeW kes efueS JeelmeuehetCe& cebieue
DeeMeerJee&o nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW Dee. Jeerjmesve, Dee. kegbokegbo, Dee. Dekeuebke osJe kes ceeie& kee
DevegmejCe kejves Jeeueer, ieefCeveer Deeefe&kee eer yeeeer ceelee keer eeflecetefle& eer %eeveceleer ceeleepeer kes
eerejCeeW ceW keesefMe: Jevove kejles ngS efpevesv YeieJeeve mes ener eeLe&vee nw efke hetpe ceeleepeer oerIee&eg
neW-Meleeeg neW, mJemLe jnW Deewj nce meYeer kees Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve kejleer jnW~
%eeveceleeefe&kee ceelee, peereeled Je<e&Meleb YegeJf e~
evoveeceefleefMe<eeee:, hetee&led meJe ceveesjLeb~~

( 20 )

Deeeee& elege heefjee

emlegefle-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
efpevekes eercegKeejefJevo mes efmeevle kee %eeve efMe<ee kees eehle ngDee Lee, Gme %eeve kes heuemJehe Gve
oesveeW cenecegefveeeW ves <edKeC[eiece met$e ebLeeW keer jevee keer leLee efpevneWves Gve met$eeW hej OeJeuee erkee jekej
eoeve keer, Ssmes Gve eejeW ceneve DeeeeeeX (eer Oejmesveeeee&, eerheg<heovleeeee&, eer Yetleyeueer Deeeee&,
eer Jeerjmesveeeee&) kes mebef#ehle heefjee emlegle efkees pee jns nQ-

eer Oejmesveeeee&YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves YeeJeegle kee GheosMe efoee, Dele: Jes DeLe&kelee& nQ~ Gmeer keeue ceW eej %eeve
mes ege ieewlece iees$eere FvYetefle ves yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he ebLeeW keer Ske ner cegnte& ceW ece mes jevee
keer Dele: YeeJeegle Deewj DeLe&heoeW kes kelee& leerLekej nQ leLee Jeegle kes keee& ieewlece ieCeOej nQ~ Gve ieewlece
mJeeceer ves Yeer oesveeW ekeej kee egle%eeve ueesnee& kees efoee~ ueesnee& ves Yeer pecyetmJeeceer kees efoee~ heefjheeer
ece mes es leerveeW ner mekeue egle kes OeejCe kejves Jeeues kens iees nQ Deewj eefo heefjheeer ece keer Dehes#ee ve keer
peees lees Gme mecee mebKeele npeej mekeueegle kes Oeejer ngS~ ieewlecemJeeceer, ueesnee& Deewj pecyetmJeeceer es
leerveeW efveJee&Ce kees eehle ngS~ Fmekes yeeo efJe<Ceg, vebefoefce$e, Dehejeefpele, ieesJeOe&ve Deewj Yeyeeng, es heeBeeW ner
Deeeee& heefjheeer ece mes eewon hetJe& kes Oeejer ngS~
leovevlej efJeMeeKeeeee&, eesefue, #eef$ee, peeeeee&, veeieeeee&, efmeeLe& Oe=eflemesve, efJepeeeeee&,
yegefue, iebieosJe Deewj Oece&mesve es ieejn ner ceneheg<e heefjheeer ece mes ieejn Debie, oMehetJe& kes Oeejke Deewj
Mes<e eej hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS~
Fmekes yeeo ve#e$eeeee&, peeheeue, heeb[gmJeeceer, OegJemesve, kebmeeeee& es heeBeeW ner Deeeee& heefjheeer ece
mes mechetCe& ieejn DebieeW kes Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS~
leovevlej megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eejeW ner Deeeee& mechetCe& Deeeejebie kes Oeejke
Deewj Mes<e Debie leLee hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS~ Fmekes yeeo meYeer Debie Deewj hetJeeX kee SkeosMe %eeve
Deeeee& hejcheje mes Deelee ngDee Oejmesve Deeeee& kees eehle ngDee~1
meewje^ (iegpejele-keeef"eeJee[) osMe kes efieefjveiej veece kes veiej keer evieghee ceW jnves Jeeues Deebie
ceneefveefcee kes heejieeceer, eJeeve Jelmeue Deewj Deeies Debieegle kee efJeso nes peeesiee, Fme ekeej GlheVe nes
ieee nw Yee efpevekees, Ssmes Gve Oejmesveeeee& mes ceneceefncee (hebeJe<eeae meeOeg meccesueve) ceW meefcceefuele ngS
oef#eCeeheLe kes (oef#eCe osMe kes efveJeemeer) DeeeeeeX kes heeme Ske uesKe Yespee~ uesKe ceW efueKes iees Oejmesveeeee&
kes JeeveeW kees Deer lejn mecePekej Gve DeeeeeeX ves Meee kes DeLe& kees enCe Deewj OeejCe kejves ceW meceLe&,
veevee ekeej keer GppJeue Deewj efvece&ue efJevee mes efJeYetef<ele Debie Jeeues, Meerueheer ceeuee kes Oeejke, iegDeeW
eje es<eCe (Yespeves) heer Yeespeve mes le=hle ngS, osMe, kegue Deewj peeefle mes Meg DeLee&led Gece kegue Deewj Gece
peeefle ceW GlheVe ngS, mecemle keueeDeeW ceW heejbiele Deewj leerve yeej hete nw DeeeeeeX kees GvneWves (DeeeeeeX mes
leerve yeej Dee%ee ueer nw efpevneWves) Ssmes oes meeOegDeeW kees DeebOe osMe ceW yenves Jeeueer JesCeeveoer kes le mes Yespee~
ceeie& ceW Gve oesveeW kes Deeles mecee eer Oejmesve Yeejke ves jeef$e kes efheues Yeeie ceW mJehve osKee efke
1. leoes meJJesemf ecebie-hegJJeeCeecesie-osmees DeeFefjehejchejeS DeeieceeCees OejmesveeFefjeb mebheees~-OeJeuee heg. 1, he=. 68~

( 21 )

mecemle ue#eCeeW mes heefjhetCe&, meheso JeCe& Jeeues oes GVele yewue Gvekeer leerve eoef#eCee oskej ejCeeW ceW he[ iees nQ~
Fme ekeej kes mJehve kees osKekej mebleg ngS Oejmesveeeee& ves peeG megeosJeoe, egleosJelee peeJevle nes Ssmee
Jeekee GeejCe efkeee~
Gmeer efove oef#eCeeheLe mes Yespes ngS Jes oesveeW meeOeg Oejmesveeeee& kees eehle ngS~ Gmekes yeeo Oejmesveeeee&
keer heeoJevovee Deeefo ke=eflekece& kejkes Deewj oes efove efyeleekej leermejs efove Gve oesveeW ves Oejmesveeeee& mes
efveJesove efkeee efke Fme keee& mes nce oesveeW Deehekes heeocetue kees eehle ngS nQ~ Gve oesveeW cegefveeeW kes Fme
ekeej efveJesove kejves hej Dee nw, keueeCe nes Fme ekeej kenkej Oejmesve Yeejke ves Gve oesveeW meeOegDeeW
kees Deeeemeve efoee~ Fmekes yeeo YeieJeeve Oejmesve ves efJeeej efkeee efkeMewueIeve, YeiveIe, mehe&, eeueveer, ceefn<e, ceW{e, peeWke, leeslee, efceer Deewj ceMeke kes meceeve eesleeDeeW
kees pees ceesn mes egle kee JeeKeeve kejlee nw, Jen cet{ {he mes $e+ef Deeefo leerveeW ekeej kes ieewjJeeW kes
DeOeerve neskej efJe<eeeW keer ueesuegheleeheer efJe<e kes JeMe mes cetef&le nes, yeesefOe-jlve$ee keer eeefhle mes jefnle
neskej YeJeJeve ceW efejkeeue leke heefjYeceCe kejlee jnlee nw~
Fme Jeeve kes Devegmeej mJevoleehetJe&ke DeeejCe kejves Jeeues eesleeDeeW kees efJeee osvee mebmeej Deewj Yee
kees ner ye{eves Jeeuee nw, Ssmee efJeeej kej, MegYe mJehve kes osKeves cee$e mes ner eeefhe Gve oesveeW meeOegDeeW keer
efJeMes<elee kees peeve efueee Lee, lees Yeer efhej mes Gvekeer hejer#ee uesves kee efveee efkeee keeeWefke Gece ekeej mes
ueer ieF& hejer#ee oe ceW meblees<e kees GlheVe kejleer nw~ Devevlej Oejmesveeeee& ves Gve oesveeW kees oes efJeeeSB oeR~
GveceW mes Ske DeefOeke De#ej Jeeueer Leer Deewj otmejer nerve De#ej Jeeueer Leer~ Gvekees efJeeeSB oskej en kene efke
oes efove kee GheJeeme kejkes Fve efJeeeDeeW kees efme kejes~ (Fvvebefo Deeeee& ves yeleeee efke Gve oesveeW ves ieg
keer Dee%ee mes vesefceveeLe keer efveJee&CemLeueer hej peekej efJeeeDeeW kees efme efkeee)~ peye Gvekeer efJeeeSB efme nes
ieF, lees GvneWves efJeee keer DeefOee$eer osefJekeeDeeW kees osKee efke Ske osJeer kes oeBle yeenj efvekeues ngS nQ Deewj
otmejer keeveer nw~ efJeke=leebie nesvee osJeleeDeeW kee mJeYeeJe veneR nw~ Fme ekeej Gve oesveeW ves efJeeej kej ceb$e
mebyebOeer-JeekejCe Meee ceW kegMeue Gve oesveeW ves nerve De#ej Jeeueer efJeee ceW DeefOeke De#ej efceueekej Deewj
DeefOeke De#ej Jeeueer efJeee ceW mes De#ej efvekeeuekej ceb$e kees efhej efme efkeee~ efpememes Jes oesveeWs efJeee osefJeeeB
Deheves mJeYeeJe mes megvojhe ceW efoKeueeF& he[eR~ GvneWves Dee%ee osJees Ssmee kene, leye Fve cegefveeeW ves kene efke
ceQves lees ieg keer Dee%ee cee$e mes ner ceb$e kee Devegeve efkeee nw, cegPes keg DeeJeMekelee veneR nw, leye Jes
osefJekeeSB Deheves mLeeve kees eueer ieF Ssmee egleeJeleej ceW JeCe&ve nw~
leovevlej YeieJeeve Oejmesve kes mece#e eesie efJevee meefnle Gve oesveeW ves efJeeeefmeefmebyebOeer mecemle
Je=eevle efveJesefole kej efoee~ yengle Dee Ssmee kenkej mebleg ngS Oejmesveeeee& ves MegYe efleefLe, MegYe ve#e$e
Deewj MegYe Jeej ceW ebLe kees he{evee eejbYe efkeee~ Fme lejn ece mes JeeKeeve kejles ngS Oejmesve YeieJeeve mes
Gve oesveeW ves Dee<ee{ ceeme kes Megkeue he#e keer SkeeoMeer kes efove hetJee&vn keeue ceW efJeveehetJe&ke ebLe meceehle
efkeee~ efJeveehetJe&ke ebLe meceehle efkeee FmeefueS mebleg ngS Yetle peeefle kes Jeblej osJeeW ves Gve oesveeW ceW mes Ske
keer heg<he, yeefue leLee MebKe Deewj mete& peeefle kes Jeee efJeMes<e kes veeo mes Jeehle ye[er Yeejer hetpee keer~ Gmes
osKekej Oejmesve Yeejke ves Gvekee Yetleyeefue en veece jKee leLee efpevekeer YetleeW ves hetpee keer nw Deewj DemleJemle ovle-hebefe kees otj kejkes efpevekes oeBle meceeve kej efoes nQ, Ssmes otmejs kee Yeer eer Oejmesve Yedejke
ves heg<heoble veece jKee~
leovevlej Gmeer efove JeneB mes Yespes iees Gve oesveeW ves ieg keer Dee%ee DeuebIeveere nesleer nw Ssmee efJeeej

( 22 )

kej Deeles ngS Debkeuesej (iegpejele) ceW Je<ee&keeue efyeleeee~ (ieg ves Deheveer Deuhe Deeeg peevekej Gve oesveeW kees
JeneB mes efJenej kej Deve$e eeleggcee&me kejves keer Dee%ee oer Deewj Jes oesveeW cegefve Dee<ee{ megoer 11 kees efvekeuekej
eeJeCe Jeoer 4 kees Debkeuesej Deees, JeneB hej Je<ee&eesie mLeeefhele efkeee)~
Je<ee&eesie kees meceehle kej Deewj efpeveheeefuele kees meeLe ueskej heg<heovleeeee& lees JeveJeemeer osMe kees eues
iees Deewj Yetleyeefue Yeejke leefceue osMe kees eues iees~ leovevlej heg<heovleeeee& ves efpeveheeefuele kees oer#ee
oskej yeerme eheCee ieefYe&le meleheCee kes met$e yeveekej Deewj efpeveheeefuele cegefve kees he{ekej Devevlej GvnW
Yetleyeefue Deeeee& kes heeme Yespee~ Yetleyeefue ves efpeveheeefuele kes eje efoKeees iees met$eeW kees osKekej Deewj
heg<heovleeeee& Deuheeeg nQ, Ssmee mecePekej leLee nce oesveeW kes yeeo cenekece& eke=efle eeYe=le kee efJeso nes
peeesiee; Fme ekeej keer yegef kes GlheVe nesves mes YeieJeeve Yetleyeefue ves JeeceeCeevegiece kees Deeefo ueskej ebLe
jevee keer~ FmeefueS Fme KeC[ efmeevle (<edKeC[ efmeevle) keer Dehes#ee Yetleyeefue Deewj heg<heovle Deeeee& Yeer
egle kes kelee& kens peeles nQ~ DevegebLekelee& ieewlece mJeeceer nQ Deewj GheebLekelee& jeie, s<e Deewj ceesn mes jefnle
Yetleyeefue, heg<heovle Deeefo Deveske Deeeee& nQ~1
Oejmesveeeee& kee meceevebefomebIe keer eeke=le heeJeueer ceW 683 Je<e& kes Deboj ner eer Oejmesve kees ceevee nw~ eLee-kesJeueer kee
keeue 62 Je<e&, egle kesJeefueeeW kee 100 Je<e&, oMe hetJe&OeeefjeeW kee 183, ieejn DebieOeeefjeeW kee 123 Je<e&, ome
veJe Je Dee" DebieOeejer kee 97 Je<e& Ssmes 6210018312397565 Je<e& ngS, hegve: Ske DebieOeeefjeeW ceW
Den&leyeefue kee 28 Je<e&, ceeIevebefo kee 21 Je<e&, Oejmesve kee 19 Je<e&, heg<heoble kee 30 Je<e& Deewj Yetleyeefue kee
20 Je<e&, Ssmes 118 Je<e& ngS~ kegue efceueekej 565118683 Je<e& kes Debleie&le ner Oejmesveeeee& ngS nQ~
Fme ekeej Fme heeJeueer Deewj Fvveefvo kes egleeJeleej kes DeeOeej hej Yeer eer Oejmesve kee mecee Jeerj
efveJee&Ce mebJeled 600 DeLee&led F&. meved 73 kes ueieYeie Deelee nw~
Oejmesveeeee& kes iegGheeg&e heeJeueer kes Devegmeej Fvekes ieg eer ceeIevebefo Deeeee& Les DeLeJee Fvveefvo Deeeee& ves mhe
ken efoee nw efke Fvekeer ieg hejcheje kee nceW %eeve veneR nw~
Oejmesveeeee& keer jeveeen lees hetJe& ceW Deeheves he{e nw efke Oejmesveeeee& ves Deheves heeme ceW he{ves kes efueS DeeS ngS oesveeW cegefveeeW
kees ceb$e efme kejves kee DeeosMe efoee Lee Dele: es ceb$eeW kes efJeMes<e %eelee Les~
Dele: Fvekee yeveeee ngDee eesefveeeYe=le veece kee Ske ebLe Deepe Yeer GheueyOe nw~ en ebLe 800 Mueeske
eceeCe eeke=le ieeLeeDeeW ceW nw~ Gmekee efJe<ee ceb$e-leb$eJeeo nw, ye=nled efhheefCekee veeceke meteer ceW Gmekee GuuesKe
Deeee nw~ Fmeer iebLe keer Ske heeC[gefueefhe YeC[ejkej Deesefjevue efjmee& Fbmeret, hetvee ceW nw~ Fme eefle ceW
ebLe kee veece lees eesefveeeYe=le ner nw efkevleg Gmekes kelee& kee veece heCnmeJeCe cegefve heeee peelee nw~ Fve
cenecegefve ves Gmes ket<ceeefC[veer ceneosJeer mes eehle efkeee Lee Deewj Deheves efMe<e heg<heovle Deewj Yetleyeefue kes efueS
efueKee~ Fve oes veeceeW kes keLeve mes Fme ebLe kee Oejmesve ke=le nesvee yengle mebYeJe peBelee nw~ e%eeeceCelJe Ske
$e+ef kee veece nw Gmekes OeejCe kejves Jeeues e%eeeceCe kenueeles Les~ hetvee ceW GheueyOe peesefCeheeng[ keer Fme
1. OeJeuee hegmleke 1, he=. 66 mes 72~

( 23 )

eefle kee uesKeve keeue meb. 1582 nw DeLee&led Jen eefle eej meew Je<e& mes DeefOeke eeeerve nw~ peesefCeheeng[ ebLe kee
GuuesKe OeJeuee ceW Yeer Deeee nw, pees Fme ekeej nwpeesefCeheeng[s YeefCeo-ceble-leble-meeerDees heesiieueeCegYeeiees efe IeseJJees~1
OeJeuee De eefle-he$e~~18~~
Fme ekeej mes Oejmesveeeee& kes ceneve GhekeejmJehe ner Deepe nceW <edKeC[eiece ebLe kee mJeeOeee
kejves kees efceue jne nw~ FvneWves yeejnJeW efJeeo Debie kes Debleie&le hetJeeX kes leLee heeBeJeW Debie JeeKeee%eefhle kes
keg DebMeeW kees heg<heovle Deewj Yetleyeefue DeeeeeeX kees he{eee Lee~ efoiecyej meceoee keer ceeveleevegmeej
<edKeC[eiece Deewj ke<eeeheeng[ ner Ssmes ebLe nQ, efpevekee meerOee mebyebOe ceneJeerj mJeeceer keer eoMeebie JeeCeer mes
ceevee peelee nw~
eer Oejmesveeeee& kes Fefleneme mes nceW en mecePevee nw efke es Deeeee& Debie Deewj hetJeeX kes SkeosMe
kes %eelee Les, ceb$e Meee kes %eelee Les SJeb Ske eesefveeeYe=le ebLe Yeer jee Lee, FvneWves yengle keeue leke
evieghee ceW efveJeeme efkeee Lee eesie cegefveeeWs kees Dehevee egle%eeve he{eee Lee~ efMe<eeW kees ceb$e efme
kejves kees Yeer efoee Lee~ Fme ekeej mes lees nceW DeJeMe meesevee eeefnS efke Deepe kes cegefve ee Deeeee&
efkemeer kees efceLeelJe kes ehebe mes nekej Meebefle nsleg ee efkemeer keee& efmeef nsleg eefo keg ceb$e os osles
nQ, lees osves Jeeues ee ceb$e peheves Jeeues oesveeW ner efceLeeef veneR nQ leLee GvneWves egle kes efJeso kes
Yee mes pees oes cegefveeeW kees Dehevee egle%eeve oskej Gvekes efveefcee mes Deepe egle%eeve keer hejcheje
DeefJeefVe jKeer nw en ceneved Ghekeej Gvekee eefleefove mcejCe kejvee eeefnS~ efpeme efove <edKeC[eiece
keer jevee hetjer ngF& nw, Gme efove elegefJe&Oe mebIe ves efceuekej egle keer cenehetpee keer Leer, Gme efove pes
megoer hebeceer Leer, Dele: Gme hebeceer kees Deepe eglehebeceer kenkej meJe&$e eglehetpee kejves keer eLee eueer
Dee jner nw~ Gmes Yeer efJeMes<e heJe&he ceW ceveekej egle keer, ieg Oejmesveeeee&, heg<heoble leLee Yetleyeefue
Deeeee& keer hetpee kejveer eeefnS~

Deeeee& eer heg<heovle Deewj Yetleyeefue

heg<heovle Deewj Yetleyeefue kee veece meeLe-meeLe eehle neslee nw~ efhej Yeer vebefomebIe keer eeke=le heeJeueer ceW
heg<heoble kees Yetleyeefue mes pes ceevee ieee nw~ Oejmesveeeee& kes yeeo heg<heoble kee Deeeee& keeue 30 Je<e& kee
yeleeee nw Deewj Fvekes yeeo Yetleyeefue kee 20 Je<e& kene ieee nw Dele: Fvekee mecee Oejmesveeeee& kes mecee kes
ueieYeie ner mhe nw~
en lees efveefele ner nw efke eer Oejmesveeeee& ves oes cegefveeeW kees Deve$e cegefvemebIe mes yeggueekej efJeeeOeeve
kejeee Lee~ Devevlej Meeemeceeefhle kes efove Gvekeer efJevee mes mebleg ngS Yetlepeeefle kes Jeblej osJeeW ves Gve
oesveeW ceW mes Ske cegefve keer heg<he, yeefue leLee MebKe Deewj mete& peeefle kes Jeee efJeMes<eeW kes veeo mes ye[er Yeejer hetpee
keer, Gmes osKekej Oejmesveeeee& ves Gvekee Yetleyeefue en veece jKee Deewj otmejs cegefve keer Demle-Jemle oble
hebefeeeW kees "erke kejkes Gvekes oeBle meceeve kej efoes-efpememes ieg ves Gvekee heg<heovle en veece jKee~ Fme
OeJeuee erkee kes keLeve mes en yeele mhe nw efke Fvekee hetJe& veece keg Deewj ner nesvee eeefnS leLee Fvekee
ie=nmLeeece kee heefjee keee nw, en efpe%eemee menpe ner nesleer nw~
1. OeJeuee he=. 1, emleeJevee he=. 25-26~

( 24 )

efJeyegOe eerOej kes egleeJeleej ceW YeefJe<eJeeCeer kes he ceW heg<heoble Deewj Yetleyeefue Deeeee& kes peerJeve hej
Dee ekeeMe osKeves ceW Deelee nw~ eLeeYejle #es$e kes JeeefceosMe-yeeeosMe ceW JemegvOeje veece keer veiejer nesieer~ JeneB kes jepee vejJeenve
Deewj jeveer meghee heg$e ve nesves mes KesoefKeVe neWies~ Gme mecee megyegef veece kee mes" GvnW heeeJeleer keer
hetpee kee GheosMe osiee~ leovegmeej osJeer keer hetpee kejves hej jepee kees heg$eueeYe nesiee Deewj Gme heg$e kee
veece hee jKee peeSiee~ leovevlej jepee meneket ewleeuee kee efvecee&Ce kejeesiee Deewj eefleJe<e&
ee$ee kejsiee~ mes" Yeer jepee keer ke=hee mes mLeeve-mLeeve hej efpevecebefojeW kee efvecee&Ce kejeesiee~ Fmeer
mecee yemevle $e+leg ceW mecemle mebIe eneB Ske$e nesiee Deewj jepee mes" kes meeLe efpeve hetpee kejkes jLe
eueeesiee~ Fmeer mecee jepee Deheves efce$e ceieOe mecee kees cegveerv ngDee osKe megyegef mes" kes meeLe
efJeje nes efoiecyejer oer#ee OeejCe kejsiee~ Fmeer mecee Ske uesKeJeenke JeneB Deeesiee Jen efpeveosJe kees
vecemkeej kej cegefveeeW keer leLee hejes#e ceW Oejmesve iegosJe keer Jebovee kej uesKe meceefhe&le kejsiee~ Jes
cegefve Gmes yeeeWies efke efieefjveiej kes meceerhe iegheeJeemeer Oejmesve cegveerej DeeeeCeere hetJe& keer hebeceJemleg
kes eewLes eeYe=leMeee kee JeeKeeve DeejbYe kejves Jeeues nQ Dele: eesie oes cegefveeeW kees Yespe oes~ Jes
cegefve vejJeenve Deewj megyegef cegefve kees Yespe oWies~ Oejmesve Yeejke keg efoveeW ceW vejJeenve Deewj megyegef
veece kes oes cegefveeeW kees he"ve, eJeCe Deewj efevleve kejekej Dee<ee{ Megkeuee SkeeoMeer kees Meee
meceehle kejWies~ GveceW mes Ske keer Yetlepeeefle kes osJe yeefueefJeefOe kejWies Deewj otmejs kes eej oeBleeW kees
megvoj yevee oWies~ DeleSJe Yetleyeefue kes eYeeJe mes vejJeenve cegefve kee veece Yetleyeefue Deewj eej oeBle
meceeve nes peeves mes megyegef cegefve kee veece heg<heoble nesiee~1
Fvvebefoke=le egleeJeleej ceW en efueKee nw efke FvneWves ebLe meceehle kej ieg keer Dee%ee mes JeneB mes efJenej
kej Debkeuesej ceW Je<ee&eesie efyeleeee~ JeneB mes efvekeuekej oef#eCe osMe ceW hengBes~ JeneB hej heg<heoble cegefve ves
kejneke osMe ceW Deheves Yeevepes efpeveheeefuele kees meeLe efueee Deewj efoiecyejer oer#ee oskej GvnsW meeLe ueskej
JeveJeeme osMe kees eues iees leLee Yetleyeefue cegefve efJe[ osMe ceW eues iees~ JeveJeeme osMe ceW heg<heobleeeee& ves
yeermeefo met$eeW keer jevee keer Deewj efpeveheeefuele kees he{ekej leLee Gve met$eeW kees Gmes oskej Yetleyeefue cegefve kee
DeefYeeee peeveves kes efueS Gvekes heeme Yespee~ GvneWves heg<heobleeeee& keer Deuheeeg peevekej Deewj Gve met$eeW kees
osKekej yengle ner meblees<e eehle efkeee hegve: Deeies egle kee efJeso ve nes peees, Fme YeeJevee mes Je
eceeCeevegiece kees Deeefo ueskej Deeies kes met$eeW keer jevee keer~
Fme ekeej mes Yetleyeefue Deeeee& ves heg<heobleeeee& efJejefele met$eeW kees efceueekej heeBe Keb[eW kes n npeej
met$e jes Deewj lelheeeled ceneyebOe veeceke "s KeC[ keer leerme npeej met$e ebLehe jevee keer~ Fme lejn
<edKeC[eiece keer jevee kej Gmes ebLe he ceW efveye efkeee~ hegve: pes Megkeuee hebeceer kes efove Gme egle keer
ceneved hetpee keer~ Devevlej Yetleyeefue ves efpeveheeefuele kees <edKeC[eiece met$e oskej heg<heoble kes heeme Yespee~
Dehevee meesee ngDee keee& hetCe& ngDee, Ssmee osKekej heg<heobleeeee& ves Yeer egleYeefe kes Devegjeie mes hegueefkele
neskej eglehebeceer kes efove elegefJe&Oe mebIe kes mece#e Gvekeer ceneved hetpee keer~
en <edKeC[eiece ebLe cenekece& eke=efle eeYe=le kee DebMe nw leLee FmeceW Gmekes DeLe& kes meeLe-meeLe met$e
Yeer meceeefJe nQ~ Yetleyeefue Deeeee& ves elegLe& JesoveeKeb[ ceW pees CeceesefpeCeeCeb Deeefo 44 cebieuemet$e efoes nQ,
1. egleeJeleej, ceeefCekeev efo. pewve ebLeceeuee, ebLeebke 21 efmeevlemeejeefomeben he=. 316-317~

( 25 )

Jes ieewlece mJeeceer kes cegKekeceue mes efvekeues ngS nQ~ Fmemes eer heg<heoble Deewj Yetleyeefue Deeeee& Fme ceneved ebLe
kes kelee& veneR nQ, yeefuke eheke nQ Dele: <edKeb[eiece kee eoMeebieJeeCeer kes meeLe mee#eeled mebyebOe nw~
<edKeC[eiece kee jnmeen ebLe n KeC[eW ceW efJeYee nw, Dele: Fmes <edKeC[eiece kenles nQ~ Gvekes veece-peerJeeCe,
KegeyebOe, yebOemeeefceeefJeee, JeseCee, JeiieCee Deewj ceneyebOe nQ~
eer Oejmesveeeee&, heg<heoble Deewj Yetleyeefue kes efJe<ee ceW OeJeuee ceW Deveske efJeMes<eleeSB GheueyOe nQ~
eLeepeeG OejmesCeCeenes, pesCe cenekecceheeef[heeng[mesuees~
yegefefmejsCegefjDees, meceefhheDees heghheevlemme~~1
Jes Oejmesve mJeeceer peeJevle nesJeW, efpevneWves cenekece& eke=efle-eeYe=leheer heJe&le kees Deheves yegefheer
cemleke mes G"ekej heg<heoble kees meceefhe&le efkeee nw~
heCeceeefce heghheebleb, ogkeebleb ogCCeebOeeejjefJeb~
YeiieefmeJeceiiekebe-efceefmemeefceFJeFb meee obleb~~2
pees heeheeW kee Devle kejves Jeeues nQ, kegveeheer DebOekeej kee veeMe kejves kes efueS mete&legue nQ, efpevneWves
cees#eceeie& kes efJeIveeW kees ve kej efoee nw, pees $e+ef<eeeW keer meYee kes DeefOeheefle nQ Deewj efvejvlej hebesefveeW kee
oceve kejves Jeeues nQ, Ssmes heg<heovleeeee& kees ceQ eCeece kejlee ntB~
eneB hej $e+ef<emeefceefleheefle efJeMes<eCe mes es ceneved mebIe kes veslee Deeeee& efme nesles nQ~
Ssmes nerCe eemeb y eb Yet l eyeef u eYe[ejDees heJes e f o cenekecceheeef [ heeng [ -Deef c eeJeeCes C e Dees m eeef j oe
Cebmejeieoesmeceesneeoes~3
Yetleyeefue Yeejke Demebye keLeve veneR kej mekeles, keeeWefke cenekece& eke=efle eeYe=leheer Dece=leheeve mes
Gvekee mecemle jeies<e ceesn otj nes ieee nw~
Fve ekejCeeW mes Fve heg<heoble Deewj Yetleyeefue DeeeeeeX keer cenevelee kee heefjee efceue peelee nw~ es
Deeeee& nce Deewj Deehe pewmes meeOeejCe uesKeke ee Jeee ve neskej YeieJeeve ceneJeerj keer eoMeebie JeeCeer kes
DebMeeW kes DeemJeeoer Deewj Gme JeeCeer kes ner eheke Les leLee jeie, s<e Deewj ceesn mes yengle otj Les~ Gvekes
mebpJeueve ke<eee kee Goe nesles ngS Yeer Jes DemeleYee<eCe mes meJe&Lee hejs nesves mes Jeerlejeieer Les, ceneved
heeheYeer Les~
ye[s meewYeeie keer yeele nw efke Gvekes eje Meeehe mes efveye ngDee hejceeiece Deepe nceW GheueyOe nes jne nw Deewj
nce ueesie Gvekeer JeeCeer kee mJeeOeee kejkes Deheves DemebKeeleiegeCf ele keceeX keer efvepe&je kej jns nQ leLee ceneved hegCe
mebee kes meeLe-meeLe ner mecei%eeve kees eehle kej Deheves Deehe ceW ke=leke=lelee kee DevegYeJe kej jns nQ~

Deeeee& eer Jeerjmesve

efpeleelcehejueeskeme, keJeerveeb eeJeefle&ve:~
Jeerjmesveiegjes: keerefle&jkeuebkeeJeYeemeles~~4
1. OeJeuee he=. 1, cebieueieeLee~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkee), heg. 1, he=. 7~ 3. OeJeuee hegmleke 10, he=. 274-275~
4. nefjJebMehegjeCe meie& 1~

( 26 )

efpevneWves mJehe#e Deewj hejhe#e kes ueesieeW kees peerle efueee nw leLee pees keefJeeeW kes eeJeleea nQ, Ssmes
eer Jeerjmesve mJeeceer keer efvece&ue keerefle& ekeeefMele nes jner nw~
es Deeeee& Jeerjmesve efkevekes efMe<e Les? Fvekee mecee keee Lee? FvneWves keee-keee jeveeSb keeR? Deeefo
mebef#ehle efJeJejCe Fme ekeej nw~
peerJeve heefjee-Deeeee&osJe ves mJeeb Deheveer OeJeuee erkee keer eMeefmle ceW Deheves ieg kee veece
Sueeeee& efueKee nw~ hej Fmeer eMeefmle keer eewLeer ieeLee ceW ieg kee veece Deee&vebefo Deewj oeoe ieg kee veece
evmesve kene nw~ [e@. nerjeueeue pewve kee Devegceeve nw efke Sueeeee& Fvekes efJeeeieg Deewj Deee&vebefo Fvekes
oer#eeieg Les~
Fme eMeefmle mes eer Jeerjmesveeeee& efmeevle kes ekeeC[ efJeeve, vo, peesefle<e, JeekejCe Deewj veee
kes Jesee leLee Yeejke heo mes efJeYetef<ele Les, Ssmee mhe nw~
pees Yeer nes, Sueeeee& ieg kee Jeelmeue Fve hej Demeerce Lee, Ssmee mhe nw, Jes efkemeer ve efkemeer he ceW
Fvekes ieg DeJeMe Les~ eLee-SueeFefjeJeDees mJeeb Fme Jeekee ceW Deheves kees Sueeeee& kee Jelme kenles
nQ~ Ssmes Deewj Yeer Deveske mLeueeW hej mJeeb Deeeee& ves Deheves kees Sueeeee& kee Jelme efueKee nw~
mecee efveCe&e-Fvekee mecee efJeJeeoemheo veneR nw~ Fvekes efMe<e efpevemesve ves Fvekeer DehetCe&
peeOeJeuee erkee kees Meke mebJeled 759 (F&meJeer meved 837) keer heeuiegve Megkeuee oMeceer kees hetCe& efkeee nw~
Dele: Fme efleefLe kes hetJe& ner Jeerjmesveeeee& kee mecee nesvee eeefnS~ FmeefueS Fvekee mecee F&meJeer meved keer
9JeeR Meleeyoer (816) kee nw~
Fvekeer jeveeSb-Fvekeer oes jeveeSb eefme nQ~ Ske OeJeuee erkee Deewj otmejer peeOeJeuee erkee~ FveceW
mes efleere erkee lees DehetCe& jner nw~
Fvveefvoke=le egleeJeleej ceW efoee nw efke <edKeC[eiece met$e hej eer JehheosJe keer erkee efueKes peeves kes
Ghejevle efkeleves ner Je<e& yeeo efmeevleeW kes Jesee Sueeeee& ngS, es efe$eket ceW efveJeeme kejles Les, eer Jeerjmesve
ves Fvekes heeme mechetCe& efmeevle ebLeeW kee DeOeeve efkeee, Devevlej ieg keer Deveg%ee ueskej Jeeeece ceW hengBes,
JeneB hej Deevelesv eje yeveJeees iees efpevecebefoj ceW "njs~ JeneB hej eer JehheosJeke=le erkee he{er~ Devevlej
GvneWves 72000 Mueeske eceeCe ceW mecemle <edKeC[eiece hej OeJeuee veece mes erkee jeer~ en erkee eeke=le
Deewj mebmke=le Yee<ee ceW efceefele nesves mes ceefCeeJeeueveee mes eefme nw~
otmejer jevee kemeeeheeng[ mege hej peeOeJeuee veece mes erkee nw~ Fmekees Jes kesJeue 20000 Mueeske
eceeCe ner efueKe heees Les efke Jes Demecee ceW mJeie&mLe nes iees~ Fme lejn Ske Jeefe ves Deheves peerJeve ceW 92000
Mueeske eceeCe jevee efueKeer, en Ske Deeee& keer yeele nw~ eer Jeerjmesve mJeeceer ves Jen keee& efkeee nw, pees
keee& ceneYeejle kes jeefelee ves efkeee nw~ ceneYeejle kee eceeCe 100000 Mueeske nw Deewj Fvekeer erkeeSb Yeer
ueieYeie Fleveer ner ye[er nQ~ DeleSJe eefoneefmle leoveod eVesneefmle ve lelkeJeefeled~ pees FmeceW nw mees ner
Deve$e nw Deewj pees FmeceW veneR nw mees keneR hej veneR nw~ en Gefe eneB Yeer eefjleeLe& nw~
Fve erkeeDeeW mes Deeeee& kes %eeve keer efJeMes<elee kes meeLe-meeLe meweefvleke efJe<eeeW kee efkelevee met#ce
leuemheMeea Fvekee DeOeeve Lee, en efoKe peelee nw~
Jeerjmesveeeee& ves Deheveer erkee ceW efpeve DeeeeeeX kes veece kee efveoxMe evLeesuuesKehetJe&ke efkeee nw, Jes
efvecve ekeej nQ-

( 27 )

1. ie=efheeeee& kee leJeeLe&met$e 2. leJeeLe&Yee<e (leJeeLe&Jeeefle&ke Yee<e) 3. mevceefle met$e

4. melkece& eeYe=le 5. efhebef[ee 6. efleueeseheCCeefe 7. JeeKeee%eefhle 8. hebeeefmlekeee eeYe=le
9. peerJemeceeme 10. hetpeheeo efJejefelemeejmeben 11. eYeeev Yeejke (ebLekeej) 12. mecebleYe
mJeeceer (ebLekeej) 13. bomet$e 14. melkece& eke=efle eeYe=le 15. cetueleb$e 16. eesefveeeYe=le Deewj
efmeefefJeefveee~
Deewj Yeer ebLeeW kes GjCeeW ee veece kee GuuesKe OeJeuee erkee ceW heeee peelee nw~
1. Deeeejebie efveeg&efe 2. cetueeeej 3. eJeevemeej 4. oMeJewkeeefueke 5. YeieJeleer DeejeOevee
6. Devegeesieej 7. eeefj$eeeYe=le 8. mLeeveebiemet$e 9. Meekeeeveveeme 10. Deeeejebiemet$e 11. ueIeereee
12. Deehleceerceebmee 13. egkelevegMeemeve 14. efJeMes<eeJeMeke Yee<e 15. meJee&Le&efmeef 16. meeQojvevo
17. Oevebpeeveececeeuee-DeveskeeLe&veececeeuee 18. YeeJeeeYe=le 19. ye=nlmJeebYetmlees$e 20. vebefomet$e 21. meceJeeeebie
22. DeeJeMekemet$e 23. eceeCeJeeefle&ke 24. meebKekeeefjkee 25. kece&eke=efle~
OeJeuee erkee ceW efpeve ieeLeeDeeW kees G=le efkeee nw, GveceW mes DeefOekeebMe ieeLeeSB ieesccemeej, ef$eueeskemeej,
pecyeterhe e%eefhle Deewj JemegvebefoeeJekeeeej ceW Yeer heeeer peeleer nQ Dele: en Devegceeve neslee nw efke Fve eeeerve
ieeLeeDeeW kee eesle Ske ner jne nw, keeeWefke ieesccemeej Deeefo ebLe OeJeuee erkee mes yeeo kes ner nQ~
peeOeJeuee keer eMeefmle ceW kene nwerkee eer Jeerjmesveeree Mes<ee: heeflehebefpekee~1
eer Jeerjmesve keer erkee ner eLeeLe& erkee nw, Mes<e erkeeSB lees heefle ee hebefpekee nQ~
JeemleJe ceW eer Jeerjmesve mJeeceer kees cenekece& eke=efle eeYe=le Deewj ke<eeeeeYe=lemebyebOeer pees Yeer %eeve ieg
hejcheje mes GheueyOe ngDee, Gmes Fve oesveeW erkeeDeeW ceW eLeeJeled efveye efkeee nw~ Deeiece keer heefjYee<ee ceW es
oesveeW erkeeSB efJeeo kes DebieYetle oesveeW eeYe=leeW kee eefleefveefOelJe kejleer nQ~ DeleSJe FvnW eefo mJeleb$e ebLe
meb%ee oer peees lees Yeer Devegheege veneR nw~ ener keejCe nw efke Deepe <edKeC[eiece efmeevle OeJeueefmeevle
kes veece mes Deewj hesppeoesmeheeng[ peeOeJeue efmeevle kes veece mes eefme nQ~
peesefle<e SJeb ieefCele efJe<ee-Fme ceneefmeevle ebLe ceW peesefle<e, efveefcee Deewj ieefCeleefJe<eeke keer
Yeer cenlJehetCe& eee&eW nQ~ 5JeeR Meleeyoer mes ueskej 8JeeR Meleeyoer leke peesefle<eefJe<eeke Fefleneme efueKeves
kes efueS Fvekee en ebLe yengle ner Gheeesieer nw~ peesefle<emebbyebOeer eee&DeeW ceW vevoe, Yee, peee, efjee
Deewj hetCee& meb%eeDeeW kes veece nQ~ efove-jeef$e, cegntle& keer eee& nw~ efveefceeeW ceW Jebpeve Deewj efVe efveefceeeW
keer eee&eW nQ~
FmeceW eOeevehe mes Ske Jeie& meceerkejCe, Deveske Jeie& meceerkejCe, kejCeer, keefuhelejeefMeeeB, meceeveevlej,
iegCeesej, Jeglece Deeefo yeerpeieefCelemebyebOeer eefeeeeW nQ~ OeJeuee ceW De3 kees De kes Ieve kee eLece Jeie&cetue kene
nw~ De9 kees De kes Ieve kee Ieve yeleeee nw~ De6 kees De kes Jeie& kee Ieve yeleueeee nw, Fleeefo~
Deeeee& keer heeheYeerlee-eer Jeerjmesve mJeeceer DeeeeeeX kes JeeveeW kees mee#eeled YeieJeeved keer JeeCeer
mecePeles Les Deewj hejmhej efJe ekejCe ceW efkelevee Dee meceeOeeve efoee nw, Fmemes Fvekeer heeheYeerlee
1. pee OeJeuee eMeefmle, hee 39~

( 28 )

menpe ner heefjueef#ele nesleer nw~ GoenjCe osefKeesDeeiece kee en DeLe& eeceeefCeke ieg hejcheje kes ece mes Deeee nw, en kewmes efveee efkeee peees?
veneR, keeeWefke........%eeve-efJe%eeve mes ege Fme egie kes Deveske DeeeeeeX kes GheosMe mes Gmekeer eceeCelee
peeveveer eeefnS~1
eer Jeerjmesve mJeeceer peeOeJeuee erkee kejles mecee ieeLee met$eeW kees Deewj etefCe& met$eeW kees efkeleveer ee
mes osKeles nQefJehegueeeue kes efMeKej hej efJejepeceeve JeOe&ceeve efoJeekej mes eie neskej ieewlece, ueesneeee& Deewj
pecyetmJeeceer Deeefo keer Deeeee& hejcheje mes Deekej Deewj iegCeOejeeee& kees eehle neskej ieeLeemJehe mes heefjCele
nes hegve: Deee&ceb#eg Deewj veeienefmle kes eje eefleJe=<eYe kees eehle neskej Deewj Gvekes cegKekeceue mes etefCe&met$e kes
Deekeej mes heefjCele efoJeOJeefvehe efkejCe mes peeveles nQ~2
Fme ekejCe mes en mhe nw efke ke<eeeeeYe=le ebLe mee#eeled YeieJeeve keer efoJeOJeefve legue nw~
peye efkemeer mLeue hej oes cele Deees nQ, leye kewmee meceeOeeve nw?
oesveeW ekeej kes JeeveeW ceW mes efkeme Jeeve kees mele ceevee peees?
Fme yeele kees kesJeueer ee eglekesJeueer peeveles nQ, otmeje keesF& veneR peevelee~ keeeWefke Fme mecee Gmekee
efveCe&e veneR nes mekelee nw, FmeefueS heeheYeer Jele&ceeve kes DeeeeeeX kees oesveeW kee ner meben kejvee eeefnS,
DeveLee heeheYeerlee kee efJeveeMe nes peeJesiee~3
Ske peien Jevemheefle kes efJe<ee ceW keg eMve nesves hej lees Jeerjmesve mJeeceer kenles nQ efke-ieesocees SlLe
hegseJJees eneB ieewlece mJeeceer mes hetvee eeefnS~ DeLee&led nce Fmekee Gej veneR os mekeles~ Deye yeleeFes
Fmemes DeefOeke heeheYeerlee Deewj keee nesieer? JeemleJe ceW es Deeeee& Deheveer ieghejcheje mes eehle peevekeejer kes
Deefleefje ceve mes keg efveCe&e osvee heehe ner mecePeles Les~ Fve DeeeeeeX kes Ssmes ekejCeeW mes Deepe kes efJeeveeW
kees efMe#ee uesveer eeefnS~ pees efke efkemeer Yeer efJe<ee ceW efveCe&e ossles mecee DeeeeeeX kees DeLeJee Gvekes iebLeeW kees
Yeer DeeceeefCeke kenves ceW Deeflemeenme kej peeles nQ~
eneB ekejCe kees meceehle kejles ngS cesje ener kenvee nw efke Fve hetJee&eeeesX kes meceeve ner nce meYeer kees
heeheYeer yevevee eeefnS~ <edKeC[eiece ebLe kes DeJelejCe ceW efveefceeYetle hejcehetpe Deeeee&eer Oejmesve
mJeeceer, eer heg<heovle Deewj Yetleyeueer leLee Jeerjmesveeeee& kes eer ejCeeW ceW cesje keesefMe: veceve nw~

i:i: i:i

1. OeJeuee heg. 1, he=. 197~ 2. Socneoes efyeGueefiejcelLeelLeyeceeCeefoJeeejeoes heefjCeo-efoJJepPegeCf eefkejCeeoes CeJJeos~

(pee Oe.he=. 313, kemeeemege keer emleeJevee mes)
3. OeJeuee heg. 1, he=. 222, 223~

( 29 )

<edKeC[eiece keer efmeevleefebleeceefCe erkee kee

uesKeve keeue : Ske ef ceW
-ieefCeveer %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes Meemeve ceW efoiecyej pewve cenecegefve eer Oejmesveeeee& mes %eeve eehlekej
eer heg<heobleeeee& SJeb eerYetleyeefue Deeeee& ves <edKeC[eiece ebLe keer jevee keer nw~ FmeceW n KeC[ nQb1. peerJemLeeve 2. #egkeyebOe 3. yebOemJeeefcelJe 4. JesoveeKeC[ 5. Jeie&CeeKeC[ SJeb 6. ceneyebOe~

peerJemLeeve-eLece KeC[

eer Jeerjmesveeeee& eje jefele Gve ebLeeW keer eeke=le-mebmke=le efcee OeJeuee veece keer erkee kes DeeOeej mes ceQves
nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj efve. mebJeled 2521 Deeefeve Megkeuee heteCf e&cee-Mejled heteCf e&cee kees 8 Dekeyt ej meved 1995 ceWefmeeved efmedeLe&ceevece, meJeeewueeskeecetOe&ieeved~
F: meJe&efeeevlesmeew, MeevleerMees efo Oeee&les~~1~~
Fme ekeej cebieueeejCe efueKekej efmeevleefebleeceefCe veece mes mebmke=le erkee efueKevee eejbYe efkeee~
eLece KeC[ keer erkee kees ceQves ceebieerlegbieer ee$ee kes ceOe efueKeles ngS ceeOeesjepehegje (jepemLeeve) ceW
Jeerj efve. meb. 2523, heeuiegve ke=. 13 (efoveeBke 7-3-1997) kees hetCe& efkeee~ Fme eLece KeC[ ceW n ebLe nQ
Deewj met$e mebKee 2375 nw~

#egkeyebOe-efleere KeC[

Fme #egkeyebOe keer erkee ceQves heehegje-DeefleMee #es$e hej Jeerj efve. meb. 2523, heeuiegve Meg. eefleheoe
kees (efoveeBke 10-3-1997) kees eejbYe kejkes Jeerj efve. meb. 2524, ceeie&Meer<e& Meg. 13 (efoveeBke 12-12-1997)
kees nefmleveehegj ceW hetCe& efkeee~ FmeceW Ske ebLe nw, met$e mebKee 1594 nw~

yebOemJeeefcelJeefJeee-le=leere KeC[

Fmekeer erkee ceQves nefmleveehegj ceW ceeie&Meer<e& Meg. 13 (efo. 12-12-1997) kees eejbYe keer~ hegve: $e+<eYeosJe
keceue cebefoj eerleefJenej, efouueer ceW Jeerj efve. meb. 2525, ef. pes Meg. 5, eglehebeceer kes efove efoveeBke
18-6-1999 kees hetCe& keer nw~ FmeceW Ske ebLe nw SJeb met$e mebKee 324 nw~

Jesovee KeC[-elegLe& KeC[

ceQves peeefmebnhegje, veF& efouueer, DeeJeeue efo. pewve cebefoj ceW Jeerj efve. meb. 2525, Deeefeve Meg.
15-Mejled hetefCe&cee (efoveeBke 24-10-1999) kees eejbYe keer~ hegve: eeeie, Meewjerhegj, kegC[uehegj, heeJeehegjer,
meccesoefMeKej Deeefo leerLeeX keer ee$ee Je leerLe& efJekeeme Deeefo keeeeX kes ceOe Jeerj efve. meb. 2530, ceeie&Meer<e& Meg.
13 (efoveeBke 6-12-2003) ceW jepeie=ner leerLe& hej hetCe& keer nw~ FmeceW eej ebLe nQ SJeb met$e mebKee 1525 nw~

Jeie&Cee KeC[-hebece KeC[

Fme ebLe keer erkee kees ceQves Jeerj efve. meb. 2530, heew<e ke=. 11 (efo. 19-12-2003) kees kegC[uehegj
(efpe.-veeueboe) ceW eejbYe efkeee~ hegve: heeJeehegjer, JeejeCemeer, DeeesOee, Deefn$e Deeefo ee$ee kejles ngS
nefmleveehegj Deekej Jeerj efve. meb. 2533, JewMeeKe ke=. 2 (efoveeBke 4-4-2007) ceW YeieJeeve heee&veeLe kes
ieYe&keueeCeke kes heefJe$e efove SJeb Deheveer Deeefe&kee oer#ee efleefLe kes efove hetCe& efkeee nw~ FmeceW eej iebLe nQ SJeb
met$e mebKee 1023 nw~

( 30 )

Jele&ceeve ceW OeJeuee veece mes eefme Fve <edKeC[eiece kes heeBe KeC[eW ceW efnvoer DevegJeeo meefnle 16
hegmlekeW ekeeefMele nQ~ ceQves Yeer FvnW 16 hegmlekeeW ceW efJeYee efkeee nw~ Fve iebLeeW ceW kegue met$e 6841 nQ~ cesjs
eje efueefKele hespe 3115 nQ~
ef$eef$ehebeefJeerjeyos, JewMeeKes efleesefmeles~
nefmleveeiehegjs leerLe&s, erkeseb heefjhete&les~~7~~
eerMeeefvleveeLeleerLexMeb, velJeeleefvlekeMeevlees~
Jevevles meJe&emf eeee-hevles Megelceefmees~~10~~
Fme erkee kes eejbYe ceW ceQves efmeeW keer Jebovee kejkes YeieJeeve MeebefleveeLe kees oe ceW efJejepeceeve efkeee
Lee~ hegve: erkee kes meceeheve ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kees vecemkeej kejkes Deveble efmeeW keer Jebovee keer nw~
Fme iebLe keer hetCe&lee kes yeeo Jeerj efve. meb. 2533, JewMeeKe Meg. 11 mes hetefCe&cee leke ye=nled mlej hej
lesjnerhe efpeveeuee kes efpeveefyecyeeW keer hebekeueeCeke eeflee kes ceOe JewMeeKe Megkeuee 14, efoveeBke
1-5-2007 kees <edKeC[eiece egle ceneslmeJe ceveekej Fve meesueneW ebLeeW keer meYeer YeeeW ves hetpee keer nw~

eer $e+<eYeosJe eefjleced

FvneR 11 Je<eeX kes ceOe Jeer.efve.meb. 2524, ceeie&Meer<e& Meg. 12 (11-12-1997) kees nefmleveehegj ceW
eer$e+<eYeosJeeefjle kees mebmke=le ceW efueKevee eejbYe efkeee SJeb Jeer.efve.meb. 2526, MejodheteCf e&cee (24-10-1999) kees
peeefmebnhegje, veF& efouueer ceW hetCe& efkeee~

eqJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve

YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes DeJemej hej Jeer. efve.meb. 2526 kees keeefle&ke ke=.
DeceeJemee kees ceQves eerleefJenej, efouueer ceW efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve efueKevee eejbYe efkeee~ hegve: eeeie keer
Deesj cebieue efJenej kejkes ceeie& ceW ner efueKeles ngS 2600 ceb$eeW meefnle Fme efJeOeeve kees eeeie (Fueeneyeeo) hengB ekej
Gmeer efove Jeer. efve. meb. 2527, heew<e Meg. 6, efoveeBke 1-1-2001 kees cee$e 66 efove ceW hetCe& efkeee nw~
Fme ekeej <edKeC[eiece erkee uesKeve kes ceOe es oes Deewj cenlJehetCe& ebLe efueKes iees nQ~
DeeoMeceneYee<ee,
ueIegmehleMeleeefvJelee~
eoMeebieceeer osJeer, mee efeeeypesJeleee&les~~

leerLe&ee$ee kes ceOe erkee uesKeve

(27 veJecyej 1995 mes 4 Deewue 2007 leke)
nefmleveehegj leerLe& hej pecyeterhe ceneceneslmeJe kes mecee MejodhetefCe&cee 1995 kees <edKeC[eiece ebLe keer
mebmke=le erkee eejbYe kej ceebieerlegbieer leerLe& hej efmLele Deeefe&keejlve eer eseebmeceleer ceeleepeer keer DeleefOeke
esjCee SJeb #es$e kes keee&kelee&DeeW kes DeleerJe Deeen mes ceieefmej Meg. hebeceer, (27 vecyej 1995) kees nefmleveehegj
mes ceebieerlegbieer keer Deesj ceQves cebieue efJenej efkeee~
ceeie& ceW Deveske leerLe& Jebovee, Oece&eYeeJevee kejles ngS JewMeeKe Meg. 9, MeefveJeej (27 Deewue 1996) kees
ceebieerlegbieer #es$e hej cesje cebieue eJesMe ngDee~
pes Meg. 2 mes <eer, (efoveeBke 19 ceF& mes 23 ceF&) leke cegevf e eer jeCemeeiejpeer cenejepe memebIe, Deeefe&kee
eer eseebmeceleer ceeleepeer memebIe SJeb cesjs memebIe meeefveOe ceW 20 heg Gegib e YeieJeeve eer cegevf emegeleveeLe, eewyeerme leerLekej
eeflecee, meneket eeflecee Deeefo kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe meevebo mecheVe ngDee~ JeneR 1996 kes eelegcee&me kes

( 31 )

ceOe ceebieerlegib eer heJe&le hej eer $e+<eYeosJe keer 108 heg Gegib e eeflecee efvecee&Ce keer ceQves Iees<eCee keer~
JeneB mes keeefle&ke Meg. hebeceer, (15 veJecyej 1996) kees cebieue efJenej kej Denceoeyeeo, Goehegj Deeefo nesles ngS
ew$e ke=. 6 (30 ceee& 1997) kees cesje efouueer ceW Deeieceve ngDee~ eneB YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& Ieese<f ele kejkes
ceQves 1997 kes eelegcee&me ceW eewyeerme keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve Deeefo Deveske Oecee&vegeve mecheVe kejeS nQ~
hegve: keeefle&ke Meg. 5, (5 veJecyej) kees efouueer mes efJenej kej ceQ nefmleveehegj Dee ieF&, eneB 1998 kes
eelegcee&me ceW kegueheefle meccesueve Deeefo Deveske keee&ece ngS nQ~
Deveblej efouueer Deekej meved 1999 kee eelegcee&me kevee huesme, veF& efouueer SJeb meved 2000 kee eelegcee&me
eerleefJenej-efouueer ceW ngDee nw~ Fvekes ceOe eer $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Deeefo Deveske
Oece&eYeeJevee kes keee& mecheVe ngS nQ~
hegve: efouueer mes keeefle&ke Meg. 5, (1 veJecyej meved 2000) kees YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee Yetecf e eeeie keer Deesj
efJenej kejkes 1 peveJejer 2001 kees veJeleerLe& leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer hej ceQ hengBb eer~ JeneB veJe leerLe& efvecee&Ce,
eeflee, cenekegb Ye cemlekeeefYe<eske Deeefo keee&ece Je keewMeecyeer-eYeemeefiejer ceW hebekeueeCeke mecheVe ngS~
JeneB mes hegvejefhe efJenej kej efouueer Deekej cesjs meeefveOe ceW 2001 kes eelegcee&me ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes
yyeerme- meewJeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Devleie&le yyeerme efJee Meebelf e ceneJeerj efJeOeeve Deeefo Devegeve ngS nQ~
Deveblej ceeIe Meg. 8 (20 hejJejer 2002) kees efouueer mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
(efpe.-veeueboe) keer Deesj cesje cebieue efJenej ngDee~ ceOe ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie ceW 2002 kee
eelegcee&me kejkes keeefle&ke Meg. 6, (10 veJecyej) kees JeneB mes efJenejkej JeejeCemeer, Deeje, hevee nesles ngS heew<e
ke=. 10, jefJeJeej (29 efomecyej 2002) kees kegC[uehegj hengBeer, JeneB hej vebeeJele& cenue veJeleerLe& kee
efvecee&Ce SJeb efJeMeeue hebekeueeCeke ceneslmeJe mecheVe ngDee~
hegve: heeJeehegjer, jepeie=ner, meccesoefMeKej Deeefo keer ee$ee kejkes 2003 Je 2004 kes eelegcee&me kegC[uehegj
ceW mecheVe efkees~
lelheeeled JeneB mes efJenej kej YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer (Yesuethegj) ceW YeieJeeve
heee&veeLe kes 2881JeW pevcepeebleer ceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve kejekej meejveeLe (efmebnhegjer) ceW YeieJeeve
eseebmeveeLe kee hebekeueeCeke, DeeesOee ceW eYeg $e+<eYeosJe kee cenecemlekeeefYe<eske, efkewleveiej (efpe.yeejeyebkeer, G.e.) ceW hebekeueeCeke, Deefn$e leerLe& kes oMe&ve, ceneefYe<eske Deeefo Oece&eYeeJevee kes meeLe-meeLe
pes<" ke=. otpe, 25 ceF& 2005 kees nefmleveehegj leerLe& hej ceQves cebieue eJesMe efkeee nw~
eneB F&mJeer meved 2005 SJeb 2006 kes eelegcee&me ceW Deveske Oece&eYeeJevee kes keee& mecheVe ngS nQ~ Fme
ceOe mebmke=le erkee uesKeve kejles ngS meved 2007 ceW JewMeeKe ke=. efleeree (4 Deewue 2007) kees erkee hetCe&
kejkes Deheves peerJeve ceW DeeOeeeflceke keueMeejesnCe efkeee SJeb JewMeeKe Megkeuee hetefCe&cee kees lesjnerhe efpeveeuee
kes efpeveefyecyeeW keer je^ere mlej hej hebekeueeCeke eeflee hetCe& neskej efpeveeuee kes efMeKej hej mJeefCe&ce
keueMeejesnCe, Ssmes oes keueMeejesnCe ngS nQ~

leerLe&ee$ee kes ceOe efJeefYeVe leerLe& oMe&ve SJeb

Devesske ceneslmeJeeW kee meb#eshe ceW efJeJejCe
27 veJecyej 1995 mes 25 ceF& 2005 leke ee$ee kes ceOe 1. GejeosMe, 2. efouueer, 3. nefjeeCee,
4. jepemLeeve, 5. ceOeeosMe, 6. ceneje^, 7. iegpejele mes Jeehemeer efouueer-nefmleveehegj Deekej hegvee eeeie-

( 32 )

Fueeneyeeo peekej Jeeheme Deekej efouueer mes hegve: 8. efyenej eosMe Deewj 9. PeejKeC[ Ssmes veJe eosMeeW kes
efJenej-YeceCe ceW ueieYeie ome npeej efkeueesceerj keer ee$ee ngF& nw~

efme#es$e keer ee$ee

Fme ceOe 1. efmeJejket, 2. Tve (heeJeeefiejer), 3. ceebieerlegbieer, 4. heeJeeie{, 5. leejbiee, 6. ceLegje,
7. ieguepeejyeeie (hevee), 8. heeJeehegjer, 9. jepeie=ner, 10. iegCeeJeeb, 11. meccesoefMeKej Ssmes 11 efme#es$eeW keer
Jebovee ngF& nw~ efMeKejpeer ceW eeshe[ekegC[ hej yew"kej Yeer ceQves erkee efueKeer nw~

leerLekej pevceYetefce ee$ee

Ssmes ner 1. keewMeecyeer, 2. kebefheueepeer, 3. Meewjerhegj, 4. JeejeCemeer, 5. efmebnhegj (meejveeLe),
6. evhegjer, 7. kegC[uehegjer, 8. jepeie=ner, 9. DeeesOee, 10. jlvehegjer (jewveener) Deewj 11. nefmleveehegj Ssmes
11 pevceYetefceeeW keer JeboveeSB keer nQ~
eeeie-oer#ee Yetefce, kesJeue%eeveYetefce leLee Deefn$e-kesJeue%eeve Yetefce kes oMe&ve efkeS nQ~
Fve leerLeeX hej yew"kej erkee efueKeles ngS cegPes Ssmee ueielee Lee efke ceevees YeieJeeve keer JeeCeer kes keg
Dece=le-keCe ner FmeceW Dee jns nQ~ Gve #eCeeW ceW cegPes Ske DeodYegle Deevebo kee DevegYeJe neslee Lee~ JeemleJe ceW
YeieJevleeW keer (Meewjerhegj, kegC[uehegj es[kej) meYeer pevceYetefceeeW ceW Gvekes kesJeue%eeve keueeCeke ceW meceJemejCe
keer jevee ngF& nw Deewj YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes DemebKe peerJeeW ves Oecee&ce=le kee heeve efkeee nw~ Gve leerLeeX
keer Jebovee Deewj JeneB-JeneB yew"kej erkee uesKeve Ske megKeo mebeesie ner jne nw~ Fmeer ekeej efouueer, peehegj,
Fboewj, Denceoeyeeo, Goehegj, cesj" Deeefo MenjeW ceW Deveske eYeeJevee kes keee&ece ngS nQ~

DeefleMee #es$e oMe&ve

1. eflepeeje, 2. heehegjer, 3. ceneJeerjpeer, 4. kesMeJejeeheeve, 5. eeboKes[er, 6. ecelkeejpeer
(meJeeF&ceeOeeshegj), 7. peehegj-Keeefveee ceW etueefieefj, 8. Debkeuesej (iegpejele), 9. cengDee, 10. DeefCeboe
heee&veeLe, 11. ef$eueeskehegj (efpeuee-yeejeyebkeer, G.e.)Deeefo DeefleMee #es$eeW kes oMe&ve efkeS nw~

ye=nled hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe

meved 1996 ceW ceebieerleggbieer efme#es$e, meved 1997 ceW eerleefJenej, efouueer, meved 1998 ceW keceueeveiej-cesj"
(G.e.), meved 2000 ceW ueeueefkeuee cewoeve-efouueer SJeb meleIeje cebefoj-efouueer, meved 2001 ceW eeeie-Fueeneyeeo
SJeb eYeemeefiejer (keewMeecyeer) ceW, meved 2003 ceW kegC[uehegj (efpeuee-veeueboe), heeJeehegjer SJeb jepeie=ner, meved
2005 ceW meejveeLe (efmebnhegjer, keeMeer), meved 2005 ceW ner efkewleveiej (efpeuee yeejeyebkeer-G.e.), hegve: meved
2007 ceW nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej lesjnerhe efpeveefyecye hebekeueeCeke eeflee Ssmeer 14 eefleeSB
mecheVe ngF& nQ~ Fmeer ceOe ueIeg hebekeueeCeke Deveske ngS nQ~

eewyeerme keuhegce ceneceb[ue efJeOeeve kee Devegeve

Deketyej 1997 ceW efouueer ceW efjbie jes[ hej efJeMeeue heeb[eue ceW Ske meeLe eewyeerme keuhegce
ceneceC[ue yeveees iees~ 3000 mes DeefOeke eeJeke-eeefJekeeDeeW ves kesMeefjee heefjOeeve cesW hetpeve
efJeOeeve kee Devegeve efkeee~
mecee-mecee hej leerve ueeske, pecyeterhe, FvOJepe, efmeee, meJe&leesYe, keuhegce Deeefo Deveske
efJeOeeve Deeefo nesles jns nQ leLee MeebefleefJeOeeve, ieCeOejJeuee efJeOeeve Deeefo meneeW ueIeg efJeOeeve ngS nQ~

( 33 )

YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej

meved 1998 ceW Yeejle keer jepeOeeveer efouueer mes YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee eJele&ve
Yeejle kes eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer kes kejkeceueeW mes ngDee~ efpemekee meejs Yeejle ceW YeceCe
neskej en meceJemejCe leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie pewve leerLe& hej mLeeefhele efkeee ieee nw~ meved
2003 ceW kegC[uehegj mes YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee YeceCe kejeee ieee nw~

YeieJeeve $e+<eYeosJe kegueheefle meccesueve

Deketyej 1998 ceW nefmleveehegj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kegueheefle meccesueve ngDee~ FmeceW Yeejle kes
efJeeefJeeeueeeW kes kegueheefle cenesoeeW ves Deekej pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes iegCeieeve
efkees~ heeeme mes DeefOeke eeshesmej, efJeledieCe Deeefo Deees~
JewMeeKe ceW cesjer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer kes mecee meved 2006 ceW pecyeterhe mLeue hej Yeejke
meccesueve mecheVe ngDee nw~ JeejeCemeer, hewpeeyeeo (DeeesOee), cesj" Deeefo ceW efJeeefJeeeueeeW ceW eJeeve SJeb
Deveske MenjeW ceW, pesue ceW Yeer eJeeve Deeefo ngS nQ~ mecee-mecee hej Deveske efJeeveeW keer mebieeser, efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJej Deeefo ngS nQ~

Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe

4 hejJejer 2000 ceW efouueer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe ceveeee ieee~ FmeceW
Deeheo-kewueeMeheJe&le keer jevee kejkes 1008 efveJee&Ceuee[t e{ees iees SJeb ef$ekeeue eewyeermeer kes 72 jlveeW kes
efpeveefyecyeeW keer SJeb eer $e+<eYeosJe keer hebekeueeCeke eeflee mecheVe ngF&~
Fme efveJee&Ce ceneslmeJe kee GodIeeve lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deueefyenejer Jeepeheseer ves efkeee nw~

kewueeMe ceevemejesJej ee$ee

Deketyej 2000 ceW Je<ee&eesie kes ceOe eerleefJenej-efouueer keer pewve meceepe ves efJeMeeue kewueeMe ceevemejesJej
heJe&le yeveJeekej ef$ekeeue eewyeermeer YeieJevleeW kees efJejepeceeve kejeee, ueeKeeW YeeeW ves kewueeMe ceevemejesJej
ee$ee kejkes YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peeIees<e efkeee nw~

cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe

meve 2001 ceW eeeie-Fueeneyeeo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee 1008 kegbYeeW mes cenekegbYe cemlekeeefYe<eske
ceneslmeJe mecheVe ngDee nw~ eeeie ceW cenekegbYeveiej ceW efJee efnvot heefj<eo eje Deeeesefpele veJece mebmeo ceW
eer jeceeb keer pevceYetefce DeeesOee kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej cesjs eje eJeeve ngS~ hegvee
kegb[uehegj, DeeesOee, nefmleveehegj ceW Yeer cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ngS nQ~

efJeeMeeefvle ceneJeerj efJeOeeveevegeve

meved 2001 ceW efouueer ceW efhejespeMeen keesuee cewoeve ceW efJeMeeue hebe[eue ceW Ske meeLe 26 ceb[ue efJeOeeve yeveees ieS~
eleske ceb[ue hej 2600 ceb$ehetJe&ke jlve e{ees iees~ en efJeMeeue hetpeevegeve YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yyeerme meewJeW
pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Gheue#e ceW kejeee ieee nw~ FmeceW mechetCe& efJee keer Meebelf e keer keecevee keer ieF&~

ceneceneslmeJe
meved 1996 ceW ieescceefieefj leerLe& kee oMeeyoer ceneslmeJe ceveeee ieee~ meved 2001 ceW eeeie-cenekegbYe
veiej ceW eer $e+<eYeosJe heeb[eue ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&Ceuee[t e{ekej efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee
ieee~ meved 2005 ceW YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer Yesuethegj ceW heew<e ke=.11 kees YeieJeeve

( 34 )

heee&veeLe kee 2881 Jeeb pevcekeueeCeke ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ en ceneslmeJe leerve Je<e& leke
efouueer Deeefo meejs Yeejle ceW ceveeee ieee hegve meved 2008 ceWs Deefn$e ceW Fmekee meceeheve efkeee ieee~
2005 Dekeyt ej ceW nefmleveehegj ceW elegLe& pebyeterhe ceneceneslmeJe, 2006 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees cesje (ieefCeveer
%eeveceleer ceelee peer kee) Deeefe&kee oer#ee mJeCe&peebleer ceneslmeJe Deeefo keee&ece efJeMeeue mlej hej mebheVe ngS nQ~

veJeleerLe& efvecee&Ce
Fme ceOe ceebieerlegbieer ceW meneket keceue cebefoj, 108 heg Gegbie eer $e+<eYeosJe eeflecee efvecee&Ce Iees<eCee,
efouueer ceW eerleefJenej ceW keceue cebefoj, cesj" ceW keceueeW hej 24 leerLekej, 20 leerLekej, eeeie ceW leerLekej
$e+<eYeosJe lehemLeueer veJeleerLe& efvecee&Ce, kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue veJeleerLe& efvecee&Ce, meveeJeo (ce.e.) ceW
Ceceeskeej Oeece, Deefn$e ceW 72-72 heebKegef[eeW kes ome keceueeW hej leerme eewyeermeer eeflecee efJejepeceeve,
KesjJee[e ceW (kesMeefjee peer kes efveke) kewueeMe heJe&le keer jevee, meccesoefMeKej, heeJeehegjer, iegCeeJeeb, jepeie=ner
ceW veJecebefoj efvecee&Ce Je ceevemlebYe efvecee&Ce, efhe[eJee (jepemLeeve) ceW meceJemejCe jevee, ceeOeesjepehegje
(jepe.) Deeefe&kee oer#ee Yetefce ceW vetleve leerLe& jevee Deeefo Deveske YeJe efvecee&Ce Yeer mecheVe ngS nQ~

jepeveslee Deeefo kes Deeieceve

Fme ceOe eeflee ceneslmeJe, cenee%eefJeOeeveevegeve Deeefo keee&eceeW ceW Deveske jepeveslee Deees nQ~ efouueer
ceW 1997 ceW Yeejle ieCeleb$e Meemeve kes hetJe& je^heefle eer Mebkejoeeue Mecee&, heeJeehegjer (efyenej eeble) ceW ceF& 2003
ceW ceneceefnce je^heefle eer S.heer.pes. Deyoguekeueece, efouueer ceW meved 1998 ceW SJeb 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer
eer Deueefyenejer Jeepeheseer, Denceoeyeeo cesW iegpejele kes jepeheeue eer ke=<Ceheeue efmebn, eeeie ceW jepeheeue
Deeeee& eer efJe<Cegkeeble peer Meeeer, kegC[uehegj (efpeuee-veeueboe) ceW jepeheeue eer efJeveesoebo heeC[se SJeb eer
Sce.jecee peesef eme DeeS nQ~ ceebieerlegib eer ceW 1996 ceW ceneje^ kes cegKeceb$eer eer ceveesnj peesMeer, Denceoeyeeo ceW
1997 ceW iegpejele kes cegKeceb$eer eer Mebkejefmebn JeeIesuee, efouueer ceW 1997 ceW efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye
efmebnJecee&, ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn, meved 2000 ceW cegKeceb$eer eerceleer Meeruee oeref#ele,
efkewleveiej (efpe.-yeejeyebkeer) G.e. ceW GejeosMe kes cegKeceb$eer eer cegueeece efmebn eeoJe Deees nQ~ Fmeer ekeej
mecee-mecee hej jsueceb$eer, ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer Deeefo Deveske vesleeieCe Yeer Deeles jns nQ~
Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe eer Meeceue kegceej mesve, veeecetefle& eer megOeerj
veejeeCe, veeecetelf e& eer Sce.meer. pewve (Fueeneyeeo), veeecetelf e& eer efceueeheebo pewve (ueeskeeege-jepemLeeve)
Deeefo Deees nQ~ yeveejme efnvot efJeeefJeeeuee kes kegueheefle ees. eer heer.jeceebjeJe, jececeveesnj ueesenf ee DeJeOe
efJeeefJeeeuee-hewpeeyeeo kes kegueheefle [e@. Sme.Jeer. efmebn, efouueer kes ueeueyeneogj Meeeer mebmke=le efJeeeheer" kes
kegueheefle ees. Jeeemheefle GheeOeee Deeefo Yeer mecee-mecee hej Deekej Oece&eee& kejles ngS ueeYeeefvJele ngS nQ~
meved 1998 ceW kegueheefle meccesueve ceW yeeF&me kegueheefle Deees nQ SJeb Deveske eesshesmej, efJeodieCe Deees nQ~
Fmeer ekeej Debleje&e^ r e keeee&Oe#e-efJeeefnvot heefj<eo-eeregle DeMeeske efmebIeue, meebmeo SJeb efJeefOeJesee eer Sue.Sce.
efmebIeJeer, efJee jepeceb$eer eer Jeer. Oevebpee kegceej pewve, eer Jeerjvs nsie[,s eer keuuehhee DeeJee[,s meent eer DeMeeske kegceej pewve,
eer osJekegceej efmebn keemeueerJeeue Deeefo cenevegYeeJe Deekej Oece&eYeeJevee ceW Yeeie ueskej emeVe ngS nQ~

ee$ee kes ceOe efJenej Deeefo JeJemLee

Fme ee$ee ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb pecyeterhe kes eLece heer"eOeerMe meceeefOemLe
#eguuekejlve ceesleermeeiej cenejepe ves Deeies-Deeies kes ceeie& kee efveOee&jCe Je meJe&$e meYee mebeeueve Deeefo keee&

( 35 )

JeJemLee kees mebYeeuee nw, meeLe ner heoefJenej kee keef"ve ece efkeee nw~ kece&eesieer yeeeejer jJeerv kegceej
pewve (pecyeterhe kes Jele&ceeve heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kee leerLe& efvecee&Ce, efJekeeme,
peerCeexej leLee ceneceneslmeJe Deeefo kejeves ceW DeLeke heefjece jne nw~
mebIemLe yeeeeefjCeer keg. yeervee Deeefo yeeeeefjCeer yenveeW ves mebIe kes Deenej-efJenej Deeefo JeJemLee kee
mebeeueve hetCe& Yeefe SJeb kegMeuelee mes efkeee nw leLee eleske ceneslmeJe Deeefo keeeesX ceW meneesie efkeee nw~
mecee-mecee hej Fve meYeer efMe<eeW keer Devegketuelee mes ner cesje uesKevekeee& efvejeyeeOe euelee jne nw~ Fve
meyekees jlve$eeJe=ef kes efueS cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw~
eer ceneJeerj emeeo pewve, Gvekeer Oece&helveer eerceleer kegmegceuelee pewve-yebieeueer mJeer-efouueer, mebIeYee
efMejesceefCe (mebIeheefle) kee mebIe efJenej SJeb eleske efvecee&Ce Deeefo ceW cenlJehetCe& eesieoeve Fvekes meeLe ner
mJe. esceebo pewve-eerceleer efvece&uee pewve, KeejeryeeJeueer-efouueer SJeb Deevebo kegceej pewve, pewve ceeye&ue, cesj" kee
eesieoeve, Fve-Fvekes DeefleMee hegCe mebheeove kes efueS ner ngDee nw~ hegvee leerLe& efvecee&Ce Deeefo ceW Yeejle keer
mebhetCe& efoiecyej pewve meceepe kes YeeeW keer DeLee&eefue ves Yeer Deveske leerLeeX kees DeefleMeeeer he eoeve efkeee
nw~ Fve meYeer kes efueS cesje yengle-yengle MegYeeMeerJee&o nw~
Fme ekeej Deketyej 1995 mes Deewue 2007 leke 9 eosMeeW kes YeceCe ceW oMe npeej efkeceer. keer ee$ee kes
ceOe Deveske leerLeeX keer ee$ee, hebekeueeCeke eeflee, efJeOeeveevegeve Deeefo meYeer ceneceneslmeJeeW ceW cesjer
esjCee SJeb cesje memebIe meeefveOe jnles ngS Yeer cesje mebmke=le erkee kee uesKevekeee& efveefJe&Iveleee neslee jne nw~

efpevesv Yeefe kee Deeee&keejer eYeeJe

FmeceW cegPes mJeeb ner Deeee& eleerle neslee nw DeLeJee efpevesvosJe keer Yeefe, hejes#e mes Yeer iegJee& kee
Jejonmle SJeb efpeveJeeCeer ceelee mejmJeleer keer cenleer Devegkebhee ner cesjer efmeevleefebleeceefCeerkee uesKeve ceW
Jejoeve yeveer nw, Ssmee ceQ ceeveleer ntB~
Fme erkee uesKeve ceW <edKeC[eiece kes heeBe KeC[eW kee mJeeOeee, efebleve, ceveve kejles ngS ceve mesceeveme ceefle%eeve Je efoJeegle%eeve mes leerveeW ueeskeeW keer ee$ee kejles ngS ceQves ceve mes keYeer megcesheJe&le hej
peekej, keYeer YeieJeeve kes meceJemejCe ceW yew"kej Deheveer efeewleve mJehe Deelcee kee efebleve kejles ngS
Demeerce-DeveJeefOe Deevebo DevegYeJe eehle efkeee nw~ Ssmes kesJeue%eeve kes efueS yeerpemJehe egle%eeve kees cesje
Deveble-Deveble vecemkeej nesJes~
Devebleeveble leerLekej hejcheje ceW Jele&ceeve ceW Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes Meemeve ceW
cetuemebIe ceW eer kegbokegboecveee ceW yeermeJeeR Meleeyoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiejpeer cenecegefvejepe,
Gvekes eLece efMe<e Je eLece heeOeerMe, ceneele kes eoelee oer#eeieg eer Jeerjmeeiejeeee& cenecegefvejepe kees
cesje keesef-keesef veceesmleg veceesmleg veceesmleg~
-FvJeee bo:efmeevle efevleeceefCeveeceOesee, efmeevleyeesOeece=leoeveo#ee~
erkee YeJeslmJeelcehejelceveesefn&, kewJeueueyOew Keueg yeerpeYetlee~~1~~

i:i: i:i

( 36 )

OeJeuee erkee SJeb efmeevleefebleeceefCe erkee kes ebLeeW ceW Deblej

hegmleke 1

OeJeuee erkee

efmeevleefebleeceefCe erkee

(eLece KeC[)

(eLece KeC[)

- meleheCee
met$e - 177

hegmleke 1
eejbYe
meceeheve

hegmleke 2

- Deeueehe DeefOekeej
(met$e veneR nw)

hegmleke 2
eejbYe
meceeheve

hegmleke 3

- JeeceeCeevegiece
met$e - 192

hegmleke 3
eejbYe
meceeheve

hegmleke 4

- #es$e-mheMe&ve-keeueevegiece
met$e - 619

hegmleke 4
eejbYe
meceeheve

- meleheCee
met$e - 177, he=. 164
- Deeefeve Meg. 15, MejohetefCe&cee,
Jeer.efve.meb. 2521
efoveeBke-8-10-1995, eele: 11.25
- heeuiegve Meg.7, Jeer.efve.meb. 2522,
efhe[eJee (jepe.)
efoveeBke-25-2-1996
- Deeueehe DeefOekeej
(met$e veneR nw), he=. 90
- ew$e ke=.1, Jeer.efve.meb. 2522,
Gppewve-peeefmebnhegje cebefoj ceW,
efoveeBke-6-3-1996
- ceeIe Meg. 5, Jeer.efve.meb. 2525,
nefmleveehegj, efoveeBke-22-1-1999
- JeeceeCeevegiece-#es$eevegiece
met$e - 284 (19292284), he=. 131
- JewMeeKe Meg. 12, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-30-4-1996
- eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-8-8-1996
- mheMe&veevegiece-keeueevegiece
met$e - 527 (185342527), he=. 190
- eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-8-8-1996
- Yee Meg. 3, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-15-9-1996

( 37 )

OeJeuee erkee (eLece KeC[)

hegmleke 5

- Deblejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece
met$e - 872

efmeevleefebleeceefCe erkee (eLece KeC[)

hegmleke 5
eejbYe
meceeheve

hegmleke 6

- peerJemLeeve etefuekee
met$e - 515

hegmleke 6
eejbYe
meceeheve

(efleere KeC[)
hegmleke 7

- #egkeyebOe
met$e - 1594

hegmleke 8

- yebOemJeeefcelJeefJeee
met$e - 324

- peerJemLeeve etefuekee
met$e - 515, he=. 187
- ceieefmej ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2523,
Debkeuesej (iegpe.)
efoveeBke-2-12-1996
- heeuiegve ke=. 13, Jeer.efve.meb. 2523,
ceeOeesjepehegje (jepe.)
efoveeBke-7-3-1996

(efleere KeC[)
hegmleke 7
eejbYe
meceeheve

(le=leere KeC[)

- Deblejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece
met$e - 872, he=. 193
- Yeeheo Meg. 3, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-15-9-1996,
DehejeCn 5,8 yepes
- ceeie&Meer<e& ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2523,
Debkeuesej (iegpe.)
efoveeBke-2-12-1996, meesceJeej

- #egkeyebOe
met$e - 1594, he=. 285
- heeuiegve Meg. 1, Jeer.efve.meb. 2523,
heehegje DeefleMee #es$e
efoveeBke-10-3-1997
- ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2524,
nefmleveehegj, efoveeBke-12-12-1997

(le=leere KeC[)
hegmleke 8
eejbYe
meceeheve

- yebOemJeeefcelJe efJeee
met$e - 324, he=. 230
- ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2524,
nefmleveehegj
efoveeBke-12-12-1997
- ef. pes Meg. 5, eglehebeceer,
Jeer.efve.meb. 2525, $e+<eYeosJe keceue
cebefoj, eerleefJenej, efouueer,
efoveeBke-18-6-1999

( 38 )

OeJeuee erkee (elegLe& KeC[)

(elegLe& KeC[)
hegmleke 9

- ke=efle1 Devegeesieej
met$e - 76

efmeevleefebleeceefCe erkee (elegLe& KeC[)

(elegLe& KeC[)
hegmleke 9
eejbYe
meceeheve

hegmleke 10

- Jesovee2 efve#eshe, Jesoveevee, Jesoveeveece,

Jesovee JeefJeOeeve
met$e 21311224

hegmleke 10
eejbYe
meceeheve

hegmleke 11

- Jesovee#es$e, Jesovee keeue

met$e - 378

hegmleke 11
eejbYe
meceeheve

hegmleke 12

- JesoveeYeeJe mes Mes<e 10 Yeso

met$e - 847

hegmleke 12
eejbYe
meceeheve

- ke=efle Devegeesieej
met$e - 76, he=. 140
- Mejod hetefCe&cee, Jeer.efve.meb. 2525,
peeefmebnhegje, veF& efouueer
efoveeBke-24-10-1999
- Mejod hetefCe&cee, Jeer.efve.meb. 2526,
$e+<eYeosJe keceue cebeof j, eerleefJenej,
efouueer,efoveeBke-13-10-2000
- Jesoveeefve#eshe, Jesoveevee, Jesoveeveece,
Jesovee JeefJeOeeve, Jesovee#es$e
met$e - 323 (he= 120)
- Deeefeve Meg.15, keceue cebefoj,
eerleefJenej, efouueer
efoveeBke-13-10-2000
- JewMeeKe ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2528,
Meewjerhegj-yesej, efo.-3-5-2002
- Jesoveekeeue, JesoveeYeeJe, leerve eteuf ekee
met$e - 593, he=. 225
- JewMeeKe ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2528,
Meewjerhegj-yesMJej, efo. -3-5-2002
- eeJeCe Meg. 7, Jeer. efve. meb. 2529
efoveeBke-4-8-2003, heeJeehegjer (efyenej)
- Jesoveeelee, JesoveemJeeefcelJe Deeefo
9 Yeso nQ~
met$e - 533, he=. 175
- eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2529,
kegC[uehegj, efoveeBke-24-7-2003
- ceieefMej Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2530,
jepeie=ner, efoveeBke-6-12-2003

( 39 )

OeJeuee erkee (hebece KeC[)

(hebece KeC[)
hegmleke 13

- mheMe&3, kece&4, eke=efle5 Devegeesieej

met$e - 206

efmeevleefebleeceefCe erkee (hebece KeC[)

(hebece KeC[)
hegmleke 13
eejbYe
meceeheve

hegmleke 14

- yebOeve6 Devegeesieej
met$e - 797

hegmleke 14
eejbYe
meceeheve

hegmleke 15

- efveyebOeve7, eece8, Gheece9, Goe10

Devegeesieej
met$e - 20

hegmleke 15
eejbYe
meceeheve

hegmleke 16 - cees # e 11 , meb ece 12 , ues M ee 13 ,

uesMee-kece&14, uesMeeheefjCeece15, meelee-meele16, oerIe&mJe17, YeJeOeejCeere18, hegueee19, efveOeeeefveOee20,
efvekee-efeleeefvekeeefele21, kece&efmLeefle22, heefecemkebOe23, DeuheyenglJe24~
Fme ekeej 16JeeR hegmleke ceW cees#e
mes ueskej DeuheyenglJe leke 14 Devegeesieej nQ~ FmeceW
met$e veneR nQ leLee ke=efle, Jesovee, mheMe& Deeefo mes
ueskej DeuheyenglJe leke 24 Devegeesieej nQ~ es meYeer
Devegeesieej hegmleke 9JeeR mes 16JeeR leke efJeYee nQ~

hegmleke 16
eejbYe
meceeheve

- mheMe&3, kece&4, eke=efle5 Devegeesieej

met$e - 206 (he= 257)
- heew<e ke=. 11, Jeer.efve.meb. 2530,
kegC[uehegj, efoveeBke 19-12-2003
- ef. eeJeCe Meg. 7, Jeer.efve.meb. 2530
efoveeBke-22-8-2004
kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
- yebOeve6 Devegeesieej~
met$e - 797 (he= 351)
- Deeefeve Meg. 15, Jeer.efve.meb. 2530,
kegC[uehegj, efoveeBke-28-10-2004
- heeuiegve ke=. 11, Jeer.efve.meb. 2532,
nefmleveehegj, efoveeBke-24-2-2006
- eqveyebOeve7, eece8, Gheece9, Goe10,
cees#e11 Devegeesieej~
efveyebOeve kes 20 met$e, he=. 195
- heeuiegve ke=. 11, Jeer.efve.meb. 2532,
nefmleveehegj, efoveeBke-24-2-2006
- Deeefeve Meg. 15-Mejod hetefCe&cee
Jeer.efve.meb. 2532,
nefmleveehegj, efoveeBke-6-10-2006
- mebece12 mes ueskej DeuheyenglJe24
leke 13 Devegeesieej nQ~
(met$e veneR nw) kegue hespe 225 nQ~
- keeefle&ke Meg. 1, Jeer.efve.meb. 2533,
nefmleveehegj, efoveeBke-23-10-2006
- JewMeeKe ke=. 2, Jeer.efve.meb. 2533,
nefmleveehegj, efoveeBke-4-4-2007

<edKeC[eiece kes met$eeW keer mebKeeeLece KeC[ - 2375, efleere KeC[ - 1594, le=leere KeC[ - 324, elegLe& KeC[ - 1525, hebece KeC[ - 1023~
kegue met$e - 6841

( 40 )

pewveMeemeve kes ceneve ebLe-<edKeC[eiece hej

efmeevle efevleeceefCe erkee-Ske ceneve ke=efle
Deeefe&kee megeleceleer
Jevove yeejcyeej nw
<edKeC[eiece ebLejepe kees, Jevove yeejcyeej nw~
eer efmeevle megefevleeceefCe, erkee efpemeceW meekeej nw~ <edKeC[eiece.........
yeermeJeeR meoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke eeefj$e eeJeleea eLeceeeee&
eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe ngS nQ, efpevneWves <edKeC[eiece kes met$e ebLeeW kees lee[he$e mes leecehe$e hej
GlkeerCe& kejJeekej Deewj efJeeveeW mes Gmekee DevegJeeo kejekej Deewj ebLe kes he ceW ekeeMeve kejekej
Ske ceneve keee& efkeee nw~ FvneR kes heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe Yeer ceneve lehemJeer,
%eeveer Deewj Oeeveer Les~
Jele&ceeve ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiejpeer cenejepe kee 3 yeej oMe&ve kejves Jeeueer,
Gvemes DevegYeJe %eeve eehle kejves Jeeueer, eeefj$e et[eceCeer Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee kees eehle kejves Jeeueer egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee je^ieewjJe, [yeue [er.
efued keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le, 400 ebLeeW keer uesefKekee, efmeevle eesMJejer keer GheeefOe mes
efJeYetef<ele hejce hetpe Deeefe&kee efMejesceefCe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves pewveMeemeve kes ceneve
ebLe <edKeb[eiece met$e ebLe hej OeJeuee erkee kee DeeOeej ueskej efmeevleefevleeceefCe veece mes mebmke=le
erkee efueKekej Ske keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~
8 Deketyej, 1995 mes erkee kee keee& eejcYe kejkes 4 Deewue 2007 kees 3100 he=eW ceW 16
hegmlekeeW keer mebmke=le erkee efueKekej pewve meceepe kees Ske Decetue ke=efle eoeve keer nw~ meved 2011 ceW
MejohetefCe&cee kes efove meesueneW hegmlekeeW kee ekeeMeve, efJeceeseve nes egkee nw~
ieg kes heo efeeW hej eueves Jeeuee efMe<e, Gvekeer Dee%ee kee heeueve kejves Jeeuee efMe<e Ske efove
DeJeMe ner Ge heo kees eehle kejlee nw~ Fme Gefe kees eefjleeLe& kejves Jeeueer hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer evoveeceleer ceeleepeer ves Deheveer eKej yegef kes eje <edKeC[eiece keer efmeevleefevleeceefCe erkee
kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ Deye leke 13 hegmlekeeW kee efnvoer DevegJeeo kej egkeer nQ efpeveceW mes en
hegmleke veb. 11 kee efnvoer erkee meefnle ekeeMeve nes jne nw~
hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee DeYeer eeJeCe Megkeuee ieejme 17 Deiemle
2013 kees jpele oer#ee efoJeme ceveeee ieee efpemeceW hetpe ceeleepeer kees e%ee heg_pe efJeveeebpeefue ebLe
meceefhe&le efkeee ieee~ hetpe eboveeceleer ceeleepeer ves Yeer Deye leke 150 mes DeefOeke ebLeeW kee uesKeve,
mecheeove, DevegJeeo Deeefo keee& efkeee nw~ Yepeve, hetpeve, eeueermee, meceemeej keer ieeLeeDeeW kee
heeevegJeeo, leerLekejpevceYetefce efJeOeeve, ceveeskeeceveeefmeef efJeOeeve, keueeCecebefoj efJeOeeve Deeefo SJeb
mebmke=le, Debespeer Yee<ee ceW Yeer Yepeve, hetpeve Deeefo jeveeSB keer nQ~ heejme ewveue, Fbjves Deeefo kes

( 41 )

ceeOece mes %eeve kee eeej emeej kej jner nQ~

Jele&ceeve ceW FvmeeFkeueesheeref[ee kes ceeOece mes efJeMJe ceW pewveOece& kee, efpeveeieceefpeveJeeCeer kes
eeejemeej kee efJeMes<e keee& kej jner nQ~ Meem$eer, efJeeeJeeemheefle, e%eeeceCeer, heerSe. [er. keer
ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le Deehe ceOegjlee, mejuelee, ce=oglee, Meerleuelee, kece&"lee, {lee, meefn<Ceglee,
JeeCeer ceW Deespe, keefJelJe eefleYee Deeefo iegCeeW mes heefjhetCe& nQ~ Deeheves YeieJevleeW keer, leerLeeX keer, ieg keer
Yeefe kejles ngS meQke[eW YepeveeW kes ceeOece mes meYeer YeeeW kees Yeefejme ceW DeJeieenve kejves kee DeJemej
eoeve efkeee nw~
en efmeevleefevleeceefCe erkee Jele&ceeve ceW keefueegie keer Deveghece osve nw~ pewve meceepe kes efueS
Ske DeodYegle ke=efle nw~ engBcegKeer efJekeeme kejves Jeeueer, pewve Yetieesue kees Oejleer hej meekeej kejves Jeeueer
hetpe ceeleepeer kes iegCeeW kee JeCe&ve kejvee mete& kees oerheke efoKeevee nw~ ethe jereE[ie kes ceeOece mes
<edKeC[eiece hegmleke 11 kee mJeeOeee kejkes oe ceW Deheej n<e& SJeb Deendueeo kee DevegYeJe ngDee nw~
en <edKeC[eiece ebLe cesjs peerJeve ceW Ske efove egle%eeve kees, kesJeue%eeve kees eehle kejeves ceW meneeke nes~
ieg keer Devegkechee, DeeMeerJee&o, $eeee meoe eehle nesleer jns SJeb Gvekes iegCe cegPeceW efJekeefmele neW, ener
cebieue YeeJevee Yeeles ngS hetpe ceeleepeer kes oerIe& SJeb mJemLe peerJeve keer efpevesvosJe mes eeLe&vee kejles ngS hetpe
ceeleepeer kes heeJeve ejCeeW ceW keesef keesef veceve kejleer nt
B
ieefCeveer ceelee %eeveceleer ceeB kes ejCeeW ceW Jevove nw~
efpevekeer leeie lehemee ueKe, heeJeve nes peelee ceve nw~~
ceeB kee DeeMeer<e efceues meoe, ener keecevee nw cesjer~
mebece eeefj$e ceW ye{B meoe, ener YeeJevee nw cesjer~~

i:i: i:i

( 42 )

oes Meyo
-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)
mejmJeefle ! vecemlegYeb, Jejos ! keeceefheefCe!
efJeeejbYeb keefj<eeefce, efmeefYe&Jeleg ces meoe~~
mejmJeleer ceelee kees veceve kejles ngS Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW mee#eeled mejmJeleer
mJehee, 400 ebLeeW keer ueseKf ekee, keJeeBjer keveeDeeW keer heLeeoefMe&kee, Jele&ceeve ceW meyemes eeeerve oere#f ele,
efpeveeiece kee meej yeleeves Jeeueer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceelee kees veceve kejleer nt~B
Jele&ceeve ceW efJeeveeW kes efueS en ieewjJe SJeb megKeo DevegYetefle kee efJe<ee jne nw efke <edKeC[eiece
pewmes met$e ebLe hej efmeevleefevleeceefCe veeceke eew{ mebmke=le erkee hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves
efueKekej eoeve keer nw~ Fme erkee kees osKehe{kej efJeeveeW kees DeeMee& neslee nw efke keee Fleves keef"ve
Deeiece ebLe hej DeeOegevf eke egie ceW Yeer mebmke=le Yee<ee ceW Fleveer Glke=< erkee efueKeer pee mekeleer nw ? efkevleg
Fme DemebYeJe mes mecePes peeves Jeeues keee& kees Yeer efJeog<eer ceeleepeer ves mebYeJe kejkes efoKeeee nw~
hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer ves Fme erkee kee efnvoer ceW mejue DevegJeeo kejkes, efJeMes<eeLe& Deeefo oskej Fmes Deewj Yeer mejue yevee
efoee nw~ ceQ Deheves kees hejce meewYeeieMeeueer ceeveleer ntB efke cegPes Yeer hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW jnkej
Fve ceneve ebLeeW kes mJeeOeee kee ueeYe efceuelee jnlee nw leLee keYeer-keYeer Fvekeer heeC[geuf eefhe efueKeves kee
DeJemej eehle nes peelee nw, lees ceQ Deheves kees Oeve mecePeleer nt~B eeefhe cegPes peeoe mecePe ceW veneR Deelee nw
efhej Yeer ceeleepeer kenleer nQ efke DeYeer Yeues ner Fme ebLe kee mJeeOeee mecePe ceW ve DeeS uesekf eve Deeies Fmekee
DeLe& mecePe ceW DeeSiee, keeeWekf e efkemeer Yeer ebLe kee mJeeOeee keYeer JeLe& veneR peelee~
hetpe ceeleepeer keer JeeCeer efpeveJeeCeer nw~ heejme ewveue kes ceeOece mes eefleefove hetpe ceeleepeer kee
eJeeve keF& ueeKeeW keer mebKee ceW ueesie megveles nQ~ peye Jes nefmleveehegj Deeles nQ lees hetpe ceeleepeer kes oMe&ve
kej Deheves kees ke=lke=le ceeveles ngS yengle ner Deeveefvole nesles nQ Deewj kenles nQ Deepe nceves mee#eeled
mejmJeleer ceelee kes oMe&ve kej Deheves peerJeve kees Oeve kej efueee~
e%eeeceCeer hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves YeieJevleeW keer, iegDeeW keer Yeefe ceW mewke[eW
Yepeve efueKeles nQ~ Ske Yepeve ceW hetpe ceeleepeer kes efueS efueKee nw
Meejo ceelee kee he efoKeeee %eeve kee letves DeueKe peieeee~
keesF& meeefnle jevee ve keer meeOJeer ves~
mewke[eW ebLe Deye je efoS ceele ves~
kegvokegvo kee heLe ojMeeee, %eeve kee letves DeueKe peieeee~ Meejo........
<edKeC[eiece keer Fme erkee kees ceQ ceveJeevekeee mes veceve kejles ngS hetpe ceeleepeer mes ener keecevee
kejleer ntB efke cegPes Yeer Fve ebLeeW kes mJeeOeee keer Meefe Deewj yege
f eehle nes~ cegPe pewmes De%eeveer peve kees Deehe
Deheves mecyeesOeve mes meowJe mevceeie& ceW ueieeleer jnW Deewj nceeje cees#eceeie& eMemle nes~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW,
mJemLe jnW ener efpevesvosJe mes eeLe&vee kejles ngS hetpe ceeleepeer e kes ejCeeW ceW keesef keesef veceve kejleer nt~B

( 43 )

yeermeJeeR Meleeyoer kes eLece Deeeee&

eeefj$e eeJeleea 108 eer Meebeflemeeiej peer cenejepe

mebef#ehle heefjee
mJeefmle eer cetuemebIe ceW kegb okegb oecveee, mejmJeleer ie, yeueelkeej ieCe ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW
eLece efoiecyej pewveeeee&-eeefj$e eeJeleea eer Meebelf emeeiej peer cenejepe ngS nQ~ efpevekee mebef#ehle
heefjee emlegle nwpevce
- Dee<ee{ yeoer 6, meved 1872
- Yeespeeece (efpeuee-yesueieeBJe) kevee&ke
efveJeeme mLeeve
- meeleieeQ[e heeefue
veece
ceelee-efhelee
- ceelee-meleJeleer, efhelee-YeerceieeQ[e heeefue
- pes Meg. 13, meved 1914
#eguueke oer#ee
eece-Getj (efpe. keesunehegj) ceneje^
- cegefve 108 eer osJesvkeerefle& peer cenejepe
oer#ee ieg
- meved 1917 efiejveej #es$e, mJeeb YeieJeeve kes ejCe meeefveOe ceW
Ssueke oer#ee
cegefve oer#ee
- heeuiegve Meg. 14, meved 1920
eece-esjveeue (efpeuee-yesueieebJe) kevee&ke
- cegefve eer 108 osJesvkeerefle& peer cenejepe
oer#ee ieg
Deeeee& heo
- Deeefeve Meg. 11, meved 1924 eece-mece[esueer (efpeuee-meebieueer-ceneje^)
eje-elegefJe&Oe mebIe
eeefj$e eeJeleea heo- meved 1937 iepehebLee efme#es$e (cene.)
meceeefOecejCe
- ef. Yeeheo Meg. 2, meved 1955, kegbLeueefieefj (efme#es$e)
Deeeee& osJe ves Deveske oer#eeSB oskej elegeJf e&Oe mebIe meefnle oef#eCe mes Gej Deewj hetJe& mes heefece leke meejs Yeejle
ceW cebieue efJenej kejkes efoiecyej pewve cegevf e hejbheje kees hegveppeereJf ele efkeee~ Deveske leerLeeX hej efpeveeefleceeSB
mLeeefhele kejeeeR, <edKeC[eiece ebLe kees leecehe hej GlkeerCe& kejekej efpeveJeeCeer kees mLeeefelJe eoeve efkeee~ Ssmes
yengle mes efpeveOece& eYeeJevee kes keeeeX mes Fme Yetleue hej Deheves eMe kees efejmLeeeer kej efoee~
Deeheves Deble ceW kegbLeueefieefj #es$e hej meuuesKevee ueskej Deheves peerJevekeeue ceW Dehevee Deeeee&heo
Deheves eLece efMe<e cegefve eer Jeerjmeeiej kees eoeve kej efoee Lee~ hegve: Gvekeer hejcheje ceW efleere
heeeee& eer efMeJemeeiej cegefvejepe ngS, le=leere heeeee& eer Oece&meeiej cenejepe, elegLe& Gmekes
heeeled eer Deefpelemeeiej cenejepe, hebece heeeee& eer eseebmemeeiej cenejepe ngS nQ leLee
Jele&ceeve ceW Deeeee&eer DeefYevebovemeeiej cenejepe, Jele&ceeve heeeee& kes he ceW elegefJe&Oe mebIe kee
mebeeueve kejles ngS efpeveOece& keer eYeeJevee kej jns nQ~

( 44 )

eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiejeeee& kes eLece heefMe<e

eeefj$eefMejesceefCe hetpe Deeeee&jlve
eer Jeerjmeeiej cenejepe kee heefjee-Ske ef ceW
(mebmke=le erkeeke$eea hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eeieg)

mJeefmle eer cetuemebIe ceW kegvokegvoecveee, mejmJeleer ie, yeueelkeejieCe ceW

yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe ngS nQ~ Gvekee
mebef#ehle heefjee efvecve ekeej nwpevce
-Dee<ee{ Meg. 15, meved 1876, efJe.meb. 1933
eece
-Jeerj ieeBJe (efpe.-Deewjbieeyeeo, ceneje^)
veece
-nerjeueeue
peeefle SJeb iees$e
-KeC[sueJeeue peeefle SJeb iebieJeeue iees$e
efhelee
-eer jecemegKe pewve
ceelee
-eerceleer YeeieJeleer pewve (Yeeiet yeeF&)
#eguueke oer#ee
-heeuiegve Meg. 7, meved 1923 (efJe.meb. 1980)
-eer Jeerjmeeiej cenejepe
veece
cegefveoer#ee
-Deeefeve Meg. 11, meved 1924 (efJe.meb. 1981)
eece
-mece[esueer-ceneje^
oer#eeieg
-eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
Deeeee& heo Iees<eCee -kegbLeueefieefj ceW Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe eje
eLece Yeeheo Meg. 7, meved 1955 (efJe.meb. 2012)
Deeeee&heoejesnCe -ef. Yeeheo ke=. 7, meved 1955 (efJe.meb. 2012)
mLeeve
-Keeefveee-peehegj (jepe.)
meceeefOecejCe
-Deeefeve ke=. DeceeJemee, meved 1957 (efJe.meb. 2014)
mLeeve
-Keeefveee-peehegj (jepe.)

( 45 )

<edKeC[eiece keer efmeebleefebleeceefCe erkeeke$eea, oes yeej [er.efued. keer ceeveo

GheeefOeeeW mes Deuebke=le eLece Ssefleneefmeke meeOJeer
hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peer eeled heeef O ehemleme, met e f j : eer Jeer j meeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW
kees ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer
keer DehetCe&lee eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW
Gvekes oerIe&keeueerve leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece
heg<he kes he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle
heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej
cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes
meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer
efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee
meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egeuf uekee
Jeerjceleer kes he ceW oere#f ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe keer
meceeefOe kes mecee kegb Leueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egeuf uekee Jeerjceleerr ves
Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees
ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner
ket-ket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej
efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees
pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e
emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~
ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef,
DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees
he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er
Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~

( 46 )

3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW
pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e
peye #egeuf uekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener
ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved
1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes
meeceves Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebmb ke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnob er DevegJeeo, mebmke=le SJeb
efnvoer ceW Deveske ceeweuf eke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe
ceeleepeer eje efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le,
keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe,
Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes
efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve
cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW
kes Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce,
meJe&leesYe, leerve ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes
keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb
uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW
hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerelf e&ceeve mLeeefhele efkeee nw~
ece-ece mes efnvoer erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe&
Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees
Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveveefebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees
meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje 1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme
ceneve eLb e keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj
eelegcee&me kes ceOe pewve peeself eueeskx e hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesepf ele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje
pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Dekeyt ej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb.
cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes
ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesepf ele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee
kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en ebK= euee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere
mesefceveej pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs
kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes

( 47 )

he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele
FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e
efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes
Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e
mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele
ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke
DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee,
Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesenf ee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995
kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee
leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve ieF~
hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej ceneJeerj
efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes efJeeefJeeeuee
eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees
veee eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee,
eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe, JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe
ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee
eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke
yeveeves nsleg efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves
Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer
kees jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee
eoeve keer~ hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea
Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees
Iej mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve
ceW Deeeee&eer JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej
yevekej pecyeterhe-nefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej
Deeefo ebLeeW kee DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe
Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve
ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&"
JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer,
Deeefe&kee eer Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer,

( 48 )

Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer, ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer
ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer
mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe
efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer
DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le
erkee SJeb keeflehee mebmke=le jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee mes eehle ngDee nw~
62 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe
DeCegele, Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe
ceeleepeer kes mee#eeled meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW
kes efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw
efke nceejer mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve
Oejesnj nQ Dele: Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer
keer esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes
ieeer nw, G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske
Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural
Wonders) keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe
cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^)
ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj,
ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes
Meebelf eJeerj veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er
(jepe.) ceW meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj
nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien
Meebelf e efpevecebeof j, ef$ekeeue eewyeermeer cebeof j SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej
ngS nQ leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le
keer leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e
heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej
mJeeceer keer efveJee&CemLeueer iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej
peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW
eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg

( 49 )

Gegbie heeemeve eeflecee hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~

leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce
keer eskeeW hej efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe&
eeeme efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebefoj
yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve
DevevleveeLe kes cebefoj kee efvecee&Ce neskej hebekeueeCeke mecheVe nes egkee nw~ Fmeer ekeej eceMe: Deve eskeeW
hej Yeer cebefojeW kes efMeueeveeme neskej efvecee&Ce nes egkes nQ~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece
meccesoefMeKej heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve
eeflecee SJeb eewyeermeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej
2010 leke heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej
pewve (Jele&ceeve heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB
hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer
eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes
2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW
kee efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe
jevee keer hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127
efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces
YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie
efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees
nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves
Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele
kejves nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve
heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe (ceF& 2013 ceW) mecheVe nes egkee nw
Deewj Deye JeneB megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve nes
egkeer nw leLee Fme pe=efcYekee leerLe& kee efJekeeme nes jne nw~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej

( 50 )

pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972
ceW ie"ve efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ mebmLeeve efmLele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele
mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB
efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer
efouueer mes GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee
eeej-emeej efkeee Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer.
vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve
eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes
eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej
efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke
meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes
efueS hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve
Deeeesefpele kejeee, efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes
cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&, ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe
Deeefo Deveske kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer
Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW
lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje
efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer kes
leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes
jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer
mewke[eW F&keeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB
uesKeve lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer
cetefle& kes he ceW heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner Meebelf ehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee
kes meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe
kejles ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe
meeefveOe ceW YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~
YeieJeeve keer kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske
leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW
ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve
leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele

( 51 )

meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532
DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer
Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes
efueS DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes
mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebelf e Deefnmb ee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees pecyeterhenefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeeremf ebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebelf e Je<e& ceW
hetjs osMe ceW efJee keer Meebelf e kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieese
f eeW kes keee&ece Deeeesepf ele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe
mes hetpe ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle
meceepe kees eoeve keer~ Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj
ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=.
elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes
meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee~
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej
hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe, pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje
efJeefYeVe Deeeespeve hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&,
cegevf e, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer
veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves
keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejoheteCf e&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes 60
Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej nceves
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer
Iees<eCee keer~ Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee meboMs e efoee ieee~
21. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-Deye hetpe ceeleepeer kes 80JeW pevceefoJeme kees MejohetefCe&cee-18 Deketyej
2013 kees ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW je^ere mlej hej ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej
meccesoefMeKej efJeOeeve kes 80 ceeb[ues yeveekej 80 heefjJeejeW kes eje Gvekeer hetpeve kejves kee efJenbiece Me
GheefmLele ngDee~ %eeleJe nw efke hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee&
Meebeflemeeiej Oeece veeceke mceejke kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw, pees Deeeee& eer keer meccesoefMeKej ee$ee
(meved 1927-28 ceW keer ieF&) keer Ssefleneefmekelee kee efoioMe&ve kejeSiee~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes
ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle
nes SJeb Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

( 52 )

ebLe keer efnvoer erkeeke$eea, heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee heefjee

emlegefle-Deeefe&kee mJeCe&celeer
(mebIemLe-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
Jeelmeue keer DeefJejue Oeeje, efpeveceW yenleer efvele nw,
iegYeefe keer eyeue YeeJevee, efpeveceW meoe efveefnle nw~
meecebpeme esce cew$eer pees, efmeKeueeleer efvele-eefle nQ,
Ssmeer ceeB eboveeceleer peer, efvele ner DeefYeJebefole nQ~~
Devebleeveble peerJeeW mes heefjhetejf le mebmeej meeiej ceW pees efJejues peerJe pevce-cejCe kes kegee mes tves nsleg Meeele megKe keer
eeefhle kes eeeme ceW mebueive nesles nQ, Jes ner Deheves peerJeve kees Yeer meheue kejles nQ Deewj Deve peerJeve heer oerhekeeW kees ekeeefMele
kejves ceW Yeer efveefcee yeveles nQ~ Ssmee ner Ske ceOegejf ce JeefelJe nw-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee, pees pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deveve meceefhe&le efMe<ee nesves kes meeLe-meeLe Deheves
Jeelmeueceeer JeJenej mes meYeer hej Deheveer Deefce ehe es[ves ceW me#ece nQ~ efkemeer YeJe peerJe kees efpevesv YeieJeeve eCeerle
Meeele cees#eceeie& kes eefle Deemee kejves ceW pees eeemejle jns, JeemleJe ceW Jen mlegle nw, keeeWefke Deveeefokeeue mes peerJe ves ve
peeves efkeve-efkeve Yeewelf ekeleeDeeW ceW yebOekej mJeeb kees keueeCe kes heLe mes Jebef ele jKee nw~
pevce, efMe#ee SJeb Jewjeie heLe hej ye{s yeeue keoce-yeejeyebkeer efpeues kes efkewleveiej eece ceW 18 ceF& meved 1958, pes
ke=<Cee DeceeJemee kees ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer pewmes ceneve jlve kees emetle kejves Jeeueer ceelee ceesefnveer keer keesKe mes 12JeeR
mebleeve kes he ceW pevce uesves Jeeueer keg. ceeOegjer yeeueheve mes ner efhelee eer esus eeue peer meefnle mecemle heefjJeej SJeb heefjpeveeW
keer uee[ueer efyeefee kes he ceW meJe&ef ee LeeR~ ceeB ves otOe efheueeves mes ueskej heeueve-hees<eCe kejves leke eleske mebleeve hej DeefYeVe
Oeee|ceke mebmkeej lees [eues ner Les, efpememes keg. ceeOegjer Yeer Detleer veneR jneR~
leer#Ce yege
f Jeeueer Fme yeeefuekee ves ueewekf eke efMe#ee keer Deesj keoce ye{ees lees meowJe Deheveer menheeef"eeW meefnle mecemle
efMe#eke Jeie& kees Yeer efJeMes<e eYeeefJele kejles ngS eceMe: cewef k^ e keer hejer#ee GeerCe& kej ueer~ Dekeeoefceke GheueefyOeeeB keg. ceeOegjer
keer eefleYee mes keneR Yeer hejs veneR LeeR, leLeeefhe Meeele GVeefle kee ceeie& Fme keveejlve kes YeefJe<e kee efvecee&lee yevekej mece#e
Ke[e Lee Dele: Gmeer nesvenej kes Deveghe meved 1969 ceW meJe&eLece peehegj-jepe. ceW Deheveer ye[er yenve keg. cewvee kes Deeefe&kee
%eeveceleer ceeleepeer kes he ceW oMe&ve eehle kej Jewjeie kees eehle Fme yeeefuekee ves cee$e 11 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW 25 Dekeyt ejMejoheteCf e&cee kees oes Je<e& kee yeeee& ele enCe kej hegve: 13 Je<e& keer Deeeg ceW meved 1971 ceWs megiebOeoMeceer kes efove Depecesj ceW
Gvemes Deepevce yeeee&ele OeejCe kej efueee~ efpeme Deeeg ceW yeeueke-yeeefuekeeSB Keeves-Kesueves ceW ner mebueive jnles nQ, Gme
DeuheJee ceW yeeueyeeee& ele kees OeejCe kejvee keg. ceeOegjer kes mJeefCe&ce YeefJe<e kee ner heefjeeeke Lee~ ceelee ceesefnveer keer
mevleeveeW ves es efJeefMe Oeeefce&ke mebmkeej ceeveeW efJejemele ceW ner heees Les~
Oeeefce&ke DeOeeve SJeb iegmesJee yevee peerJeve kee ecegKe Oese-JewjeieheLe hej ye{eueer Fme yeeuee ves Deye Oeeefce&ke
DeOeeve SJeb ieg mesJee kees ner Dehevee ecegKe ue#e yevee efueee~ Meeeer, efJeeeJeeemheefle Fleeefo Oeee|ceke efMe#ee kees eehle
kejles ngS Deeheves pewveeiece mebyebOeer npeejeW ieeLeeSB, Mueeske Fleeefo keb"ee kejkes Deheveer cesOee Meefe kee heefjee eoeve efkeee~
Jemlegle: Fme #eeesheMece efJeMes<e kes Deefleefje DeefJejue mesJee YeeJevee, hetCe& Devegketuelee, JeweeJe=ef e, heefjhetCe& mecehe&Ce, mebIe ceW meYeer
kes eefle Jeelmeueceeer meewneo&YeeJe Fleeefo iegCeeW mes Deeheves hetpe ceeleepeer kees efJeMes<e eYeeefJele efkeee Lee~ ieg eefo efove kees
jele kenW lees jele, eefo jele kees efove kenW lees efove Fme YeeJevee kee heefjheeueve kejves Jeeueer keg. ceeOegjer Meeeer ves eceMe: 18
Je<eeX leke yeeeeefjCeer DeJemLee ceW jnkej hetpe ceeleepeer keer Yejhetj mesJee keer~ efJeMes<e yeele en Leer efke DeOeeve kes meeLe-meeLe

( 53 )

Yepeve, hetpeve, eeueermee, uesKe Fleeefo efueKeves kee eJeen Yeer efvejblej euelee jne~
Deeefe&kee oer#ee OeejCe kej yeveer eboveeceleer-eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebelf emeeiej peer cenejepe keer ieg hejcheje ceW
eefJe YeJe peerJe mebece OeejCe kejvee Dehevee DeeYet<eCe mecePeles nQ, leodvegmeej jepeOeeveer efouueer ceW hetpe %eeveceleer ceeleepeer
mes meved 1982 ceW oes eeflecee kes ele SJeb nefmleveehegj ceW meved 1987 ceW mehlece eeflecee kes eleeW kees eceMe: OeejCe kejles ngS Deeheves
veejer peerJeve kes meJeexlke= heo keer eeefhle kes ece ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW eeJeCe Megkeuee ieejme, 13 Deiemle 1989 kees
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej Deeefe&kee evoveeceleer veece eehle efkeee~
Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer (hetJe& ceW ceelee ceesenf veer) SJeb Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer he efMeefuheeeW mes megmebmkeeefjle,
JeJenej ceW ceeOege& iegCe keer Oeveer ceeOegjer peer kees Deheves efMe DeeejCe kes Deveghe ner veece eehle ngDee Lee~
eYeeJeer uesKeveer mes megmeefppele JeefelJe-Deehekeer uesKeveer yeeuekeeue mes ner Deleble eYeeJeer, DeespehetCe& SJeb meejieefYe&le
jner nw, hee uesKeve Deehekes efueS #eCeeW kee keece jnlee nw Dele: Deye leke Deehe mewke[eW Yepeve, Deejleer, eeueermee, hetpeve, mlegelf e,
cegeke Fleeefo kee uesKeve kej egkeer nQ~ meceemeej keer ieeLeeDeeW SJeb keueMe keeJeeW kee heeevegJeeo, Yeeecej efJeOeeve,
veJeenMeebefle efJeOeeve, ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj efJeOeeve, leerLekej pevceYetefce efJeOeeve, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le-efnvoer
erkee, %eevepeeself e keer Yeejle ee$ee, DeJeOe keer Deveceesue ceefCe, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj, %eeve jefMce, %eeveceleer
ceeleepeer kes Decetue eJeeve Fleeefo efkeleveer ner ke=efleeeB Deehekes %eeveiegCe kees eoefMe&le kejves ceW me#ece nQ~ Deeefe&kee jlveceleer
DeefYevebove ebLe, Deeeee&eer Jeerjmeeiej mce=elf e ebLe, ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer DeefYevebove ebLe, kegC[uehegj DeefYevebove
ebLe, YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Debespeer pewve MeyokeesMe, ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe, YeieJeeve heee&veeLe le=leere meneeefyo ebLe
Fleeefo MeleeefOeke ebLeeW kee uesKeve, mecheeove SJeb meceeeespeve Deehekes ke"esj heefjece kee ner megheue nw~ Deehekee me=peveelceke
ceefmle<ke Oece&eYeeJevee kes vees-vees DeeeeceeW kees meekeej Oejeleue osles ngS meowJe GlmeenhetCe& neskej he"ve-hee"ve-uesKeve ceW ner
oeefee jnlee nw, en iegCe Deeheves Deheveer ceneve ieg hetpe %eeveceleer ceeleepeer mes efJejemele ceW ner eehle efkeee nw~ Deehe cee$e
Jeelee&ueehe kes mLeeve hej meowJe keee&jle jnves keer veerefle ceW ner efJeeeme jKeleer nQ, pees efJeMes<e DevegkejCeere nw~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes cegKehe$e mecei%eeve kee meceeeespeve Yeer eefleceen
Deehekes eje efkeee peelee nw~ Jele&ceeve ceW Deehe ceneve efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer hetpe %eeveceleer ceeleepeer eje efueefKele
efmeebleefebleeceefCe erkee kes efnboer DevegJeeo kes keee& ceW mebueive nQ, lesjn hegmlekeeW keer efnvoer erkee nes egkeer nw SJeb Deeies ebLeeW
kee DevegJeeo keee& efvejvlej eue jne nw~ mebmke=le, efnvoer, Debespeer Fleeefo Yee<eeDeeW keer efJeeve hetpe ceeleepeer eje efpeveJeeCeer
keer pees efJeefMe mesJee keer pee jner nw, Jen efve:mebosn ner meYeer kes efueS heLe eoMe&ve kee keee& kejsieer~
Jele&ceeve ceW Fbjves hej Deehekes eje FvmeeFkeueesheere[f ee Dee@he pewevf epce [e@ kee@ce (Dee@veueeF&ve pewve efJeekeesMe)
kes mecheeove kee keee& Delevle heefjecehetJe&ke efkeee pee jne nw~ Deeieeceer Je<eeX ceW efoiecyej pewveOece& keer DeveeefoefOeve
hejcheje kees Deepe kes DeeOegevf ekelece meeOeve Fbjves kes ceeOece mes oebiece kejves nsleg en keee& efve:mebosn ner ceerue kee
helLej efme nesiee~
Jekele=lJe keuee keer Oeveer hetpe ceeleepeer-hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes efJeefMe iegCe kes he ceW DeJeefmLele nw Gvekeer
Jee=lJe #ecelee~ Deehekeer DeespehetCe& SJeb eYeeJeke eJeeve Mewueer mes eeslee eYeeefJele ngS efyevee jn veneR heelee nw Deewj efpeve mebmke=efle
leLee ieg hejcheje kes eefle Devegje neskej ner eJeevemeYee mes G"lee nw~ hetpe %eeveceleer ceeleepeer eje jefele Yeefe efJeOeeveeW keer
hetpee kees peye Deehe Deheveer ceOegj DeeJeepe ceW mecheVe kejeleer nQ lees meYeer YeeieCe efpevesv YeieJeeve keer Yeefe kes jme kee
JeemleefJeke DeemJeeove kej n<e& efJeYeesj nes G"les nQ~
iegYeefe keer efJeefMe YeeJevee-hetpe eboveeceleer ceeleepeer eee keer YeeBelf e hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes meeLe jnles ngS
Gvekeer eleske keee&eespevee ceW menYeeieer yevekej Dehevee meewYeeie mecePeleer nQ, DeeesOee-ceebieerlegib eer-eeeie-kegC[uehegj (veeueboe)
Fleeefo leerLeeX kes efJekeeme SJeb meYeer je^er e-Debleje&e^ r e keee&eceeW kees Deheveer ieg keer YeeJevee kes Deveghe meheuelee kes Ge
efMeKej leke hengBeeves nsleg Deehe nj #eCe eelveMeerue jner nQ, Jemlegle: Ssmes efMe<ejlve ner Deheves YeefJe<e kees Yeer GppJeue yevee

( 54 )

uesles nQ~ mJeeb ceW eefleYee keer heefjhetCe&lee nesles ngS Yeer Keeefle-hetpee-ueeYe keer keecevee mes Dehevee Deueie JeefelJe yeveeves keer efkemeer
Deekeeb#ee ves Deehekees mheMe& veneR efkeee nw, en efJeMes<e DevegkejCeere yeele nw~ Jejved pewmes-pewmes Deehekeer eefleYee ceW efveKeej Deeee
nw, Jewmes-Jewmes hetpe ceeleepeer kes eefle Deehekes mecehe&Ce keer YeeJevee ceW DeefYeJe=ef ner ngF& nw~ mebIemLe meYeer efMe<e-efMe<eeDeeW kees
hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer %eeve SJeb eeefj$e jefMceeeW kes eefle DeefOekeeefOeke meceefhe&le nesves keer efMe#ee ner Deehemes meJe&oe eehle
ngDee kejleer nw, pees Gvekeer Deveve iegYeefe kee ner heefjeeeke nw~ meYeer kes yeere meecebpeme kewmes mLeeefhele nes, meYeer ueesie
emeVeefee neskej iegDee%ee kes heeueve ceW kewmes efvejle jn mekeW, ener eeeme Jen meowJe efkeee kejleer nQ~ ener keejCe nw efke
oe kes mecemle ceveesYeeJeeW kees Deehekes mece#e Jee kejkes meYeer kees efJeMes<e meblegef keer DevegYetefle nesleer nw~
ieg hejcheje keer kej hees<eke-hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes meeLe npeejeW efke.ceer. keer heoee$ee kejkes Deeheves peveceeveme
ceW Deefnmb ee, Meekeenej, meoeeej keer YeeJeveeDeeW kees Deejesehf ele kejves kee efJeMes<e heg<eeLe& efkeee nw, pees efke Deepe kes meceepe keer
ecegKe DeeJeMekelee nw~ pewve egJeeJeie& kees ceebmeenej mes meJe&oe otj jnves SJeb jeef$e Yeespeve kes leeie keer efJeMes<e esjCeeSB Deehemes
meowJe eehle ngDee kejleer nQ~ eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer ieg hejcheje kes eefle Deehekee efJeMes<e
mecehe&Ce meoe mes jne nw, Dele: Deheves meeefveOe ceW Deeves Jeeues eleske yeeueke-yeeefuekee hej Fme ieg hejcheje kes mebmkeej [eueves
ceW Deehekees efJeMes<e Deevebo keer eeefhle nesleer nw~ JeemleJe ceW Yeeweflekelee keer nes[ ceW ves$e yebo kej oew[ jns egJeeJeie& kees eefo keesF&
JeelmeuehetCe& YeJe peerJe Meeele Oece& kes ceeie& kes eefle Devegje kejlee nw, lees Fmes efJeMes<e meewYeeie ner ceevevee eeefnS~
e%eeeceCeer heo SJeb heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes DeuebkejCe-Deehekeer eKej cesOee SJeb Fme iegCe-efJeYete<f ele JeefelJe
kes mecceeveeLe& hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW Deeeesepf ele efJeMeeue keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve
kes meceeheve DeJemej hej Deehekees e%eeeceCeer keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~
Deeefe&kee oer#ee keer jpele peebleer kes Gheue#e ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deeeesepf ele e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
jpele oer#ee ceneslmeJe ceW eeJeCe Megkeuee SkeeoMeer, 17 Deiemle 2013 kees Deehekees meceepe eje ceee&oe efMe<eesecee SJeb
iegCejlve GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee~ Fme DeJemej hej iegCeevegJeeo ebLe kes he ceW e%ee-hege ebLe Yeer Deehekees
meceefhe&le efkeee ieee~
GheeefOe DeuebkejCe keer Fme e=K
B euee ceW 8 Deewue 2012 kees leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee-cegjeoeyeeo kes heefjmej ceW
Deeeesefpele efJeMes<e eLece oer#eeble meceejesn ceW <edKeC[eiece pewmes ceneve efmeeble ebLejepe keer efnvoer erkee he Deehekeer
efJeee kee cetueekebve kejles ngS efJeeefJeeeuee eje Deehekees heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Yeer Deuebke=le efkeee ieee~
hegvee Deehe meoe ener kene kejleer nQ efke hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee Jeelmeueceeer Jejonmle ner cesjs peerJeve keer meyemes
ye[er meewieele nw Deewj FvneR ieg eje eoe %eeveece=le ves ner cesje e=iB eej efkeee nw Dele: Fme ceneve efpeve mebmke=efle, leerLe& mebj#eCe
SJeb iegmesJee ceW cesjs Mejerj kee jesce-jesce Yeer meceefhe&le neskej keece Dee peees, lees Jen ner cesjs efueS meJee&efOeke Deevebooeeer
DevegYetelf e nw~
Ssmes DeeoMe& JeefelJe kees OeejCe kejves Jeeueer hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eefle#eCe meeOevee kes
Ge meesheeveeW hej DeejesnCe kejles ngS keeflehee ner YeJeeW ceW jlve$ee keer hetCe& efJeMege
f kes meeLe cees#eue#ceer kee JejCe kejW, ener
cebieueYeeJevee nw~ meeLe ner efpevesv eYeg mes en eeLe&vee Yeer nw efke efpeve hejcehetpe eele:mcejCeere je^ieewjJe ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb hejcehetpe eer eboveeceleer ceeleepeer keer pees ceneve Ghekeejer $eeee cegPes eehle
ngF& nw, Jen cees#eeeefhle leke j#eekeJee keer YeeBefle cegPes hetCe&leee jef#ele kejles ngS efpeveMeemeve ceW DeJeieenve kes eesie yeveeSB,
leeefke Ske efove Ssmee Dee mekes efke Deheves Deveble elege ceW efveceive neskej meowJe kes efueS cesjs elegie&elf e heefjYeceCe keer Yeer efveJe=ef e
nes mekes~

i:i: i:i

( 55 )

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW
meved 1974 mes pecyeterhe veece mes Ske je^ere-Debleje&^ere kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele
pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes
megces heJe&le keer MeesYee Deepe eleske Jeefe kes ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve
kes efueS heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee
mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret
Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute of Cosmographic Research)
kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner
Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 35 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee
mebef#ehle efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue
kee Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ,
pees efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecetel| e cebeof j-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebeof j kee veece
meeLe&ke nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesecf eveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebeof j keer MeesYee efiegeCf ele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebeof j-Fme cebeof j ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer
Yetefce hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW
efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle
(Deesce) jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB
yeerme keceueeW hej efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve
eefleceeDeeW meefnle~

( 56 )

11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keerel| emlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^er e efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele,
YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keerel| emlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebeof j kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes
meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece
Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer
Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le
Fme veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB
efJejepeceeve nQ, efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLeDejnveeLe YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej
efJejepeceeve ngF& nQ, efpevekee efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej
leerve ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke
megefJeOee kes efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes
mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16
pevceYetefceeeW kee efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW
300 mes DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW
pewve MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe)
Yeespeve GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie
yew"kej Yeespeve kej mekeles nQ~
23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke
megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer
Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee
mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~

( 57 )

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer
jepeerJe ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere
mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer
eje 4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~
pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045
efove leke osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne
jeJe (YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke
(ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes
Deee eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer
%eeveceleer meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees
leeuekeesje msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej
jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e& leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer
eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeled en meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve
cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieeemJeieeae eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue
efkeuee cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe
Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb
Debleje&^ere mlej hej Fme Je<e& kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer
2000 kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere
mesefceveej Deeeesefpele efkeee ieee~

( 58 )

HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetecf e-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve
ceneeesieer $e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegib e efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes
eleerkemJehe YeieJeeve keer elegcegK& eer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe
51 Heg Gegib e kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegib e Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea
heeemeve eeflecee leLee leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keerel| emlebYe Yeer
mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegb YeeW mes
kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegb YecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee
efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj Deewj vebeeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe
efpeveeuee Fme leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj
peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005
kees pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke) Fmes
efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele
efkeee leLee efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe
kee je^ere keee&ece Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere
meneeefyo ceneslmeJe kee meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle Deefnbmee
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes
meeefveOe ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW eje
mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe meccesueve ceW
heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer Deveble kegceej
efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeves keer
Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes efJeefYeVe eevleeW ceW
Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej
pevceYetefce efJekeeme keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee
efJekeemekeee& mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj
efpevecebefoj ceW efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe
keerefle&mlebYe leerLe& keer keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe
efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked

( 59 )

JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee
hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe
nesles jnles nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e&
eeueg YeeeW eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e
efJeMJeMeebefle keer efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere
MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le
keee&kelee& kees 1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee
peelee Lee~ Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes
DeJemej hej mebmLeeve eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej
eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
ekeeMeebo pewve mce=efle hegjmkeej-meved 2012 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej
Ieesef<ele YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej, nerjke peebleer hegjmkeej leLee heeyeeF&
hegjmkeej Deeefo Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~
hegve: ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe-18 Deketyej 2013 kes DeJemej hej 80000/-hees keer jeefMe
Jeeuee Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee ieee~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe
mebueive nw~ ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe
eehle kejves nsleg en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

i:i: i:i

( 60 )

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF~&
leye mes Deye leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ ieLb ecee}e mes hee"keeW
kees ievLe kece keercele ceW heehle nes mekeW, Fme o=e<q mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe
keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~
efMejesceefCe mebj#eke
1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)~
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.~
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer~
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&~
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.~
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heer,s kevee@ huesme, veF& efouueer~

hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~

( 61 )

13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~

14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer~
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer eegcve kegceej pewve eser mee., Decej ebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
20. eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~

mebj#eke
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

mJe. eer DevevleJeere& pewve SJeb mJe. eerceleer DeeoMe& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo kegceej }Keceer evo pewve, meveeJeo (ce.he.)~
eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer.heer. Qke jes[, cegcyeF&~
eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
mJe. eerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pewve, eje-eer jleve evo KegMee} evo ieeBOeer kes megheg$e eer Oeve kegceej, DeMeeske
kegceej, efMejerMe kegceej, Oece&jepe ieeBOeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. mJe. eer censvo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMeeske kegceej pewve (Keske[e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~
20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kesJe}evo ieeBOeer keer hegCe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemegKejee mes"er, Hewvmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee, osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~

( 62 )

30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~

31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer efpevesvohemeeo pewve "sskesoej, es[jce} jes[, veF& efouueer~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pewve (efekeve Jee}s), et[ erJee}er ie}er, eewke yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso kegceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee, jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~
48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer megYee<eebo pewve, eer efo. pewve heeMJe&veeLe ewlee}e, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-megcesjevo, evomesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej, ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej hemeeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, efmeJeeve (efyenej)~
57. eer meleerMe evo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskej-2, eFhe-5 Peebmeer~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes"er, DeeesOee Megiej efceume, jepee kee menmehegj, efye}ejer (G.he.)~
60. eerceleer efkejCe osJeer pewve Oe.he. eer vejsvo kegceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.he.)b~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~
62. eer metjpece} heg$e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee iebpekeje hetjCeje hetjCepee, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.he.)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jefJeolle hesceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~

( 63 )

69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~
70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veeboskej Oe.he. YeeT meensye veeboskej, ceg}gv[ (Jesm) cegcyeF&~
74. eer Yeeieevo ceveer<e kegceej "esef}ee, eje-efkejve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJeb heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje,
ieeBOeerveiej, efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. eer heYeele evo ieesOee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
99. eer ceesefnle pewve heg$e cegkesMe pewve, peieVeeLe pewve heneef[ee, helesnhegj (MesKeeJeer) jepe.~
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)
107.[e@. efJeceuee pewve efJeceue Oe.he. eer ekeeMeebo pewve, efhejespeeyeeo (G.e.)

( 64 )

<edKeC[eiece ebLe hetpee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
-mLeehevee (MebYeg bo)efpeveMeemeve kee eeeerve ebLe, <edKeb[eiece ceevee peelee~
eYeg ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes, nw Fmekee meerOee veelee~~
peye eoMeebie kee %eeve Oeje hej, efJemce=le nesves Jeeuee Lee~
leye heg<heoble De Yetleyeueer ves, Deeiece en je [euee Lee~~1~~
-oesne<edKeb[eiece ebLe keer, hetpeve keB ceneve~
ceve ceW egle kees Oeej kej, hee peeTB egle%eeve~~2~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLejepe! De$e DeJelej DeJelej mebJeew<ed Deeeveveb~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLejepe! De$e efle efle ": ": mLeeheveb~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLejepe! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed meefVeOeerkejCeb mLeeheveb ~
-Deke (lepe&-ceQ ebove yevekej........)
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke iebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
%eeveece=le heerves mes, YeJe yeeOee veMeleer nw~
nce peue keer Peejer ueeS, $eeOeeje kejves kees~~nce.~~1~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: pevcepejece=leg-efJeveeMeveee peueb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
evove keer Meerleuelee lees, keg #eCe ner jnleer nw~
MeeMJele Meerleuelee nsleg, eglehetpeve kej uetB ceQ~~nce.~~2~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: mebmeejleeheefJeveeMeveee eboveb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
egleJeeefjefOe ceW jceves mes, De#ee heo efceuelee nw~
nce De#ele ueskej DeeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~3~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYees De#eeheoeehlees De#eleb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
mJeeOeee hejcelehe eje, efJe<eeeMee veMeleer nw~
nce heg<heeW kees ues DeeS, heg<heebpeefue kejves kees~~nce.~~4~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: keeceyeeCeefJeOJebmeveee heg<heb efveJe&heeceerefle mJeene~

( 65 )

eR

eR

eR

eR

nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~

nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
%eeveece=le kee DeemJeeove, ner meee Yeespeve nw~
vewJese Leeue ues DeeS, egle Dee&ve kejves kees~~nce.~~5~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: #egOeejesieefJeveeMeveee vewJeseb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke iebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
meceioMe&ve kee oerheke, ceve kee efceLeelJe Yeieelee~
Fke oerhe peueekej ueeS, egle Dee&ve kejves kees~~nce.~~6~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: ceesnebOekeejefJeveeMeveee oerheb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, mewebefleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
keceeX keer Oethe peueeTB, efvepe Oeeve keer Deefive ceW~
nce Oethe megiebefOele ueeS, egle Dee&ve kejves kees~~nce.~~7~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: Dekece&onveee Oetheb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
heue kes mJeeoeW ceW heBmekej, veefnb cegefe megheue kees heeee~
Deye Leeue heueeW kee ueeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~8~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: cees#eheueeehlees heueb efveJe&heeceerefle mJeene~

nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~

nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
keesceue ce=og JeeeW eje, efvepe leve kees meoe {kee nw~
Deye Jee yeveekej ueeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~9~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYees Jeeb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
efpeveJeeCeer kes DeOeeve mes, Fke efove DeveIe& heo efceuelee~
ebovee DeIe& ues DeeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~10~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: DeveIe&heoeehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
-oesne<edKeb[eiece ebLe kes, meccegKe kej peueOeej~
%eeve Deewj eeefj$e mes, keB YeJeecyegefOe heej~~10~~
Meevlees MeebefleOeeje~

( 66 )

efJeefJeOe heg<he keer Jeeefkee, mes heg<heeW kees ueee~

heg<heebpeefue Dehe&Ce keB, egle meceg kes ceebefn~~11~~
efoJe heg<heebpeefue:~

DeLe eleske DeIe&

-MebYeg bohenuee nw peerJemLeeve KeC[, n hegmleke keer erkee FmeceW~
oes menme leerve meew efheenej, met$eeW kee meej Yeje Fmecesb~~
Devegeesie Dee" veJe etefuekeeDeeW, ceW meleheCee Deeefo keLeve~
en %eeve cegPes Yeer efceue peeJes, Fme nsleg keB egle kee Dee&ve~~1~~
eR DeDevegeesieveJeetefuekeemeceefvJelepeerJemLeeveveece-eLeceKeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kee ogeflee KeC[, nw #egkeyebOe kene peelee~
hevn meew eewjeveJes met$e mes, meefnle ebLe en kenueelee~~
mehlece hegmleke ceW nw efveye, en yebOe kee ekejCe yeleueelee~
Fme egle kee Dee&ve keB kece&, %eeveeJejCeer leye veMe peelee~~2~~
eR kece&yebOeekejCemeceefvJele#egkeyebOeveeceefleere-KeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
nw le=efleeyebOemJeeefcelJeefJeee, kee KeC[ Dee"JeeR hegmleke ceW~
$ee Meleke Je eewefyeme met$eeW kes, eje efmeevle keLeve FmeceW~~
pees ceve Jee leve keer Mege
f meefnle, Fme Deeiece kee DeOeeve kejW~
Jes kece&yebOe mes g peeles, nce DeIe& e{ekej veceve kejW~~3~~
neR kece&yebOeeefoefmeevlekeLevemeceefvJeleyebOemJeeefcelJe-efJeeeveecele=leereKeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerelf e mJeene~
JesoveeKeC[ veeceke elegLe& nw, KeC[ eej hegmleke efveye~
veew mes yeejn leke eejeW ceW, hevn meew eewon met$e ye~~
Fve MeeeeW keer hetpeve mes ceve kee, kece& Demeelee veMe peelee~
ieewleceieCeOej efJejefele cebieue-met$eeW keer nw FmeceW ieeLee~~4~~
eR $e+deeefoJeCe&vemeceefvJeleJesoveeKeC[veeceelegLe&-KeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kee hebece nw, Jeie&Cee KeC[ Deeeee& eefLele~
nQ Ske menme lesF&me met$e, lesjn mes meesuen leke hegmleke~~
Oejmesvemetefj mece efieefj mes efiejleer, iebiee ceevees eie ngF&~
eer heg<heoble De Yetleyeueer kes, Devlemleue mes Gefole ngF&~~5~~
eR ieefCeleeefoveeveeefJe<eemeceefvJeleJeie&CeeKeC[veece-hebeceKeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kes "s KeC[ ceW, ceneyebOe kee veece megvee~
nw ceneOeJeue erkee Gme hej, eerJeerjmesvemJeeceer ves jee~~
Fme lejn yevee <edKeC[eiece, ceneJeerj efoJeOJeefve DebMe kene~
es met$e ebLe kenueeles nQ, Fvekeer hetpeve mes meewKe cene~~6~~
eR ceneOeJeue erkeemeceefvJeleceneyebOeveece<eKeC[-efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~

( 67 )

eer heg<heoble De Yetleyeueer, ieg keer ke=efle <edKeC[eiece nw~

veew npeej met$eeW mes egle, Fme egie kee en egle Deveghece nw~~
yeeveJes mene MueeskeeW eceeCe, erkee Yeer Fmekeer efueKeer ieF&~
eerJeerjmesve mJeeceer ke=le OeJeuee, erkee kees ceQ pepetB eneR~~7~~
eR OeJeueeceneOeJeueeerkeemeceefvJele <edKeb[eiece efpeveeieceee hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~
eeriegCeOej Yeejke efJejefele, nw ke<eeeeeYe=le ebLe kene~
peeOeJeuee erkee mebegle meesuen, hegmleke cebs GheueyOe eneB~~
nw eoMeebie kee hetCe& meej, Fve meye ebLeeW ceW Yeje ngDee~
Fvekes Deefleefje ve meej keesF&, Dee&ve kee ceve FmeefueS ngDee~~8~~
eR peeOeJeuee erkeemeceefvJeleke<eeeeeYe=le efpeveeieceee hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kes met$eeW hej, ieefCeveer eer %eeveceleer peer ves~
mebmke=le erkee efmeevlemegefevleeceefCe jekej oer Fme egie ceW~~
eerJeerjmesve Deeeee& meMe en, erkee Yeer efveefOe Fme egie keer~
efevleeceefCe mece heue oe$eer Gme, erkeeegle ebLe kees keB veleer~~9~~
eR efmeevleefevleeceefCeerkeemeceefvJele<edKeC[eiece efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
Meeblees MeebefleOeeje, efoJe heg<heebpeefue:~
peehe ceb$e- eR efmeevle%eeveeehlees <edKeC[eiece efpeveeieceee vece:~

peeceeuee
Mesj bopewJevle nes ceneJeerj efoJeOJeefve peiele ceW~ pewJevle nes ieewlece ieCeerMe %eeve peiele ceW~~
pewJevle nes Gve jefele eoMeebie peiele ceW~ pewJevle nes GheueyOe Meee DebMe peiele ceW~~1~~
ieewlece ves Dehevee %eeve efhej ueesnee& kees efoee~ ueesnee& mJeeceer mes Jees pecyetmJeeceer ves efueee~~
eceye es $ee kesJeueer efveJee&Ce kees iees~ efhej heeBe cegveer eewon hetJe& Oeejer nes iees~~2~~
veblej efJeMeeKeeeee& Deeefo ieejn cegefve ngS~ SkeeoMeebie hetJe& oMe kes hetCe& %eeveer Les~~
De Mes<e eej hetJe& kee Fke osMe %eeve hee~ heefjheeer ece mes Gmekees peiele ceW Yeer efoee Lee~~3~~
ve#e$eeeee& Deeefo heeBe cegefveeeW ves ece mes~ heeee Lee Jener %eeve Ske osMe DebMe ceW~~
veblej megYe Deeefo eej cegefveeeW ves heeee~ Fke Debie %eeve osMe DebMe %eeve Yeer heeee~~4~~
en %eeve hegve ece mes eerOejmesve kees efceuee~ DeleSJe Jele&ceeve ceW egle kee keceue efKeuee~~
Fme egle keer keneveer megve jesceebe neslee nw~ efMe<eeW kes mecehe&Ce kee heefj%eeve neslee nw~~5~~
efvepe Deeeg Deuhe peeve oes cegevf eeeW kees yegueeee~ efvepe %eeve GvnW meeQhe ceve ceW n<e& meceeee~~
cegefvejepe vej Jeenve leLee megyegef ves meesee~ ieg %eeveJeeefkee keer ceQ mece=ef keBiee~~6~~
DeOeeve hetCe& nesves hej iegJebovee kejer~ osJeeW ves heg<he Deeefo mes ieg Dee&vee kejer~~
cegefveJej megyegef peer keer oblehebefe yeveeF&~ ken heg<heoble ieg ves Gvekeer keerefle& ye{eF&~~7~~

( 68 )

cegefvejepe vejJeenve kees hetpee Yetle megjeW ves~ efhej Yetleyeueer veece efoee GvnW ieg ves~~
Jes Fme ekeej heg<heoble Yetleyeefue yeves~ <edKeb[ efpeveeiece kees peerle eeheefle yeves~~8~~
iegpejele Debkeuesej ceW eewceemee jeeee~ efhej %eeve kees efueefheye kejvee ceve ceW Lee Deeee~
eer heg<heoblecegefve ves meleheCee jeer~ cegefvejepe Yetleyeefue kes heeme Gmes Yespe oer~~9~~
Deeies GvneWves JeeceeCeevegiece Deeoer~ <edKeC[eW ceW npeejeW met$eeW keer Yeer jevee keer~~
efhej pes Megkeue hebeceer keer efleefLe Dee ieF&~ Deeiece keer jevee hetCe&& kej meblege
f e ieF&~~10~~
efmeebleeeJeleea Les Oejmesve peer meecege~ eer heg<heoble Yetleyeueer ceW Yeer Les es iegCe~~
heeeledJeefle& cegefve Yeer Gvekes DebMehe nQ~ efpevekees efceuee efmeevle %eeve meejhe nw~~11~~
$eeKeC[ hes heefjkece& erkee kegvokegvo keer~ Leer heefle efleere erkee MeecekegC[ keer~~
eerlegcyeguetj metefj ves erkee keer hebefekee~ mJeeceer mecevleYe ves eewLeer jeer erkee~~12~~
eer yehheosJe ieg ves efueKeer JeeKeee%ehleer~ OeJeueeefo erkeeDeeW kes kelee& Jeerjmesve peer~~
Fve n ceW cee$e OeJeuee GheueyOe Deepe nw~ heeBeeW ner Mes<e erkee kes veece cee$e nQ~~13~~
meefo yeermeJeeR ceW Yeer efceues efmeevle ebLe es~ eeefj$eeeJeefle& MeebefleefmebOeg ke=hee mes~~
Fve meyekees leecehe$e hes GlkeerCe& kejeee~ efJeeveeW mes erkeeDeeW kee DevegJeeo kejeee~~14~~
mebmke=le leLee eeke=le ceW efcee nw OeJeue erkee~ DeleSJe ceefCeeJeeueveee ege nw erkee~~
Fmekee ner ues DeeOeej %eeveceleer ceele ves~ erkee jeer efmeevleefevleeceefCe veece mes~~15~~
Fve meyekeer erkeeDeeW kees yeej-yeej ceQ vecetB~ <edKeC[ efpeveeiece ceW cetueebLe kees eCecetB~~
cegPekees Yeer FvnW he{ves keer Meefe eehle nes~ ceelee mejmJeleer cegPes leJe Yeefe eehle nes~~16~~
<edKeC[ Oeje peerle eeJeefle& peeW yeveW~ <edKeb[efpeveeiece kees Yeer leeW ner pees he{~W ~
efmeevleeeJeefle& Jes neW evoveeceleer~ hetCee&Ie& e{eTB keB ceQ Jebovee-Yeeer~~17~~
-oesne<edKeC[eiece ebLe kees, Jebove yeejcyeej~
DeIe& mecehe&Ce kej uentB, efpeveJeeCeer kee meej~~18~~
eR <edKeC[eieceefmeevleebLesYees peeceeuee hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~
Meeblees MeebefleOeeje, efoJe heg<heebpeefue~
-meesj"epees hetpeW efeleueee, <edKeb[eiece Meee kees~
efvepe De%eeve veMeee, Jes heeJeW eglemeej kees~~
~~ FleeMeerJee&o:, heg<heebpeefue: ~~

i:i:i:i

( 69 )

eer <edKeC[eiece ebLejepe keer

cebieue Deejleer
jeefe$eer-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
lepe&-eeBo cesjs Dee pee js...............
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
<edKeC[eiece ebLejepe keer, Deejefle kejles nQ~~
ceneJeerj eYet kes Meemeve kee, ebLe eLece kenueeee~
Gvekeer JeeCeer megve ieewlece, ieCeOej ves meyekees yeleeee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
JeerjeYet kes hejce efMe<e keer, Deejefle kejles nQ~~1~~
ece hejcheje mes en egle, Oejmesveeeee& ves heeee~
efvepe Deeeg Deuhe mecePeer leye, oes efMe<eeW kees yegueJeeee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
eer Oejmesveeeee& eJej keer, Deejefle kejles nQ~~2~~
cegefve vejJeenve Je megyeger, ves ieg kee ceve peerlee Lee~
osJeeW ves Dee hetpee kej, Gve veecekejCe Yeer efkeee Lee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
heg<heoble De Yetleyeueer keer, Deejefle kejles nQ~~3~~
eer Jeerjmesve metjer ves, Fme ebLejepe kes Thej~
OeJeuee erkee je kejkes, Ghekeej kej efoee peie hej~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
Jeerjmesve Deeeee& eJej keer, Deejefle kejles nQ~~4~~
ieefCeveer ceeB %eeveceleer ves, Fme ebLe keer mebmke=le erkee~
efueKekej efmeevlemegefevleeceefCe veece efoee nw Gmekee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
eer efmeevlemegefevleeceefCe keer, Deejefle kejles nQ~~5~~
evoveeceleer ceeleepeer, ceeB %eeveceleer keer efMe<ee~
efnvoer DevegJeeo efkeee nw, Fme efevleeceefCe erkee kee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
mejue-mejme erkee keer meeefjkee Deejefle kejles nQ~~6~~

i:i: i:i

( 70 )

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele mebmke=le erkee kee Ske he=

( 71 )

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele efnvoer erkee kee Ske he=

( 72 )

meefJevee mecehe&Ce

Jele&ceeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes meerOee mebyebOe jKeves Jeeues
eer Oejmesveeeee& cenecegveerv mes eehle %eeve kes DeeOeej hej
eer heg<heovle-Yetleyeueer Deeeee& eje jefele

<edKeC[eiece met$e ebLe kes elegLe& KeC[

ke=efle-Jesovee Devegeesieej ceW mes

SkeeoMe evLe

Jesoveeefve#eshe-Jesoveevee-Jesoveeveece-JesoveeJeefJeOeeve-Jesovee#es$e
veece kes heeBe DevegeesieejeW hej
eer Jeerjmesveeeee& ke=le OeJeuee erkee kees ecegKe kejkes
Deve Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes jefele

efmeevleefebleeceefCe

veeceke mebmke=le erkee kes efnvoer DevegJeeo meefnle

Fme ebLe kees mebmke=le erkeeke$eea
efmeevleeesejer, JeeiosJeer, egieeJeefle&kee, je^ieewjJe, eeefj$eeefvkee,
efJeeefJeeeuee mes oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le

hejcehetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

kes heefJe$e kejkeceueeW ceW iebiee veoer kee peue iebiee ceW ner Deefhe&le kejves kes meceeve
meceefhe&le kejles ngS egle%eeve Je=ef nsleg
cebieue DeeMeerJee&o keer Deekeeb#ee kejleer ntB~
-mecehe&Ceke$eea-

e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer

-heeJeve emebiehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes

81JeW pevceeslmeJe hej Deeeesefpele
MejohetefCe&cee ceneslmeJe-8 Deketyej 2014, pecyeterhe-nefmleveehegj

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLecees ceneefOekeej: / 1

vece efmesYe
eerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueefJejefele

<ed K eC[eiece:
eerceodYetleyeefuemetejf Jee&eJf ejefele:

elegLeex JesoveeKeC[:
(efleere Jesoveevegeesieejme <eJesoveekeeueefJeOeevemehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejemeceefvJele:)

DeLe JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejced
(<ees[MeYesoevleie&le<eevegeesieejced)

SkeeoMees ebLe:
eqmeevleefebleeceefCeerkee
(ieefCeveer%eeveceleerefJejefelee)

eLecees ceneefOekeej:
cebieueeejCeced
Devegghed bo:-

efmeeved ueeskeeeieeved meJee&ved, velJee meJee&Le&efmees~

eer $e+<eYeeefoJeerjevleeved, veewefce Yekelee ef$eMegefle:~~1~~

DeLe Jesoveekeeue efJeOeeve Devegeesieej

eLece ceneefOekeej

cebieueeejCe
MueeskeeLe&-ueeske kes DeeYeeie hej efJejepeceeve mecemle efmeeW kees vecemkeej kejkes meJee&Le&efmeef kes
efueS-mecemle eeespeveeW keer efmeef kes efueS eer $e+<eYeosJe YeieJeeve mes ceneJeerjhee&vle eewyeermeeW leerLekej

2 / eLecees ceneefOekeej:
Deeee&mkebOe bo:-

Devegghed bo;-

cebieueeejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YejlewjeJeleoMemeg e,
<eegejMeleefJeosn#es$es<Jeefhe~
mehleefleMeleleerLe&kejeved, eoMeieCehetefpeleeved eJebos ceesoeled~~2~~
YetleYeefJe<eledmebeefle-ef$ekeeuepeeleeved ef$eueeskeefleuekeeseved~
ef$ebMeelegefJeMeleerved, leerLe&Ye=le: eefCeoOes ceveefme efmeeLe&ced~~3~~
meercebOejeefoefJebMeefle-leerLe&kejsYe: meleleefJenjceeCesYe:~
YeJeecyegpemetexYees, veceesmleg ceeb YeJes YeJes Meb efoMeg:~~4~~
DevegheceieYee&JelejCe-pevceeslmeJevegle-megjef<e&heefjefve<eceCe-~
kewJeueyeesOeefveJee&Ce-keueeCeeefve mlegJes YeJeeefyOeefleleer<e&g:~~5~~
egleosJeeR vecemke=le, ieCesMeeoerveefhe mlegJes~
Sles<eeb Jeboveeb ke=lJee, mJeJeeCeeR efvece&ueerefeeeced~~6~~
mejmJelee: emeeosve, uesKeveer ces eefue<eefle~
efmeevleeefoefebleeceefCe-erkee cesJeleefj<eefle~~7~~

DeOegvee YeieJeVessefceveeLepevceYetefceMeewjerhegjer leerLe&#es$esme <edKeC[eieceme elegLe&KeC[evleie&le-SkeeoMeceebLeme efmeevleefevleeceefCeerkeeuesKeveb eejYe hegve: hegve: eercevleb YeieJevleb vesefceveeLeb eCece eejyOekeee&me
efveefJe&IveleehetJe&keb meceeefhleee&eles~

YeieJeeve kees nce ceve-Jeeve-keee mes ef$eMegefhetJe&ke vecemkeej kejles nQ~~1~~

heeBe Yejle#es$e Deewj heeBe SsjeJele #es$eeW ceW leLee Ske meew mee" efJeosn #es$eeW ceW, Fme ekeej Ske meew meej
kece&YetefceeeW ceW nesves Jeeues Ske meew meej leerLekej YeieJevleeW kees, pees eoMeieCeeW mes hetefpele nQ, Gve meYeer keer nce
Jebovee kejles nQ~~2~~
Yetle-YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve Ssmes leerveeW keeueeW ceW nesves Jeeues, $ewueeskeeefleuekehe es leerme eewyeermeer
leerLekej (72) YeieJevleeW kees nce meJe&efmeef kes efueS ceve ceW OeejCe kejles nQ~~3~~
efJeosn #es$e ceW melele efJenej kej jns, YeJe keceueeW kees efJekeefmele kejves ceW mete& kes meMe meercebOej Deeefo
yeerme leerLekej YeieJevleeW kees cesje vecemkeej nesJes, Jes cegPes YeJe-YeJe ceW keueeCeceeie& efoKeeJeW Ssmeer eeLe&vee nw~~4~~
leerLekej YeieJeeve kes Deveghece-Gheceejefnle ieYee&JelejCe, pevceeslmeJe, ueewkeebelf eke osJeeW eje mlegle oer#eekeueeCeke,
kesJeue%eeve Deewj efveJee&Ce Fve heeBeeW keueeCekeeW keer nce YeJe meceg mes heej nesves nsleg mlegelf e kejles nQ~~5~~
egleosJeer-mejmJeleer ceelee kees vecemkeej kejkes ieCeOej YeieJevleeW keer Yeer nce mlegefle kejles nQ, Fvekeer
Jebovee kejkes nce Deheveer JeeCeer kees efvece&ue kejles nQ~~6~~
mejmJeleer ceelee keer ke=hee emeeo mes cesjer uesKeveer euesieer Deewj efmeebleefebleeceefCe erkee cesjs eje DeJeleefjle
nesieer-ceQ erkee kee uesKeve mejmJeleer ceelee keer ke=hee mes efveefJe&Ive mecheVe keBieer~~7~~
YeieJeeve vesefceveeLe keer pevceYetefce Meewjerhegj leerLe&#es$e hej Deepe <edKeC[eiece kes elegLe&KeC[ kes Debleie&le Fme
ieejnJeW ebLe keer efmeebleefevleeceefCe erkee kee uesKeve eejbYe kejkes hegve:-hegve: YeieJeeve eer vesefceveeLe leerLekej
eYeg kees veceve kejkes cesjs eje Fme eejbYe efkees iees keee& keer efveefJe&Ive meceeefhle nsleg eeevee keer peeleer nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve

eLecees ceneefOekeej: / 3

e$e ceelee efMeJeeosJeer leerLe&kejieYe&keueeCeeled eeiesJe <ees[MemJehveeved dJee cenejepemecegefJepeeheefleosJecegKeej-efJevoeled lelheueb leerLekejefMeMegpeveveer lJeb YeefJe<emeerefle eglJee hejceeb emeVeleeb DevJeYeJeled~ eme
pevceeefYe<eskeb megoMe&vecesjes: heeC[gkeefMeueeee Gheefj meewOece&vs : DemebKeosJeosJeereYf e: men ekeej, lelee eleeielee$ewJe
efhe$ees: kejkeceueees: eoee hegvejefhe pevceYetceew eebieCes pevceeefYe<eskeefJeefOeb ke=lJee Deevevovele&veb Dekejesled~ meweb
pevceYetefce: efejkeeueb YeJesYees pevcehejbhejeefJeveeMeee Yeteeefoefle YeeJeles~
<edKeC[eiece efJe<ee:eerceodYeieJeodOejmesveeeee&Jee&cegKekeceueeoOeerle eerheg<heovleYetleyeefuemetefjYeeb YeJepeveevegeneLe
<edKeC[eieceveeceOesees evLees efJejefele:~ Deefmceved Deeieces peerJemLeeve-#egkeyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeeeJesoveeKeC[-Jeie&CeeKeC[-ceneyebOeeesefle <edKeC[e: meefvle~
De$e <eKeC[cevlejsCe heeKeC[s<eg <edmene-DeMele-SkeelJeeefjbMelmet$eeefCe meefvle~ leeLeeDeefmceved hejceeieces eLeceKeC[s efmene-ef$eMele-hebemehleeflemet$eeefCe, efleereKeC[s <e[dvetve<ees[MeMelemet$eeefCe, le=leereKeC[s elegefJeMeleefOekeef$eMelemet$eeefCe, elegLe&KeC[s hebeefJebMeleefOekehebeoMeMelemet$eeefCe,
hebeceKeC[s $eeesefJebMeleefOeke-meneeefCe met$eeefCe meefvle~
peerJemLeeveveeefcve eLeceKeC[s meleheCee-JeeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keeueevegieceDevlejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegieceveeceeevegeesieejeefCe, veJeeteuf ekeee meefvle~ efleereKeC[s #egkeyebOes
yebOekeeveeb eheCeeeeb SkepeerJesve mJeeefcelJeb, SkepeerJesve keeue: Fleeefo SkeeoMeevegeesieejeefCe meefvle~

peneB hej ceelee efMeJeeosJeer ves leerLekej eYeg kes ieYe& keueeCeke mes hetJe& ner meesuen mJehve osKekej Deheves heefle
cenejepe eer mecegefJepee kes cegKeejefyevo mes Gve mJehveeW kee heue legce leerLekej efMeMeg keer ceelee yeveesieer Ssmee megvekej
hejce emeVelee kee DevegYeJe efkeee Lee~ megoMe&ve ces heJe&le keer heeC[gke efMeuee kes Thej meewOece& Fv ves efpevekee DemebKe
osJe-oseJf eeeW kes meeLe pevceeefYe<eske efkeee Lee Deewj JeneB mes Jeeheme YeieJeeve kees ueekej ceelee-efhelee kes kejkeceueeW ceW
eoeve efkeee hegve: pevceYetecf e ceW jepecenue kes eebieCe ceW pevceeefYe<eske kejkes Deevebo veecekee ve=le efkeee Lee~ Ssmeer Jen
pevceYetecf e efejkeeue leke YeJeeW keer pevcehejcheje kes efJeveeMe kes efueS efveefceeYetle yeves, ener cesjer YeeJevee nw~
<edKeC[eiece kee efJe<eeeerceeved YeieJeeved Oejmesveeeee&Jee& kes cegKekeceue mes DeOeeve kejkes eer heg<heoble Deewj Yetleyeueer Deeeee& ves
YeJe eeefCeeeW hej Devegen-Ghekeej kejves nsleg <edKeC[eiece veece kee ebLe jee~ Fme Deeiece ceW peerJemLeeve#egkeyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeee-JesoveeKeC[-Jeie&CeeKeC[ Deewj ceneyebOe es n KeC[ nQ~
GveceW mes eneB "s KeC[ kees es[kej heeBe KeC[eW ceW n npeej Dee" meew Fkeleeefueme (6841) met$e nQ~
Jes Fme ekeej nQFme hejceeiece kes eLece KeC[ ceW oes npeej leerve meew efheenej (2375) met$e nQ, efleere KeC[ ceW hebn
meew eewjeveJes (1594) met$e nQ, le=leere KeC[ ceW leerve meew eewefyeme (324) met$e nQ, elegLe& KeC[ ceW hebn meew
heeerme (1525) met$e nQ Deewj hebece Keb[ ceW Ske npeej lesF&me (1023) met$e nQ~
peerJemLeeve veecekes eLeceKeC[ ceW meleheCee-JeeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keeueevegieceDeblejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece veecekes Dee" Devegeesieej nQ Deewj veew etefuekeeSB nQ~ efleere KeC[
ceW-#egkeyevOe ceW yebOekeeW keer eheCee ceW Ske peerJe keer Dehes#ee mJeeefcelJe, Ske peerJe keer Dehes#ee keeue

4 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yebOemJeeefcelJe- efJeeeveeefcve le=leereKeC[s-yebOeheosve yebOekelee& keLeles~

De$eebLes efkeb yebOe: hetJe Jegef eles? eEke Goe: Fleeefo $eeeseJf ebMeefle he=emleemeeb GejeCeerleeefohesCe
%eeveeJejCeeefo-kece&Ceeb keejCeeoerefve keLevles~
hegvee efleereeeCeerehetJe&me hetJee&vle-Dehejevle-OegJe-DeOegJe-eeveueefyOe-DeOegJemebeefCeOeeve-keuhe-DeLe&YeewceeJeeee-meJee&Le&-keuheefveee&Ce-Deleerlekeeueefme-Deveeielekeeueefme-yegeesefle elego&MeeefOekeeje: meefvle~
lesYe: eeveueefyOe veecehebeceJemlegvees efJebMeefleeeYe=les<eg elegLe cenekece&eke=efleveece eeYe=leb Jele&les~ Deme
eeYe=leme elegefJeMeefle-DevegeesieejeefCe-ke=efle-Jesovee-mheMe&-kece&-eke=efle-yebOeve-efveyebOeve-eece-GheeceGoe-cees#e-mebece-uesMee-uesMeekece&-uesMeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&mJe-YeJeOeejCeere-hegueeeefveOeeeefveOee-efvekeeefeleeefvekeeefele-kece&efmLeefle-heefecemkebOe-DeuheyenglJeeefve esefle~
JesoveeveeceelegLe&KeC[s ke=efle-Jesoveeveeceef-DevegeesieejeesefJe&mle=leefJeJeseveceefmle~ Jeie&CeeveecehebeceKeC[s
Mes<emheMee&efoeefJebMelevegeesieejeCeeb keLeveb %eeleJeced~
SJeb veeceefveheCehesCe meb#eshesCe hebeKeb[evLeeveeb efJe<eeefJeJesevee metefeleeefmle~
elegLe&KeC[s Jesoveeveeefcve veJeceebLes ke=efle-Devegeesieejb keefLeleceefmle~ Deefmceved JesoveeveeceKeb[evleie&les
oMeceevLeeoejYe Jesoveevegeesieejceefmle eoMeevLehee&vleefceefle~
Deefmceved Jesoveeveeceevegeesieejs <ees[MeeefOekeeje: keLevlesle$e leeJeled les<eeb veeceeefve-Jesoveeefve#eshe1-JesoveeveeefJeYee<eCelee2-JesoveeveeceefJeOeeve3-JesoveeJeefJeOeeve4Jesovee#es$eefJeOeeve5-JesoveekeeueefJeOeeve6-JesoveeYeeJeefJeOeeve7-JesoveeeleeefJeOeeve8-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve9-

Fleeefo ieejn Devegeesieej nQ~ yebOemJeeefcelJe veecekes le=leere KeC[ ceW-yebOeheo mes yebOekelee& kees kene ieee nw~
eneB ebLe ceW keee yebOe kee hetJe& ceW Jegso neslee nw? keee Goe neslee nw? Fleeefo lesF&me he=e nQ, Gvekes
Gej Fleeefohe mes %eeveeJejCe Deeefo keceeX kes keejCe DeeefokeeW kees kenles nQb~
hegvee efleere DeeeeCeere hetJe& kes hetJee&vle-Dehejevle-OegJe-DeOegJe-eeveueefyOe-DeOegJemebeefCeOeeve-keuheDeLe&-YeewceeJeeee-meJee&Le&-keuheefveee&Ce-Deleerlekeeueefme-Deveeielekeeueefme Deewj yeg es eewon DeefOekeej nQ~
GveceW eeveueefyOe veeceke hebeceJemleg kes yeerme eeYe=leeW ceW elegLe& cenekece&eke=efle veeceke eeYe=le nw~ Fme eeYe=le
kes ke=efle-Jesovee-mheMe&-kece&-eke=efle-yebOeve-efveyebOeve-eece-Gheece-Goe-cees#e-mebece-uesMee-uesMeekece&uesMeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&mJe, YeJeOeejCeere-hegodieueee-efveOeeeefveOee-efvekeeefeleeefvekeeefele-kece&efmLeefleheefecemkebOe Deewj DeuheyenglJe es eewefyeme Devegeesieej nQ~
Jesovee veecekes elegLe& KeC[ ceW ke=efle Deewj Jesovee veecekes oes DevegeesieejeW kee efJemle=le efJeJeseve nw~ Jeie&Cee
veecekes hebece KeC[ ceW Mes<e mheMe& Deeefo yeeF&me DevegeesieejeW kee keLeve peevevee eeefnS~
Fme ekeej veece efveheCehe meb#eshe mes heeBe KeC[ kes ebLeeW keer efJe<ee efJeJesevee metefele keer ieF& nw~
elegLe& KeC[ ceW Jesovee veecekes veJeceW ebLe ceW ke=efle-Devegeesieej kene ieee nw~ Fme Jesovee KeC[ kes
Debleie&le oMeJeW ebLe mes ueskej yeejnJeW ebLe leke Jesovee Devegeesieej kee JeCe&ve nw~
Fme Jesovee veeceke Devegeesieej ceW meesuen DeefOekeej kens nQGveceW veece Fme ekeej nQ- 1. Jesoveeefve#eshe 2. JesoveeveeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve
4. JesoveeJeefJeOeeve 5. Jesovee#es$eefJeOeeve 6. JesoveekeeueefJeOeeve 7. JesoveeYeeJeefJeOeeve 8. JesoveeeleeefJeOeeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve

eLecees ceneefOekeej: / 5

JesoveeJesoveefJeOeeve10-JesoveeieefleefJeOeeve11-JesoveeDeveblejefJeOeeve12-JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve13-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve14-JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve15-JesoveeuheyenglJeeefve16 esefle~ Fces <ees[MeDeefOekeejeefleereJesoveevegeesieejmeevleYexoe Deefhe eerYetleyeefuemetefjJeexCe DevegeesieejveeceefYejsJe keefLelee: meefvle1~

le$e oMeceebLes Deeee: hebeeefOekeeje JeefCe&lee: meefvle~ DeOegvee Deefmceved SkeeoMeceebLes JesoveekeeueefJeOeeveJesoveeYeeJeefJeOeeveveeceveer s Devegeesieejs keLeefe<ele:~ Dees eoMeevLes Mes<eveJeevegeesieejeefCe JeCe&efe<evles~
DeLe Deme <edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s SkeeoMes ebLes Jesoveevegeesieejme <ees[Meevegeesie- ejevleie&le
JesoveekeeueefJeOeeveveeefcve <esvegeesieejs ew ceneefOekeejew keLeefe<esles~ hegvee <ees[Meevegeesieejevleie&le- JesoveeYeeJeefJeOeeveveeefcve
mehlecesvegeesieejs ew ceneefOekeejew JeCe&ef e<esles~ Sles efceefuelJee Deefmceved ebLes elJeejes ceneefOekeeje: meefvle~
le$e leeJeled JesoveekeeueefJeOeeves eLeces ceneefOekeejs hebeef$ebMeledmet$eeefCe~ efleeres ceneefOekeejs DeefOekeejemeceefvJeleees: ees: etefuekeees: elegelJeeeEjMeoefOekeefMelemet$eeefCe~
hegvee JesoveeYeeJeefJeOeeves ew ceneefOekeejew keLeefe<ele:~ le$e le=leeres ceneefOekeejs eleg:mehleleefOekeMelemet$eeefCe~
hegvee elegLex ceneefOekeejs elJeeefjbMeoefOekeMelemet$eeefCe Fefle Deme SkeeoMeebLeme ef$eveJeleefOekehebeMelemet$ew:
mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
le$eeefhe mebeefle JesoveekeeueefJeOeeves eLeces ceneefOekeejs hebeefYe: mLeuew: hebeef$ebMelmet$eeefCe meefvle~ le$e
leeJeleLecemLeues JeseCekeeueefJeneCes Fleeefovee JesoveekeeueefJeOeeveme keLeveeefle%eehetJe&keb ef$eYesoleVeeceeheCelJesve met$eeb keLeles~ leoveg efleeres mLeues eLeceYesoheoceerceebmeekeLevelJesve heoceerceebmeeS Fleeefovee

9. JesoveemJeeefcelJe efJeOeeve 10. JesoveeJesoveefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve 12. JesoveeDeblejefJeOeeve 13. JesoveemeefVeke<e&
efJeOeeve 14. JesoveeheefjceeCe efJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeDeuheyenglJe efJeOeeve~ es meesuen
DeefOekeej efleere Jesoveevegeesieej kes DevleYexo nQ efhej Yeer eerYetleyeueer Deeeee& ves Devegeesieej veece mes ner kene nw~
FmeceW oMeJeW ebLe ceW Deeefo kes heeBe DeefOekeej kens nQ~ Fme ieejnJeW ebLe ceW Jesoveekeeue efJeOeeve Deewj JesoveeYeeJe
efJeOeeve es oes Devegeesieej kenWies~ Deeies yeejnJeW ebLe ceW Mes<e veew DevegeesieejeW kee JeCe&ve kejWies~
Deye Fme <edKeC[eiece ceW Jesovee veecekes elegLe& KeC[ ceW Fme ieejnJeW ebLe ceW Jesoveevegeesieej kes meesuen
Devegeesieej kes Debleie&le Jesoveekeeue efJeOeeve veecekes "s Devegeesieej ceW oes ceneefOekeejeW kee keLeve kejWies~ hegvee
meesuen DevegeesieejeW kes Debleie&le JesoveeYeeJeefJeOeeve veecekes meeleJeW Devegeesieej ceW oes ceneefOekeej kee JeCe&ve kejWies~
es meye efceueekej Fme ebLe ceW eej ceneefOekeej nQ~
GveceW mes JesoveekeeueefJeOeeve kes eLece ceneefOekeej ceW heQefleme met$e nQ~ efleere ceneefOekeej ceW oes DeefOekeejeW mes
meceefvJele oes etefuekeeDeeW ceW oes meew eJeeefueme (244) met$e nQ~
hegve: JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW oes ceneefOekeej kenWies~ Gme le=leere ceneefOekeej ceW Ske meew eewnej (174) met$e
nQ~ Gmekes yeeo elegLe& ceneefOekeej ceW Ske meew eeefueme met$e nQ, Fme ekeej Fme ieejnJeW ebLe ceW heeBe meew eflejeveJes
(593) met$eeW kes eje mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
GmeceW Yeer eneB Fme Jesoveekeeue efJeOeeve veecekes eLece ceneefOekeej ceW heeBe mLeueeW ceW heQefleme met$e nQ~ GveceW
mes eLece mLeue ceW JeseCekeeue efJeneCes Fleeefo kes eje Jesoveekeeue efJeOeeve kes keLeve keer eefle%eehetJe&ke leerve
Yeso Deewj GveceW veeceeW kee eheCe kejves Jeeues oes met$e kenWies~ Gmekes yeeo efleere mLeue ceW eLece Yeso heoceerceebmee
kee keLeve kejves Jeeues heoceerceebmeeS Fleeefo kes eje %eeveeJejCeere Deeefo keer, keeue keer Dehes#ee keee Jesovee
1. OeJeuee heg. 7, met$e 1~

6 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeveeJejCeereeoerveeb keeueehes#eee efkeb Jesovee Glke=sleeefo keLevelJesve met$e$eeb efveieefo<eles~ hegve: le=leeremLeues
meeefceeb Fleeefovee mJeeefcelJeme ew Yesoew keLeefelJee mJeeefcelJes Glke=heos keeueehes#eee kece&Ceeb
JesoveeeefleheeovelJesve Deew met$eeefCe eefleheeoefe<evles~ lele:hejb elegLe&mLeues mJeeefcelJesve peIeveheos meeefceesCe
Fleeefovee %eeveeJejCeereeefo kece&Ceeb keeueJesoveeeheCelJesve SkeeoMe met$eeefCe keLeefe<evles~ lelheeeled hebecemLeues
DeuheyenglJekeLeveeLe ef$eYesoevegkelJee DehheeyengS efe Fleeefovee DeuheyenglJeb SkeeoMemet$ew: efveieefo<eles Fefle
JesoveekeeueefJeOeeveme mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
DeOegvee JesoveekeeueefJeOeeveYeso-eYesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

JeseCekeeueefJeneCes efe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe CeeoJJeeefCe

YeJebefle~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e keeue: mehleefJeOe:-veecekeeue: mLeeheveekeeuees Jekeeue: meeceeeejkeeue:

Deekeeue: eceeCekeeuees YeeJekeeueesefle~ le$e veecekeeuees veecekeeueMeyo:~ mLeeheveekeeue:, me S<e Fefle
yegdee SkelJeb ke=lJee mLeeheefeleJeced~ Jekeeuees efefJeOe:-DeeieceJekeeuees, veesDeeieceJe-keeueesefle~
keeueeeYe=le%eeekeesvegheege DeeieceJekeeue:~ le$e veesDeeieceJekeeue: ef$eefJeOe:-%eeekeMejerjveesDeeieceJekeeuees, YeeefJeveesDeeieceJekeeuees %eeekeMejerj-YeeefJe-leodJeefleefjeveesDeeieceJekeeueesefle~
%eeekeMejerj-YeeefJeveesDeeieceJekeeueew megieceew mle:~
leodJeefleefjeveesDeeieceJekeeuees efefJeOe:-eOeeveeseOeeveeself e~ le$e eOeeveJekeeuees veece ueeskeekeeMe-

Glke= nw? Fleeefo keLeve nsleg leerve met$e kenWies~ hegve: le=leere mLeue ceW meeefceeb Fleeefo kes eje mJeeefcelJe kes
oes Yeso kenkej mJeeefcelJe kes Glke= heo ceW keeue keer Dehes#ee keceeX keer Jesovee kee eefleheeove kejves Jeeues Dee"
met$e eefleheeefole kejWies~ Gmekes heeeled elegLe& mLeue ceWs mJeeefcelJe keer Dehes#ee peIeve heo ceW meeefceesCe Fleeefo
kes eje %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer keeueJesovee kees eefhele kejves nsleg ieejn met$e kenWies~ lelheeeled
hebecemLeue ceW DeuheyenglJe kee keLeve kejves nsleg leerve YesoeW kees kenkej DehheeyengSefe Fleeefo kes eje ieejn
met$eeW mes DeuheyenglJe kees kenWies~ Fme ekeej Jesoveekeeue efJeOeeve keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye Jesovee keeueefJeOeeve kes Yeso-eYesoeW kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

JesoveekeeueefJeOeeve Devegeesieej eejbYe neslee nw~ GmeceW es leerve Devegeesieej peeveves

eesie nQ~~1~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keeue kes meele Yeso yeleeS iees nQ-veecekeeue, mLeeheveekeeue, Jekeeue,
meeceeeejkeeue, Deekeeue, eceeCekeeue Deewj YeeJekeeue~ GveceW keeue Meyo veecekeeue kene peelee nw~ Jen en
nw Fme ekeej yegef mes DeYeso kejkes mLeeefhele pees Je nw Jen mLeeheveekeeue nw~ Jekeeue kes oes Yeso nQDeeieceJekeeue Deewj veesDeeieceJekeeue~ keeueeeYe=le kee peevekeej Gheeesiejefnle peerJe DeeieceJekeeue nw~
veesDeeieceJekeeue kes leerve Yeso nQ-%eeekeMejerj veesDeeieceJekeeue, YeeJeer veesDeeieceJekeeue Deewj %eeeke
Mejerj-YeeefJeleodJeefleefje veesDeeieceJekeeue~ FveceW %eeekeMejerj Deewj YeeJeer veesDeeieceJekeeue es oesveeW megiece nQ~
leodJeefleefje veesDeeieceJekeeue kes oes Yeso nQ-eOeeve Deewj DeeOeeve~ GveceW eOeeveJekeeue eosMeeW

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 1

eLecees ceneefOekeej: / 7

eosMeeceeCe: Mes<ehebeJeheefjCecevenslegYetlees jlvejeefMeefjJe eosMeeeeefJejefnleescetleexveeefoefveOeve:~

Geb ekeeuees heefjCeeceYeJees, heefjCeecees oJJekeeuemebYetoes~
oesCnb Sme meneDees, keeuees KeCeYebiegjes efCeeoes1~~1~~
meceeeefohees JeJenejkeeueesefmle peerJehegueees: heefjCecevesve efJe%eeeceevelJeeled~ Dele: me lesveeslheVe Fefle
keLeles, peerJehegueees: heefjCeceveb Jekeeues melesJe YeJeleerefle lesve JekeeuesveeslheVees YeJeleerefle keLeles~
S<ees veees & ees - Je& J enejef v eeekeeueees : mJeYeeJees ef m le~ Sleees J e& J enejkeeue: #eCe#eeer
efveeekeeueesefJeveejesefle~
Ce e heefjCeceF meeb mees Ce e heefjCeecesF DeCCeceCCesefmeb~
efJeefJenheefjCeeefceeeCeb nJeF ng nsT meeb keeuees~~2~~
ueesieeieemeheosmes Skekeskekes pes efee ng Skekeskekee~
jeCeeCeb jemeer FJe les keeueeCet cegCeseJJee~~3~~
keeuees efe e JeJeSmees meyYeeJeheJeDees nJeF efCeees~
GhheCCehheb m eer
DeJejes
oer n b l ejeF& ~ ~4~~ 2 Fef l e
DeeOeeveJekeeueefeefJeOe:-meefeeesefeees efceekeeself e~ le$e meefee:-eLee obMekeeuees ceMekekeeueFlesJeceeefo:~ obMeceMekeeesjsJeesheeejsCe keeuelJeefJeOeeveeled~ Deefeekeeue:-eLee Oetefuekeeue: keo&cekeeue:

keer Dehes#ee ueeskeekeeMe kes eosMe kes yejeyej nw, Mes<e heeBe JeeW kes heefjJele&ve kes keejCe nQ, jlvejeefMe kes meceeve
eosMeeee mes jefnle nQ, Decetle& Je DeveeefoefveOeve nQ~
kene Yeer nwieeLeeLe&-keeue heefjCeceveMeerue nw Deewj heefjCeceve Jekeeue kes nesves hej neslee nw~ en oesveeW-JeJenej SJeb
efveeekeeue kee mJeYeeJe nw~ FveceW JeJenejkeeue #eCeYebiegj SJeb efveeekeeue efveele-DeefJeveeMeerke ceevee peelee nw~~1~~
DeLee&led mecee Deeefohe JeJenejkeeue etBefke peerJe Je hegue kes heefjCeceve mes peevee peelee nw~ Dele: Jen
Gmemes GlheVe kene peelee nw, Deewj peerJe Je hegue kee heefjCeece etBefke Jekeeue kes nesves hej neslee nw, DeleSJe Jen
Jekeeue mes GlheVe kene peelee nw~ Gve oesveeW DeLee&led JeJenej Deewj efveee keeue kee mJeYeeJe nw~ FveceW
JeJenejkeeue #eCe#eeer DeLee&led efJeveej Deewj efveeekeeue DeefJeveej neslee nw~
ieeLeeLe&-Jen keeue ve mJeeb heefjCecelee Deewj ve Deve heoeLe& kees Deve mJehe mes heefjCeceelee nw, efkevleg
mJeeb Deveske heee&eeW ceW heefjCele nesves Jeeues heoeLeeX kes heefjCeceve ceW Jen Goemeerve efveefcee cee$e neslee nw~~2~~
ueeskeekeeMe ceWs Ske Ske eosMe hej pees jlvejeefMe kes meceeve Ske-Ske efmLele nQ, GvnW keeueeCeg peevevee
eeefnS~~3~~
keeue en veece efveeekeeue kes DeefmlelJe kees eke kejlee nw, pees Je mJehe mes efvele nw~ otmeje
JeJenej keeue eeefhe GlheVe neskej ve nessves Jeeuee nw, leLeeefhe Jen (meceemevleeve keer Dehes#ee JeJenej vee mes
DeeJeueer Je heue Deeefo mJehe mes) oerIe& keeue leke efmLele jnves Jeeuee nw~~4~~
DeeOeeve Jekeeue kes leerve Yeso nesles nQ-meefee, Deefee Deewj efcee~ GveceW obMekeeue, ceMekekeeue
Fleeefo meefee keeue nQ, keeeWefke FveceW obMe Je ceMeke kes ner Gheeej mes keeue kee efJeOeeve efkeee ieee nw~
1. <edKeb[eiece (OeJeuee erkee meceefvJele), heg. 11, he=. 75~ 2. <edKeb[eiece (OeJeuee erkee meceefvJele), heg. 11, he=. 76~

8 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 2

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

G<Cekeeue: Je<ee&keeue: Meerlekeeue FlesJeceeefo:~ efceekeeue:-eLee meobMeMeerlekeeue: FlesJeceeefo:~

meeceeeejkeeuees efefJeOe:-ueewefkekees ueeskeesejesefle~ le$e ueeskeesejere: meeceeeejkeeue:-eLee Jebovekeeue:
efveecekeeue: mJeeOeeekeeuees Oeevekeeue FlesJeceeefo:~ ueewekf ekemeeceeeejkeeue:-eLee ke<e&Cekeeuees uegvevekeeuees
Jehevekeeue FlesJeceeefo:~ Deeleehevekeeuees Je=#ecetuekeeuees yeeeMeevekeeue Fleeoerveeb keeueeveeb
ueeskeesejeremeeceeeejkeeuesvleYee&Je: kele&Je:, efeeekeeuelJeb eefle efJeMes<eeYeeJeeled~
DeekeeueefeefJeOe:-Deleerleesveeielees Jele&ceeveesefle~
eceeCekeeue:-heueeshece-meeiejeshece-Glmeefhe&Ceer-DeJemeefhe&Ceer-keuheeefoYesosve yengekeej:~
YeeJekeeue: efefJeOe:-Deeiecelees veesDeeieceleesefle~ le$e keeueeeYe=le%eeeke Gheege DeeieceYeeJekeeue:~
veesDeeieceYeeJekeeue:, Deewoefekeeefohebeeveeb YeeJeeveeb mJekeheced~
Sles<eg keeues<eg eceeCekeeuesve eke=leced~
keeueme efJeOeeveb keeueefJeOeeveb, Jesoveeee: keeueefJeOeeveb JesoveekeeueefJeOeeveced~ le$e Fceeefve $eerefCe
DevegeesieejeefCe YeJeefvle~
kegle:?
mebKee-iegCekeej-mLeeve-peerJemecegoenej-Deespe-egiceevegeesieejeCeecesJee$ewJeevleYee&JeoMe&veeled~
mebeefle $eeeCeecevegeesieejeCeeb veeceeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

heoceerceebmee-meeefceecehheeyengS efe~~2~~
Oetefuekeeue, keo&cekeeue, G<Cekeeue, Je<ee&keeue SJeb Meerlekeeue Fleeefo meye Deefeekeeue nQ~ meobMe Meerlekeeue
Fleeefo efceekeeue nQ~ meeceeeejkeeue kes oes Yeso nQ-ueewefkeke Deewj ueeskeesej~ GveceW Jeboveekeeue, efveecekeeue,
mJeeOeeekeeue Je Oeevekeeue Fleeefo ueeskeesejere meeceeeej keeue nw~ ke<e&Cekeeue, uegvevekeeue Je Jehevekeeue
Fleeefo ueewekf eke meeceeeejkeeue nQ~ Deeleehevekeeue, Je=#ecetuekeeue Je yeeeMeevekeeue Fleeefo keeueeW kee ueeskeesejere
meeceeeejkeeue ceW DevleYee&Je kejvee eeefnS, keeeWefke efeeekeeue kes eefle keesF& Yeso veneR nw DeLee&led efeeekeeue keer
Dehes#ee FveceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deekeeue kes leerve Yeso nesles nQ-Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceeve~
eceeCekeeue heueeshece, meeiejeshece, Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deewj keuheeefokes Yeso mes yengle ekeej kee nw~
YeeJekeeue oes ekeej kes nQ-DeeieceYeeJekeeue, Deewj veesDeeieceYeeJekeeue~ GveceW keeueeeYe=le kee peevekeej
Gheeesie ege peerJe DeeieceYeeJekeeue nw~ veesDeeieceYeeJekeeue Deewoefeke Deeefo heeBe YeeJeeW mJehe nw~
Fve keeueeW ceW eceeCekeeue eke=le nw~
keeue kee pees efJeOeeve nw Jen keeueefJeOeeve nw, Jesovee kee keeueefJeOeeve Jesoveekeeue efJeOeeve kene peelee nw~
GmeceW es leerve Devegeesieej nesles nQ~
kewmes ?
keeeWefke mebKee, iegCekeej, mLeeve, peerJemecegoenej, Deespe Deewj egice, Fve DevegeesieejeW kee Ge leerveeW
DevegeesieejeW ceW DevleYee&Je osKee peelee nw~
Deye leerveeW DevegeesieejeW kes veece eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe es leerve Devegeesieej nQ~~2~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 3

eLecees ceneefOekeej: / 9

efmeebleefevleeceefCeerkeeheoceerceebmee mJeeefcelJeceuheyenglJeb esefle $eerCevegeesieejeefCe meefvle~

ef$e<Jevegeesieejs<eg heoceerceebmee ewJe eLeceb efkeceLe&cegeles?
vewleled, efkeb e-heos<JeveJeieles<eg heomJeeefcelJe-heoeuheyenglJeees: eheCeesheeeeYeeJeeled~
leoveblejb mJeeefcelJeeheCeb efkeceLe efeeles?
ve, eceeCesveJeieles heoeuheyenglJeeveghehees:~ lemceeled S<e SJe Devegeesieejecees YeJeefle, efvejJeelJeeled~
SJeb eLecemLeues JesoveekeeueefJeOeeveleledYesokeLevelJesve met$eeb ieleced~
keeueehes#eee-%eeveeJejCeerekece&JesoveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes efkecegkekemmee efkeceCegkekemmee

efkeb penCCee efkecepenCCee ?~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefmceved met$es %eeveeJejCeenCeb Mes<ekece&eefle<esOeheueb~ keeueefveoxMees Je#es$eYeeJeeefle<esOeheue:~ Slelhe=emet$eb esve osMeeceMe&keb lesveevee: veJe he=e: meteeefle~
%eeveeJejCeereJesovee efkeceglke=e efkeceveglke=e efkeb peIevee efkecepeIevee efkeb meeefokee efkeceveeefokee efkeb
OegJee efkeceOegJee efkeceespee efkeb egicee efkeceescee efkeb efJeefMee efkeb veesce-veesefJeefMee Fefle~
hegve SlesvewJe met$esCe DeveeeeesoMe heoefJe<eehe=e: metefelee: meefvle~

efmeevleefebleeceefCeerkee-heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe es leerve Devegeesieej met$e ceW kens

iees nQ~
Mebkee-Fve leerveeW DevegeesieejeW ceW heefnues heoceerceebmee kee ner efveoxMe efkemeefuees efkeee nw?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke heoeW kes De%eele nesves hej heomJeeefcelJe Deewj heoDeuheyenglJe keer
eheCee kee keesF& Gheee veneR nw~
Mebkee-heoceerceebmee kes heeeled mJeeefcelJe eheCee efkemeefuees keer peeleer nww?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke eceeCe kee %eeve ve nesves hej heoeW kee DeuheyenglJe yeve veneR
mekelee~ Fme keejCe ener Devegeesieej ece "erke nw, keeeWefke GmeceW keesF& oes<e veneR nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW JesoveekeeueefJeOeeve Deewj Gmekes YesoeW kee keLeve kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Deye keeue keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej kejles nQmet$eeLe&-

heoceercebemee DeefOekeej ceW %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee
Glke= nw, keee Deveglke= nw, keee peIeve nw Deewj keee DepeIeve nw?~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e ceW %eeveeJejCe heo kee enCe Mes<e keceeX kee eefle<esOe kejves kes
efueS efkeee nw~ keeue kee efveoxMe Je, #es$e, YeeJe kee eefle<esOe kejves Jeeuee nw~ en he=e met$e etBefke osMeeceMe&ke
nw, Dele: Jen met$eese eej he=eDeeW kes Deefleefje veew otmejer he=eDeeW kees Yeer metefele kejlee nw~
%eeveeJejCeereJesovee keee Glke= nw, keee Deveglke nw, keee peIeve nw, keee DepeIeve nw, keee meeefo nw,
keee Deveeefo nw, keee OegJe nw, keee DeOegJe nw, keee Deespe nw, keee egice nw, keee Deesce nw, keee efJeefMe nw Deewj
keee vees Deesce-veesefJeefMe nw ?
hegve: Fmeer met$e kes eje otmejer lesjn heoefJe<eeke he=eeW metefele keer ieF& nQ~

10 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keemlee Fefle esled ?

Geles-Glke=%eeveeJejCeere Jesovee efkeceveglke=e efkeb peIevee efkecepeIevee eEke meeefokee efkeceveeefokee
efkeb OegJee efkeceOegJee efkeceespee efkeb egicee efkeceescee efkeb efJeefMee efkeb veesce-veesefJeefMee Fefle Glke=heos eoMe
he=e: meefvle~
SJeb Mes<eheoeveeb Deefhe eleskeb eoMe he=e JeeJee:~ De$e meJe&he=emeceeme SkeesvemehleefleMelecee$e:
(169)~ lemceeled Sleod osMeeceMe&kemet$eb $eeesoMemet$eelcekeb YeJeefle~
mebelesles<eeb met$eeCeeb eheCeekejCeeLe GejosMeeceMe&kemet$eceJeleee&les-

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee penCCee Jee DepenCCee Jee~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleoefhe osMeeceMe&kemet$eb~ lesvee$e Mes<eveJeheoeefve JeeJeeefve~ osMeeceMe&kelJeeosJe

Mes<e$eeesoMemet$eeCeece$eevleYee&Jees JeeJe:~
De$e leeJeleLecemet$eeheCee efeeles~ leeLee%eeveeJejCeereJesovee keeuele: meeoglke=e meeoveglke=e meeppeIevee meeopeIevee~ meelmeeefokee,
heee&eeefLe&ke-veesJeuecyeceeves %eeveeJejCeeremeJe&emf Leleerveeb meeefolJeesheuebYeeled~ meeoveeefokee, JeeefLe&keveesJeuecyeceevesveeefolJe-oMe&veeled~ meeod OegJee, JeeefLe&keveesJeuecyeceeves %eeveeJejCeerekeeueJesoveeee:
efJeveeMeevegheuebYeeled~ meeoOegJee heee&eeefLe&keveeehe&Ceeeeb DeOegJelJeoMe&veeled~ meeoespee, keg$eeefhe keeueefJeMes<es

Jes keewve meer nQ ?

Ssmee hetves hej Gej osles nQ-Glke= %eeveeJejCeereJesovee keee Deveglke nw, keee peIeve nw, keee
DepeIeve nw, keee meeefo nw, keee Deveeefo nw, keee OegJe nw, keee DeOegJe nw, keee Deespe nw, keee egice nw, keee Deesce
nw, keee efJeefMe nw Deewj keee veesDeesce-veesefJeefMe nw, es yeejn he=eeW Glke= heo kes efJe<ee nQ~
Fmeer ekeej Mes<e heoeW ceW mes Yeer eleske heo kes efJe<ee ceW yeejn he=eDeeW kees kenvee eeefnes~ eneB meye
he=eDeeW kee eesie Ske meew Gveej (169) cee$e nw~ Fme keejCe en osMeeceMe&ke met$e lesjn met$eeW mJehe nw~
Deye FvneR met$eeW keer eheCee kejves nsleg Deieues osMeeceMe&ke met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Ge %eeveeJejCeere Jesoveekeeue keer Dehes#ee Glke= Yeer nw, Deveglke= Yeer nw, peIeve
Yeer nw Deewj DepeIeve Yeer nw~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en Yeer osMeeceMe&ke met$e nw~ Fmeefuees eneB Mes<e veew heoeW kees Deewj kenvee
eeefnes~ osMeeceMe&ke nesves mes ner Mes<e-meYeer lesjnmet$eeW kee FmeceW DebleYee&Je yeleueevee eeefnes~
GveceW eneB henues eLece met$e keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw%eeveeJejCeereJesovee keeue keer Dehes#ee keLebefeled Glke=, keLebefeled Deveglke=, keLebefeled peIeve Deewj keLebefeled
DepeIeve nw~ Jen keLebefeled meeefo Yeer nw, keeeWefke heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejves hej %eeveeJejCeere keer
meYeer efmLeefleeeb meeefo heeeer peeleer nQ~ keLebefeled Jen Deveeefo Yeer nw, keeeWefke JeeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejves
hej %eeveeJejCeere keer Jesovee ceW Deveeefolee osKeer peeleer nw~ keLebefeled OegJe nw,keeeWefke JeeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve
kejves hej %eeveeJejCeere keer keeueJesovee kee efJeveeMe veneR heeee peelee nw~ keLebefeled Jen DeOegJe nw keeeWefke

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 4

eLecees ceneefOekeej: / 11

keefue-lespeewpe-mebKeeefJeMes<eeCeecegheuebYeeled~ meeod egicee, keg$eeefhe keeueefJeMes<es ke=leyeeojegiceeveeb

mebKeeefJeMes<eeCeecegheuebYeeled~ meeoescee, keg$eeefhe keeueefJeMes<es heefjneefCeoMe&veeled~ meeod efJeefMee, keJeeefhe
Je=efoMe&veeled~ meeVeesce-veesefJeefMee, keg$eeefhe yebOeJeMesve keeuemeeJemLeeveoMe&veeled~(13)
mebeefle efleeremet$emeeLe&: keLeles~ leeLeeGlke=%eeveeJejCeereJesovee peIevee Deveglke=e e ve YeJeefle, eeflehe#elJeeled~ meeopeIevee, peIeveeogheefjceeMes<ekeeueefJekeuheeJeefmLelespeIeves Glke=meeefhe mebYeJeeled~ meelmeeefokee, Deveglke=keeueeoglke=keeueeslhees:~
OegJeheob veeefmle, Glke=efmLeles: meJe&keeueceJemLeeveeYeeJeeled~ JeeefLe&keveesJeueefcyelesefhe ve OegJeheoceefmle~
eleme=<Jeefhe ieefle<eg Glke=heome keoeefelmebYeJeeled~ meeoOegJee, Glke=heome meJe&keeueceJemLeeveeYeeJeeled~
meeled ke=leegicee, Glke=keeues yeeojegicekeefuelespeewpemebKeeefJeMes<eeCeeceYeeJeeled~ meeVeesce-veesefJeefMee, Jeef&les
neefheles e Glke=lJe-efJejesOeeled~ SJeb Glke=%eeveeJejCeereJesovee hebeheoeeflcekee (5)YeJeefle~
Deveglke=%eeveeJejCeereJesovee meeod peIevee, Glke=b cegkelJeeOemleveMes<eefJekeuhesveglke=s peIevemeeefhe
mebYeJeeled~ meeopeIevee, Deveglke=meepeIeveeefJeveeYeeefJelJeeled~ meelmeeefokee, Glke=eoveglke=meeslhees:
Deveglke=eoefhe Deveglke=efJeMes<eeslheefeoMe&veee~ meeoveeefokee, JeeefLe&keveesJeuebeyf elesveglke=heome yebOeeYeeJeeled~
meeod OegJee, JeeefLe&keveesJeuebefyelesveglke=heome efJeveeMeeYeeJeeled~ meeoOegJee, heee&eeefLe&keveesJeuebefyeles
Deveglke=heome OegJelJeeYeeJeeled~ meeoespee, keg$eeefhe Deveglke=heoefJeMes<es efefJeOeefJe<ecemebKeesheuebYeeled~ meeod

heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejves hej Gmekeer DeefmLejlee osKeer peeleer nw~ keLebefeled Jen Deespe nw, keeeWefke
efkemeer keeueefJeMes<e ceW keefueDeespe Deewj lespeespe mebKeeefJeMes<e heees peeles nQ~ keLebefeled Jen egice nw, keeeWefke efkemeer
keeueefJeMes<e ceW ke=leegice Deewj yeeojegice mebKeeefJeMes<e heees peeles nQ~ keLebefeled Jen Deesce nw, keeeWefke efkemeer
keeueefJeMes<e ceW neefve osKeer peeleer nw~ keLebefeled Jen efJeefMe nw, keeeWefke efkemeer keeueefJeMes<e ceW Je=ef osKeer peeleer nw~
keLebefeled Jen veesDeesce-veesefJeefMe nw, keeeWefke keneR hej yebOe kes JeMe mes keeuekee DeJemLeeve osKee peelee nw~ (13)
Deye efleere met$e kee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwGlke= %eeveeJejCeere Jesovee peIeve Deewj Deveglke= veneR nesleer, keeeWekf e es Gmemes efJe nQ~ keLebef eled Jen
DepeIeve nw, keeeWekf e peIeve mes Thej kes mecemle keeueefJekeuheeW ceW DeJeefmLele DepeIeve heo ceW Glke= heo Yeer
mecYeJe nw~ keLebef eled Jen meeefo nw, keeeWekf e Deveglke= keeue mes Glke= keeue GlheVe neslee nw~ OeJg e heo veneR nw, keeeWekf e,
Glke= efmLeefle kee meJe&keeue ceW DeJemLeeve veneR jnlee~ JeeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejves hej Yeer OeJg e heo mecYeJe
veneR nw, keeeWekf e eejeW ner ieefleeeW ceW Glke= heo keoeefeled ner mecYeJe neslee nw~ keLebef eled Jen DeOeJg e nw, keeeWekf e Glke=
heo kee meJe&keeue ceW DeJemLeeve veneR nw~ keLebef eled ke=leegice nw, keeeWekf e Glke= kes keeue ceW yeeojegice, keefueDeespe Deewj
lespeespe mebKeeefJeMes<eeW kee DeYeeJe nw~ keLebef eled Jen veesDeesce-veeseJf eefMe nw, keeeWekf e Je=e
f Je neefve kes nesves hej Glke=heves
kee efJejesOe heeee peelee nw~ Fme ekeej Glke= %eeveeJejCeereJesovee heebe (5) heohe nesleer nw~
Deveglke= %eeveeJejCeereJesovee keLebefeled peIeve nw, keeeWefke Glke= kees es[kej DeOemleve mecemle efJekeuheeW
he Deveglke= heo ceW peIeve heo Yeer mecYeJe nw~ keLebefeled Jen DepeIeve nw, keeeWefke Deveglke= heo DepeIeve
heo kee DeefJeveeYeeJeer nw~ keLebefeled Jen meeefo nw, keeeWefke Glke= heo mes Deveglke= heo GlheVe neslee nw~ leLee
Deveglke= mes Yeer Deveglke= efJeMes<e keer Glheefe osKeer peeleer nw~ keLebefeled Jen Deveeefo nw, keeeWefke JeeefLe&kevee kee
DeJeuecyeve kejves hej Deveglke= heo kee yebOe veneR neslee~ keLebefeled Jen OegJe nw, keeeWefke JeeefLe&ke vee kee
DeJeuecyeve uesves hej Deveglke= heo kee efJeveeMe veneR neslee~ keLebefeled Jen DeOegJe nw, keeeWefke heee&eeefLe&ke vee kee

12 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

egicee, Deveglke=heoefJeMes<es, efefJeOemecemebKeeoMe&veeled~ meeoescee, keg$eeefhe neefvele: meceglheVeeveglke=heoesheuebYeeled~

meeod efJeefMee, keg$eeefhe Je=efleesveglke=heoeslhees:~ meeVeesce-veesefJeefMee, Deveglke=peIevesveglke=heoefJeMes<es
Jeeefhe&les Je=efneveesjYeeJeeled~ SJeb %eeveeJejCeereeveglke=Jesovee SkeeoMeheoeeflcekee (11)~
SJeb le=leeremet$eeheCee ke=lee~
mebeefle elegLe&met$eeheCee efeeles~ leeLeepeIeve%eeveeJejCeereJesovee meeoveglke=e, Deveglke=peIeveme DeesIepeIevesve SkelJeoMe&veeled~ meelmeeefokee,
DepeIeveeled peIeveheoeslhees:~ meeoveeefokee Fefle veeefmle, met#cemeebhejeefekeejcemeceeyebOes ejcemecee#eerCeke<eeemeJes e JeeefLe&keveesJeuebyeceevesefhe DeveeefolJeevegheuebYeeled~ meeoOegJee~ meelkeefueDeespee,
#eerCeke<eeeejcemeceeefmLeefle-enCeeled~ meeVeesce-veesefJeefMee~ SJeb peIevekeeueJesovee hebeekeeje mJehesve
<edekeeje Jee (5)~
SJeb elegLe&met$eeheCee ielee~
FleeefoekeejsCe elego&Mecemet$eheeleceLe OeJeueeerkeelees %eelJee Sles<eeb YebieeveecebkeefJeveeme S<ees Je:13 5 11 5 11 10 12 12 10 10 10 8 8 10

DeJeuecyeve kejves hej Deveglke= heo OegJe veneR nw~ keLebefeled Jen Deespe nw, keeeWefke efkemeer Deveglke= heo efJeMes<e ceW
oesveeW ekeej keer efJe<ece mebKeeeW osKeer peeleer nQ~ keLebefeled Jen egice nw keeeWefke efkemeer Deveglke= heo efJeMes<e ceW
oesveeW ekeej keer mece mebKeeeW osKeer peeleer nQ~ keLebefeled Jen Deesce nw, keeeWefke keneR hej neefve mes GlheVe ngDee
Deveglke= heo heeee peelee nw~ keLebefeled Jen efJeefMe nw, keeeWefke keneR hej yegef mes Deveglke= heo GlheVe neslee nw~
keLebefeled Jen veesDeesce-veesefJeefMe nw, keeeWefke Deveglke= Yetle peIeve heo keer DeLeJee Deve Deveglke= heoefJeMes<e keer
efJeJe#ee kejves hej Je=ef Deewj neefve kee DeYeeJe jnlee nw~ Fme ekeej %eeveeJejCeere kece& keer Deveglke=Jesovee
ieejnheohe nw~ (11)
Fme ekeej leermejs met$e keer eheCee keer ieF& nQ~
Deye elegLe& met$e keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwpeIeve %eeveeJejCeereJesovee keLebefeled Deveglke= nw, keeeWefke Deveglke= peIeve keer DeesIepeIeve mes
Skelee osKeer peeleer nw~ keLebefeled Jen meeefo nw, keeeWefke DepeIeve mes peIeve heo GlheVe neslee nw~ keLebefeled
Deveeefo en heo veneR nw, keeeWefke met#cemeechejeefeke kes Debeflece mecee mebyebOeer yevOe neslee nw Deewj #eerCeke<eee
kes Debeflece mecee mebyebOeer melJe ceW JeeefLe&kevee kee DeJeuecyeve kejves hej Yeer Deveeefohevee veneR heeee peelee
nw~ keLebefeled Jen DeOegJe nw~ keLebefeled Jen keefueDeespe nw, keeeWefke #eerCeke<eee kes Debeflece mecee mebyebOeer
efmLeefle kee enCe efkeee ieee nw~ keLebefeled Jen veesDeesce-veesefJeefMe nw~ Fme ekeej peIeve keeueJesovee (5)
ekeej DeLeJee Deheves mJehe mes n ekeej Yeer nw~
Fme ekeej elegLe& met$e keer eheCee keer ieF& nw~
Fleeefo ekeej mes eewonJeW met$e leke DeLe& OeJeuee erkee mes peevekej Gvekes YebieeW kee efJeveeme Fme ekeej
peevevee eeefnS~
13 5 11 5 11 10 12 12 10 10 10 8 8 10

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 5, 6

eLecees ceneefOekeej: / 13

DeOegvee Mes<ekece&Ceeb JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme heoceerceebmee ke=lee leLee mehleeveeb kece&Ceeb kele&Jee,

efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb efleeremLeues eLeceYesoheoceerceebmeevleie&leYesokeLevehejlJesve met$e$eeb ieleced~

SJeb Devle:ke=leewpeevegeesieeje heoceerceebmee~

Fefle meceehlecevegeesieejced~
DeOegvee mJeeefcelJeYesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

meeefceeb ogefJenb penCCeheos Gkekemmeheos~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeele$e peIeveb elegefJe&Oeb-veece-mLeehevee-Je-YeeJepeIeveb esefle~ veecemLeeheveepeIeves megieces mle:~ JepeIeveb efefJeOeb-DeeieceJepeIeveb veesDeeieceJepeIeveb eself e~ le$e peIeveeeYe=le%eeeke:
Devegheege DeeieceJepeIeveb~ veesDeeieceJepeIeveb ef$eefJeOeb-%eeekeMejerj-YeeefJe-leodJeefleefjeveesDeeieceJepeIeveYesosve~ %eeekeMejerjb YeeefJe e ieleb~
leodJeefleefjeveesDeeieceJepeIeveb efefJeOeb-DeesIepeIeveceeosMepeIeveb e~ le$e DeesIepeIeveb elegefJe&OebJele: #es$ele: keeuelees YeeJeleesefle~ le$e JepeIeveceske: hejceeCeg:~ #es$epeIeveceske DeekeeMeeosMe:~

Deye Mes<e keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meeleeW keceeX kes Glke= Deeefo heoeW keer eheCee kejvee eeefnS~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpemeekeej %eeveeJejCeere kece& keer heoceerceebmee keer ieF& nw, Gmeer ekeej Mes<e
meele keceeX keer heoceerceebmee kejvee eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej efleere mLeue ceW eLece Yeso keer heoceerceebmee kes Debleie&le YesoeW kee keLeve kejves Jeeues leerve met$e
hetCe& ngS~
Fme ekeej Deespeevegeesieej ieefYe&le heoceerceebmee veece kee Devegeesieej meceehle ngDee~
Deye mJeeefcelJe kes Yeso eefleheeefole kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

mJeeefcelJe oes ekeej kee nw-peIeveheo ceW Deewj Glke= heo ceW~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-GveceW mes peIeve kes eej Yeso nQ-veecepeIeve, mLeeheveepeIeve, JepeIeve

Deewj YeeJepeIeve~ FveceW veece peIeve Deewj mLeeheveepeIeve megiece nQ~ JepeIeve oes ekeej kee nw-DeeieceJepeIeve
Deewj veesDeeieceJepeIeve~ GveceW peIeve eeYe=le kee peevekeej Gheeesie jefnle peerJe DeeieceJepeIeve nw~
veesDeeieceJepeIeve leerve ekeej kee nw-%eeekeMejerj veesDeeieceJepeIeve, YeeJeer veesDeeieceJepeIeve Deewj
leodJeefleefje veesDeeieceJepeIeve~ FveceW %eeekeMejerj Deewj YeeJeer veesDeeieceJepeIeve efJeefole nQ~
leodJeefleefje veesDeeieceJepeIeve oes ekeej kee nw-DeesIepeIeve Deewj DeeosMepeIeve~ GveceW Je,
#es$e, keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee mes DeesIepeIeve eej ekeej kee nw~ FveceW mes Ske hejceeCeg kees JepeIeve kene

14 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 7

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keeuepeIeveceske: mecee:~ YeeJepeIeveb hejceeCeew Ske: efmveiOelJeiegCe:~

DeeosMepeIeveceefhe Je#es$ekeeueYeeJewelegefJe&Oeb~
SJecesJe Glke=ceefhe elegefJe&Oeb YeJeefle~ efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb heef"leJeced~
DeOegvee Glke=heos %eeveeJejCeereJesoveeeefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

meeefceesCe Gkekemmeheos CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee

kemme ?~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefmceved met$es Glke=heoefveoxMees peIeveheoeefle<esOeheue:~ %eeveeJejCeefveoxMe:

Mes<ekece&eefle<esOeheue:~ keeueefveoxMe: #es$eeefoeefle<esOeheue:~ keme Fefle he=eeeb-efkeb osJeme? efkeb veejkeme?
efkeb ceveg<eme? efkeb efleje: Fefle~
DemeesejhesCe met$eceJeleeefjleced-

DeCCeojmme hebefebefoemme meefCCemme efceeFefmme meJJeeefn heppeeerefn

heppeeeomme kecceYetefceemme DekecceYetefceemme Jee kecceYetefceheef[Yeeiemme
Jee mebKesppeJeemeeGDemme Jee DemebKesppeJeemeeGDemme Jee osJemme Jee ceCegmmemme
Jee efleefjkeKemme Jee CesjFemme Jee FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee
peelee nw~ Ske DeekeeMeeosMe #es$epeIeve nw~ keeuepeIeve Ske mecee nw~ hejceeCeg ceW jnves Jeeuee Ske efmveiOelJe
iegCe YeeJepeIeve nw~ DeeosMepeIeve Yeer Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee eej ekeej kee nw~
Fmeer ekeej Glke= Yeer eej ekeej kee neslee nw~ Gmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS~
Deye Glke= heo ceW %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes Glke= heo ceW %eeveeJejCeere Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= efkemekes
nesleer nw?~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e ceW Glke= heo kee efveoxMe peIeve heo kes eefle<esOe kes efuees efkeee
ieee nw~ %eeveeJejCe heo kee efveoxMe Mes<e keceeX kes eefle<esOe kes efuees nw~ keeuekee efveoxMe #es$e Deeefo kee eefle<esOe
kejves Jeeuee nw~ efkemekes nesleer nw Fmemes Jen keee osJe kes nesleer nw? keee veejkeer kes nesleer nw? keee ceveg<e kes
nesleer nw? Deewj keee efleee kes nesleer nw? Fme ekeej he=e keer ieF& nw~
Fmekes Gej nsleg met$e DeJeleefjle efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Develej hebesefve peerJe kes pees meb%eer nw, efceLeeef nw, meye heee&efhleeeW mes heee&hle
nw, kece&Yetefcepe, Dekece&Yetefcepe DeLeJee kece&YetefceeefleYeeieeslheVe nw, mebKeele Je<ee&eg<ke
DeLeJee DemebKeeleJe<ee&eg<ke nw, osJe-ceveg<e-efleee DeLeJee veejkeer nw, eerJeso, heg<eJeso
DeLeJee vehegbmekeJeso ceW mes efkemeer Yeer Jeso mes mebege nw, peueej DeLeJee veYeej nw, meekeej

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 8

eLecees ceneefOekeej: / 15

CeGbmeeJesomme Jee peueejmme Jee Leueejmme Jee Keieejmme Jee meeieejpeeieej-megoesJepeesiepegemme GkekeefmmeeeS efoerS Gkekemmeefeqomebefkeuesmes
JeceeCemme, DeOeJee F&efmeceefpPeceheefjCeecemme lemme CeeCeeJejCeereJeseCee
keeueoes Gkekemmee~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet$es DeCCeojmme Fefle efveoxMe: DeJeieenveeoerveeb eefle<esOeeYeeJeeefleheeoveheueesefmle~ hebefebefoemme Fefle efveoxMees efJekeuesefveeefle<esOeheue:~ %eeveeJejCeereme Glke=efmLeefleb hebesefvee
SJe yeOveefvle ve e efJekeuesefvepeerJee Flegeb YeJeefle~
les e hebesefvee efefJeOee:-mebef%eveesmebef%eveesefle~ le$eemebef%eve: Glke=efmLeefleb ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLe
meefCCemme Fefle met$es efveefo&ced~
les e mebef%ehebesefvee iegCemLeeveYesosve elego&MeefJeOee:~ le$e meemeeoveeefoiegCemLeeveJeefle&ve: Glke=eb efmLeefleb
ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLe met$es efceeFefmme Fefle efveefo& ceefmle~ les e efceLeee: heee&hleielee Deheee&hleieleee
efefJeOee:~ le$eeheee&hleielee Glke=eb efmLeefleb ve yeOvevleerefle %eeheveeLe meJJeeefn heppeeerefn heppeeeomme Fefle
YeefCeleb~
hebesevf eheee&hleefceLeee: kece&Yetecf epee Dekece&Yetecf epeee efefJeOee~ le$e Dekece&Yetecf epee Glke=eb efmLeefleb ve yeOveefvle,
hebeoMekece&Yetecf e<eg GlheVee SJe Glke=efmLeefleb yeOveefvle Fefle %eeheveeLe kecceYetecf eemme Jee Fefle YeefCeleb~
YeesieYetefce<eg GlheVeeveeefceJe osJeveejkeeCeeb mJeebeYeveiesvheJe&leme yeeeYeeieeYe=efle eeJelmJeebYetjceCemeceg

GheeesieJeeuee nw, peeie=le nw, egleesheeesie mes ege nw, Glke= efmLeefle kes yebOe eesie Glke=
efmLeefle mebkeuesMe ceW Jele&ceeve nw DeLeJee keg ceOece mebkeuesMe heefjCeece mes ege nw Gmekes
%eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~~8~~

efmeevleeEeleeceefCeerkee-met$e ceW Develej Fme heo kee efveoxMe DeJeieenvee DeeefokeeW kes eefle<esOe kes
DeYeeJe kees eefleheeefole kejlee nw~ hebesefve heo kee efveoxMe efJekeuesefve kee eefle<esOe kejlee nw~ Fmemes en heefuele
neslee nw efke %eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle kees hebesefve peerJe ner yeebOeles nQ, efJekeuesefve veneR yeebOeles nQ~
Jes hebesefve peerJe oes ekeej kes nQ-meb%eer Deewj Demeb%eer~ GveceW Demeb%eer hebesefve Glke= efmLeefle kees veneR
yeebOeles nQb, Fme yeele kes %eeheveeLe& met$e ceW meb%eer heo kee efveoxMe efkeee nw~
Jes meb%eer hebesefve iegCemLeeveeW kes Yeso mes eewon ekeej kes nQ~ GveceW meemeeovemeceief Deeefoke iegCemLeeveJeleea
peerJe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles nQ Fme yeele kes %eeheveeLe& efceLeeef heo kee efveoxMe efkeee nw~ Jes efceLeeef
heee&hleke Deewj Deheee&hleke kes Yeso mes oes ekeej kes nQ~ GveceW Deheee&hleke peerJe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles
nQ Fme yeele kes %eeheveeLe& meye heee&efhleeeW mes heee&hle ngDee Ssmee kene nw~
hebesefve heee&hle efceLeeef kece&Yetefcepe Deewj Dekece&Yetefcepe Fme lejn oes ekeej kes nQ~ GveceW Dekece&Yetefcepe
peerJe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles nQ, efkevleg hebn kece&YetefceeeW ceW GlheVe ngS peerJe ner Glke= efmLeefle kees yeebOeles
nQ, Fme yeele kes %eeheveeLe& kece&Yetefcepe heo kee efveoxMe efkeee nw~
YeesieYetecf eeeW ceW GlheVe ngS peerJeeW kes meceeve osJe-veejefkeeeW kes leLee mJeebeYe heJe&le kes yeee Yeeie mes ueskej

16 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 8

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fefle De$e kece&YetefceeefleYeeies GlheVeeflejeeb e Glke=efmLeefleyebOeeefle<esOes eehles meefle leefVejekejCeeLe

DekecceYetefceemme Jee kecceYetefceheef[Yeeiemme Jee Fefle YeefCeleb~
De$e met$es DekecceYetefceemme Jee Fleges osJeveejkee ie=nerleJee:~ kecceYetefceheef[Yeeiemme Jee
Fleges mJeebeYeveiesvheJe&leme yeees Yeeies meceglheVeeveeb enCeb %eeleJeced~
mebKesppeJeemeeGDemme Jee Fleges meeOe&eerhemecegeslheVeme kece&YetefceeefleYeeieeslheVeme e enCeb~
DemebKesppeJeemeeGDemme Jee Fleges osJeveejkeeCeeb enCeb, ve meceeeefOekehetJe&keesef eYe=elf e-Gheefjceeeg<kemeceefvJeleeflee&iceveg<eeCeeb enCeb, hetJe&met$esCe les<eeb efJeefnleeefle<esOelJeeled~ osJeveejkes<eg mebKeeleJe<ee&eg<keeCeeb
keLecemebKeeleJe<ee&eg<kelJeefceefle YeefCeles meleb ve les DemebKeeleJe<ee&eg<kee:, efkevleg mebKeeleJe<ee&eg<keeewJe,
meceeeefOeke hetJe&keesef eYe=legheefjceeeg<ke-efJekeuheeveeb DemebKeeleJe<ee&egjvleesYegheieceeled~
DeLe keefeoenmeceeeefOekehetJe&keesee: mebKeeleJe<e&heleeeeb meleeb DemebKeeleJe<e&helJeb keLeb mebYeJeefle ?
Deeeee&osJe: eenvewleled, jepeJe=#e FJe ef{yeuesve heefjleemJekeeLe&me DemebKeeleJe<e&Meyome DeeegeJf e&Mes<e Jele&ceeveme enCeeled~
eelegie&eflekemebef%e-hebesefve-heee&hleefceLeeerveeb Glke=efmLeefleyebOeeefle<esOees veemleerefle %eeheveeLe osJeme
Jee ceveg<eme Jee eflejees Jee veejkeme Jesefle Geb YeJeefle~ ef$e<Jeefhe Jesos<eg Glke=efmLeefleyebOeeefle<esOees veemleerefle
%eeheveeLe FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee CeGbmeeJesomme Jee Flegeb YeJeefle~ ejCeefJeMes<eeYeeJeeefleheeoveeLe

mJeecYetjceCe meceg leke Fme kece&Yetecf eeefleYeeie ceW GlheVe ngS efleeeeW kes Yeer Glke= efmLeefle kes yebOe kee eefle<esOe eehle
nesves hej Gmekee efvejekejCe kejves kes efueS Dekece&Yetecf epe kes DeLeJee kece&Yetecf eeefleYeeieeslheVe peerJe kes Ssmee kene nw~
eneB met$e ceW Dekece&Yetecf epe heo mes osJe-veejefkeeeW kee enCe kejvee eeefnS~ kece&Yetecf eeefleYeeie heo kee efveoxMe
kejves hej mJeebeYe heJe&le kes yeee Yeeie ceW GlheVe ngS peerJeeW kee enCe efkeee ieee peevevee eeefnS~
mebKeeleJe<ee&eg<ke kenves hej De{eF& erhe-mecegeW ceW GlheVe ngS leLee kece&Yetecf eeefleYeeie ceW GlheVe ngS peerJe kee
enCe kejvee eeefnS~ DemebKeeleJe<ee&eg<ke mes osJe-veejefkeeeW kee enCe efkeee ieee nw~ Fme heo mes Ske mecee
DeefOeke hetJe&keesef Gheefjce DeeegeJf ekeuheeW mes mebege efleeeeW Je ceveg<eeW kee enCe veneR kejvee eeefnS, keeeWekf e hetJe& met$e
mes Gvekee eefle<esOe efkeee pee egkee nw~
Mebkee-osJe leLee veejefkeeeW ceW pees mebKeeleJe<ee&eg<ke nQ Gvekee efhej DemebKeeleJe<e& Deeeg<kehevee kewmes yevesiee ?
meceeOeeve-Fme Mebkee kes Gej ceW kenles nQ efke pees mebKeeleJe<ee&eg<ke osJe nQ Jes DemebKeeleJe<ee&eg<ke
veneR nQ, hejvleg mebKeeleJe<ee&eg<ke ner nQ~ hejvleg eneB hej Ske mecee DeefOeke Deeefo hetJe&keesef kees ueskej Deeies kes
DeeegefJekeuheeW kees DemebKeele Je<ee&eg kes Yeerlej mJeerkeej efkeee ieee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efke-Ske mecee DeefOeke hetJe&keesef kes mebKeeleJe<e&helee nesles ngS Yeer
DemebKeeleJe<e&helee kewmes mecYeJe nw?
Deeeee& osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efke-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke jepeJe=#e (Je=#eefJeMes<e) kes meceeve
DemebKeeleJe<e& Meyo ef{JeMe Deheves DeLe& kees es[kej DeeegefJeMes<e ceW jnves Jeeuee eneb enCe efkeee ieee nw~
eejeW ieefleeeW kes meb%eer hebesefve heee&hle efceLeeefeeW kes Glke= efmLeefle kes yebOe kee eefle<esOe veneR nw, Fme
yeele kes %eeheveeLe& osJe kes, ceveg<e kes, efleee kes DeLeJee veejkeer kes Ssmee kene nw~ leerveeW ner JesoeW ceW Glke= efmLeefle
kes yebOe kee eefle<esOe veneR nw, Fme yeele kes %eeheveeLe& eerJesoer kes DeLeJee heg<e Jesoer kes DeLeJee vehegbmekeJesoer kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 8

eLecees ceneefOekeej: / 17

peueejmme Jee Leueejmme Jee Keieejmme Jee Fefle YeefCeleb Deefmle~ le$e celmekeheeoees peueeje:,
efmebn-Je=ke-JeeIeeoe: mLeueeje:, ie=-{Wke-Mesveeoe: Keieeje:~ oMe&veesheeesieegee Glke=efmLeefleb ve
yeOveefvle, %eeveesheeesieegeeewJe yeOveefvle Fefle %eeheveeLe met$es meekeejefveoxMe: ke=le:~ meghlee Glke=efmLeefleb ve
yeOveefvle, peeie=lepeerJeeewJe yeOveefvle Fefle %eeheveeLe peeieej MeyoenCeb ke=leced~ egleesheeesieegeeewJeeslke=efmLeefleb
yeOveefvle, ve celegheeesieegee Fefle %eeheveeLe megoesJepeesiepegemme Fefle YeefCeleb Jele&les~
Glke=eee: efmLeles: yebOeeeeesiemebkeuesMemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe meefvle~ le$e ejcemebkeuesMemLeevesve
Glke=efmLeefleb yeOveeleerefle %eeheveeLe Glke=efmLeles: Glke=efmLeeflemebkeuesMes Jele&ceeveme Fefle YeefCeleb~ Glke=efmLeefleyebOeeeeesieMes<emebkeuesMemLeevew: Glke=efmLeefleyebOeme eefle<esOes eehles lewjefhe yeOveeleerefle %eeheveeLe F&<evceOeceheefjCeecemesefle Geb~
DeLeJee, Glke=efmLeefleyebOeeeeesieemebKeeleueeskecee$emebkeuesMemLeeveeefve heueeshecemeemebKeeleYeeiecee$eKeb[eefve ke=lJee le$e ejceKeb[me Glke=efmLeeflemebkeuesMees veece~ le$e Jele&ceeveme Glke=efmLeefleyebOees YeJeefle~
Mes<e efejceeefoKeb[w: Glke=eqmLeefleyebOeeefle<esOes eehles lewjefhe Glke=efmLeefleyebOees YeJeleerefle %eeheveeLe&ceer<evceOeceheefjCeeceme Flegeb YeJeefle~ SJeb efJeOesve peerJesve %eeveeJejCeereme ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesefefmLeefleyebOes eyes
leme %eeveeJejCeereme Jesovee keeuele: Glke=e~
leelhee&cesleled-elegie&efle<eg e: keefelmeb%eer hebesefve: heee&hle: ef$e<Jeefhe Jesos<eg kelecees Jesoeglees peueej:

Ssmee kene nw~ ejCe DeLee&led ieceveefJeMes<e kee DeYeeJe yeleueeves kes efuees peueej kes DeLeJee Leueej kes DeLeJee
veYeej kes Ssmee kene nw~ GveceW celme Deewj kehe Deeefo peerJe peueej nQ, efmebn, Je=ke Deewj yeeIe Deeefo Leueej
nQ leLee ie=, {Wke Deewj Mesve Deeefo veYeej peerJe nQ~ oMe&veesheeesie mes meefnle peerJe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles
nQ, efkevleg %eeveesheeesie ege peerJe ner Gmes yeebOeles nQ, Fme yeele kes yeleueeves kes efueS meekeej heo kee efveoxMe efkeee
ieee nw~ meesee ngDee peerJe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOelee nw, efkevleg peeie=le peerJe ner Gmes yeebOelee nw, Fme yeele kes
%eeheveeLe& peeie=le heo kee enCe efkeee ieee nw~ egleesheeesie ege peerJe ner Glke= efmLeefle kees yeebOelee nw, ve efke
ceefleGheeesie ege peerJe, Fme yeele kes %eeheveeLe& egleesheeesie ege peerJe kes Ssmee kene nw~
Glke= efmLeefle kes yebOe eesie mebkeuesMemLeeve DemebKeeleueeskeeceeCe nQ GveceW mes Debeflece mebkeuesMemLeeve kes
eje Glke= efmLeefle kees yeebOelee nw, Fme yeele kes %eeheveeLe& Glke= efmLeefle kes yebOe eesie Glke= efmLeeflemebkeuesMe ceW
Jele&ceeve Ssmee kene nw~ Deye Fmemes Glke= efmLeefle kes yebOe eesie Mes<e mebkeuesMemLeeveeW kes eje Glke= efmLeefle kes
yebOe kee efve<esOe eehle nesves hej Gvemes Yeer Ge efmLeefle yeebOelee nw, Fme yeele kees yeleueeves kes efueS keg ceOece
heefjCeeceeW mes ege peerJeeW kes Ssmee kene ieee nw~
DeLeJee Glke= efmLeefle kes yebOe eesie DemebKeeleueeskeeceeCe mebkeuesMemLeeveeW kes heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeiecee$e KeC[ kejkes GveceW Debelf ece KeC[ kee veece Glke= efmLeeflemebkeuesMe nw~ Fme Debelf ece KeC[ ceW jnves Jeeues peerJe
kes Glke= efmLeefle kee yebOe neslee nw~ Deye Fmemes Mes<e efejce Deeefoke KeC[eW kes eje Glke= efmLeefle kes yebOe kee
eefle<esOe eehle nesves hej Gvemes Yeer Glke= efmLeefle kee yebOe neslee nw, Fme yeele kes %eeheveeLe& keg ceOece heefjCeeceeW mes ege
peerJe kes Ssmee kene nw~ Fme ekeej kes efJeMes<eCeeW mes efJeefMe peerJe kes eje %eeveeJejCeere kes leerme kees[ekees[ er meeiejeshece
eceeCe efmLeefleyebOe kes yeebOeves hej Gmekes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~
leelhee& en nw efke-eejeW ieefleeeW ceW keesF& meb%eer heesefve heee&hleke peerJe leerveeW ner JesoeW ceW mes keewve mes

18 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 9

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mLeueejes veYeejes Jee %eeveeJejCeerekece&Ce: ef$ebMelkeesekeesefmeeiejesheceeb Glke=eb efmLeefleb yebOeefelegb Mekeveesefle

DemewJe peerJeme %eeveeJejCeereme Glke=e Jesovee keeueehes#eee YeJeefle Fefle %eeleJeced~ peIeveefmLeefleyebOeme
mJeeceer keefevcenecegefvejsJe~ Dele: ceOeceefmLeefleyebOeeesieeehles melesJe cees#eesheee: heg<eeLeex efJeOeeleJe:~
mebeefle Deveglke=JesoveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

leJJeefoefjeceCegkekemmee~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelelees Jeefleefjeb leodJeefleefjeb, Glke=efmLeefleyebOeJeefleefjee Deveglke=efmLeefleJesovee

YeJeleerlegeb %eeleJebb~ mee eeveglke=Jesovee Deveskeekeeje Dele: lemee: mJeeefceveesefhe DeveskeefJeOee YeJeefvle~ les<eeb
eheCee efeeles~ leeLeeef$emeneJe<e&eceeCeeceeyeeOeeb ke=lJee ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesefefmLeles: eyeeeeb
Glke=efmLeefleYe&Jeefle~ hegve: Devesve peerJesve meceeesveef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesef<eg yeemeg eLececeveglke=mLeeveb
YeJeefle~ De$e Glke=efmLeefleeceeCeb mebdee elJeeeEjMeodheeefOekeefMelecee$eb (240) %eeleJeced~ Deveglke=Glke=efmLeles: SkeesveelJeeeEjMeodheeefOekeefMelecee$ee (239)~ lele: Devesve peerJesve efmeceeesveeslke=efmLeles:
eyeeeeb efleereceveglke=mLeeveb YeJeefle~ leme eceeCecesleled (238)~ Slesve ecesCe DeeyeeOeekeeC[kesve
nerveeslke=efmLeles: eyeeeeb Deveoveglke=mLeeveb YeJeefle~ De$eeyeeOeekeeC[keeceeCeb ef$ebMeodheeefCe (30)~
Slemeeceglke=efmLeleew Deheveerles le$emLeefmLeefleyebOemLeeveb SleeJevcee$eb YeJeefle (210)~
Slemee: efJemlejJeeKeeveb OeJeueeerkeeeeb heef"leJeced~

Jeso Jeeuee peueej, Leueej DeLeJee veYeej peerJe %eeveeJejCeere kece& keer leerme kees[ekees[er meeiejeshece Glke=
efmLeefle kees yeebOe mekelee nw, Gmeer peerJe kes %eeveeJejCeere keer Glke= Jesoveekeeue keer Dehes#ee nesleer nw, Ssmee peevevee
eeefnS~ peIeveefmLeefleyebOe kes mJeeceer keesF& cenecegefve ner nesles nQ~ Dele: ceOeceefmLeefleyebOe keer eesielee eehle nesves
hej ner cees#e kes Gheee kee heg<eeLe& kejvee eeefnS~
Deye Deveglke= Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes efYeVe Deveglke= Jesovee nesleer nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gmemes Jeefleefje-efYeVe leodJeefleefje nw, DeLee&led Glke= efmLeefleyebOe mes

efYeVe Deveglke= efmLeefleJesovee nesleer nw Ssmee met$e kee DeLe& peevevee eeefnS~ Deewj Jen Deveglke= Jesovee Deveske ekeej
keer nw, Dele: Gmekes mJeeceer Yeer Deveske ekeej kes nesles nQ~ Gvekeer eheCee kejles nQ, Jen Fme ekeej nwleerve npeej Je<e& DeeyeeOee kejkes leerme kees[ ekees[er meeiejeshece cee$e efmLeefle kes yeebOeves hej Glke= efmLeefle nesleer nw~
efhej Deve peerJe kes eje Ske mecee kece leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe efmLeefle kes yeebOeves hej eLece Deveglke=
mLeeve neslee nw~ eneB hej Glke= efmLeefle kee eceeCe mebef ceW oes meew eeueerme (240) Debke nw~ Deveglke=-Glke=
efmLeefle kee eceeCe oes meew Gveleeueerme (239) Debke nw~ Gmemes Deve peerJe kes eje oes mecee kece Glke= efmLeefle kes
yeebOeves hej efleere Deveglke= mLeeve neslee nw~ Gmekee eceeCe en nw-(238)~ Fme ece mes DeeyeeOee keeC[ke mes nerve
Glke= efmLeefle kes yeebOeves hej Deve Deveglke= mLeeve neslee nw~ eneB DeeyeeOee keeC[ke kee eceeCe leerme Debke he (30)
nw~ Fmekeer Glke= efmLeefle ceW mes Iee osves hej JeneB kee efmLeefleyebOe mLeeve Flevee cee$e neslee nw-240-30210~
Fmekee efJemle=le JeeKeeve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 10, 11

eLecees ceneefOekeej: / 19

mebeefle <edkece&Ceeceglke=mJeeefcelJeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb CCeb kecceeCeb~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereme eheCeevevlejb Deeegcegk& elJee Mes<e <eCCeeb kece&Ceeb Glke=eveglke=mJeeefcelJeb eheefeleJeb~ efJeMes<esCeceesnveeremeeslke=e efmLeefle: mehleeflemeeiejeshecekeesekeesefcee$ee~
Deveglke=mJeeefcelJes YeCeceeves mebe%f ehebesevf eefceLeeefeYe=elf e eeJeled ejcemeceemet#cemeebhejeefekemleeJeled mJeeefceve:
Fefle JeeJeb~
veece-iees$eeeslke=efmLeefleefJeMeeflemeeiejeshecekeesekeesefcee$ee~ Sles<eeb Deveglke=efmLeeflemJeeefcelJes YeCeceeves
mebe%f ehebesevf eefceLeeefeYe=elf e eeJeled ejcemeceeeeeseif emJeeceerelf e JeeJeb~ SJeb Jesoveeremeeefhe eheCee kele&Jee~
efJeMes<elemlegGlke=efmLeefle: ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesefcee$ee %eeleJee~
mebeleeegJexovee eefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

meeefceesCe Gkekemmeheos DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee kemme ?~~11~~

DeCCeojmme ceCegmemme Jee hebefebefoeefleefjkeKepeesefCeemme Jee meefCCemme
mecceeFefmme Jee (efceeFefmme Jee) meJJeeefn heppeeerefn heppeeeomme
Deye n keceeX kes Glke= mJeeefcelJe keer eheCee nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

%eeveeJejCeere kes meceeve ner Mes<e n keceeX kes Glke= mJeeefcelJe keer eheCee kejvee
eeefnS~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere kece& keer eheCee kes heeeled Deeegkece& kees es[kej Mes<e n
keceeX kes Glke=-Deveglke= mJeeefcelJe keer eheCee kejvee eeefnS~
efJeMes<e yeele en nw efke-ceesnveere kece& keer Glke= efmLeefle meej kees[ekees[er meeiej eceeCe nw~ Deveglke=
mJeeefcelJe kee keLeve kejles mecee meb%eer hebesefve efceLeeef mes ueskej Debeflece meceeJeleea met#cemeebhejeefeke leke
mJeeceer nw, Ssmee kenvee eeefnes~
veece Je iees$e kece& keer Glke= efmLeefle yeerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe nw~ Fmekeer Deveglke= efmLeefle kes
mJeeefcelJe kee keLeve kejles mecee meb%eer hebesefve efceLeeef mes ueskej ejcemeceeJeleea DeeesiekesJeueer leke
mJeeceer nQ Ssmee kenvee eeefnS~ Fmeer ekeej Jesoveere kece& keer Yeer eheCee kenvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke
Gmekeer Glke= efmLeefle leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe nw Ssmee peevevee eeefnS~
Deye Deeegkece& keer Jesovee kees eefleheeefole kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe keer Dehes#ee Glke= heo ceW Deeeg kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke=
efkemekes nesleer nw ?~~11~~
pees keesF& ceveg<e ee hebesefve efleee meb%eer nw, meceief (DeLeJee efceLeeef) nw
meye heee&efhleeeW mes heee&hle nw, kece&Yetefce ee kece&YetefceeefleYeeie ceW GlheVe ngDee nw, mebKeele

20 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 12

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kecceYetefceemme Jee kecceYetefceheef[Yeeiemme Jee mebKesppeJeemeeGDemme FeflLeJesomme

Jee hegefjmeJesomme Jee CeGbmeeJesomme Jee peueejmme Jee Leueejmme Jee meeieejpeeieej-lehheeDees i ie meb e f k eef u emme Jee (lehheeDees i ieef J emeg mme Jee)
GkekeefmmeeeS DeeyeeOeeS pemme leb osJe-efCejeeGDeb he{cemeceS yebOeblemme
DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekemmee~~12~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeJeieenvee-kegue-peeefle-JeCe&-efJeveeme-mebmLeeveeefoYesowefJe&Mes<eeYeeJeeheCeeLe
DeCCeojmme Fefle YeefCeleb Gejmet$es~ osJeeveeceglke=eeg<ees ceveg<ee SJe yebOekee, veejkeeCeeb Glke=eeg<ees
ceveg<ee: mebef%ehebesefveefleeees Jee yebOekee: Fefle %eeheveeLe met$es ceCegmmemme Jee hebefebefoeefleefjkeKepeesefCeemme
Jee meefCCemme Fefle YeefCeleb~ osJeeveeceglke=eeg: meceieewJe yeOveefvle, veejkeeCeeceglke=eegefce&LeeeewJe
yeOvevleerefle %eeheveeLe mecceeefoefmme Jee efceeefoefmme Jee Fefle keefLeleb~ <e[defYe: heee&efhleefYe: heee&hleielee
SJe veejkeeCeeceglke=eegye&Oveefvle Fefle meteveeLe meJJeeefn heppeeerefn heppeeeomme Fefle efveefheleceefmle~
osJeeveeceglke=eeg: hebeoMekece&Yetecf e<eg SJe yeOeles, veejkeeCeeceglke=eeg: hebeoMekece&Yetecf e<eg kece&Yetecf eeefleYeeies<eg
e yeOeles, Fefle meteveeLe kecceYetecf eemme Jee kecceYetecf eheef[Yeeiemme Jee Fefle eefheleb~ osJeveejkeeCeeceglke=eegjmebKeeleJe<ee&eg<kee: eflee&ees ceveg<ee Jee ve yeOveefvle, mebKeeleJe<ee&eg<keeewJe yeOveefvle Fefle %eeheveeLe mebKesppeJee-

Je<e& keer DeeegJeeuee nw, eerJeso DeLeJee heg<eJeso ee vehegbmekeJeso mes mebege nw, peueej
DeLeJee Leueej nw, meekeej Gheeesie mes meefnle nw, peeieke nw, leleeeesie mebkeuesMe
(DeLeJee efJeMegef) mes mebege nw, leLee pees Glke= DeeyeeOee kes meeLe osJe Je veejefkeeeW
keer Glke= Deeeg kees yebeOeves Jeeuee nw, Gmekes yeebOeves kes eLece mecee ceW Deeeg kece& keer
Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~~12~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeJeieenvee-kegue-peeefle-JeCe&-efJeveeme Deewj mebmLeeve Deeefo kes YesoeW mes

efJeMes<elee kee DeYeeJe yeleueeves nsleg Gej met$e ceW DeCCeojmme en kene nw~
osJeeW keer Glke= Deeeg kes yebOeke ceveg<e ner nesles nQ leLee veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kes yebOeke ceveg<e
DeLeJee meb%eer hebesefve efleee nesles nQ en yeleueeves kes efuees ceCegmmemme Jee hebefebefoe efleefjkeKepeesefCeemme Jee
meefCCemme Ssmee kene nw~ osJeeW keer Glke= Deeeg kees meceief ner yeebOeles nQ leLee veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kees
efceLeeef ner yeebOeles nQ, en eke kejves kes efueS mecceeefoefmme Jee efceeefoefmme Jee Ssmee efveoxMe efkeee
nw~ pees n heee&efhleeeW mes heee&hle nes egkes nQ Jes ner veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kees yeebOeles nQ, en yeleueeves kes
efuees meJJeeefn heppeeerefn heppeeeomme en kene nw~
osJeeW keer Glke= Deeeg hebn kece&YetefceeeW ceW ner yebOeleer nw leLee veejefkeeeW keer Glke= Deeeg hebn kece&YetefceeeW
Deewj kece&Yetefce eefleYeeieeW ceW Yeer yeebOeer peeleer nw, en yeleueeves kes efueS kecceYetefceemme kecceYetefceheef[Yeeiemme
Jee Ssmee kene nw~ osJeeW Je veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kees DemebKeeleJe<ee&eg<ke efleee ee ceveg<e veneR yeebOeles nQ,
efkevleg mebKeeleJe<ee&eg<ke ner yeebOeles nQ en yeleueeves kes efuees mebKesppeJeemeeGDemme Ssmee efveo&sMe efkeee nw~ osJeeW

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 12

eLecees ceneefOekeej: / 21

meeGDemme Fefle eefheleb~ osJeveejkeeCeeceglke=eegyeOeme ef$eefYeJexowefJe&jesOees veemleerefle %eeheveeLe FeflLeJesomme

Jee hegefjmeJesomme Jee CeJebbgmeeJesomme Jee Fefle YeefCeleceefmle~
De$e YeeJeJesome enCeceefmle, DeveLee JeeerJesosveeefhe veejkeeCeeceglke=eeg<ees yebOeemebieeled~ ve e lesve
men leme yebOe:-Dee hebeceer efe meerne FlLeerDees pebefle efheg{efJe efe Slesve met$esCe men efJejesOeeled~
ve e osJeeveeceglke=eeg&JeeerJesosve men yeOeles, efCeecee efCeiiebLeefuebiesCe Fefle met$esCe men efJejesOeeled~
ve e JeeerCeeb efveeLelJeceefmle, esueeefoheefjleeiesve efJevee leemeeb YeeJeefveie&v LelJeeYeeJeeled~ ve e Jeeervehegmb ekeJesoeveeb esueeefoleeieesefmle, somet$esCe men efJejesOeeled~
osJeeveeceglke=eeg<ees ceveg<ee: mebelee: mLeueeeefjCees-Yetefcepee: yebOekee: , veejkeeCeeceglke=eeg<e:
mLeueeeefjCees ceveg<ee: efceLeeees peueej-mLeueejmebef%ehebesefveeflee&ees efceLeeees Jee yebOekee:, Fefle
%eeheveeLe peueejmme Jee Leueejmme Jee Fefle YeefCeleced~
De$e keefeoeMebkelesKeieeeefjCees osJeveejkeeCeeb Glke=eeg: efkeVe yeOveefvle ?
Deeeee&: meceeOeesvewleod JeeJeb, veYeeeefjCeeb heef#eCeeb mehlecehe=LJeerveejkes<eg DevegejefJeceeveJeeefmeosJes<eg Jee GlheVeb eefle
MeesjYeeJeeled~ De$e ve efJeeeOejeCeeb KeieejlJeceefmle, efJeeeee efJevee mJeYeeJeleewJe ieieveiecevemeceLex<eg
KeieejlJeeefmes:~

Je veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kes yebOe kee leerveeW JesoeW kes meeLe efJejesOe veneR nw en yeleueeves kes efuees FeflLeJesomme
Jee hegefjmeJesomme Jee CeJegbmeeJesomme Jee Ssmee kene nw~
eneB YeeJeJeso kee enCe efkeee nw, DeveLee JeJeso kee enCe kejves hej Je eerJeso kes meeLe Yeer
veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kes yebOe kee emebie Deelee nw~ hejvleg Gmekes meeLe veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kee yebOe
neslee veneR nw, keeeWefke heebeJeeR he=efLeJeer leke eEmen Deewj "er he=efLeJeer leke efeeeb peeleer nQ Fme met$e kes meeLe
efJejesOe Deelee nw~
osJeeW keer Yeer Glke= Deeeg Je eerJeso kes meeLe veneR yebOeleer, keeeWefke DeLeJee (Deegle keuhe mes Thej)
efveecele: efveeLe efuebie mes ner GlheVe nesles nQ Fme met$e kes meeLe efJejesOe neslee nw~ Deewj Je efeeeW kes efveeLelee
mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jeeeefoheefjleeie kes efyevee Gvekes YeeJeefveeLelee kee DeYeeJe nw~ Je eerJesoer Je vehegbmekeJesoer
Jeeeefo kee leeie kejkes efveeLe efuebie OeejCe kej mekeles nQ Ssmeer DeebMekee kejvee Yeer "erke veneR nw, keeeWefke Jewmee
mJeerkeej kejves hej somet$e kes meeLe efJejesOe neslee nw~
osJeeW keer Glke= Deeeg kes yebOeke mLeueeejer Yetefcepe mebele ceveg<e leLee veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kes
yebOeke mLeueeejer efceLeeef ceveg<e SJeb peueeejer Je mLeueeejer meb%eer hebesefve efleee efceLeeef nQ, Fmekes
%eeheveeLe& peueejmme Jee Leueejmme Jee Ssmee kene nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDeekeeMeeejer Keieej peerJe osJe Je veejefkeeeW keer Glke= Deeeg keeeW veneR yeebOeles nQ ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWekf e veYeej heef#eeeW kes mehlece he=eLf eJeer kes veejefkeeeW ceW DeLeJee Devegej efJeceeveJeemeer
osJeeW ceW GlheVe nesves keer meeceLe& veneR nw~ eefo kene peee efke efJeeeOej Yeer lees DeekeeMeeejer nQ, Jes JeneB GlheVe nes mekeles

22 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 13

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

oMe&veesheeesies Jele&ceeveeveeb Glke=eegyeOees ve YeJeefle, efkevleg %eeveesheeesies Jele&ceeveeveecesJe Fefle %eeheveeLe

met$es meeieej efveoxMe: ke=le:~ meghleeveeceeeg<e Glke=yebOees ve YeJeefle Fefle meteveeLe peeieej efveoxMe: ke=le:~
eLee Mes<ekece&Ceeb Glke=efmLelee: Glke=mebkeuesMesve yeOevles, leLeeeg<e: Glke=efmLeefle: Glke=efJeMegd ee Glke=mebkeuesMesve
Jee ve yeOeles Fefle %eeheveeLe lehheeDeesiiemebekf eefuemme Jee lehheeDeesiieefJemegmme Jee Fefle YeefCeleceefmle~
Glke=eyeeOeeee efJevee Glke=efmLeefleve& YeJeleerefle %eeheveeLe GkekeefmmeeeS DeeyeeneS Fefle keefLeleb~
efleereeefomecees<eg DeeyeeOee Glke=e ve YeJeleerefle hetJe&keesefef$eYeeieceeyeeOeeb ke=lJee osJeCesjFeeCeb GkekemmeeGDeb
yebOeceeCehe{cemeceS esJe GkekemmeeGDeJeseCee nesefo Fefle YeefCeleceefmle~
leelhee&cesleled-met$es eled FeflLeJesomme Jee... CeGbmeeJesomme Jee keefLeleceefmle leodYeeJeJesoehes#eewJe
%eeleJeced ve e JeJesoehes#eee Fefle~ JesCe heg<eJesoes YeefJeleJe SJe, FlLeb meJe&$e DeJeyeesJeceefmle~
mebeefle Deveglke=eegJexoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

leJJeefoefjeceCegkekemmee~~13~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelele: Glke=eod Jeefleefjeb leodJeefleefjeb mee Deveglke=e~ S<eeveglke=keeueJesovee

DemebKeeleefJekeuhee~ lesve lemee: mJeeefcelJeceefhe DemebKeeleefJekeuheced~ leeLee-hetJe&keesefef$eYeeieceeyeeOeeb ke=lJee
$eeefebMeledmeeiejesheceeegexve yeb me Glke=keeuemJeeceer~ esve meceeesveb eyeb me Deveglke=keeuemJeeceer~ esve

nQ, lees Ssmee kenvee Yeer "erke veneR nw, keeeWekf e efJeee keer meneelee kes efyevee pees mJeYeeJe mes ner DeekeeMeieceve ceW meceLe&
nQ GveceW ner KeieejlJe keer eefmeeq nw~
oMe&veesheeesie ceW Jele&ceeve peerJeeW kes Glke= Deeeg kee yebOe veneR neslee, efkevleg %eeveesheeesie ceW Jele&ceeve peerJeeW kes ner
Gmekee yebOe neslee nw, en yeleueeves kes efueS meeieej heo kee efveoxMe efkeee nw~ meeses ngS peerJeeW kes Glke= Deeeg kee yebOe
veneR neslee, en yeleueeves kes efueS peeieej heo kee eeesie efkeee nw~
efpeme ekeej Mes<e keceeX keer Glke= efmLeefleeeb Glke= mebkeuesMe mes yebOeleer nQ, Jewmes ner Deeeg kece& keer Glke=
efmLeefle Glke= efJeMegef DeLeJee Glke= mebkeuesMe mes veneR yebOeleer nw, en yeleueeves kes efuees lehheeDeesiiemebefkeefuemme
Jee lehheeDeesiieefJemegmme Jee Ssmee kene nw~
Glke= DeeyeeOee kes efyevee Glke= efmLeefle veneR nesleer nw, en %eeve kejeves kes efuees GkekeefmmeeeS DeeyeeOeeS
Ssmee kene nw~ etBefke efleereeefoke meceeeW ceW DeeyeeOee Glke= nesleer veneR nw, Dele: hetJe&keesef kes le=leere Yeeie kees
DeeyeeOee kejkes osJeeW Je veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kees yeebOeves Jeeues peerJe kes yebOe kes eLece mecee ceW ner Glke=
DeeegJesovee nesleer nw, Ssmee kene nw~
leelhee& en nw efke-met$e ceW FeflLeJesomme Jee.......CeJegmb eeJesomme Jee kene nw, Jen YeeJeJeso keer Dehes#ee
ner peevevee eeefnS, ve efke JeJeso keer Dehes#ee~ keeeWekf e Je mes heg<eJeso ner nesvee eeefnS Ssmee meJe&$e peevevee eeefnS~
Deye Deeegkece& keer Deveglke= Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Gvemes efYeVe Deveglke= Jesovee nesleer nw~~13~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gmemes DeLee&led Glke= mes efYeVe Jen Deveglke= kenueeleer nw~ en Deveglke=
keeueJesovee DemebKeele Yesohe nw~ FmeerefueS Gmekes mJeeefcelJe kes Yeer DemebKeele efJekeuhe nQ~
Jen Fme ekeej nQ-hetJe&keesef kes le=leere Yeeie kees DeeyeeOee kejkes lesleerme meeiejeshece eceeCe Deeeg kees

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 13

eLecees ceneefOekeej: / 23

efmeceeesveb eyeb meesefhe Deveglke=keeuemJeeceer~ esve ef$emeceeesveb eyeb meesefhe Deveglke=keeuemJeeceer~

SJecemebKeele-YeeieneefveYet&lJee leeJeod ieefle eeJeod peIevehejerleemebKeelesve Glke=eeg:efmLeefleb KeC[efelJee
le$ewkeKeC[b heefjnerve Fefle~ hegve: Glke=eeglke=mebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[heefjnerCes DemebKeeleYeeienevee
heefjmeceeefhle: mebKeeleYeeienevee Deeefoe YeJeefle~ SJeb mebKeeleYeeieneefveYet&lJee leeJeod ieefle eeJeod
Glke=eeg<ees meceeesveb heefjnerCeefceefle~
efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb heef"leJeb~
De$e <e[vegeesieejwpeeaJemecegoenej: keLeles~ leeLeeGlke=s mLeeves peerJee: meefvle~ leoveblejb DeOemlevemLeevesefhe peerJee: meefvle~ SJeb vesleJeb eeJeoveglke=peIevemLeeveb Fefle~
Deeeg<e: Glke=mLeeves peerJee DemebKeelee:, veejkeeslke=eegye&OeceevepeerJeeveecemebKeeleeveecegheuebYeeled~ SJeb
meJe&$e vesleJeb~ efJeMes<esCe SkesefveeeeesiemLeeves<eg Skewkes<eg peerJee Devevlee:~ lemceeled DeOemleves<eg #ehekeesCeeb
SJe ueYeceeves<eg mebKeelee: meefvle~
eseCf eeheCee ve Mekeeles keleg, efJeefMeesheosMeeYeeJeeled~ Glke=mLeevepeerJeeceeCesve meJe&mLeevepeerJee: efkeelee
keeuesve Deheefevles? Devevlesve keeuesve~ SJeb $emekeeefekeeeeesiemeJe&mLeevepeerJeeveeb JeeJeced~ SkesefveeeeesiemLeevepeerJeeceeCesve meJe&peerJee: efkeelee keeuesve Deheefevles ? Debleceg&ntesCe~ SJeb meJe&$e vesleJeced~

efpemeves yeebOee nw Jen keeue keer Dehes#ee Glke= Jesovee kee mJeeceer nw~ efpemeves Ske mecee kece Glke= Deeeg kees
yeebOee nw Je Deveglke= keeueJesovee kee mJeeceer nw~ efpemeves oes mecee kece Glke= Deeeg kees yeebOee nw Jen Yeer
Deveglke= keeueJesovee kee mJeeceer nww~ efpemeves leerve mecee kece Glke= Deeeg kees yeebOee nw Jen Yeer Deveglke=
keeueJesovee kee mJeeceer nw~ Fme ekeej DemebKeeleYeeieneefve neskej leye leke peeleer nw peye leke peIeve hejerleemebKeele
mes Glke= DeeegefmLeefle kees Kebef[le kejves hej GmeceW Ske KeC[ eceeCe neefve veneR nes peeleer~ heeeled Glke= Deeeg
kees Glke= mebKee mes Kebef[le kejkes GmeceW mes Ske KeC[ eceeCe neefve kes nes peeves hej DemebKeeleYeeieneefve keer
meceeefhle Deewj mebKeeleYeeieneefve kee eejbYe neslee nw~ Fme ekeej mebKeeleYeeieneefve neskej leye leke peeleer nw peye
leke Glke= Deeeg kee Ske mecee kece DeOe&Yeeie nerve veneR nes peelee~
Fmekees efJemleej mes OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS~
eneB n DevegeesieejeW kes eje peerJemecegoenej kene pee jne nw~ pees Fme ekeej nwGlke= mLeeve ceW peerJe nQ~ Gmekes heeeled veeres kes mLeeve ceW Yeer peerJe nQ~ Fme ekeej Deveglke=-peIeve
mLeeve leke ues peevee eeefnS~
Deeeg kes Glke= mLeeve ceW DemebKeele peerJe nQ, keeeWekf e veejefkeeeW keer Glke= Deeeg kees yeebOeves Jeeues DemebKeele
peerJe heees peeles nQ~ Fmeer ekeej meye mLeeveeW ceW peevevee eeefnS~ efJeMes<elee Fleveer nw efke Skesefve kes eesie mLeeveeW ceW mes
Ske-Ske mLeeve ceW Deveble peerJe nQ~ Gmemes veeres kes #ehekeesCeer ceW ner heees peeves Jeeues mLeeveeW ceW mebKeelepeerJe nQ~
esefCeeheCee kejvee Mekee veneR nw, keeeWefke Fmekes mebyebOe ceW efJeefMe GheosMe kee DeYeeJe nw~
eMve-Glke= mLeeve mebyebOeer peerJeeW kes eceeCe mes meye mLeeveeW kes peerJe efkeleves keeue kes eje Dehele nesles nQ?
Gej-Ge eceeCe mes Jes Devevle keeue kes eje Dehele nesles nQ~
Fmeer ekeej $emekeeefeke eeeesie meye mLeeveeW kes peerJeeW keer eheCee kejvee eeefnS~ Skesefve eeeesie

24 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 14

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Glke=s mLeeves peerJee: meJe&peerJeeveeb efkeeeved Yeeie: ?

DeveefvleceYeeie:~ SJeb $emeeeeesiemeJe&mLeeves<eg JeeJeced~ Jevemheeflekeeefekeeeeesies<eg mLeeves<eg
meJe&mLeevepeerJeeveecemebKeeleYeeie:~ SJeb meJe&$e JevemheefleeeeesiemLeeves<eg JeeJeced~
peIevemLeeves meJe&mleeskee peerJee:~ Glke=s mLeeves peerJee DemebKeeleiegCee:~ DepeIeve-Deveglke=s<eg mLeeves<eg
peerJee DevebleiegCee:~ Deveglke=s mLeeves peerJee efJeMes<eeefOekee:~ DepeIeves<eg mLeeves<eg peerJee efJeMes<eeefOekee:~ meJex<eg
mLeeves<eg peerJee efJeMes<eeefOekee:~
leelhee&ce$e-SlelmeJe heef"lJee efmeevleebLehe"ve-hee"veees: keeueMegdeeoe: efJeefOeJeled kejCeeree:
%eeveeJejCekece&#eeeLe egle%eeveJe=deLe mJeelceefmedeLe esefle~
SJeb le=leeremLeues mJeeefcelJes Glke=heoehes#eee keeueJesoveekeLevelJesve Deew met$eeefCe ieleeefve~
SJeceglke=mJeeefcelJeb meceehleced~
mebeefle peIeveheos %eeveeJejCeereJesovee efveheCeeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos CeeCeeJejCeereJesoCee keeueoes penefCCeee

kemme ?~~14~~
mLeeveeW mebyebOeer peerJeeW kes eceeCe mes meye peerJe efkeleves keeue eje Dehele nesles nQ? Ge eceeCe mes Jes Debleceg&ntle&
keeue kes eje Dehele nesles nQ~ Fmeer ekeej meJe&$e ues peevee eeefnes~
Glke= mLeeve ceW peerJe meye peerJeeW kes efkelevesJeW Yeeie eceeCe nQ ?
Jes Gvekes DevebleJeW YeeieeceeCe nQb~ Fmeer ekeej $eme eeeesie meye mLeeveeW ceW kenvee eeefnS~ Jevemheeflekeeefeke
eeeesie mLeeveeW ceW meye mLeeveeW kes peerJeeW kes DemebKeeleJeW YeeieeceeCe nQ~ Fmeer ekeej meJe&$e Jevemheeflekeeefeke
eeeesie mLeeveeW ceW kenvee eeefnes~
peIeve mLeeveeW ceW meyemes mleeske peerJe nQ~ Glke= mLeeve ceW Gvemes DemebKeeleiegCes peerJe nQ~ DepeIeveDeveglke= mLeeveeW ceW peerJe Gvemes DevebleiegCes nQ~ Deveglke= mLeeve ceW peerJe Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~ DepeIeve
mLeeveeW ceW peerJe Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~ meye mLeeveeW ceW peerJe Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~
eneB leelhee& en nw efke-en meye JeCe&ve he{kej en mecePevee nw efke %eeveeJejCe kece& kees #ee kejves kes
efuees, egle%eeve keer Je=ef SJeb mJeelce efmeef kes efueS efmeebleebLe kes he"ve-hee"ve ceW keeueMegef Deeefo efJeefOeJeled
kejvee eeefnS~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW mJeeefcelJe ceW Glke= heo keer Dehes#ee keeueJesovee kee keLeve kejves Jeeues Dee"
met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Glke= mJeeefcelJe meceehle ngDee~
Deye peIeveheo ceW %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve
efkemekes nesleer nw ?~~14~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 15

eLecees ceneefOekeej: / 25

DeCCeojmme eefjcemeceeogcelLemme lemme CeeCeeJejCeereJesoCee keeueoes

penCCee~~15~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepenCCeheos Fefle hetJeexeeefOekeejmcejCeeLe efveefo&b~ Mes<ekece&eefle<esOeeLeex

CeeCeeJejCeere efveoxMe:~ keeue efveoxMe: #es$eeefoeefle<esOeheue:~
hetJee&veghetefJe&eceb cegkelJee heeeoeveghetJee& peIevemJeeefcelJeeheCee efkeceLe efeeles ?
vewleled, efleme=eYf ejefhe DeeveghetJeeaeYf e: eefheles oes<ees veeefmle Fefle %eeheveeLe leLeeeheCeeled~ DeLeJee, peIevemLeeveeoglke=mLeeveb mebie=nerleeMes<emLeeveefJekeuheeled eOeeveefceefle %eeheveeLe hetJe&ceglke=mLeeveeheCee ke=lee~ Mes<eb megiececed~
DeOegvee Gejmet$esCe efvehelesDeJeieenveeefoYesowpe&IevekeeueefJejesOeeYeeJeeheCeeLe met$es DeCCeojmme Fefle YeefCeleceefmle~ e veece
DeeJejCece$e, leefmceved efleleerefle emLe:, lemme ogcelLemme Fefle efveoxMesve kesJeefueefpeveeveeb eefle<esOe:
ke=le:~ eefjcemecee-ogcelLemme Fefle efveoxMees efejceeefoemLeeefle<esOeheue:~
#eerCeke<eeeefejcemecees efkeVe peIevemJeeefcelJeb oereles ?
ve, le$e %eeveeJejCeereme efmeceefekeefmLeefleoMe&veeled~

pees keesF& Yeer peerJe emLe DeJemLee kes Debeflece mecee ceW Jele&ceeve nw Gmekes keeue keer
Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer peIeve Jesovee nesleer nww~~15~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-penCCe heos DeLee&led peIeveheo ceW en keLeve hetJeexe DeefOekeej kee

mcejCe kejeves kes efueS efkeee nw~ Mes<e keceeX kee eefle<esOe kejves kes efuees %eeveeJejCeere heo kee efveoxMe efkeee nw~
keeue kes efveoxMe kee eeespeve #es$eeefokeeW kee eefle<esOe kejvee nw~
Mebkee-hetJee&veghetJeeaece kees es[kej heeeoeveghetJeea mes peIeve mJeeefcelJe keer eheCee efkemeefuees keer pee
jner nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke leerveeW ner DeeveghetefJe&eeW mes eheCee kejves hej keesF& oes<e veneR neslee
nw, en yeleueeves kes efueS eneB heeeoeveghetJeeaece mes eheCee keer ieF& nw~ DeLeJee peIeve mLeeve keer Dehes#ee
mecemle mLeeve YesoeW kee mebenkelee& nesves mes Glke= mLeeve eOeeve nw, en %eele kejeves kes efuees heefnues Glke=
keer eheCee keer ieF& nw~
Mes<e keLeve megiece nw~
Deye Gejmet$e keer Dehes#ee efveheCe kejles nQDeJeieenvee Deeefo kes YesoeW mes peIeve keeue Jesovee kes nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nQ, en yeleueeves kes
efuees met$e ceW Develej heo kee enCe efkeee ieee nw~ e Meyo kee DeLe& DeeJejCe nw, GmeceW pees efmLeefle nw
Jen emLe kene peelee nw~ eneB emLe heo kee efveoxMe kejves mes kesJeueer kee eefle<esOe efkeee ieee nw~
Debeflece meceeJeleea emLe Fme efveoxMe kee heue efejce-ef$eejce Deeefo meceeeW ceW Jele&ceeve emLeeW kee
eefle<esOe kejvee nw~
Mebkee-#eerCeke<eee iegCemLeeve kes efejce mecee ceW peIeve Jesovee kee mJeeefcelJe keeeW veneR efoee peelee nw ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke Jeneb %eeveeJejCeere keer oes mecee eceeCe efmLeefle osKeer peeleer nw~

26 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 16

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb ef$eejceeefoemLes<eg Deefhe peIevemJeeefcelJeeYeeJees %eelJee JeeJe:~ lemceeled #eerCeke<eeeejcemecees

SkemeceefekeefmLeefle%eeveeJejCekece&mkebOes peIevemJeeefcelJeb YeJeleerefle ie=nerleJeced~
DeOegvee DepeIeveJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

leJJeefoefjecepenCCee~~16~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlemceeod eod Jeefleefjeb leopeIevekeeueJesovee YeJeefle~ mee eeveskeefJekeuhee~

lesve leodYesoeheCeeejsCe les<eeb mLeeveeveeb mJeeefcelJeeheCeb keefj<eefvle Deeeee&osJee:~ leeLeeSke: #eheke: heefjheedee kecee&efCe #eheefelJee ejcemeceeJeleea #eerCeke<eeeiegCemLeeveer peele:~ leme
#eerCeke<eeeveecvees eoMeceiegCemLeeveJeefle&cenecegves: ejcemecees Skee efmLeeflejskemeceekeeueeceeCee efmLelee~
leme cenecegves: %eeveeJejCeereJesovee keeuelees peIevee~ S<ees peIevekeeuemJeeceer~ hegve: Devewkees peerJe: hetJe&efJeOeevesve
Deeiele efejcemecee#eerCeke<eeeJeleea peele: meespeIevekeeuemJeeceer~ Sleod efleeremLeeveb keefLeleced~ hegve: Devees
peerJe: ef$eejcemecee#eerCeke<eeeJeleea peele:~ S<eesefhe DepeIevekeeuemJeeceer~ lee=leeremLeeveb keefLeleced~ SJeb
elegLee&eof ecesCe DeJeleejefeleJeb eeJeled #eerCeke<eeekeeueme mebKeeleYeeie Fefle~ Sles efvejvlejmLeevemJeeefcevees YeJeefvle~
efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb Jeb~
SJeb mebKeeleheueeshecewneaveb ef$ebMelkeesekeesercee$eepeIevemLeeveefJekeuhee %eeveeJejCeereme eefhelee:~

Fmeer ekeej ef$eejce Deeefo emLeeW ceW Yeer peIeve Jesovee kes mJeeefcelJe kee DeYeeJe peevekej kenvee eeefnes~
Fmeerefuees #eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW %eeveeJejCe kece&mkebOe keer Ske meceeJeeueer efmLeefle ege peerJe peIeve
Jesovee kee mJeeceer neslee nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye DepeIeve Jesovee kee efveheCe kejves kes efueS met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

peIeve Jesovee mes efYeVe DepeIeve Jesovee nesleer nw~~16~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme peIeveJesovee mes pees efYeVe nw Jen DepeIeve keeueJesovee nesleer nw~ Deewj
Jen Deveske Yesohe nw~ Fmeefuees Gmekes YesoeW keer eheCee kejles ngS Gve mLeeveeW kes mJeeefcelJe keer eheCee kejles
nQ~ Jen Fme ekeej nwkeesF& Ske #eheke heefjheeer mes keceeX kee #eheCe kejkes #eerCeke<eee kes Debeflece meceeJeleea ngDee~ Gve
#eerCeke<eee veece Jeeues yeejnJeW iegCemLeeveJeleea cenecegefve kes Debeflece mecee ceW Ske mecee keeue eceeCe efmLeefle
jnleer nw~ Gve cenecegefve kes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~ en peIeve keeue Jesovee
kee mJeeceer nw~ hegve: Deve keesF& Ske peerJe hetJe& efJeefOe mes Dee kejkes #eerCeke<eee kes efejce meceeJeleea ngDee~ Jen
DepeIeve keeueJesovee kee mJeeceer nw~ en efleere mLeeve nw~ hegve: keesF& Ske Deewj peerJe #eerCeke<eee kes ef$eejce
meceeJeleea ngDee Jen Yeer DepeIeve keeue Jesovee kee mJeeceer nw~ Jen leermeje mLeeve nw~ Fmeer ekeej elegLe&-hebece
Deeefo kes ece mes #eerCeke<eee keeue kes mebKeeleJeW Yeeie leke Gleejvee eeefnes~ es meye efvejvlej mLeeveeW kes mJeeceer
nesles nQ~
efJemleej mes Fmekee JeCe&ve OeJeueeerkee ceW osKevee eeefnS~
Fme ekeej mebKeele heueesheceeW mes nerve leerme kees[ekees[er cee$e %eeveeJejCeere kece& kes DepeIeve mLeeve
efJekeuhe eefhele efkees iees nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 17, 18, 19

eLecees ceneefOekeej: / 27

De$e peerJemecegoenejeheCee eLeeveglke=mLeeves<eg eefhelee leLee eheefeleJee~

oMe&veeJejCeevlejeekece&JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~~17~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme peIeveepeIeveefmLeeflemJeeefcelJeeheCee ke=lee leLee

oMe&veeJejCeere-DeblejeeeCeeb Deefhe kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee JesoveereJesoveeeefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos JeseCeereJeseCee keeueoes penefCCeee kemme ?~~18~~

DeCCeojmme eefjcemeceeYeJeefmeeqemme lemme JeseCeereJeseCee keeueoes
penCCee~~19~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDeJeieenvee-mebmLeeveeefoefYeefJe&Mes<ees veemleerefle DeCCeojmme met$es keefLeleb~
YeJeefmeefkees veece DeeesefieYeejke:~ leme ejcemecees Skee efmLeefle: Skemeceekeeuee YeJeleerefle
YeJeefmeefkeejcemecees peIevemJeeefcelJeb keefLeleb~
efejceeefomecees<eg peIevemJeeefcelJeb efkeVe YeCeles?

eneB peerJemecegoenej keer eheCee pewmes Deveglke= mLeeveeW ceW keer ieF& nw Jewmes ner kejveer eeefnS~
Deye oMe&veeJejCeere Deewj Deblejee kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere SJeb Deblejee keceeX keer peIeve Je DepeIeve efmLeefle kes
mJeeefcelJe keer eheCee kejvee eeefnes~~17~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-pewmes %eeveeJejCeere kece& keer peIeve Je DepeIeve efmLeefle kes mJeeefcelJe
keer eheCee keer nw Jewmes ner oMe&veeJejCeere Deewj Deblejee keer Yeer kejvee eeefnes, keeeWefke GmeceW keesF&
efJeMes<elee veneR nw~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee kes eefleheeove nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW Jesoveere kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve
efkemekes nesleer nw?~~18~~
pees keesF& peerJe YeJeefmeefkekeeue kes Debeflece mecee ceW efmLele nw Gmekes Jesoveere keer
Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~~19~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeJeieenvee Je mebmLeeve DeeefokeeW mes keesF& efJeMes<elee veneR nesleer nw, en

yeleueeves kes efuees met$e ceW Develej heo kee eeesie efkeee nw~ YeJeefmeefke mes DeeesiekesJeueer Yeejke efJeJeef#ele
nQ~ Gvekes Debeflece mecee ceW Ske mecee keeue Jeeueer Ske efmLeefle nesleer nw~
Mebkee-DeeesiekesJeueer kes efejceeefoke meceeeW ceW peIeve mJeeefcelJe keeeW veneR yeleueeee peelee nw ?

28 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 20

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vewleled, le$e Jesoveereme DeeesefiekesJeefueve: SkemeceeefmLeles: DevegheuebYeeled~

leelhee&ce$e-DeeesefiekesJeefueveeb YekelewJe DeeesefiekesJeefueheoeeefhleYe&efJe<eefle~ lelheoeehleLe&cesJe
mJeeOeeeeefomeJe&: eeemeesmceekeefceefle~
DeOegvee DepeIeveJesoveeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

leJJeefoefjecepenCCee~~20~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelelees peIeveeod Jeefleefjeb leodJeefleefjeb, mee DepeIevee efmLeefleJesovee YeJeefle~ eLee

%eeveeJejCeereme DepeIevemLeeveeheCee ke=lee leLee kele&Jee~ efJeMes<esCe-Deeeseif eejcemeceeeled leeJeefVejblej-mLeeveeheCee
kele&Jee eeJeoeeseif eeLecemecee Fefle~ hegve: meeeseif ekesJeefueejcemecees efmLeleme meevlejcepeIevemLeeveb YeJeefle~
kegle: ?
le$e ejceheeuee Devleceg&nte&cee$eeee oMe&veeled~
hegve: DeOemleveheesveeslkeerjCekeeuecee$eefvejvlejmLeeves<eg GlheVes<eg meke=led meevlejmLeeveceglheeles, le$eevleceg&ntle&mLeeveevlejoMe&veeled~ SJeb vesleJeb eeJeod ueeskehetjCeb mecegodIeeleb ke=lJee efmLelemeeesefiekesJeueer Fefle~ lele:
elejielekesJeefueefve YeieJeefle DevecehegveemeevlejmLeeveb~
kegle: ?
ueeskehetjCemecegodIeeleielekesJeefueefmLeeflemeJeeled elejielekesJeefueefmLeeflemeJeme DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWekf e DeeesiekesJeueer kes Ge meceeeW ceW Jesoveere keer Ske meceeJeeueer efmLeefle veneR
heeeer peeleer nw~
leelhee& en nw efke-DeeesefiekesJeueer YeieJevleeW keer Yeefe mes ner DeeesefiekesJeueer heo keer eeefhle nesieer~ Gme
heo keer eeefhle nsleg ner nce meYeer kes efueS mJeeOeee Deeefo meYeer eeeme nQ~
Deye DepeIeve Jesovee kee eheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Gmemes efYeVe DepeIeve efmLeefle Jesovee nesleer nw~~20~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gmemes DeLee&led peIeve efmLeefle Jesovee mes pees efYeVe Jesovee nw Jen DepeIeve
efmLeefle Jesovee nw~ eneB pewmes %eeveeJejCeere kes DepeIeve mLeeveeW keer eheCee keer ieF& nww Jewmes ner Jesoveere kes Yeer
kejvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee mes ueskej DeeesiekesJeueer kes eLece mecee leke
efvejblej mLeeveeW keer eheCee kejvee eeefnS~ efhej meeesiekesJeueer iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW efmLele YeieJeeve kes
meevlej DepeIeve mLeeve neslee nw~
Ssmee keeeW nw ?
keeeWefke, JeneB Debeflece heeefue Devleceg&ntle& eceeCe osKeer peeleer nw~
hegve: veeres Ske kece GlkeerjCekeeue eceeCe efvejvlej mLeeveeW kes GlheVe nesves hej Ske yeej meevlej mLeeve
GlheVe neslee nw~
kewmes ?
keeeWefke JeneB Debleceg&ntle& mLeeveevlej osKee peelee nw~ Fme ekeej ueeskehetjCe mecegodIeele kees kejkes efmLele

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 21

eLecees ceneefOekeej: / 29

lele: keheeielekesJeefueefve YeieJeefle Deveb meevlejcehegveemLeeveb, elejielekesJeefueefmLeeflemeJeeled keheeielekesJeefueYeieJeledefmLeefle meJeme DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~ lele: oC[ielekesJeefueefve meevlejcehegveemLeeveb, keheeielekesJeefueefmLeeflemeJeeled oC[ielekesJeefueefmLeeflemeJeme DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~ oC[eefYecegKekesJeefueefve Deveb
meevlejcehegveemLeeveb, oC[ielekesJeefueefmLeeflemeJeeled Sleefmceved DemebKeeleiegCeefmLeeflemeJeoMe&veeled~ Slemceeled
eYe=elf e DeOees efvejvlejmLeeveeefve leeJeoglheeles eeJeled #eerCeke<eeeejcemecee Fefle~ De$eevlejs efmLeefle keeC[keeYeeJeeled~
SlemceeoOe: efvejvlejmeevlejecesCe %eeveeJejCeereefJeOeevesve DepeIevemLeeveeheCee kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~
leelhee&ce$e-mLeeveeheCeeceOeerle mJeelceMegdeLe mJeMeghejceelceleJecesJeeYemeveereefceefle~
mebeefle Deeegvee&ceiees$epeIeveJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb DeeGDe-CeeceieesoeCeb~~21~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveereme peIeveepeIevemJeeefcelJeeheCee ke=lee leLee Sles<eeb Deefhe peIeveDepeIevemJeeefcelJeb JeeJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~ efJeMes<esCe-Deeeg<eespeIevemJeeefcelJeeheCeeeeb ees efJeMes<eesefmle
me SJe Je#eles~ leeLee-YeJeefmeefke efejcemecees SkecepeIevemLeeveb~ hegve: ef$eejcemecees efleerecepeIevemLeeveb~ hegve: elegLe&ejcemecees le=leerecepeIevemLeeveb~ De$e efiegCeJe=e
f Ye&Jeefle~ Slemceeled eYe=elf e mebKeeleiegCeJe=e
f -

meeesiekesJeueer leke ues peevee eeefnes~ heeeled elejmecegodIeeleiele kesJeueer YeieJeeve ceW Deve Dehegvee meeblej mLeeve
neslee nw~ keeeWefke ueeskehetjCe mecegodIeeleiele kesJeueer kes efmLeeflemelJe mes elejmecegodIeeleiele kesJeueer kee efmLeeflemelJe
DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~ heeeled keheemeceodIeeleiele kesJeueer ceW Deve meevlej Dehegvee mLeeve neslee nw,
keeeWefke elejiele kesJeueer kes efmLeeflemelJe kes keheeiele kesJeueer kee efmLeeflemelJe DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
heeeled oC[meceodIeeleiele kesJeueer ceW Deve meevlej Dehegveje mLeeve neslee nw, keeeWefke keheemecegodIeeleiele kesJeueer
kes efmLeeflemelJe mes oC[mecegodIeeleiele kesJeueer kee efmLeeflemelJe DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~ oC[mecegodIeele kes
DeefYecegKe nges kesJeueer ceW Deve meevlej Dehegvee mLeeve neslee nw, keeeWefke oC[mecegodIeeleiele kesJeueer kes
efmLeeflemelJe mes Gmekes DeefYecegKe ngS kesJeueer ceW DemebKeeleiegCee efmLeeflemelJe osKee peelee nw~ eneB mes ueskej veeres
#eerCeke<eee kes Debeflece mecee leke efvejblej mLeeve GlheVe nesles nQ, keeeWefke Fme yeere ceW efmLeeflekeeC[ke kee DeYeeJe
nw~ Fmekes veeres efvejblej Deewj meevlej ece mes %eeveeJejCeere kes efJeOeeve kes Devegmeej DepeIeve mLeeveeW keer eheCee
kejvee eeefnS, keeeWefke GveceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
eneB leelhee& en nw efke-mLeeve eheCee kees he{kej efvepe Deelce Megef kes efueS Deheves Meg hejceelceleJe
kee ner DeYeeme kejvee eeefnS~
Deye Deeeg-veece Deewj iees$e kece& keer peIeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Deeeg, veece Deewj iees$e keceeX kes peIeve SJeb DepeIeve mJeeefcelJe keer
eheCee nw~~21~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-pewmes Jesoveere kece& kes peIeve Je DepeIeve mJeeefcelJe keer eheCee

keer ieF& nw, Jewmes ner Fve leerveeW keceeX kes peIeve Je DepeIeve mJeeefcelJe keer eheCee kejvee eeefnS, keeeWefke
GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~ efJeMes<e Flevee nw efke-Deeeg kece& kes DepeIeve mJeeefcelJe keer eheCee ceW pees

30 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 22, 23, 24

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yet&lJee leeJeod ieefle eeJeoglke=mebKeeleiegCekeejmJehesCe ew meceeew eefJeew Fefle~ SlelekejCeb OeJeueeerkeeeeb

heef"leJeced~
mebeefle ceesnveereme peIeveepeIeveJesoveeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&vles-

meeefceesCe penCCeheos ceesnCeereJeseCee keeueoes penefCCeee kemme?~~22~~

DeCCeojmme KeJeiemme eefjcemeceemekemeeFemme ceesnCeereJeseCee keeueoes
penCCee~~23~~
leJJeefoefjecepenCCee~~24~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGejmet$es KeJeiemme Fefle efveoxMe: GheMeeceke eefle<esOeheue:~ mekemeeFemme

Fefle efveoxMe: #eerCeke<eeeeefoeefle<esOeheue:~ efejceeefomeke<eeefekeeefle<esOeeLe ejcemeceesvs e meke<eeeer efJeMese<f ele:~
De$e ejcemeceemet#cemeebhejeefekeme oMeceiegCemLeeveJeefle&vees ceesnveereJesovee peIevee YeJeleerlegeb YeJeefle~
%eeveeJejCeepeIeveehekemet$emesJe ceesnveeremeeefhe DepeIeveJesovee eheefeleJee~

keg efJeMes<elee nw Gmes kenles nQ~ eLee-YeJeefmeefke peerJe kes efejce mecee ceW Ske DepeIeve mLeeve
neslee nw~ heeeled ef$eejce mecee ceW efleere DepeIeve mLeeve neslee nw~ elegejce mecee ceW le=leere DepeIeve
mLeeve neslee nw~ eneB ogiegCeer Je=ef nesleer nw~ eneB mes mebKeeleiegCeJe=ef eejbYe neskej leye leke peeleer nw peye
leke efke Glke= mebKeele iegCekeej mJehe mes oes mecee eefJe veneR nes peeles nQ~ en ekejCe OeJeueeerkee ceW
he{vee eeefnS~
Deye ceesnveere kece& keer peIeve-DepeIeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW ceesnveere kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve
efkemekes nesleer nw ?~~22~~
pees keesF& #eheke meke<eee DeJemLee kes Debeflece mecee ceW efmLele nw Gmekes ceesnveere kece&
keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~~23~~
Gmemes efYeVe DepeIeve Jesovee nesleer nw~~24~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gejmet$e ceW KeJeiemme DeLee&led #eheke heo kes efveoxMe kee eeespeve
GheMeeceke kee eefle<esOe kejvee nw~ mekemeeFmme DeLee&led meke<eee Fme heo kee efveoxMe #eerCeke<eee Deeefo kee
eefle<esOe kejvee nw~ efejce meke<eeeer Deeefo kee eefle<esOe kejves kes efueS meke<eeeer kees ejce mecee efJeMes<eCe mes
efJeMesef<ele efkeee ieee nw~ DeefYeeee en nw efke met#cemeechejeefeke veecekes oMeJeW iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW
efmLele peerJe kes ceesnveerekece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~
%eeveeJejCe kes peIeve mJeeefcelJe keer eheCee kejves Jeeues met$e kes meceeve ceesnveere keer Yeer DepeIeve Jesovee
keer eheCee kejvee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 25

eLecees ceneefOekeej: / 31

keesekeesefmeeiejJe<exYe: hetJe YeieJevle: $e+<eYeosJee: DeenejeLe efJenjvlees: nefmleveehegj#es$e-ceeielee:~

De$e peeeflemcejCeefveefceesve DeenejefJeefOeb %eelJee veJeOeeYeefehetJe&keb YeieJeodYe: Deenejb F#egjmeb eoee
hebbeeee&Je=efceJeehe egJejepe eseebmekegceej: meesceeYeYee$ee men~ meweb JewMeeKeMegkeueele=leeree-De#eele=leeree
meoe YeJesYees#eemegKe eehleLe Yeteeefoefle~1
SJeb elegLe&mLeues mJeeefcelJesve peIeveheos kece&Ceeb JesoveekeeueefveheCelJesve SkeeoMe met$eeefCe ieleeefve~
SJeb mJeeefcelJeb mJekeevle:ef#ehle-mLeeve-mebKee-peerJemecegoenejevegeesieejb meceehleced~
DeOegvee DeuheyenglJeYesoeheCeeLe met$eceJeleee&les-

DehheeyengS efe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieejeefCe-penCCeheos

Gkekemmeheos penCCegkekemmeheos~~25~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDeuheyenglJes $eerCesJeevegeesieejeefCe YeJevleerefle %eeleJeced~
Sleled keLeb %eeeles?
peIeveeslke=heos<eg Ske efmebeesiesve $eerved mebeesieeved cegkelJee SlemceeoefOekeYebieeslhees: DevegheuebYeeled~ DevesvewJe
%eeeles Deefmceved $eerCesJe DevegeesieejeefCe YeJeefvle~
DeOegvee peIeveheos kece&JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

kees[ekees[er meeiej Je<e& hetJe& YeieJeeved $e+<eYeosJe Deenej kes efueS efJenej kejles ngS nefmleveehegj #es$e ceW DeeS
Les~ eneB kes egJejepe eseebmekegceej ves peeflemcejCe kes efveefcee mes Deenej efJeefOe kees peevekej Deheves YeeF& jepee
meesceeYe kes meeLe veJeOeeYeefehetJe&ke YeieJeeved (cenecegefve $e+<eYeosJe) kees F#egjme kee Deenej oskej osJeeW eje
hebeeee&Je=ef kees eehle efkeee Lee~ Deenejoeve keer Jen efleefLe JewMeeKe Megkeuee le=leeree-De#eele=leeree meoe YeJepeveeW
kees De#eemegKe keer eeefhle kee keejCe nesJes ener keecevee nw~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW mJeeefcelJe keer Dehes#ee peIeveheo ceW Jesoveekeeue kee efveheCe kejves Jeeues
ieejn met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej mLeeve-mebKee SJeb peerJe mecegoenej mes ieefYe&le mJeeefcelJe Devegeesieej meceehle ngDee~
Deye DeuheyenglJe kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Deye DeuheyenglJe Devegeesieej kee DeefOekeej nw~ GmeceW peIeve heo ceW, Glke= heo ceW
Deewj peIeve-Glke= heo ceW es leerve Devegeesieej nQ~~25~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeuheyenglJe DeefOekeej ceW leerve ner Devegeesieej nesles nQ Ssmee peevevee eeefnS~
Mebkee-en kewmes peevee peelee nw?
meceeOeeve-keeeWefke peIeve Je Glke= heo ceW Ske Je oes kes mebeesie mes nesves Jeeues leerve YebieeW kees es[kej
Fvemes DeefOeke YebieeW keer Glheefe veneR osKeer peeleer nw, Dele: Fmeer mes peevee peelee nw efke GmeceW leerve ner Devegeesieej
nesles nQ~
Deye peIeveheo ceW kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw1. De#eele=leeree kes efove en ekejCe efueKee Lee~

32 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 26, 27, 28

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

penCCeheosCe DeCCeb efhe kecceeCeb JeseCeeDees keeueoes penefCCeeeDees

leguueeDees~~26~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeveeceefhe kece&Ceeb Skemeceekeeueme Skemee: efmLeles: peIevekeeueJesoveeee

enCeeled~
hejceeCegYesosve keeueYesoes$e efkeVe ie=nerle: ?
ve, keeueb cegkelJee$e eosMeeveeb efJeJe#eeYeeJeeled~ meceeYeeJesve SkelJeceeheVemeceeefJeMes<es hejceeCegeJesMeeod
Jee~ esvewlee DeeJeefhe keeueJesoveemlegueemlesve peIeveheoeuheyenglJeb veemleerefle YeeJeeLe&:~
mebeefle Glke=heosuheyenglJeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

Gkekemmeheos meJJelLeesJee DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee~~27~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJe&keesefef$eYeeieeefOeke$eeefebMelmeeiejesheceeceeCelJeeled~

Ceecee-ieesoJeseCeeDees keeueoes GkekeefmmeeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees~~28~~

met$eeLe&-

peIeve heo keer Dehes#ee Dee"eW ner keceeX keer keeue mes peIeve JesoveeeW legue nQ~~26~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-etBefke Dee"eW ner keceeX kee Ske-Ske mecee keeue Jeeueer Ske efmLeefle kees
peIeve keeueJesovee kes he ceW enCe efkeee ieee nw, FmeefueS peIeveheo keer Dehes#ee Dee"eW ner keceeX keer keeue mes
peIeve JesoveeeW Ske meMe nesleer nQ~
Mebkee-hejceeCeg kes Yeso mes keeue kes Yeso kees eneB keeeW veneR enCe efkeee ieee nw?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke keeue kees es[kej eneB eosMeeW keer efJeJe#ee veneR keer ieF& nw~ DeLeJee, mecee
mJehe mes DeYeso-SkelJe kees eehle ngS meceeefJeMes<e ceW hejceeCegDeeW kee eJesMe veneR nesves mes keeueYeso kees enCe
veneR efkeee ieee nw~ etBefke es Dee"eW ner keeueJesoveeeW hejmhej meceeve nQ, Dele: peIeve DeuheyenglJe veneR
nw, en YeeJeeLe& nw~
Deye Glke= heo ceW DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Glke= heo keer Dehes#ee keeue mes Glke= Deeegkece& keer Jesovee meyemes kece nw~~27~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keejCe en nw efke Jen hetJe&keesef kes le=leere Yeeie mes DeefOeke leQleerme
meeiejesheceeceeCe nw~
met$eeLe&-

Gmemes veece Je iees$e kece& keer keeue mes Glke= JesoveeeW oesveeW ner legue Je mebKeeleiegCeer
nQ~~28~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 29 mes 31

eLecees ceneefOekeej: / 33

efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesef eceeCelJeeled~ De$e iegCekeeje: mebKeelee: meceee:~ Skeheme DemebKeeleYeeieeYeefOeke$eeefebMelmeeiejesheceheueesheceMeueekeeefYe: efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesef heueeshece Meueekeemeg KeefC[leemeg
le$e SkeYeeiees iegCekeejes YeJeleerlegeb YeJeefle~

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeJeseCeeDees keeueoes
GkekeefmmeeeDees eeeefj efJe leguueeDees efJemesmeeefneeDees~~29~~
efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesefYe: ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeeserveeb efYeeieeefOekelJeoMe&veeled~

ceesnCeeremme JeseCee keeueoes Gkekeefmmeee mebKesppeiegCee~~30~~

kegle:? ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesef Ye: mehleeflemeeiejeshecekeesekeeserveeb meefl$eYeeieefheiegCekeejlJeesheuebYeeled~

SJeb Glke=Jesovee meceehlee~
DeOegvee peIeveeslke=heosuheyenglJeefveheCeeLe met$ehebekeceJeleee&les-

penCCegkekemmeheos DeCCeb efhe kecceeCeb JeseCeeDeess keeueoes penefCCeeeDees

leguueeDees LeesJeeDees~~31~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jes yeerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe nQ~ eneB iegCekeej mebKeele
mecee nQ~ Skehe kes DemebKeeleJeW Yeeie mes DeefOeke lesleerme meeiejesheceeW keer heueeshece MeueekeeDeeW kee yeerme
kees[ekees[er meeiejesheceeW keer heueeshece MeueekeeDeeW ceW Yeeie osves hej pees Ske Yeeie ueyOe neslee nw Jen eneB iegCekeej
nw Ssmee DeefYeeee nw~
met$eeLe&-

Gvemes %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, Jesoveere Deewj Deblejee kece& keer keeue mes
Glke= JesoveeeW eejeW ner legue nQ SJeb efJeMes<e DeefOeke nQ~~29~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke yeerme kees[ekees[er meeiejesheceeW mes leerme kees[ekees[er

meeiejeshece efleere Yeeie mes DeefOeke osKes peeles nQ~
met$eeLe&-

Gvemes ceesnveere kece& keer keeue keer Dehes#ee Glke= Jesovee mebKeeleiegCeer nw~~30~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee kewmes nw? keeeWefke leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW mes meej kees[ekees[er
meeiejesheceeW kee Ske le=leere Yeeie oes Debkehe iegCekeej osKee peelee nw~
Fme ekeej Glke= Jesovee meceehle ngF&~
Deye peIeve Deewj Glke= heo ceW DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nessles nQmet$eeLe&-

peIeve-Glke= heo ceW keeue keer Dehes#ee Dee"eW ner keceeX keer peIeve JesoveeeW hejmhej
legue Je mleeske nQ~~31~~

34 / eLecees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 32 mes 35

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegle:? SkemeceelJeeled~

DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee DemebKesppeiegCee~~32~~

kegle:? Skemeceeb dJee hetJe&keesefef$eYeeieeefOeke$eeefebMelmeeiejesheces<eg DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

CeeceeieesoJeseCeeDees keeueoes GkekeefmmeeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees

(DemebKesppeiegCeeDees)~~33~~
De$e kees iegCekeej:? mebKeelee: meceee:~ keejCeb hetJe&efceJe JekeleJeced~

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeJeseCeeDees keeueoes
GkekeefmmeeeDees eeeefj efJe leguueeDees efJemesmeeefneeDees~~34~~
keejCeb hetJe&efceJe keLeefeleJeced~

ceesnCeereJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee mebKesppeiegCee~~35~~

kees iegCekeej:? mebKeelee: meceee:~ keejCeb hetJe&efceJe JeeJeb~

SJeb hebecemLeues JesoveekeeueefJeOeevekeLevelJesveeuheyenglJeehes#eee e keeueefveheCelJesve SkeeoMemet$eeefCe ieleeefve~

kewmes ? keeeWefke Gvekee keeueeceeCe Ske mecee nw~

met$eeLe&-

Gvemes Deeeg kece& keer keeue keer Dehes#ee Glke= Jesovee DemebKeeleiegCeer nw~~32~~
keeeW ? keeeWefke Ske mecee keer Dehes#ee hetJe&keesef kes le=leere Yeeie mes DeefOeke leWleerme meeiejeshece DemebKeeleiegCes
heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Glke= veece Je iees$e kece& keer JesoveeeW oesveeW ner legue Je
mebKeeleiegCeer nQ DeLeJee DemebKeeleiegCeer nQ~~33~~

eneB iegCekeej keee nw? mebKeele mecee eneB iegCekeej nw~ Fmekee keejCe henues kes ner meceeve kenvee
eeefnS~
met$eeLe&-

Gvemes %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, Jesoveere Deewj Deblejee kece& keer keeue keer
Dehes#ee Glke= JesoveeeW eejeW ner legue Je efJeMes<e DeefOeke nQ~~34~~
Fmekee keejCe henues kes meceeve ner kenvee eeefnS~
met$eeLe&-

Fvemes ceesnveere kece& keer keeue keer Dehes#ee Glke= Jesovee mebKeeleiegCeer nw~~35~~
iegCekeej keee nw? mebKeele mecee iegCekeej nw~ Fmekee keejCe hetJe& kes meceeve ner kenvee eeefnS~
Fme ekeej hebecemLeue ceW JesoveekeeueefJeOeeve kee keLeve kejves Jeeues Deewj DeuheyenglJe keer Dehes#ee keeue kee
efveheCe kejves Jeeues ieejn met$e hetCe& ngS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 35

eLecees ceneefOekeej: / 35

SJeb DeuheyenglJeevegeesieejb mJekeevle: ef#ehleiegCekeejeefOekeejb meceehleced~

meJee&ved efmeeved meoe Jevos, ceveesJeekekeeeMegefle:~

eceheeMeefJeveeMeee, mJeelceve: meewKeefmees~~1~~
Fefle eerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemeteqjJee&eCeerle<edKeC[eieceme eerYetleyeefue-efJejefeleJesoveeKeb[veeefcve elegLe&KeC[s SkeeoMes ebLes eerJeerjmesveeeee&jefeleOeJeueeerkeeecegKeveeveeebLeeOeejsCe efJejefeles efJebMeefleleces Meleeyoew eeefj$eeeJeleeaeLeceeeee&-eerMeebeflemeeiejieggmleme eLeceheeOeerMe eerJeerjmeeiejeeee&mleme efMe<ee-pecyeterhejeveeesefjkeeieefCeveer %eeveceleerke=le-efmeebleefebleeceefCe-erkeeeeb Jesoveevegeesieejme
<ees[MeYesoevleie&le<e-JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejveeceeeb
eLecees ceneefOekeej
meceehle:~
Fme ekeej iegCekeej DeefOekeej ieefYe&le DeuheyenglJeevegeesieej meceehle ngDee~
MueeskeeLe&-ece kes heeMe-peeue kees ve kejves kes efueS, DeelcemegKe keer efmeef kes efueS mecemle efme
YeieJevleeW keer ceQ ceve-Jeeve-keee keer MegefhetJe&ke Jebovee kejlee ntB~~1~~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeved heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee&Jee& eje eCeerle <edKeC[eiece ebLe
ceW eerYetleyeueer Deeeee& efJejefele JesoveeKeC[ veeceke elegLe& KeC[ ceW ieejnJeW ebLe ceW
eerJeerjmesveeeee& eje jefele OeJeueeerkee kees ecegKe kejkes veevee ebLeeW kes DeeOeej
mes jefele yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Mebeeflemeeiej ieg,
Gvekes eLece heeOeerMe eer Jeerjmeeiej Deeeee&, Gvekeer efMe<ee pecyeterhe
jevee keer esefjkee ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer ke=le efmeebleefebleeceefCe erkee ceW Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes
Debleie&le "e JesoveekeeueefJeOeeve Devegeesieej
veecekee en eLece ceneefOekeej
meceehle ngDee~

i:i: i:i

36 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe eLecee etefuekee

(JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejevleie&lee)

efleerees ceneefOekeej:
(Devleie&le-eLeceesefOekeej:)
cebieueeejCeced

keeueeeeodefJeefveie&vlegb, ef$ekeeueb veewefce efve<keueeved~

keeuekeueeJeleerleebe, heg<evleg ve: meceerefnleced~~1~~

DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-<es JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejs SkeeoMeevLes

etefuekeeveeefcve efleeres ceneefOekeejs hebeefYe: mLeuew: Skeesveef$ebMeoefOekeMele-met$eeefCe keLeefe<evles~ le$e
leeJeleLecemLeues cetueeke=efleefmLeefleyebOes Sees cetueheeef[ Fleeefovee elJeeefj DevegeesieejeefCe keLeveeLe
met$eceskeb~ lele: hejb efleeremLeues eLeceefmLeefleyebOemLeeveeheCeeeeb DeuheyenglJeehes#eee efefoyebOeeCeFleeefovee eleg:<eefmet$eeefCe Je#evles~ leoveg le=leeremLeues efleereYeso-efve<eskeeheCeeeeb eevlejmLeueieefYe&lelJesve
efCemeseheJeCeoeS Fleeefovee efJebMeeflemet$eeefCe~ lelheeeled elegLe&mLeues le=leereYesoeyeeOeekeeC[keeheCeeeeb
DeeyeeOeekeb[e- Fleeefovee met$eeb Geles~ leovevlejb hebeces mLeues elegLe&YesoeuheyenglJekeLevelJesve
DehheeyengS Fleeefovee efelJeeefjbMelmet$eeefCe Fefle efleereceneefOekeejme mecegoeeheeleefvekee keefLelee YeJeefle~

DeLe eLece etefuekee

(Jesoveekeeue efJeOeeve Devegeesieej kes Debleie&le)

efleere ceneefOekeej
(Debleie&le-eLece DeefOekeej)
cebieueeejCe
MueeskeeLe&-keeueee mes gkeeje heeves nsleg ceQ efve<keue-Mejerjjefnle efmehejcesefeeW kees leerveeW keeueeW
cesW veceve kejlee ntB, pees keeue keer keueeDeeW mes jefnle nes egkes nQ DeLee&led keeueee mes t egkes nQ Ssmes Jes efme
YeieJeeved nceW Fefle heue keer eeefhle kejeJeW~~1~
Deye efleere Jesoveevegeesie ej kes meesuen YesoeW kes Debleie&le "s JesoveekeeueefJeOeeve veeceke Devegeesieej
veecekes ieejnJeW ebLe ceW etefuekee veecekes efleere ceneefOekeej ceW heeBe mLeueeW kes eje Ske meew Gveleerme (129)
met$e kenWies~ GveceW mes eLece mLeue ceW cetue eke=efleefmLeefleyebOe ceW Sees cetueheeef[ Fleeefo eej DevegeesieejeW kee
keLeve kejves kes efueS Ske met$e nw~ Gmekes Deeies efleere mLeue ceW eLece efmLeefleyebOe mLeeve keer eheCee ceW
DeuheyenglJe keer Dehes#ee efefoyebOeeCe Fleeefo eeQme" (64) met$e kenWies~ hegve: le=leere mLeue ceW efleere Yeso
efve<eskeeheCee ceW oes DevlejmLeueesW ceW ieefYe&le efCemeseheJeCeoeS Fleeefo yeerme met$e nQ~ lelheeeled elegLe& mLeue
ceW le=leere Yeso DeeyeeOee keeC[keeheCee ceW DeeyeeOeekeb[e Fleeefo oes met$e kenWies~ leovevlej hebece mLeue ceW
elegLe& Yeso DeuheyenglJe kee keLeve kejves nsleg DehheeyengS Fleeefo yeeeefueme (42) met$e nQ~ Fme ekeej efleere

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 36

efleerees ceneefOekeej: / 37

DeOegvee cetueeke=efle-efmLeefleyebOeYesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

Sees cetueheeef[efefoyebOes hegJJeb ieceefCeppes lelLe FceeefCe eeeefj DeCegeesieejeefCe-efefoyebOeeCeheJeCee efCemeseheJeCee DeeyeeOeekeb[e heJeCee
DehheeyengS efe~~36~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeLe keefeoenheoceerceebmee mJeeefcelJeceuheyenglJeefceefle $evegeesieejw: keeueefJeOeeveb eefheleb~ Slelmeceehleb, met$emeeoew

keeueefJeOeeves $eerCesJeevegeesieejeefCe YeJevleerefle eefhelelJeeled~ eefo Jee ve meceehleb leefn& keeueefJeOeeves
$eerCesJeevegeesieejeefCe YeJevleerefle YeefCelemet$eme DeveLe&kelJeb emepesle~ ve e met$eceveLe&keb YeJeefle, efJejesOeeled~
lele: keeueefJeOeeveb meceehleb SJe~ SJeb meceehles Gheefjmet$eejbYeesveLe&ke Fefle esled ?
De$e heefjnej Gelesef$eefYejvegeesieejw: keeueefJeOeeveb ehe meceehleb ewJe~ efkevleg leme meceehleme JesoveekeeueefJeOeeveme
Gheefj evLesCe etefuekee Geles~
etefuekee kee Fefle esled ?
keeueefJeOeevesve metefeleeLee&veeb efJeJejCeb etefuekee veece~ emeeb DeLe&eheCeeeeb ke=leeeeb hetJe&eefheleeLex

ceneefOekeej kes met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee kener ieF& nw~

Deye cetueeke=efle-efmLeefleyebOe kes YesoeW kee eefleheeove kejves kes efueS met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Deeies cetueeke=efleefmLeefleyebOe hetJe& ceW %eeleJe nw~ GmeceW efmLeefleyebOemLeeve eheCee,

efve<eskeeheCee, DeeyeeOeekeeC[ke eheCee Deewj DeuheyenglJe, es eej Devegeesieej
nQ~~36~~

eqmeevleeEeleeceefCeerkee-eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeheoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Fve leerve DevegeesieejeW kes eje keeueefJeOeeve keer eheCee keer pee
egkeer nw~ Jen meceehle nes egkeer nw, keeeWefke keeueefJeOeeveeW ceW met$e kes eejbYe ceW leerve ner Devegeesieej nesles nQ Ssmee
kene ieee nw~ efhej Yeer eefo Gmekees meceehle ve ceevee peee lees efhej keeueefJeOeeve ceW leerve ner Devegeesieej nQ Fme
ekeej Jeneb kens iees met$e kes DeveLe&ke nesves kee emebie DeeJesiee~ efkevleg met$e DeveLe&ke neslee veneR nw, keeeWefke FmeceW
efJejesOe eehle neslee nw~ Fme keejCe keeueefJeOeeve kees meceehle ner ceevevee eeefnes~ Fme ekeej Gmekes meceehle nes
peeves hej Thej kes met$e kee eejbYe kejvee DeveLe&ke nw?
Fme Mebkee kee heefjnej kejles nQleerve DevegeesieejeW kes eje keeueefJeOeeve keer eheCee nes egkeves hej Jen meceehle ner nes ieee nw~ efkevleg Deeies
kes ebLe mes meceeefhle kees eehle ngS Ge keeueefJeOeeve keer etefuekee kener peeleer nw~
Mebkee-etefuekee efkemes kenles nQ?
meceeOeeve-keeueefJeOeeve kes eje metefele DeLeeX kee efJeMes<e JeCe&ve kejvee etefuekee kenueeleer nw~ efpeme DeLe&

38 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 36

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efMe<eeCeeb efveee Glheeles mee etefuekee Fefle YeefCeleb YeJeefle~ lemceeogheefjceebLeeJeleej: mebye Fefle ie=nerleJe:~
met$es cetueheeef[eqefoyebOes Fefle efveoxMesve Gejeke=efleefmLeefleyebOeme efvejekejCeb ke=leb~
De$e Gejeke=efleefmLeefleyebOeefvejekejCeb efkeceLe ke=leced ?
vewleled, cetueeke=efleefmLeefleyebOeeJeieceeled leoJeiecees YeJeleerefle leefVejekejCeb ke=leb~
De$e hegJJeb Fefle Meyo: keejCeJeeeke: efeeeefJeMes<eCeYeeJesve ie=nerleJe:~ ve e hetJe&Meyo: keejCeeLe&YeeJesveeeefme: ceeflehetJe egleced Fleeffmceved met$es keejCes Jele&ceevehetJe&MeyoesheuebYeeled~ ef$eefYejvegeesieejw: hetJe
eefheleeLe&eJf e<eeyeesOeme hetJe keejCeb YetlJee ieceefCeppes-ieceveeres cetueeke=efleefmLeefleyebOes Fceeefve DevegeesieejeefCe
YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~
DeLeJee cetueeke=efleefmLeefleyebOe: keeueefJeOeeves hetJe-eLececesJe %eeleJe:, efmLeleOe&soeefokes<eg DeveJeieces<eg
mJeeefcelJeeefo-DevegeesieejeCeeceJeieceesheeeeYeeJeeled~ le$e FceevevegeesieejeefCe YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~
Deveglke=me DepeIeveefmLeeflemLeeveeefve hetJe eefheleeefve~ les<eg mLeeves<eg keefmceved keefmceved peerJemeceemes le$e
efkeeefvle yebOemLeeveeefve efkeeefvle Jee meJemLeeveeefve keme peerJemeceememe yebOemLeevesYe: keme Jee yebOemLeeveeefve
meceeefve DeefOekeeefve vetveeefve Jee Fefle he=eeeb leme efveeeeslheeoveeLe efmLeefleyebOemLeeveeheCee Deeielee~
yeOeceevekece&eosMeefJeveeme: efkeb eLecemeceeeYe=efle DeLeJee DeveLee YeJeleerefle he=s SJeb YeJeefle Fefle
DeeyeeOeeeceeCeeheCeeLe efveefmeeceevekece&eosMeeveeb efve<eskeeceeheCeeLe e efve<eskeeheCee Deeielee~

keer eheCee kes efkees peeves hej hetJe& ceW JeefCe&le heoeLe& kes efJe<ee ceW efMe<eeW kees efveee GlheVe nes Gmes etefuekee
kenles nQ, en DeefYeeee nw~ Fmekes Deeies ebLe kee DeJeleej mecye nw, Ssmee enCe kejvee eeefnes~
met$e ceW cetueeke=efleyebOe Fme efveoxMe mes Gej eke=efleeeW kes efmLeefleyebOe kee efvejekejCe efkeee ieee nw~
Mebkee-eneb Gej eke=efleeeW kes efmLeefleyebOe kee eefle<esOe efkemeefuees efkeee peelee nw?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, etBefke cetueeke=efle-efmLeefleyebOe kes %eele nes peeves hej Gmekee %eeve nes peelee
nw, Dele: Gmekee eefle<esOe efkeee ieee nw~
eneB hetJe& Fme Meyo kees efeee efJeMes<eCe mJehe kes keejCe DeLe& kee Jeeeke enCe kejvee eeefnS~ hetJe& Meyo
keejCe DeLe& kee Jeeeke Deeefme Yeer veneR nw, keeeWefke ceeflehetJeegleced Fme met$e ceW keejCe DeLe& ceW Jele&ceeve hetJe&
Meyo osKee peelee nw~ leerve DevegeesieejeW mes hetJe& ceW eefhele DeLe& efJe<eeke yeesOe kee hetJe& DeLee&led keejCe nesves mes
DeJeieceveere cetueeke=efle-efmLeefleyebOe ceW es Devegeesieej nesles nQ, en Gmekee DeefYeeee nw~
DeLeJee, cetueeke=efle efmLeefleyebOe keeueefJeOeeve ceW hetJe& ceW DeLee&led heefnues ner %eeleJe nw, keeeWsefke efmLeefle
DeOe&soeefokeeW kes De%eele nesves hej mJeeefcelJe Deeefo DevegeesieejeW kes peeveves kee keesF& Gheee veneR jnlee~ GmeceW
es Devegeesieej nQ, en Ge keLeve kee efve<ke<e& efvekeuelee nw~~
Deveglke=-DepeIeveefmLeeflemLeeve hetJe& ceW kens pee egkes nQ~ Gve mLeeveeW ceW mes efkeme-efkeme peerJemeceeme
ceW JeneB efkeleves yebOe mLeeve nQ Je efkeleves melJemLeeve nw, efkeme peerJemeceeme kes yebOemLeeveeW mes efkemekes yebOemLeeve
meceeve, DeefOeke DeLeJee kece nw, Ssmee hetves hej Gmekee efveee GlheVe kejeves kes efueS efmLeefleyebOemLeeveeheCee
kener ieF& nw~
yeOeceeve kece&eosMeeW kee efJeveeme keee eLece mecee mes ueskej neslee nw, DeLeJee Deve ekeej mes neslee nw,
Ssmee hetves hej Jen Fme ekeej mes neslee nw, Fme ekeej DeeyeeOeeeceeCe keer eheCee kes efuees leLee efveefmebeceeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 37 mes 40

efleerees ceneefOekeej: / 39

SkeeceeyeeOeeb ke=lJee efkeceskeb ewJe efmLeefleyebOemLeeveb yeOeles, Deenes DeveLee yeOeles Fefle he=s Skemee: DeeyeeOeeee:
Feefvle efmLeefleyebOemLeeveeefve yeOevles, DehejeefCe ve yeOevles Fefle %eeheveeLe DeeyeeOeekeeC[keeheCee Deeielee~
DeeyeeOeeveeb DeeyeeOeekeeC[keeveeb e mleeskeyenglJe%eeheveeLe DeuheyenglJeeheCee Deeielee~ SJece$e
elJeeexJeevegeesieejeefCe YeJeefvle Deves<eece$ewJeevleYee&Jeeled~
SJeb eLecemLeues etefuekeeeeb cetueeke=efleefmLeefleyebOes elegYexoeefleheeovelJesve met$eceskeb ieleced~
DeOegvee SkesefveeCeeb DeuheyenglJeekeejsCe met$eelegeceJeleee&les-

efefoyebOeeCeheJeCeoeS meJJelLeesJee megngces Fbefoe Deheppeeemme

efefoyebOe-eCeeefCe~~37~~
yeeojsFbefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~38~~
megngcesFbefoeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~39~~
yeeojsFbefoeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~40~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleouheyenglJemet$eb osMeeceMe&keb, metefeleefmLeeflemLeeveeheCee eceeCeevegeesieejlJeeled~ ve eeefmlelJeeceeCewjveJeieleeveeb efmLeefleyebOemLeeveeveeceuheyenglJeb mebYeJeefle, efJejesOeeled~ lemceeled

efmLeefleyebOemLeeve-eheCeeeeb eheCee-eceeCeeuheyenglJeb esefle $eerCevegeesieejeefCe~ le$e eheCeeeeb meefvle

kece&eosMeeW kes efve<eske ece keer eheCee kes efuees efve<eskeeheCee DeeF& nw~ Ske DeeyeeOee kees kejkes keee Ske ner
efmLeefleyebOemLeeve yeebOelee nw, DeLeJee Deve ekeej mes yeebOelee nw, Ssmee hetves hej Ske DeeyeeOee ceW Fleves efmLeefleyebOemLeeveeW
kees yeebOelee nw, Flej mLeeveeW kees veneR yeebOelee nw, en %eele kejeves kes efuees DeeyeeOeekeeC[keeheCee eehle ngF& nw~
DeeyeeOeeDeeW Deewj DeeyeeOeekeeC[keeW kes DeuheyenglJe kees yeleueeves kes efuees DeuheyenglJeeheCee eehle ngF& nw~ Fme
ekeej FmeceW eej ner Devegeesieej nQ, keeeWefke Deve DevegeesieejeW kee FvneR ceW DevleYee&Je nes peelee nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW etefuekee ceW cetueeke=efleefmLeefleyebOe ceW eej Yeso eefleheeove kejves Jeeuee Ske met$e
hetCe& ngDee~
Deye Skesefve peerJeeW kes DeuheyenglJe ekeejeW kee JeCe&ve kejves Jeeues eej met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

efmLeefleyebOemLeeveeheCee keer Dehes#ee met#ce Skesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOe

mLeeve meyemes mleeske nQ~~37~~
Gvemes yeeoj Skesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~38~~
Gvemes met#ce Skesefve heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~39~~
Gvemes yeeoj Skesefve heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~40~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en DeuheyenglJe met$e osMeeceMe&ke nw, keeeWefke Jen efmLeeflemLeeveeW kes

eheCeevegeesieej Deewj eceeCeevegeesieej kee meteke nw~ Fve DevegeesieejeW keer DeeJeMekelee eneB Fmeefuees nw efke
Fvekes efyevee DeefmlelJe Deewj eceeCe mes De%eele efmLeeflemLeeveeW kee DeuheyenglJe mecYeJe veneR nQ, keeeWefke Jewmee nesves ceW

40 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 41

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

elego&Meeveeb peerJemeceemeeveeb he=Leked he=Leked efmLeefleyebOemLeeveeefve~

De$e efefoyebOeeCeeefCe Fleges kes<eeb enCeced ?
Geles, yeOele Fefle yebOe:~ efmLeeflejsJe yevOe: efmLeefleyebOe:~ efmLeefleyevOeme mLeeveceJemLeeefJeMes<e Fefle
eeJeled~ Sles<eeb efmLeefleyebOeefJeMes<eeCeeb enCeb~ peIeveefmLeefleb Glke=efmLeleew MeesOeefelJee Skehes eef#ehles
efmLeefleyebOemLeeveeefve YeJeefvle, les<eeb enCeefcelegeb YeJeefle~
eheCee ielee~
De$e efJemlej: OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~
mebeefle yebOemLeeveeveeceuheyenglJecegeles~ leeLeemeJe&mleeskee: met#cewkesefveeheee&hlekeme efmLeefleyebOemLeeveeefve, heueesheceme DemebKeeleYeeieeceeCelJeeled~
met#cewkesefveeheee&hlekeme eqmLeefleyebOemLeevesYe: yeeojwkesefveeheee&hlekes<eg met#cewkesefveeheee&hlekeeLeceejceefmLeefleyebOemLeeveeoOe: Gheefj e mebKeeleiegCeJeereejmLeeveeveecegheuebYeeled~
yeeojwkesefveeheee&hlekepeIeveeslke= efmLeefleYeesOe: Gheefj e yeeojwkesefveeheee&hleefmLeefleyebOemLeevesYe:
mebKeeleiegCeefmLeefleyebOemLeeveeveeb met#cewkesefveheee&hles<eg GheuebYeeled~
mebeefle erefveeoejYe Demebef%ehebesefvehee&vleeveeb efmLeefleyebOemLeeveefveheCeeLe met$eekeceJeleee&les-

yeerFbefoeDeheppeeeefefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~41~~
efJejesOe Deelee nw~ Fme keejCe efmLeefleyebOemLeeveeheCee ceW eheCee, eceeCe Deewj DeuheyenglJe es leerve Devegeesieej
nQ~ GveceW mes eheCee keer Dehes#ee eewon peerJemeceemeeW kes he=Leked-he=Leked efmLeefleyebOemLeeve nQ~
Mebkee-eneB efmLeefleyebOemLeeve Ssmee kenves hej efkevekee enCe efkeee ieee nw?
meceeOeeve-pees yeebOee peelee nw Jen yebOe kene peelee nw~ efmLeefle ner yebOe efmLeefleyebOe nw Fme ekeej eneB kece&Oeeje
meceeme nw~ efmLeefleyebOe kee mLeeve DeLee&led DeJemLee efJeMes<e uesvee, Fme ekeej eneB lelheg<e meceeme nw~ Fve efmLeefleyebOe
efJeMes<eeW kee enCe efkeee ieee nw~ DeLee&led peIeve efmLeefle kees Glke= efmLeefle ceW mes Iee osves hej pees Mes<e jns GmeceW Ske
Debke kee e#eshe kejves hej efmLeefleyebOemLeeve nesles nQ, Gvekee eneB enCe efkeee nw, Ssmee eneB DeefYeeee nw~
eheCee meceehle ngF&~
eneB efJemle=le JeCe&ve OeJeueeerkee mes Je nw~
Deye yebbOemLeeveeW kee DeuheyenglJe kenles nQ~ pees Fme ekeej nwmet#ce Skesefve Deheee&hleke peerJe efmLeefleyebOemLeeve meyemes mleeske nQ, Jes heueeshece kes DemebKeeleJeW
YeeieeceeCe nQ~
met#ce Skesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeveeW keer Dehes#ee yeeoj Skesefve Deheee&hlekeeW ceW met#ce Skesefve
Deheee&hleke kes eLece Je ejce efmLeefleyebOe mLeeve kes veeres Je Thej mebKeeleiegCes JeereejmLeeve heees peeles nQ~
yeeoj Skesefve Deheee&hleke keer peIeve Je Glke= efmLeefle mes veeres Je Thej yeeoj Skesefve Deheee&hleke
kes efmLeefleyebOemLeeveeW mes met#ce Skesefve heee&hlekeeW ceW mebKeeleiegCes efmLeefleyebOe mLeeve heees peeles nQ~
Deye oes Fbefe mes eejbYe kejkes Demeb%eerhebesefve heee&hleke peerJeeW kes efmLeefleyebOe mLeeveeW kee efveheCe kejves
nsleg Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gvemes erefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~41~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 42 mes 48

efleerees ceneefOekeej: / 41

lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~42~~

leerFbefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~43~~
lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~44~~
elegeEjefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~45~~
lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~46~~
DemeefCCehebef ebeof eDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~47~~
lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~48~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e iegCekeej: DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeieme mebKeeleYeeiees %eeleJe:~

kegle: ?
erevf eeheee&hlekeme JeereejmLeeveeefve heueesheceme mebKeeleYeeiecee$eeefCe~ SkesefveeCeeb hegve: DeeJeefuekeeee
DemebKeeleYeeiesve heueesheces KeefC[les le$ewkeKeC[cee$eeefCe~ esvee$eeOemlevejeefMevee GheefjcejeMeew DeheJeefle&leeeeb
DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeieme mebKeeleYeeie: Deeieefle lesve me: iegCekeejes YeJeleerefle DeJeieceles~
erefveheee&hlekeme Sleeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKeeleiegCeeefve~ kegle: ? efJeMegee mebkeuesMesCe eeOe:
GheefjceOeceefmLeefleyebOemLeevesYe: mebKeeleiegefCeleefmLeefleefJeMes<es<eg JeereejoMe&veeled~
eLee met#cewkesefveeheee&hle-yeeojwkesefveeheee&hleeveeb efmLeefleyebOemLeevesYe met#cewkesefveheee&hleeveeb

Gvemes Gmeer kes heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~42~~

Gvemes $eerefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~43~~
Gvemes Gvekes ner heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~44~~
Gvemes elegefjefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~45~~
Gvemes Gmeer kes heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~46~~
Gvemes Demeb%eer hebesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~47~~
Gvemes Gmeer kes heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~48~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee mebKeeleJeeb Yeeie peevevee eeefnS~
kewmes ?
keeeWefke oes Fefve Deheee&hle kes JeereejmLeeve heueeshece kes mebKeeleJeW YeeieeceeCe nQ~ hejvleg Skesefve kes
JeereejmLeeve heueeshece ceW DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Yeeie osves hej Ske KeC[cee$e ueyOe neslee nw~ etBefke
eneB veeres keer jeefMe kee Thej keer jeefMe ceW Yeeie osves hej DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kee mebKeeleJeeb Yeeie Deelee
nw, Dele: Jen iegCekeej neslee nw Ssmee eleerle neslee nw~
oes Fbefe heee&hlekepeerJe kes es efmLeefleyebOemLeeve mebKeele iegCes nQ~ kewmes? Fmekee keejCe nw efke efJeMegeq Deewj
mebkeuesMe mes veeres, Thej Deewj ceOe kes efmLeefle mLeeveeW mes mebKeeleiegCes efmLeefle efJeMes<eeW ceW Jeereej osKee peelee nw~
Mebkee-pewmes met#ce Skesefve Deheee&hlekeeW leLee yeeoj Skesefve Deheee&hlekeeW kes efmLeefleyebOe mLeeveeW mes

42 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 49, 50

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKeeleiegCeeefve, leLee meJe&efJekeuesefveeheee&hleefmLeefleyebOemLeevesYees erefveheee&hleefmLeefleyebOemLeeveeefve efkeVe mebKeeleiegCeeefve Fefle esled ?

vewleod JeeJeb, efYeVepeeeflelJeeled efYeVeefmLeeflelJeee~
elegefjefveeheee&hlekeme efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKeeleiegCeeefve~ ceOeceefmLeefleefJeMes<esYeesOe: Gheefj e
mebKeeleiegCeeveeb JeereejmLeeveeveece$eesheuebYeeled~
Demebef%ehebesefveeheee&hleme iegCekeej: mebKeelee: meceee:~
DeOegvee mebef%ehebesefveeheee&hle-heee&hleeveeb efmLeefleyebOemLeeveefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

meefCCehebef ebeof eDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~49~~

lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~50~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeheueesheceme mebKeeleYeeiecee$eemebef%ehebesefveefmLeefleyebOemLeevew: Devle:keesekeesefcee$e mebef%ehebesefveeheee&hlekeme efmLeefleyebOemLeeves<eg Yeeies ke=les<eg mebKeeleheesheuebYeeled~

DeOegvee heee&hlekeme keLeles-mebeefle esveemeew DeJJeesiee{euheyenglJeoC[kees osMeeceMe&kemlesvee$eevleYet&leb
elegefJe&OeceuheyenglJeb YeCeles~ leeLee-De$eeuheyenglJeb efefJeOeb cetueeke=efle-DeuheyenglJeb DeJJeesiee{euheyenglJeb
esefle~ le$eeJJeesiee{euheyenglJeb efefJeOeb mJemLeevehejmLeeveYesosve~ le$e mJemLeeveb Je#eles-

met#ce Skesefve heee&hlekeeW kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ, Jewmes ner meye efJekeuesefve Deheee&hlekeeW kes
efmLeefleyebOemLeeveeW mes erefve heee&hlekeeW kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes keeesW veneR nw?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Gvekeer peeefle Je efmLeefle Gvemes efYeVe nw~
elegefjefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ, keeeWefke eneB ceOece efmLeefle efJeMes<e mes veeres
Je Thej mebKeeleiegCes JeereejmLeeve heees peeles nQ~
Demeb%eer hebesefve Deheee&hleke kee iegCekeej mebKeele mecee nw~
Deye meb%eer hebesefveDeheee&hleke Deewj heee&hleke peerJeeW kee efmLeefleyebOe efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

Gvemes meb%eer hebesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~49~~

Gvemes Gmeer kes heee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~50~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie cee$e Demeb%eer hebesefve kes efmLeefleyebOemLeeveeW

kee Devle: kees[ekees[er cee$e meb%eer hebesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeveeW ceW Yeeie osves hej mebKeelehe eehle
nesles nQ~
Deye heee&hleke kee keLeve kejles nQDeye etBefke en DeJJeesiee{DeuheyenglJeoC[ke osMeeceMe&ke nw, Dele: FmeceW DevleYet&le eej ekeej kes
DeuheyenglJe kees kenles nQ~ Jen Fme ekeej nw-eneB DeuheyenglJe cetueeke=efle DeuheyenglJe Deewj DeJJeesiee{
DeuheyenglJe kes Yeso mes oes ekeej kee nw~ FveceW DeJJeesiee{DeuheyenglJe mJemLeeve Deewj hejmLeeve kes Yeso mes oes
ekeej kee nw~ GveceW mJemLeeve kees kenles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 51

efleerees ceneefOekeej: / 43

meJe&mleeske: met#cewkesefveeheee&hlekeme efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e:~ efmLeefleyebOemLeeveeefve SkehesCe

efJeMes<eeefOekeeefve~ peIeve: efmLeefleyebOe: mebKeeleiegCe:~ Glke=: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~ SJeb met#cewkesefveheee&hleyeeojwkesefveheee&hleeheee&hleeveeb Deefhe JeeJeced~
erevf eeheee&hlekeme meJe&mleeske: efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e:~ efmLeefleyebOemLeeveeefve SkehesCe efJeMes<eeefOekeeefve~
peIeve: efmLeefleyebOe: mebKeeleiegCe:~ Glke=: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~
SJeb erefveheee&hle-$eerefve-elegefjefve-Demebef%ehebesefveheee&&hleeheee&hleeveeb e JeeJeb~
mebef%ehebesefveeheee&hlekeme meJe&mleeskees peIeve: efmLeefleyebOe:~ efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e: mebKeeleiegCe:~
efmLeefle-yebOemLeeveeefve SkehesCe efJeMes<eeefOekeeefve~ Glke=: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~ SJeb mebef%eheee&hlekemeeefhe
JeeJeb~
SJeb mJemLeeveeuheyenglJeb meceehleb~
De$e hejmLeeveeuheyenglJeeefokeeefve efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb heef"leJeeefve meefvle~
DeOegvee met#cewkesefveeheee&hlekeme mebkeuesMeefJeMegefmLeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meJJelLeesJee megngcesFbefoeDeheppeeemme mebefkeuesmeefJemeesefneCeeefCe~~51~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefmLeleees yeOeles SefYeefjefle kejCes Ie_eglhees: kece&efmLeefleyebOekeejCeheefjCeeceeveeb

efmLeefleyebOe Fefle JeheosMe:~ les<eeb mLeeveeefve DeJemLeeefJeMes<ee: efmLeefleyebOemLeeveeefve~

met#ce Skesefve Deheee&hleke kee efmLeefleyebOemLeeve efJeMes<e meyemes mleeske nw~ Gmemes efmLeefleyebOemLeeve Ske
he mes efJeMes<e DeefOeke nQ~ Gvemes peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCes nw~ Gmemes Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~
Fmeer ekeej met#ceSkesefve heee&hle Deewj yeeoj Skesefve heee&hle Je Deheee&hle peerJeeW kes Yeer kenvee eeefnS~
erefve Deheee&hleke kee efmLeefleyebOemLeeve efJeMes<e meyemes mleeske nw~ Gmemes efmLeefle yebOemLeeve Skehe mes
efJeMes<e DeefOeke nQ~ Gvemes peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~ Gmemes Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<ehe DeefOeke nw~
Fmeer ekeej erefve heee&hle leLee $eerefve, elegefjefve Deewj Demeb%eer hebesefve heee&hle Je Deheee&hle peerJeeW
kes Yeer kenvee eeefnes~
meb%eer hebesevf e Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe meyemes mleeske nw~ Gmemes efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e mebKeeleiegCee
nw~ Gmemes efmLeefleyebOemLeeve Ske he mes efJeMes<e DeefOeke nQ~ Gvemes Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~ Fmeer
ekeej meb%eer hebesefve heee&hleke kes Yeer kenvee eeefnS~
Fme ekeej mJemLeeve DeuheyenglJe meceehle ngDee~
eneB hejmLeeve DeuheyenglJe Deeefo kees efJemleej mes OeJeueeerkee ceW he{vee eeefnS~
Deye met#ce Skesefve Deheee&hleke kee mebkeuesMeefJeMegefmLeeve efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

met#ce Skesefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve meyemes mleeske nQ~~51~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpevekes eje efmLeefleeeb yebOeleer nQ Fme efJeen kes Devegmeej kejCe DeLe& ceW
Ie_ed elee nesves mes efmLeefleyebOe kes keejCeYetle heefjCeeceeW kees efmLeefleyebOe kene ieee nw~ Gvekeer DeJemLeeefJeMes<eeW kes
veece efmLeefleyebOemLeeve nQ~

44 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 51

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle les<eeb efmLeefleyebOekeejCeheefjCeeceeveeb eheCee efeeles~

efkeceLe&cesles<eeb eheCee efeeles ?
keejCeeJeieceejsCe kece&efmLeeflekeeee&JeieceveeLe eheCee efeeles~
ve e keejCesveJeieles keeee&Jeiece: mecekehesCe eefleheeles~ Deve$e leLeevegheuebYeeled~
De$e eheCee eceeCeceuheyenglJeefceefle $eerCevegeesieejeefCe YeJeefvle~
met$esuheyenglJeevegeesieejceskecesJe efkeceLe eefheleced ?
vew<e oes<e:, DeuheyenglJeeheCeeeeb leees& eesjhevleYee&Jeeled~ DeveJeielemeJeeceeCes<eg heefjCeeces<eg DeuheyenglJeeveghehees:~
le$e leeJeoskepeerJemeceemeceeefele mebkeuesMeefJeMege
q mLeeveees: eheCee efeeles~ leeLee-peIeveeeeb efmLeleew
meefvle mebkeuesMemLeeveeefve~ SJeb vesleJeb eeJeoglke=efmLeefleefjefle~ SJeb efJeMegefmLeeveeveeceefhe eheCee kele&Jee~
efJeMes<esCe-Glke=efmLeefleeYe=efle eheefeleJeb~
SJeb eheCee ielee~
peIeveeee: efmLeles: mebkeuesMemLeeveeveeb eceeCecemebKeelee: ueeskee:~ efleereeee: efmLelesjefhe DemebKeelee:
ueeskee:~ SJeb vesleJeb eeJeoglke=e efmLeefleefjefle~ SJeb efJeMegefmLeeveeveeceefhe efJehejerlesve eceeCeeheCee kele&Jee~
De$e eceeCeevegeesieejsCe metefeleeveeb esefCe-DeJenej-YeeieeYeeieeveeb eheCee keefj<eles~ le$e esefCeeheCee
efefJeOee-DevevlejesheefveOee hejbhejesefveOee e~

Deye efmLeefleyebOe kes keejCeYetle Gve heefjCeeceeW keer eheCee kejles nQ~
Mebkee-Fvekeer eheCee efkemeefuees keer peeleer nw?
meceeOeeve-keejCeheefj%eevehetJe&ke kece&efmLeeflehe keee& kee heefj%eeve kejeves kes efuees Gvekeer eheCee keer
pee jner nw~ keeeWefke peye leke keeeexlheeoke nsleg kee heefj%eeve veneR nes peelee, leye leke keee& kee heefj%eeve eLeeLe&lee
kees eehle veneR neslee nw, keeeWefke otmejer peien Jewmee heeee veneR peelee nw~
eneB eheCee, eceeCe Deewj DeuheyenglJe es leerve Devegeesieej nesles nQ~
Mebkee-met$e ceW Ske cee$e DeuheyenglJe Devegeesieej keer ner eheCee efkemeefuees keer ieF& nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Jes oesveeW DeuheyenglJe eheCee kes Debleie&le nQ~ keejCe en nw
efke melJe Deewj eceeCe kes De%eele nesves hej Ge heefjCeeceeW kes efJe<ee ceW DeuheyenglJe keer eheCee mecYeJe veneR nw~
GveceW heefnues Ske peerJemeceeme kee Deeee ueskej mebkeuesMe-efJeMegefmLeeveeW keer eheCee keer peeleer nw~ Jen
Fme ekeej nw-peIeve efmLeefle ceW mebkeuesMemLeeve nQ~ Fme ekeej efleereeefo efmLeefle ceW Yeer mebkeuesMemLeeveeW kees
Glke= efmLeefle leke ues peevee eeefnes~ Fmeer ekeej efJeMegefmLeeveeW keer Yeer eheCee kejvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee
nw efke Gvekeer eheCee Glke= efmLeefle mes ueskej kejvee eeefnS~
Fme ekeej eheCee meceehle ngF&~
peIeve efmLeefle kes mebkeuesMemLeeveeW kee eceeCe DemebKeele ueeske nw~ efleere efmLeefle kes Yeer mebkeuesMemLeeveeW kee
eceeCe DemebKeele ueeske ner nw~ Fme ekeej Glke= efmLeefle leke ues peevee eeefnes~ Gmeer ekeej efJeMegefmLeeveeW kes
Yeer eceeCe keer eheCee efJehejerle ece mes kejvee eeefnS~
eneB eceeCeevegeesieej mes metefele esefCe, DeJenej Deewj YeeieeYeeie keer eheCee kejles nQ~ GveceW esefCeeheCee
oes ekeej keer nw-DevevlejesheefveOee Deewj hejchejesheefveOee~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 52 mes 55

efleerees ceneefOekeej: / 45

Sles<eeb efJemlej: OeJeueeerkeeeeb Jeb~

DeOegvee yeeojwkesefveeheee&hlekeme mebkeuesMeefJeMegeqmLeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

yeeojsFbefoe Deheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~52~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cewkesefveeheee&hlekeme efmLeefleyebOemLeevesYees yeeojwkesefveeheee&hlekeme

efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKeeleiegCeeefve Fefle hetJe&met$ew: eefheleeefve meefvle~ De$e-met#cewkesefveeheee&hlekeme mebkeuesMeefJeMegefmLeevesYe: yeeojwkesefveeheee&hlekeme mebkeuesMeefJeMegefmLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve Fefle eefheleb met$es~
DeOegvee met#cewkesefveeheee&hleeoejYe mebe%f ehebesevf eheee&hlekeheeleb mebkeuesMeefJeMege
f mLeeveeheCeeLe eoMemet$eeCeJeleee&vles-

megngcesFbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~53~~

yeeojsFbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~54~~
yeerFbefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~55~~
Fvekee efJemleej OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deye yeeoj Skesefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeveeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

met#ce Skesefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMege

f mLeeveeW mes yeeoj Skesefve Deheee&hleke
kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~52~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-met#ce Skesefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeveeW keer Dehes#ee yeeoj Skesefve
Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ, Ssmee hetJe& met$eeW ceW kene pee egkee nw~ eneB met#ce Skesefve
Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeveeW mes yeeoj Skesefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes
nQ Ssmee met$e ceW eefhele efkeee nw~
Deye met#ce Skesefve Deheee&hleke mes DeejbYe kejkes meb%eer hebesefveheee&hleke hee&vle mebkeuesMeefJeMegefmLeeve
kees eefhele kejves nsleg yeejn met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gvemes met#ce Skesefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~53~~

Gvemes yeeoj Skesefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMege
f mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~54~~
Gvemes erefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~55~~

46 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 56 mes 64

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yeer F b e f o eheppeeemme meb e f k eues m e-ef J emees e f n eCeeef C e Demeb K es p peiegCeeefCe~~56~~

leerFbefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~57~~
leer F b e f o eheppeeemme meb e f k eues m e-ef J emees e f n eCeeef C e Demeb K es p peiegCeeefCe~~58~~
eGefjbefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~59~~
eGef j b e f o eheppeeemme meb e f k eues m e-ef J emees e f n eCeeef C e Demeb K es p peiegCeeefCe~~60~~
DemeefCCehebefebefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~61~~
DemeefCCehebefebefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~62~~
meefCCehebefebefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~63~~
meefCCehebefebefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~64~~
erefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~56~~
$eerefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~57~~
$eerefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~58~~
elegefjefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~59~~
elegefjefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~60~~
Demeb%eer hebesefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~61~~
Demeb%eer hebesefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~62~~
meb%eer hebesefve Deheee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~63~~
meb%eer hebesefve heee&hleke kes mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~64~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 65

efleerees ceneefOekeej: / 47

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cewkesefveheee&hlekeme mebkeuesMeefJeMegefmLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~ De$e

iegCekeej: heueeshecemeemebKeeleYeeie:~ met#cewkesefveheee&hlees efJeMegdeceeCees yeeojwkesefveeheee&hlekeme
meJe&efmLeefleyebOemLeevesYe: mebKeeleiegCeeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve DeOeeshemejefle, mebefkeueMeceeveesefhe lesYe:
mebKeeleiegCeeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve Gheefj eefle Fefle iegheosMeeled~
Deeses GejesejecesCe DemebKeeleiegCeeefve mebkeuesMeefJeMegefmLeeveeefve YeJeefvle Fefle %eeleJeb~
De$e meJe&$e iegCekeej: heueeshecemeemebKeeleYeeiees %eeleJe:~
yeOele Fefle yebOe:, efmLeefleeemeew yebOee efmLeefleyebOe:, leme mLeeveceJemLeeefJeMes<e: efmLeefleyebOemLeeveb~
SJeceLe&heoceeefele eheCeeLe&cegheefjcemet$ekeueehe Deeieleesefmle~
DeOegvee mebeleeveeb peIeveefmLeefleyebOeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meJJelLeesJees mebpeomme penCCeDees efefoyebOees~~65~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefmLeefleyebOemLeeveeefve SleeJeefvle YeJevleerefle hetJe eefheleeefve~ mebeefle le$e

SkewkeefmLeefleyebOemLeevecesleeJele: meceeeved ie=nerlJee YeJeleerefle eheCeeLe peIeveeslke=efmLeefleeheCee$eeielee~
De$e peIeveeslke=efmLeefleeheCeeeeb meJeeceeCeeefveeesieejs cegkelJeeuheyenglJeb ewJe efkeceLe eefheleced?
vew<e oes<e:, eheCee-eceeCeeefJeveeYeeefJe-DeuheyenglJeefceefle ke=lJee leoeheCeeled~ lemceeo$e

efmeevleefebleeceefCeerkee-met#ceSkesefve heee&hleke kes mebkeuesMeefJeMegef mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~

eneB iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw~ keeeWefke met#ce Skesefve heee&hleke peerJe efJeMeg neslee
ngDee yeeoj Skesefve Deheee&hleke mes meye efmLeefleyebOemLeeveeW keer Dehes#ee mebKeeleiegCee efmLeefleyebOemLeeve veeres nlee
nw leLee JeneR mebkeuesMe kees eehle neslee ngDee Yeer Ge mLeeveeW keer Dehes#ee mebKeeleiegCes efmLeefleyebOe mLeeve Thej
e{lee nw, Ssmee ieg kee GheosMe nw~
Deeies-Deeies Gejesej ece mes DemebKeeleiegCes mebkeuesMeefJeMegefmLeeve nesles nQ Ssmee peevevee eeefnS~
eneB meJe&$e iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie peevevee eeefnS~
pees yebeOee peelee nw Gmes yebOe kenles nQ, efmLeeflemJehe yebOe kees efmLeefleyebOe kenles nQ, Gme efmLeefleyebOe kee mLeeve
DeLee&led DeJemLeeefJeMes<e efmLeefleyebOemLeeve kenueelee nw~ Fme ekeej DeLe&heo keer Dehes#ee eheCee kejves nsleg Deeies kes
met$eeW kee mecetn Deeee nw~
Deye mebeleeW kee peIeveefmLeefleyebOe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

mebele peerJe kee peIeve efmLeefleyebOe meyemes mleeske nQ~~65~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efmLeefleyebOemLeeve Fleves nesles nQ en hetJe& ceW eheCe kej egkes nQ~ Deye GveceW
Ske-Ske efmLeefleyebOe mLeeve kees Fleves mecee enCe kejkes neslee nw Ssmee eefhele kejves nsleg peIeve Deewj Glke=
efmLeefle keer eheCee eneB kener ieF& nw~
Mebkee-Fme peIeve Glke=efmLeefle eheCee ceW meled eheCee eceeCe DevegeesieejeW kees es[kej Ske cee$e
DeuheyenglJe keer eheCee efkemeefuees keer ieF& nw?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke DeuheyenglJe eheCee Deewj eceeCe kee DeefJeveeYeeJeer nw, Fmeer

48 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 65

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeuheyenglJeevleYet&leeheCeeeceeCes s Je#esles~ leeLeeelego&Meeveeb peerJemeceemeeveeb peIeveeslke=efmLeleer mle:~

Fefle eheCee ielee~
elegCee&ceefhe SkesefveeCeeb ceesnpeIeveefmLeefle: heueeshecemeemebKeeleYeeiesve Tveb meeiejesheceb YeJeefle~
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-Jesoveere-DevlejeeeCeeb peIeveefmLeefle: meeiejesheceme mehleYeeies<eg ef$eYeeieeceeCee
heueesheceme DemebKeeleYeeiesve Tvee YeJeefle~ veece-iees$eeespe&IeveefmLeefle: heueeshecemeemebKeeleYeeiesve nervee
meeiejesheceme mehleYeeies<eg efYeeiecee$ee~ Deeeg<ees peIeveefmLeefle: #egYeJeenCecee$eb YeJeefle~
Sles<eeceglke=efmLeefleeceeCecegeles~ leeLeeelegCee&ceefhe SkesefveeCeeb Glke=efmLeefle: ceesnveereme Skeb meeiejesheceb~ %eeveeJejCeere-oMe&veeJejCeereJesoveere-DevlejeeeCeeb meeiejesheceme mehleYeeies<eg heefjhetCee& ef$eYeeieeceeCee~ veece-iees$eees: meeiejesheceme mehleYeeies<eg
heefjhetCee& efYeeiecee$ee~ efJeMes<esCe leg-met#cewkesefveheee&hleeheee&hle-yeeojwkesefveeheee&hleeveeceglke=efmLeefleyebOe:
yeeojwkesefve-heee&hlekemeeslke=efmLeefle yebOeeled heueesheceme DemebKeeleYeeiesveesvee YeJeefle~ Deeeg<e: Glke=:
efmLeefleyebOe: hetJe&keesefeceeCee mJeke-mJekeeslke=eyeeOeeee: DeefOekee Deefmle~
erevf eeefoYe DeejYe Demebe%f ehebesevf ehee&l eefceefle eLeeecesCe ceesnveereme peIeve: efmLeefleyebOe: heueesheceme
mebKeeleYeeiesve Tveb hebeefJebMeeflemeeiejesheceeefve, hebeeMelmeeiejesheceeefCe, meeiejesheceMeleb, meeiejeshecemeneb YeJeleerefle

keejCe DeuheyenglJe kes Debleie&le nesves mes eheCee Deewj eceeCe oesveeW DevegeesieejeW kee keLeve kejles nQ~ Jen Fme
ekeej nw-eewon peerJemeceemeeW kes peIeve Je Glke= efmLeefleeeB nQ~
Fme ekeej eheCee meceehle ngF&~
eejeW ner Skesefve peerJeeW kes ceesn keer peIeve efmLeefle heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve Ske
meeiejeshece eceeCe nw~ %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-Jesoveere Deewj Deblejee keer peIeve efmLeefle meeiejeshece kes meele YeeieeW
ceW mes leerve YeeieeceeCe heueeshece kes DemebKeele Yeeie mes nerve neslee nw~ veece Deewj iees$e keer peIeve efmLeefle heueeshece
kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW oes Yeeie (2/7) eceeCe nw~ Deeeg keer peIeve
efmLeefle #egYeJe enCe eceeCe nesleer nw~
Fvekeer Glke= efmLeefle kee eceeCe kenles nQ~ pees Fme ekeej nweejeW SkesefveeW ceW ceesnveere kece& keer Glke= efmLeefle kee eceeCe kenles nQ, pees Fme ekeej nw-ceesnveere
kece& keer Glke= efmLeefle Ske (1) meeiejeshece eceeCe nw~ %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, Jesoveere Deewj Deblejee
kece& keer Glke= efmLeefle Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes heefjhetCe& leerve Yeeie (3/7) eceeCe nw~
veece Je iees$e kece& keer Glke= efmLeefle meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes heefjhetCe& oes Yeeie eceeCe nw~ efJeMes<e
Flevee nw efke met#ce Skesefve heee&hle-Deheee&hle leLee yeeoj Skesefve Deheee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe yeeoj
Skesefve heee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe keer Dehes#ee heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve neslee nw~ Deeeg kee
Glke= efmLeefleyebOe Deheveer-Deheveer Glke= DeeyeeOee mes DeefOeke Ske hetJe&keesef eceeCe nw~
erefve mes ueskej Demeb%eer hebesefve leke eLeeece mes ceesnveere kee peIeve efmLeefleyebOe heueeshece kes
mebKeeleJeW Yeeie mes nerve heeerme meeiejeshece, heeeme meeiejeshece, meew meeiejeshece Deewj npeej meeiejeshece eceeCe
neslee nw~ %eeveeJejCeere Deeefo eej keceeX keer peIeve efmLeefleyebOe kee Yeer keLeve Fmeer ekeej mes kejvee eeefnes~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 65

efleerees ceneefOekeej: / 49

%eeleJeced~ %eeveeJejCeeefoelegCee kece&CeecesJeb ewJe JeeJeced~ efJeMes<esCe-hebeefJebMeefle-hebeeMeled-MelemenemeeiejesheceeCeeb mehleYeeies<eg ef$eYeeiee heueesheceme mebKeeleYeeiesve Tvee YeJeefle~ SJeb veeceiees$eees:~ veJeefj
mehleYeeies<eg efYeeiee Fefle JeeJeb~ Deeeg<ees peIeveefmLeefleyebOe: #egYeJeenCeb peIeveeyeeOeeee DeYeefOekeb
YeJeefle~
Glke=efmLeefleyebOees erevf es<eg ceesnveereme hebeefJebMeeflemeeiejesheceeefCe~ elegCee kece&Ceeb hebeefJebMeefle meeiejesheceeveeveeb
mehleYeeies<eg ef$eYeeieeceeCee~ veece-iees$eees: hebeefJebMeeflemeeiejesheceeveeveeb mehleYeeies<eg efYeeiecee$ee~ Deeeg<e:
Glke=efmLeefle: hetJe&keesefeceeCee~ $eerefveme eLeeecesCe hebeeMelmeeiejesheceeveeveeb mehle-mehleYeeiee ef$emehleYeeiee
efmehleYeeiee- Glke=efmLeefleYe&Jeefle~ Deeeg<e: hetJe&keesefeceeCee~
elegefjefves<eg meeiejesheceMeleme mehle-mehleYeeiee ef$emehleYeeiee efmehleYeeiee heefjhetCee& YeJeefle~ Deeeg<e:
hetJe&keesefeceeCee~ Demebef%ehebesefves<eg meeiejeshecemeneme mehle-mehle Yeeiee ef$emehleYeeiee efmehleYeeiee
Glke=efmLeefleyebOe:~ Deeeg<e: Glke=efmLeefleyebOe: heueesheceme DemebKeeleYeeie:~
Demebef%ehebesefves<eg meeiejeshecemeneme mehle-mehle Yeeiee, ef$emehleYeeiee efmehleYeeiee Glke=efmLeefleyebOe:~
Deeeg<e: Glke=efmLeefleyebOe: heueesheceme DemebKeeleYeeie:~
mebe%f ehebesevf eeheee&hlekeme mehleeveeb kece&Ceeb peIeveefmLeefleyebOe: Glke=efmLeefleyebOee Devle:keesekeesef eceeCeb~

efJeMes<e Flevee nw efke Gvekee peIeveefmLeefleyebOe erefveeefokeeW kes eceMe; heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie mes nerve
heeerme, heeeme, meew Deewj npeej meeiejesheceeW kes meele YeeieeW ceW mes leerve Yeeie (3/7) eceeCe nw DeLee&led (25-3/
7, 50-3/7, 100-3/7, 1000-3/7 mee.) kenvee eeefnes SJeb veece-iees$e kee Yeer Fmeer ekeej nw~ Devlej en
nw efke meele YeeieeW ceW mes oes Yeeie nw~ DeLee&led 25-2/7, 50-2/7, 100-2/7, 1000-2/7 meeiejeshece
(heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie mes nerve) nw~ Deeeg kee peIeve efmLeefleyebOe peIeve DeeyeeOee mes meefnle #egYeJeenCe
eceeCe neslee nw~
erefve peerJeeW ceW ceesnveere kece& keer Glke= efmLeefleyebOe heeerme meeiejeshece eceeCe nesleer nw~ eej keceex kee
Glke= efmLeefleyebOe heeerme meeiejesheceeW kes leerve yes meele (3/7) Yeeie eceeCe neslee nw~ veece iees$e kee Glke=
efmLeefleyebOe heeerme meeiejesheceeW kes oes yes meele (2/7) Yeeie eceeCe neslee nw~ Deeeg kee Glke= efmLeefleyebOe Ske
hetJe&keesef eceeCe neslee nw~
$eerefve peerJe kes eLeeece mes-ceesnveere, %eeveeJejCeere SJeb veece-iees$e keceeX keer Glke= efmLeefle eceMe:
heeeme meeiejesheceeW ceW meele yes meele Yeeie (7/7) leerve yes meele Yeeie (3/7) Deewj oes yes meele Yeeie (2/7)
eceeCe nw-Deeeg keer Glke= efmLeefle Ske hetJe&keesef eceeCe nesleer nw~
elegefjefve peerJeeW ceW ceesnveere, %eeveeJejCeere SJeb veece-iees$e keceeX kee Glke= efmLeefleyebOe meew meeiejeshece kes
meele yes meele Yeeie, leerve yes meele Yeeie Deewj oes yes meele Yeeie eceeCe nesleer nw~ Deeeg kee Glke= efmLeefleyebOe
heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie neslee nw~
Demeb%eer hebesefve peerJeeW ceW Gheeg&e keceeX kee Glke= efmLeefleyebOe eceMe: Ske npeej meeiejeshece kes meele yes
meele Yeeie (7/7), leerve yes meele Yeeie (3/7) Deewj oes yes meele Yeeie (2/7)eceeCe neslee nw~ Deeeg kee Glke=
efmLeefleyebOe heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe neslee nw~
meb%eer hebesefve Deheee&hleke peerJe kes Deeeg kes efyevee meele keceeX kee peIeve efmLeefleyebOe Deewj Glke= efmLeefle-

50 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 66

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeg<ees peIeveefmLeefleyebOe: #egYeJeenCeb, Glke=efmLeefleyebOe: hetJe&keesefeceeCeced~ mebef%ehebesefveheee&hlekeme

Jesoveereme peIeveefmLeefleyebOe: eoMe cegntlee&:~ veeceiees$eeesjcegntlee&:~ Mes<eeCeeb kece&Ceeb efYeVecegntle~
Glke=efmLeefleyebOe: ceesnveereme mehleeflekeesekeesefmeeiejesheceb, elegCee kece&Ceeb ef$ebMelkeesekeesefmeeiejesheceb,
veece-iees$eees: efJebMeeflekeesekeesefmeeiejesheceb~ Deeeg<e: $eeefebMelmeeiejesheceeefCe meeeflejskeeefCe~
SJeb eceeCeeheCee ielee~
mebelesles<eeb efmLeefleyebOemLeeveeveeceuheyenglJecegeles~ leeLee-meJe&mleeske: mebeleme peIeveefmLeefleyebOe:~
De$e met#cemeebhejeefekeMegeqmebeleme ejceefmLeefleyebOees peIeve Fefle ie=nerleJe:~
Dele: Gheefj efmLeefleyebOees peIevehesCe efkeVe ie=eles ?
ve ie=eles, Gheefj ke<eeeeYeeJesve efmLeefleyebOeeYeeJeeled~
#eerCeke<eeeiegCemLeevesefhe Skemeceefekee efmLeefle: Devleceg&ntle&cee$emet#cemeebhejeefekeejceefmLeefleyebOeeled
DemebKeeleiegCenervee ueYeles~ mee efkeVe ie=eles ?
vewleled, efleereeefo mecees<eg DeJemLeeveme efmLeefleefjefle JeheosMeeled~ ve eeslheefekeeues efmLeefleYe&Jeefle, efJejesOeeled~
DeOegvee yeeojwkesefveeoejYe Demebe%f ehebesevf eheeleheee&hleeheee&hleeveeb peIeveeslke=efmLeefleyebOeefveheCeeLe elegeJf eMeeflemet$eeefCe
DeJeleee&vles-

yeeojsFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees DemebKesppeiegCees~~66~~

yebOe Devle: kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe neslee nw~ Deeeg kee peIeve efmLeefleyebOe #egYeJeenCe eceeCe leLee Glke=
efmLeefleyebOe hetJe&keesef eceeCe nw~ meb%eer hebesefve heee&hleke kes Jesoveere kee peIeve efmLeefleyebOe yeejn cegntle& eceeCe
neslee nw~ veece SJeb iees$e kee peIeve efmLeefleyebOe Gmekes Dee" cegntle& eceeCe neslee nw~ Mes<e keceeX kee Devleceg&ntle& nw~
Ge peerJe kes ceesnveere keer Glke= efmLeefleyebOe meej kees[ekees[er meeiejeshece, %eeveeJejCeere Deeefo eej keceeX kee
Glke= efmLeefleyebOe leerme kees[ekees[er meeiejeshece Deewj veece Je iees$e kee Glke= efmLeefleyebOe yeerme kees[ekees[er
meeiejeshece eceeCe neslee nw~ Deeeg kee Glke= efmLeefleyebOe meeefOeke lesleerme meeiejeshece eceeCe neslee nw~
Fme ekeej eceeCeeheCee meceehle ngF&~
Deye Fve efmLeefleyebOemLeeveeW kes DeuheyenglJe kees kenles nQ~ Jen Fme ekeej nw-mebele kee peIeve efmLeefleyebOe
meyemes mleeske nw~ eneB met#cemeechejeefeke Mege
f mebele kes Debelf ece efmLeefleyebOe kees peIeve enCe kejvee eeefnes~
Mebkee-Fmemes Thej kes efmLeefleyebOe kees peIeve mJehe mes keeeW veneR enCe efkeee ieee nw?
meceeOeeve-veneR enCe efkeee nw, keeeWekf e Thej ke<eee kee DeYeeJe nesves mes efmLeefleyebOe kee DeYeeJe heeee peelee nw~
Mebkee-#eerCeke<eee iegCemLeeve ceW Yeer Ske meceeJeeueer efmLeefle met#cemeechejeefeke kes Devleceg&ntle& cee$e
Debeflece efmLeefleyebOe keer Dehes#ee DemebKeeleiegCeer nerve heeeer peeleer nw~ Gmekee enCe keeeW veneR efkeee peelee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke efleereeefo meceeeW ceW DeJeefmLele jnves kee veece efmLeefle nw~ Glheefe
mecee ceW keneR efmLeefle veneR nesleer, keeeWefke Jewmee nesves mes efJejesOe Deelee nw~
Deye yeeoj Skesefve mes ueskej Demeb%eer hebesefve hee&vle heee&hle-Deheee&hle peerJeeW kes peIeve Deewj Glke=
efmLeefle yebOe efveheCe kejves nsleg eewyeerme met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes yeeoj Skesefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe DemebKeeleiegCee nw~~66~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 67 mes 71

efleerees ceneefOekeej: / 51

efmeevleefebleeceefCeerkee-De$e iegCekeej: heueesheceme DemebKeeleYeeie:~ Devleceg&ntle&cee$emebeleefmLeefleyebOesve

heueesheceme DemebKeele-Yeeiesveesvemeeiejeshececee$eyeeojwkesefve heee&hlepeIeve efmLeefleyebOes Yeeies les heueesheceme
DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~

megngcesFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~67~~

yeeojsFbefoeDeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~68~~
De$e efJeMes<e: heueesheceme DemebKeeleYeeieeceeCeJeereejmLeevecee$e:~

megngcesFbefoe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~69~~

De$e efJeMes<e: yeeojwkesefveeheee&hlekeme peIeveefmLeefleyebOeeled met#cewkesefveeheee&hlekeme DeOemleveJeereejmLeevecee$eesefmle~

lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~70~~

efJeMes<e: met#cewkesefveeheee&hlekeme JeereejmLeevecee$e:~

yeeojsFbefoeDeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~71~~

efkeevcee$ees efJeMes<e:? met#cewkesefveeheee&hlekeme Glke=efmLeefleyebOeeogheefjceyeeojwkesefveeheee&hleJeereejmLeevecee$eesefmle~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw, keeeWefke mebele kes
Debleceg&ntle& heefjefcele efmLeefleyebOe kee yeeoj Skesefve heee&hleke kes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve
meeiejeshece eceeCe peIeve efmLeefleyebOe ceW Yeeie ossves hej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmemes met#ce Skesefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~67~~
Gmemes yeeoj Skesefve Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~68~~
eneB efJeMes<e heueeshece kee DemebKeeleJeeb YeeieeceeCe JeereejmLeeve cee$e nw~
met$eeLe&-

Gmemes met#ce Skesefve Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~69~~
eneB efJeMes<e Skesefve Deheee&hleke kes peIeve efmLeefleyebOe mes met#ce Skesefve Deheee&hleke mebyebOeer veeres kes
JeereejmLeeve kes yejeyej nw~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~70~~

eneB efJeMes<e met#ce Skesefve Deheee&hleke kee Jeereej mLeeve cee$e nw~
met$eeLe&-

yeeoj Skesefve Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~71~~

efJeMes<e efkelevee nw? Jen met#ce Skesefve Deheee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe mes Thej kes yeeoj Skesefve
Deheee&hleke kes JeereejmLeeve kes yejeyej nw~

52 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 72 mes 76

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

megngcesFbefoeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~72~~

yeeojwkesefveeheee&hle-Glke=efmLeefleyebOeeogheefjcesCe yeeojwkesefveeheee&hleJeereejmLeevesYe: mebKeeleiegCesve

met#cewkesefve heee&hlekeme JeereejmLeevesve heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$esCe~

yeeojsFbefoeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~73~~

met#cewkesefveheee&hlekeme Glke=efmLeefleyebOeeogheefjcew: heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eyeeojwkesefveheee&hleJeereejmLeevew: efJeMes<eeefOekeesefmle~

yeerFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~74~~

De$e iegCekeej: efkebefeotvehebeefJebMeefleheeefCe~

lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~75~~

erevf eeheee&hlepeIeveefmLeefleyebOeeled DeOe: heueesheceme mebKeeleYeeiecee$eJeereejmLeeveeefve Deheme=le erevf eheee&hlekeme peIeveefmLeefleyebOemeeJemLeeveeled~

lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~76~~

mJekepeIeveefmLeefleyebOeeled heueesheceme mebKeeleYeeiecee$eJeereejmLeeveeefve Gheefj eeflJee mJekeeslke=efmLeefleyebOe-meceglhees:~

met$eeLe&-

met#ce Skesefve heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~72~~

yeeoj Skesefve Deheee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe kes Thej yeeoj Skesefve Deheee&hleke kes JeereejmLeeve mes
mebKeeleJeW Je heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe met#ce Skesefve heee&hleke kes JeereejmLeeve mes DeefOeke nw~
met$eeLe&-

yeeoj Skesefve heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~73~~

Jen met#ce Skesefve heee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe mes Thej heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e yeeoj
Skesefve heee&hleke kes Jeereej mLeeveeW mes efJeMes<e DeefOeke nw~
met$eeLe&-

oes Fefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~74~~

eneB iegCekeej keg kece heeermehe nw~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~75~~

Fmekee keejCe en nw efke erefve Deheee&hleke kes peIeve efmLeefleyebOe mes veeres heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie
cee$e JeereejmLeeve nkej erefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe DeJeefmLele nw~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~76~~

keeeWefke Deheves peIeve efmLeefleyebOe mes heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie cee$e JeereejmLeeve Thej e{kej Dehevee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 77 mes 81

efleerees ceneefOekeej: / 53

lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~77~~

erevf eheee&hleme Glke=efmLeefleyebOeeled heueesheceme mebKeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeefve Gheefj DeYeglme=le

erefveheee&hleme Glke=efmLeefleyebOeeJemLeeveeled~

leerFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~78~~

De$e efJeMes<e: heueesheceme mebKeeleYeeiesveesvehebeefJebMeeflemeeiejeshececee$eesefmle~

leerFbefoeDeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~79~~

heueesheceme mebKeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekeesefmle~ $eerefveeheee&hlepeIeveefmLeefleyebOeeled heueesheceme

mebKeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeefve DeOeesheme=le $eerefveheee&hlekeme peIeveefmLeefleyebOeeJemLeeveeled~

lemmesJe GkekemmeefefoyebOees efJemesmeeefnDees~~80~~

heueesheceme mebKeeleYeeieeceeCemJekeJeereejmLeevecee$esCe~

leerFbefoeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~81~~

$eerefveeheee&hlekeme Glke=efmLeles: Gheefjce$eerefveheee&hleJeereejmLeevew: heueesheceme mebKeeleYeeiecee$ew:

efJeMes<eeefOekeesefmle~

Glke= efmLeefleyebOe GlheVe neslee nw~

met$eeLe&-

Gmeer heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~77~~

keeeWefke erefve heee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe mes heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e efmLeefleyebOemLeeve
Thej peekej erefve heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe DeJeefmLele nw~
met$eeLe&-

leerve Fefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~78~~

eneB efJeMes<e heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie mes nerve heeerme meeiejeshece eceeCe nw~
met$eeLe&-

leerve Fefve Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~79~~

eneB heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e mes efJeMes<e DeefOeke nw, keeeWekf e $eerevf e Deheee&hleke kes peIeve efmLeefleyebOe mes
heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e efmLeefleyebOemLeeve veeres peekej $eerevf e heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe DeJeefmLele nw~
met$eeLe&-

Gmeer kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~80~~

heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie cee$e Deheves JeereejmLeeveeW kes eceeCe efJeMes<e DeefOeke nw~
met$eeLe&-

$eerefve heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~81~~

Jen $eerefve Deheee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe mes Thej kes heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie cee$e $eerefve kes
JeereejmLeeveeW mes efJeMes<e DeefOeke nQ~

54 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 82 mes 86

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eGefjbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~82~~

De$e efJeMes<e: heueesheceme mebKeeleYeeiesveesvehebeeMelmeeiejeshececee$e:~

lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~83~~

De$e efJeMes<e: heueesheceme mebKeeleYeeiecee$e:~ elegefjefveeheee&hlekepeIeveefmLeefleyebOeeoOe: heueesheceme

mebKeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeefve elegefjefveeheee&hlekeefmLeefleyebOemLeevesYe: mebKeeleiegCeeefve DeJeleere&
elegefjefve-heee&hlepeIeveefmLeefleyebOeeJemLeeveeled~

lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~84~~

De$e efJeMes<e: heueesheceme mebKeeleYeeiecee$eesefmle~

lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~85~~

elegejf efveeheee&hlekeefmLeefleyebOemLeevesYe: mebKeeleiegCesve elegejf efveeheee&hlekeeslke=efmLeefleyebOeeled GheefjcesCe

elegefjefveheee&hleJeereejmLeevecee$esCe efJeMes<eeefOekeesefmle~

DemeefCCehebefebefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~86~~

met$eeLe&-

elegefjefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~82~~

eneB efJeMes<e heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie mes nerve heeeme meeiejeshece cee$e nw~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~83~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB efJeMes<e heueeshece kee mebKeeleJeebb YeeieeceeCe nw, keeeWekf e elegejf efve
Deheee&hleke kes peIeve efmLeefleyebOe mes veeres heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e neskej elegejf efve Deheee&hleke kes
efmLeefleyebOemLeeveeW mes mebKeeleiegCes efmLeefleyebOemLeeve nkej elegejf efve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe DeJeefmLele nw~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~84~~

eneB efJeMes<e kee eceeCe heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e nw~
met$eeLe&-

Gmeer heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~85~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen elegefjefve Deheee&hleke kes efmLeefleyebOemLeeveeW mes mebKeeleiegCes Ssmes

elegefjefve Deheee&hleke kes Glke= efmLeefleyebOe mes Thej kes elegefjefve heee&hleke kes JeereejmLeeveeceeCe mes
efJeMes<e DeefOeke nw~
met$eeLe&-

Demeb%eer hebesefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~86~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 87 mes 91

efleerees ceneefOekeej: / 55

De$e iegCekeej: mebKeelee: meceee:~

lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~87~~

De$e efJeMes<e: heueesheceme mebKeeleYeeiecee$e:~

lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~88~~

De$e efJeMes<e: mJekeJeereejmLeevecee$eesefmle~

lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~89~~

De$eeefhe efJeMes<e: heueesheceme mebKeeleYeeiecee$ees %eeleJe:~
DeOegvee mebelemeeslke=efmLeefleyebOeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

mebpeomme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~90~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e iegCekeej: mebKeelee: meceee: meeiejeshecemenesCe Devle:keesekeesdeeb

DeheJeefle&leeeeb mebKeelemeceeesheuebYeeled~
mebeleemebeleme peIeveeslke=efmLeefleyebOeeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

mebpeoemebpeomme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~91~~

eneB iegCekeej mebKeele mecee nQ~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~87~~

eneB efJeMes<e heueeshece kee mebKeeleJeeb Yeeiecee$e nw~
met$eeLe&-

Gmeer Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~88~~

eneB efJeMes<e Deheves JeereejmLeeve eceeCe nw~
met$eeLe&-

Gmeer heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~89~~

eneB Yeer efJeMes<e heueeshece kee mebKeeleJeeb Yeeiecee$e peevevee eeefnS~
Deye mebele kes Glke= efmLeefleyebOe kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

mebele kee Glke= efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~90~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej mebKeele mecee nQ, keeeWefke npeej meeiejesheceeW kee Deble:kees[ekees[er ceW Yeeie osves hej mebKeele mecee eehle nesles nQ~
Deye mebeleemebele kes peIeve Deewj Glke= efmLeefleyebOe kee eefleheeove kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mebeleemebele kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~91~~

56 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 92 mes 95

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lemmesJe GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~92~~

efmeebleefevleeceefCeerkee
De$e keefeoen-efceLeelJeeefYecegKeejcemeceeeceemebeleme Glke=efmLeefleyebOeeoefhe mebeleemebeleme
peIeveefmLeefleyebOe: mebKeeleiegCe: keglees YeJeleerefle esled ?
Deeeee&: eenvewleled, osMeIeeeflemebpJeueveesoecehes#e meJe&IeeefleeleeKeeveesoeme DevevleiegCelJeeled~ ve e keejCes mleeskes
meefle keee&me yenglJeb mebYeJeefle, efJejesOeeled~
DemewJe efceLeelJeeefYecegKeejcemeceeJeefle&-mebeleemebeleme Glke=efmLeefleyebOees ie=nerleJe:~
Demebelemeceiefheee&hleeheee&hleme peIeveeslke=efmLeefleyebOeeefleheeoveeLe met$eelegeceJeleee&les-

Demebpeomecceeefoef heppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~93~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGoeieleeleeKeeveeled lemewJe DeeleeKeeveesoeme DevebleiegCelJeeled~

lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~94~~

Deheee&hlekeeues DeefleefJeMegdee: efmLeefleyebOeehemejCeefveefceeeee: DeYeeJeeled~

lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~95~~

Ge peerJe kee ner Glke= efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~92~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& Mebkee kejlee nw-efceLeelJe kes DeefYecegKe ngS Debeflece meceeJeleea
eceemebele kes Glke= efmLeefleyebOe mes Yeer mebeleemebele peerJe kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee keeeW nw?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ-Ssmee veneR nw, keeeWefke osMeIeeleer mebpJeueve ke<eee kes Goe keer Dehes#ee
meJe&Ieeleer eleeKeeveeJejCe ke<eee kee Goe DevevleiegCee nw Deewj keejCe kes mleeske nesves hej keee& keer DeefOekelee
mecYeJe veneR nw, keeeWefke Jewmee nesves ceW efJejesOe Deelee nw~
FvneR efceLeelJe kes DeefYecegKe ejcemeceeJeleea mebeleemebele kee Glke= efmLeefleyebOe enCe kejvee eeefnS~
Deye Demeeble meceief heee&hleke Deewj Deheee&hleke keer peIeve-Glke= efmLeefleyebOe kee eefleheeove kejves
nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Demebele meceief heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~93~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Gmemes eleeKeeveeJejCe kes Goe keer Dehes#ee DeeleeKeeveeJejCe

kee Goe DevebleiegCee nw~
met$eeLe&-

Gmeer kes Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~94~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Deheee&hlekeeue ceW efmLeefleyebOeehemejCe ceW efveefceeYetle DeefleMee efJeMegef

kee DeYeeJe nw~
met$eeLe&-

Gmeer kes Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~95~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 96 mes 98

efleerees ceneefOekeej: / 57

Deheee&hlekeeues meJe&efJeMegsve DemebelemeceiefpeerJesve yeOeceeveefmLeefleyebOeeoheee&hlekeeues ewJe

DemebelemeceiefpeerJesve meJeexlke=mebkeuesMesve yeOeceeveefmLeles: mebKeeleiegCelJeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~

lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~96~~

kegle:? Deheee&hleemebelemeceieqmeJeexlke=mebkeuesMeeled heee&hleemebelemeceiefmeJeexlke=mebkeuesMeme

DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
mebef%ehebesefveheee&hleeheee&hleeveeb peIeveeslke=efmLeefleyebOeeefleheeoveeLe met$eelegeceJeleee&les-

meefCCeefceeFefhebefebefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~97~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebelemeceiefpeerJeme meJeexlke=mebkeuesMeeled mebef%eefceLeeef hebesefveheee&hlemeJe&peIevemebkeuesMeme DevebleiegCelJeesheuebYeeled, mebkeuesMeJe=d ee efmLeefleyebOeJe=e

f efveefceelJeeled~ efceLeelJeesoeefveefceesve Jee Demebelemeceief-meJeexlke=efmLeefleyebOeeled mebeceeefYecegKeejcemeceeefceLeeefpeerJeme peIeveefmLeefleyebOe: mebKeeleiegCeesefmle~

lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~98~~

mebeceeefYecegKeejcemeceeefceLeeefmebkeuesMeeled Deheee&hleefceLeeefmeJe&peIevemebkeuesMeme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Deheee&hlekeeue ceW meJe&efJeMeg Demebele meceief peerJe kes eje

yeebOes peeves Jeeues efmLeefleyebOe keer Dehes#ee Deheee&hlekeeue ceW ner meJeexlke= mebkeuesMe mes mebege Demebele meceief kes
eje yeebOes peeves Jeeues efmLeefleyebOe kes mebKeeleiegCes nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~
met$eeLe&-

Gmeer kes heee&hle kee Glke= efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~96~~

efmeevleeEeleeceefCeerkee-Fmekee keee keejCe nw ? Fmekee keejCe en nw efke Deheee&hleke Demebele meceief

peerJe kes meJeexlke= mebkeuesMe keer Dehes#ee heee&hle Demebele meceief kee meJeexlke= mebkeuesMe DevebleiegCee heeee peelee nw~
Deye meb%eerhebesefve heee&hle-Deheee&hle peerJeeW kes peIeve-Glke= efmLeefleyebOe kees yeleueeves nsleg eej met$e
DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

meb%eer efceLeeef hebesefve heee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~97~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Demebele meceief kes meJeexlke= mebkeuesMe keer Dehes#ee meb%eer efceLeeef

hebesefve heee&hleke kee meJe&peIeve mebkeuesMe DevebleiegCee heeee peelee nw Deewj mebkeuesMe keer Je=ef ner efmLeefleyebOe keer
Je=ef ceW efveefcee nw~ DeLeJee efceLeelJe kes GoeJeMe Demebele meceief peerJe kes meJeexlke= efmLeefleyebOe keer Dehes#ee
mebece kes DeefYecegKe ngS Debeflece meceeJeleea efceLeeef peerJe kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~
met$eeLe&-

Gmeer kes Deheee&hleke kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~98~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebece kes DeefYecegKe ngS Debeflece meceeJeleea efceLeeef peerJe kes mebkeuesMe

58 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 99 mes 101

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~99~~

lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~100~~

Deheee&hlekeeuemebkeuesMeeled heee&hlekeeueervemeJeexlke=mebkeuesMeme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~

leelhee&ce$e-meJe&ceslelmet#ceefJe<eeb heef"lJee Dee%eemecekelJesve eeeeefhe hetCe&egle%eeveeehleLe YeeJevee YeeJeefeleJee~
SJeb efleeremLeues efmLeefleyebOeeheCeekeLevelJesve eleg:<eefmet$eeefCe ieleeefve~
SJeb efmLeefleyebOemLeeveeheCee Fefle meceehlecevegeesieejced~
DeLe efve<eskeeheCeeeeb $eerefCe DevlejmLeueeefve~ le$e YesokeLeveeLe&ceskeb met$eb~ hegve: DeveblejesheefveOeehejbhejesheefveOeeYesosve ew Yesoew keLeefelJee eLecesvlejmLeuesve veJemet$eeefCe~ lelee hejbhejesefveOeekeLeveeLe oMe
met$eeefCe Fefle ueIegheeleefvekee keefLelee~
DeOegvee efve<eskeeheCeeeeb YesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efCemeseheJeCeoeS lelLe FceeefCe ogJes DeCegeesieejeefCe DeCeblejesJeefCeOee

hejbhejesJeefCeOee~~101~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeqve<eseveb efve<eske:, kece&hejceeCegmkebOeefve#eshees efve<eskees veece~ leme eheCeeeeb s

Devegeesieejs mle:-DeveblejhejbhejeeheCeb cegkelJee le=leereeheCeeee DeYeeJeeled~

keer Dehes#ee Deheee&hle efceLeeef peerJe kee meJe&peIeve mebkeuesMe DevebleiegCee heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmeer kes Deheee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~99~~

Gmeer kes heee&hleke kee Glke= efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~100~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Deheee&hlekeeueerve mebkeuesMe keer Dehes#ee heee&hlekeeueerve meJeexlke=

mebkeuesMe DevevleiegCee heeee peelee nw~
leelhee& en nw efke-en mechetCe& met#ce efJe<ee he{kej Dee%ee mecekelJe kes eje eeve kejles ngS Yeer
hetCe& egle%eeve keer eeefhle nsleg YeeJevee Yeeveer eeefnS~
Fme ekeej efleere mLeue ceW efmLeefleyebOe keer eheCee kee keLeve kejves Jeeues eeQme" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej efmLeefleyebOemLeeveeheCee kes meeLe Devegeesieej meceehle ngDee~
Deye efve<eskeeheCee ceW leerve DevlejmLeue nQ~ GveceW mes Yeso kee keLeve kejves nsleg Ske met$e nw~ hegve:
DeveblejesheefveOee SJeb hejchejesheefveOee kes Yeso mes oes Yeso yeleueekej eLece DevlejmLeue ceW veew met$e nQ~ heeeled
hejchejesheefveOee kee keLeve kejves Jeeues oMe met$e nQ, en met$eeW keer ueIeg mecegoeeheeleefvekee kener ieF& nw~
Deye efve<eskeeheCee ceW YesoeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

efve<eske eheCee ceW es oes Devegeesieej nQ-DevevlejesheefveOee Deewj hejchejesheefveOee~~101~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efve<eseveb efve<eske: Fme efveefe kes Devegmeej kece&hejceeCegDeeW kes mkebOeeW kes
efve#esheCe kejves kee veece efve<eske nw~ Gmekes oes Devegeesieej nQ, keeeWefke Devevlej eheCee Deewj hejcheje eheCee
kees es[kej leermejer keesF& eheCee veneR nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 102

efleerees ceneefOekeej: / 59

SJeb eLecesvlejmLeues efve<eskeeheCeeYesokeLevelJesve Skeb met$eb ieleced~

mebeefle eLeceevevlejesheefveOeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeCeblejesJeefCeOeeS hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeeCeb

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeeCeb efleefCCeJeememenmmeeefCe
DeeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efJeefoemeceS
heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb,
SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe leermeb meeiejesJecekees[erees
efe~~102~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefmceved met$es efJekeuesefveeefle<esOeeLe hebesefveefveoxMe: ke=le:~
efJekeuesefveeefle<esOe: efkeceLe efeeles ?
le$eeslke=efmLeles: Glke=eyeeOeeeee DeYeeJeeled~
efve<eskeeheCeeeeb efeeceeCeeeeb Glke=efmLeefle-Glke=yeeOeeese eheCeeee: kees$e mebyebOe: ?
ve kesJeueb S<ee efve<eskeeheCee ewJe, efkevleg Glke=efmLeefle-Glke=eyeeOee-efve<eskeeveeb e eheCelJeeled~

Fme ekeej eLece DevlejmLeue ceW efve<eskeeheCee kes Yeso kee keLeve kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye eLece DevevlejesheefveOee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DevevlejesheefveOee keer Dehes#ee hebesevf e meb%eer efceLeeef heee&hleke peerJeeW kes %eeveeJejCeere,
oMe&veeJejCeere, Jesoveere Deewj Devlejee kece& keer leerve npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee kees
es[kej pees eosMeee eLece mecee ceW efveef#ehle nw, Jen yengle nw, pees eosMeee efleere mecee
ceW efveef#ehle nw Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, pees eosMeee le=leere mecee ceW efveef<ee nw, Jen Gmemes
efJeMes<e nerve nw, Fme ekeej Jen Glke<e& mes leerve kees[ekees[er meeiejeshece leke Gejesej
efJeMes<e nerve-efJeMes<e nerve neslee ieee nw~~102~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e ceW efJekeuesefve peerJeeW kee eefle<esOe kejves nsleg heesefve Fme
heo kee efveoxMe efkeee ieee nw~
Mebkee-efJekeuesefve peerJeeW kee eefle<esOe efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeeve-etBefke GveceW Glke= efmLeefle Deewj Glke= DeeyeeOee kee DeYeeJe nw, Dele: Gvekee eneB eefle<esOe
efkeee ieee nw~
Mebkee-efve<eskeeheCee kejles mecee eneB Glke= efmLeefle Deewj Glke= DeeyeeOee keer eheCee kee keee
mebyebOe nw ?
meceeOeeve-en kesJeue efve<eskeeheCee ner veneR nw, efkevleg Glke= efmLeefle, Glke= DeeyeeOee Deewj efve<eskeeW
keer Yeer en eheCee nw~

60 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 102

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmLeefleyebOemLeeveeheCeeeeb Glke=: efmLeefleyebOe Glke=e DeeyeeOee e eefhelee~ hetJe les<eeb eefheleeveeb

hegve: eheCee$e efkeceLe efeeles ?
vew<e oes<e:, efmLeefleyebOemLeeveeheCeeeeb metefeleeveeb eheCeeeeb efeeceeCeeeeb hegveefeoes<eeYeeJeeled~
eesJeb leefn& Slemeevegeesieejme efve<eskeeheCee Fefle JeheosMe: keLeb egpeles ?
ve, efve<eskejeveeee: eOeeveYeeJesve leme leodJeheosMemebYeJeeled~
De$e met$es Demebe%f eeefle<esOeeLe mebe%f eveeefceefle efveoxMe: ke=le:~ meceief<eg Glke=efmLeefleyebOeeefle<esOeeLe efceLeeefpeerJeeveeefceefle efveoxMe: ke=le:~ Deheee&hlekeeues Glke=efmLeefleyebOees veemleerefle %eeheveeLe heee&hlekeefceefle efveoxMe:
ke=le:~ Mes<ekece&eefle<esOeeLe %eeveeJejCeeefoefveoxMe: ke=le:~ Glke=efmLeefleb yeOeceeveme ef$e<eg Je<e&menes<eg eosMeefve#eshees
veemleerefle %eeheveeLe ef$eJe<e&meneeefCe DeeyeeOeeb cegkelJee Fefle YeefCeleced~
De$e SleeYeeb eYeecevegeesieejeYeeb eseCf eeheCeemeeceevesve SkelJeceeheVeeYeeb Mes<ehebeevegeesieejeefCe esve keejCesve
metef eleeefve lesvee$e eheCee eceeCeb eseCf e: DeJenejes YeeieeYeeieesuheyenglJeb eself e <e[vegeesieejeefCe JeeJeeefve YeJeefvle~
De$e leeJeleheCee eceeCeb e Je#esles~ leeLeeelegCee kece&Ceeb ef$eJe<e&meneeefCe DeeyeeOeeb cegkelJee e Gheefjcemeceemle$e efveef<ekeleeosMeeeceefmle~
leleesvevlejesheefjcemecees efveef<ekeleeosMeeeceheefmle~ lele Gheefjcele=leeremecees efveef<eeeosMeeeceheefmle~ SJeb vesleJeb
eeJeled ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeeserveeb ejcemecee Fefle~
eheCee ielee~

Mebkee-efmLeefleyebOemLeeveeheCee ceW Glke= efmLeefleyebOe Deewj Glke= DeeyeeOee keer Yeer eheCee keer pee
egkeer nw~ Dele: hetJe& ceW eefhele Gve oesveeW keer eheCee eneB efhej mes efkemeefueS keer pee jner nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke efmLeefleyebOemLeeve eheCee ceW Gve oesveeW keer metevee cee$e keer
ieF& nw~ DeleSJe Gvekeer eneB eheCee kejves ceW hegveefe oes<e keer mebYeeJevee veneR nw~
Mebkee-eefo Ssmee nw lees efhej Fme Devegeesieej keer efve<eske-eheCee en meb%ee kewmes Gefele nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWekf e efve<eske jevee keer eOeevelee nesves mes Gmekeer Ge meb%ee mebYeJe ner nw~
eneB met$e ceW Demebe%f eeeW kee eefle<esOe kejves kes efueS mebe%f eveeb heo kee efveoxMe efkeee ieee nw~ meceief peerJeeW ceW
Glke= efmLeefleyebOe kee efve<esOe kejves kes efueS efceLeeef-peerJeeveeb heo kee efveoxMe efkeee nw~ Deheee&hlekeeue ceW Glke=
efmLeefleyebOe veneR neslee, Fme yeele kes %eeheveeLe& heee&hleke kee enCe efkeee nw~ Mes<e keceeX kee eefle<esOe kejves kes efueS
%eeveeJejCeeefoke kee efveoxMe efkeee nw~ Glke= efmLeefle kees yeebOeves Jeeues peerJe kes leerve npeej Je<eeX ceW eosMeeW kee efve#eshe veneR
neslee, Fme yeele kees yeleueeves kes efueS leerve npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee kees es[kej Ssmee kene nw~
eneB esefCeeheCee meeceeve keer Dehes#ee SkelJe kees eehle ngS Fve oes (DevevlejesheefveOee Deewj hejchejesheefveOee)
DevegeesieejeWs kes eje etBefke Mes<e heeBe DevegeesieejeW keer metevee keer ieF& nw Dele: eneB eheCee, eceeCe, esefCe,
DeJenej, YeeieeYeeie Deewj DeuheyenglJe Fve n DevegeesieejeW keer eheCee kejves eesie nw~
FveceW henues eheCee Deewj eceeCe kee keLeve kejles nQ~ Jen Fme ekeej nweej keceeX keer leerve npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee kees es[kej pees Deieuee mecee nw, GmeceW efveef<ee eosMeee
nQ~ Gmemes DeJeJeefnle Deeies kes mecee ceW efveef<ee eosMeee Yeer nQ~ Gmemes Deeies kes leermejs mecee ceW efveef<ee eosMeee
Yeer nQ~ Fme ekeej leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW kes Deefvlece mecee leke ues peevee eeefnS~
eheCee meceehle ngF&~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 102

efleerees ceneefOekeej: / 61

eLeceeeeb efmLeleew efveef<eehejceeCeJe: DeYeJeefmesYeesvevleiegCee: efmeeveecevevleYeeiecee$ee:~ SJeb vesleJeb

eeJeoglke=efmLeefleefjefle~
eceeCeeheCee ielee~
esefCeeheCee efefJeOee-DeveblejesheefveOee hejbhejesheefveOee esefle~ le$eevevlejesheefveOee Geles-ef$emeneJe<e&eceeCeeceeyeeOeeb cegkelJee eled eLecemecees eosMeeeb efveef<ekeleb leodyengkeb~ eod efleeremecees eosMeeeb efveef<eeb leod
efJeMes<enerveb efve<eskeYeeienejsCe KeefC[lewkeKeC[cee$esCe~ ee=leeremecees eosMeeeb efveef<eeb leodefJeMes<enerveb
heesveefve<eskeYeeienejsCe Kebef[lewkeKeb[cee$esCe~ eled elegLe&mecees eosMeeeb efveef<eeb leod efJeMes<enerveb efveef<eeb leod
efJeMes<enerveb efheesveefve<eskeYeeienejsCe KeefC[lewkeKeC[cee$esCe~ SJeb vesleJeb eeJeleLeceefve<eskeme DeOe efmLeleefceefle~
hegve: efleereiegCeneefveeLeceefve<eskeeled le$ewJe efleereefve<eskees efJeMes<enerve:~
efkeevcee$esCe efJeMes<enerve Fefle esled?
efve<eskeYeeienejsCe KeefC[lewkeKeC[cee$esCe~ le$ewJe le=leeremecees efveef<eeb eosMeeeb efJeMes<enerveb
heesveefve<eskeYeeienejsCe KeefC[lewkeKeC[cee$esCe~ SJeb vesleJeb eeJeo$eleveeLeceefve<eskemeeOe efmLeleefceefle~ SJeb
vesleJeb eeJeled ejceiegCeneefveefjefle~
De$e ekejCes mebefjevee OeJeueeerkeeeeb Jee~
mebeefle eheCeeeceeCeevegeesieejs DeveblejesheefveOeeeeb efvehelele: Fefle les s DekeLeefelJee ceesnveereme

eLece efmLeefle ceW efveef<ee hejceeCeg DeYeJeefmeeW mes DevevleiegCes Je efmeeW kes DevevleJeW Yeeie eceeCe nQ~ Fme
ekeej Glke= efmLeefle leke ues peevee eeefnS~
eceeCe eheCee meceehle ngF&~
esefCeeheCee oes ekeej keer nw-DevevlejesheefveOee Deewj hejchejesheefveOee~ FveceW DevevlejesheefveOee
kees kenles nQleerve npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee kees es[kej pees eLece mecee ceW efveef<ee eosMeee (256) nQ Jen yengle
nQ~ pees efleere mecee ceW efveef<ee eosMeee nQ, Jen efve<eskeYeeieenej kee Yeeie osves hej pees Ske Yeeie ueyOe nes Gleves
(2561616) cee$e mes efJeMes<e nerve nQ~ pees eosMeee le=leere mecee ceW efveef<ee nQ Jen Ske Debke kece efve<eske
Yeeieenej kee Yeeie osves hej pees Ske Yeeie eehle nes Gleves (240(16-1)16) cee$e mes efJeMes<e nerve nQ~ elegLe&
mecee ceW pees eosMeee efveef<ee nQ, Jen oes Debke kece efve<eske Yeeienej kee Yeeie osves hej pees Ske Yeeie eehle nes Gleves
224(16-2)16 cee$e mes efJeMes<e nerve nQ, Fme ekeej eLece efve<eske kes DeOe& Yeeie leke ues peevee eeefnS~
hegve: efleere iegCeneefve kes eLece efve<eske keer Dehes#ee Gmekee ner efleere efve<eske efJeMes<enerve nw~
efkeleves cee$e mes Jen efJeMes<e nerve nw ?
efve<eske Yeeienej kee Yeeie osves mes pees eehle nes Gleves cee$e mes Jen efJeMes<e nerve nw~ Gmeer efleere iegCeneefve kes
le=leere mecee ceW efveef<ee eosMeee Ske Debke kece efve<eske Yeeienej kee Yeeie osves hej pees eehle nes Gleves cee$e mes
efJeMes<e nerve nw~ Fme ekeej eneB kes eLece efve<eske kee DeOe& Yeeie efmLele nesves leke ues peevee eeefnS~ Fme ekeej
Debeflece iegCeneefve leke ues peevee eeefnS~
Fme ekejCe ceW mebef jevee OeJeueeerkee ceW osKevee eeefnS~
Deye eheCee Deewj eceeCe Devegeesieej DevevlejesheefveOee ceW ieefYe&le nQ Dele: Gvekees ve kenkej ceesnveere kece&

62 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 103

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeveblejesheefveOeeb eheevleeeee&osJee:~
DeOegvee ceesnveerekecee&vevlejesheefveOeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeeCeb ceesnCeeremme meeJeememenmmeeefCe Deeyeenb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengDeb, peb
efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb
efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe
meeefjmeeiejesJecekees[ekeesef[ efe~~103~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJe %eeveeJejCeeoerveeb elegCee kece&Ceeb ef$eJe<e&meneeefCe Fefle DeeyeeOee eefhelee~

mebeefle Deefmceved met$es ceesnveereme mehleJe<e&meneeefCe DeeyeeOee eefheleeefmle~
S<ee DeeyeeOee efkeceLe&cegeles ?
vewleled JeeJeb, efkeb e-mJekeefmLeefleeefleYeeiesve DeeyeeOee Glheeles~ leosJeeseles-oMemeeiejeshecekeesekeeserveeb
Je<e&meneceeyeeOee ueYeles~
keLeceslep%eeeles ?
hejceiegheosMeeosJe %eeeles~
eefo oMemeeiejeshecekeesekeeserveeb Je<e&meneceeyeeOee leefn& mehleefleef$ebMeled-efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeeserveeb

keer DevevlejesheefveOee kees Deeeee& osJe kenles nQDeye ceesnveerekece& keer DevevlejesheefveOee kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

heesefve meb%eer efceLeeef heee&hleke peerJeeW kes ceesnveere kece& keer meele npeej Je<e&
eceeCe DeeyeeOee kees es[kej pees eosMeee eLece mecee ceW efveef<ee nw Jen yengle nw, pees
eosMeee efleere mecee ceW efveef<ee nw, Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, pees eosMeee le=leere mecee
ceW efveef<ee nw, Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, Fme ekeej Glke<e& mes meej kees[ekees[er
meeiejeshece leke efJeMes<e nerve-efJeMes<e nerve neslee ieee nw~~103~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe& ceW %eeveeJejCeeefo eej keceeX keer DeeyeeOee leerve npeej Je<e& eceeCe
yeleueeF& pee egkeer nw~ Deye Fme met$e ceW ceesnveere kece& keer DeeyeeOee meele npeej Je<e& yeleeF& ieF& nw~
Mebkee-en DeeyeeOee efkemeefueS yeleueeF& pee jner nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke DeeyeeOee keer Glheefe Deheveer efmLeefle kes eefleYeeie mes nesleer
nw~ pewmes-ome kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe efmLeefle keer DeeyeeOee Ske npeej Je<e& eceeCe heeeer peeleer nw~
Mebkee-en kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en hejce ieg kes GheosMe mes peevee peelee nw~
eefo ome kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe efmLeefle keer Ske npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee heeF& peeleer nw, lees meej,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 103

efleerees ceneefOekeej: / 63

efkeb ueYebles Fefle eMves meefle eceeCesve heueiegefCelese jeMes: DeheJeefle&leeeeb eLeeecesCe mehle-ef$e-ef Je<e&meneeefCe
DeeyeeOee YeJeefvle~
ceesnveeremeeyeeOee S<ee mehleJe<e&meneeefCe 7000~ %eeveeJejCeeoerveeb elegCee kece&CeeceeyeeOee SleeJevlees
YeJeefvle-ef$emeneJe<e&eceeCee Fefle~ veeceiees$eeesjeyeeOee efmeneJe<e&eceeCee Fefle~ SlesveeLe&heosve Mes<eesejeke=leerveeceefhe DeeyeeOeeeheCee kele&Jee~
SJeb ke=les <ees[Meeveeb ke<eeeeveeb eleg:meneJe<e&eceeCee DeeyeeOee YeJeefle~ Mes<eesejeke=leerveeb Deefhe Deeiecesve
%eelJee JeeJeb~ SJeceskesefve-erefve-$eerefve-elegefjefve-Demebef%ehebesefves<Jeefhe DeeyeeOeeeheCee mJekemJekekece&efmLeleevegmeejsCe kele&Jee~ efJeMes<esCe-Deeeg<e: DeeyeeOeeefveecees veeefmle, hetJe&keesefef$eYeeieeceeyeeOeeb ke=lJee
#egYeJeenCecee$eefmLelesjefhe yebOeesheuebYeeled~ Demeb#esheeecee$eeyeeOeeeeceefhe $eeefebMelmeeiejeshececee$eefmLeefleyebOeesheuebYeeled~ Mes<eb %eeveeJejCeeefoelegCee kece&Ceeb eLee eefheleb leLee efve:Mes<eb eheefeleJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeLe keefeoeMebkelesDe$e ceesnmeJe&eke=leerveeb eosMeefhebb[b ie=nerlJee efkeceveblejesheefveOee Geles, DeenesefmJeled he=Leked he=Leked eke=leerveeb
efve<eskeme DeveblejesheefveOee Geles Fefle esled ?
ve leeJeleLeceefJekeuhe Geles, elJeeefjbMeled keesekeesefmeeiejesheceeefCe DeveblejesheefveOeeee efJeMes<enerveecesCe
ielJee leovevlejesheefjcemecees DevebleiegCenerveeosMeefve<eskeemebieeled, osMeIeeefleeosMeefheb[esvebleiegCenerve Fefle ke<eeeeeYe=les

leerme Deewj yeerme kees[ ekees[ er meeiejeshece eceeCe efmLeefleeeW keer DeeyeeOee efkeleveer nesieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegeCf ele
Fe kees DeheJeefle&le kejves hej eceMe: Gvekeer meele, leerve Deewj oes npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee nesleer nw~
ceesnveere kece& keer DeeyeeOee 7000 Je<e& eceeCe nw~ %eeveeJejCeeefoke eej keceeX keer DeeyeeOee Fleveer nesleer nw3000 Je<e&~ veece Je iees$e keer DeeyeeOee Fleveer nesleer nw-2000 Je<e&~ Fme DeLe& heo mes Mes<e Gej eke=efleeeW keer Yeer
DeeyeeOee keer eheCee kejvee eeefnS~
Ssmee kenves hej meesuen ke<eeeeW keer eej npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee nesleer nw~ Fmeer ekeej Mes<e Gej
eke=efleeeW kes efJe<ee ceW Yeer Deeiece mes peevekej eheCee kejvee eeefnS~
Fme ekeej Skesefve, erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj Demeb%eer hebesefve peerJeeW ceW Yeer Deheveer-Deheveer
kece&efmLeefle kes Devegmeej DeeyeeOee keer eheCee kejvee eeefnS~
efJeMes<e Flevee nw efke Deeeg kece& keer DeeyeeOee kee Ssmee efveece veneR nw, keeeWefke hetJe&keesef kes le=leere Yeeie
eceeCe DeeyeeOee kejkes #egYeJeenCe cee$e efmLeefle kee Yeer yebOe heeee peelee nw leLee Demeb#esheee cee$e DeeyeeOee ceW Yeer
lesleerme meeiejeshece eceeCe efmLeefle kee yebOe heeee peelee nw~ Mes<e pewmes %eeveeJejCeeefoke eej keceeX keer eheCee keer
ieF& nw, Jewmes ner hetCe&he mes eheCee kejvee eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR heeF& peeleer nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeneB ceesnveere kece& keer mecemle eke=efleeeW kes eosMeefheC[ kees enCe kejkes keee DevevlejesheefveOee kener peeleer
nw, DeLeJee Gmekeer he=Leked-he=Leked eke=efleeeW kes efve<eske keer DevevlejesheefveOee kener peeleer nw ?
FveceW eLece efJekeuhe lees eesie veneR nw, keeeWefke DevevlejesheefveOee keer Dehes#ee efJeMes<enerve ece mes eeueerme
kees[ekees[er meeiej peekej Gmemes DeJeJeefnle Deeies kes mecee ceW DevevleiegCes nerve eosMe Jeeues efve<eske kee emebie
Deelee nw, keeeWefke (meJe&Ieeleer keer Dehes#ee) osMeIeeleer eke=efleeeW kee eosMeefheC[ DevevleiegCee nerve nw, Ssmee

64 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 103

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efveefo& lJeeled~ ve eevebleiegCenervelJeb keLeefelebg egeb, efJemesmenerCeb meJJelLe efCeefmebeefo Fefle met$esCe men efJejesOeeled~
ve efleerehe#eesefhe, meJe&eke=leerveeb efmLeleer: Deeefele he=Leked he=Leked efve<eskeeheCee emebieeled~ ve ewJeb,
efJeMes<enervee efJeMes<enervee mehleeflemeeiejeshecekeesekeese: Fefle met$esCe men efJejesOeeefoefle ?
Deeeee&osJesve heefjnej Geles~ leeLeeve leeJeod efleerehe#es keefLeleoes<eeCeeb mebYeJe: leoYegheieceeYeeJeeled~ ve eLecehe#es eeseoes<emebYeJeesefhe,
efceLeelJeeosMeeeb ewJe ie=nerlJee DeveblejesheefveOeeb eheceeCeme leodoes<emeceeieceeYeeJeeled~ ve e meeceeves efJeMes<ees
veeefmle, efJeMes<eevegefJeeveeb ewJe meeceeveeveecegheuebYeeled~ ve e meeceevesefhe&les efJeMes<eelcevee efJeOeles,
efJeMes<eJeefleefje-meeceeveeYeeJeeefoefle~
hegve: keefeoeMebkelesDeOegvee GJeefjuueerCeb efoerCeb efCemesemme Gkekemmeheos De$e met$es JeeKeeeceeves Glke=eeeb efmLeleew
yengkeb eosMeeieb ooeefle, efejceeefoefmLeefle<eg efJeMes<enerveb ooeleerefle eodYeefCeleb leoslesve met$esCe men keLeb ve
efJeOeles ?
Deeeee&: meceeOeesvewleod, iegefCelekeceeefMekeceeefele mee eheCee ke=lee, S<ee hegve: #eefhele-iegefCeleIeesueceevepeerJeeved Deeefele
ke=lee Fefle efJejesOeeYeeJeeled~

kemeeeheeng[ ceW kene ieee nw~ hejvleg DevevleiegCeer nervelee kee keLeve Gefele veneR nw, keeeWefke meJe&$e efJeMes<e nerve
efveef<ee kejlee nw, Fme met$e kes meeLe efJejesOe Deelee nw~
otmeje he#e Yeer "erke veneR nw, keeeWefke mecemle eke=efleeeW keer efmLeefleeeW kee Deeee kejkes he=Leked-he=Leked
efve<eskeeW keer eheCee kee emebie Deelee nw~ hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWefke meej kees[ekees[er meeiejeshece leke Jes efJeMes<e
nerve-efJeMes<e nerve nQ~ Fme met$e kes meeLe efJejesOe Deelee nw ?
Deeeee&osJe eneB Gheeg&e Mebkee kee heefjnej kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwotmejs he#e ceW efoes iees oes<eeW keer mebYeeJevee lees nw ner veneR, keeeWefke Jewmee mJeerkeej ner veneR efkeee ieee nw~
eLece he#e ceW kens ngS oes<eeW keer Yeer mebYeeJevee veneR nw, keeeWefke Ske he#e cee$e efceLeelJe eke=efle kes eosMeefheC[ kees
enCe kejkes DevevlejesheefveOee keer eheCee kejves hej Ge oes<eeW kee Deevee mebYeJe veneR nw~ meeceeve ceW efJeMes<e ve
nes, Ssmee lees keg nw veneR, keeeWefke efJeMes<eeW mes mebye ner meeceeve heees peeles nQ~ meeceeve keer cegKelee nesves hej
efJeMes<e keer efJeJe#ee efJe nes, mees Yeer veneR nw, keeeWefke efJeMes<eeW mes efYeVe meeceeve kee DeYeeJe heeee peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwDeye GJeefjuueerCeb efoerCeb efCemesemme Gkekemmeheos Fme met$e kee JeeKeeve kejles ngS Glke= efmLeefle ceW
yengle eosMeefheC[ kees oslee nw, efejce Deeefoke efmLeefleeeW ceW efJeMes<e nerve oslee nw, Ssmee pees kene nw~ Jen Fme met$e
mes efJejesOe kees keeeW veneR eehle nesiee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR nw, keeesWefke Jen eheCee iegefCelekeceeefMeke kee Deeee ueskej keer ieF& nw efkevleg en eheCee
#eefhele Ieesueceeve Je iegefCele Ieesueceeve peerJeeW kee Deeee kejkes keer ieF& nw Dele: Gmemes efJe veneR nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 104

efleerees ceneefOekeej: / 65

mebeefle mJekeevle:ef#ehleeheCee-eceeCeevegeesieejceveblejesheefveOeeceeeg<e: eheCeeLe Gejmet$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCeb mecceeefoerCeb Jee efceeefoerCeb Jee heppeeeeCeceeGDemme hegJJekeesef[efleYeeieceeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb
leb yengieb, peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS
heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe
lesleermemeeiejesJeceeefCe efe~~104~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es hegJJekeesef[efleYeeieceeyeeOeb Fefle eod YeefCeleb lesveeveeesieJeJesoes

ve efeeles, efkevleg DeeesieJeJesoewJe, hetJe&keesefef$eYeeieceeefob ke=lJee eeJeomeb#esheee Fefle leeJeled meJee&yeeOeeefYe:
$eeefmb$eMelmeeiejeshececee$eefmLeefleyebOemebYeJeeled~
eesJeb leefn& Glke=eyeeOeeeeb ewJe efkeceLe efve<eskeeheCee efeeles ?
ve, Deeeg<e: Glke=eyeeOee SleeJevleer SJe YeJeefle, Glke=eyeeOeee men $eeefebMelmeeiejesheceeefCe Glke=e
efmLeeflee YeJeleerefle %eeheveeLe leleheCeeefmle~ De$e osJeeeg: eleerle mecceeefoerCeb Jee Fefle YeefCeleb, mebeles<eg
meceief<eg hetJe&keesefef$eYeeieeLecemeceeefmLeefle<eg osJeeeg<e: kes<Jeefhe $eeefebMelmeeiejesheceeCeme yebOeesheuebYeeled~

Deye eheCee Deewj eceeCe DevegeesieejeW mes ieefYe&le Deeegkece& keer DeveblejesheefveOee kees yeleeves nsleg Gejmet$e
kenles nQmet$eeLe&-

heesefve meb%eer meceief DeLeJee efceLeeef heee&hleke peerJeeW kes Deeeg kece& keer
Ske hetJe&keesef kes le=leere Yeeie eceeCe DeeyeeOee kees es[kej eLece mecee ceW pees
eosMeefheC[ efoee ieee nw~ Jen yengle nw, efleere mecee ceW pees eosMeefheC[ efoee ieee nw,
Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, le=leere mecee ceW pees eosMeefheC[ efoee ieee nw, Jen efJeMes<e nerve
nw, Fme ekeej Glke<e& mes lesleerme meeiejeshece leke Jen efJeMes<e nerve-efJeMes<e nerve neslee ieee
nw~~104~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Fme met$e ceW hegJJekeesef[efleYeeieceeyeeOeb en pees kene nw, Gmemes

Deve eesieJeJeso (Deve DeeyeeOeeDeeW keer JeeJe=efe) veneR efkeee pee jne nw, efkevleg DeeesieJeJeso ner efkeee
pee jne nw, keeeWefke hetJe&keesef kes ef$eYeeie kees Deeefo ueskej Demeb#esheee leke mecemle DeeyeeOeeDeeW kes meeLe lesleerme
meeiejeshece eceeCe Deeegkece& kee yebOe mebYeJe nw~
Mebkee-eefo Ssmee nw lees Glke= DeeyeeOee ceW ner efkemeefueS efve<eske eheCee keer peeleer nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWekf e Deeeg kece& keer Glke= DeeyeeOee Fleveer ner nesleer nw leLee Glke= DeeyeeOee
kes meeLe lesleerme meeiejeshece cee$e Glke= efmLeefle Yeer nesleer nw, en yeleueeves kes efueS Ge eheCee keer pee jner nw~
osJeeeg keer Dehes#ee kejkes mecceeefoerCeb Jee Ssmee kene ieee nw, keeeWefke hetJe&keesef kes ef$eYeeie kes eLece
mecee ceW efmLele efkevneR mecei=ef mebele peerJeeW ceW lesleerme meeiejeshece eceeCe osJeeeg kee yebOe heeee peelee nw~

66 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 105

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veejkeeeg: eleerle efceeFerCeb Jee Flegeb, hetJe&keesefef$eYeeieeLecemecees Jele&ceeveefceLeeef<eg kes<Jeefhe

$eeefebMelmeeiejeshececee$eveejkeeeg<ees yebOeesheuebYeeled~ Mes<eb eLee %eeveeJejCeereme eefheleb leLee eheefeleJeb,
efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee veeceiees$eees: Devle:ef#ehleeheCeeeceeCeevevlejesheefveOeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeeCeb CeeceeieesoeCeb yesJeememenmmeeefCe DeeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb
efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb
efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe Jeermeb
meeiejesJece-kees[ekees[erees efe~~105~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefve<eskeYeeienej: meJe&kece&meg meMe:, meJe&$e iegCeneveerveeb meMelJeesheuebYeeled~

ieeshegefJeMes<ee ve meJe&iegCeneefve<eg meMee:, efkevleg DeeefoiegCeneefveeYe=efle Dee&&ielee:, iegCeneefve<eg DeJeefmLeleemeg
ieeshegefJeMes<eeCeeceJemLeeveefJejesOeeled~ Mes<eb eLee %eeveeJejCeereme eefheleb leLee eheefeleJeced~
mebeefle mebef%e<eg heee&hles<eg meJe&kece&Ceeb eosMeefve<eskeme DevevlejesheefveOee eefheleeefmle~
DeOegvee mebef%e-Deheee&hleeveeb leleheCeeLe met$eceJeleee&les-

veejkeeeg keer Dehes#ee kejkes efceeFerCeb Jee Ssmee kene ieee nw, keeeWefke hetJe&keesef kes ef$eYeeie kes eLece mecee
ceW Jele&ceeve efkevneR efceLeeef peerJeeW ceW lesleerme meeiejeshece eceeCe veejkeeeg kee yebOe heeee peelee nw~ Mes<e eheCee
pewmes %eeveeJejCeere kes efJe<ee ceW keer ieF& nw, Jewmes ner eneB kejvee eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye veece Deewj iees$ekece& kes Devoj ieefYe&le eheCee Deewj eceeCe keer DevevlejesheefveOee kee efveheCe kejves nsleg
met$e DeJeleerCe& nes jne nwmet$eeLe&-

heesefve meb%eer efceLeeef heee&hleke peerJeeW kes veece Je iees$e kece& keer oes npeej Je<e&
eceeCe DeeyeeOee kees es[kej pees eosMeefheC[ eLece mecee ceW efveef<ee nw, Jen yengle nw,
pees eosMe efheC[ efleere mecee ceW efveef<ee nw Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, pees eosMeefheC[
le==leere mecee ceW efveef<ee nw, Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, Fme ekeej Glke<e& mes yeerme
kees[ekees[er meeiejesheceeW leke efJeMes<e nerve-efJeMes<e nerve neslee ieee nw~~105~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efve<eske Yeeienej meye keceeX ceW meceeve nw, keeeWefke meJe&$e iegCeneefveeeW keer
meMelee osKeer peeleer nw~ ieeshegefJeMes<e meye iegCeneefveeeW ceW meMe veneR nw, efkevleg eLece iegCeneefve mes ueskej
Gejesej DeeOes-DeeOes nesles iees nQ, keeeWefke iegCeneefveeeW kes DeJeefmLele nesves hej ieesheg efJeMes<eeW kes DeJemLeeve kee
efJejesOe nw~ Mes<e eheCee pewmes %eeveeJejCeere kes mebbyebOe ceW eefhele keer ieF& nw~ Jewmes ner eefhele kejvee eeefnS~
Deye meb%eer heee&hleke peerJeeW kes eosMe efve<eske keer DevevlejesheefveOee keer eheCee emlegle nw~
Deye meb%eer Deheee&hle peerJeeW keer Gme DeveblejesheefveOee keer eheCee kejves kes efueS met$e DeJeleefjle neslee nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 106

efleerees ceneefOekeej: / 67

hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeceheppeeeeCeb meeCCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCecebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb,
peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb
efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe
Debleeskees[ekees[erees efe~~106~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e Slew: men Deeeg<e: efkeceLe ve YeefCeleb ?

vew<e oes<e:, Sles<eeb efmLeefleyebOesve meceeveeeg:efmLeefleyebOeeYeeJesve men JeegceMees:~
veeceiees$eeesjvle:keesekeesef cee$eefmLeefleyebOeehes#eee elegCee kece&Ceecevle:keess ekeesef eceeCeb efYeeieeYeefOekeb~
ceesnme Devle:keesekeesde: elegCee kece&Ceeb Devle:keesekeesefYe: Skele=leereYeeiemeefnleefheiegCee Fefle~
Mes<ekece&efmLeefle: efJemeMee Fefle~ lesve Mes<ekece&Ceeb Deefhe Skeeesiees ceeYeJeleg Fefle ?
vewleled, Devle:keesekeeseflJesve leemeeb efmLeleerveeb meceevelJeesheuebYeeled~ DebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe Fefle
YeefCeles eLecemeceeeYe=elf e mebKeeleeJeefuekee: Jepe&ef elJee Gheefj efve<eskejeveeb kejesleerelf e ie=nerleJeb~ Mes<eb mebe%f ehebesevf eheee&hle%eeveeJejCeereme eLee eeseb leLee JeeJeb, DeefJeMes<eeled~

met$eeLe&-

heesefve meb%eer efceLeeef Deheee&hleke peerJeeW keer Deeeg kees es[kej Mes<e meele
keceeX keer Devleceg&ntle& cee$e DeeyeeOee kees es[kej pees eosMeefheC[ eLece mecee ceW efveef<ee
nw Jen yengle nw, pees eosMeefheC[ efleere mecee ceW efveef<ee nw Jen efJeMes<e nerve nw, pees
eosMeefheC[ le=leere mecee ceW efveef<ee nw Jen efJeMes<enerve nw, Fme ekeej Glke<e& mes
Devle:kees[ekees[er meeiejeshece leke efJeMes<enerve-efJeMes<enerve neslee ieee nw~~106~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeMebkee-eneB Fvekes meeLe Deeeg kece& kee keLeve keeeW veneR efkeee nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Fvekes efmLeefleyebOe kes meceeve Deeeg kece& kee efmLeefleyebOe veneR
neslee nw, DeleSJe Gvekes meeLe Deeeg kece& kee kenvee Mekee veneR nw~
Mebkee-veece Je iees$e kece& kes Devle:kees[ekees[er cee$e efmLeefleyebOe keer Dehes#ee eej keceeX kee efmLeefleyebOe
efleere Yeeie mes DeefOeke Devle:kees[ekees[er eceeCe neslee nw~ ceesnveere kece& keer Devle:kees[ekees[er eej keceeX keer
Devle:kees[ekees[er keer Dehes#ee Ske le=leere Yeeie meefnle oes heeW 2 (1/3) mes iegefCele nw~ Mes<e keceeX keer efmLeefle
efJemeMe nw~ FmeefueS Mes<e keceeX kee Yeer Ske eesie veneR nesvee eeefnS~
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke Devle:kees[ekees[er mJehe mes Gvekeer efmLeefleeeW kes meceevelee heeF& peeleer
nw~ DebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe Ssmee kenves hej eLece mecee mes ueskej mebKeele DeeJeefueeeW kees es[kej Fmekes
Deeies efve<eske jevee kees kejlee nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~ Mes<e keLeve pewmes-meb%eer hebesefve heee&hleke kes
%eeveeJejCeere kes efJe<ee ceW efkeee nw, Jewmee ner Fmekes Yeer kenvee eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee vener nw~

68 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 107

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee Deheee&hlepeerJemeceemeeoerveeb efve<eskejeveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb eGefjbefoe-leerFbefoe-yeerFbefoeeCeb

yeeojsFbefoe-DeheppeeeeCeb megngcesFbefoeheppeeeheppeeeCeceeGDemme DebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe peeJe he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengDeb, peb efyeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb
efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe hegJJekees[erees
efe~~107~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSles mehleeheee&hlepeerJemeceememJehesCe heefjCelepeerJee: met#cewkesefveheee&hlepeerJeeeeeg<e: meJeexlke=efmLeefleb yeOeceevee: hetJe&keesefb ewJe esve yeOeefvle lesve hetJe&keesefcee$ee SJe eosMejevee
eefhelee~ hetJe&keesefle: heesveeefoecesCe heefjnervee Deefhe eosMejeveeefmle, DeveLee Glke=sCe eeJeled hetJe&keesefefjefle
efveoxMeeveghehees:~
Sles hetJe&keesefleesYeefOekeb Deeeg: efkeVe yeOveefvle ?
mJeYeeJeleeslevleeYeeJesve efveMeefelJeeod Jee~
Sles<eeb peerJeeveeceeyeeOee Devleceg&ntle&cee$ee SJesefle efkeceLe&cegeles ?
ve, Sles<eecevleceg&ntlee&eg<keeCeeb mJekeeegefeYeeiesvleceg&ntle&YeeJemewJeesheuebYeeled~ Mes<eb megiececed~

Deye Deheee&hle peerJemeceeme DeeefokeeW keer efve<eske jevee kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

meb%eer Je Demeb%eer heesevf e, elegejf efve, $eerevf e, erevf e Je yeeoj Skesefve Deheee&hleke
leLee met#ce Skesefve heee&hleke Je Deheee&hleke peerJeeW kes Deeeg kece& keer Devleceg&ntle& cee$e
DeeyeeOee kees es[kej eLece mecee ceW pees eosMeee efveef<ee nw Jen yengle nw~ pees eosMeee
efleere mecee ceW efveef<ee nw Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, pees eosMeee le=leere mecee ceW
efveef<ee nw Jen efJeMes<e nerve nw, Fme ekeej Glke<e& mes hetJe&keesef leke efJeMes<enerve-efJeMes<enerve
neslee ieee nw~~107~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-es meele Deheee&hle peerJemeceeme mJehe mes heefjCele peerJe leLee met#ce
Skesefve heee&hleke peerJe Deeeg kece& keer Glke= efmLeefle kees yeebOeles ngS etBefke hetJe&keesef eceeCe ner yeebOeles nQ,
DeleSJe hetJe&keesef cee$e ner eosMe jevee kener ieF& nw~ hetJe&keesef ceW mes Ske Debke kece Fleeefo ece mes nerve Yeer
eosMe jevee nesleer nw, DeveLee Glke=he mes hetJe&keesef leke en efveoxMe Ieefle veneR neslee nw~
Mebkee-es peerJe hetJe&keesef mes DeefOeke Deeeg kees keeeW veneR yeebOeles nQ ?
meceeOeeve-Ge peerJe mJeYeeJele: Gmemes DeefOeke Deeeg kees veneR yeebOeles nQ, DeLeJee DelevleeYeeJe mes
efveMeefe nesves mes Jes DeefOeke Deeeg kee yebOe veneR kejles nQ~
Mebkee-Fve peerJeeW kes Ge keceeX keer DeeyeeOee Devleceg&ntle& cee$e ner efkemeefueS kener peeleer nw ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke Fve peerJeeW keer Deeeg Devleceg&ntle& eceeCe ner nesleer nw, DeleSJe Deheveer Deeeg kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 108

efleerees ceneefOekeej: / 69

DeOegvee Demebef%ehebesefveeefoheee&hleeveeb mehlekece&Ceeb efve<eskejeveeefo efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGefjbefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb yeeojSFbefoeheppeeeeCeb meeCCeb kecceeCeb DeeGDeJeppeeCeb DebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengDeb, peb efyeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb
leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb
efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe meeiejesJecemenmmemme meeiejesJece-meomme
meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme efleefCCe-meeYeeiee
mee-meeYeeiee yes-meeYeeiee heef[hegCCee efe~~108~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e hetJee&veghetJee& esve efveoxMe: ke=le: lesve Demebef%ehebesefveeCeeb meeiejeshecemeneme

ef$e-mehleYeeiee elegCee kece&Ceeceglke=efmLeefleYe&Jeefle, ceesnveereme mehle-mehle-Yeeiee, veeceiees$eeesef&-mehleYeeiee~
elegejf efveeCeeb meeiejesheceMeleme ef$e-mehleYeeiee elegCee kece&Ceeceglke=efmLeefleYe&Jeefle, ceesnveereme mehle-mehleYeeiee,
veeceiees$eeesef -& mehleYeeiee~ $eerevf eheee&hlekes<eg hebeeMelmeeiejesheceeveeb elegCee kece&Ceeb Glke=efmLeefle: ef$emehleYeeiee,
ceesnveereme mehle-mehleYeeiee, veeceiees$eeesef&-mehle Yeeiee YeJeefle~ erefveheee&hles<eg hebeefJebMeeflemeeiejesheceeveeb

ef$eYeeie ceW Devleceg&ntle&lee ner heeF& pee mekeleer nw~ Mes<e keLeve megiece nw~
Deye Demeb%eer heesefve Deeefo heee&hle peerJeeW kes meele keceeX keer efve<eske jevee Deeefo kee efveheCe kejves nsleg
met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

heesefve Demeb%eer, elegefjefve, $eerefve, erefve Deewj yeeoj Skesefve peerJeeW kes
Deeeg kece& mes jefnle meele keceeX keer Devleceg&ntle& cee$e DeeyeeOee kees es[kej eLece mecee
ceW pees eosMeefheC[ efveef<ee nw Jen yengle nw~ pees eosMeefheC[ efleere mecee ceW efveef<ee nw
Jen Gmemes efJeMes<e nerve nw, pees eosMeefheC[ le=leere mecee ceW efveef<ee nw, Jen Gmemes
efJeMes<enerve nw, Fme ekeej efJeMes<enerve-efJeMes<enerve neskej Glke<e& npeej meeiejesheceeW kes, meew
meeiejesheceeW kes, heeeme meeiejesheceeW kes Deewj heeerme meeiejesheceeW kes eej keceeX, ceesnveere
SJeb veece-iees$e keceeX kes ece mes meele YeeieeW ceW mes heefjhetCe& leerve Yeeie (3/7), meele Yeeie
(7/7) Deewj oes YeeieeW (2/7) leke euee ieee nw~~108~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW etbefke hetJee&veghetJeea kes ece mes efveoxMe efkeee ieee nw, Dele:
Demeb%eer hebesefve peerJeeW kes eej keceeX keer Glke= efmLeefle npeej meeiejesheceeW kes leerve yes meele Yeeie (3/7)
eceeCe, ceesnveere keer Glke= efmLeefle meele yes meele Yeeie (7/7) eceeCe Deewj veece-iees$e keer oes yes meele Yeeie
(2/7) eceeCe nw~ elegefjefve peerJeeW kes eej keceeX keer Glke= efmLeefle meew meeiejesheceeW kes leerve yes meele Yeeie
eceeCe, ceesnveere kece& keer meele yes meele Yeeie eceeCe Deewj veece-iees$ekece& keer oes yes meele Yeeie eceeCe nw~
$eerefve heee&hleke peerJeeW ceW eej keceeX keer Glke= efmLeefle heeeme meeiejesheceeW kes leerve yes meele Yeeie, ceesnveere

70 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 109

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

elegCee kece&Ceeb Glke=efmLeefle: ef$emehleYeeiee, ceesnveereme mehle-mehleYeeiee, veeceiees$eeesef&-mehleYeeiee YeJeefle~

yeeojwkesefveheee&hles<eg meeiejesheceme elegCee kece&Ceeb Glke=efmLeefle: ef$emehleYeeiee, ceesnveereme mehle-mehleYeeiee,
veeceiees$eeesef -& mehleYeeiee YeJeefle~ De$e Slee: efmLelee: $ewjeefMekeecesCe %eelJee DeevesleJee:~ mehleeflekeesekeesef hew:
mehlemeneJe<ee&efCe DeheJele& ueyOes mJeke-mJekekece&efmLeleerveeb meeiejesheceMeueekeeefYeieg&efCeles FeflepeerJemeceemekece&efmLeleerveeceeyeeOee YeJeefvle~ Mes<eb %eelJee JeeJeced~
DeOegvee Demebef%ehebesefveeefopeerJeeveeb Deeeg:kecee&yeeOeekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGefjbefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb yeeojSFbefoeheppeeeeCeceeGDemme hegJJekeesef[efeYeeieb yesceemeb meesuemejeefobefoeeefCe

meeefojseeefCe eeeefjJeemeeefCe meeJeememenmmeeefCe meeefojseeefCe Deeyeenb ceesetCe
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efyeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb
leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb
efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees hegJJekeesef[
efe~~109~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebe%f ehebesevf eheee&hleeveeb hetJe&keesef ef$eYeeie DeeyeeOee YeJeefle, les<eg Yegpeceeveeeg<e:

kece& keer meele yes meele Yeeie Deewj veece-iees$e kece& keer oes yes meele Yeeie eceeCe nw~ erefve heee&hleke peerJeeW ceW
eej keceeX keer Glke= efmLeefle heeerme meeiejesheceeW kes leerve yes meele Yeeie, ceesnveere keer meele yes meele Yeeie Deewj
veece-iees$e kece& keer oes yes meele Yeeie eceeCe nw~ yeeoj Skesefve heee&hleke peerJeeW ceW eej keceeX keer Glke= efmLeefle leke
meeiejeshece kes leerve yes meele Yeeie ceesnveere keer meele yes meele Yeeie Deewj veece-iees$e kece& keer oes yes meele Yeeie eceeCe
nw~ eneB Fve efmLeefleeeW kees $ewjeefMeke ece mes peevekej efvekeeuevee eeefnS~ meej kees[ ekees[ er heeW mes meele npeej Je<eeX
kees DeheJeefle&le kejkes pees ueyOe nes Gmes Deheveer-Deheveer kece&emf LeefleeeW keer meeiejesheceMeueekeeDeeW eje iegeCf ele kejves hej
DeYeer peerJemeceeme keer kece&emf LeefleeeW keer DeeyeeOeeSB nesleer nQ~ Mes<e keLeve peevekej kejvee eeefnS~
Deye Demeb%eer hebesefveeefo peerJeeW kes Deeegkece& keer DeeyeeOee kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Demeb%eer heesefve ,elegefjefve, $eerefve, erefve Deewj yeeoj Skesefve heee&hleke

peerJeeW kes Deeegkece& keer eceMe: hetJe&keesef kes le=leere Yeeie, oes ceeme DeefOeke meesuen
efoJeme, eej Je<e& Deewj meeefOeke meele npeej Je<e& eceeCe DeeyeeOee kees es[kej pees
eosMeefheC[ eLece mecee ceW efveef<ee nw Jen yengle nw, pees eosMeefheC[ efleere mecee ceW
efveef<ee nw Jen Gmemes efJeMes<enerve nw, pees eosMeefheC[ le=leere mecee ceW efveef<ee nw Jen Gmemes
efJeMes<enerve nw, Fme ekeej Glke<e& mes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie Je hetJe&keesef leke
efJeMes<enerve-efJeMes<enerve neslee ieee nw~~109~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Demeb%eer heesefve heee&hleke peerJeeW kes Deeeg kece& keer DeeyeeOee hetJe&keesef kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 109

efleerees ceneefOekeej: / 71

hetJe&keesefeceeCeme GheuebYeeled~ elegefjefves<eg Glke=eyeeOee efceemeew, le$e meJeexlke=Yegpeceeveeeg<e: <eCceemeeceeCelJeesheuebYeeled~ $eerevf es<eg <ees[Mejeef$ebeof veeefve meeeflejskeeefCe Glke=eyeeOee YeJeefle, les<eg SkeesvehebeeMeodjeef$ebeof Jemecee$ehejceeegoM& e&veeled~ erevf es<eg elegJe&<ee&eCf e Glke=eyeeOee YeJeefle, le$e eoMeJe<e&cee$ehejceeegoM& e&veeled~ yeeojwkesefveheee&hles<eg mehlemeneef$eMele$eeefebMeodJe<ee&efCe elegcee&meee Glke=eyeeOee YeJeefle, le$e eefJebMeeflemenecee$ehejceeego&Me&veeled~ Slee DeeyeeOee Jepe&efelJee eosMejevee efeeles Flegeb YeJeefle~
eosMeefJeveememeeeece: hegve: Demebef%ehebesefveheee&hles<eg Deeeg<e: heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$e:, le$e
heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$evejkeeeg: efmLeles: yebOeesheuebYeeled~
elegefjefveeoerveeceeeg<e: eosMeefJeveemeeeece: hetJe&keesefcee$eewJe, le$e SlemceeoefOekeyebOeeYeeJeeled~ Mes<eb
megiececed~
DeOegvee Demebef%ehebesefveeeheee&hleeveeb mehlekece&CeecevevlejesheefveOeeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGefjbefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb yeeojsFbefoeDeheppeeeeCeb megngces-FbefoeheppeeDeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeceeGDeJeppeeCecebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb
yengieb, peb efyeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS
ef$eYeeie eceeCe nesleer nw, keeeWefke GveceW Yegpeceeve Deeeg hetJe&keesef eceeCe heeF& peeleer nw~ elegefjefve peerJeeW ceW
Gmekeer Glke= DeeyeeOee oes ceeme eceeCe nesleer nw, keeeWefke GveceW meJeexlke= Yegpeceeve Deeeg n ceeme eceeCe
heeF& peeleer nw~ $eerefve peerJeeW ceW Glke= DeeyeeOee keg DeefOeke meesuen efoJeme eceeCe nesleer nw, keeeWefke GveceW
Gveeeme efoJeme eceeCe Glke= Deeeg osKeer peeleer nw~ erefve peerJeeW ceW eej Je<e& eceeCe Glke= DeeyeeOee nesleer
nw, keeeWefke GveceW yeejn Je<e& eceeCe Glke= Deeeg osKeer peeleer nw~ yeeoj Skesefve heee&hleke peerJeeW ceW Glke=
DeeyeeOee meele npeej leerve meew lesleerme Je<e& Je eej ceeme eceeCe nesleer nw, keeeWefke GveceW yeeF&me npeej Je<e&
eceeCe Glke= Deeeg osKeer peeleer nw~ Fve DeeyeeOeeDeeW kees es[kej eosMe jevee keer peeleer nw, en Ge keLeve
kee DeefYeeee nw~
hegve: Demeb%eer hebesefve peerJeeW ceW Deeeg kece& kes eosMeefJeveeme kee Deeeece heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe nw, keeeWefke GveceW heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe veejkeeeg kee efmLeefleyebOe heeee peelee nw~
elegefjefve Deeefoke peerJeeW kes Deeeg kece& kes eosMeefJeveeme kee Deeeece hetJe&keesef eceeCe ner nw, keeeWefke
GveceW Fmemes DeefOeke efmLeefleyebOe kee DeYeeJe nw~ Mes<e keLeve megiece nw~
Deye Demeb%eer hebesefve Deeefo Deheee&hleke peerJeeW kes meele keceeX keer DevevlejesheefveOee kee eefleheeove kejves nsleg
met$e DeJeleefjle efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Demeb%eer heesefve, elegefjefve, $eerefve, erefve Deewj yeeoj Skesefve Deheee&hleke

leLee met#ce Skesefve heee&hleke SJeb Deheee&hleke peerJeeW kes Deeeg kece& mes jefnle Mes<e meele
keceeX keer Devleceg&ntle& cee$e DeeyeeOee kees es[kej eLece mecee ceW pees eosMeefheC[ efveef<ee

72 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 110

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe

meeiejesJecemeomme meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme
efleefCCemeeYeeiee, mee-meeYeeiee, yes-meeYeeiee, heefueoesJecemme mebKesppeefoYeeiesCe TCeee heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeee efe~~110~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e Deheee&hleMeyo: Demebe%f ehebesevf eeefo<eg eleskeceefYemebyebOeveerees YeJeefle, lelmebyebOesve
efJevee hegveefeemebieeled~ Demebef%ehebesefveeheee&hleeYe=efle eeJeod erefveeheee&hle Fefle leeJeled Sles<eeb efmLelee:
heueesheceme mebKeeleYeeiesve Tvee:~ yeeojwkesefveeheee&hle-met#cewkesefveheee&hleeheee&hleeveeceglke==eeg:- efmLelee:
heueesheceme DemebKeeleYeeiesveesvemeeiejeshececee$ee:~
Mes<eb megieceb~
SJeb efleeresvlejmLeues efve<eskeeheCeevleie&leevevlejesheefveOeekeLevelJesve veJe met$eeefCe ieleeefve~
SJecevevlejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee hejbhejesheefveOeehes#eee kece&eosMeeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

hejbhejesJeefCeOeeS hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeeeeCeb DeCnb

kecceeCeb peb he{cemeceS heosmeiieb leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb
nw, Jen yengle nw, efleere mecee ceW pees eosMeefheC[ efveef<ee nw, Jen Gmemes efJeMes<enerve nw,
le=leere mecee ceW pees eosMeefheC[ efveef<ee nw, Jen Gmemes efJeMes<enerve nw, Fme ekeej Glke<e&
mes meew meeiejeshece, heeeme meeiejeshece, heeerme meeiejeshece Deewj Ske meeiejeshece kes meele
YeeieeW ceW mes heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeie mes nerve SJeb heueeshece kes leerve, meele Deewj oes
Yeeie leke efJeMes<enerve-efJeMes<enerve neslee euee ieee nw~~110~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW Deheee&hleke Meyo kee mebyebOe Demeb%eer hebesefve Deeefoke peerJeeW
ceW mes eleske kes meeLe kejvee eeefnS, keeeWefke Gmekee mebyebOe ve kejves mes hegveefe oes<e kee emebie Deelee nw~
Demeb%eer hebesefve Deheee&hleke mes ueskej erefve Deheee&hleke leke Fve peerJeeW keer efmLeefle heueeshece kes mebKeeleJeW
Yeeie mes nerve nw~ yeeoj Skesefve Deheee&hleke Deewj met#ce Skesefve heee&hleke Je Deheee&hleke peerJeeW keer Glke=
efmLeefleeeB heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve meeiejeshece eceeCe nQ~ Mes<e keLeve megiece nw~
Fme ekeej efleere DevlejmLeue ceW efve<eskeeheCee kes Devleie&le DevevlejesheefveOee kee keLeve kejves Jeeues veew
met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej DevevlejesheefveOee meceehle ngF&~
Deye hejchejesheefveOee keer Dehes#ee kece& eosMeee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

hejchejesheefveOee keer Dehes#ee meb%eer Je Demeb%eer hebesefve heee&hleke peerJeeW kes Dee" keceeX
kee pees eLece mecee ceW eosMeee nw, Gmemes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 111

efleerees ceneefOekeej: / 73

iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe Gkekeefmmeee efoer

efe~~111~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefJeMes<enerveecesCe ielees efve<eskee: efkeb keg$eeefhe efiegCenervee peelee ve Jee Fefle

he=eeeb DemebKeeleieeshegefJeMes<es ielJee efiegCenervee peelee Fefle %eeheveeLe hejbhejesheefveOee Deeielee~
eLeceefve<eskeeled eYe=efle heueesheceme DemebKeeleYeeieb ielJee efiegCenervee Fefle Jeevesve kece&efmLeleYevlejs
DemebKeelee efiegCeneve: mevleerefle %eeeles~ leeLeeheueesheceme DemebKeeleYeeieb ielJee eeskee efiegCeneefveMeueekee ueYeles leefn& kece&efmLeleYeblejmebKeeleheueesheces<eg efkeevlees efiegCeneefveMeueekee ueYeecens Fefle heueesheceme DemebKeeleYeeiesve
kece&efmLeleeJeheJeefle&leeeeb heueesheceme DemebKeeleYeeie GheueYeles Fefle DeeyeeOeenervekece&efmLeleew SkeiegCenevee
Yeeies les heesveveeveeiegCeMeueekee Skemee iegCeneefveMeueekeeee DemebKeeleyengYeeieeeeieefvle~
kegle: ?
veeveeiegCeneefveMeueekeeefYe: kece&efmLeleeJeheJeefle&leeeeb SkeiegCeneefvejeieefle Fefle iegheosMeeod %eeeles~
efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb Jeb~
DeOegvee veeveeiegCeneefveMeueekeeveeb iegCeneveee eceeCeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

efiegCenerve nw, Fme ekeej Glke= efmLeefle leke efiegCenerve-efiegCenerve neslee euee ieee
nw~~111~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efJeMes<e nervelee kes ece mes peeles ngS efve<eske keneR hej efiegCe nerve Yeer nes
peeles nQ, DeLeJee veneR nesles nQ, Ssmee hetves hej Gej ceW kenles nQ efke DemebKeele ieesheg efJeMes<e peekej Jes efiegCe
nerve nes peeles nQ, Fme yeele keer peevekeejer kes efueS hejchejesheefveOee kee DeJeleej ngDee nw~
eLece efve<eske mes ueskej heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej efiegCe nerve nesles nQ, Fme Jeeve mes
kece&efmLeefle kes Yeerlej DemebKeele efiegCeneefveeeB nQ, en peevee peelee nw~ Jen Fme ekeej nwheueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej eefo Ske efiegCeneefve Meueekee eehle nesleer nw, lees kece&efmLeefle kes
Yeerlej mebKeele heueesheceeW ceW efkeleveer efiegCeneefve MeueekeeSB eehle neWieer, Fme ekeej heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie mes kece&efmLeefle kees DeheJeefle&le kejves hej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie eehle neslee nw~ DeleSJe DeeyeeOee mes
nerve kece&efmLeefle ceW Ske iegCeneefve kee Yeeie osves hej Ske kece veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW Deewj Ske iegCeneefve Meueekee
kes DemebKeele yengYeeie Deeles nQ~
kewmes ?
Ssmee FmeefueS nw keeeWefke veeveeiegCeneefve MeueekeeDeeW kee kece&efmLeefle ceW Yeeie osves hej Ske iegCeneefve ueyOe
nesleer nw, Ssmee ieg kee GheosMe eehle nw~
Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deye veevee iegCeneefve keer MeueekeeDeeW kee SJeb iegCeneefve kee eceeCe eheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& efkeee
peelee nw-

74 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 112, 113

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SeheosmeiegCeneefCeeCeblejb DemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~~112~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e heefueoesJeceJeiiecetueeefCe Fleges heueesheceeLeceJeie&cetuemewJe enCeb

kele&Jeb ve efleereeoerveeb, heueesheceme Jeie&cetues ie=nerles eLeceJeie&cetuemewJeeslheefeoMe&veeled~ leeefve e eLeceJeie&cetueeefve
DemebKeeleeefve, veeveeiegCeneefveMeueekeeefYe: kece&efmLeleeJeheJeefle&leeeeb iegCeneefveeceeCeeslhees:~ S<ee iegCeneefve:
meJe&kece&Ceeb meMeer, kece&efmLeefleYeeienejYetleveeveeiegCeneefveMeueekeeveeb kece&efmLeefleeefleYeeiesve eceeCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee ceesnveereme veeveeiegCeMeueekeeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

CeeCeeheosmeiegCeeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefoYeeiees~~113~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e ceesnveereme veeveeiegCeneefveMeueekee: heueesheceme efkebefeotvee&soeveeb

leguee:, ejceiegCeneefveJeeled eLeceefve<eskeesmebKeeleiegCe Fefle eosMeefJejefeleeuheyenglJeeod %eeeles~
%eeveeJejCeeoerveeb hegve: veeveeiegCeneefveMeueekee: heueesheceeLeceJeie&cetuee&sosYe: mleeskee: meefvle~
Slelkeglees %eeeles ?
Slee efJejuee efiegefCeleb ke=lJeeveesveeYemles ke=lesmebKeeleheueesheceefleereJeie&cetueeefve Glheevles~

met$eeLe&-

Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetue eceeCe

nw~~112~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB heueeshece kee Jeie&cetue Ssmee kenves hej heueeshece kes eLece Jeie&cetue
kee enCe kejvee eeefnS, efleereeefo Jeie&cetueeW kee veneR, keeeWefke heueeshece kes eLece Jeie&cetue kees enCe kejves hej
eLece Jeie&cetue keer ner Glheefe osKeer peeleer nw~ Jes Jeie&cetue DemebKeele nQ, keeeWefke veeveeiegCeneefve MeueekeeDeeW kee
kece&efmLeefle ceW Yeeie osves hej iegCeneefve kee eceeCe eehle neslee nw~ en iegCeneefve meye keceeX keer meceeve nw, keeeWefke
kece&efmLeefle kes YeeienejYetle veeveeiegCeneefve MeueekeeDeeW kee eceeCe kece&efmLeefle eefleYeeie kes eceeCe heeee peelee nw~
Deye ceesnveere kece& keer veeveeiegCeMeueekeeDeeW kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

veevee eosMeiegCeneefve mLeeveevlej heueeshece kes Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe
nQ~~113~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB ceesnveere kece& keer veeveeiegCeneefve MeueekeeSB heueeshece kes keg kece
DeOe&soeW kes yejeyej nQ, keeeWefke Jen Deefvlece iegCeneefve kes Je mes eLece efve<eske DemebKeeleiegCee nw, Fme
eosMeefJejefele DeuheyenglJe mes peevee peelee nw~
hejvleg %eeveeJejCeeefokeeW keer veeveeiegCeneefveMeueekeeSB heueeshece mebyebOeer eLece Jeie&cetue kes DeOe&soeW mes
mleeske nQ~
eMve-Ssmee kewmes peevee peelee nw ?
Gej-keeeWefke Fmekee efJejueve kej efiegefCele kejkes hejmhej ceW iegCee kejves hej heueeshece kes DemebKeele
efleere Jeie&cetue GlheVe nesles nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 114, 115

efleerees ceneefOekeej: / 75

Sleoefhe keglees %eeeles ?

ceesnveereveeveeiegCeneefveMeueekeeveeb ef-ef$e-mehleYeeies<eg efJeMes<eeefOekeefleereJeie&cetuesoe GheueYevles,
SlemceeosJe leeJeod efleereJeie&cetueeveeceglheefe%ee&eles~
mebeefle veeveeeosMeiegCeneefve-SkeeosMeiegCeneefveeceeCeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~114~~
SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~115~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e mleeskeesveheueeshecee&soeceeCelJeeled mleeskeesveheueesheceeLeceJeie&cetuesocee$ee: meefvle~

SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejcemebKeeleiegCeefceefle keefLeles$e iegCekeej: heueesheceme DemebKeeleeLeceJeie&cetueb
YeJeefle~
mebeefle-meb%eeefopeerJeeveeb eosMeeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeceheppeeeeCeb eGeEjefoe-leerFbefoeyeerFbefoe-SFbefoe-yeeoj-meggngceheppeeeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeceeMebkee-en Yeer keneB mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-etBefke ceesnveere keer veeveeiegCeneefve MeueekeeDeeW kes oes-leerve meele YeeieeW ceW efJeMes<e
DeefOeke efleere Jeie&cetue kes DeOe&so heees peeles nQ, Dele: Fmeer mes Gleves efleere Jeie&cetueeW keer Glheefe
kee %eeve neslee nw~
Deye veevee eosMeeW keer iegCeneefve SJeb SkeeosMe keer iegCeneefve kee eceeCe efveheCe kejves nsleg oes met$e
DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlej mleeske nQ~~114~~

Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~115~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB mleeske kee DeLe& heueeshece kes keg kece DeOe&soeW kes yejeyej nesves mes
heueeshece kes eLeceJeie&cetue kes DeOe&soeW mes keg kece nw~
Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw, Ssmee kenves hej eneB iegCekeej heueeshece kes DemebKeele
eLeceJeie&cetue neslee nw~
Deye meb%eer Deeefo peerJeeW kes eosMeee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

meb%eer Je Demeb%eer hebesefve Deheee&hleke, elegefjefve, $eerefve, erefve leLee Skesefve

yeeoj Je met#ce Fve heee&hleke-Deheee&hleke peerJeeW kes Deeeg kees es[kej Mes<e meele keceeX
kee pees eosMeee eLece mecee ceW nw, Gmemes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej Je

76 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 116 mes 120

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

GJeJeppeeCeb peb he{cemeceS heosmeiieb leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb

iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~~116~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e eLee mebef%eheee&hle%eeveeJejCeeoerveeb eheCee ke=lee leLee kele&Jee~

efJeMes<esCee$eelceve: efmLeleerveeb eceeCeb %eelJee JeeJeced~
leelhee&ce$e-ceceelcee DeveeeefveOeveesefmle, DeleSJe mJeelceleJeMegd eLe efmedeLe&cesJe e SJeb ebLeeOeeveuesKeveeefoeeemees ceceeefmle~
DeOegvee SkeeosMe-veeveeiegCeneefvemLeeveevlejeceeCeeefleheeoveeLe met$eelegeceJeleee&les-

Seheosme iegCeneefCeeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~~117~~

CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo
Yeeiees~~118~~
CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~119~~
SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~120~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet$eemeeLe&: megieceesefmle~ veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe mleeskeeefve meefvle,

iegCeneefvevee kece&efmLeleeJeheJeefle&leeeeb les<eeceglheefeo&Me&veeled~ SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejcemebKeeleiegCeb~

efiegCenerve nes peelee nw, Fme ekeej Glke= efmLeefle leke Jen efiegCenerve-efiegCenerve neslee
peelee nw~~116~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB pewmes meb%eer heee&hleke kes %eeveeJejCeeefokeeW keer eheCee keer ieF& nw,
Jewmes ner kejvee eeefnS~ efJeMes<elee Fleveer nw efke eneB Deheveer efmLeefleeeW kee eceeCe peevekej kenvee eeefnS~
eneB leelhee& en nw efke-cesjer Deelcee Deveeefo DeefveOeve-Meeele nw, DeleSJe efvepe DeelceleJe keer efmeef
SJeb Megef nsleg ner Fme ekeej kes ebLeeW kes DeOeeve-uesKeve Deeefo kee cesje eeeme nw~
Deye Ske eosMe-veeveeiegCeneefvemLeeveevlej kes eceeCe kee eefleheeove kejves kes efueS eej met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej heueeshece kes DemebKeele Jeie&cetueeW kes yejeyej nw~~117~~

veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlej heueeshece kes Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe
nw~~118~~
veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlej mleeske nQ~~119~~
SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~120~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg&e oes met$eeW kee DeLe& megiece nw~ veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlej mleeske
nQ, keeeWefke iegCeneefve kes eje kece&efmLeefle kees DeheJeefle&le kejves hej Gvekeer Glheefe osKeer peeleer nw~ Ske

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 120

efleerees ceneefOekeej: / 77

De$e kees iegCekeej: ?

DemebKeeleeefve heueesheceJeie&cetueeefve~
SJeb hejbhejesheefveOee meceehlee~
mebeefle esefCeeheCeee metefeleeveeceJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeevegeesieejeCeeb eheCeeb keefj<eefvle
Deeeee&osJee:~ leeLeemeJee&meg efmLeefle<eg eosMeeeb eLecemee: efmLeles: eosMeeceeCesve efkeeefejsCe keeuesve DeJeefeles ?
de&iegCeneefvemLeeveevlejsCe keeuesve DeJeefeles~ Sleme keejCeb keLeles~ leeLee-efleereeefoiegCeneefveJes
eLeceiegCeneefveJeeceeCesve ke=les ejceiegCeneefveJesCe vetveeLeceiegCeneefveJeb YeJeefle~ leme eceeCeefceob %eeleJeb240~225~210~195~180~165~150~135~
ejceiegCeneefveJeeceeCeefceob %eeleJeb16~15~14~13~12~11~10~9~
Sleefmceved Jes hettJe&Jes eef#ehles eLeceiegCeneefveeceeCeb YeJeefle~
256~240~224~208~192~176~160~144~
Sleod efve<eskeeheCeeee efJemlejes OeJeueeerkeeeeb Jeb YeJeefle~

eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~

eneB iegCekeej keee nw ?
heueeshece kes DemebKeele Jeie&cetue iegCekeej nw~
Fme ekeej hejchejesheefveOee meceehle ngF&~
Deye Deeeee&osJe esCeer keer eheCee mes metefele DeJenej-YeeieeYeeie Deewj DeuheyenglJe DevegeesieejeW keer
eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwMebkee-meye efmLeefleeeW kee eosMeefheC[ eLeceefmLeefle kes eosMeefheC[ kes eceeCe eje efkeleves keeue mes
Dehele neslee nw ?
meceeOeeve-Ge eceeCe kes eje Jen [s{ iegCeneefvemLeeveevlej keeue mes Dehele neslee nw~ Fmekee keejCe
kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwefleereeefoke iegCeneefveeeW kes Je kees eLece iegCeneefve kes JeeceeCe mes kejves hej Je Deefvlece iegCeneefve kes
Je mes jefnle eLece iegCeneefve kee Je neslee nw~ Gmekee eceeCe Fme ekeej peevevee eeefnS240~225~210~195~180~165~150~135~
Deefvlece iegCeneefve kee JeeceeCe en peevevee eeefnS16~15~14~13~12~11~10~9~
Fme Je kees hetJe& Je ceW efceuee osves hej eLece iegCeneefve kes Je kee eceeCe neslee nw256~240~224~208~192~176~160~144
Fme efve<eskeeheCee kee efJemleej OeJeueeerkee ceW osKevee eeefnS~

78 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 121

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb le=leeresvlejmLeues efve<eskeeheCeevleie&lehejbhejesheefveOeekeLevelJesve oMe met$eeefCe ieleeefve~

FlLeb le=leeremLeues efve<eskeeheCeekeLevelJesve efJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb efve<eskeeheCee meceehlee~
DeOegvee DeeyeeOeekeeC[keeheCeeefOekeejb efveheelee met$eceJeleee&les-

DeeyeeOeekeb[eheJeCeoeS~~121~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeyeeOeekeeC[keeheCeeefOekeejes Jele&les~
efkeceLe&ceeyeeOeekeeC[keeheCee Deeielee ?
efkeb meJe&emf LeefleyebOemLeeves<eg Skee ewJeeyeeOee YeJeefle, Deenesemf Jeled Deveevee YeJeleerelf e he=eeeb SJeb YeJeleerelf e
%eeheveeLe DeeyeeOeekeeC[keeheCee Deeielee~ De$e $eerCevegeesieejeefCe-eheCee eceeCeceuheyenglJeb ewJe~
De$e keefeoeMebkeleseceeCeeuheyenglJeees: mebYeJees YeJeleg veece, met$eefmelJeeled, hejvleg met$es Demeefle eheCeeee: keLece$e mebYeJe: ?
Deeeee&: eenvew<e oes<e:, eheCeeee efJevee eceeCeeuheyenglJeeesjveghehees:~ le$e leeJelmet$esCe metefeleeheCee keLeles~
leeLee-elego&Meeveeb peerJemeceemeeveeb DeeyeeOeekeeC[keeefve DeeyeeOeemLeeveeefve e meefvle~
keefeoen-

Fme ekeej le=leere DevlejmLeue ceW efve<eske eheCee kes Devleie&le hejchejesheefveOee kee keLeve kejves Jeeues oMe
met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej mes le=leere mLeue ceW efve<eskeeheCee kee keLeve kejves Jeeues yeerme met$e hetCe& ngS~
eneB leke efve<eskeeheCee meceehle ngF&~
Deye DeeyeeOeekeeC[ke eheCee DeefOekeej kee efveheCe kejles ngS Deeeee&osJe met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

eneB DeeyeeOeekeeC[ke eheCee kee DeefOekeej nw~~121~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB DeeyeeOeekeeC[keeheCee kee DeefOekeej nw~

Mebkee-DeeyeeOeekeeC[ke eheCee kee DeJeleej efkemeefueS ngDee nw ?
meceeOeeve-meye efmLeefleyebOemLeeveeW ceW keee Ske ner DeeyeeOee nw, DeLeJee Deve-Deve nQ, Ssmee hetves hej
Fme ekeej keer DeeyeeOee JeJemLee nw en yeleueeves kes efueS DeeyeeOeekeeC[ke eheCee kee DeJeleej ngDee nw~
Fme DeeyeeOeekeeC[keeheCee ceW leerve Devegeesieej nQ-eheCee, eceeCe Deewj DeuheyenglJe~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeceeCe Deewj DeuheyenglJe DevegeesieejeW keer mebYeeJevee Yeues ner nes, keeeWefke Jes met$e mes efme nQ~ hejvleg met$e
ceW ve heees peeves Jeeues eheCee DevegeesieejeW keer mebYeeJevee eneB kewmes nes mekeleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWekf e eheCee kes efyevee eceeCe Deewj DeuheyenglJe kee keLeve yeve ner veneR mekelee nw~
GveceW henues met$e mes metefele eheCee Devegeesieej kee keLeve kejles nQ~ Jen Fme ekeej nweewon peerJemeceemeeW kes DeeyeeOeekeeC[ke Deewj DeeyeeOeemLeeve nesles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efke-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 122

efleerees ceneefOekeej: / 79

DeeyeeOeekeeC[keeheCeeeeb keLeceeyeeOeemLeeveevegevles ?
Deeeee&: eenvewleled keLeefeleJeb, DeeyeeOeekeeC[keeheCeeee DeeyeeOeemLeeveeefJeveeYeeJesve osMeeceMe&kelJeceeheVeeeeb
DeeyeeOeemLeeveeheCeeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~
mebeefle meb%eeefopeerJeeveeb DeeyeeOeekeeC[keb efveheeleeeeexCe met$eceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb eGeEjefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb

SFbefoeyeeoj-megngce-heppee-DeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeceeGJeJeppeeCecegkekeefmmeeeoes efoeroes meceS meceS heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieceseceesmeefjotCe SeceeyeeOeekeb[eb kejseof ~ Sme kecees peeJe penefCCeee efefo efe~~122~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es meceS meceS Fefle keefLeles DeeyeeOeeee Skewkemecees Flegeb YeJeefle~
Glke=eyeeOeeee: ejcemecees efJeJeef#eles Glke=efmLeles: heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eceOeesJeleere&
SkeceeyeeOeekeeC[keb kejesefle~ DeeyeeOeeejcemeceeme efJeJe#eeb ke=lJee Glke=eb efmLeefleb yeOveeefle~ lemceeled meceeesveb
Deefhe yeOveeefle~ SJeb efmeceeesveeefoecesCe vesleJeb eeJelheueesheceme DemebKeeleYeeiesveesveefmLeefleefjefle~ SJeceslesve
DeeyeeOeeejcemeceesve yebOeeeeesieefmLeefleefJeMes<eeCeeceskeceeyeeOeekeeC[keefceefle meb%ee Flegeb YeJeefle~ DeeyeeOeeee:
efejcemeceeme efJeJe#eeb ke=lJee SJecesJe efleereceeyeeOeekeeC[keb eheefeleJeb~ DeeyeeOeeee: ef$eejcemeceeefJeJe#eeb

DeeyeeOeekeeC[keeheCee ceW DeeyeeOeemLeeveeW kee keLeve keeeW efkeee pee jne nw ?

Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke DeeyeeOeekeeC[ke eheCee kee DeeyeeOeemLeeveeheCee kes meeLe DeefJeveeYeeJe
mebyebOe nw, Dele: DeeyeeOeemLeeve eheCee kes eefle osMeeceMe&ke YeeJe kees eehle ngF& DeeyeeOeekeeC[keeheCee ceW
DeeyeeOeemLeeveeW kee kejvee efJe veneR nw~
Deye meb%eer Deeefo peerJeeW kes DeeyeeOeekeeC[ke kees efveefhele kejves nsleg Deeeee& met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

meb%eer Je Demeb%eer hebesefve, elegefjefve, $eerefve, erefve Deewj yeeoj Je met#ce

Skesefve Fve heee&hle Je Deheee&hle peerJeeW kes Deeeg kees es[ Mes<e meele keceeX keer Glke=
efmLeefle mes mecee-mecee ceW heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e veeres Glej kej Ske
DeeyeeOeekeeC[ke kees kejlee nw~ en ece peIeve efmLeefle leke nw~~122~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW meceS meceS Ssmee kenves hej DeeyeeOee kes Ske-Ske mecee
ceWs Ssmee DeefYeeee nw~ Glke= DeeyeeOee kes ejce mecee-Deefvlece mecee keer efJeJe#ee nesves hej Glke= efmLeefle mes
heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e veeres Glejkej Ske DeeyeeOeekeeC[ke kees kejlee nw~ DeeyeeOee kes Deefvlece
mecee kees efJeJeef#ele kejkes Glke= efmLeefle kees yeebOelee nw~ Gmemes Ske mecee kece Yeer efmLeefle kees yeebOelee nw~ Fme
ekeej oes mecee kece Fleeefo ece mes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes jefnle efmLeefle leke ues peevee eeefnS~ Fme
ekeej DeeyeeOee kes Fme Deefvlece mecee ceW yebOe kes eesie efmLeefleefJeMes<eeW keer Ske DeeyeeOeekeeC[ke meb%ee nw, en
DeefYeeee nw~ DeeyeeOee kes efejce mecee keer efJeJe#ee kejkes Fmeer ekeej mes efleere DeeyeeOee keeC[ke keer ehCee

80 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 122

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ke=lJee hetJe&efceJe le=leere DeeyeeOeekeeC[ke: eheefeleJe:~ SJeb vesleJeb eeJeod peIevee efmLeefleefjefle~ Slesve met$esCe
SkeeyeeOeekeeC[keme eceeCeeheCee ke=lee~
mebeefle osMeeceMe&kelJeceeheVesve Slesve met$esCe metef eleeveeceeyeeOeemLeeveeveeceeyeeOeeMeueekeeveeb e eceeCeeheCee
efeeles~ leeLee-mebe%f ehebesevf eheee&hleeveeceeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeeC[keeefve e s Deefhe mebKeeleJe<e&cee$eeefCe
meefvle~ mebef%ehebesefveeheee&hleeveeceeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeeC[keeefve e s Deefhe Devleceg&ntle&cee$eeefCe~
Demebef%ehebesefve-elegefjefve-$eerefve-erefveeCeeceeveeb heee&hleeheee&hleeveeb peerJemeceemeeveeceeyeeOeemLeeveeefve
DeeyeeOeekeeC[keMeueekee-eeJeefuekeeee: mebKeeleYeeiecee$eeefCe~ elegCee&ceskesefveeCeeceeyeeOeemLeeveeefve
DeeyeeOeekeeC[keeefve e DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eeefCe meefvle~
Deeeg<e: DeeyeeOeekeeC[keeheCee efkeceLe ve ke=lee ?
vew<e oes<e:, Deeeg<e: Feb efmLeeflejslemeecesJeeyeeOeeeeb yeOeles Fefle efveeceeYeeJeeled~ hetJe&keesefef$eYeeieceeyeeOeeb
ke=lJee $eeefebMelmeeiejesheceeceeCeceeegye&Oveeefle, meceeesve$eeefebMelmeeiejeshececeefhe yeOveeefle, SJeb efmeceeesveef$emeceeesveeefoecesCe hetJe&keesefef$eYeeieeyeeOeeb OegJeb ke=lJee vesleJeb eeJeod yebOe#egYeJeenCeefceefle~
hegve: Sles ewJe DeeegyeOeefJekeuhee: hetJe&keesefef$eYeeies meceeesves DeeyeeOeelJesve efJeJeef#elesefhe YeJeefvle~ SJeb
efmeceeesveeefoecesCe vesleJeb eeJeled DemebKeseee Fefle~ esvewJeceefveecemlesveeeg<e DeeyeeOeekeeC[keeheCee ve
ke=lee~ ve eeyeeOeekeeC[keeefve ve mevleerefle DeeyeeOeemLeeveeveecemebYeJe:, leoYeeJes efuebieeYeeJeeled~ lele: Deeeg<ees
ve meefvle DeeyeeOeekeeC[keeveerefle efmeced~

kejvee eeefnS~ DeeyeeOee kes ef$eejce mecee keer efJeJe#ee kejkes henues kes ner meceeve le=leere DeeyeeOeekeeC[ke keer
eheCee kejvee eeefnS~ Fme ekeej peIeve efmLeefle leke ener ece peevevee eeefnS~ Fme met$e kes eje Ske
DeeyeeOeekeeC[ke kes eceeCe keer eheCee keer ieF& nw~
Deye osMeeceMe&ke YeeJe kees eehle ngS Fme met$e kes eje metef ele DeeyeeOeemLeeveeW Deewj DeeyeeOeekeeC[keMeueekeeDeeW
kes eceeCe keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw-meb%eer hebesevf e heee&hleke peerJeeW kes DeeyeeOeemLeeve Deewj
DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner mebKeele Je<e& eceeCe nQ~ meb%eer hebesevf e Deheee&hleke peerJeeW kes DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[ke
oesveeW ner Devlecegn& lt e& eceeCe nQ~ Demeb%eer hebesevf e, elegejf efve, $eerevf e Deewj erevf e (heee&hleke-Deheee&hleke) Fve
Dee" peerJemeceemeeW kes DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[keMeueekeeSB DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~ eej
Skesefve peerJeeW kes DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[ke DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~
Mebkee-eneB Deeegkece& kes DeeyeeOeekeeC[keeW keer eheCee efkemeefueS veneR keer ieF& ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keejCe efke Deeeg keer en efmLeefle Fmeer DeeyeeOee ceW yebOeleer nw, Ssmee keesF&
efveece vener nw~ hetJe&keesef kes ef$eYeeie kees DeeyeeOee kejkes lesleerme meeiejeshece eceeCe Deeeg kees yeebOelee nw, Ske mecee kece
lesleerme meeiejeshece eceeCe Deeeg kees Yeer yeebOelee nw, Fme ekeej hetJe&keesef kes ef$eYeeiehe DeeyeeOee kees OegJ e kejkes oes mecee
kece, leerve mecee kece Fleeefo ece mes yebOe #egYeJeenCe eceeCe efmLeefle leke ues peevee eeefnS~
hetJe&keesef kes Ske mecee kece ef$eYeeie kees DeeyeeOeehe mes efJeJeef#ele kejves hej Yeer es ner DeeegyebOe kes efJekeuhe nesles
nQ~ Fmeer ekeej oes mecee kece, leerve mecee kece Fleeefo ece mes DemebKeseee keeue eceeCe DeeyeeOee leke ues peevee
eeefnS~ eteB kf e eneB keesF& Ssmee efveece veneR nw, Fmeereuf eS Deeeg kes DeeyeeOeekeeC[keeW keer eheCee veneR keer ieF&~
DeeyeeOeekeeC[ke etBefke veneR nw, FmeefueS DeeyeeOeemLeeve DemebYeJe nQ Ssmeer keesF& yeele veneR nw, keeeWefke Gvekes DeYeeJe

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 123 mes 125

efleerees ceneefOekeej: / 81

De$eeuheyenglJeeheCee efkeb efeeles ?

vew<e oes<e:, Gheefj Je#eceeCeeuheyenglJeevegeesieejsCe leoJeieceeled~
SJeb elegLe&mLeues DeeyeeOeekeeC[keveecele=leereYesokeLevelJesve met$eeb ieleced~
SJeceeyeeOeekeeC[keeheCee meceehlee~
DeOegvee hebesefvemebef%eveeb mehlekece&meg DeuheyenglJeefveheCeeLe met$eoMekeceJeleee&les-

DehheeyengS efe~~123~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeeled elegLe&cevegeesieejceuheyenglJeefceefle leod Je#evleeeee&osJee: Fle$e YeefCeleb

YeJeefle~

hebefbeefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeheppeeeCeb meeCnb kecceeCeceeGJe-JeppeeCeb meJJelLeesJee penefCCeee DeeyeeOee~~124~~

kegle Sleled ? mebKeeleeJeefuecee$ee YetlJeevleceg&ntle&eceeCelJeeled~

DeeyeeneeCeeefCe Deeyeenekeb[eeefCe e oes efJe leguueeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~125~~

ceW keesF& nsleg veneR nw~ Fme keejCe Deeeg kes DeeyeeOeekeeC[ke veneR nw, en efme nw~
Mebkee-DeuheyenglJe eheCee keeeW veneR keer peeleer nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Gmekee %eeve Deeies kens peeves Jeeues DeuheyenglJe Devegeesieej
mes nes peelee nw~
Fme ekeej elegLe&mLeue ceW DeeyeeOeekeeC[ke veece kes le=leere Yeso kee keLeve kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej DeeyeeOeekeeC[ke eheCee meceehle ngF&~
Deye heesevf e meb%eer peerJeeW kes meele keceeX ceW DeuheyenglJe kees efveefhele kejves nsleg oMe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

DeuheyenglJe Devegeesieej kee DeefOekeej nw~~123~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pees Jen eewLee DeuheyenglJe veeceke Devegeesieej nw Gmekees Deeeee&osJe

kenWies, Ssmee met$e kee DeefYeeee nw~
met$eeLe&-

meb%eer efceLeeef heee&hleke Je Deheee&hleke hebesefve peerJeeW kes Deeeg kees es[kej
Mes<e meele keceeX keer peIeve DeeyeeOee meyemes mleeske nw~~124~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee keeeW nw ? keeeWefke Ge DeeyeeOee mebKeele DeeJeueer eceeCe nes kejkes

Devleceg&ntle& cee$e nw~
met$eeLe&-

DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner legue mebKeeleiegCes nQ~~125~~

82 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 126 mes 128

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegle:? peIeveeyeeOeele: Glke=eyeeOee mebKeeleiegCee, lesveeyeeOeemLeeveeveefhe mebKeeleiegCeeefve ewJe~

keLeb ? meceeesvepeIeveeyeeOeeee Glke=eyeeOeele: MeesefOeleeeeb DeeyeeOeemLeeveeslhees:~
keLeceeyeeOeemLeevew: DeeyeeOeekeeC[keeveeb meMelJeced ?
vew<e oes<e:, SkewkeeyeeOeemLeeveme heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeveeceeyeeOeekeeC[kemebef%eleeveecegheuebYesve meceevelJeb YeJeefle~

Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~~126~~

efkeevcee$esCe DeefOekee Fefle he=s meceeesvepeIeveeyeeOeecee$esCeeefOekee efJeMes<eeefOekee %eeleJee~

CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~127~~

kegle: ?
Glke=eyeeOee: mebKeeleeJeefuecee$ee YetlJee mebef%e<eg heee&hlekes<eg mebKeeleJe<ee&efCe Deheee&hlekes<eg Devleceg&ntle
YeJeefvle~ veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe hegve: DemebKeeleJe<ee&eCf e YetlJee heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eeefCe~
lesveeslke=eyeeOeele: veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe DemebKeeleiegCeeveerefle egpeles~

SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~128~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee kewmes nw ? eteB kf e peIeve DeeyeeOee keer Dehes#ee Glke= DeeyeeOee mebKeeleiegCeer
nw, FmeerefueS DeeyeeOeemLeeve Yeer Gmemes mebKeeleiegCes ner nQ~
Mebkee-kewmes ?
meceeOeeve-keeeWefke Glke= DeeyeeOee ceW mes Ske mecee kece peIeve DeeyeeOee kees Iee osves hej DeeyeeOeemLeeveeW
keer Glheefe nesleer nw~
Mebkee-DeeyeeOeemLeeveeW mes DeeyeeOeekeeC[keMeueekeeSB meceeve kewmes nQ ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Ske-Ske DeeyeeOeemLeeve mebyebOeer pees heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie cee$e efmLeefleyebOe mLeeve nQ, Gvekeer DeeyeeOeekeeC[ke meb%ee nw, DeleSJe Gvekes meceevelee ner nesleer nw~
met$eeLe&-

Gvemes Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~~126~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen efkeleves eceeCe DeefOeke nw, Ssmee hetves hej Jen Ske mecee kece
peIeve DeeyeeOee kes eceeCe mes DeefOeke nw, Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCes nQ~~127~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keejCe efke Glke= DeeyeeOeeSB mebKeele DeeJeueer eceeCe nes kejkes
meb%eer heee&hleke peerJeeW ceW mebKeele Je<e& Deewj Deheee&hlekeeW ceW Devleceg&ntle& eceeCe nesleer nQ~ hejvleg veevee
eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeele Je<e& eceeCe nes kejkes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e nQ~ DeleSJe
Glke= DeeyeeOee keer Dehes#ee veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlejeW kee DemebKeeleiegCee nesvee Gefele nw~
met$eeLe&-

Ske eosMe iegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~128~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 129 mes 132

efleerees ceneefOekeej: / 83

kegle: ? DemebKeeleheueesheceeLeceJeie&cetueeceeCelJeeled~

Seceeyeenekeb[ecemebKesppeiegCeb~~129~~

veeveeeosMeiegCeneefveMeueekeeefYe: DemebKeeleJe<e&eceeCeeefYe: kece&efmLeleew DeheJeefle&leeeeb SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejceeieefle~ mebKeeleJe<e&cee$eeee Devlecegn& lt e&cee$eeeee Glke=eyeeOeeee: mJeke-mJekeeslke=-efmLeleew
DeheJeefle&leeeeb esve SkeceeyeeOeekeeC[keeceeCeb YeJeefle, lesvewkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeled SkeceeyeeOeekeeC[kecemebKeeleiegCeefceefle ie=nerleJeb~

penCCeDees efefoyebOees DemebKesppeiegCees~~130~~

SkeceeyeeOeekeeC[keb veece heueesheceme DemebKeeleYeeie:, peIeveefmLeefleyebOe: hegve: Devle:keesekeesefcee$emeeiejesheceeefve~ lesve SkeeyeeOeekeeC[keeled peIeve: efmLeefleyebOeesmebKeeleiegCees peele:~

efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~131~~

peIeveefmLeefleyebOeeoglke=efmLeefleyebOees esve mebKeeleiegCemlesve efmLeefleyebOemLeeveeefve Deefhe mebKeeleiegCeeefve

ewJe, meceeesvepeIeve efmLeefleyebOesveesveeslke=efmLeefleyebOemewJe efmLeefleyebOemLeeveJeheosMeeled~

GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~132~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keeeWefke Jes heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetueeW kes yejeyej nw~
met$eeLe&-

Ske DeeyeeOeekeeC[ke DemebKeeleiegCee nw~~129~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeele Je<e& eceeCe veeveeeosMeiegCeneefve MeueekeeDeeW kee kece&efmLeefle ceW

Yeeie osves hej Ske iegCeneefvemLeeveevlej ueyOe neslee nw~ mebKeele Je<e& cee$e Je Devleceg&ntle& cee$e Glke= DeeyeeOee kee
Deheveer-Deheveer Glke= efmLeefle ceW Yeeie osves hej etBefke Ske DeeyeeOeekeeC[ke kee eceeCe neslee nw, DeleSJe Ske
eosMe iegCeneefvemLeeveevlej keer Dehes#ee Ske DeeyeeOeekeeC[ke DemebKeeleiegCee nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

peIeve efmLeefleyebOe DemebKeeleiegCee nw~~130~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-etBefke Ske DeeyeeOeekeeC[ke heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ,

hejvleg peIeve efmLeefleyebOe Devle:kees[ekees[er meeiejesheceeW eceeCe nw, DeleSJe Ske DeeyeeOeekeeC[ke keer Dehes#ee
peIeve efmLeefleyebOe DemebKeeleiegCee nes peelee nw~
met$eeLe&-

efmLeefleyebOe mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~131~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-etBefke peIeve efmLeefleyebOe keer Dehes#ee Glke= mebKeeleiegCee nw, Dele: Gmemes
efmLeefleyebOemLeeve Yeer mebKeeleiegCes ner nesves eeefnS, keeeWefke Ske mecee kece peIeve efmLeefle yebOe mes jefnle Glke=
efmLeefleyebOe keer ner efmLeefleyebOe mLeeve meb%ee nw~
met$eeLe&-

Glke= efmLeefleyebOe Gmemes efJeMes<e DeefOeke nw~~132~~

84 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 133 mes 136

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeevcee$esCe efJeMes<eeefOeke Fefle he=s meceeesvepeIeveefmLeefleyevOecee$esCe efJeMes<eeefOekees YeJeefle Fefle %eeleJeb~

DeOegvee hebesefvemeb%emebef%eveeceeyeeOeeefveheCeeLe met$eekeceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeeeeCeceeGDemme meJJelLeesJee

penefCCeee Deeyeene~~133~~
kegle: ? DeeegyeOeefelJee meceeeefOekemeJe&peIeveefJeeceCekeeueenCeeled~

penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~134~~

kegle: ? #egYeJeenCeeceeCelJeeled~

DeeyeeOeeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~135~~

peIeve: efmLeefleyebOees veeceevleceg&ntle&cee$e:, DeeyeeOeemLeeveeefve hegve: mebKeeleeceeCehetJe&keesefef$eYeeiecee$eeefCe,

lesve peIeveefmLeefleyebOeeled DeeyeeOeemLeeveeveeb mebKeeleiegCelJeb %eeeles~

Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~~136~~

De$e meceeesvepeIeveeyeeOeecee$eeceeCesve DeefOekee %eeleJee~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efkeleves cee$e efJeMes<e DeefOeke nw, Ssmee hetves hej Ske mecee kece peIeve
efmLeefleyebOe cee$e mes efJeMes<e DeefOeke neslee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye heesefve meb%eer-Demeb%eer peerJeeW keer DeeyeeOee kee efveheCe kejves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meb%eer Je Demeb%eer hebesefve heee&hleke peerJeeW kes Deeeg keer peIeve DeeyeeOee meyemes
mleeske nw~~133~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keeeWefke eneB Deeeg kee Ske mecee DeefOeke meJe&peIeve efJeeceCekeeue
kee enCe nw~
met$eeLe&-

Gmemes peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~134~~

kewmes ? keeeWefke Jen #egYeJeenCecee$e nw~
met$eeLe&-

Gmemes DeeyeeOeemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~135~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve efmLeefleyebOe Devleceg&ntle& eceeCe nw, hejvleg DeeyeeOeemLeeve mebKeele

eceeCe (peIeve DeeyeeOee mes jefnle) hetJe&keesefef$eYeeie cee$e nw, Fmeer mes peevee peelee nw efke peIeve efmLeefleyebOe keer
Dehes#ee DeeyeeOeemLeeve mebKeeleiegCes nQ~
met$eeLe&-

Gvemes Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~~136~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Ske mecee kece peIeve DeeyeeOee kes eceeCe mes Jen efJeMes<e DeefOeke nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 137 mes 140

efleerees ceneefOekeej: / 85

CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~137~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe&keesef ef$eYeeieb Dehes#e heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eveeveeiegCeneefveMeueekeeveecemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~138~~

kegle:? heueesheceeLeceJeie&cetueme DemebKeeleYeeiecee$eveeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejMeueekeeefYe:

DemebKeeleheueesheceJeie&cetuecee$ewkeeosMeiegCeneveeceheJeefle&leeeeb DemebKeeleheesheuebYeeled~

efefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~139~~

kegle: ? SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejb veece heueesheceme DemebKeeleYeeie:, efmLeefleyebOemLeeveeefve hegve:

mebKeelemeeiejeshececee$eeefCe heueeshecemeemebKeeleYeeiee, lesve SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeled efmLeefleyebOemLeeveeefve
DemebKeeleiegCeeveerefle ie=nerleJeb~

GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~140~~

efkeevcee$esCe efJeMes<eeefOeke: ?
meceeesvepeIeveefmLeefleyebOecee$esCe efJeMes<eeefOeke Fefle %eeleJeb YeJeefle~

met$eeLe&-

veevee eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCes nQ~~137~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke hetJe&keesefef$eYeeie keer Dehes#ee heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe

veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW kes DemebKeeleiegCelJe heeee peelee nw~
met$eeLe&-

SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~138~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keeeWefke heueeshece mebyebOeer eLece Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie

cee$e veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejMeueekeeDeeW kee heueeshece kes DemebKeele Jeie&cetueeW kes yejeyej SkeeosMe iegCeneefve
ceW Yeeie osves hej DemebKeele Debke heees peeles nQ~
met$eeLe&-

efmLeefleyebOemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~139~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keeeWefke SkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej heueeshece kes DemebKeeleJeW

Yeeie eceeCe nw, hejvleg efmLeefleyebOe mLeeve mebKeele meeiejeshece cee$e Je heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie nw, Fme
keejCe Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej keer Dehes#ee efmLeefleyebOemLeeve DemebKeeleiegCes nQ, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Glke=efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~140~~

eMve-Jen efkeleves cee$e mes efJeMes<e DeefOeke nw ?

Gej-Ske mecee kece peIeve efmLeefleyebOe kes eceeCe mes Jen efJeMes<e DeefOeke nw~

86 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 141 mes 144

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle hebesefveeefopeerJeeveeceeeg:kecee&yeeOeeefveheCeeLe met$e<edkeceJeleee&les-

hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeheppeeeCeb eGeEjeffoeeCeb leerFbefoeeCeb

yeerFbefoeeCeb SFbefoeyeeoj-megngceheppeeeheppeeeeCeceeGDemme meJJelLeesJee
penefCCeee Deeyeene~~141~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-De$e DeeegyeOeefelJee meceeeefOekemeJe&peIeveefJeeceCekeeueenCeeled~

penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~142~~

kegle: ? De$e yebOe#egYeJeenCeceefmle~

DeeyeeneeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~143~~
mJeke-mJekeeslke=eeg<eeb ef$eYeeieme meceeesvepeIeveeyeeOeeee: heefjnerveme enCeeled~

Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~~144~~

efkeevcee$esCe ? meceeesvepeIeveeyeeOeecee$esCe efJeMes<eeefOekee %eeleJee~

Deye heesefve Deeefo peerJeeW kes Deeegkece& keer DeeyeeOee kee efveheCe kejves nsleg n met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

meb%eer Je Demeb%eer hebesefve Deheee&hlekeeW leLee elegefjefve, $eerefve, erefve Deewj

yeeoj SJeb met#ce Skesefve, Fve heee&hle-Deheee&hleeW kes Deeeg keer peIeve DeeyeeOee meyemes
mleeske nw~~141~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Deeeg keess yeebOekej Ske mecee mes DeefOeke meJe&peIeve efJeeceCekeeue
kee enCe nw~
met$eeLe&-

peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~142~~

kewmes ? keeeWefke eneB #egYeJe kee enCe nw~
met$eeLe&-

DeeyeeOeemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~143~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Ske mecee kece peIeve DeeyeeOee mes nerve Deheveer-Deheveer Glke=
DeeegDeeW kes ef$eYeeie kee eneB enCe nw~
met$eeLe&-

Glke=< DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~~144~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen efkeleves cee$e DeefOeke nw ? Jen Ske mecee kece peIeve DeeyeeOee cee$e
mes efJeMes<e DeefOeke peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 145 mes 148

efleerees ceneefOekeej: / 87

efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~145~~
kegle: ? meceeesvepeIeveefmLeefleyebOesveesvehetJe&keesefenCeeled~

GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~146~~

efkeevcee$esCe ? meceeesvepeIeveefmLeefleyebOecee$esCe efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~

mebeefle hebesefveeoerveeb mehlekece&CeeceeyeeOee%eeheveeLe met$eveJekeceJeleee&les-

hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGeEjefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb heppeeDeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeb DeeGJeJeppeeCeceeyeeneeCeeefCe Deeyeenekeb[eeefCe e oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~~147~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-kegle: ? DeeJeefuekeeee: DemebKeeleYeeieeceeCelJeeled~

penefCCeee Deeyeene mebKesppeiegCee~~148~~

mebKeeleeJeefuecee$epeIeveeyeeOeeeeb DeeJeefuekeeeeb mebKeeleYeeiecee$eeyeeOeemLeevew: Yeeies ke=les mebKeeleheeefCe

GheueYevles~

met$eeLe&-

efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~145~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keeeWefke Ske mecee kece peIeve efmLeefleyebOe mes nerve hetJe&keesef kee
enCe nw~
met$eeLe&-

Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~146~~

eMve-Jen efkeleves cee$e mes DeefOeke nw ?

Gej-Jen Ske mecee kece peIeve efmLeefleyebOe kes eceeCe mes efJeMes<e DeefOeke nw~
Deye heesefve Deeefo peerJeeW kes meele keceeX keer DeeyeeOee yeleueeves nsleg veew met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Demeb%eer heesefve, elegefjefve, $eerefve Deewj erefve heee&hleke-Deheee&hleke peerJeeW

kes Deeeg kees es[kej Mes<e meele keceeX kes DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner
legue Je mleeske nQ~~147~~
kewmes ? keeeWefke Jes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW YeeieeceeCe nQ~
met$eeLe&-

peIeve DeeyeeOee mebKeeleiegCeer nw~~148~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke mebKeele DeeJeefueeeW eceeCe peIeve DeeyeeOee ceW DeeJeueer kes mebKeeleJeW
Yeeie cee$e DeeyeeOeemLeeveeW kee Yeeie osves hej mebKeele Debke eehle nesles nQ~

88 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 149 mes 153

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~~149~~

De$e DeeJeefuekeeee: mebKeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekee Deefmle~

CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~150~~

mebKeeleeJeefuecee$eeslke=eyeeOeeee: heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eveeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejs<eg Deheles<eg

DemebKeeleheeCegheueYevles~

SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~151~~

heueesheceme De&soeveeb mebKeeleYeeiecee$eveeveeeosMeiegCeneefveMeueekeeefYe: DemebKeeleheueesheceeLeceJeie&cetuecee$ewkeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejs Yeeies ke=les DemebKeeleheeCegheueYevles~

Seceeyeenekeb[ecemebKesppeiegCeb~~152~~

De$e kees iegCekeej: ? heueesheceme DemebKeeleYeeie: Glke=eyeeOeeee DeheJeefle&leveeveeiegCeneefveMeueekee

Jee %eeleJee:~

efefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~153~~
De$e kees iegCekeej: ?

met$eeLe&-

Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~~149~~

eneB DeeJeueer kes mebKeeleJeW Yeeie cee$e mes efJeMes<e DeefOeke nw~
met$eeLe&-

veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCes nQ~~150~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWekf e mebKeele DeeJeueer eceeCe Glke= DeeyeeOee kee heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie cee$e veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeW ceW Yeeie osves hej DemebKeele Debke GheueyOe nesles nQ~
met$eeLe&-

Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~151~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke heueeshece kes DeOe&soeW kes mebKeeleJeW Yeeie eceeCe veeveeeosMeiegCeneefveMeueekeeDeeW kee heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetue eceeCe Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej ceW Yeeie osves hej
DemebKeele Debke ueyOe nesles nQ~
met$eeLe&-

Ske DeeyeeOeekeeC[ke DemebKeeleiegCee nw~~152~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej keee nw ? iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie DeLeJee

Glke= DeeyeeOee mes DeheJeefle&le veeveeiegCeneefve MeueekeeSB nQ, Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

efmLeefleyebOemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~153~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej keee nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 154 mes 158

efleerees ceneefOekeej: / 89

mebKeelehesCeeheJeefle&lemJekeeslke=eyeeOeeefmle~

penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~154~~

GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~155~~

De$e heueesheceme mebKeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekeesefmle~ Sleme met#ceefJe<eemeeOeeveb ke=lJee

egle%eeve#eeesheMeceJe=deLe eeemees efJeOese: FleefYeeeeeLe&:~
mebeefle SkesefveeCeeb mehlekece&CeeceeyeeOeeefveheCeeLe veJemet$eeCeJeleee&vles-

SFbefoeyeeoj-megngce-heppee-DeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeb DeeGJeJeppeeCe-ceeyeeneeCeeefCe Deeyeenekeb[eeefCe e oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~~156~~

efmeevleefevleeceefCeerkee-Fceew ew e legueew YeJele: mleeskeeJeefhe~ DeeJeefuekeeee DemebKeele-YeeieeceeCelJeeled~

penefCCeee Deeyeene DemebKesppeiegCee~~157~~

kees iegCekeej Fefle esled ? DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:~ kegle:? DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eeyeeOeemLeevew: mebKeeleeJeefuecee$epeIeveeyeeOeeeeceheJeefle&leeeeb DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~

Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~~158~~

mebKeele DebkeeW mes DeheJeefle&le Deheveer Glke= DeeyeeOee eneB iegCekeej nw~
met$eeLe&-

peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~154~~

Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~155~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB heueeshece kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e mes efJeMes<e DeefOeke nw~ Fme met#ce
efJe<ee kee DeOeeve kejkes egle%eeve kes #eeesheMece keer Je=ef kes efueS eeeme kejvee eeefnS, Ssmee DeefYeeee nw~
Deye Skesefve peerJeeW kes meeleeW keceeX keer DeeyeeOee kee efveheCe kejves nsleg veew met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

yeeoj Deewj met#ce Skesefve heee&hle-Deheee&hle peerJeeW kes Deeeg kees es[kej Mes<e meele
keceeX kes DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner legue Je mleeske nQ~~156~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-es oesveeW ner mleeske nesles ngS Yeer legue nQ, keeeWefke Jes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW
YeeieeceeCe nw~
met$eeLe&-

peIeve DeeyeeOee DemebKeeleiegCeer nw~~157~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCekeej keee nw ? iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw, kewmes ?

keeeWefke DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe DeeyeeOeemLeeveeW kee mebKeele DeeJeueer cee$e peIeve DeeyeeOee ceW Yeeie
osves hej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeB Yeeie heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~~158~~

90 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 159 mes 164

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeevcee$ees efJeMes<e: ? DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eesefmle~

CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~159~~
kees iegCekeej: ? heueesheceme DemebKeeleYeeie:, Glke=eyeeOeeheJeefle&leveeveeiegCeneefveMeueekee Jee~

SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~160~~
Seceeyeenekeb[ecemebKesppeiegCeb~~161~~
efefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~162~~
penCCeDees efefoyebOees DemebKesppeiegCees~~163~~
GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~164~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~

mebeefle Slesve DeuheyenglJemet$esCe metef eleeveeb mJemLeeve-hejmLeeveeuheyenglJeeveeb eheCeeb keefj<evleeeee&oJs ee:~
De$e mJemLeeveceuheyenglJeb eke=leceefmlehebesevf eeCeeb heee&hlekeeveeb mebe%f eveeb Deeeg<ees peIevee DeeyeeOee meJe&mleeskee~ peIeve: efmLeefleyebOe: mebKeeleiegCe:~
veeceiees$eees: peIevee DeeyeeOee mebKeeleiegCee~ elegCee kece&Ceeb peIevee DeeyeeOee efJeMes<eeefOekee~ ceesnveereme
peIevee DeeyeeOee mebKeeleiegCee~ veeceiees$eeesjeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeeb[keeefve e eJeefhe legueeefCe

efJeMes<e efkelevee nw ? Jen DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e nw~

met$eeLe&-

veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCes nQ~~159~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCekeej keee nw ? heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie iegCekeej nw DeLeJee

Glke= DeeyeeOee mes DeheJeefle&le veeveeiegCeneefveMeueekeeSB nQ~
met$eeLe&-

Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~160~~

Ske DeeyeeOeekeeC[ke DemebKeeleiegCee nw~~161~~
efmLeefleyevOemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~162~~
peIeve efmLeefleyebOe DemebKeeleiegCee nw~~163~~
Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~164~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e mes efJeMes<e DeefOeke peevevee eeefnS~
Deye Fme DeuheyenglJemet$e mes metefele mJemLeeve Deewj hejmLeeve DeuheyenglJe keer eheCee Deeeee&osJe kejWies~
FveceW mJemLeeve DeuheyenglJe eke=le nwmeb%eer hebesefve heee&hleke peerJeeW kes Deeeg keer peIeve DeeyeeOee meyemes mleeske nw~ peIeve efmLeefleyebOe
mebKeeleiegCee nw~ veece Je iees$e keer peIeve DeeyeeOee mebKeeleiegCeer nw~ eej keceeX keer peIeve DeeyeeOee efJeMes<e
DeefOeke nw~ ceesnveerekece& keer peIeve DeeyeeOee mebKeeleiegCeer nw~ veece Je iees$ekece& kes DeeyeeOeemLeeve Je

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eLece etefuekee / met$e 164

efleerees ceneefOekeej: / 91

mebKeeleiegCeeefve~ Glke=e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekee~ elegCee kece&Ceeb DeeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeeC[keeefve e

eJeefhe legueeefve efJeMes<eeefOekeeefve~ Glke=e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekee~ ceesnveereme DeeyeeOeemLeeveeefve
DeeyeeOeekeeC[keeefve e eJeefhe legueeefve mebKeeleiegCeeefve~ Glke=e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekee~ Deeeg<e
DeeyeeOeemLeeveeefve mebKeeleiegCeeefve~ Glke=e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekee~ Deeeg<ees veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe
DemebKeeleiegCeeefve~ veeceiees$eeesvee&veeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe mebKeeleiegCeeefve~ elegCee kece&Ceeb
veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe efJeMes<eeefOekeeefve~ ceesnveereme veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe mebKeeleiegCeeefve~
Deeveeb kece&CeeceskeeosMeiegCeneefvemLeeveevlejcemebKeeleiegCeb~ mehleeveeb kece&CeeceskeeyeeOeekeeC[-kecemebKeeleiegCeb~
Deeeg<e: efmLeefleyebOemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~ Glke=: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~ veeceiees$eeespe&Ieve:
efmLeefleyebOe: mebKeeleiegCe:~ elegCee kece&Ceeb peIeve: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~ ceesnveereme peIeve: efmLeefleyebOe:
mebKeeleiegCe:~ veeceiees$eees: efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e: mebKeeleiegCe:~ Glke=: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~
elegCee kece&Ceeb efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<ees efJeMes<eeefOeke:~ Glke=: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~ ceesnveereme
efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e: mebKeeleiegCe:~ Glke=: efmLeefleyebOe: efJeMes<eeefOeke:~
SJeb hebesevf emebe%f e-Deheee&hlekeeveeb Fleeeskesefveheeleeveeb e meJex<eeb mJemLeeve-hejmLeeveeuheyenglJeb %eeleJeced~
efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb~
SJeb hebecemLeues DeuheyenglJekeLevehejlJesve efelJeeefjbMelmet$eeefCe ieleeefve~
SJeceuheyenglJeb meceehleced~

DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner legue Je mebKeeleiegCes nQ~ Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~ eej keceeX kes
DeeyeeOeemLeeve Deewj DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner legue Je efJeMes<e DeefOeke nw~ Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke
nw~ ceesnveere kes DeeyeeOeemLeeve Je DeeyeeOeekeeC[ke oesveeW ner legue mebKeeleiegCes nQ~ Glke= DeeyeeOee efJeMes<e
DeefOeke nw~ Deeeg kes DeeyeeOeemLeeve mebKeeleiegCes nQ~ Glke= DeeyeeOee efJeMes<e DeefOeke nw~ Deeeg kece& kes veevee
eosMeiegCeneefve mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ veece-iees$e kes veeveeeosMeiegCeneefvemLeeveevlej mebKeeleiegCes nQ~ eej
keceeX kes veeveeeosMeiegCeneefve-mLeeveevlej efJeMes<e DeefOeke nQ~ ceesnveere kes veevee eosMe iegCeneefve mLeeveevlej
mebKeeleiegCes nQ~ Dee" keceeX kee Ske eosMeiegCeneefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~ meele keceeX kee Ske
DeeyeeOeekeeC[ke DemebKeeleiegCee nw~ Deeeg kes efmLeefleyebOemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e
DeefOeke nw~ veeceiees$e kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~ eej keceeX kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e
DeefOeke nw~ ceesnveere kee peIeveefmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~ veece-iees$e kee efmLeefleyebOemLeeve-efJeMes<e mebKeeleiegCee
nw~ Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~ eej keceeX kee efmLeefleyebOemLeeve efJeMes<e-efJeMes<e DeefOeke nw~ Glke=
efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~ ceesnveere kee efmLeefleyebOemLeeve efJeMes<e mebKeeleiegCee nw~ Glke= efmLeefleyebOe
efJeMes<e DeefOeke nw~
Fme ekeej heesefve meb%eer Deheee&hleke Fleeefo Deewj Skesefve hee&vle meYeer peerJeeW kee mJemLeeve-hejmLeeve
DeuheyenglJe peevevee eeefnS~ Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Fme ekeej heeBeJeW mLeue ceW DeuheyenglJe kee keLeve kejves Jeeues yeeeefueme met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej DeuheyenglJe meceehle ngDee~

92 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 164

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efpevee es emetlee YeefJe<eefvle es e, leLee meefvle keeues e mebelevevlee:~

ef$ekeeueesJeebmleeved meoe veewecf e Yekelee, ef$ekeeueme oes<eme Megew ef$eMegee~~1~~
Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&Keb[s SkeeoMes evLes JesoveekeeueefJeOeeveveeefcve
<esvegeesieejs efleeres ceneefOekeejs ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeebleefebleeceefCeerkeeeeb
eLeceetefuekeeveeceeeb eLeceesefOekeej: meceehle:~
MueeskeeLe&-pees Yetlekeeue ceW Devevle leerLekej YeieJeeve pevce ues egkes nQ pees leerLekej efpevesej YeieJeeve
YeefJe<ekeeue ceW pevce OeejCe kejWies leLee Jele&ceeve ceW pees efpevesv YeieJeeve nQ Gve meYeer ef$ekeeueJeleea Devevle efpevesv
YeieJevleeWs kees ceQ Deheves leerveeW keeueeW kes oes<eeW keer Megef nsleg ef$ekejCe MegefhetJe&ke YeefeYeeJe mes meoe vecemkeej
kejlee ntB~~1~~
efJeMes<eeLe&-Deepe Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2537JeW Je<e& kes eeJeCe Megkeuee SkeeoMeer (9 Deiemle 2011) kes
heeJeve efoJeme <edKeC[eiece ebLe kes elegLe& KeC[-JesoveeKeC[ ceW Jesoveekeeue efJeOeeve veeceke "s Devegeesieej
kes efleere ceneefOekeej ceW eLece etefuekee veece kes eLece DeefOekeej kee meceeheve kejles ngS cegPes Delevle n<e& keer
DevegYetefle nes jner nw efke Deepe cesjs oer#ee kes 22 Je<e& hetCe& ngS nQ Deewj 23JeW Je<e& ceW eJesMe ngDee nw~ YeieJeeve
MeebefleveeLe-YeieJeeve kegbLegveeLe SJeb YeieJeeve DejnveeLe kes 4-4 keueeCeke mes heefJe$e Fmeer nefmleveehegj keer heeJeve
JemegvOeje hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves cegPes meved 1989 ceW 13 Deiemle-jefJeJeej kees eeJeCe Megkeuee
SkeeoMeer kes efove mebmeej meceg mes heej kejves Jeeueer Deeefe&kee oer#ee eoeve kej evoveeceleer veece mes Deuebke=le
efkeee Lee~ eerefuebie kee sove kejves SJeb keceeX kes ee mes cegefe heeves nsleg eerheee&e ceW Deeefe&kee oer#ee meJeexece
meeOeve nw~ keceeX keer Jesovee kee Deveeefokeeue mes DevegYeJe kejles ngS Fme hebecekeeue ceW iegke=hee mes jlve$ee keer
eeefhle ngF& nw Dele: Deye Devevlekeeue leke mebmeej ceW YeceCe ve nesJes Deewj MeerIe ner keceeX keer Jesovee meceehle nes,
ener YeieJeeve efpevesv mes eeLe&vee nw~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veecekes elegLe& KeC[ ceW ieejnJeW
ebLe ceW JesoveekeeueefJeOeeve veeceke "s Devegeesieej ceW efleere ceneefOekeej
ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCe
erkee ceW eLece etefuekee veece kee en eLece
DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i:i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee

efleerees ceneefOekeej: / 93

DeLe efleereeetefuekee
(JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejevleie&lee)

efleereesefOekeej:
cebieueeejCeced

es efmee: efmeefkelee&j: jepevleeb ces efo lJeceer:~

oeg: mJeelceeyeesOeee, meleeb yegefb e meodefiejced~~1~~
Debefleceb leerLe&kelee&jb, ceneJeerjb veceecenced~
kegC[uehegjefJeKeeleeb, pevceYetefceb e mebmlegJes~~2~~
pevcekeueeCemebhetle-pevceYetces: mlegles meefle~
hegvepe&vce ve ces Yeteeled, ve=pevce heeJeveb YeJesled~~3~~
oer#eeYetefceb vecemke=le, eees jlve$eeeR efveefOeced~
oer#ee ces meheueerYeteeled, eehvegeeb mJeelcepeb megKeced~~4~~
heeJeehegjer peieodJebee, cees#eYetefce: eCeewefce leeced~
emee Yeefe emeeosve, uehmes ce=legbpeeb heoced~~5~~

efleere etefuekee

(JesoveekeeueefJeOeeve Devegeesieej kes Devleie&le)

efleere-DeefOekeej

cebieueeejCe
MueeskeeLe&-efmeef kees eoeve kejves Jeeues efme YeieJeeve cesjs oe ceW efJejepeceeve nesJeW Deewj cegPes
Deelce%eeve keer eeefhle kes efueS mecekedyegef eoeve kejW~~1~~
ke=leegie kes Deefvlece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kees cesje vecemkeej nw SJeb kegC[uehegj veece mes efJeKeele
Gvekeer pevceYetefce kee ceQ mebmleJeve kejleer ntB~~2~~
pevcekeueeCeke mes heefJe$e pevceYetefce keer mlegefle kejves mes cesje hegvepe&vce ve nesJes Deewj ceveg<e pevce heeJevemeheue nesJes, Ssmeer YeeJevee nw~~3~~
Gve YeieJeeve ceneJeerj keer oer#eeYetefce (kegC[uehegj) kees vecemkeej kejkes hetCe& jlve$ee efveefOe keer eeefhle nsleg
ceQ eeevee kejleer ntB~ cesjer oer#ee (Deeefe&kee oer#ee) meheue nesJes SJeb cegPes mJeelce megKe keer eeefhle nesJes~~4~~
GvneR YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce peieodJebe heeJeehegjer leerLe& kees ceQ veceve kejleer ntB efpemekeer Yeefe kes emeeo mes
cegPes ce=lebgpee heo-cees#eheo keer eeefhle nesieer~~5~~

94 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 165

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

<edKeC[veecveeieceesevLes,
ees
JesoveeveeceelegLe&KeC[: ~
lemee$e erkee megefJejelesmeew, efmeevleefebleeceefCe-veeceOesee~~6~~
DeLe JesoveeKeb[s efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-<eJesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejme
efleereceneefOekeejs efleereeteuf ekeeveece efleeresefOekeejs elegeYf e&:mLeuew hebeoMeeefOekeMelemet$^ eeefCe keLevles~ le$e
eLecemLeues efmLeefleyebOeeOeJemeeve-eheCeeeeb ef$eYesokeLevelJesve ef"efoyebOepPeJemeeCe- Fleeefovee Skeb met$eb~
hegvee efleeremLeues peerJemecegoenej veece eLeceYesokeLeveeLe peerJemecegoenejs efe Fleeefovee ef$emehleeflemet$eeefCe keLeefe<evles~
lelee le=leeremLeues efleereYesoeke=eflemecegoenejkeLeveeLe heeef[mecegoenejs efe Fleeefovee mehlemet$eeefCe
efveieefo<evles~ lele: hejb elegLe&mLeues ef$eefYejvlejmLeuew:meceefvJele-efmLeeflemecegoenejkeLeveeLe ef"efomecegoenejs
efe Fleeefovee elegefebMelmet$eeefCe Fefle efleereeefOekeejme mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
DeOegvee efleereetefuekeeeheCeeeeb ef$eYesoeoMe&veeLe met$eceJeleee&lesFvJeeebo:-

ef"efoyebOepPeJemeeCeheJeCeoeS lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieejeefCe

peerJemecegoenejes heeef[mecegoenejes efefomecegoenejes efe~~165~~
efmeebleefevleeceefCeerkeemebeefle keeueefJeOeeveeefleheeoveee Feb efleeree etefuekee eheles~
keeueefJeOeeveme efleeree etefuekee efkeceLe&ceeielee ?

<edKeC[eiece veece kes es Deeiece iebLe ceW pees Jesovee veece kee elegLe& KeC[ nw, Gmekeer efmeevleefebleeceefCeerkee veece keer erkee eneB cesjs eje jeer pee jner nw~~6~~
Deye JesoveeKeC[ ceW efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le "s JesoveekeeueefJeOeeve Devegeesieej
kes efleere ceneefOekeej ceW efleere etefuekee veece kes efleere DeefOekeej ceW eej mLeueeW kes eje Ske meew hevn met$e
kens pee jns nQ~ GveceW mes eLece mLeue ceW efmLeefleyebOe DeOeJemeeve keer eheCee ceW leerve YesoeW kee keLeve kejves nsleg
ef"efoyebOepPeJemeeCe- Fleeefo Ske met$e nw~ hegve: efleere mLeue ceW peerJemecegoenej veeceke eLece Yeso kee
keLeve kejves kes efueS peerJemecegoenejsefe Fleeefo eflenej met$e kenWies~
Deeies le=leere mLeue ceW efleere Yeso eke=eflemecegoenej kees yeleueeves nsleg heeef[mecegoenejsefe Fleeefo meele
met$e kenWies~ Gmekes heeeled elegLe&mLeue ceW leerve DevlejmLeueeW kes eje efmLeeflemecegoenej kees yeleueeves Jeeues
ef"efomecegoenejsefe Fleeefo eeQefleme met$e kenWies~ en efleere DeefOekeej kes eejbYe ceW met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee
ngF& nw~
Deye efleere etefuekee keer eheCee ceW leerve YesoeW kees eoefMe&le kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

efmLeefleyebOeDeOeJemeevemLeeveeheCee DeefOeke=le nw~ GmeceW es leerve Devegeesieej nQpeerJemecegoenej, eke=eflemecegoenej Deewj efmLeeflemecegoenej~~165~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Deye keeueefJeOeeve kee eefleheeove kejves nsleg en efleere etefuekee eefhele
keer pee jner nw~
Mebkee-keeueefJeOeeve keer efleere etefuekee efkemeefueS Deeleer nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 165

efleerees ceneefOekeej: / 95

efmLeefleyebOemLeeveeveeb keejCeYetleeOeJemeevemLeeveeheCeeLe&efceeceeieleeefmle~
keefeoeMebkelesefmLeefleyebOemLeeveyebOekeejCemebkeuesMe-efJeMege
f mLeeveeveeb eheCee eLeceeeeb eteuf ekeeeeb ke=lee ewJe, hegvemle$e
eefheleeveeb mebkeuesMeefJeMege
f mLeeveeveeb eheCee ve kele&Jee, hegveeoes<eemebieeled~ ve e ke<eeeesoemLeeveeefve
cegkelJee efmLeefleyebOemeevelkeejCeceefmle, ef"efoDeCegYeeies kemeeeoes kegCeefo Fefle Jeevesve efJejesOeemebieeefoefle ?
De$eeeee&osJesve heefjnej GelesleeLee-DemeeleeyebOeeeeesieke<eeeesoemLeeveeefve mebkeuesMees veece~ leeefve e peIeveefmLeleew mleeskeeefve
YetlJee efleereefmLeefleeYe=elf e efJeMes<eeefOekeecesCe leeJeod ieefvle eeJeoglke=efmLeefleefjefle~ Sleeefve e meJe&cetueeke=leerveeb
meceeveeefve, ke<eeesve efJevee yeOeceevecetueeke=les: DevegheuebYeeled~
meeleeyebOeeeeesieeefve ke<eeeesoemLeeveeefve efJeMegefmLeeveeefve~ Sleeefve e Glke=efmLeleew mleeskeeefve YetlJee
efejceefmLeefleeYe=efleeieCeveele: efJeMes<eeefOekeecesCe leeJeod ieefvle eeJeod peIeveefmLeefleefjefle~
De$e keefeoenmebkeuesMemLeevesYe: efkeceLe efJeMegefmLeeveeefve TvelJecegheieleeefve ?
Deeeee&: eenvewleod JeeJeb, mJeeYeeefJekelJeeled~ Sleeefve mebkeuesMeefJeMegefmLeeveeefve veece efmLeefleyebOecetuekeejCeYetleeefve~

meceeOeeve-Jen efmLeefleyebOe mLeeveeW kes keejCeYetle DeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee kejves kes efueS eehle
ngF& nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefmLeefleyebOemLeeve mJehe yebOe kes keejCeYetle mebkeuesMe Deewj efJeMegefmLeeveeW keer eheCee eLece ettefuekee ceW
keer ner pee egkeer nw, Dele: JeneB JeefCe&le mebkeuesMe-efJeMegefmLeeveeW keer eheCee efhej mes veneR keer peeveer eeefnS,
keeeWefke Ssmee kejves hej hegvee oes<e kee emebie Deelee nw~ ke<eeeesoemLeeveeW kees es[kej efmLeefleyebOe kee Deewj keesF&
otmeje keejCe mebYeJe veneR nw, keeeWefke Ssmee nesves hej efmLeefle Je DevegYeeie kees ke<eee mes kejlee nw Fme Deeiece
Jeekee kes meeLe efJejesOe kee emebie Deelee nw ?
Deeeee&osJe Fme Mebkee kee Gej kenles nQJen Fme ekeej nw-Demeelee Jesoveere kes yebOe eesie ke<eeeesoemLeeveeW kees mebkeuesMe kene peelee nw~ Jes
peIeve efmLeefle ceW mleeske neskej Deeies efleere efmLeefle mes ueskej Glke= efmLeefle leke efJeMes<eeefOekelee kes ece mes nesles
nQ~ es meye cetue eke=efleeeW kes meceeve nQ, keeeWefke ke<eee kes efyevee yebOe kees eehle nesves Jeeueer keesF& cetue eke=efle heeF&
veneR peeleer~ meeleeJesoveere kes yebOe eesie ke<eeeesoe mLeeveeW kees efJeMegefmLeeve kenles nQ~ es Glke= efmLeefle ceW
mleeske neskej Deeies efejce efmLeefle mes ueskej peIeve efmLeefle leke ieCevee keer Dehes#ee efJeMes<e DeefOekelee kes ece mes
nesles peeles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefJeMegefmLeeve mebkeuesMemLeeveeW keer Dehes#ee nervelee kees keeeW eehle nQ ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Jes mJeYeeJe mes ner nervelee kees eehle nQ~

96 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 165

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Sles<eeb efmLeefleyebOemLeeveeheCeeeeb JeCe&vee ke=lee~ ve ee$e Sles<eeb hetJe eefheleeveeb eheCee Deefmle esve
hegveeoes<ees YeJesled, efkevleg De$e efmLeefleyebOemLeeveb efJeMes<eeleeme efmLeefleyebOeeOeJemeevemebef%eleme eheCee
efeeles~ ve hegveeoes<eesefhe mebYeJeefle, hetJe&ceeefheleefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeheCelJeeled~
efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve ke<eeeesoemLeeveeefve ve YeJevleerefle keLeb %eeeles ?
veeceiees$eees: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevesYe: elegCee kece&Ceeb efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeveerefle DeuheyenglJemet$eeod %eeeles~ eefo hegve: ke<eeeesoemLeeveeefve ewJe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve
YeJeefvle, leefn& vesoceuheyenglJeb Ieles, ke<eeeesoemLeevesve efJevee cetueeke=efleyebOeeYeeJesve meJe&eke=efleefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb meceevelJeemebieeled~
lemceeled meJe&cetueeke=leerveeb mJeke-mJekeesoeeled meceglheVeheefjCeeceeveeb mJeke-mJeke efmLeefleyebOekeejCelJesve
efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevemebe%f eleeveeb De$e enCeb kele&Jeb, DeveLee Geoes<eemebieeled~ Sles<eeb efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb eheCeeLe Feb efleeree etefuekee Deeielee~
De$e $eerCevegeesieejeefCe-peerJemecegoenej-eke=eflemecegoenej-efmLeeflemecegoenejYesosve~
le$e peerJemecegoenej: efkeceLe Deeiele:?
meeleemeeleees: Skewkemeeb efmLeleew Fevlees peerJee YeJeefvle Fevlees ve YeJevleerefle %eeheveeLe&ceeb peerJemecegoenej
Deeieleesefmle~

es mebkeuesMe-efJeMegefmLeeve efmLeefleyebOe kes cetue keejCeYetle nQ~ Fvekee JeCe&ve efmLeefleyebOe mLeeveeheCee ceW
efkeee ieee nw~ eneB hetJe& ceW JeefCe&le Fvekeer hegve: eheCee veneR keer pee jner nw efpememes efke hegvee oes<e nesves keer
mebYeeJevee nes~ efkevleg eneB efmLeefleyebOeeOeJemeeve veece mes eefme efmLeefleyebOemLeeveeW kes efJeMes<e elee (keejCe) keer
eheCee keer pee jner nw~ Dele: hegvee oes<e Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke eneB hetJe& ceW efpevekeer eheCee veneR keer
ieF& nw, Gve yebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee keer ieF& nw~
Mebkee-efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve ke<eeeesoemLeeve veneR nw, en kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-veece Je iees$e kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer Dehes#ee eej keceeX kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve
DemebKeeleiegCes nQ, Fme DeuheyenglJe met$e mes Jen peevee peelee nw~ eefo ke<eeeesoemLeeve ner efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve
neW, lees en DeuheyenglJe Ieefle veneR nes mekelee nw, keeeWefke ke<eeeesoemLeeve kes efyevee cetue eke=efleeeW kee yebOe ve
nes mekeves mes meYeer cetue eke=efleeeW kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer meceevelee kee emebie Deelee nw~
DeleSJe meye cetue eke=efleeeW kes Deheves-Deheves Goe mes pees heefjCeece GlheVe nesles nQ Gvekeer ner Deheveer Deheveer
efmLeefle kes yebOe ceW, keejCe nesves mes efmLeefle yevOeeOeJemeevemLeeve meb%ee nw~ Gvekee ner enCe eneB kejvee eeefnes,
DeveLee hegvee oes<e kee emebie Deelee nw~ Fve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee kes efuees efleere etefuekee
kee DeJeleej ngDee nw~
eneB GmeceW leerve Devegeesieej nQ-peerJemecegoenej, eke=eflemecegoenej Deewj efmLeeflemecegoenej~
Mebkee-FveceW peerJemecegoenej efkemeefuees Deeee nw ?
meceeOeeve-meelee Je Demeelee keer Ske-Ske efmLeefle ceW Fleves peerJe nQ Je Fleves veneR nQ, Fme yeele kes
%eeheveeLe& peerJemecegoenej eehle ngDee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 165

efleerees ceneefOekeej: / 97

eke=eflemecegoenej: efkeceLe&ceeiele: ?
Slemee: eke=les: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve SleeJeefvle YeJeefvle SleeJeefvle ve YeJevleerefle %eeheveeLe&ceeb
eke=eflemecegoenej Deeiele:~
efmLeeflemecegoenej: efkeceLe&ceeiele: ?
Slemee: efmLeles: SleeJeefvle efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle, SleeJeefvle ve YeJevleerefle %eeheveeLe
S<e: mecegoenejesYeJeled~
ve e $eerCevegeesieejeefCe cegkelJee$e elegLe&cevegeesieejb mebYeJeefle, DevegheuebYeeled~
keefeoeMebkeles-efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeheCeeLe eke=efle-efmLeeflemecegoenejees: eheCee YeJeleg
veece, eke=efleefmLeleer Deeefele le$e efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeheCeesheuebYeeled~ ve peerJemecegoenejme,
le$e leovegheuebYeeled Fefle ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, efmLeleerveeb keeex keejCeesheeejsCe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveJeheosMeesheuebYeeled~ ve e
peerJemecegoenej: GheeejsCe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevemebef%eleefmLeleees ve eheeefle, le$e peerJeefJeMesef<eleefmLeefleeheCeesheuebYeeled~ DeLeJee, efmLeefleyebOeeOeJemeeveceeeJe:, Fefle peerJeeveeb le$e leodJeheosMe Fefle vew<e oes<e:~
SJeb eLecemLeues efleere etefuekeevleie&leefmLeefleyebOeeOeJemeeveYesokeLevelJesve Skeb met$eb ieleced~

Mebkee-eke=eflemecegoenej efkemeefuees Deeee nw ?

meceeOeeve-Fme eke=efle kes efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeve Fleves nesles nQ Deewj Fleves veneR nesles nQ, Fme yeele
kee heefj%eeve kejeves kes efuees eke=eflemecegoenej kee DeJeleej ngDee nw~
efmLeeflemecegoenej efkemeefuees Deeee nw ?
Fme efmLeefle kes Fleves efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeve nesles nQ Deewj Fleves veneR nesles nQ, Fmekee heefj%eeve kejeves kes
efuees efmLeeflemecegoenej eehle ngDee nw~
Fve leerve DevegeesieejeW kees es[kej eneB efkemeer eewLes Devegeesieej keer mecYeeJevee veneR nw, keeeWefke Jen heeee
veneR peelee~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefmLeefle yevOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee kejeves kes efuees eke=eflemecegoenej Je efmLeeflemecegoenej keer
eheCee Yeues ner nes, eke=efle Je efmLeefle kee Deeee kejkes JeneB efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee
heeeer peeleer nw~ efkevleg peerJemecegoenej keer mecYeeJevee veneR nw, JeneB Gvekeer eheCee heeeer veneR peeleer nw?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke keee& ceW keejCe kee Gheeej kejves mes efmLeefleeeW keer efmLeefleyevOeeOeJemeeve
meb%ee heeeer peeleer nw~ Deewj peerJemecegoenej Gheeej mes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve meb%ee kees eehle ngF& efmLeefleeeW keer
eheCee ve kejlee nes, Ssmee veneR nw, keeeWekf e GmeceW peerJe mes efJeMes<elee kees eehle ngF& efmLeefleeeW keer eheCee heeeer peeleer
nw~ DeLeJee eteB kf e efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DeeeJe nw, Dele: JeneB peerJeeWb keer Ge meb%ee ceW keesF& oes<e veneR nw~
Fme ekeej eLecemLeue ceW efleere etefuekee kes Debleie&le efmLeefleyebOe DeOeJemeeve kes YesoeW kee keLeve kejves
Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~

98 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 166

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee eLecemecegoenejs %eeveeJejCeereyebOekeejkepeerJeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

peerJemecegoenejs efe pes les CeeCeeJejCeeremme yebOee peerJee les ogefJene-meeoyebOee

esJe DemeeoyebOee esJe~~166~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJeexefeefOekeejmceejCeeLe peerJemecegoenej: eke=leefceefle DeOeenej: kele&Je:,

DeveLeeLe&eefleheesjYeeJeeled~
meeoyebOee Fleges meeleyebOekee Fefle ie=nerleJeb, keleg&efve&oxMeeled~ %eeveeJejCeereme kece&Cees yebOekee peerJee
efefJeOee SJe meeleyebOekee DemeeleyebOekeeesefle~ ve e meeleemeeleeesyeOesve efJevee %eeveeJejCeereme yebOekee peerJee
meefvle, DevegheuebYeeled~ De$e %eeveeJejCeerekece&enCesve %eeveeJejCeeoerveeb OegJeyebefOeveeb eke=leerveeb yebOekee peerJee
efefJeOee Fefle JeeJeb~
meeoyebOekee Fleges meelee-efmLej-MegYe-megmJej-megYeie-Deeose-eMe:keerefle&-Geiees$eeCeeceeveeb
MegYeeke=leerveeb heefjJele&ceeveeveeb enCeb kele&Jeb, DeveesveeefJeveeYeeefJeyebOeeled~
DemeeoyebOeee Fleges Demeelee-DeefmLej-DeMegYe-ogYe&ie-og:mJej-Deveeose-DeeMe:keerelf e&-veereiees$eyebOekeeveeb
enCeb kele&Jeb, yebOesve DeveesveeefJeveeYeeefJelJeoMe&veeled~
meeleemeeleeoerveeceecesCe SkepeerJes yebOe: efkeVe peeeles ?
ve, DelevleeYeeJesve eefleef<eeeceeJe=es:~ De$e meeleemeeleeoerveeceeceyebOes peerJeeveeb Meefevee&mleerelf e YeefCeleb YeJeefle~

Deye eLece mecegoenej ceW %eeveeJejCeere kee yebOe kejves Jeeues peerJe keer eheCee kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

peerJemecegoenej eke=le nw~ pees %eeveeJejCeere kes yebOeke peerJe nQ Jes oes ekeej kes nQmeeleeyebOeke Deewj DemeeleeyebOeke~~166~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe& ceW Gef-kens iees DeefOekeej kee mcejCe kejeves nsleg peerJemecegoenej
eke=le nw Ssmee DeOeenej kejvee eeefnS, keeeWefke DeveLee DeLe& keer eefleheefe veneR nes mekeleer nw~ meeoyebOee
Ssmee kenves hej meeleyebOekee DeLee&led meeleeJesoveere kece& kes yebOeke nQ Ssmee enCe kejvee eeefnes, keeeWefke eneB kelee&
kee efveoxMe nw~ %eeveeJejCeere kece& kes yebOeke peerJe oes ekeej kes ner nQ-meeleeyebOeke Deewj DemeeleeyebOeke~ meelee Je
Demeelee Jesoveere kes yebOe mes jefnle %eeveeJejCeere kes yebOeke peerJe veneR nQ, keeeWefke Jes heees veneR peeles~ met$e ceW pees
%eeveeJejCeere heo kee enCe efkeee nw Gmemes %eeveeJejCeeefoke OegJe eke=efleeeW kes yebOeke peerJe oes ekeej kes nQ Ssmee
kenvee eeefnes~
meeoyebOekee kenves hej meelee, efmLej, MegYe, megmJej, megYeie, Deeose, eMekeerefle& Deewj Geiees$e Fve Dee"
heefjJele&ceeve eke=efleeeW kee enCe kejvee eeefnes, keeeWefke Fvekes yebOe kee hejmhej ceW DeefJeveeYeeJe mebyebOe nw~
DemeeoyebOeee kenves mes Demeelee, DeefmLej, DeMegYe, ogYe&ie, ogmJej, Deveeose, DeeMekeerefle& Deewj veereiees$e kes
yebOekeeW kee enCe kejvee eeefnes, keeeWefke yebOe keer Dehes#ee GveceW DeefJeveeYeeJe mebyebOe osKee peelee nw~
Mebkee-Ske peerJe ceW Ske meeLe meelee Je DemeeleeefokeeW kee yebOe keeeW veneR neslee nw ?
meceeOeeve-veneR neslee nw, keeeWefke Gvekeer egieheled eJe=efe DelevleeYeeJe mes eefleef<e nw, DeLee&led meelee Je

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 167

efleerees ceneefOekeej: / 99

leelhee&ce$e-meeleemeeleeJesoveereme DeeeJekeejCeeefve %eelJee Demeeleeee: DeeeJekeejCeeefCe heefjlepe

meeleeee: DeeeJekeejCeeveeeeCeereeefve YeJeefvle, Megesheeesieeled eeefieefle %eeleJeced~
DeOegvee meeleeyebOekepeerJeeveeb YesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

lelLe pes les meeoyebOee peerJee les efleefJene-eGeCeyebOee efleeCeyebOee

efyeeCeyebOee~~167~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es meeoyebOee peerJee Fefle efveoxMesve DemeeleeyebOekepeerJeeveeb eefle<esOe:

ke=le:~ efleefJene Fefle Jeevesve elegefJe&Oeeefoeefle<esOe: ke=le:~ eleg:mLeeve-ef$emLeeve-efmLeeveefceefle ef$eefJeOe:
meeleevegYeeiees YeJeefle~ meeleeJesoveeres SkemLeeveevegYeeiees veeefmle, leLeevegheuebYeeled~
keefeoen-yebOeb eefle SkemLeeveevegYeeieme mebYeJees eeefhe veeefmle lee&efhe meJeb eleerleemleerefle SkemLeeveevegYeeiees$e efkeVe eefhele:?
Deeeee&: een-vewleod JeeJeb, efkebe yevOeeefOekeejs meJeeheCeeveghehees:~ De$e meeleevegYeeiees
peIevemhe&keeYe=efle eeJeoglke=mhe&ke Fefle leeJeled jeefeleJe: esCeekeejsCe~ le$e eLecees Yeeiees ieg[meceeve:
SkemLeeveb, efleerees Yeeie: KeC[meceevees efleereb mLeeveb, le=leerees Yeeie: Meke&jeleguemle=leereb mLeeveb, elegLeex
Yeeieesce=lemeceelegLe mLeeveb~ Sleeefve elJeeefj mLeeveeefve eefmceved meeleevegYeeieyebOes meefvle meesvegYeeieyebOeelegLe&mLeeve:

Demeelee DeeefokeeW kees Ske meeLe yeebOeves ceW peerJeeW keer Meefe veneR nw, en DeefYeeee nw~
leelhee& en nw efke-meelee Deewj Demeelee Jesoveere kes DeeeJe keejCeeW kees peevekej Megesheeesie mes henues
kes DeeeJe kes keejCeeW kee leeie kejkes meelee kece& kes DeeeJe kes keejCeeW kee Deeee uesvee eeefnS~
Deye meeleeJesoveere kece& kee yebOe kejves Jeeues peerJeeW kes YesoeW kees yeleueeves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

GveceW pees meeleeyebOeke peerJe nQ Jes leerve ekeej kes nQ-eleg:mLeeveyebOeke, ef$emLeeveyebOeke
Deewj efmLeeveyebOeke~~167~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW meeoyebOee peerJee Fme efveoxMe mes DemeeleeyebOeke peerJeeW kee
efve<esOe efkeee ieee nw~ efleefJene Fme Jeeve mes elegefJe&Oe Deeefo kee eefle<esOe efkeee nw~ eleg:mLeeve, ef$emLeeve Deewj
efmLeeve Fme ekeej mes meelee Jesoveere kee DevegYeeie leerve ekeej kee nw~ meeleeJesoveere ceW Ske mLeeve DevegYeeie veneR
nw, keeeWefke Jewmee heeee veneR peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeeefhe yebOe keer Dehes#ee SkemLeeve DevegYeeie keer mecYeeJevee veneR nw, leLeeefhe melJe keer Dehes#ee lees Gvekeer
mecYeeJevee nw ner~ efhej Ske mLeeveevegYeeie keer eheCee eneB keeeW veneR keer ieF& ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke yebOe kes DeefOekeej ceW melJe keer eheCee mebiele veneR nw~
eneB peIeve mheOe&ke mes ueskej Glke= mheOe&ke leke esefCe kes Deekeej mes meelee kes DevegYeeie keer jevee
kejvee eeefnes~ GmeceW eLece Yeeie ieg[ kes meceeve Ske mLeeve, efleere Yeeie Keeb[ kes meceeve otmeje mLeeve, le=leere
Yeeie Mekekej kes meceeve leermeje mLeeve Deewj elegLe& Yeeie Dece=le kes meceeve eewLee mLeeve nw~ Fme ekeej efpeme meelee

100 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 168 mes 171

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keLeles~ leme yebOekee peerJee: eleg:mLeeveyebOekee veece~ SJeb ef$emLeeveefmLeeveyebOeeveeceefhe eheCeb kele&Jeb~
SJeb ekeejsCe meeleeyebOekee DevegYeeieyebOeYesosve ef$eefJeOee SJe YeJeefvle~
DeOegvee DemeeleeJesoveereyebOekele&Ceeb YesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DemeeoyebOee peerJee efleefJene-efyeeCeyebOee efleeCeyebOee eGeCeyebOee

efe~~168~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eemeeleevegYeeie: hetJe&efceJe esCeekeejsCe mLeeheefelJee elegYee&ies<eg ke=les<eg le$e

eLeceYeeiees efvecyemece: SkemLeeveb, efleereYeeie: keebpeerjmecees efleeremLeeveb, le=leereYeeie: efJe<emecemle=leeremLeeveb,
elegLeex Yeeiees neueenuelegueelegLe&mLeeveb~ le$e s mLeeves eefmceved DevegYeeieyebOes me: efmLeevees veece~ leme yebOekee
peerJee efmLeeveyebOee:~ SJeb ef$emLeeveyebOeeveeb eleg:mLeeveyebOeeveeb e eheCee kele&Jee~ FlLecevegYeeieyebOeceeefeleemeeleeyebOekee: ef$eefJeOee YeJeefvle~
meeleeeke=efleyebOekeeveeb YeeJeefJeMes<eeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

meJJeefJemege meeomme eGeCeyebOee peerJee~~169~~

efleeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~~170~~
efyeeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~~171~~
kes DevegYeeie ceW es eej mLeeve neW Jen DevegYeeieyebOe elegLe&mLeeve kene peelee nw~ Gmekees yeebOeves Jeeues peerJe
eleg:mLeeveyebOeke kenueeles nQ~ Gmeer ekeej ef$emLeeve Deewj efmLeeveyebOekeeW keer Yeer eheCee kejvee eeefnes~ Fme
ekeej mes DevegYeeie kes Yeso mes meeleeyebOeke leerve ekeej kes ner nesles nQ~
Deye DemeeleeJesoveere kece& kee yebOe kejves JeeueeW kes YesoefveheCe nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DemeeleeyebOeke peerJe leerve ekeej kes nQ-efmLeeveyebOeke, ef$emLeeveyebOeke Deewj

eleg:mLeeveyebOeke~~168~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Demeelee Jesoveere kece& kes DevegYeeie kees heefnues kes ner mLeeve esefCe kes
Deekeej mes mLeeefhele kejkes eej Yeeie kejves hej GveceW mes eLece Yeeie veerce kes meceeve Ske mLeeve nw, efleere Yeeie
keebpeerj kes meceeve otmeje mLeeve nw, le=leere Yeeie efJe<e kes meceeve leermeje mLeeve nw Deewj elegLe& Yeeie neueenue efJe<e
kes meceeve eewLee mLeeve he nw~ GveceW mes efpeme DevegYeeieyebOe ceW oes mLeeve nQ Jen efmLeeve DevegYeeieyebOe kenueelee
nw~ Gmekees yeebOeves Jeeues peerJe efmLeeveyebOeke kens peeles nQ~ Fmeer ekeej ef$emLeeveyebOeke Deewj eleg:mLeeveyebOeke peerJeeW
keer eheCee kejvee eeefnes~ Fme ekeej DevegYeeieyebOe kee Deeee kejkes DemeeleeyebOeke leerve ekeej kes nesles nQ~
Deye meelee eke=efle kees yeebOeves Jeeues peerJeeW kes YeeJeefJeMes<e eefleheeefole kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meeleeJesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe meyemes efJeMeg nQ~~169~~

ef$emLeeveyebOeke peerJe mebefkeuelej nQ~~170~~
efmLeeveyebOeke peerJe mebefkeuelej nQ~~171~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 172 mes 174

efleerees ceneefOekeej: / 101

efmeebleefevleeceefCeerkeemeJexYees efJeMege: meJe&eJf eMege:~ meeleeefmLeeve-ef$emLeeveyebOesYe: eleg:mLeeveyebOee

peerJee: megg efJeMege Flegeb YeJeefle~
De$e kee efJeMeglee Fefle esled ?
Geles, Deefleleereke<eeeeYeeJees ceboke<eeees efJeMeglee Fefle ie=nerleJee~ le$e meeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOee
peerJee meJe&efJeMege: Fefle YeefCeles meggcebomebkeuesMee Fefle ie=nerleJeb~
DeLeJee peIeveefmLeefleyebOekeejCepeerJeheefjCeecees efJeMeglee Flegeles~
meeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOekesYe: meeleeJesoveeremewJe ef$emLeeveevegYeeieyebOekee peerJee: mebefkeueleje:
ke<eeeeslkee Fefle YeefCeleb YeJeefle~
meeleeef$emLeeveevegYeeieyebOekesYe: meeleeee SJe efmLeeveevegYeeieyebOekee peerJee: mebefkeueleje: mebkeuesMesve
DeefOekee Flegeb YeJeefle~
DeOegvee DemeeleeJesoveereme yebOekeeveeb heefjCeeceeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

meJJeefJemege Demeeomme efyeeCeyebOee peerJee~~172~~

efleeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~~173~~
eGeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~~174~~
efmeevleefeleeceefCeerkee-meYeer mes efJeMeg meJe&efJeMeg kenueeles nQ~ eneB hebeceer lelheg<e meceeme nw~
meelee Jesoveere kece& kes efmLeeveyebOekeeW Deewj ef$emLeeveyebOekeeW keer Dehes#ee Gvekes eleg:mLeeveyebOeke peerJe DeefleMee
efJeMeg nQ, en Gmekee DeefYeeee nw~
Mebkee-eneB efJeMeglee mes keee DeefYeeee nw ?
meceeOeeve-Gmes kenles nQ-Delevle leere ke<eee kes DeYeeJe ceW pees cebo ke<eee nesleer nw Gmes efJeMeglee
heo mes enCe kejvee eeefnS~
GmeceW meeleeJesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe meJe&efJeMeg nQ, Ssmee kenves hej Jes DeefleMee cebo mebkeuesMe mes
meefnle nQ en enCe kejvee eeefnes~ DeLeJee peIeve efmLeefleyebOe kee keejCe mJehe pees peerJe kee heefjCeece nw Gmes
efJeMeglee mecePevee eeefnes~
meelee Jesoveere kece& kes eleg:mLeeveyebOekeeW keer Dehes#ee meelee Jesoveere kes ner ef$emLeeveevegYeeieyebOeke peerJe
mebefkeuelej nQ, DeLee&led Jes Gvekeer Dehes#ee Glke= ke<eee Jeeues nQ, en DeefYeeee nw~
meelee Jesoveere kes ef$emLeeveevegYeeieyebOekeeW keer Dehes#ee meelee Jesoveere kes ner efmLeeveyebOeke peerJe mebefkeuelej
nQ, DeLee&led Jes DeefOeke mebkeuesMeJeeues nQ Ssmee DeefYeeee nw~
Deye DemeeleeJesoveere kece& kes yebOekeeW kes heefjCeeceeW kee eefleheeove kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

DemeeleeJesoveere kes efmLeeveyebOeke peerJe meJe&efJeMeg nQ~~172~~

ef$emLeeveyebOeke peerJe mebefkeuelej nQ~~173~~
eleg:mLeeveyebOeke peerJe mebefkeuelej nQ~~174~~

102 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 175, 176

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeeleeJesoveereme ef$emLeeveevegYeeieyebOekesYemlemewJe efmLeeveevegYeeieyebOekee:

ceboke<eeee Fefle YeefCeleb YeJeefle~
DemeeleeJesoveereme efmLeeveevegYeeieyebOekesYeefemLeeveevegYeeieyebOekee peerJee: meglg eee GlkemebkeuesMee YeJeefvle~
kegle: Sleled ?
mJeeYeeefJekelJeeled~
Demeeleeef$emLeeveevegYeeieyebOekesYemlemewJe eleg:mLeeveevegYeeieyebOekeeveeb ke<eeeesefleyenguees YeJeefle,
mJeeYeeefJekelJeeled~
mebkeuesMes Je&ceeves meeleeoerveeb MegYeeke=leerveecevegYeeieyebOees nereles, DemeeleeoerveeceMegYeeke=leerveecevegYeeieyebOees
Je&les~ mebkeuesMes nereceeves meeleeoerveeb MegYeeke=leerveeb DevegYeeieyebOees JeOe&les, DeMegYeeke=leerveecevegYeeieyebOees nereles
Flegeb YeJeefle~
meeleeJesoveereme eleg:mLeeveeefoyebOekeeveeb %eeveeJejCeere eke=efleyebOeYesoeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

meeomme eGeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeb efefob

yebOebefle~~175~~
meeomme efleeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme DepenCCeDeCegkekeefmmeeb
ef"efob yebOebefle~~176~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefmceved %eeveeJejCeenCeb esve osMeeceMe&keb lesve %eeveeJejCeeoerveeb OegJeyebefOeveeb

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere kece& kes ef$emLeeveevegYeeieyebOekeeW keer Dehes#ee Gmekes ner

efmLeeveevegYeeie yebOeke peerJe cevoke<eee Jeeues nQ, en met$e kee DeefYeeee nw~
Demeelee kes efmLeeveevegYeeieyebOekeeW keer Dehes#ee Gmekes ner ef$emLeeveevegYeeieyebOeke peerJe Deefle Glke mebkeuesMe
mes mebege nesles nQ~ Ssmee kewmes nw? keeeWefke Ssmee ner mJeYeeJe nw~
Demeelee Jesoveere kes ef$emLeeveevegYeeieyebOekeeW keer Dehes#ee Gmekes ner eleg:mLeeveevegYeeieyebOekeeW keer ke<eee
DeefleMee yengue nesleer nw, keeeWefke Ssmee ner mJeYeeJe nw~
mebkeuesMe keer Je=ef nesves hej meelee Deeefoke MegYe eke=efleeeW kee DevegYeeieyebOe nerve neslee nw Deewj Demeelee
Deeefoke DeMegYe eke=efleeeW kee DevegYeeieyebOe ye{lee nw~ mebkeuesMe keer neefve nesves hej meelee Deeefoke MegYeeke=efleeeW kee
DevegYeeieyebOe ye{lee nw Deewj Demeelee Deeefoke DeMegYe eke=efleeeW kee DevegYeeieyebOe nerve neslee nw, en DeefYeeee nw~
Deye meeleeJesoveere kes eleg:mLeeveeefoyebOekeeW kes %eeveeJejCeere eke=efleyebOe kes YesoeW kee eefleheeove kejves nsleg
oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meeleeJesoveere kes elegmLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle kees yeebOeles
nQ~~175~~
meelee kes ef$emLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeere keer DepeIeve Deewj Deveglke= efmLeefle
kees yeebOeles nQ~~176~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Fme eLece met$e ceW etBefke %eeveeJejCe kee enCe osMeeceMe&ke nw, Dele:

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 177

efleerees ceneefOekeej: / 103

DeMegYeeke=leerveeb meJee&meeb peIeveeb efmLeefleb yeOveefvle Fefle ie=nerleJeb~ es es meeleeJesoveereme eleg:mLeeveevegYeeieyebOekee peerJeemles les %eeveeJejCeeoerveeb peIeveecesJe efmLeefleb yeOveefvle Fefle DeJeOeejCeb ve efeeles, eleg:mLeeveyebOekes<eg
%eeveeJejCeeoerveecepeIeveefmLeleerveeceefhe yebOeoMe&veeled~
esve ke<eee: efmLeefleyebOeme keejCeb lesve ceboke<eeefeCe: meeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOekee peerJee
%eeveeJejCeereme peIeveeb efmLeefleb yeOveefvle Fefle YeefCeleb YeJeefle~
meeleeJesoveereme ef$emLeeveyebOekelee&jes peerJee ve leeJeoglke=efmLeefleb yeOveefvle, Demeeleeeesieeslke=mebkeuesMeheefjCeecewefJe&vee %eeveeJejCeereme Glke=efmLeefleyebOeemebYeJeeled~ Fces ve peIeveeceefhe yeOveefvle, Glke=efJeMegsjYeeJeeled~ lemceeled meeleeJesoveereme ef$emLeeveyebOee peerJee %eeveeJejCeeoerveecepeIeveeceveglke=eb efmLeefleb
yeOvevleerefle keefLeleb YeJeefle~
DeOegvee meeleeee Glke=efmLeefleyebOekeeveeb eefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

meeomme efyeeCeyebOee peerJee meeomme esJe Gkekeefmmeeb efefob yebOebelf e~~177~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeeleeJesoveereme efmLeeveyebOekee peerJee esveeslke=mebkeuesMeheefjCeecemeefnleemlesve

meeleeJesoveereme Glke=eb efmLeefleb yeOveefvle, ve %eeveeJejCeereme, DeesIeeslke=mebkeuesMeeYeeJeeled~ ve e meeleeyebOeeeeesieeslke=mebkeuesMesve %eeveeJejCeereme Glke=efmLeefleb yeOveefvle, efJejesOeeled~ ve e meeleeJesoveereme efmLeeveyebOekee:

Gmemes %eeveeJejCeeefoke OegJeyebOeer meye DeMegYe eke=efleeeW keer peIeve efmLeefle kees yeebOeles nQ, Ssmee enCe kejvee
eeefnes~ pees pees meelee Jesoveere kes elegmLeeveevegYeeieyebOeke peerJe nQ Jes Jes %eeveeJejCeeefoke keer peIeve ner efmLeefle kees
yeebOeles nQ Ssmee DeJeOeejCe veneR efkeee pee jne nw, keeeWefke eleg:mLeeveyebOekeeW ceW %eeveeJejCeeefokeeW keer DepeIeve
efmLeefleeeW kee Yeer yebOe osKee peelee nw~
etBefke efmLeefleyebOe kee keejCe ke<eee nw, Dele: meeleeJeosveere kes eleg:mLeeveyebOeke ceboke<eeeer peerJe %eeveeJejCeere
keer peIeve efmLeefle kees yeebOeles nQ, Ssmee kene ieee nw~
meeleeJesoveere kes ef$emLeeveyebOe kees kejves Jeeues peerJe %eeveeJejCe kece& keer Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles nQ,
keeeWefke Demeelee kes eesie Glke= mebkeuesMe heefjCeece kes efyevee %eeveeJejCeere kes Glke= efmLeefleyebOe keer mebYeeJevee
veneR heeF& peeleer nw~ Gmekeer peIeve efmLeefle kees Yeer es veneR yeebOeles nQ, keeeWefke Gvekes Glke= efJeMegef kee DeYeeJe nw~
DeleSJe meelee Jesoveere kes ef$emLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeeefokeeW keer DepeIeve Deewj Deveglke= efmLeefle kees yeebOeles
nQ, Ssmee kene ieee nw~
Deye meelee keer Glke=efmLeefle kes yebOeke peerJeeW kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

meelee Jesoveere kes efmLeeveyebOeke peerJe meeleeJesoveere keer ner Glke= efmLeefle kees
yeebOeles nQ~~177~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere kece& kes efmLeeveyebOeke peerJe etBefke Glke= mebkeuesMe heefjCeeceeW

mes mebege nesles nQ Dele: Jes meelee Jesoveere keer Glke= efmLeefle kees yeebbOeles nQ, ve efke %eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle
kees, keeeWefke eneB meeceeve Glke= mebkeuesMe kee DeYeeJe nw~ meelee Jesoveere kes yebOe eesie Glke= mebkeuesMe kes
%eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle kee yebOe veneR nes mekelee, keeeWefke FmeceW efJejesOe nw~ otmejs, meelee Jesoveere kes
efmLeeveyebOeke meYeer peerJe meeleeJesoveere keer hevn kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles

104 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 178, 179

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meJexefhe meeleeslke=efmLeefleb hebeoMemeeiejeshecekeesekeesefcee$eeb yeOveefvle, le$eeveglke=efmLeefleyebOemeeefhe GheuebYeeled~

lemceeoeesieJeJesoes$e kele&Je:~ De$e Gheeesefieveew Mueeskeew mle:efJeMes<eCeefJeMes<eeYeeb efeeee e menesefole:~
heeLeex OevegOe&jes veerueb mejespeefceefle Jee eLee~~1~~
DeeesiecehejweexiecelevleeeesiecesJe
e~
JeJeefveefe Oece&me efveheelees Jeeflejseke:1~~2~~
DeOegvee Demeeleeee efmLeeveyebOekele=&Ceeb %eeveeJejCeereefmLeefleeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

Demeeomme yeseCeyebOee peerJee melLeeCesCe CeeCeeJejCeeremme penefCCeeb

efefob yebOebefle~~178~~
Demeeomme efleeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme DepenCCe-DeCegkekeefmmeeb
efefob yebOebefle~~179~~
nQ, keeeWefke GveceW Gmekee Deveglke= efmLeefleyebOe Yeer heeee peelee nw~ Fme keejCe eneB Deeesie JeJeso kejvee
eeefnes~ eneB Gheeesieer oes Mueeske emlegle nQMueeskeeLe&-efveheele DeLee&led SJekeej Jeeflejseke DeLee&led efveJele&ke ee efveeeceke neslee nw~ efJeMes<eCe Deewj
efJeMes<e efeee kes meeLe kene ieee efveheele ece mes Deeesie, Dehejeesie (Deveeesie) Deewj Delevleeeesie kee
JeJeso kejlee nw~ pewmes-heeLeex OevegOe&j: Deewj veerueb mejespeced Fve JeekeeeW kes meeLe eege SJekeej nw~~1-2~~
eneB emebieesheee veeekegcegoev2 kes DeeOeej mes Gheeg&e MueeskeeW kee mheerkejCe emlegle nwefJeMes<eeLe&-efJeMes<eCe kes meeLe eege SJekeej DeeesieJeso kee yeesOeke neslee nw~ pewmes heeLeex OevegOe&j: SJe
DeLee&led heeLe& Oeveg<eOeejer ner nw, Fme Jeekee ceW eege SJekeej heeLe& ceW DeOevegOe&jlJe keer DeeMebkee kees otj kej OevegOe&jlJe
kee efJeOeeve kejlee nw~ Dele: Jen DeeesieJeJeso kee yeesOeke nw~ efJeMes<e kes meeLe eege SJekeej DeveeesieJeJeso
kee yeesOeke neslee nw~ pewmes-heeLe& SJe OevegOe&j: DeLee&led Depegv& e ner Ske cee$e OevegOe&j nw, Fme Jeekee ceW eege SJekeej
Depe&vg e ceW pees Deve OevegOe&jeW keer Dehes#ee meeefleMee OevegOe&jlJe efJeeceeve nw~ Gmekee Deve heg<eeW ceW efve<esOe kejlee nw~
DeleSJe Jen DeveeesieJeJeso kee yeesOeke nw~ efeee heo kes meeLe eege SJekeej DelevleeeesieJeJeso kee
yeesOeke neslee nw~ pewmes-veerueb mejespeb YeJelesJe DeLee&led mejespe veerue neslee ner nw, Fme Jeekee ceW eege SJekeej mejespe
ceW veeruelJe kes DelevleeYeeJe kee JeJesoke nesves mes DelevleeeesieJeJeso kee yeesOeke nw~
Deye Demeelee Jesoveere kes efmLeeve yebOe kejves Jeeues peerJeeW kes %eeveeJejCeere kece& keer efmLeefle kee eefleheeove
kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kes efmLeeveyebOeke peerJe mJemLeeve mes %eeveeJejCeere keer peIeve
efmLeefle kees yeebOeles nQ~~178~~
Demeelee Jesoveere kes ef$emLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeere keer DepeIeve Deveglke=
efmLeefle kees yeebOeles nQ~~179~~
1. <edKeb[eiece (OeJeuee erkee), heg. 11, he=. 317~ 2. veeekegcegoev, Yeeie-2, he=. 693~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 180

efleerees ceneefOekeej: / 105

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeeleeyebOekes<eg efmLeeveyebOekee peerJee DeefleefJeMege ceboke<eeefelJeeled

peIeveefmLeeflekeejCeheefjCeecew: mebegee:, lesve %eeveeJejCeereme peIeveeb efmLeefleb yeOveefvle~ peIeveeb efmLeefleb yeOvevleesefhe
DeesIepeIeveeb efmLeefleb ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLe mJemLeevesve %eeveeJejCeereme peIeveeb efmLeefleb yeOvevleerelf e YeefCeleb~
mJemLeevesve %eeveeJejCeereme kee peIeveefmLeeflevee&ce ?
DemeeleeJesoveeresve men yebOeeeeesiee %eeveeJejCeereme meJe&peIeveefmLeefle: mee mJemLeevepeIevee veece~
lemee yebOekee Fefle keefLeleb YeJeefle~
DemeeleeJesoveereme ef$emLeeveyebOekee peerJee ve leeJeoglke=efmLeefleb yeOveefvle, Glke=mebkeuesMeeYeeJeeled~ ve
peIeveeceefhe, DeefleefJeMegheefjCeeceeYeeJeeled~ lemceeod %eeveeJejCeereme DepeIeveeveglke=eb ewJe efmLeefleb yeOveefvle
Fefle efmeb YeJeefle~
DemeeleeJesoveereme Glke=eb efmLeefleb yeOvele: mJeeefceve: eefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

Demeeomme eGeCeyebOee peerJee Demeeomme esJe Gkekeefmmeeb efefob yebOebelf e~~180~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-esve DemeeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOekee peerJeemleeremebkeuesMeheefjCeecemlesveemeeleekece&Ce: Glke=eb efmLeefleb yeOveefvle~ De$e met$es esJe Meyo: Deefhe MeyoeLex Jele&les~ lesve %eeveeJejCeeoerveeceefhe

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere kece& kes yebOekeeW ceW efmLeeveyebOeke peerJe DeefleMee

efJeMeg nesles ngS, cevoke<eeeer nesves mes etBefke peIeve efmLeefle kes keejCeYetle heefjCeeceeW mes mebege nQ Fmeerefuees
Jes %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle kees yeebOeles nQ~ peIeve efmLeefle kees yeebOeles ngS Yeer Jes DeesIe keer peIeve
efmLeefle kees veneR yeebOeles nQ, Fme yeele kes %eeheveeLe& mJemLeeve mes %eeveeJeCeere keer peIeve efmLeefle kees yeebOeles nQ
Ssmee kene ieee nw~
Mebkee-mJemLeeve mes %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle efkemes kenles nQ?
meceeOeeve-Demeelee Jesoveere kes meeLe yebOe kes eesie pees %eeveeJejCeere keer meyemes peIeve efmLeefle nw Jen
mJemLeeve peIeve efmLeefle kener peeleer nw~
Ge peerJe Gmeer efmLeefle kes yebOeke nQ, en DeefYeeee nw~
Demeelee Jesoveere kes ef$emLeeveyebOeke peerJe Glke= efmLeefle kees veneR yeebOeles nQ, keeeWefke Gvekes Glke= mebkeuesMe
kee DeYeeJe neslee nw~ Jes peIeve efmLeefle kees Yeer veneR yeebOeles nQ, keeeWefke Gvekes Deleble efJeMeg heefjCeeceeW kee DeYeeJe
nw~ Fme keejCe Demeelee kes ef$emLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeere keer peIeve Deewj Deveglke= efmLeefle kees ner yeebOeles nQ,
en efme neslee nw~
Deye Demeelee Jesoveere keer Glke= efmLeefle kees yeebOeves Jeeues mJeeceer kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe DemeeleeJesoveere keer ner Glke= efmLeefle
kees yeebOeles nQ~~180~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-etBefke DemeeleeJesoveere kece& kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe leere mebkeuesMe mes

106 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 181

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Glke=eb efmLeefleb yeOveefvle Fefle ie=nerleJeb, DeveLee leoglke=efmLeleerveeb yebOekeejCeeYeeJeemebieeled~ SJeb meeleemeeleeeseleg:mLeeve-ef$emLeeve-efmLeeveevegYeeieyebOes<eg efmLeleerveeb mebkeuesMeefJeMegdeese eceeCeb ehe mebeefle efmLeleer:
DeeOeejb ke=lJee le$e efmLelepeerJeeveeb esefCeeheCeeb keefj<eefvle~
DeOegvee esefCeeheCee YesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

lesefmeb ogefJene mesef[heJeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~~181~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeFob met$eb osMeeceMe&keceefmle, Dele: esefCeeheCeeb YeefCelJee eheCee-eceeCeDeJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeeveeb metekelJeeled~ lesve leeJeleheCeeoerveeb e%eehevee efeeles~ leeLeemeeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOekeeefemLeeveyebOekee efmLeeveyebOekee DemeeleeJesoveereme efmLeeveyebOekeeefemLeeveyebOekeeeleg:mLeeveyebOekee %eeveeJejCeereme mJeke-mJekepeIeveeeeb efmLeleew meefvle peerJee efleereeeeb
efmLeleew meefvle peerJee: SJeb vesleJeb eeJeled mJemJeelceve: Glke=efmLeefleefjefle~
eheCee ielee~
meeleeJesoveereme eleg:mLeeve-ef$emLeeve-efmLeeveyebOekee DemeeleeJesoveereme efmLeeve-ef$emLeeveeleg:mLeeveyebOekee %eeveeJejCeereme mJeke-mJekepeIeveeeeb efmLeleew peerJee: elejme DemebKeeleYeeiecee$ee:,
efleeremeeb efmLeleew elejme DemebKeeleYeeiecee$ee:, SJeb vesleJeb eeJeled mJe-mJeelceve: Glke=efmLeefleefjefle~

mebege nesls es nQ, DeleSJe Jes Demeelee Jesoveere keer Glke= efmLeefle kees yeebOeles nQ~ eneB met$e ceW eege esJe Meyo Deefhe
Meyo kes DeLe& ceW Jele&ceeve nw~ Fmeereuf ees Jes %eeveeJejCeeefokeeW keer Yeer Glke= efmLeefle kees yeebOeles nQ, Ssmee enCe kejvee
eeefnes, keeeWekf e Fmekes efJevee Gvekes Glke= efmLeefle kes yebOe kes keejCeeW kes DeYeeJe kee emebie DeeJesiee~ Fme ekeej meelee
Je Demeelee Jesoveere kes eleg:mLeeve, ef$emLeeve Deewj efmLeevehe DevegYeeieyebOeeW ceW efmLeefleeeW kes mebkeuesMe Je efJeMege
q kes
eceeCe keer eheCee kejkes Deye efmLeefleeeW kee Deeee kejkes GveceW efmLele peerJeeW keer eseCf eeheCee kejWies~
Deye esefCeeheCee kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gvekeer eseCf eeheCee oes ekeej keer nw-DevevlejesheefveOee Deewj hejchejesheefveOee~~181~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e osMeeceMe&ke nw, Dele: esefCeeheCee kee JeCe&ve kejkes eheCee,
eceeCe, DeJenej, YeeieeYeeie Deewj DeuheyenglJe DevegeesieejeW keer metevee eoeve kejlee nw~ DeleSJe henues eheCee
Deeefo keer e%eehevee keer pee jner nw~ Jen Fme ekeej nwmeeleeJesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke, ef$emLeeveyebOeke Deewj efmLeeveyebOeke leLee DemeeleeJesoveere kes efmLeeveyebOeke,
ef$emLeeveyebOeke Deewj eleg:mLeeveyebOeke %eeveeJejCeere keer Deheveer-Deheveer peIeve efmLeefle ceW peerJe nQ~ efleere efmLeefle
ceW peerJe nQ~ Fme ekeej Deheveer-Deheveer Glke= efmLeefle leke ues peevee eeefnes~
eheCee meceehle ngF&~
meeleeJesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke, ef$emLeeveyebOeke Deewj efmLeeveyebOeke leLee DemeeleeJesoveere kes efmLeeveyebOeke,
ef$emLeeveyebOeke Deewj eleg:mLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeere keer Deheveer-Deheveer peIeve efmLeefle ceW peielelej kes
DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~ efleere efmLeefle ceW peerJe peieled elej kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~ Fme ekeej
Deheveer Deheveer Glke= efmLeefle leke ues peevee eeefnes~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 182

efleerees ceneefOekeej: / 107

meeleeefmLeeefvekeeJeceOeeled Demeeleeeleg:mLeeefvekeeJeceOeee Glke=efmLeefle<eg keg$eeefhe esCee:

DemebKeeleYeeiecee$ee peerJee: efkeVe YeJevleerefle esled ?
ve YeJeefvle, efkeb e-mJe-mJeelcevees peIeveefmLeles: peerJew: meceeveeJeceOeesheefjceefmLelepeerJee: elejme
DemebKeeleYeeiecee$ee:, $emejeMeew ef$eiegCeneefveiegefCeleheueesheceme DemebKeeleYeeiesve Yeeies ke=les esCee
DemebKeeleYeeiecee$eesCeerveecegheuebYeeled~ ve e Sles<eg elejme DemebKeeleYeeiecee$epeerJes<eg heueesheceme
DemebKeeleYeeiecee$eeOJeeveb ielJee DeOee&Oe&Yeeiesve nereceeves<eg DeJemeeves esCee DemebKeeleYeeiecee$eb YeJeefle,
GheefjceeveesveeYemlejeefMevee heueesheceme DemebKeeleYeeiesve elejmeemebKeeleYeeies Yeeies ke=les DemebKeeleesefCecee$epeerJeesheuebYeeled~ GheefjceveeveeiegCeneefveMeueekee: esefCesovesYees yengkee Fefle kesefhe Deeeeee& YeCeefvle~
les<eeceeeeee&CeeceefYeeeesCe esCee DemebKeeleYeeiecee$ee peerJee Gheefj leleeeesiemebKeeleiegCeneveer: ielJee YeJeefvle~
ve ewJeb, JeeKeevesveesveeYemlejeMes: heueesheceme DemebKeeleYeeielJeesheuebYeeled~
eceeCeeheCee ielee~
mebeefle DeveblejesheefveOeehes#eee meeleemeeleeyebOekeeefoeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeCeblejesJeefCeOeeS meeomme eGeCeyebOee efleeCeyebOee peerJee Demeeomme

efyeeCeyebOee efleeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peerJee
LeesJee~~182~~
Mebkee-meeleeJesoveere kes efmLeeefveke eJeceOe mes leLee DemeeleeJesoveere kes eleg:mLeeefveke eJeceOe mes
Thej keer efmLeefleeeW ceW keneR hej Yeer peieesefCe kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe peerJe keeeW veneR nesles nQ ?
meceeOeeve-Jes esefCe kes DemebKeeleJeW YeeieeceeCe veneR nesles nQ, keejCe en nw efke Deheveer-Deheveer peIeve
efmLeefle kes peerJeeW kes meceeve eJeceOe mes Gheefjce efmLeefleeeW kes peerJe peieled elej kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ,
keeeWefke $eme jeefMe ceW leerve iegCeneefveeeW mes iegefCele heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Yeeie osves hej esCeer kes
DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe peieeseCf eeeB ueyOe nesleer nQ~ hejvleg peieled elej kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e Fve peerJeeW kes
heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e DeOJeeve peekej DeOe&-DeOe& Yeeie mes nerve nesves hej Devle ceW Gvekee eceeCe eseCf e kes
DemebKeeleJeW Yeeie cee$e veneR jnlee nw, keeeWekf e heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe Gheefjce DeveesveeYemle jeefMe
kee peieled elej kes DemebKeeleJeW Yeeie ceW Yeeie osves hej DemebKeele esCeer eceeCe peerJe GheueyOe nesles nQ~
Thej keer veeveeiegCeneefveMeueekeeeW eseCf e kes DeOe&soeW mes yengle nQ, Ssmee efkeleves ner Deeeee& kenles nQ~ Gve DeeeeeeX kes
DeefYeeee mes eseCf e kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe peerJe Deeies leleeeesie DemebKeele iegCeneefveeeB peekej nQ~ hejvleg Ssmee veneR nw,
keeeWekf e Fme JeeKeeve ceW DeveesveeYemle jeefMe heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe heeeer peeleer nQ~
eceeCe eheCee meceehle ngF&~
Deye DeveblejesheefveOee keer Dehes#ee meelee-Demeelee kes yebOekeeefo kee eceeCe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

DevevlejesheefveOee keer Dehes#ee meelee Jesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke Je ef$emLeeveyebOeke

peerJe, DemeeleeJesoveere kes efmLeeveyebOeke Je ef$emLeeveyebOeke peerJe leLee %eeveeJejCeere keer
peIeve efmLeefle kes peerJe mleeske nQ~~182~~

108 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 183 mes 185

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeemeeleeJesoveereme eleg:mLeeveevegYeeieyebOeeeeesieefmLelee: meeiejesheceMelehe=LekelJecee$ee:~ lee: yegdee he=Leked mLeeheefelJee, ef$emLeeveevegYeeieyebOeeeeesiee: meeiejesheceMelehe=LekelJecee$ee:,

Slee Deefhe he=Leked mLeeheefelJee, SJeb DemeeleeJesoveereme efmLeeve-ef$emLeeveevegYeeieyebOeeeeesiemeeiejesheceMelehe=LekelJecee$e-efmLeleee he=Leked mLeeheefelJee, le$e Sles<eeb elegCee Deefhe hebeerveeb %eeveeJejCeereme peIeveeee:
efmLeles: peerJee: mleeskee: meefvle, $emejeMes: mebKeeleYeeieceskewkeefmLeeflehebkeleYevlejs efmLelepeerJejeMeew
$eeiegCeneefveiegefCeleheueesheceme DemebKeeleYeeiesve Yeeies ke=les peIeveefmLeeflepeerJeeveeb eceeCecegheueYelesDeOegvee efJeMes<eeefOekeeceeCe%eeheveeLe met$e$eeceJeleee&les-

efyeefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~~183~~

leefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~~184~~
SJeb efJemesmeeefnee efJemesmeeefnee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~~185~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSkeiegCeneveOJeevecemebKeeleheueesheceeLeceJeie&cetuecee$eb efJejuee
peIeveefmLeefleceod-peerJeeved meceKeb[b ke=lJee efJejueveheb eefle olJee le$ewkeKeC[cee$esCeeefOekelJeesheuebYeeled~
SkeiegCeneveOJeeveb ewJe Yeeienejes YeJeleerefle keLeb %eeeles ?
e#esheeCeeb efiegCelJeesheuebYeeosJe %eeeles~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere kece& keer eleg:mLeeveDevegYeeie yebOe kes eesie Melehe=LekelJe meeiejeshece

eceeCe efmLeefleeeB nQ~ Gvekees yegef mes he=Leked mLeeefhele kejkes Gmeer keer ef$emLeeveevegYeeieyebOe kes eesie pees Melehe=LekelJe
meeiejeshece eceeCe efmLeefleeeB nQ Fvekees Yeer he=Leked mLeeefhele kejkes Gmeer ekeej Deemeelee Jesoveere keer efmLeeve Je
ef$emLeevehe DevegYeeieyebOe kes eesie Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe efmLeefleeeW kees he=Leked mLeeefhele kejkes, GveceW
Fve eejeW ner keceeX keer hebefeeeW kes %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle kes peerJe mleeske nQ, keeeWefke $eme jeefMe kes
mebKeeleJeW Yeeie Ske-Ske efmLeefle hebefe kes Yeerlej efmLele peerJejeefMe ceW leerve iegCeneefveiegefCele heueeshece kes
DemebKeeleJeW Yeeie kee Yeeie osves hej peIeve efmLeefle kes peerJeeW kee eceeCe GheueyOe neslee nw~
Deye efJeMes<e DeefOeke kee eceeCe yeleueeves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efleere efmLeefle kes peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~183~~

le=leere efmLeefle ceW peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~184~~
Fme ekeej Melehe=LekelJe meeiejesheceeW leke efJeMes<e DeefOeke-efJeMes<e DeefOeke ner nQ~~185~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetue eceeCe Ske
iegCeneefve DeOJeeve kee efJejueve kejkes peIeve efmLeefle kes peerJeeW kees meceKeC[ kejkes eleske kees efJejueve he mes
Thej oskej GveceW mes Ske KeC[ kes eceeCe mes GveceW DeefOekelee heeeer peeleer nw~
Mebkee-SkeiegCeneefve DeOJeeve ner Yeeienej neslee nw, en kewmes peevee peelee nw?
meceeOeeve-e#esheeW ceW ogiegCelee keer GheueefyOe nesves mes peevee peelee nw efke Ske iegCeneefve DeOJeeve ner
Yeeienej neslee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 186, 187

efleerees ceneefOekeej: / 109

Sleoefhe keglees %eeeles ?

DeveLee eJeceOeYeeJeeveghehees:, Delemles<eeb efiegCelJeb efveeereles~
le=leeremeeb efmLeleew peerJee SkeefJeMes<ecee$esCeeefOekee: meefvle~ SJeceghee&efhe SkewkepeerJeefJeMes<eceefOekeb ke=lJee
vesleJeced~
De$e met$es meeiejeshecemeohegOeeb Fefle Jeevesve elegCee&ceefhe eJeceOeeveeceOemleveeOJeeveeceeCeb %eeefheleb~
De$e efJeMes<eesveJeefmLelees Je:, iegCeneefveb eefle efiegCeecesCe efJeMes<eeCeeb Je=efoMe&veeled~
DeOegvee efJeMes<enerveeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~~186~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Slesve meeiejesJecemeohegOeeb Fefle Jeevesve elegCee eJeceOeeveeb GheefjceeOJeeveeceeCeb

%eeefheleb~ eJeceOeesheefjceiegCeneveesefhe DeOemleveiegCeneefveefYe: DeOJeeveeceeCesve meceevee:~ peerJeefJeMes<ee: hegve:
DeveJeefmLelee:, DeOee&Oe&ecesCe iegCeneefveb eefle les<eeb ieceveesheuebYeeled~
mebeefle meeleemeeleeveeb efmLeeveeefoyebOeeefleheeoveeLe met$ehebekeceJeleee&les-

meeomme efyeeCeyebOee peerJee Demeeomme eGeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peerJee LeesJee~~187~~
Mebkee-Jen Yeer keneB mes peevee peelee nw?
meceeOeeve-Fmekes efyevee eJeceOehevee yevelee veneR nw, Fmeefuees Gvekee efiegCelJe efveefele neslee nw~
le=leere efmLeefle ceW peerJe Ske efJeMes<e eceeCe mes DeefOeke nQ~ Fmeer ekeej Deeies Yeer Ske-Ske peerJeefJeMes<e kees
DeefOeke kejkes ues peevee eeefnes~
eneB met$e ceW Melehe=LekelJe meeiejeshece kes kenves mes eejeW ner eJeceOeeW kes DeOemleve DeOJeeve kee eceeCe
yeleueeee ieee nw~ eneB efJeMes<e kees DeveJeefmLele mecePevee eeefnes, keeeWefke eleske iegCeneefve kes eefle efiegCes ece mes
efJeMes<eeW keer Je=ef osKeer peeleer nw~
Deye efJeMes<e nerve kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmekes Deeies Melehe=LekelJe meeiejesheceeW leke efJeMes<e nerve-efJeMes<e nerve nQ~~186~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme meeiejesheceMelehe=LekelJe Fme keLeve kes kenves mes eejeW eJeceOeeW kes
Gheefjce DeOJeeve kee eceeCe yeleueeee ieee nw~ eJeceOe kes Thej keer iegCeneefveeeB Yeer DeOJeeveeceeCe keer Dehes#ee
veeres keer iegCeneefveeeW kes meceeve nQ~ hejvleg peerJeefJeMes<e DeveJeefmLele nQ, keeeWefke eleske iegCeneefve kes eefle Gvekeer
DeeOes-DeeOes ece mes eJe=efe osKeer peeleer nw~
Deye meelee Deewj Demeelee Jesoveere kece& eehle peerJeeW kes efmLeeveeefoyebOe kee eefleheeove kejves nsleg heeBe met$e
DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meelee Jesoveere kes efmLeeveyebOeke peerJe Deewj Demeelee Jesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke
peerJe %eeveeJejCeere kece& keer peIeve efmLeefle ceW mleeske nQ~~187~~

110 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 188 mes 191

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efyeefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~~188~~

leefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~~189~~
SJeb efJemesmeeefnee efJemesmeeefnee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~~190~~
lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeomme Demeeomme Gkekeefmmeee
efefo efe~~191~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveereme efmLeeveyebOekelee&j: DemeeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOekelee&jes

peerJee %eeveeJejCeme peIeveefmLeleew mleeskee: meefvle~ peIevemLeevepeerJesYees efJeMes<eeefOekeecesCe GheefjceefmLeeflepeerJeeveeb
Je=efoMe&veeled~
efleereefmLeleew SkepeerJeefJeMes<ecee$esCe efJeMes<eeefOekee:~ De$e eefleYeeie: SkeefiegCeJe=eOJeeveb YeJeefle~
le=leereefmLeleew heeefOekeiegCenevee KeefC[lewkeKeC[cee$esCe efJeMes<eeefOekee:~
SJeb meeiejesheceMelehe=LekelJeheeleb peerJeeveeb eceeCeb efJeMes<eeefOekee efJeMes<eeefOekee: meefvle~ De$e meeiejesJecemeohegOeeb~ Fefle efveoxMesve eJeceOeeveeceOemleveeOJeeveb %eeefheleb~
Sleled iegCeneefve-DeOJeeveeb eceeCeceJeefmLeleceefmle~ peerJeefJeMes<ee: hegve: DeveJeefmLelee:, iegCeneefveb eefle
efiegCe-efiegCeecesCe les<eeb Je=efoMe&veeled~
lessve hejb meeleemeeleees: Glke=efmLeefleheeleb efJeMes<enervee efJeMes<enervee: meefvle~

eqleere efmLeefle ceW peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~188~~

le=leere efmLeefle ceW peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~189~~
Fme ekeej Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe efmLeefle leke peerJeeW kee eceeCe efJeMes<e
DeefOeke-efJeMes<e DeefOeke neslee ieee nw~~190~~
Fmekes Deeies meelee Je Demeelee Jesoveere keer Glke= efmLeefle leke Jes efJeMes<e nerve-efJeMes<e
nerve nesles iees nQ~~191~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere kece& kes efmLeeveyebOe kees kejves Jeeues peerJe Deewj Demeelee
Jesoveere kece& kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCe kece& keer peIeve efmLeefle ceW mleeske nQ~ Fmekee keejCe en nw efke
peIeve efmLeefle kes peerJeebW keer Dehes#ee Gheefjce efmLeefleeeW kes peerJeeW kes efJeMes<e DeefOeke ece mes Je=e
f osKeer peeleer nw~
efleere efmLeefle ceW SkepeerJe efJeMes<e eceeCe mes efJeMes<e DeefOeke nQ~ eneB eefleYeeie Ske-efiegCe Je=e
f DeOJeeve neslee nw~
le=leereefmLeefle ceW heeefOeke iegCeneefve mes KeefC[le Ske KeC[ cee$e mes efJeMes<e DeefOeke nQ~
Fme ekeej meeiejesheceMelehe=LekelJe hee&vle peerJeeW kes eceeCe efJeMes<e DeefOeke-efJeMes<e DeefOeke nQ~ eneB
meeiejesheceMelehe=LekelJe Fme efveoxMe mes eJeceOeeW kes DeOemleve DeOJeeve kees %eeefhele efkeee ieee nw~
en iegCeneefve DeOJeeveeW kee eceeCe DeJeefmLele nw~ hejvleg peerJeefJeMes<e DeveJeefmLele nQ, keeeWefke eleske
iegCeneefve kes Devegmeej Gvekes efiegCe-efiegCe Je=ef osKeer peeleer nw~
Gmekes Deeies meelee-Demeelee keer Glke= efmLeefle hee&vle efJeMes<e nerve-efJeMes<e nerve nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 192

efleerees ceneefOekeej: / 111

Sleees&eese&JeceOeees: he=Leked eheCee efkeceLe ke=lee ?

hetJeexeelegCee eJeceOeeveeb eJeceOeeoOemlevees-heefjceeOJeeveeefve meeiejesheceMelehe=LekelJecee$eeefCe ewJe~
hejvleg Sleees& eese&JeceOeeesjOemleveeOJeeveeefve meeiejesheceMele-he=LekelJecee$eeefCe, GheefjceeOJeeveeefve hegve: hebeoMeef$ebMelmeeiejeshece keesekeesefcee$eeefCe Fefle %eeheveeLe he=Leked eheCee ke=leeefmle~ De$e <eCCeeceefhe eJeceOeeveeb
SkewkeiegCeneveOJeeveb meceeveb~
kegle:?
iegheosMeeosJe %eeeles~
veeveeiegCeneefveMeueekee: hegve: Demeceevee:, eJeceOes DeOemleveesheefjceeOJeeveeveeb DeveesvemeceevelJeeYeeJeeled~
De$e mebefjs<ee16~20~24~28~32~40~48~56~64~56~48~40~32~28~24~20~16~14~12~10~8~7~6~5
SJeceveblejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee hejbhejesheefveOeehes#eee meeleemeeleees: eleg:mLeeveeefoyebOeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

hejbhejesJeefCeOeeS meeomme eGeCeyebOee efleeCeyebOee peerJee Demeeomme

efyeeCeyebOee efleeCeyebOee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peerJesefnblees
leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefoe~~192~~
Mebkee-Fve oes eJeceOeeW keer he=Leked eheCee efkemeefueS keer ieF& nw ?
meceeOeeve-hetJe& ceW keefLele eej eJeceOeeW mebyebOeer eJeceOe mes veeres Thej kes DeOJeeve Melehe=LekelJe meeiejeshece
eceeCe ner nQ, hejvleg Fve oes eJeceOeeW kes veeres kes DeOJeeve Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe Deewj Gheefjce DeOJeeve hevn
Je leerme kees[ekeesef[ meeiejeshece eceeCe nw, Fme yeele kees yeleueeves kes efuees Gvekeer he=Leked eheCee keer ieF& nw~
eneB neW eJeceOeeW keer Ske-Ske iegCeneefve kee DeOJeeve meceeve nw~
kewmes ?
keeeWefke Ssmee ieg kee GheosMe mes ner peevee peelee nw~
hejvleg veeveeiegCeneefveMeueekeeeW Demeceeve nQ, keeeWefke eJeceOe ceW veeres Je Thej kes DeOJeeveeW kes hejmhej
meceevelee veneR nw~
eneB mebef Fme ekeej nw16~20~24~28~32~40~48~56~64~56~48~40~32~28~24~20~16~14~12~10~8~7~6~5
Fme ekeej DeveblejesheefveOee meceehle ngF&~
Deye hejbhejesheefveOee keer Dehes#ee meelee Deewj Demeelee kes eleg:mLeeveeefoyebOe keer eheCee kejves nsleg met$e
DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

hejchejesheefveOee keer Dehes#ee meelee Jesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke Je ef$emLeeveyebOeke

peerJe leLee Demeelee kes efmLeeveyebOeke Je ef$emLeeveyebOeke peerJe %eeveeJejCeere keer peIeve
efmLeefle kes peerJeeW keer Dehes#ee Gvemes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej ogiegCeer Je=ef
kees eehle nesles nQ~~192~~

112 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 193, 194, 195

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeevleefebleeceefCeerkee-leoes Meyosve penCCeeCepeerJesefnblees Flegeb YeJele$e~ peIevemLeevepeerJesYees

efiegCelJeb eefleheeceevee YeJeefvle~
keb Dehes#e efiegCelJeb Fefle esled ?
peIeveefmLeles: peerJesYees efiegCelJeefceefleYeefCeleceefmle~ Sles<eeb eJeceOeeveeb veeveeiegCeneefveMeueekeeefYe: mJemJeelceveesOJeeves Yeeies ke=les SkeiegCeneveOJeeveb YeJeleerefle ie=nerleJeb, eJeceOemeeOe: Skee ewJe iegCeneefveve&
YeJeefle, Deveskee YeJeefvle Fefle %eeleJeb~
Dees efiegCeJe=efeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

SJeb ogiegCeJeefoe ogiegCeJeefoe peeJe peJecepPeb~~193~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeJeefmLeleceOJeeveb ielJee efiegCeJe=efYe&Jeefle Fefle %eeheveeLe SJeb Meyome efveoxMe:

ke=le:~ eJeceOemeeOees iegCenevees yengkee YeJevleerefle %eeheveeLe Jeerhmee-efJeejb efveoxMe: ke=le:~
hegve: nervelJeeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~~194~~

SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~~195~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-leoes Fme Meyo mes peIeveefmLeefle kes peerJeeW keer Dehes#ee en DeLe& efvekeuelee
nw~ DeLee&led Jes peIeve efmLeefle kes peerJeeW keer Dehes#ee efiegCeer-efiegCeer Je=ef kees eehle nesles nQ~
Mebkee-efkemekeer Dehes#ee kejkes GvnW efiegCehevee eehle nw?
meceeOeeve-peIeve efmLeefle kes peerJeeW keer Dehes#ee Jes ogiegCes nQ, en DeefYeeee efvekeuelee nw~ Fve
eJeceOeeW keer veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW kee Deheves-Deheves DeOJeeve ceW Yeeie osves hej Ske iegCeneefve DeOJeeve
eehle neslee nw, Ssmee enCe kejvee eeefnes~ eJeceOe kes veeres Ske ner iegCeneefve veneR nesleer, efkevleg Jes Deveske
nesleer nQ Ssmee peevevee eeefnS~
Deeies efiegCeJe=ef kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fme ekeej eJeceOe leke Jes ogiegCeer-ogiegCeer Je=ef kees eehle ngS nQ~~193~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeJeefmLele DeOJeeve leke peekej ogiegCeer Je=ef nesleer nw, Fme yeele kee
heefj%eeve kejeves kes efuees SJeb heo kee efveoxMe efkeee ieee nw~ eJeceOe kes veeres iegCeneefveeeB yengle nesleer nQ, Fme
yeele kes %eeheveeLe& Jeerhmee DeLee&led efyeej kee efveoxMe efkeee nw~
hegve: nerveheves kee eefleheeove kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Fmekes Deeies heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej Jes ogiegCeer neefve kees eehle nesles
nQ~~194~~
Fme ekeej Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe efmLeefle ogiegCeer-ogiegCeer neefve kees eehle
nesleer ieF& nw~~195~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 196 mes 200

efleerees ceneefOekeej: / 113

efmeevleefebleeceefCeerkee-eJeceOeeogheefjceiegCeneve: Deeeecesve DeOemleveiegCeneefveefYe: meceevee:~ Sles<eeb

elegCee eJeceOeeveeb DeOemleveYeeie FJe GheefjceYeeie: meeiejesheceMelehe=LekelJecee$eewJe YeJeleerefle %eeheveeLe
meeiejesheceMelehe=LekelJeenCeb ke=leb~ Mes<eb megiececeefmle~
DeOegvee meeleeJesoveereme efmLeeveyebOeeefopeerJeeveeb yebOeefmLeefleefveheCeeLe met$eekeceJeleee&les-

meeomme efyeeCeyebOee peerJee Demeeomme eGeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeereme penefCCeeeS efoerS peerJesefnblees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefoe~~196~~
SJeb ogiegCeJeefoe ogiegCeJeefoe peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~~197~~
lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~~198~~
SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeomme Demeeomme Gkekeefmmeee efefo
efe~~199~~
SkepeerJeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~~200~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-eJeceOe mes Thej keer iegCeneefveeeB Deeeece keer Dehes#ee DeOemleveiegCeneefveeeW
mes meceeve nQ~ Fve eej eJeceOeeW kes DeOemleve Yeeie kes meceeve Gheefjce Yeeie keer Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe ner nw,
Fme yeele kee heefj%eeve kejeves kes efueS met$e ceW meeiejesheceMelehe=LekelJe kee enCe efkeee nw~ Mes<e keLeve megiece nw~
Deye meeleeJesoveere kes efmLeeve yebOeeefo peerJeeW keer yebOeefmLeefle kee efveheCe kejves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

meeleeJesoveere kes efmLeeveyebOeke peerJe Je Demeelee Jesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe

%eeveeJejCeere keer peIeveefmLeefle kes peerJeeW keer Dehes#ee Gmemes heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie peekej ogiegCeer Je=ef kees eehle nesles iees nQ~~196~~
Fme ekeej MeleeLekelJe meeiejesheceeW leke ogiegCeer-ogiegCeer Je=ef kees eehle nesles iees
nQ~~197~~
Fmekes Deeies heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie peekej Jes ogiegCeer neefve kees eehle nesles
iees nQ~~198~~
Fme ekeej meelee Je Demeelee Jesoveere keer Glke= efmLeefle leke ogiegCes-ogiegCes nerve nesles
iees nQ~~199~~
Ske peerJeogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej heueeshece kes DemebKeele Jeie&cetue eceeCe
nw~~200~~

114 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 201, 202, 203

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

CeeCeepeer J e-og i eg C eJeef -neef C eeCeb l ejeef C e heef u eoes J eceJeiiecet u emme
DemebKesppeefoYeeiees~~201~~
CeeCeepeerJe-ogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~202~~
SiepeerJe-ogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~203~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met$eelegeeveeceLe&: megieceesefmle~ SkepeerJeefiegCeJe=e

f -neefvemLeeveevlejb heueesheceme
DemebKeeleJeie&cetueeceeCeeefve~
hetJe iegCenevee Deeeece: meeceevesve eefhele:, efJeMes<esCe efJevee heueme DemebKeeleYeeie Fefle GheefolJeeled~
mebeefle leme DeOJeeveme efJeMes<e: Slesve met$esCe eefhele:~ DemebKessppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe Fleges
heueesheceme DemebKeeleeLeceJeie&cetueeefve ie=nerleJeeefve, efkebe-efleereeefoJeie&cetues<eg Jeefie&les<eg heueesheceeveghehees:~
veeveepeerJe-efiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlejeefCe heueesheceJeie&cetueme DemebKeeleYeeie:~
heueesheceJeie&cetueme DemebKeeleYeeiecee$ee: veeveeiegCeneefveMeueekee: YeJeefvle Fefle eeefhe meeceevesveeseb
lee&efhe heueesheceeOe&sovesYe: mleeskee Fefle ie=nerleJeb~
Sles<eeceveesveeYemlejeefMe: heueeshecemeemebKeeleYeeie Fefle iegheosMeeled~
veeveepeerJe-efiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlejeefCe mleeskeeefve meefvle~
kegle:? heueesheceeled DemebKeeleeefve Jeie&mLeeveeefve DeOeesheme=le GlheVelJeeled~

veeveepeerJeogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej heueeshece kes Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie

eceeCe nQ~~201~~
veeveepeerJeogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej mleeske nQ~~202~~
SkepeerJeogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~203~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg&e eLece eej met$eeW kee DeLe& megiece nw~ Ske peerJe oes iegCeer
Je=efneefvemLeeveevlej heueeshece kes DemebKeeleJeie&cetue eceeCe nw~
DeLee&led henues meeceevehe mes iegCeneefve kes Deeeece keer eheCee keer ieF& nw, keeeWefke Jen efJeMes<e kes efyevee
heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nw Ssmee Gheefo nw~ Fme mecee Fme met$e kes eje Gme DeOJeeve kee efJeMes<e
yeleueeee ieee nw~ DemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe Ssmee kenves hej heueeshece kes DemebKeele eLece
Jeie&cetueeW kees enCe kejvee eeefnes, keeeWefke efleereeefo Jeie&cetueeW kee Jeie& kejves hej heueeshece GlheVe veneR neslee nw~
veeveepeerJe efiegCeJe=ef-neefve mLeeveevlej heueeshece kes Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~
heueeshece kes Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe veeveeiegCeneefveMeueekeeeW nesleer nQ, Ssmee meeceeve he mes
kene ieee nw, lees Yeer Jes heueeshece kes DeOe&soeW mes mleeske nQ, Ssmee enCe kejvee eeefnS, keeeWefke Fvekeer
DeveesveeYemle jeefMe heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nw, Ssmee ieg kee GheosMe nw~
veevee peerJeogiegCeJe=ef-neefve mLeeveevlej mleeske nQ~
kewmes ? keeeWefke Jes heueeshece mes DemebKeele Jeie&mLeeve veeres nkej GlheVe ngS nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 204

efleerees ceneefOekeej: / 115

SkepeerJe-efiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlejcemebKeeleiegCeced~
kegle:?
DemebKeeleheueesheceeLeceJeie&cetueeceeCelJeeled~
De$e keefeoenkece&eosMeiegCenevee: S<ee peerJeiegCeneefve: efkeb meMeer efkecemeMeer Fefle esled?
Demeesejb ve %eeeles~
kegle:?
met$eeYeeJeeled~
De$e efJemlejes OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~
SJeb esefCeeheCee meceehlee~
DeOegvee meeleemeeleeefmLeeefvekeyebOekeeveeb DeveekeejesheeesiemLeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meeomme Demeeomme e efyeeefCeeefcce efCeecee DeCeeieejheeDeesiieeCeeefCe~~204~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeveekeejesheeesieeeeesieefmLeefleyebOemLeeveeefve efveeceeled-efveeesve meeleemeeleeesef&mLeeefvekesvegYeeies yeOeceeves YeJeefvle veeve$e, oMe&veesheeesiekeeues DeeflemebkeuesMeeefleefJeMegeesjYeeJeeled~

Deeies kene nw efke-Ske peerJeogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~

kewmes ?
keeeWefke Jen heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetueeW kes yejeyej nw~
eneB keesF& eMve kejlee nw efkekece& eosMeeW keer iegCeneefve keer Dehes#ee en peerJeiegCeneefve keee meMe nw ee efJemeMe nw ?
meceeOeeve-Fmekee Gej %eele veneR nw, Ssmee eer Jeerjmesveeeee& ves mJeeb kene nw~
keeeW ? keeeWefke Gmekeer eheCee kejves Jeeuee met$e veneR eehle neslee nw~
Deeies kee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKeves eesie nw~
Fme ekeej esefCeeheCee meceehle ngF&~
Deye meelee-Demeelee kes efmLeeefveke yebOekeeW kee DeveekeejesheeesiemLeeve efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

meelee Je Demeelee Jesoveere kes efmLeeefveke DevegYeeie ceW efveee mes Deveekeej Gheeesie
eesie mLeeve nesles nQ~~204~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deveekeej Gheeesie kes eesie efmLeefleyebOe mLeeve efveece mes-efveee mes

meelee Je Demeelee oesveeW Jesoveere keceeX kes efmLeeefveke DevegYeeie kee yebOe nesves hej nesles nQ, Deve$e veneR nesles nQ,
keeeWefke oMe&veesheeesie kes keeue ceW Deefle mebkeuesMe Deewj DeefleefJeMegef oesveeW kee DeYeeJe heeee peelee nw~

116 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 205

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kees oMe&veesheeesiees veece ?

Devlejbieesheeesiees oMe&veesheeesie: keLeles~
kegle:?
Deekeejes veece kece&kele=&lJeYeeJe:, lesve efJevee ee GheueefyOe: meesveekeejesheeesie:~ Devlejesheeesiesefhe
kece&kele=&lJeYeeJeesefmle Fefle veeMebkeveereb, le$e kele=&lJeeled Je#es$eeYeeb mhekecee&YeeJeeled~
De$e keefeoenSJeb meefle egle%eeveceve:hee&e%eeveeesjefhe oMe&veesheeesiehetJe&kelJeb emepeles?
Deeeee&: eenvewleled, les s Deefhe %eeves ceefle%eevehetJe&kes YeJele:, Delemleees: oMe&veesheeesiehetJe&kelJeefJejesOeesefmle~ lelees
yeeeeLe&- enCeMeefeefJeefMemJekemJehemebJesoveb oMe&veefceefle efmeb~
Geb eerJeerjmesveeeeexCeyepPelLeienCemeefeefJeefmemeiemeJemebJesoCeb obmeCeefceefo efmeb~1
ve e yeeeeLe&enCeesvcegKeeJemLee ewJe oMe&veb, efkevleg yeeeeLe&enCeeshemebnjCeeLecemeceeeYe=efle eeJeod
yeeeeLe&enCeejcemecee Fefle oMe&veesheeesie Fefle ie=nerleJeb, DeveLee oMe&ve%eeveesheeesieJeefleefjemeeefhe peerJemeeefmlelJeemebieeled~
DeOegvee meekeejesheeesieeesiemLeeveeheCeeLe met$eceJeleee&les-

meeieejheeDeesiieeCeeefCe meJJelLe~~205~~
Mebkee-oMe&veesheeesie efkemes kenles nQ ?
meceeOeeve-Deblejbie Gheeesie kees oMe&veesheeesie kenles nQ~ keejCe en nw efke Deekeej kee DeLe& kece&kele=&lJe
nw, Gmekes efyevee pees DeLeexheueefyOe nesleer nw Gmes Deveekeej Gheeesie kene peelee nw~
Deblejbie Gheeesie ceW Yeer kece&kele=&lJe neslee nw, Ssmeer DeeMebkee veneR kejvee eeefnS, keeeWefke GmeceW kelee& keer
Dehes#ee Je Je #es$e mes mhe kece& kee DeYeeJe nw~
Mebkee-Ssmee nesves hej egle%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve kes Yeer oMe&veesheeesiehetJe&ke nessves kee emebie DeeJesiee ?
meceeOeeve-veneR DeeJesiee, keeeWefke Jes oesveeW %eeve ceefle%eevehetJe&ke nesles nQ, Dele: Gvekes oMe&veesheeesiehetJe&ke
nesves ceW efJejesOe nw~ Fme keejCe yeee DeLe& kes enCe (%eeve) Meefe efJeefMe pees Deheves mJehe kee mebJesove nw Jen
oMe&ve nw, en efme neslee nw~
eerJeerjmesveeeee& ves kene nwyepPelLeienCemeefeefJeefmemeiemeJemebJesoCeb obmeCeefceefo efmeb~
DeLee&led yeee DeLe& kes enCe kes GvcegKe nesves he pees DeJemLee nesleer nw Jen oMe&ve nes, Ssmeer yeele Yeer veneR nw, efkevleg
yeeeeLe&enCe kes Ghemebnej kes eLece mecee mes ueskej yeeeeLe& kes DeenCe kes Debelf ece mecee leke oMe&veesheeesie neslee nw, Ssmee
enCe kejvee eeefnS, keeeWekf e Fmekes efyevee oMe&ve Je %eeveesheeesie mes efYeVe Yeer peerJe kes DeefmlelJe kee emebie Deelee nw~
Deye meekeejesheeesie kes eesie mLeeve kee eheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

meekeej Gheeesie kes eesie mLeeve meJe&$e yebOeles nQ~~205~~

1. OeJeuee hegmleke 11, he=. 333~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 206, 207

efleerees ceneefOekeej: / 117

efmeevleefebleeceefCeerkee-meekeejes %eeveesheeesie: le$e kece&kele=l& JeYeeJemebYeJeeled~ leme meekeejme eeeesieeefve

efmLeefleyebOemLeeveeefve meJe&$e meefvle~
De$e YeeJeeLeex %eeleJe:-eeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve oMe&veesheeesiesve men yeOevles leeefve %eeveesheeesiesveeefhe
yeOevles~ eeefve oMe&veesheeesiesve men ve yeOevles efmLeefleyebOemLeeveeefve leeveefhe %eeveesheeesiesve yeOevles Flegeb YeJeefle~
Sles<eeb <eCCeeb eJeeveeb DeOemleveesheefjceYeeieeveeb mleeskeyenglJe%eeheveeLe&ceveekeejeeeesiemLeeveeveeb %eeheveeLe
eeesuheyenglJeeefleheeokemet$eb keLeefe<evleeeee&osJee:~
DeOegvee meeleeee: eleg:mLeeefvekeyebOekeeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

meeomme eGeefCeepeJecepPemme nsoes eCeeefCe LeesJeeefCe~~206~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeiejesheceMelehe=LekelJeeceeCelJeeled~

GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~~207~~

eJeceOeeled GheefjceefmLeefleyebOemLeeveeefve mebKeeleiegCeeefve~

eEke keejCeced~
DeefleefJeMegefmLeefleYees ceboefJeMegefmLeleerveeb yenglJeeefJejesOeeled~
meeleeee: ef$emLeeefvekeeJeceOeeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-meekeej-Deekeej meefnle %eeveesheeesie neslee nw, keeeWefke GmeceW kece& Deewj

kele=&lJe keer mebYeeJevee nw~ Gme meekeej Gheeesie kes eesie efmLeefleyebOemLeeve meJe&$e nesles nQ~
eneB en YeeJeeLe& peevevee eeefnS-pees efmLeefleyebOemLeeve oMe&veesheeesie kes meeLe yebOeles nQ Jes %eeveesheeesie kes
meeLe Yeer yebOeles nQ~ pees efmLeefleyebOemLeeve oMe&veesheeesie kes meeLe veneR yebOeles nQ Jes Yeer %eeveesheeesie kes meeLe yebOeles nQ,
en Gmekee DeefYeeee nw~
Fve n eJeeW kes DeOemleve Deewj Gheefjce YeeieeW kes DeuheyenglJe kees yeleueeves kes efuees leLee Deveekeej Gheeesie
kes eesie mLeeveeW kes eceeCe kees Yeer yeleueeves kes efuees Deeies kee DeuheyenglJe met$e Deeeee&osJe kenles nQ~
Deye meeleeJesoveere kece& kes eleg:mLeeefvekeyebOekeeW kee DeuheyenglJe yeleueeves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meelee Jesoveere eleg:mLeeveyebOeke eJeceOe kes veeres kes mLeeve mleeske nQ~~206~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jes Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe nw~

met$eeLe&-

Gheefjce mLeeve Gvemes mebKeeleiegCes nQ~~207~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eJeceOe kes Thej kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~

eMve-keee keejCe nw ?
Gej-keeeWefke, Deefle efJeMeg efmLeefleeeW keer Dehes#ee cevo efJeMeg efmLeefleeeW kes yengle nesves ceW keesF& efJejesOe
veneR nw~
meeleeJesoveere kece& kes ef$emLeeefveke eJeceOe kes DeuheyenglJe kee eefleheeove kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle
nesles nQ-

118 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 208, 209, 210

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meeomme efleeefCeepeJecepPemme nsoes eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~208~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eleg:mLeeefvekeevegYeeieyebOeeeeesieeOeJemeevesYe: meeleeJesoveereef$emLeeefveke-eJeceOeDeOemleveevegYeeieyebOeeeeesieeOeJemeeveeveeceMegYelJeoMe&veeled~

GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~~209~~

meeleeJesoveereef$emLeeefveke-eJeceOe-DeOemleveeOeJemeevesYe: GheefjceceeOeJemeeveeveeceMegYelJeoMe&veeled~
efkebe-cevoefJeMege
f efYe: heefjCececeevee peerJee yenJees YeJeefvle, les<eeb eeeesieefmLeleeesefhe yengkee Flegeb YeJeefle~
kegle: ?
elemlesveeefhe cevoefJeMegerveeceglhees:~
mebeefle meeleeee efmLeeefvekeyebOekeeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

meeomme efyeeefCeepeJecepPemme nsoes SeblemeeieejheeDeesiieeCeeefCe

mebKesppeiegCeeefCe~~210~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveereef$emLeeefvekeeJeceOeme GheefjceefmLeeflemebkeuesMeeled meeleeefmLeeefvekeeJeceOeme DeOemleveefmLeefleyebOemLeeveeveeb meekeejesheeesiesvewJe yeOeceeveeveeb mebkeuesMemeeMegYelJeoMe&veeled~ Meles

e MegYeJeeeefoeeeesiemLeevesYe: DeMegYehee<eeCeeefoeeeesiemLeeveeveeceefleyenglJeced~

met$eeLe&-

meeleeJesoveere kes ef$emLeeefveke eJeceOe kes veeres mLeeve Gvemes mebKeeleiegCes nQ~~208~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke eleg:mLeeefveke DevegYeeieyebOe kes eesie heefjCeeceeW keer

Dehes#ee meelee Jesoveere kes ef$emLeeefveke eJeceOe kes veeres kes DevegYeeie yebOe kes eesie heefjCeece DeMegYe osKes peeles nQ~
met$eeLe&-

eJeceOe kes Thej kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~209~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke meeleeJesoveere kes ef$emLeeefveke eJeceOe kes DeOemleve heefjCeeceeW keer

Dehes#ee Gheefjce heefjCeece DeMegYe osKes peeles nQ~ cevo efJeMegefeeW he heefjCeceve kejves Jeeues peerJe yengle nQ leLee
Gvekes eesie efmLeefleeeB Yeer yengle nQ, en DeefYeeee nw~
kewmes ?
Fmekee keejCe en nw efke Gmemes Yeer cebo efJeMegefeeB GlheVe nesleer nQ~
Deye meeleeJesoveere kes efmLeeefvekeyebOekeeW kee DeuheyenglJe eefleheeove kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meeleeJesoveere kes efmLeeefveke eJeceOe kes veeres kes Skeeblele: meekeej Gheeesie kes
eesie mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~210~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere kes ef$emLeeefveke eJeceOe kes Thej kes efmLeefleyebOe mLeeveeW kes
mebkeuesMe keer Dehes#ee meelee Jesoveere kes efmLeeefveke eJeceOe kes veeres mes meekeej Gheeesie mes yebOeves Jeeues efmLeefleyebOe
mLeeveeW kee mebkeuesMe DeMegYe osKee peelee nw~ Jee-nerje Deeefo kes eesie MegYemLeeveeW keer Dehes#ee DeMegYe helLej

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 efleereetefuekee / met$e 211, 212, 213

efleerees ceneefOekeej: / 119

efcemmeeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~211~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meekeejeveekeejesheeesieees: eeefve eeeesieeefve meeleeefmLeeefvekeeJeceOeeled DeOemleveeefve

efmLeefleyebOemLeeveeefve leeefve mebKeeleiegCeeefve~
kegle:?
DeOemleveeOeJemeevesYe: Sles<eeceOeJemeeveeveeb DeMegYelJeesheuebYeeled~ cees#ekeejCeeled mebmeejkeejCesve yengkesve
YeefJeleJeb, DeveLee osJeceveg<esYeefmlejeecevevleiegCelJeeveghehees:~

meeomme esJe efyeeefCeepeJecepPemme GJeefj efcemmeeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~212~~

keejCeb DeOemleveeOeJemeevesYe: GheefjceeOeJemeeveeveeb megg DeMegYelJeced~
DeOegvee DemeeleeJesoveereme efmLeeefvekeeefomLeeveefveheCeeLe mehlemet$eeCeJeleee&vles-

Demeeomme efyeeefCeepeJecepPemme nsoes SeblemeeeejheeDeesiieeCeeefCe

mebKesppeiegCeeefCe~~213~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeefmLeeefvekeeJeceOeme GheefjcemeekeejeveekeejesheeesieeesieefmLeefle-

Deeefo kes eesie mLeeve yengle DeefOeke osKes Yeer peeles nQ~
met$eeLe&-

efcee efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~211~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meekeej Je Deveekeej Gheeesie kes eesie pees meelee Jesoveere kes efmLeeefveke
eJeceOe kes veeres kes efmLeefleyebOemLeeve nQ Jes mebKeeleiegCes nQ~
kewmes ?
keeeWekf e veeres kes DeOeJemeeveeW keer Dehes#ee es DeOeJemeeve DegMeYe osKes peeles nQ~ cees#e kes keejCe keer Dehes#ee mebmeej kee
keejCe yengle nesvee eeefnS, DeveLee osJe Deewj ceveg<e keer Dehes#ee efleeeeW kee DevevleiegCelJe yeve veneR mekelee nw~
met$eeLe&-

meelee kes ner efmLeeefveke eJeceOe kes Thej efcee efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes
nQ~~212~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe DeOemleve DeOeJemeeveeW keer Dehes#ee Gheefjce DeOeJemeeveeW

kee Delevle DeMegYe nesvee nw~
Deye DemeeleeJesoveere kes efmLeeefveke Deeefo mLeeveeW kee efveheCe kejves nsleg meele met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Demeelee kes efmLeeefveke eJeceOe kes veeres Skeevlele: meekeej Gheeesie kes eesie
mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~213~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke meelee Jesoveere kes efmLeeefveke eJeceOe kes Thej

120 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 214 mes 217

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yebOeeOeJemeevemLeevesYeesmeeleeefmLeeefvekeeJeceOeme DeOemlevewkeevlemeekeejesheeesieeesieefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeceMegYelJeesheuebYeeled~

efcemmeeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~214~~
Demeeomme esJe efyeeefCeepeJecepPemmegJeefj efcemmeeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~215~~

Sles<eeb efmLeefleyebOemLeeveeveeb mebKeeleiegCelJeme keejCeb hetJe eefheleefceefle vesn eheles~ meeleeee: meekeejeveekeejesheeesieeesieefmLeefleyebOemLeeveeYe=elf eefmLeeve-ef$emLeeve-eleg:mLeeveeesieeefo-DeOemleveeMes<eefmLeefleYe: mebKeeleiegCeceOJeevecegheefj ielJee Demeeleeee efmLeeveeJeceOeme meekeejeveekeejesheeesieeesiemLeeveeefve YeJeefvle~
kegle: ?
eke=efleefJeMes<esCe lele: mebKeeleiegCeb ielJee leoglheefe efJejesOeeYeeJeeled~

SeblemeeieejheeDeesiieeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~216~~
keejCeb megiececemle$e~

Demeeomme efleeefCeepeJecepPemme nsoes eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~217~~

DeOemlevemebkeuesMesYe Sles<eeb mebkeuesMeeveeceMegYelJeoMe&veeled~

mes meekeej Je Deveekeej Gheeesie kes eesie efmLeefleyebOeeOeJemeeveeW keer Dehes#ee Demeelee kes efmLeeefveke eJeceOe kes
veeres kes meJe&Lee meekeej Gheeesie kes eesie efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeve DeMegYe heees peeles nQ~
met$eeLe&-

efcee efmLeefleyebOe mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~214~~

Demeelee kes ner efmLeeefveke eJeceOe kes Thej efcee efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~215~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fve efmLeefleyebOemLeeveeW kes mebKeeleiegCes nesves kee pees keejCe nw Gmekeer

eheCee heefnues keer pee egkeer nw, Dele: Jen eneB efhej mes veneR keer pee jner nw~ meelee Jesoveere kes meekeej Deewj
Deveekeej Gheeesie kes eesie efmLeefleyebOemLeeveeW kees ueskej efmLeeve, ef$emLeeve SJeb eleg:mLeeve eesie Fleeefo veeres
keer mecemle efmLeefleeeW mes mebKeeleiegCes DeOJeeve Deeies peekej DemeeleeJesoveere kes efmLeeve eJeceOe kes meekeej Je
Deveekeej Gheeesie eesie mLeeve nesles nQ~
kewmes ?
keeeWefke eke=efleefJeMes<e kes keejCe Gvemes mebKeeleiegCes mLeeve Deeies peekej Gvekes GlheVe nesves ceW keesF& efJejesOe
veneR nw~
met$eeLe&-

Skeevlele: meekeej Gheeesie kes eesie mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~216~~

eneB Fmekee keejCe megiece nw~
met$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kes ef$emLeeefveke eJeceOe kes veeres kes mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~217~~
keejCe en nw efke veeres kes mebkeuesMe heefjCeeceeW keer Dehes#ee es mebkeuesMe heefjCeece DeMegYe osKes peeles nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 218 mes 221

efleerees ceneefOekeej: / 121

GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~~218~~
keejCeb megiececeefmle~

Demeeomme eGeefCeepeJecepPemme nsoes eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~219~~

De$eeefhe keejCeb megiececeefmle~
mebeefle meeleeJesoveerepeIeveefmLeefleeceeCeeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

meeomme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~~220~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveereme eleg:mLeeefvekeeJeceOemeeOemleveefmLeefleyebOemLeeveeefve
meeiejesheceMelehe=LekelJecee$eeefCe~ meeleeJesoveereme peIeve: efmLeefleyebOe: hegve: Devle:keesekeesereceeCeeyeeOeesve:~ lesveemeeleeJesoveereme eleg:mLeeefvekeeJeceOeeOemlevemLeevesYe: meeleeJesoveereme peIeve: efmLeefleyebOe:
mebKeeleiegCeess peele:~

peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~~221~~

peefmLeefleyebOees veece DeeyeeOeee meefnlepeIeveefmLeefleyebOe:, eOeeveerke=lekeeuelJeeled~ peIeveefmLeefleyebOees veece

DeeyeeOeesvepeIeveyebOe:, eOeeveerke=leefve<eskeefmLeeflelJeeled~ lesve peIeveefmLeefleyebOeeod peefmLeefleyebOees efJeMes<eeefOeke:~

met$eeLe&-

Gmekes Thej kes efmLeefleyebOemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~218~~

Fmekee keejCe megiece nw~
met$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kes eleg:mLeeefveke eJeceOe kes veeres kes mLeeve mebKeeleiegCes nQ~~219~~
eneB Yeer keejCe megiece nw~
Deye meeleeJesoveere keer peIeveefmLeefle kee eceeCe eefleheeove kejves nsleg oes met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

meelee Jesoveere kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nw~~220~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere kes eleg:mLeeefveke eJeceOe kes veeres kes efmLeefleyebOe mLeeve

Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe nQ~ hejvleg meeleeJesoveere kee peIeve efmLeefleyebOe DeeyeeOee mes nerve Deble: kees[ekeesef[
meeiejeshece eceeCe nw~ Fmeerefuees Demeelee kes eleg:mLeeefveke eJeceOe kes veeres kes mLeeveeW keer Dehes#ee meelee Jesoveere
kee peIeve efmLeefleyebOe mebKeeleiegCee nes peelee nw~
met$eeLe&-

peefmLeefleyebOe Gmemes efJeMes<e DeefOeke nw~~221~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeeyeeOee mes meefnle peIeve efmLeefleyebOe kees peefmLeefleyebOe kene peelee nw,
keeeWefke JeneB keeue keer eOeevelee nw~ DeeyeeOee mes nerve peIeve yevOe peIeveefmLeefle yebOe kenueelee nw, keeeWefke GmeceW
efve<eske efmLeefle keer eOeevelee nw~ Fmeerefuees peIeve efmLeefleyebOe mes peefmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~

122 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 222 mes 225

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeevcee$esCe efJeMes<eeefOeke: ?
mJekeevleceg&ntle&peIeveeyeeOeecee$esCe efJeMes<eeefOekeesefmle~
DeOegvee DemeeleeJesoveereme peIeveefmLeefleyebOeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

Demeeomme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~222~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-De$e mebKeelemeeiejeshececee$esCe efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~

peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~~223~~
De$e efJeMes<eeefOekees peIeveeyeeOeecee$esCe ie=nerleJe:~

peees Gkekemmeeb oenb ieefo mee efoer mebKesppeiegCee~~224~~

oenes veece mebkeuesMe:~

kegle:?
FnYeJe-hejYeJemebleehekeejCelJeeled~ Glke=oenes veece Glke=efmLeefleyebOekeejCeeslke=mebkeuesMe:~ emeeb efmLeleew
efmLelJee Glke=mebkeuesMeb ielJee Glke=efmLeefleb yeOveeefle mee efmLeefle: mebKeeleiegCee Flegeb YeJeefle~

Debleeskees[ekees[er mebKesppeiegCee~~225~~

efkeleves cee$e mes Jen efJeMes<e DeefOeke nw ?

Jen Deheveer Devleceg&ntle& cee$e peIeve DeeyeeOee kes eceeCe mes DeefOeke nw~
Deye DemeeleeJesoveere keer peIeveefmLeefleyebOe kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kee peIeve efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~222~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB mebKeele meeiejeshece cee$e mes efJeMes<e DeefOeke peevevee eeefnS~

met$eeLe&-

peefmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~223~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB efJeMes<e DeefOeke peIeve DeeyeeOee cee$e mes enCe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

efpemekes keejCe eeCeer Glke= oen kees eehle neslee nw Jen efmLeefle mebKeeleiegCeer
nw~~224~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-oen kee DeLe& mebkeuesMe nw~

kewmes ?
keeeWekf e Jen Fme YeJe Deewj hejYeJe ceW mebleehe kee keejCe nw~ Glke= oen kee DeLe& Glke= efmLeefleyebOe kee
keejCeYetle Glke= mebkeuesMe nw~ efpeme efmLeefle ceW efmLele neskej Glke= mebkeuesMe kees eehle neskej peerJe Glke= efmLeefle kees
yeebOelee nw Jen efmLeefle mebKeeleiegCeer nw, en DeefYeeee nw~
met$eeLe&-

Devle:kees[ekeesef[ kee eceeCe mebKeeleiegCee nw~~225~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 226 mes 229

efleerees ceneefOekeej: / 123

hetJeexeefmLeeflejvle:keesekeesefcee$ee, S<ee Deefhe efmLeeflejvle:keesekeesefcee$ee ewJe~ efkevleg S<ee efveefJe&keuhee,

lesve mebKeeleiegCee Fefle YeefCelee~
DeOegvee meeleeJesoveereme efmLeeefvekeeJeceOemLeeveeceeCeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

meeomme efyeeefCeepeJecepPemme GJeefj SeblemeeieejheeDeesiieeCeeefCe

mebKesppeiegCeeefCe~~226~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Devle:keesekeesefeceeCesve nerveheeoMemeeiejeshecekeesekeesefeceeCelJeeled~

meeomme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~~227~~

efkeevcee$esCe ? meeleeveekeejesheeesieeesiemLeeveeYe=elf e DeOemleveeyeeOeesveevle:keesekeesef efve<eskeefmLeeflecee$esCe

%eeleJe:~

peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~~228~~

efkeevcee$esCe ? mJekeeyeeOeecee$esCe efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~

oenefoer efJemesmeeefnDee~~229~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJeexe efmLeefle kee eceeCe Devle: kees[ekeesef[ cee$e nw, en efmLeefle Yeer
Devle: kees[ekeesef[ eceeCe ner nw~ efkevleg en efmLeefle efveefJe&keuhe nw, Fmeerefuees mebKeeleiegCeer kener ieF& nw~
Deye meeleeJesoveere kes efmLeeefveke eJeceOemLeeve kee eceeCe efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

meelee Jesoveere kes efmLeeefveke eJeceOe kes Thej kes Skeevlele: meekeej Gheeesie kes
eesiemLeeve mebKeeleiegCes nQ~~226~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWekf e Jes Devle:kees[ ekeese[f eceeCe mes nerve hevn kees[ ekeese[f meeiejeshece eceeCe nQ~
met$eeLe&-

meelee Jesoveere kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~227~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen efkeleves cee$e mes DeefOeke nw ? meelee kes Deveekeej Gheeesie kes eesie
mLeeveeW kees ueskej veeres DeeyeeOee mes jefnle Devle:kees[ekeesef[ meeiejeshece efve<eske efmLeefleeeW kes eceeCe mes Jen DeefOeke
nw, en peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

peefmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~228~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efkeleves cee$e mes Jen DeefOeke nw ? Jen Deheveer DeeyeeOee kes eceeCe mes
DeefOeke nw, Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

oenefmLeefle efJeMes<e DeefOeke nw~~229~~

124 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 230 mes 232

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

oen: Glke=efmLeefleeesiemebkeuesMemleme oenme keejCeYetleefmLeefleoe&n efmLeeflevee&ce, keejCes keeeexheeejeled~ le$e peIeveoenefmLeefleeYe=efle eeJeoglke=oenefmLeefleefjefle Sleemeeb meJee&meeb peeefleejsCe
SkelJeceeheVeeveeb oenefmLeefleefjefle meb%ee~ mee hebeoMemeeiejeshecekeesekeeser: dJee efJeMes<eeefOekee,
efkebefeotveef$ebMelmeeiejeshece-keesekeesefeceeCelJeeled~
DeOegvee DemeeleeJesoveereme eleg:mLeeveeceeCeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

Demeeomme eGeefCee-peJecepPemme GJeefjceeCeeefCe efJemesmeeefneeefCe~~230~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveereme eleg:mLeeefvekeeJeceOeeled GheefjcepeIeveoenefmLeles:

DeOemleveevle:keesekeesefmeeiejeshececee$esCe efJeMes<eeefOekeesefmle~

Demeeomme GkekemmeefefoyebOees efJemesmeeefnDees~~231~~

De$eevle:keesekeesefcee$esCe efJeMes<eeefOekees Jele&les~

peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~~232~~
De$e efJeMes<eeefOekeefemeneJe<e&cee$esCe %eeleJe:~

efmeevleefebleeceefCeerkee-oen kee DeLe& Glke= efmLeefle kes eesie mebkeuesMe nw~ Gme oen keer keejCeYetle
efmLeefle keejCe ceW keee& kee Gheeej kejves mes oenefmLeefle kener peeleer nw~ GmeceW peIeve oenefmLeefle mes ueskej
Glke= oenefmLeefleheele peeefle kes eje Skelee kees eehle ngF& Fve meye efmLeefleeeW keer oenefmLeefle meb%ee nw~ Jen
hevn kees[ekeesef[ meeiejesheceeW keer Dehes#ee efJeMes<e DeefOeke nw, keeeWefke Jen keg kece leerme kees[ekeesef[ meeiejeshece
eceeCe nw~
Deye Demeelee Jesoveere kee eleg:mLeeveeceeCe efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kes eleg:mLeeefveke eJeceOe kes Thej kes mLeeve efJeMes<e DeefOeke
nQ~~230~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere kes eleg:mLeeefveke eJeceOe Thej keer peIeve oenefmLeefle

mes veeres Devle: kees[ekeesef[ meeiejeshece cee$e mes DeefOeke nQ~
met$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kee Glke= efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~231~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Devle:kees[ekeesef[ cee$e mes efJeMes<e DeefOeke peevevee eeefnS~

met$eeLe&-

pe-efmLeefleyebOe efJeMes<e DeefOeke nw~~232~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB efJeMes<e DeefOeke leerve npeej Je<e& cee$e mes nw Ssmee peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 233 mes 236

efleerees ceneefOekeej: / 125

mebeefle DeuheyenglJeekeejsCe Jesoveereme eleg:mLeeefvekeeefoeefleheeoveeLe met$e<edkeceJeleee&les-

SosCe DeheosCe meJJelLeesJee meeomme eGeCeyebOee peerJee~~233~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-SleoLe&ceeOeejb ke=lJee <eCCeeb eJeeveeb peerJeeveeceuheyenglJeb YeCeles~ leefmceved YeCeceeves

meeleeJesoveereme eleg:mLeeveyebOee peerJee: mleeskee: meefvle~
kegle: ?
mleeskeeOJeevelJeeled~

efleeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~234~~

meeleeJesoveereme eleg:mLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleYe: ef$emLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleefJeMes<eeCeeb

mebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

efJeeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~235~~

meeleeJesoveereef$emLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleefJeMes<esYemlemewJe efmLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleefJeMes<eeCeeb
mebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

Demeeomme efyeeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~236~~

De$e keefeoen-

Deye DeuheyenglJe ekeej mes Jesoveere kece& kes eleg:mLeeefveke kee eefleheeove kejves nsleg n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Fme DeLe&heo mes meeleeJesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe meyemes mleeske nQ~~233~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme DeLe& kees DeeOeej kejkes n eJeeW kes peerJeeW kes DeuheyenglJe kees kenles
nQ~ Gmekee keLeve kejves mes meelee Jesoveere kes eleg:mLeeveyebOeke peerJe mleeske nQ~
kewmes ?
keeeWefke Gvekee DeOJeeve mleeske nw~
met$eeLe&-

ef$emLeeveyebOeke peerJe Gvemes mebKeeleiegCes nQ~~234~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke meeleeJesoveere kes eleg:mLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefleeeW keer

Dehes#ee ef$emLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefle efJeMes<e mebKeeleiegCeer heeF& peeleer nw~
met$eeLe&-

efmLeeveyebOeke peerJe mebKeeleiegCes nQ~~235~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke meeleeJesoveere kes ef$emLeeve DevegYeeie yebOe kes eesie

efmLeefleefJeMes<eeW keer Dehes#ee Gmekes ner efmLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefle efJeMes<e mebKeeleiegCeer heeF& peeleer nQ~
met$eeLe&-

Demeelee Jesoveere kes efmLeeveyebOeke peerJe mebKeeleiegCes nQ~~236~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& DeeMebkee kejlee nw efke-

126 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 237, 238

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meeleeJesoveereme efmLeeveevegYeeieyebOeeesie efmLeefleefJeMes<esYeesmeeleeJesoveereefmLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleefJeMes<ee: mebKeeleiegCenervee:~ Devle:keesekeesefvetve hebeoMemeeiejeshecekeesekeesefcee$emeeleeefmLeeveevegYeeieyebOeeeeesieefmLeefleYe: meeiejesheceMelehe=LekelJecee$eefmLeefleefJeMes<eeCeeb mebKeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~ lele:

DemeeleeJesoveereme efmLeeveyebOee peerJee: mebKeeleiegCee Fefle ve egpeles ?
Deeeee&: eenvewleod JeeJeb, meeleeJesoveereyebOekekeeueehes#eee mebKeeleiegCes DemeeleeJesoveereyebOekekeeues mebefeleeveeb
peerJeeveeb mebKeeleiegCelJesve efJejesOeeYeeJeeled mebKeeleiegCelJeb egpeles~

eGeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~237~~

DemeeleeJesoveereefmLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleefJeMes<esYemlemewJe eleg:mLeeveevegYeeieyebOeeesieefmLeefleefJeMes<eeCeeb mebKeeleiegCelJecegheueYeles~

efleeCeyebOee peerJee efJemesmeeefnee~~238~~

De$e keefeoeMebkelesDemeeleeJesoveereme eleg:mLeeveevegYeeieyebOeeeeesieefmLeefleefJeMes<esYemlemewJe ef$emLeeveevegYeeieyebOeeeeesieefmLeefleefJeMes<ee: mebKeeleiegCenervee:~ leleefm$emLeeveyebOepeerJeeveeb efJeMes<eeefOekelJeb keLeb egpeles Fefle esled ?

meeleeJesoveere kes efmLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefle efJeMes<eeW mes DemeeleeJesoveere kes efmLeeve DevegYeeieyebOe
kes eesie efmLeefle efJeMes<e mebKeeleiegCes nerve nQ, keeeWefke Devle: kees[ekeesef[ mes nerve hevn kees[ekeesef[ meeiejeshece
eceeCe meelee Jesoveere kes efmLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefleeeW keer Dehes#ee Melehe=LekelJe meeiejeshece eceeCe
efmLeefleefJeMes<e mebKeeleiegCeer nerve heeF& peeleer nw~ DeleSJe Demeelee kes efmLeeve yebOeke peerJe mebKeeleiegCes nQ en
kenvee Gefele veneR nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke meeleeJesoveere kes yebOekekeeue keer Dehes#ee mebKeeleiegCes DemeeleeJesoveere kes
yebOeke keeue ceW mebefele peerJeeW kes mebKeeleiegCelJe mes keesF& efJejesOe ve nesves kes keejCe Gvekees mebKeeleiegCee kenvee
Gefele ner nw~
met$eeLe&-

eleg:mLeeveyebOeke peerJe mebKeeleiegCes nQ~~237~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere kes efmLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefle efJeMes<eeW keer

Dehes#ee Gme peerJe kes ner eleg:mLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefle efJeMes<e mebKeeleiegCeer heeF& peeleer nw~
met$eeLe&-

ef$emLeeveyebOeke peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~238~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDemeelee Jesoveere kes eleg:mLeeve DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefleefJeMes<eeW keer Dehes#ee Gmekes ner ef$emLeeve
DevegYeeieyebOe kes eesie efmLeefleefJeMes<e mebKeeleiegCes nerve nQ~ Fme keejCe ef$emLeeve yebOeke peerJeeW kees Gvemes efJeMes<e
DeefOeke kenvee kewmes Gefele nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 238

efleerees ceneefOekeej: / 127

Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, MegkeueuesMeeslke=heefjCeeces<eg yengefmLeefleefJeMes<es<eg Jele&ceevepeerJesYe: mleeskeefmLeefleefJeMes<es<eg

ceOeceheefjCeeces<eg e Jele&ceevepeerJeeveeb yenglJeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~ ve e yengmebkeuesMeefJeMegef<eg KeuJeefJeuJemebeesie
FJe $egs: meceglheeceeveemeg peerJeyenglJeb mebYeJeefle, leLeevegheuebYeeled~
hegvejheeMebkeeb kejesefleles mebKeeleiegCee ve YeJeefvle, efJeMes<eeefOekeeewJe YeJevleerefle keLeb %eeeles ?
Deeeee&osJe: meceeoOeeefleSlemceeled, ewJe met$eeod %eeeles~
hegve: he=efleefJemebJeeefomet$ecesleled efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: Gejeefleve peeeles~ Geb e eerJeerjmesveeeeexCe-efJemebJeeokeejCemeeueoesmegccegkekeYetoyeefueJeeCe-efJeefCeiieemme
megemme efJemebJeeefoeefJejesneoes~1
DemeeeceefYeeee:-eerYetleyeefuemetejf Jeeex efJemebJeeome keejCeYetlemebhetCe&oes<ew: jeies<ehe#eheeleeefoefYeefJe&jefnle Deemeerled
Delemleme cegKeejefJeboefJeefveie&lemet$eJeeveme efJemebJeeefolJeb ve mebYeJeefle, efkebe Sles hetJee&eeee&: meleceneeefleve: meefvle~

Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles ngS kenles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Megkeue uesMee kes Glke= heefjCeeceeW ceW yengle efmLeefleefJeMes<eeW ceW Jele&ceeve peerJeeW
keer Dehes#ee mleeske efmLeefleefJeMes<eeW Deewj ceOece heefjCeeceeW ceW Jele&ceeve peerJeeW kes yengle nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~
KeuJe-efJeuJemebeesie (KeuJee Deewj efJeuJe heue kes mebeesie) kes meceeve $egef mes DeLee&led eoe keoeefeled GlheVe nesves
Jeeues yengle mebkeuesMe Je yengle efJeMege
f ceW peerJeeW keer DeefOekelee mecYeJe veneR nw, keeeWekf e Jewmee heeee veneR peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwJes mebKeeleiegCee veneR nQ, efJeMes<e DeefOeke ner nQ, en kewmes peevee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve kejles nQen Fmeer met$e mes ner peevee peelee nww
hegvee keesF& hetlee nwen met$e efJemebJeeo meefnle keeeW veneR nw ?
leye Deeeee&osJe Gej osles nQen met$e efJemebJeeo GlheVe veneR kejlee nw~ pewmee efke eerJeerjsmeveeeee& ves kene nw-keeeWefke pees Yetleyeefue
Yeejke efJemebJeeo kes keejCeYetle mecemle oes<eeW mes jefnle nQ Gvekes cegKe mes efvekeues ngS met$e kes efJemebJeeo nesves ceW
efJejesOe Deelee nw~~
Fmekee DeefYeeee en nw efke eerYetleyeueer Deeeee&Jee& efJemebJeeo kes keejYetle mechetCe& oes<eeW mes SJeb jeie-s<ehe#eheele Deeefo mes jefnle Les, Dele: Gvekes cegKekeceue mes efvekeues ngS met$e JeeveeW kee efJemebJeeoer nesvee mebYeJe veneR
nw, keeeWefke es hetJee&eee& meleceneele kee heeueve kejves Jeeues Les~
1. <edKeb[eiece, OeJeueeerkee, heg. 11 he=. 344~

128 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 238

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jele&ceevekeeues kesefeod efJeevme: hetJee&eee&evLeeefLeleJeeveceefhe meeceevepeveefueefKeleJeevemeMeefceJe cevevles,

leeg ve MeesYeles, efkebe meJexefhe hetJee&eeee&: meJe&%eosJekeefLele-ieCeOejosJeeefLeleJeevecesJeeOeejerke=le eeseg: Fefle
%eelJee efpeveeieceJeeves<eg Mebkee ve kele&Jee~
S<ees peerJemecegoenejes erevf e-$eerevf e-elegejf efve-Demebe%f ehebesevf eheee&hleeheee&hles<eg mebe%f epeerJeeheee&hlekes<eg
e eespeefeleJe:~ efJeMes<esCe leg hetJeexepeerJes<eg efmLeefleefJeMes<ees %eeleJe:~ yeeojmet#cewkesefveheee&hles<Jeefhe SJeb ewJe
JeeJe:~ veJeefj Sles<eg meJex<Jeefhe meeleemeeleeesef&mLeeveeJeceOecesJe, le$e ef$emLeeve-eleg:mLeeveevegYeeieeveeb
yebOeeYeeJeeled~ efJeMes<esCe leg yeeoj-met#cewkesefveheee&hleeheee&hlekes<eg Skewkemeeb efmLeleew Devevlee peerJee: meefvle~
eLeceefmLeefleyebOepeerJeeYe=efle ecesCe efJeMes<eeefOekee:~
efkeevcee$esCe efJeMes<eeefOekee: ?
heueesheceme DemebKeeleYeeiesve KeefC[lecee$esCe efJeMes<eeefOekee: meefvle~ heueesheceme DemebKeeleYeeieb ielJee
efiegCeJeefl& ee efiegCeJeefl& ee eeJeppeJeceOeced~ lesve hejb efJeMes<enervee YeJeefvle~ Mes<eb %eelJee JeeJeced~ S<ees peerJemecegoenejes
yengYesoesefhe meved meb#eshesCee$e eefheleesefmle~ De$e efJeMes<emebees OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~
SJeb efleeremLeues efleereetefuekeeeeb Yeso-eYesomeceefvJelepeerJemecegoenejkeLevelJesve ef$emehleeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb peerJemecegoenej: meceehle:~

Jele&ceeve mecee ceW keg efJeeved hetJee&eeeeX kes eje efueKes iees ebLeeW kes JeeveeW kees meeceeve ueesieeW kes eje
efueefKele Jeeve kes meceeve ner ceeveves ueieles nQ, pees efke MeesYeemheo veneR nw, keeeWekf e meYeer hetJe&Jeleea Deeeee& meJe&%e YeieJeeve
kes eje kens iees-Gvekeer efoJeOJeefve kes Devegmeej ieCeOejosJe kes eje eefLele-eoMeebiehe ceW ietLb es iees JeeveeW
kee DeeOeej ueskej yeesueles Les Ssmee peevekej-eeve kejkes efpeveeiece kes JeeveeW ceW Mebkee veneR kejvee eeefnS~
Fme peerJe mecegoenej kees erefve, $eerefve, elegefjefve Deewj Demeb%eer hebesefve heee&hleke-Deheee&hleke
leLee meb%eer Deheee&hleke peerJeeW ceW pees[vee eeefnes~ efJeMes<e Flevee nw efke Ge peerJeeW kes efmLeefleYeso kees peevevee
eeefnS~ yeeoj Je met#ce Skessefve heee&hleke peerJeeW ceW Yeer Fmeer ekeej kenvee eeefnes~ efJeMes<e Flevee nw efke Fve
meYeer peerJeeW ceW meelee Je Demeelee kee efmLeeefveke DevegYeeiehe eJeceOe ner neslee nw, keeeWefke GveceW ef$emLeeefveke
Deewj eleg:mLeeefveke DevegYeeieeW kes yebOe kee DeYeeJe nw~ efJeMes<elee en nw efke yeeoj Je met#ce Skesefve heee&hlekeDeheee&hleke peerJeeW ceW Ske-Ske efmLeefle ceW Devevle peerJe nesles nQ~ Jes eceMe: eLece efmLeefleyebOe kes peerJeeW mes ueskej
efJeMes<e DeefOeke nQ~
eMve-efkeleves cee$e mes Jes DeefOeke nQ ?
Gej-Gvekees heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes Yeeefpele kejves hej pees Ske Yeeie ueyOe nes Gleves cee$e mes
Yeer DeefOeke nQ~ heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej eJeceOe leke ogiegCeer-ogiegCeer Je=ef mes Je=efbiele nessles iees
nQ~ Deeies Jes efJeMes<e nerve nQ~ Mes<e keLeve peevekej kejvee eeefnes~ yengle YesoeW mes mebege nesves hej Yeer Fme peerJe
mecegoenej keer eneB meb#eshe mes eheCee keer ieF& nw~
eneB efJeMes<e mebefeeB OeJeuee erkee ceW Je1 nQ~
Fme ekeej efleere mLeue kes efleere etefuekee kes Yeso-eYesoeW mes meceefvJele peerJemecegoenej kee keLeve kejves
Jeeues eflenej met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej mecegoenej meceehle ngDee
1. <edKeb[eiece (OeJeuee erkee meceefvJele), heg. 11, he=. 345~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 239, 240

efleerees ceneefOekeej: / 129

DeOegvee eke=eflemecegoenejme YesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

heeef[mecegoenejs efe lelLe FceeefCe ogyes DeCegDeesieejeefCe heceeCeeCegiecees

DehheeyengS efe~~239~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-De$e eke=eflemecegoenejmeeefOekeejesefmle, le$e s Devegeesieejs mle:eceeCeevegieceesuheyenglJeb e~

De$e keefeoeneheCeee men $evegeesieejeefCe efkeVe eefheleeve$e ?
Deeeee&: een-ve eefheleeefve, SleeesjJs e eheCeeee DevleYetl& elJeeled~ ve e eheCeeee efJevee eceeCeeoerveeb
mebYeJeesefmle, efJejesOeeled~ lesvee$e leeJeleheCeeb Je#eles~ leeLeemeefvle %eeveeJejCeeoerveeb eke=leerveeb efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve~
eheCee ielee~
mebeefle eceeCeevegieceeheCeeLe met$eeceJeleee&les-

heceeCeeCegiecesCe CeeCeeJejCeeremme DemebKesppee ueesiee ef efoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe~~240~~

Deye eke=efle mecegoenej kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Deye eke=eflemecegoenej kee DeefOekeej nw~ GmeceW oes Devegeesieej nww-eceeCeevegiece

Deewj DeuheyenglJe~~239~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eke=eflemecegoenej kee DeefOekeej nw~ GmeceW oes Devegeesieej nQeceeCeevegiece Deewj DeuheyenglJe~
eneB keesF& eMve kejlee nweheCee kes meeLe eneB leerve DevegeesieejeW keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nw?
Deeeee& osJe Fmekee meceeOeeve osles ngS kenles nQ efkeveneR eefhele efkees nQ, keeeWefke FveceW ner eheCee kee DevleYee&Je nes peelee nw~ keejCe efke eheCee kes efyevee
eceeCeeefokeeW keer mecYeeJevee ner veneR nw, keeeWefke GmeceW efJejesOe Deelee nw~
Fmeer keejCe eneB heefnues eheCee kees kenles nQ~ Jen Fme ekeej nw%eeveeJejCeeefoke eke=efleeeW kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve nQ~
eheCee meceehle ngF&~
Deye eceeCeevegiece kees eefhele kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

eceeCeevegiece kes Devegmeej %eeveeJejCeere kes DemebKeele ueeske eceeCe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve nQ~~240~~

130 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 241 mes 245

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb meeCnb kecceeCeb~~241~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeereme efmLeefleyebOekeejCeeOeJemeevemLeeveeefve Ske$eerke=le S<ee eheCee

eefhelee~ efmLeefleb eefle DeOeJemeevemLeeveeveeces<ee eceeCeeheCee ve YeJeefle, Gheefj efmLeeflemecegoenejs efmLeefleb
eefle DeOeJemeeveeceeCeme eheefe<eceeCelJeeled~
eLee %eeveeJejCeereme efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeceJJeesiee{mJehesCe eceeCeeheCee ke=lee leLee
Mes<emehleeveeb kece&Ceeb eceeCeeheCee kele&Jeeefmle~
SJeb eceeCeevegieceveece Devegeesieejb meceehleced~
DeOegvee kece&Ceeb efmLeefleyebOeeOeJemeeveeveeceuheyenglJeeefleheeoveeLe met$eelegeceJeleee&les-

DehheeyengS efe meJJelLeesJee DeeGDemme efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe~~242~~

CeeceeieesoeCeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~243~~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeeCeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe eeeefj efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~244~~
ceesnCeereme efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~245~~
Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer eceeCeeheCee nw~~241~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere kece& kes efmLeefleyebOe kes keejCeYetle meye DeOeJemeevemLeeveeW kees

Fkee kejkes en eceeCe eheCee kener ieF& nw~ eleske efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW keer en eceeCeeheCee
veneR nw, keeeWefke Deeies efmLeeflemecegoenej ceW eleske efmLeefle kes Deeee mes DeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe keer
eheCee keer peeSieer~
efpeme ekeej %eeveeJejCeere kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer DeJJeesiee{ mJehe mes eceeCeeheCee keer ieF&
nw Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer eceeCeeheCee Yeer kejvee eeefnes~
Fme ekeej eceeCeevegiece veecekee Devegeesieej meceehle ngDee~
Deye keceeX kes efmLeefle yebOe DeOeJemeeve kes DeuheyenglJe kee eefleheeove kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

DeuheyenglJe Devegeesieej kes Devegmeej Deeegkece& kes efmLeefleyebOeeOeJemeeve meyemes

mleeske nQ~~242~~
veece Je iees$e kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve oesveeW ner legue DemebKeeleiegCes nQ~~243~~
%eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, Jesoveere Deewj Devlejee Fve eejeW ner keceeX kes
efmLeefleyebOemLeeve legue DemebKeeleiegCes nQ~~244~~
ceesnveere kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~245~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 245

efleerees ceneefOekeej: / 131

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deeeg:kece&Ce: efmLeefleyebOeeOeJemeeemLeeveeefve meJe&mleeskeeefve YeJeefvle, elegCee&ceeeg<eeb

meJeexoeefJekeuheenCeeled~
De$e keefeoenke<eeeesoemLeeves<eg Gefele ie=nerleeOeJemeevemLeeveeveeceeegyeOeeeeesieeveeb eheCee efkeVe efeeles ?
Deeeee&osJe: eenvewleod JeeJeb, mJekeefmLeefleyebOemLeevenslegYetlemeesoemLeeveeveeb eheCeeee: Deveeke=efle-GoemLeevew:
eeespeveeYeeJeeled~
veece-iees$eees: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve ew Deefhe legueew DemebKeeleiegCeew mle:~
kegle Sleled ? mJeeYeeefJekelJeeled~
veeceiees$eeesoemesJe Deeeg:keceexoeme mebmeejeJemLeeeeb meJe&$e mebYeJes meefle efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb
mleeskelJeb keglees %eeeles ?
efmLeefleyebOemLeeveeveeb mleeskelJeeled~ efmLeefleyebOemLeeveeveeb eOeevelJes F<eceeCes iegCekeej: heueesheceme
DemebKeeleYeeiees YeJeefle~
keefeoenYeJeleg veece, DemebKeeleueeskecee$eewJesefle iegCekeejs Demceekeb eceeCeefveeceeYeeJeeled~ veece-iees$eeOeJemeeve-

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deeegkece& kes efmLeefleyebOe DeOeJemeeemLeeve meyemes kece nesles nQ, keeeWefke

eejeW DeeegkeceeX kes meYeer GoeefJekeuheeW kee eneB enCe efkeee ieee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeke<eeeesoe mLeeveeW ceW mes egvekej enCe efkees iees DeeegyebOe kes eesie DeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee eneB
keeeW veneR keer peeleer nw ?
Deeeee&osJe meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Deheves efmLeefleyebOemLeeveeW kes nslegYetle Deheves GoemLeeveeW keer eheCee ceW
otmejer eke=efleeeW kes GoemLeeveeW mes keesF& eeespeve veneR nw~
veece Je iees$e kes efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeve oesveeW ner Ske meMe DemebKeeleiegCes nQ~
Ssmee kewmes nw ? keeeWefke Ssmee mJeYeeJe mes nw~
Mebkee-efpeme ekeej mebmeej DeJemLee ceW veece Je iees$e kee Goe meJe&$e mecYeJe nw, Gmeer ekeej Deeeg kes
Goe keer Yeer meJe&$e mecYeeJevee nesves hej Gmekes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer mleeskelee-Deuhelee keneB mes
peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-etBefke Gmekes efmLeefleyebOemLeeve mleeske nQ, Dele: Fmeer mes Gmekes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer
mleeskelee kee Yeer heefj%eeve nes peelee nw~
efmLeefleyebOemLeeveeW keer eOeevelee kes DeYeer nesves hej iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeefo heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie iegCekeej nw, lees nesJes, keeeWefke DemebKeele ueeske cee$e ner iegCekeej

132 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 245

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mLeeveeveeb keLeb leguelJeced ?

Deeeee&: eenvewleled, efmLeefleyebOemLeeveeveeb meceevelJesve leeguelJeeJeieceeled~
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-JesoveereevlejeeeCeeb efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve elJeee&efhe legueeefve
DemebKeeleiegCeeefve meefvle~
keefeoenelJeee&ehf e Fceeefve kecee&eCf e efceLeelJeemebeceke<eeeeleew: veeceiees$eeYeeb meMeeefve~ lesve veeceiees$eeesjOeJemeevesYeelegCee kece&CeeceOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeveerefle ve Ieles~
veeceiees$eees: efmLeefleyebOemLeevesYeelegCee kece&Ceeb efmLeefleyebOemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeeefve Fefle DemebKeeleiegCelJeb
ve egpeles~ DeOemleveefef$eYeeieefmLeefleyebOemLeeveeeeesieke<eeesYe: Gheefjceef$eYeeieefmLeefleyebOemLeeveeeeesieke<eeeesoemLeeveeveeb DemeceeveeveecevegheuebYesve DemebKeeleiegCelJeeveghehees: ?
Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, veeceiees$eeesoemLeevesYeMelegCee kece&CeecegoemLeeveyenglJesve DemebKeeleiegCelJeeefJejesOeeled~
hegve: keefeoeMebkeles-

neslee nw, Ssmee nceejs heeme Gmekes eceeCe kee keesF& efveece veneR nw~ efkevleg veece Je iees$e kes efmLeefleyebOemLeeveeW keer
hejmhej meceevelee kewmeer nw?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR nw, keeeWefke efmLeefleyebOemLeeveeW keer meceevelee mes Gmekeer meceevelee Yeer efveefele nw~
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-Jesoveere Deewj Deblejee Fve eejeW ner keceeX kes efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeve legue
Je DemebKeeleiegCes nQ~
eneB keesF& eMve kejlee nweejeW ner kece& efceLeelJe, Demebece Deewj ke<eeehe eleeeW keer Dehes#ee etBefke veece Deewj iees$e kes meceeve nQ
Fmeer keejCe veece Deewj iees$e kes DeOeJemeevemLeeveeW keer Dehes#ee eejeW keceeX kes DeOeJemeevemLeeveeW kees DemebKeeleiegCee
yeleueevee mebiele veneR nw ~
veece iees$e kes efmLeefleyebOemLeeveeW keer Dehes#ee eej keceeXs kes efmLeefleyebOemLeeve ebt@efke efJeMes<e DeefOeke nQ, Fmeefuees
Yeer Gvekes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kees DemebKeeleiegCee yeleueevee Gefele veneR~
Fmekes Deefleefje etBefke veeres kes oes ef$eYeeie cee$e efmLeefleyebOemLeeveeW kes eesie ke<eeeesoemLeeveeW keer Dehes#ee
Thej kes Ske ef$eYeeie cee$e efmLeefleyebOemLeeveeW kes eesie ke<eeeesoemLeeveeW kes Demeceeve ve heees peeves mes Yeer Gvekee
DemebKeeleiegCelJe Ieefle veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke veece Deewj iees$e kes GoemLeeveeW keer Dehes#ee eej keceeX kes GoemLeeveeW kes
yengle nesves mes Gmekes DemebKeeleiegCes nesves mes keesF& efJejesOe veneR nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw efke-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 245

efleerees ceneefOekeej: / 133

keLeb elegCee kece&Ceeb eke=efle-DeOeJemeeveeveeb Deveesveb meceevelJeefceefle esled ?

Deeeee&: meceeOeesvewleled, mJeesoeeefoefJekeuhewmles<eeb YesoeYeeJeeled~
ceesnveereme efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
De$e kees iegCekeej: ?
heueeshecemeemebKeeleYeeie:~
kegle: ?
elegCee kece&Ceeb GoemLeevesYees ceesnveereme GoemLeeveeveecemebKeeleiegCelJeeled~
leelhee&ce$e-kece&Ceeb eke=efle-mJeYeeJeb %eelJee mJemJeYeeJeeehleLe kece&eke=efleYees efYeVeb mJeelceeveb SJeb
DevegYeefJe<eece Fefle eefle%ee kele&Jee~
SJeb le=leeremLeues eke=eflemecegoenejeefleheeovelJesve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb eke=eflemecegoenej: meceehle:~
DeLe efmLeeflemecegoenejs $eereCf e DevlejmLeueeefve keefLeleeefve~ eLecesvlejmLeues YesokeLevehetJe&keeieCeveekeLeveeLe
$eeesefJebMeeflemet$eeefCe~ lelees efleeresvlejmLeues Devegke=efeefleheeoveeLe $eerefCe met$eeefCe~ hegvee le=leeresvlejmLeues
leerecevoleekeLeveeLe Deew met$eeefCe, Fefle ueIegmecegoeeheeleefvekee keefLelee~
DeOegvee efmLeeflemecegoenejYesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

eej keceeX kes eke=efleDeOeJemeevemLeeveeW keer hejmhej meceevelee kewmeer nw ?

Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR nw, keeeWefke mJeesoeeefoke efJekeuheeW keer Dehes#ee GveceW keesF& Yeso veneR nw~
ceesnveerekece& kes efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
eneB iegCekeej keee nw ?
iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw~
kewmes ?
keeeWefke eej keceeX kes GoemLeeveeW keer Dehes#ee ceesnveere kes GoemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
eneB leelhee& en nw efke-keceeX keer eke=efle-Gvekee mJeYeeJe peevekej Deheves DeelcemJeYeeJe kees eehle
kejves nsleg ceQ Deheves Deelcee kees kece& eke=efleeeW mes efYeVe DevegYeJe keB Ssmeer eefle%ee kejveer eeefnS~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW eke=eflemecegoenej kee eefleheeove kejves Jeeues meele met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej eke=efle mecegoenej meceehle ngDee~
Deye eneB efmLeefle mecegoenej ceW leerve DeblejmLeue kens nQ~ eLece DevlejmLeue ceW Yeso keLevehetJe&ke eieCevee
kee keLeve kejves nsleg lesF&me met$e nQ~ Deeies efleere DeblejmLeue ceW Devegke=ef kee eefleheeove kejves nsleg leerve met$e kens
nQ~ hegvee le=leere DevlejmLeue ceW leerelee Deewj cevolee kee keLeve kejves Jeeues Dee" met$e nQ, en met$eeW keer ueIeg
mecegoeeheeleefvekee ngF& nw~
Deye efmLeefle mecegoenej kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw-

134 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 246 mes 249

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efefomecegoenejs efe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieejeefCe heieCeCee

DeCegkeer efleJJe-cebooe efe~~246~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-De$e eieCevee veece Focevegeesieejb Demee Demee: efmLeles: yebOekeejCeYetleeefve

efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve SleeJeefvle SleeJeefvle YeJevleerefle efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb eceeCeb eheeefle~
De$e hegve: Devegke=efvee&ceevegeesieejb efmLeefleb eefle efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb meceevelJecemeceevelJeb e eheeefle~
leere-cebolee veeceevegeesieejb les<eeb peIeveeslke=heefjCeeceeveeceefJeYeeieeeflesoeveeceuheyenglJeb eheeefle~
De$e $eerCesJeevegeesieejeefCe efkeceLe eefheleeefve Fefle esled ?
vewleod JeeJeb, efkeb e elegLee&evegeesieejeCeeb mebYeJeeYeeJeeled~
De$e leeJeleieCeveevegeesieejs %eeveeJejCeme peIeveefleerele=leereefmLeleerveeb DeOeJemeeemLeeveefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

heieCeCeeS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~247~~

efyeefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~248~~
leefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~249~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeveefmLeeflevee&ce OegJeefmLeeflejefmle, lemee DeOemleves efmLeefleyebOeeYeeJeeled~ le$e

met$eeLe&-

Deye efmLeeflemecegoenej kee DeefOekeej nw~ GmeceW es leerve Devegeesieej nQ-eieCevee,

Devegke=ef Deewj leerecevolee~~246~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-FveceW eieCevee veeceke Devegeesieej Decegke-Decegke efmLeefle kes yebOe kes keejCeYetle
efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeve Fleves-Fleves nesles nQ, Fme ekeej efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe keer eheCee kejlee nw~
Devegke=ef Devegeesieej eleske efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer meceevelee Je Demeceevelee kees yeleueelee nw~ leerecevolee
Devegeesieej Gvekes peIeve Je Glke= heefjCeeceeW kes DeefJeYeeie eeflesoeW kes DeuheyenglJe keer eheCee kejlee nw~
Mebkee-eneB leerve ner Devegeesieej efkemeefuees kens iees nQ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWekf e elegLee&eof ke Deve DevegeesieejeW keer mecYeeJevee kee DeYeeJe nw~
Deye Gme eieCeveevegeesieej ceW %eeveeJejCe keer peIeve efleere-le=leere efmLeefleeeW kes DeOeJemeevemLeeveeW kee
efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

eieCevee Devegeesieej kee DeefOekeej nw~ %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle kes
efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeele ueeske eceeCe nQ~~247~~
efleere efmLeefle ceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleueeske eceeCe nQ~~248~~
le=leere efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleueeske eceeCe nQ~~249~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve efmLeefle kee DeLe& OegJeefmLeefle nw, keeeWefke Gmekes veeres efmLeefleyebOe kee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 249

efleerees ceneefOekeej: / 135

efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe DevebleYeeieJe=e

f -DemebKeeleYeeieJe=e
f -mebKeeleYeeieJe=e
f mebKeeleiegCeJe=ef-DemebKeeleiegCeJe=ef-DevebleiegCeJe=efefYeefve&<heVeemebKeeleueeskecee$e-<edmLeeveeefve YeJeefvle~
De$e keefeoenSkeefmceved peIeveefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevesvevleme meJe&jeMesYee&ienej: keLeb efeeles ?
De$e Deeeee&: yeJeereflevewleod JeeJeb, peIeveefmLeefleyebOeeOeJemeevesefhe DeveblemeJe&peerJejeefMecee$eeefJeYeeieeeflesoesheuebYeeled~
efyeefoeeS efoerS Flegkeles SkemeceeeefOeke OegJeefmLeefleie=&nerleJee~
De$e keefeoeMebkeleskeLeb lemee efleerelJeb ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod, efkebe, OegJeefmLeles: SkemeceeesejefmLeles: he=LekelJeesheuebYeeled~ lemee: efmLeles: yebOeeeeesieeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeueeskecee$e<edmLeeveeefve YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~
le=leereefmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeeemLeeveeefve DemebKeeleueeskeeceeCeeefCe YeJebefle~
DevevleYeeieJe=s: Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$eeOJeeveb ielJee meke=led DemebKeeleYeeieJe=efYe&Jeefle~ hegvejefhe
leeJevcee$ecesJe DevebleYeeieJe=sjOJeeveb ielJee efleereemebKeeleYeeieJe=efYe&Jeefle~

DeYeeJe nw GmeceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeele ueeske eceeCe nQ~ Jes DevevleYeeieJe=ef, DemebKeeleYeeieJe=ef,
mebKeeleYeeieJe=ef, mebKeeleiegCeJe=ef, DemebKeeleiegCeJe=ef Deewj DevevleiegCeJe=ef, Fve n Je=efeeW mes GlheVe
DemebKeele ueeske cee$e n mLeeveeW mes mebege nessles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDevevle meJe& peerJejeefMe kees Ske peIeve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve kee Yeeienej kewmes efkeee pee jne nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Ske peIeve efmLeefleyebOeeOeJemeeve ceW Yeer Devevle meJe& peerJejeefMe eceeCe
DeefJeYeeieeefleso heees peeles nQ~
efleereefmLeefle ceW Ssmee kenves hej Ske mecee DeefOeke DeJeefmLeefle kee enCe kejvee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeFmekees efleere efmLeefle kenvee kewmes Gefele nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR nw, keeeWefke OegJeefmLeefle mes Ske mecee DeefOeke efmLeefle he=Leked heeeer peeleer nw~
Ge efmLeefle kes yebOe kes eesie DeOeJemeevemLeeve DemebKeele ueeskecee$e n mLeeveeW mes mebege nesles nQ, en
DeefYeeee nw~
le=leere efmLeefle kes efmLeefleyebOe DeOeJemeeemLeeve DemebKeeleueeske eceeCe nesles nQ~
Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e DevevleYeeieJe=ef kes mLeeveeW kes yeerleves hej Ske yeej DemebKeele YeeieJe=ef
nesleer nw~ efhej mes Yeer Glevee ner DevevleYeeieJe=ef kee DeOJeeve peekej efleere DemebKeeleYeeieJe=ef nesleer nw~

136 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 250, 251

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb keeb[kecee$eemebKeeleYeeieJe=er: keeC[keJeie&-keeC[kecee$eevevleYeeieJe=ere ielJee meke=led

mebKeeleYeeieJe=efYe&Jeefle~ hegvejhesleeJevcee$ecesJeeOJeeveb hetJe&efJeOeevesve ielJee efleeree mebKeeleYeeieJe=efYe&Jeefle~
SJeceslesve efJeOeevesve keeC[kecee$emebKeeleYeeieJe=ef<eg ieleemeg meceeeefJejesOesve meke=led mebKeeleiegCeJe=efYe&Jeefle~
Slesve ecesCe keeC[kecee$emebKeeleiegCeJe=ef<eg ieleemeg meke=led DemebKeeleiegCeJe=efYe&Jeefle~
hegve: meceeeefJejesOesve keeC[kecee$eemebKeeleiegCeJe=ef<eg ieleemeg meke=led DevevleiegCeJe=efYe&Jeefle~ SlelmeJe&ceefhe
Skeb <edmLeeveefceefle YeCeles~ SleeMeeefve DemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveeefve ie=nerlJee le=leereeee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle~
DeOegvee Glke=efmLeeflehee&vleJeJemLeeb JeJemLeeheelee metefjJeexCe met$eceJeleee&les-

SJecemebKesppee ueesiee DemebKesppee ueesiee peeJe Gkekemmeefefo efe~~250~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eLee hetJeexeeveeb efleme=Ceeb efmLeleerveeb DeOeJemeevemLeeveeefve eceeCesve DemebKeeleueeskecee$eeefCe leLee GheefjcemeJe&efmLeleerveeceefhe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb eceeCeb YeJeefle Fefle %eeheveeLe SJeb
Fefle efveoxMe: ke=le:~
SJeb Mes<ekece&CeeceOeJemeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCnb kecceeCeb~~251~~

Fme ekeej mes keeC[ke eceeCe DemebKeeleYeeieJe=e
f eeW , keeC[ke Jeie& Deewj keeC[ke eceeCe DevevleYeeieJe=e
f eeW
kes yeerleves hej Ske yeej mebKeeleYeeieJe=ef nesleer nw~ efhej mes Yeer hetJeexe jerefle mes Fleves cee$e mLeeve peekej efleere
mebKeeleYeeieJe=ef nesleer nw~ Fme ekeej Fme jerefle mes keeC[ke eceeCe mebKeeleYeeieJe=efeeW kes yeerleves hej Deeiece mes
DeefJe Ske yeej mebKeeleiegCeJe=ef nesleer nw~ Fme ece kes keeC[ke eceeCe mebKeeleiegCeJe=efeeW kes yeerle peeves hej
Ske yeej DemebKeeleiegCeJe=ef nesleer nw~
heeeled Deeiece kes DeefJejesOe mes keeC[ke eceeCe DemebKeeleiegCeJe=efeeW kes yeerleves hej Ske yeej DevevleiegCeJe=ef
nesleer nw~ en meYeer Ske <edmLeeve kene peelee nw~ Ssmes DemebKeele ueeske eceeCe <edmLeeve enCe kejkes le=leere
efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeve nesles nQ~
Deye Glke=efmLeeflehee&vle JeJemLee kees JeJemLeeefhele kejles ngS Deeeee&Jee& met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

Fme ekeej Glke= efmLeefle leke DemebKeeleueeske-DemebKeeleueeskeeceeCe

efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve nesles nQ~~250~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej hetJeexe leerve efmLeefleeeW kes DeOeJemeevemLeeve eceeCe mes

DemebKeele ueeske cee$e nQ, Gmeer ekeej Deeies keer meye efmLeefleeeW kes Yeer efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kee eceeCe neslee
nw, en yeleueeves kes efueS met$e ceW SJeb heo kee efveoxMe efkeee ieee nw~
Deye Mes<e keceeX kes DeOeJemeeve kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej meele keceeX kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee kejvee

eeefnes~~251~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 252

efleerees ceneefOekeej: / 137

efmeevleefebleeceefCeerkee-eLee %eeveeJejCeereme efmLeefleb eefle efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb eheCee

ke=lee leLee Mes<emehleeveeceefhe kece&Ceeb eheefeleJeb, DemebKeeleueeskeeceeCelJeb eefle YesoeYeeJeeled~
SJeb eceeCeeheCee ke=lee~
De$e keefeoeMebkelesDeefmceved ekejCes meleheCee efkeVe eefhelee ?
Deeeee&osJe: meceeOeesve eefhelee, lemee: eceeCeevleYee&Jeeled~
kegle Sleled ?
eceeCesve efJevee meJeeveghehees:~
mebeefle hetJeexemLeeveeveeb esefCeeheCeeYesoeheCeeLe met$eceJeleee&les-

lesefmeb ogefJeOee mesef[heJeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~~252~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-e$e efvejblejb mleeskeyenglJehejer#ee efeeles mee DevevlejesheefveOee~ e$e efiegCeelegiegC& eeefohejer#ee efeeles mee hejchejesheefveOee keLeles~ SJeb eseCf eeheCee efefJeOee SJe, le=leereeefoekeejemebYeJeeled~
De$e mebef: yeeuepeveyegef efJekeefmeleeLe mLeeheefeleJee16~20~24~28~32~40~48~56~64~80~96~112~128~160~192~224~256~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& keer eleske efmLeeqlemebyebOeer

efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes heceeCe keer eheCee keer ieF& nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer Yeer efmLeefleeeW kes
efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee kejvee eeefnS keeesbefke GveceW DemebKeeleueeskeeceeCe keer Dehes#ee keesF&
Yeso veneR nw~
Fme ekeej eceeCe eheCee keer ieF& nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwFme ekejCe ceW meleheCee kees keeeW veneR eefhele efkeee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQveneR eefhele efkeee nw, keeeWefke Gmekee eceeCe Devegeesieej ceW DevleYee&Je nes peelee nw~ Ssmee keeeW nw ?
keejCe efke eceeCe kes efyevee melJe Ieefle ner veneR neslee nw~
Deye hetJeexe mLeeveeW keer esCeereheCee kes Yeso yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Ge mLeeveeW keer esefCeeheCee oes ekeej keer nw- DevevlejesheefveOee Deewj

hejchejesheefveOee~~252~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peneB hej efvejvlej DeuheyenglJe keer hejer#ee keer peeleer nw Jen DevevlejesheefveOee
kener peeleer nw~ peneB hej ogiegCelJe Deewj elegieg&CelJe Deeefo keer hejer#ee keer peeleer nw Jen hejchejesheefveOee kenueeleer nw~
Fme ekeej esefCeeheCee oes ekeej keer ner nw, keeeWefke Deewj le=leereeefo ekeejeW keer mecYeeJevee veneR nw~ eneB hej
De%eeveerpeveeW keer yegef kees efJekeefmele kejves kes efuees mebef keer mLeehevee kejvee eeefnS~
16~20~24~28~32~40~48~56~64~80~96~112~128~160~192~224~256~

138 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 253, 254

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle %eeveeJejCeeefokece&CeeceuheyenglJeefveheCeeLe veJemet$eeCeJeleee&vles-

DeCeblejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeereme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe LeesJeeefCe~~253~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kesYe: mleeskeeveerelf e he=s meefle GheefjceefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevesYe Fefle %eeleJeced~

keLeceslep%eeeles ?
DeOemleves efmLeefleyebOemLeeveeYeeJesve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeYeeJeeled~

efyeefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe efJemesmeeefneeefCe~~254~~

efkeevcee$esCeeefOekeeefve Fefle he=s DemebKeeleueeskecee$esCesefle %eeleJeb YeJeefle~

peIeveefmLeefle-DeOeJemeevemLeeveeveeb efJeMes<eeieceveeLe kees Yeeienej:?
heueesheceme DemebKeeleYeeie:, SkeiegCeneveOJeeveefceefle Geb YeJeefle~ meeeb De$e iegCeneefveeceeCeb
elJeeefj (4)~ Sleeefve efJejuee peIeveefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve <ees[Me meceKeC[b ke=lJee oes efJejueveheb
eefle Skewkee#esheeceeCeb eehveeself e~ De$ewkee#esheb ie=nerlJee peIeveefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeves<eg eef#ehles efleereefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve YeJevleerefle ie=nerleJeced~

Deye %eeveeJejCeeefo keceeX kee DeuheyenglJe efveheCe kejves nsleg veew met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

DevevlejesheefveOee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve mleeske nQ~~253~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efkevemes mleeske nQ ? Ssmee hetves hej Jes Gheefjce efmLeefle Jeeues DeOeJemeeve mes
mleeske nQ Ssmee peevevee eeefnS~
Mebkee-en kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-eBtefke veeres efmLeefleyebOemLeeveeW kes ve nesves mes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kee DeYeeJe nw~
met$eeLe&-

efleere efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeeJemeevemLeeve efJeMes<e DeefOeke nQ~~254~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efkeleves cee$e mes DeefOeke nQ ? Ssmee hetves hej DemebKeele ueeske cee$e mes
DeefOeke nQ en peevevee eeefnS~
Mebkee-peIeve efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW kes efJeMes<e kees ueeves kes efueS Yeeienej keee nw ?
meceeOeeve-Yeeienej heueeshece kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw~ DeefYeeee en nw efke SkeiegCeneefveDeOJeeve
Yeeienej nw~
eneB mebef ceW iegCeneefve kee eceeCe eej (4) nw~ Fmekee efJejueve kejkes peIeve efmLeefle kes efmLeefleyevOeeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe meesuen kees meceKeC[ kejkes osves hej Ske-Ske efJejueve he kes Thej Ske
e#eshe kee eceeCe eehle neslee nw~ eneB Ske e#eshe kees enCe kejkes peIeve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW ceW efceueeves
hej efleere efmLeefle kes efmLeefleyevOeeOeJemeevemLeeveeW kee eceeCe neslee nw, Ssmee peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 255 mes 258

efleerees ceneefOekeej: / 139

leefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe efJemesmeeefneeefCe~~255~~

De$eeefhe Skee#eshecee$esCe efJeMes<eeefOekeeefve~ De$e eeJeleLeceiegCeneefveejcemecee Fefle DeJeefmLele: e#eshe:~

Jeef&lewkewkee#esheeveeb efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeceskewkeheeefOekeiegCeneefveYeeienejesheuebYeeled~

SJeb efJemesmeeefneeefCe efJemesmeeefneeefCe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~~256~~

SJeb meJe&efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DevevlejevevlejsCe efJeMes<eeefOekeecesCe ieefvle eeJeoglke=efmLeefleyebOeeOeJemeeveefceefle~ veJeefj iegCeneefveb eefle e#eshees efiegCe-efiegCees YeJeefle, efiegCe-efiegCeecesCe efmLeefleiegCeneefveejceefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveeceJeefmLelewkeiegCeneefveYeeienejoMe&veeled~

SJeb CCeb kecceeCeb~~257~~

eLee %eeveeJejCeereme DevevlejesheefveOee eefhelee leLee <eCCeeb kece&Ceeb DeeegJe&efpe&leeveeb eheefeleJee,

efJeMes<eeefOekelJeb eefle YesoeYeeJeeled~

DeeGDemme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe LeesJeeefCe~~258~~

Deeeg<eesmebKeeleueeskecee$eefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveecemebKeeleYeeiecee$eeCeeb ewJe peIeveefmLeefleeeeesielJeeled~

met$eeLe&-

le=leere efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve efJeMes<e DeefOeke nQ~~255~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Yeer Ske e#eshecee$e mes Jes efJeMes<e DeefOeke nQ~ eneB eLece iegCeneefve kes
Debeflece mecee leke DeJeefmLele e#eshe nQ, keeeWefke Ske e#eshe mes Je=ef kees eehle ngS efmLeleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kee
Gejesej Ske-Ske Debke mes DeefOeke iegCeneefve Yeeienej heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Fme ekeej Jes Glke= efmLeefle leke efJeMes<e DeefOeke-efJeMes<e DeefOeke nQ~~256~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej meye efmLeefleeeW kes DeOeJemeevemLeeve Devevlej-Devevlej ece mes

Glke= efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW leke Gejesej efJeMes<e DeefOeke nesles iees nQ~ efJeMes<e Flevee nw efke
e#eshe eleske iegCeneefve kes Devegmeej otvee-otvee neslee ieee nw~ keejCe efke otves-otves mes efmLele iegCeneefveeeW ceW Debeflece
efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeeveeW kee DeJeefmLele Ske iegCeneefve Yeeienej osKee peelee nw~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej n keceeX keer DevevlejesheefveOee keer eheCee kejvee eeefnS~~257~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pewmes %eeveeJejCeere kece& keer DevevlejesheefveOee keer eheCee keer ieF& nw Gmeer
ekeej Deeeg kees es[kej Mes<e n keceeX keer DevevlejesheefveOee keer eheCee kejvee eeefnes, keeeWefke GmeceW efJeMes<e
DeefOekelee keer Dehes#ee keesF& Yeso veneR nw~
met$eeLe&-

Deeeg kece& keer peIeve efmLeefle ceW efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeve mleeske nQ~~258~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Deeegkece& kes DemebKeele ueeskeeceeCe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW

140 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 259 mes 261

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ef y eef o eeS ef oer S ef ef o yeb O epPeJemeeCe eCeeef C e Demeb K es p peiegCeeefCe~~259~~

De$e iegCekeej: DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:~ peIeveefmLeefleyebOekeejCeeled meceeesejefmLeefleyebOekeejCeeveeb
yenglJeesheuebYeeled~

leefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~260~~

De$e iegCekeej DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:~ keejCeb hetJe&cesJe JeeJeb~

SJecemebKesppeiegCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe peeJe Gkekeefmmeee efefo

efe~~261~~
SJeb efmLeefleb eefle efmLeefleb eefle DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeieiegCekeejsCe meJe&efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve
vesleJeeefve eeJeoglke=efmLeefleefjefle~
SJecevevlejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee hejbhejesheefveOeehes#eee %eeveeJejCeerekece&Ceeb yebOeeOeJemeevemLeeveeveeb Je=efefveheCeeLe met$e<edkece-Jeleee&les-

ceW Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e ner peIeve efmLeefle kes eesie nQ~
met$eeLe&-

efleere efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~259~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw, keeeWefke peIeve efmLeefleyebOe
kes keejCeeW keer Dehes#ee Ske-Ske mecee DeefOeke efmLeefleyebOe kes keejCe yengle heees peeles nQ~
met$eeLe&-

le=leere efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~260~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw~ Fmekes keejCe kee keLeve
heefnues kes ner meceeve kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Fme ekeej Jes Glke= efmLeefle leke Gejesej DemebKeeleiegCes-DemebKeeleiegCes nesles iees
nQ~~261~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej Glke= efmLeefle leke Ske-Ske efmLeefle kes eefle meye efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer DeeJeefue kes DemebKeeleJeW Yeeie iegCekeej mes ues peevee eeefnes~
Fme ekeej DevevlejesheefveOee meceehle ngF&~
Deye hejbhejesheefveOee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keceeX kes yebOe DeOeJemeevemLeeveeW keer Je=ef kee efveheCe kejves
nsleg n met$e DeJeleerCe& nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 262 mes 265

efleerees ceneefOekeej: / 141

hebjhejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCesenf lb ees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe ogig egCe-Jeefoe~~262~~

efmeebleefebleeceefCeerkee-efJejuevecee$ee#eshes<eg peIeveefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeves<eg Jeef&les<eg efiegCeeOeJemeevemLeevemeceglhees:~

SJeb ogiegCeJeefoe ogiegCeJeefoe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~~263~~

SJeceJeefmLeleefceevleceOJeeveb ielJee meJee&: efiegCeJe=er: Glheevles Fefle JeeJeb~

SJeb efefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~~264~~

veeveeiegCeneefveMeueekeeefYe: heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eeefYe: mebKeeleheueesheces<eg Yeeies les DemebKeeleheueesheceeLeceJeie&cetueesheuebYeeled~ SJeceslesve met$esCe SkeiegCeneefve-DeOJeeve eceeCeb eefheleb~
veeveeiegCeneefveMeueekeeveeb eceeCeeheCeeLe&cegejmet$eb YeCeles-

CeeCeeefefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe DebiegueJeiiecetuesoCeeCeecemebKesppeefoYeeiees~~265~~
met$eeLe&-

hejchejesheefveOee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW

keer Dehes#ee Gvemes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie peekej kes ogiegCeer Je=e
f kees eehle nQ~~262~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke peIeve efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW

ceW efJejueve jeefMe kes yejeyej e#esheeW keer Je=ef kes nesves hej ogiegCes DeOeJemeevemLeeveeW keer Glheefe nesleer nw~
met$eeLe&-

Fme ekeej kes Glke= efmLeefle leke ogiegCeer-ogiegCeer Je=ef kees eehle ngS nQ~~263~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej Flevee cee$e DeOJeeve peekej meye oggiegCeJe=efeeb GlheVe nesleer nQ,
Ssmee kenvee eeefnes~
met$eeLe&-

Ske efmLeeflemecyevOeer DeOeJemeeveeW kes ogiegCe-ogiegCeJe=e

f -neefvemLeeveeW kes Devlej heueeshece
kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~~264~~

efmeebleefevleeceefCeerkee-heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW kee mebKeele

heueesheceeW ceW Yeeie osves hej heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetue ueyOe nesles nQ~ Fme ekeej Fme met$e kes eje
Ske iegCeneefve DeOJeeve kes eceeCe keer eheCee keer ieF& nw~
veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW kes eceeCe keer eheCee kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ~
met$eeLe&-

veeveeefmLeefleyebOeeOeJemeeveeW mecyevOeer ogiegCe-ogiegCeJe=e

f -neefvemLeeveevlej DebieguemecyevOeer
Jeie&cetue kes DeOe&soeW kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~~265~~

142 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 266 mes 268

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DebiegueJeiiecetueefceefle keefLeles metebiegueeLeceJeie&cetueb ie=nerleJeb~ lemee&soveeveeb DemebKeeleYeeiecee$ee

veeveeiegCeneefveMeueekee YeJeefvle~ YeJevleesefhe ceesnveereefmLeefleeosMeveeveeiegCeneefveMeueekeeYe: mleeskee:, lee:
heueesheceJeie&cetueme DemebKeeleYeeiecee$ee: Fefle eceeCeceYeefCelJee DebiegueJeie&cetuee&soeveeb DemebKeeleYeeie
Fefle eefhelelJeeled~ YeJevleesefhe DemebKeeleiegCenervee: hetJe efJeYepeceevejeMes: mebeefle efJeYepeceevejeMes:
DemebKeeleiegCenervelJeeled~

CeeCeeefefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~266~~
heueesheceeLeceJeie&cetueme DemebKeeleYeeieeceeCelJeeled~

SeefefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~267~~
DemebKeeleheueesheceeLeceJeie&cetueeceeCelJeeled~
keLeceslep%eeeles ?
veeveeiegCeneefveMeueekeeefYe: kece&efmLeleew DeheJeefle&leeeeb SkeiegCeneefveeceeCeesheuebYeeled~
DeOegvee <edkece&Ceeb hejchejesheefveOeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb CCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb~~268~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DebiegueJeie&cetue Ssmee kenves hej meteer Debiegue kes eLece Jeie&cetue kees
enCe kejvee eeefnS~ Gmekes DeOe&soeW kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe veeveeiegCeneefveMeueekeeeW nesleer nQ~ Fleveer
neskej kes Yeer ceesnveere kece& kes efmLeefleeosMeeW keer veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW mes mleeske nQ, keeeWefke Jes heueeshece kes
DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ Ssmee Gvekee eceeCe ve yeleekej Jes Debiegue kes Jeie&cetuemebyebOeer DeOe&soeW kes
DemebKeeleJeW Yeeie nQ Ssmeer eheCee keer ieF& nw~ keeeWefke DemebKeeleiegCeer nerve eeveer mleeske nesleer ngF& Yeer hetJe& ceW
efJeYepeceeve jeefMe mes Fme mecee keer efJeYepeceeve jeefMe DemebKeeleiegCeer nerve nw~
met$eeLe&-

veeveeefmLeefleyebOeeOeJemeeve ogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej mleeske nQ~~266~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jes heueeshece mebyebOeer eLece Jeie&cetue kes DemebKeeleJeW Yeeie

eceeCe nQ~
met$eeLe&-

Ske efmLeefleyebOeeOeJemeeve ogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej DemebKeeleiegCee nw~~267~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen heueeshece kes DemebKeele eLece Jeie&cetueeW kes yejeyej nw~
Mebkee-en kewmes peevee peelee nw?
meceeOeeve-ettbefke kece&efmLeefle ceW veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW kee Yeeie osves hej Ske iegCeneefve kee eceeCe
ueyOe neslee nw~
Deye n keceeX keer hejchejesheefveOee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Deeeg kees es[kej n keceeX keer eheCee kejvee eeefnes~~268~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 268

efleerees ceneefOekeej: / 143

efmeevleefebleeceefCeerkee-eLee %eeveeJejCeereme hejchejesheefveOee eefhelee leLee <eCCeeb kece&Ceeb eheefeleJeb,

efJeMes<eeYeeJeeled~ Deeeg<e: S<ee eheCee veeefmle, efmLeefleb eefle DemebKeeleiegCeecesCe efmLeefleyebOeeOe-JemeevemLeeveeveeb
Je=efoMe&veeled~
mebeefle esefCeeheCeee metefeleeveeceJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeeveeb eheCee efeeles~ leeLeepeIeveeee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeceeCesve meJe&efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve efkeelee keeuesve
Deheefevles ?
DemebKeeleeOe&ieggCeneefvemLeeveevlejsCe keeuesve Deheefevles~
leeLee-Glke=efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeceeCesve meJe&efmLeefleyebOeeOeJemeeves<eg ke=les<eg efkeefeodeOe&
iegCeneefvecee$eb YeJeefle le$e mebeeb meJee&OeJemeevemLeeveeceeCecesleled 1560~
efJeMes<esCe mebefJeJemLee OeJeueeerkeeeeb Jeeefmle~
SJeb <eCCeeb kece&Ceeb YeeienejeheCee eheefeleJee~ leLee Deeeg<eesefhe JeeJeb~ efJeMes<esCe peIeveefmLeleOeJemeeveeceeCesve meJee&OeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$ekeeuesve DeJeefevles~ leeLeeDeeeg<eesOeJemeeveiegCekeejesJeefmLele Fefle kesefhe Deeeeee& YeCeefvle~ les<eeceefYeeeesCe Yeeienej GelesDevleceg&ntleexve$eeefebMelmeeiejesheceeefCe ieb ke=lJee Dex Metveb hes<eg iegCeced Fefle ieefCeleveeesve euueyOeb
lelmLeeheefelJee heesveceeefomebiegCeceskeesCeiegCeesvceefLeleefcee Slesve met$esCe heesveb ke=lJee DemebKeele-

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme lejn mes %eeveeJejCeerekece& keer hejchejesheefveOee keer eheCee keer ieF&
nw, Gmeer ekeej n keceeX keer hejchejesheefveOee keer Yeer eheCee kejvee eeefnes, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR
nw~ Deeeg kece& kes mebyebOe ceW en eheCee ueeiet veneR nesleer, keeeWefke Gmekes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes eleske
efmLeefle kes Devegmeej DemebKeeleiegefCele ece mes Je=ef osKeer peeleer nw~
Deye esefCeeheCee kes eje metefele DeJenej, YeeieeYeeie Deewj DeuheyenglJe keer eheCee kejles nQ~
Jen Fme ekeej nweMve-peIeve efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe mes meye efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve
efkeleves keeue kes eje Dehele nesles nQ ?
Gej-Ge eceeCe mes Jes DemebKeele [s{ iegCeneefvemLeeveevlej keeue kes eje Dehele nesles nQ~
Jen Fme ekeej nwmeye efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kees Glke= efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe mes kejves hej Jes keg
kece [s{ iegCeneefve eceeCe nesles nQ~ Jeneb mebef ceW meye DeOeJemeevemLeeveeW kee eceeCe en nw-1560~
efJeMes<ehe mes mebef JeJemLee OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Fme ekeej n keceeX kes Yeeienej keer eheCee kejvee eeefnes~ Fmeer ekeej Deeegkece& kes Yeer Yeeienej keer
eheCee kejvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke meye DeOeJemeevemLeeve peIeve efmLeeflemebyebOeer DeOeJemeevemLeeveeW kes
eceeCe kes DemebKeele ueeske cee$e keeue kes eje Dehele nesles nQ~ Jen Fme ekeej nwDeeeg kece& kes DeOeJemeeveeW kee iegCekeej DeJeefmLele nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& kenles nQ~ Gvekes DeefYeeee
mes Yeeienej kee keLeve kejles nQ-Devleceg&ntle& kece lesleerme meeiejesheceeW kees ie kejkes Dex Metveb hes<eg
iegCeced Fme ieefCeleveeme mes pees ueyOe nes Gmekees mLeeefhele kejkes heesveceeefomebiegCeceskeesveiegCeesvceefLeleefcee

144 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 268

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueeskecee$eeefovee iegCeefelJee heesveiegCekeejsCe DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiesve Yeeies les meJee&OeJemeeveeceeCeb

YeJeefle~ Sleefmceved peIeveefmLeleOeJemeeveeceeCesveeheJeefle&les DemebKeelee ueeskee ueYevles~ lesve peIeveefmLeleOeJemeeveeceeCesve DeheefeceeCes meJee&OeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$ekeeuesve Deheefevles~ SJeb GheefjceefmLeleOeJemeeveceefhe DemebKeeleueeskeYeeienejes JeeJe:~ CeJeefj meJe&$e S<e SJe YeJeleerefle efveecees veeefmle,
keg$eeefhe Ieveueeske-peielelej-esefCe-meeiej-heue-DeeJeefuekee-leomebKeele-YeeienejesheuebYeeled~ Glke=efmLeleOeJemeeveeceeCesve meJee&OeJemeeveeefve meeeflejskewkeheeceeCesve Deheefevles~ De$e keejCeb %eelJee JeeJeb~
SJeb YeeienejeheCee meceehlee~
peIeveeee: efmLeles: DeOeJemeevemLeeveeefve meJe&efmLeleOeJemeevemLeeveeveeb efkeeeved Yeeie: ?
DemebKeeleYeeie:~
ke: eefleYeeie: ?
DemebKeeleeefve iegCeneefvemLeeveevlejeefCe~ SJeb vesleJeb eeJeoglke=efmLeleOeJemeevemLeeveefceefle~
SJeb <eCCeeb kece&Ceeb %eeleJeb~ Deeeg<eesefhe JeeJeb SJecesJe~ veJeefj Glke=efmLeleOeJemeevemLeeveeefve
meJee&OeJemeevemLeeveeveecemebKeelee Yeeiee YeJeefvle~
SJeb YeeieeYeeieeheCee meceehlee~

Fme met$e kes Devegmeej Ske he kece kejkes DemebKeele ueeske cee$e Deeefo mes iegefCele kejkes Ske Debke mes jefnle
DeeJeefue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e iegCekeej kee Yeeie osves hej meye DeOeJemeeveeW kee eceeCe neslee nw~ FmeceW
peIeve efmLeefle kes DeOeJemeeveeW kee pees eceeCe nes Gmekee Yeeie osves hej DemebKeele ueeske ueyOe nesles nQ~ Fmeer
keejCe peIeve efmLeefle kes DeOeJemeeveeW kee pees eceeCe nw Gmemes meye DeOeJemeevemLeeveeW kees Dehele kejves hej Jes
DemebKeele ueeske cee$e keeue mes Dehele nesles nQ~ Fmeer ekeej Deeies keer efmLeefleeeW kes Yeer DeOeJemeevemLeeveeW kee
Yeeienej DemebKeele ueeskecee$e kenvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke meYeer peien ener Yeeienej nes, Ssmee efveece veneR
nw, keeeWefke keneR hej Ieveueeske, peieledelej, esefCe, meeiej, heue, DeeJeefue Deewj Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e
Yeeienej heeee peelee nw~ Glke= efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe mes meye DeOeJemeeve meeefOeke Ske he
kes eceeCe mes Dehele nesles nQ~ eneB keejCe peevekej kenvee eeefnes~
Fme ekeej Yeeienej eheCee meceehle ngF&~
peIeve efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeve meye efmLeefleeeW hej DeOeJemeevemLeeveeW kes efkelevesJeW Yeeie eceeCe nQ ?
Jes Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~
eefleYeeie keee nw ?
eefleYeeie DemebKeele iegCeneefve mLeeveevlej nw~ Fme ekeej Glke= efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW leke ues
peevee eeefnes~
Ssmes ner n keceeX kes mebyebOe ceW YeeieeYeeie keer eheCee peevevee eeefnes~
Deeeg kes efJe<ee ceW Yeer Fmeer ekeej ner keLeve kejvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke Deeegkece& kes Glke=
efmLeefle mebyebOeer DeOeJemeeve mecemle DeOeJemeevemLeeveeW kes DemebKeele yengYeeie eceeCe nesles nQ~
Fme ekeej YeeieeYeeieeheCee meceehle ngF&~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 268

efleerees ceneefOekeej: / 145

meJe&mleeskeeefve %eeveeJejCeereme peIeveeee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve 16~ Glke=efmLeles:

efmLeefleyebOeeOeJemeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
kees iegCekeej: ?
DeveesveeYemlejeefMe:16~
DepeIeve-Deveglke=efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
kees iegCekeej: ?
efkebefeVetveeOe&iegCeneefveeceeCeced~
Sles<eecebkemebefOe&Jeueeerkeeeeb Jeceefmle~
Deeeg J e& e f p e& l eeveeb <eCCeeb Deef h e kece& C eeb SJeb ew J e JeeJeb ~ Deeeg < ees peIeveeee: ef m Leles :
efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve mleeskeeefve~
DepeIeveeveglke=emeg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
kees iegCekeej: ?
DemebKeelee ueeskee: meefvle~ Deveglke=emeg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeeefve~
efkeevcee$esCe ?
peIeveefmLeefle-DeOeJemeevecee$esCe~ Glke=eee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
kees iegCekeej: ?
DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:~ DepeIeveemeg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeeefve~

%eeveeJejCeere keer peIeveefmLeefle mebyebOeer efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve meyemes mleeske nQ (16)~ Glke= efmLeeflemebyebOeer
efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
eMve-iegCekeej keee nw?
Gej-iegCekeej DeveesveeYemle jeefMe nw~~ (16)~~
DepeIeve-Deveglke= efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej keg kece [s{ iegCe neefveeeB nQ~
Fvekeer Debkemebef OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deeegkece& kees es[kej n keceeX kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes DeuheyenglJe keer eheCee Fmeer ekeej
mes kejvee eeefnes~ Deeegkece& keer peIeve efmLeefle ceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve mleeske nQ~
DepeIeve-Deveglke= efmLeefleeeW ceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej DemebKeele ueeske nQ~ Deveglke= efmLeefleeeW ceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve efJeMes<e DeefOeke nQ~
eMve-efkeleves cee$e mes DeefOeke nQ ?
Gej-peIeve efmLeeflemebyebOeer DeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe mes DeefOeke nQ~ Glke= efmLeefle ceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej DeeJeefue kee DemebKeeleJeeb Yeeie nw~ DepeIeve efmLeefleeeW ceW efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve

146 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 269

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeevcee$esCe ?
DepeIeve-Deveglke=efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevecee$esCe~
meJee&meg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeeefve~
efkeevcee$esCe ?
peIeveefmLeleOeJemeevemLeevecee$esCe efJeMes<eeefOekeeefve meefvle~
leelhee&ce$e-Sleeb eieCeveeb %eelJee mJeelceiegCee: Devevlee: Fefle efveefele mJemeJe&iegCeeehleLe eeemees efJeOeeleJe:~
SJeb eLecesvlejmLeues efmLeeflemecegoenejme eLeceYesoeieCeveekeLevelJesve $eeesefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb eieCevee Fefle meceehleceefveeesieejced~
Devegke=eehes#eee efmLeefleyebOeeOeJemeeemLeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeCegkeerS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peeefCe efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe leeefCe efyeefoeeS efoerS yebOepPeJemeeCeeCeeefCe
DehegJJeeefCe~~269~~

efmeebleefebleeceefCeerkee-Sleme met$emeeLex YeCeceeCes mebefeles~ leeLeepeIeveefmLelee efJevee Glke=efmLeefleeceeCeb mehle 7~ OeJg eefmLeefleeceeCeb hebe 5~ OeJg eefmLelee men Glke=efmLeefle-

efJeMes<e DeefOeke nQ~

eMve-efkeleves cee$e mes DeefOeke nw ?
Gej-DepeIeve Deveglke= efmLeefleeeW kes DeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe mes Jes DeefOeke nQ~ meye efmLeefleeeW
kes DeOeJemeevemLeeve efJeMes<e DeefOeke nQ~
eMve-efkeleves cee$e mes DeefOeke nQ ?
Gej-peIeve efmLeefleeeW kes DeOeJemeevemLeeveeW kes eceeCe mes Jes DeefOeke nQ~
leelhee& en nw efke-Fme eieCevee kees peevekej Deheveer Deelcee kes DevevleiegCe nQ Ssmee efveee kejkes efvepe
kes meJe& iegCeeW keer eeefhle nsleg eeeme kejvee eeefnS~
Fme ekeej eLece DevlejmLeue ceW efmLeeflemecegoenej kes eLece Yesohe eieCevee kee keLeve kejves Jeeues lesF&me
met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej eieCevee Deefveeesieej meceehle ngDee~
Deye Devegke=ef keer Dehes#ee efmLeefleyebOe DeOeJemeeemLeeveeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Devegke=ef keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer peIeve efmLeefle ceW pees efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve
nQ, efleere efmLeefle ceW Jes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve nQ Deewj DehetJe& efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve
Yeer nQ~~269~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kee DeLe& yeleueeles mecee mebef kener peeleer nw~ Jen Fme ekeej nwpeIeve efmLeefle kes efyevee Glke= efmLeefle kee eceeCe (7) nw~ OegJeefmLeefle kee eceeCe heeBe (5) nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 269

efleerees ceneefOekeej: / 147

eceeCeb eoMe12~
hegve: Slemee: meceejeveeb ke=lJee OeJg eefmLeefleeYe=elf e GheefjcemeJe&emf LeefleefJeMes<es<eg meJee&OeJemeeveeveecemebKeeleueeskecee$eeCeeb eflee&ijevee kele&Jee~ SJeb jeveeb ke=lJee meJe&emf LeefleefJeMes<eefmLeleOeJemeevemLeeveeveeb efveJe&ie&CeekeeC[kecee$eKeC[eefve kele&Jeeefve~
efkeb eceeCeb efveJe&ie&CeekeeC[keced ?
heueesheceme DemebKeeleYeeie:~ mebdeeb leme eceeCeb elJeeefj (4)~
Sleeefve KeC[eefve efkeb meceeefve efkeb efJe<eceeefve ?
ve YeJeefvle meceeefve, efkebleg efJe<eceeefve ewJe~
keLeceslep%eeeles ?
hejceeeeeexheosMeeled~ leeLee-eLeceKeC[eled efleereKeb[b DemebKeeleueeskecee$esCe efJe<es<eeefOekeb~ efleereKeC[eled
le=leereKeb[b DemebKeeleueeskecee$esCe efJeMes<eeefOekeb~ le=leereKeC[eled elegLe&KeC[b efJeMes<eeefOekece-mebKeeleueeskecee$esCe~
SJeb vesleJeb eeJeejceKeb[efceefle~ efJeMes<esCe leg-eLeceKeC[eoefhe ejceKeC[b efJeMes<eeefOekeb ewJe~
kegle: ?
hejceeeeeexheosMeeod yeeOeevegheuebYeee~
De$e mebef: OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~
SJeb mLeeheefelJee Sleme met$emeeLeex efveieeles-

OegJeefmLeefle kes meeLe Glke= efmLeefle kee eceeCe yeejn (12) nw~
Fmekes mecee keer jevee kejkes OegJeefmLeefle kees Deeefo ueskej Deeies kes meye efmLeefleefJeMes<eeW ceW jnves Jeeues
DemebKeele ueeske eceeCe meye DeOeJemeevemLeeveeW keer eflejs he mes jevee kejvee eeefnes~ Fme ekeej jevee
kejkes meye efmLeefleefJeMes<eeW ceW efmLeefle DeOeJemeevemLeeveeW kes efveJe&ie&CeekeeC[ke eceeCe KeC[ kejvee eeefnes~
Mebkee-efveJe&ie&CeekeeC[ke kee eceeCe efkelevee nw ?
meceeOeeve-Jen heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nw~
mebef ceW Gmekee eceeCe eej (4) nw~
Mebkee-es KeC[ keee mece nQ, DeLeJee efJe<ece nQ ?
meceeOeeve-Jes mece veneR nesles, efJe<ece ner nesles nQ~
Mebkee-en kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en es DeeeeeeX kes GheosMe mes peevee peelee nw~ Jen Fme ekeej nweLece KeC[ keer Dehes#ee efleere KeC[ DemebKeele ueeske cee$e mes efJeMes<e DeefOeke nw~ efleere KeC[ keer
Dehes#ee le=leere KeC[ DemebKeele ueeske cee$e mes efJeMes<e DeefOeke nw~ le=leere KeC[ keer Dehes#ee elegLe& KeC[
DemebKeele ueeske eceeCe mes efJeMes<e DeefOeke nw~ Fme ekeej Debeflece KeC[ leke ues peevee eeefnes~ efJeMes<e Flevee nw
efke eLece KeC[ keer Dehes#ee Debeflece Yeer efJeMes<e DeefOeke ner nQ~
eMve-kewmes ?
Gej-keeeWefke Ssmee ner Glke= DeeeeeeX kee GheosMe nw, leLee GmeceW keesF& yeeOee Yeer veneR heeeer peeleer nw~
eneB mebef OeJeuee erkee mes osKevee eeefnS~
Fme ekeej mLeeefhele kejkes Fme met$e kee DeLe& kenles nQ-

148 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 270

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeveeJejCeereme peIeveeeeb efmLeleew eeefve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve leeefve e efleereeeeb efmLeleew

efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle, DehetJee&efCe e~
keLeb DehetJee&Ceeb mebYeJe: ?
ve, efleereefmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveejceKeC[eOeJemeeve-mLeeveeveeb OegJeefmLeleOeJemeeves<eg
DeYeeJeeled~ ve e peIeveefmLeeflemeJee&OeJemeeveeefve efleereefmLeleOeJemeevemLeeves<eg meefvle, peIeveefmLeefleeLeceKeC[eOeJemeevemLeeveeveeb efleereefmLeleOeJemeevemLeeves<eg DevegheuebYeeled~ le=leereeee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DehetJee&efCe, De$eeefhe eeefve efleereeee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve leeefve le=leereeee:
efmLeles: efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeves<eg YeJevleerefle ve ie=nerleJeb, eLeceKeC[eOeJemeevemLeeveeveeb le=leereefmLeleOeJemeevemLeeves<eg DevegheuebYeeled~
keLeceslep%eeeles ?
leeefve meJee&efCe YeJevleerefle efveoxMeeYeeJeeled~ DehetJee&Ceerefle keefLeles DehetJee&efCe ewJe JeeJeb, e Meyosve
efJevee mecegeeeJeieceeYeeJeeled~
eesJeb leefn& met$es e Meyo: efkeVe eefhele: ?
vewleled, eMeyoefveoxMesve efJeveeefhe leoLee&Jeieceeled~
DeOegvee DehetJe&efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeevekeeueefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJecehegJJeeefCe DehegJJeeefCe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~~270~~

%eeveeJejCeere kece& keer peIeve efmLeefle ceW pees efmLeefleyebOeDeOeJemeevemLeeve nQ Jes Yeer efmLeefleyebOeDeOeJemeevemLeeve
efleere efmLeefle ceW nQ leLee DehetJe& Yeer efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve nQ~
Mebkee-DehetJe& efmLeefle yebOeeOeJemeevemLeeveeW keer mecYeeJevee kewmes nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWekf e efleere efmLeefle kes efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes Debelf ece KeC[
mecyevOeer DeOeJemeevemLeeve OeJg eefmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW ceW veneR nQ, leLee peIeve efmLeeflemebyebOeer eLece KeC[ kes
DeOeJemeevemLeeve efleere efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW ceW veneR heees peeles nQ~ le=leere efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeve
DehetJe& nQ~ eneB hej Yeer pees efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve efleere efmLeefle ceW nQ Jes le=leere efmLeefle kes DeOeJemeeveeW ceW nesles nQ,
Ssmee veneR enCe kejvee eeefnes, keeeWekf e le=leere efmLeefle kes eLece KeC[ mebyebOeer DeOeJemeevemLeeveeW ceW veneR heees peeles nQ~
Mbekee-en kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-keeeWefke Jes meYeer nesles nQ, Ssmee met$e ceW efveoxMe veneR efkeee ieee nw, Fmeer mes Gmekee %eeve nes
peelee nw~
met$e ceW pees DehetJe& nQ Ssmee efveoxMe efkeee nw Gmemes DehetJee&efCe ewJe DeLee&led DehetJe& Yeer nesles nQ Ssmee
keLeve kejvee eeefnS, keeeWefke e Meyo kes efyevee mecegee kee %eeve veneR neslee nw~
Mebkee-eefo Ssmee nw lees met$e ceW e Meyo kee efveoxMe keeeW veneR efkeee ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke e Meyo kes efveoxMe kes efyevee Yeer Ge DeLe& kee %eeve nes peelee nw~
Deye DehetJe& efmLeefleyebOeDeOeJemeevemLeeve kee keeue efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fme ekeej Glke= efmLeefle leke DehetJe&-DehetJe& efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve nesles nQ~~270~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 270

efleerees ceneefOekeej: / 149

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJecegeefJeOeevesve DehetJee&efCe DehetJee&efCe ewJe efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve

meJe&efmLeefleefJeMes<es<eg YetlJee ieefvle eeJeoglke=efmLeefleefjefle~
keefeoeMebkelesmeJe&efmLeefleefJeMes<es<eg hetJe&efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeveefhe meefvle, leeefve eekeLeefelJee DehetJee&efCe ewJe
mevleerefle efkeceLe&cegeles ?
Deeeee&: meceeOeesvewleled, SJeb Fefle Jeeveeled ewJe hetJee&CeeceefmlelJeefmes:~
hegvejheeMebkelesSJeb Jeeveeled ewJe hetJee&CeeefceJe DeefmlelJeefmeew meleeb DehetJee&Ceeceefhe efveoxMe: efkeceLe ke=le: ?
Deeeee&osJe: meceeOeeveb kejeseflevewleled, DehetJe&heefjCeeceeefmlelJeeeespevelJesve leleefleheeoves oes<eeYeeJeeled~
peIeveefmLeles: eLeceKeC[cegheefj kesveeefhe meMeb ve YeJeefle~ efleereKeC[b meceeesejpeIeveefmLeles:
eLeceeOeJemeeveKeC[sve meMeb~ le=leereKeC[b efmeceeesejpeIeveefmLeles: eLeceKeC[sve meMeb~ elegLe&KeC[b
ef$emeceeesejpeIeveefmLeles: eLeceKeC[sve meMeb~
SJeb vesleJeb eeJeefVeJe&ie&CeekeeC[keejcemecee Fefle~ lele: Gheefjcemecees peIeveefmLeleOeJemeeveeveecevegke=ef-

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme lejn Ge efJeOeeve mes DehetJe&-DehetJe& ner efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve

meye efmLeefle efJeMes<eeW ceW neskej Glke= efmLeefle eehle nesves leke nesles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwmeye efmLeefle efJeMes<eeW ceWs peye hetJe& efmLeefleyebOeDeOeJemeevemLeeve Yeer nQ, leye GvnW ve kenkej DehetJe& ner nQ
Ssmes keeeW kene peelee nw ?
Deeeee& osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmee veneR nw, keeeWefke SJeb DeLee&led Fmeer ekeej Ssmee kenves mes ner hetJe& efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeveeW
kee DeefmlelJe efme nes peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nweefo SJeb heo kee efveoxMe kejves mes ner hetJe& efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kee DeefmlelJe efme nes peelee nw, lees
efhej DehetJe& efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kee efveoxMe efkemeefueS efkeee ieee nw ?
Deeeee& Fmekee Yeer meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR nw, keeeWefke eneB DehetJe& heefjCeeceeW kes DeefmlelJe kee eeespeve nesves mes Gvekes kenves ceW keesF& oes<e
veneR nw~
peOeve efmLeefle kee eLece KeC[ Deeies efkemeer kes Yeer meMe veneR nw~ Gmekee efleere KeC[ Ske mecee
DeefOeke peIeve efmLeefle kes eLece DeOeJemeeveKeC[ kes meMe neslee nw~ peIeve efmLeefle kes DeOeJemeeveeW kee le=leere
KeC[ oes mecee DeefOeke peIeve efmLeefle kes eLece DeOeJemeeveKeC[ kes meMe nesles nQ~ eleg&Le KeC[ leerve mecee
DeefOeke peIeve efmLeefle kes eLece DeOeJemeeveKeC[ kes meMe neslee nw~
Fme ekeej efveJe&ie&CeekeeC[ke kes Debeflece mecee leke ues peevee eeefnes~ Gmemes Deeies kes mecee ceW peIeve

150 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 271

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeg&efeles, le$e Slew: meMeheefjCeeceeYeeJeeled~ SJeb meJe&efmLeefleefJeMes<emeJee&Oe-Jemeeveeveeb eleskecevegke=efJegso:

eheefeleJe Fefle YeeJeeLe&:~
DeOegvee DehegveeeOeJemeeveeheCee efeeles~ leeLee-peIeveefmLeefleceeefob ke=lJee eeJeod efejceefmLeefleefjefle leeJelmeJe&efmLeefleefJeMes<emeJee&OeJemeeveeveeb meJe&eLeceKeC[eefve Dehegveeeefve~ Glke=efmLeles:
meJe&KeC[eefve DehegveeevesJe~ Mes<eefejceeefoefmLeleerveeb efleereeefoKeC[eefve hegveeeefve, Slew: meceeveheefjCeeceeveece hegveeheefjCeeces<eg GheuebYeeled~
mebeefle mehlekece&Ceeb Devegke=efkeLeveeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~271~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme Devegke=ef: eefhelee leLee mehleeveeb kece&Ceeb eheefeleJeb~

efJeMes<esCe-Deeeg<ees peIeveefmLeles: efveJe&ie&CeekeeC[keeceeCeeOeJemeeveKeC[eefve hetJe&efceJe eLeceKeC[eYe=efle
efJeMes<eeefOekeeefve YeJeefvle~ meceeesejpeIeveefmLeefleeYe=efle-meJee&OeJemeeveKeC[eefve Deveesveb Dehes#e eLeeecesCe
efJeMes<eeefOekeeefve ewJe~ efkevleg le$e meceeeefOekepeIeveefmLeles: efejceKeC[eled ejceKeC[ceeeecesveemebKeeleiegCeb~
leogheefjceefmLeles: hegve: ef$eejceKeC[eled efejceKeC[cemebKeeleiegCeb~ lele: ejceKeC[cemebKeeleiegCeb~ SJeb
vesleJeb eeJeefVeJe&ie&CeekeeC[keefejcemecee Fefle~ hegve: leogheefjceefmLeefleeYe=efle eeJeoglke=efmLeefleefjefle

efmLeefle kes DeOeJemeevemLeeveeW kes Devegke=ef kee Jegso nes peelee nw, keeeWefke JeneB Fvekes meMe heefjCeeceeW kee
DeYeeJe nw~ Fme ekeej mes meye efmLeefle efJeMes<eeW kes meye DeOeJemeeveeW ceW mes eleske ceW Devegke=ef kes Jegso keer
eheCee kejvee eeefnes~ en Ge keLeve kee YeeJeeLe& nw~
Deye Dehegvee DeOeJemeeveeW keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwpeIeve efmLeefle kees Deeefo ueskej efejce efmLeefle leke meye efmLeefleefJeMes<eeW kes meYeer DeOeJemeevemLeeve mebyebOeer
meye eLece KeC[ Dehegvee nQ~ Glke= efmLeefle kes meye KeC[ Dehegvee ner nQ~ Mes<e efejce Deeefo efmLeefleeeW kes
efleereeefoke KeC[ hegvee nQ, keeeWefke Fvekes meceeve heefjCeece Dehegvee heefjCeeceeW ceW heees peeles nQ~
Deye meele keceeX keer Devegke=ef kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW Devegke=ef kee keLeve kejvee eeefnes~~271~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& keer Devegke=ef eefhele keer ieF& nw, Gmeer
ekeej mes Deve meele keceeX keer Devegke=ef kees Yeer yeleueevee eeefnS~
efJeMes<e en nw efke-Deeeg keer peIeve efmLeefle kes efveJe&ie&CeekeeC[ke eceeCe DeOeJemeeveKeC[ hetJe& kes ner
meceeve eLece KeC[ kees Deeefo ueskej Gejesej efJeMes<e DeefOeke nesles nQ~ Ske mecee DeefOeke peIeve efmLeefle kees
Deeefo ueskej meye DeOeJemeeveKeC[ hejmhej keer Dehes#ee eLeeece mes efJeMes<e DeefOeke ner nQ~ hejvleg GveceW Ske
mecee DeefOeke peIeve efmLeefle kes efejce KeC[ mes Debeflece KeC[ Deeeece keer Dehes#ee DemebKeeleiegCee nw~ Gmemes
Deeies keer efmLeefle kes ef$eejce KeC[ keer Dehes#ee efejce KeC[ DemebKeeleiegCee nw~ Gmemes Debeflece KeC[
DemebKeeleiegCee nw~ Fme ekeej efveJe&ie&CeekeeC[ke kes efejce mecee leke ues peevee eeefnes~ efhej Gmemes Deeies keer
efmLeefle mes ueskej Glke= efmLeefle leke meye KeC[ Ske otmejs keer Dehes#ee Deeeece mes DemebKeeleiegCes nesles nQ, Ssmee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 272, 273

efleerees ceneefOekeej: / 151

leeJelmeJe&KeC[eefve Deveesvecehes#e Deeeecesve DemebKeeleiegCeeefve YeJevleerefle ie=nerleJeb~ De$eeefhe Devegke=Jegso:

hetJe&efceJe eheefeleJe:~
SJeb efleerevlejmLeues Devegke=efeefleheeovelJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
SJecevegke=ef: meceehlee~
DeOegvee leereceboleehes#eee %eeveeJejCeme peIeveefmLeefle-DeOeJemeeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efleJJe-cebooeS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS penCCeeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeb meJJeceboeCegYeeieb~~272~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeJe&emf Leefle<eg hegveeefmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeefve Deheveere Dehegveeeefve ie=nerlJee

SleouheyenglJecegeles~ meJJeceboeCegYeeieb Fefle keefLeles meJe&peIeveMeefemebegeefceefle ie=nerleJeced Mes<eb megiececed~
Glke=efmLeefleyebOeeOeJemeeemLeeveeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

eflemmes esJe GkekemmeceCebleiegCeb~~273~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelemeeewJe peIeveefmLeles: eLeceKeC[me Dehegveeme Glke=heefjCeeceesvevleiegCeesefmle, DemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveevegheefj eeflJee efmLelelJeeled~

De$e keefeoenejceKeC[eslke=heefjCeecees ve ie=nerle Fefle keLeb %eeeles ?

mecePevee eeefnes~ eneB Yeer Devegke=ef kes Jegso keer hetJe& kes ner meceeve eheCee kejvee eeefnes~
Fme ekeej efleere DevlejmLeue ceW Devegke=ef kee eefleheeove kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Devegke=ef meceehle ngF&~
Deye leere Deewj cebolee keer Dehes#ee %eeveeJejCekece& kes peIeve efmLeefle DeOeJemeeve kee efveheCe kejves nsleg
met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

leere-cebolee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer peIeveefmLeefle mebyebOeer peIeve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve meyemes cebo DevegYeeieJeeuee nw~~272~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mecemle efmLeefleeeW ceW hegvee efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeW kees es[kej Deewj

DehegveeeW kees enCe kejkes en DeuheyenglJe kene pee jne nw~ meJJeceboeCegYeeie Ssmee kenves hej meyemes peIeve
Meefe mes mebege nw, Ssmee enCe kejvee eeefnes~ Mes<e keLeve megiece nw~
Deye Glke= efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeve kee eceeCe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gmeer kee Glke= efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DevevleiegCee nw~~273~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gmeer peIeve efmLeefle kes Dehegvee eLece KeC[ kee Glke= heefjCeece
DevevleiegCee nw, keeeWefke Jen DemebKeele ueeske cee$e n mLeeve Deeies peekej efmLele nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDebeflece KeC[ kee Glke= heefjCeece veneR enCe efkeee ieee nw, en kewmes peevee peelee nw ?

152 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 274 mes 276

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&: eenpeIeveefmLeleglke=heefjCeeceelmeceeeefOekepeIeveefmLeles: peIeveheefjCeeceesvevleiegCe Fefle met$eefveoxMeeod %eeeles~

mebeefle efleereefmLeeflemebyebefOe-DeOeJemeeveeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efyeefoeeS efoerS penCCeeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeceCebleiegCeb~~274~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJeexeeslke=heefjCeece TJeke:, S<ees peIeveheefjCeeceesebke Fefle ke=lJeeOemleveeslke=heefjCeeceb meJe&peerJejeefMevee iegefCeles GheefjceefmLeeflepeIeveheefjCeecees YeJeefle, lesveevevleiegCelJeb ve efJeOeles~
Ghee&efhe Glke=heefjCeeceeled e$e peIeveheefjCeeceesvevleiegCe Flegeles le$e SleewJe keejCeb JeeJeced~
mebeefle Glke=heefjCeeceefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

eflemmes esJe GkekemmeceCebleiegCeb~~275~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveeefve Gheefj eefelJee efmLelelJeeled~

DeOegvee le=leereefmLeeflepeIeveeOeJemeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

leefoeeS efoerS penCCeeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeceCebleiegCeb~~276~~

Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkepeIeve efmLeefle kes Glke= heefjCeece kes Ske mecee DeefOeke peIeveefmLeefle kee peIeve heefjCeece DevevleiegCee
nw, Ssmee met$e ceW efveoxMe efkeee peeves mes Gmekee heefj%eeve neslee nw~
Deye efleere efmLeeflemebyebOeer DeOeJemeeve kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

efleere efmLeefle kee peIeve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DevevleiegCee nw~~274~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe& kee Glke= heefjCeece TJeke Deewj en peIeve heefjCeece Deebke

nw, Ssmee kejkes DeOemleve Glke= heefjCeece kees meJe& peerJejeefMe mes iegefCele kejves hej Deeies keer efmLeefle kee
peIeve heefjCeece neslee nw, Fmeer keejCe Gmekes DevevleiegCes nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~ Deeies Yeer peneB hej
Glke= heefjCeece keer Dehes#ee peIeve heefjCeece DevevleiegCee nw, Ssmee kene peelee nw~ JeneB hej Yeer ener keejCe
yeleueevee eeefnes~
Deye Glke= heefjCeeceeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmeer efmLeefle kee Glke= heefjCeece DevevleiegCee nw~~275~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen peIeve heefjCeece mes DemebKeele ueeske eceeCe n mLeeve Deeies
peekej efmLele nw~
Deye le=leereefmLeefle kes peIeve DeOeJemeeve kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes le=leere efmLeefle kee peIeve efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeve DevevleiegCee nw~~276~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee / met$e 277 mes 279

efleerees ceneefOekeej: / 153

efmeebleefevleeceefCeerkeekeejCeb megieceb Jele&les, hetJe eefhelelJeeled~

mebeefle Glke=heefjCeeceeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

eflemmes esJe GkekemmeeceCebleiegCeb~~277~~

SJeceCebleiegCee peeJe Gkekemmeefefo efe~~278~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJeb hetJeexeecesCe DevevleiegCeeee: esCee vesleJeb eeJeoglke=efmLeefleefjefle~ efJeMes<esCeGlke=eee: efmLelespe&Ieveeoglke=cevevleiegCeefceleges ejceKeC[eslke=heefjCeeceesvevleiegCeb Fefle ie=nerleJeced~
DeOegvee mehlekece&Ceeceefhe eefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~279~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme leere-ceboleeee DeuheyenglJeb eefheleb leLee mehleeveeb kece&Ceeb

eheefeleJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb leere-cebolee Fefle meceehlecevegeesieejced~
SJeb le=leeresvlejmLeues leerecevoleeeefleheeovelJesve Deew met$eeefCe ieleeefve~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe megiece nw, keeeWefke Gmekee JeCe&ve hetJe& ceW efkeee pee egkee nw~
Deye Glke= heefjCeece kee eefleheeove kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmeer efmLeefle kee Glke= heefjCeece Gmemes DevevleiegCee nw~~277~~

Fme ekeej Glke= efmLeefle leke Jes DevevleiegCes nQ~~278~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej DeLee&led hetJeexe ece mes Glke= efmLeefle leke DevevleiegefCele
esefCe mes ues peevee eeefnes~ efJeMes<e Flevee nw efke Glke= efmLeefle kes peIeve heefjCeece keer Dehes#ee Glke=
heefjCeece DevevleiegCee nw, Ssmee kenves hej Debeflece KeC[ kee Glke= heefjCeece DevevleiegCee nw, Ssmee enCe
kejvee eeefnes~
Deye meele keceeX kee Yeer eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW leere-cebolee kes DeuheyenglJe kees kenvee
eeefnes~~279~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& kes efJe<ee ceW leere-cebolee kes DeuheyenglJe
keer eheCee keer ieF& nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW kenvee eeefnes, keeeWefke JeneB GmeceW keesF&
efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej leere-cebolee Devegeesieej meceehle ngDee~
eneB le=leere DeblejmLeue ceW leerelee Deewj cebolee kee eefleheeove kejves Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW leerve DeblejmLeueeW mes meceefvJele efmLeeflemecegoenej kee eheCe kejves Jeeues
eeQleerme met$e hetCe& ngS~

154 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve / met$e 279

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

FlLeb elegLe&mLeues ef$eefYejvlejmLeuew: meceefvJeleefmLeeflemecegoenejeheCekejCelJesve elegefebMelmet$eeefCe ieleeefve~

De$e efmLeeflemecegoenej: meceehle:~
SJeb efmLeefleyebOeeOeJemeevemLeeveeheCee meceehlee~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&Keb[s SkeeoMes evLes JesoveekeeueefJeOeeveveeefcve <esvegeesieejs efleereceneefOekeejs ieefCeveer%eeveceleerke=leefmeevleefebleeceefCeerkeeeeb efleereetefuekeeveeceeeb
efleereesefOekeej: meceehle:~
Fme ekeej eneB efmLeeflemecegoenej meceehle ngDee~
Fme ekeej efmLeefleyebOe DeOeJemeevemLeeve eheCee meceehle ngF&~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece ebLe kes Jesoveeveeceke elegLe& KeC[ ceW ieejnJeW
ebLe ceW Jesoveekeeue efJeOeeve veecekes "s Devegeesieej ceW efleere
ceneefOekeej ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele
efmeebleefevleeceefCe erkee kes efleere etefuekee
veecekee en efleere DeefOekeej
meceehle ngDee~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee

efleerees ceneefOekeej: / 155

eeeieleerLe&Jebovee
Devegghedbo:eerceeved $e+<eYeosJees ees, egieeoew eLecees efpeve:~
leceeeleer L e& k elee& j b , Jeb o s meJee& L e& e f m ees ~ ~1~~
DeeesOeeveiejer hetlee, hegosJeme pevcevee~
ceosJeer emet: Keelee, veeefYejepe: efheleeefhe e~~2~~
e$e eLecelees veeLees, cees#eceeie&: eoefMe&le:~
oer#eeb owiecyejeR Oe=lJee, eLeceb kesMeuegbeveced~~3~~
ke=le: eLecelemleeie:, eeeie mlesve keerelf e&le:~
ekeej eLeceb Oeeveb, <eCceemeeJeefOe leb vegce:~~4~~
nefmleveeiehegjs
meeOeg-jenejceeeceeooew~
le=leereehe#eee efmee, leb leerLe&ceefhe mebmlegJes~~5~~
meneJe<e&hee&vleb, e$e lehlJee lehe: eYeg:~
kewJeueb eLeceb uesYes, leb leerLe eCeceecenced~~6~~
JeJe=#eleues oer#eeb, peeen $e+<eYesej:~
leme Je=#eme veerewe, kesJeue%eeveceehleJeeved~~7~~

eeeieleerLe& keer Jebovee

MueeskeeLe&-egie keer Deeefo ceW eLece efpevesv kes he ceW pees eerceeved YeieJeeved $e+<eYeosJe kes he ceW eefme ngS
nQ, Gve Deee-eLece leerLe&kelee&-leerLekej YeieJeeved keer ceQ meJee&Le&emf eef keer eeefhle-mechetCe& eeespeve keer efmeef nsleg
Jebovee kejlee nt~B ~1~~
Gve hegosJe kes pevce mes DeeesOee veiejer heefJe$e nes ieF&, Gvekees pevce osves Jeeueer ceelee ceosJeer Deewj efhelee
veeefYejepee Yeer Fme Oejleer hej eefme ngS nQ~~2~~
peneB meJe&eLece YeieJeeved ves efoiecyej pewvesejer oer#ee OeejCe kejkes eLece kesMeuegbeve kejkes cees#eceeie& kees
eoefMe&le efkeee Lee~ eLece leeie efkees peeves kes keejCe efpeme mLeeve kee veece eeeie en eefme ngDee nw~ peneB
eLeceyeej n ceeme leke YeieJeeve ves JeJe=#e ves veeres Oeeve efkeee Lee Gme eeeie leerLe& kees nce veceve kejles
nQ~~3-4~~
efpeme nefmleveehegj leerLe&-veiejer cesb cenecegefve leerLekej $e+<eYeosJe kees egJejepe eseebmekegceej ves eLece Deenej
efoee Lee, peneB mes De#eele=leeree veeceke efleefLe (JewMeeKe Megkeuee leerpe kees F#egjme kee eLece Deenej efoee Lee)
eefme ngF& nw Gme nefmleveehegj leerLe& kees cesje vecemkeej nw~~5~~
peneB YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Ske npeej Je<e& leke lehemee kejkes eLece kesJeue%eeve eehle efkeee Lee Gme
(hegefjceleeuehegj Geeve, Jele&ceeve ceW eeeie kes veece mes eefme) leerLe& kees ceQ veceve kejlee ntB~~6~~
Je=<eYesej YeieJeeved ves JeJe=#e kes veeres oer#ee enCe keer Leer Deewj Gmeer JeJe=#e kes veeres ner kesJeue%eeve kees
eehle efkeee Lee~~7~~

156 / efleerees ceneefOekeej:

JesoveekeeueefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De#eees JeJe=#eeseb, lele: eYe=efle mebeefle~

peieleeb hetpeleeb ieved, Deeeefhe le$e megefmLele:~~8~~
jlve$eeer ef$eJesCeerveeb, yeYetJe mebiecemleoe~
veoerveeb e ef$eJesCeerveeb, mebieceesheern Meles~~9~~
kewueeMeheJe&les meJe&-kece& nlJee eYeg: mJeeced~
hejceevevoOeeceehe, leb veewefce $e+<eYesejced~~10~~
<edKeC[eieceevLesefmceved, Jesoveeveecelege&kes~
efmeevleeefoefebleeceefCe-veecvee ieerJee&CeYee<eee~~11~~
Deefhebedebkesefmceved, Jeerjeyos hetefCe&ceeefleLeew~
Deeefevese Mejvceemes, erkeseb hete&les ceee~~12~~
eLeceeeee&eeefj$e-eeer eerMeebeflemeeiej:~
leme heeefOehe: metefj-ieg&: eerJeerjmeeiej:~~13~~
Deme %eeveceleer efMe<ee-heeefe&kee ieefCeveer celee~
meenb erkeeb JeOeeb meseb, ces %eevede&w efeew YeJesled~~14~~
eYees $e+<eYeosJeme, cenekegbYeeefYe<eseveced~
kegJe&efvle Yeeefekee De$e, Meejoer hetefCe&ceeefleLeew~~15~~

leye mes ueskej Deepe leke Jen JeJe=#e De#eeJeJe=#e kes veece mes peieled ceW hetpelee kees eehle neslee ngDee
Deepe Yeer JeneB-eeeie ceW (efceefue^er heefjmej ceW) efmLele nw~~8~~
JeneB Gme mecee YeieJeeve kes eje OeejCe efkees iees jlve$ee kee mebiece ngDee Lee Deepe Yeer JeneB leerve veefoeeW
(iebiee-ecegvee-mejmJeleer) kee ef$eJesCeer mebiece efoKeeF& oslee nw Jen Gmeer kee eleerke mecePevee eeefnS~~9~~
YeieJeeved $e+<eYeosJe ves kewueeMeheJe&le hej efmLele neskej mecemle keceeX kees ve kejkes hejceeveboOeece cees#e kees
eehle efkeee Lee, Gme kewueeMeheJe&le leerLe& kees SJeb efmehejceser eYeg $e+<eYesej kees ceQ vecemkeej kejlee ntB~~10~~
Fme <edKeC[eiece ebLe ceW Jesovee veecekes elegLe& KeC[ ceW Jesoveekeeue efJeOeeve Devegeesieej keer efmeevleefevleeceefCe
veeceke mebmke=le erkee kees Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2528 ceW MejohetefCe&cee-Deeefeveceeme keer MejohetefCe&cee kees ceQves hetCe&
efkeee nw~~11-12~~
yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej cenejepe ngS nQ Gvekes eLece heeeee& heo hej
eer Jeerjmeeiej Deeeee& iegosJe DeefYeef<ee neskej eLeceheeeee& kenueeS~ Gvekeer efMe<ee ceQ ieefCeveer%eeveceleer
Deeefe&kee ntB, cesjs eje jefele en efmeebleefevleeceefCe erkee cesjs %eeve keer Je=ef kes efueS nesJes~~13-14~~
Deepe MejohetefCe&cee efleefLe kes efove eneB eeeie leerLe& hej eeueg YeeeW ves YeieJeeved $e+<eYeosJe kee cenekegbYe
DeefYe<eske Deeeesefpele efkeee nw~ DeLee&led meved 2002 ceW JeneB MejohetefCe&cee kes efove leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe& hej 50 heg Gegbie kewueeMe heJe&le hej efJejepeceeve cetbieeJeCeea YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heeemeve eeflecee kee
ye[s-ye[s kegbYeeW mes DeefYe<eske kejkes Yeepeve Deleble emeVe ngS~~15~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efleereetefuekee

157

eeJeleeeieleerLex$e, veoerveeb mebiecees YeJesled~

leeJeled eerpewveleerLeexeb, veveeled $e+<eYe veecele:~~16~~
eeJeled eer pewveOeceexeb, eeJevces kegueeeuee:~
leeJeod ebLeesheeb mLeseeled, YeJeeveeb cebieueb efeeeled~~17~~1

Fefle eerceodYeieJelheg<heovle-YetleyeefuemetefjeCeerle<edKeC[eieceebLeme elegLe&KeC[s eerYetleyeueeeee&ke=le JesoveeKeC[s Jesoveevegeesieejevleie&le-JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejs etefuekeeveeceekejCes

eerJeerjmesveeeee&eJf ejefeleOeJeueeerkeeecegKe veeveeebLeeOeejsCe efJejefeleeeeb efJebMeefleleces Meleeyoew
eLeceeeee&Meeefj$eeeJeleea eerMeebelf emeeiejeeee&mleme eLeceheeOeerMe eerJeerjmeeiejeeee&mleme efMe<ee-pecyeterhejeveeleerLekej$e+<eYeosJelehemLeueereeeieleerLe&DeefvleceleerLekej-YeieJevceneJeerjpevceYetecf ekegb [uehegjefJekeemeesejf keeieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeebleefebleeceefCe-erkeeeeb Deeb eLeceefleereetefuekeemeceefvJelees <eJesoveekeeue-efJeOeeveevegeesieejveeceeeb efleerees ceneefOekeej meceehle:~
Fme eeeie leerLe& hej peye leke leerveeW veefoeeW kee mebiece jns, leye leke YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veecekee en
pewve leerLe& meYeer kees megKe eoeve kejs~~16~~
peye leke Fme YetceC[ue hej pewveOece& kee Jeeme jns, peye leke cesheJe&le SJeb kegueeeue heJe&le efmLele jnW, leye
leke en <edKeC[eiece ebLe peie ceW efmLele jns SJeb YeJeeW kes efueS cebieuekeejer nesJes ener YeieJeeved efpevesv mes
cebieue keecevee nw~~17~~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeved heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee& eje eCeerle <edKeC[eiece ebLe kes elegLe&KeC[ ceW eer Yetleyeueer Deeeee& jefele JesoveeKeC[ ceW Jesoveevegeesieej kes Debleie&le Jesoveekeeue
efJeOeeve veecekes Devegeesieej ceW eteuf ekee veeceke ekejCe ceW eerJeerjmesveeeee& efJejefele OeJeuee
erkee kees ecegKe kejkes Deve Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes jefele yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej cenejepe Gvekes eLece heeOeerMe eerJeerjmeeiej
Deeeee& ngS, Gvekeer efMe<ee pecyeterhe-jevee-leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer
eeeie leerLe&-Debeflece leerLekej YeieJeeved ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
efJekeeme keer mecesefjkee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele
efmeebleefevleeceefCe erkee ceW en eLece-efleere etefuekee
meceefvJele "e Jesoveekeeue efJeOeeve Devegeesieej
veecekee efleere ceneefOekeej meceehle ngDee~
1. DeeefeveMegkeueehetefCe&ceeeeb Jeerjeyos DeeefJebMeleefOekehebeefJebMeefleMeleleces eerleerLekej$e+<eYeosJelehemLeueer-eeeieleerLex Deeb
efleerees ceneefOekeej: hetCeeake=le:~
en DeefOekeej eeeiepewveleerLe& hej Deeefeve Meg. 15 (efoveeBke-21-10-2002) kes efove hetCe& efkeee nw~

158 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe JesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejced
(efleereJesoveevegeesieejevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejced)

le=leerees ceneefOekeej:

hegvee-

cebieueeejCeced
efmee: meJex eCetevles, es<eeb Jeboveee pevew:~
kece&YeeJeefJeefveceg&ee, Jesevles mJeelceJesovee:~~1~~
Jeseles kece&YeeJeesmeew, JesoveeYeeJe Geles~
leme eheCee ewJe, ebLesefmceved keLeefe<eles~~2~~
mejmJeleeR vecemke=le, erkeeceme efueKeecenced~
egleYeefe: heuesvcendeb, uehmes %eeveheueb OeJg eced~~3~~
JeejeCemeeb OeveoefJecegkelew:, jlvew: he=LJeer YeJeefle megle=hlee~
he=LJeer<esCee efJekeefmeleeslee:, Oevee ceevee vejmegjJe=vow:~~4~~
ieCeeefOehew: meeOegvejecejeew: jjepe ees efoJemeYeemeg ceOes~
YeJeeypemeteex ielejeieceesn: Jevos megheee& leb osJeosJeced~~5~~

DeLe JesoveeYeeJeefJeOeeve Devegeesieej

(efleere Jesoveevegeesieej kes Debleie&le-mehlece JesoveeYeeJeefJeOeeve Devegeesieej)

le=leere ceneefOekeej

-cebieueeejCeMueeskeeLe&-efpevekeer Jebovee kejkes YeJe eeCeer kece& YeeJe mes cege neskej efvepe DeelceJesovee kee JesoveDevegYeJe kejles nQ Gve meYeer efme hejceser YeieJevleeW kees cesje yeejcyeej vecemkeej nw~~1~~
kece& YeeJe kee pees Jesove efkeee peelee nw Gmes JesoveeYeeJe kenles nQ, Fme ebLe ceW cesjs eje Gmeer JesoveeYeeJe keer
eheCee kee keLeve efkeee peeSiee~~2~~
mejmJeleer ceelee kees vecemkeej kejkes Fme ekejCe keer erkee kee uesKeve cesjs eje eejbYe efkeee pee jne nw,
cesjs efueS egle keer Yeefe heueoeeer nesJes leLee cegPes Meeele %eeve kee heue eehle nesJes ener eeLe&vee nw~~3~~
hegveeMueeskeeLe&-JeejeCemeer veiejer ceW Oevekegyesj kes eje keer ieF& jlveJe=ef mes Oejleer le=hle nes ieF& leLee ceveg<e
SJeb osJemecetn mes ceeve cenejeveer he=LJeer<esCee ceelee DeefleemeVeleehetJe&ke Oeve-Oeve nes ieF LeeR~~4~~
ieCeOejeW mes, cegefveeeW mes, ceveg<eeW SJeb osJe-Fv DeeefokeeW mes meceefvJele meceJemejCe keer efoJe meYee kes ceOe
pees efJejepeceeve ngS Les~ YeJeelceeDeeW kes oe keceue kees efJekeefmele kejves Jeeues mete&, mechetCe& jeie-s<e-ceesn mes
jefnle leerLekej eer megheee&veeLe YeieJeeve kes eer ejCeeW ceW cesje yeejcyeej Jevove nw~~5~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

le=leerees ceneefOekeej: / 159

he=LJeerbo:eer heee&veeLeee veceesmleg legYeb, og:Keeefle&veeMeee veceesmleg legYeced~

DeYeerefhmeleeLee&e veceesmleg legYeb, $ewueeskeeveeLeee veceesmleg legYeced~~6~~
mebeefle leerLe&kejhebjhejeeeb mehleceleerLekejeermegheee&veeLeme $eeesefJebMeefleleceleerLekejeerheee&veeLeme e
pevceYetceew JeejeCemeeb1 efmLelJee DehegveYe&JensleJes pevceYetefceb Jevoceeveee ceeee <edKeC[eieceevLeme Jesoveeveefcve
elegLe&KeC[s mehleceJesoveeYeeJe-efJeOeeveevegeesieejme erkee eejYeles~
Deefmceved JesoveeYeeJeefJeOeeves ew ceneefOekeejew mle:~ Fceew ceneefOekeejew le=leereelegLeez mle:~ le=leeres ceneefOekeejs
eleg:mehleleefOekeMelemet$eeefCe~ elegLex ceneefOekeejs elJeeeEjMeoefOekeMelemet$eeefCe meefvle~ Deefmceved elegLex ceneefOekeejs
efleme: etefuekee: meefvle, FceeeeesefOekeeje efJeYeeerke=lee: meefvle~ eLeceetefuekeeeeb eefJebMeeflemet$eeefCe~
efleereetefuekeeeeb Skemehleeflemet$eeefCe~ le=leereetefuekeeeeb mehleelJeeeEjMelmet$eeefCe meefvle~
le$e leeJeod efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-mehleces JesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejveeefcve le=leeres
ceneefOekeejs SkeeoMemLeueeefve efJeYeeerke=leeefve Jele&vles~ le$eeefhe eLecemLeues ef$eYesoleVeeceeheCeeLe
JeseCeeYeeJeefJeneCes Fleeefomet$eeb~ leoveg efleeremLeues heoceerceebmeeveece eLeceYesoeefleheeoveeLe heoceerceebmeeS
Fleeefovee met$e$eeceefmle~ lele: hejb le=leeremLeues mJeeefceYesome efefJeOeeYesob ke=lJee Glke=heos YeeJeehes#eee Jesovee
keLeveeLe meeefceeb ogeJf enb Fleeefovee hebeoMemet$eeefCe keLevles~ lelheeeled elegLe&mLeues mJeeefcelJeeefOekeejs peIeveheos

eer heee&veeLe YeieJeeved! Deehekees cesje vecemkeej nesJes, ns og:Ke-ke efveJeejke eYees! Deehekees cesje veceve nw~
Deheves ceveJeeef_le heue keer eeefhle nsleg cesje Deehekes ejCeeW ceW vecemkeej nesJes leLee ns leerveeW ueeskeeW kes veeLemJeeceer! Deehekees cesje hegve:hegve: vecemkeej nw~~6~~
Jele&ceevekeeueerve leerLekej hejcheje ceW meeleJeW leerLekej eer megheee&veeLe YeieJeeve SJeb lesFmeJeW leerLekej eer
heee&veeLe YeieJeeve keer pevceYetefce JeejeCemeer veiejer ceW yew"kej DehegveYe&Je nsleg pevceYetefce keer Jebovee kejles ngS cesjs
eje Deepe <edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW mehlece JesoveeYeeJe efJeOeeve veeceke Devegeesieej
keer erkee eejbYe keer pee jner nw~
Fme JesoveeYeeJe efJeOeeve ceW oes ceneefOekeej nQ~ es oesveeW ceneefOekeej Fme ebLe kes le=leere Deewj elegLe& ceneefOekeej
kes he ceW nQ~ GveceW mes le=leere ceneefOekeej ceW Ske meew eewnej (174) met$e nQ SJeb elegLe& ceneefOekeej ceW Ske meew
eeefueme (140) met$e nQ~ GmeceW mes elegLe& ceneefOekeej ceW leerve eteuf ekeeSb nQ, pees leerve DeefOekeejeW kees efJeYee kejleer nQ~
eLece eteuf ekee ceW 22 met$e nQ~ efleere eteuf ekee ceW 71 met$e nQ Deewj le=leere eteuf ekee ceW 47 met$e nQ~
eneB efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Debleie&le meeleJeWW JesoveeYeeJeefJeOeeve Devegeesieej veecekes
le==leere ceneefOekeej ceW ieejn mLeueeW kee efJeYeepeve efkeee ieee nw~ GmeceW Yeer eLecemLeue ceW leerve Yeso Deewj Gvekes
veeceeW kee efveheCe kejves nsleg JeseCeeYeeJeefJeneCes Fleeefo oes met$e nQ~ Gmekes heeeled efleere mLeue ceW
heoceerceebmee veeceke eLece Yeso kee eefleheeove kejves Jeeues heoceerceebmeeS Fleeefo leerve met$e nQ~ hegve: le=leere
mLeue ceW mJeeefceeeW kes Yeso kes oes eYeso kejkes Glke=heo ceW YeeJe keer Dehes#ee Jesovee kee keLeve kejves nsleg
1. ceeie&Meer<eX efleereeeeb Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleces efe^eyos deefOekeefmeneleces (22-11-2002)
efoJemes S<ee erkee ceee eejyOee, DeleSJe megheee&veeLe-heee&veeLeees: Jevovee ke=lee~

160 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kece&Ceeb JesoveeefveheCeeLe meeefceesCe penCCeheos FleeefomJehesCe SkeesveefJebMeeflemet$eeefCe~

leoveblejb hebecemLeues DeuheyenglJeveecele=leereYesos ef$eeYesob keLeefelJee le$e peIeveheos kece&Ceeb JesoveekeLeveeLe
DehheeyengS efe Fleeefovee Deew met$eeefCe~ lelee <emLeues Glke=heos kece&Ceeb JesoveeeefleheeoveeLe Gkekemmeheos
Fleeefovee hebemet$eeefCe efveheefe<evles~ leoveg mehlecemLeues peIeveeslke=heos kece&JesoveeefveheCeeLe penCCegkekemmeheosCe FleeefomJehesCe eoMe met$eeefCe keLeefe<evles~
leoveblejb DecemLeues Gejeke=efle<eg DevegYeeieeuheyenglJeeheCeeLe meeob pemege-Jes-keb Fleeefovee
met$eeefleefjeieeLee$eeb keLeles~ hegvee veJecemLeues eleg:<eefheefokeeslke=evegYeeieceneoC[keeuheyenglJeeheCeeLe
Sees GkekemmeDees Fleeefovee ef$ehebeeMelmet$eeefCe Je#evles~ lele: hejb oMecemLeues peIeve eleg<<eefheefokeceneoC[ke keLeveeLe mebpe-ceCe-oeCe ceesner Fleeefovee $eerefCe ieeLeemet$eeefCe met$eeefleefjeeveerefle %eeleJeeefve
YeJeefvle~ lelheeeled SkeeoMecemLeues peIevesve metefele eleg:<eefheefokeeuheyenglJeefveheCeeLe Sees penCCeDees
FleeefomJehesCe mehlehebeeMelmet$eeCeerefle eleg:mehleleefOekewkeMelemet$ew: <e[defYeiee&LeeefYee SkeeoMemLeuewefjeb
mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
DeOegvee JesoveeYeeJeefJeOeevekeLeveb eefle%eee lemeevegeesieejYesoeheCeeLe met$eceJeleee&les eerceodYetleyeefuemetejf JeexCe-

JeseCeeYeeJeefJeneCes efe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe CeeoJJeeefCe

YeJebefle~~1~~
meeefceeb ogefJenb Fleeefo hevn met$e kenWies~ lelheeeled elegLe&mLeue ceW mJeeefcelJe DeefOekeej ceW peIeveheo ceW
keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves kes efueS meeefceesCe penCCeheos Fleeefohe mes GVeerme met$e nQ~
leoveblej hebece mLeue ceW DeuheyenglJe veeceke le=leere Yeso ceW leerve eYesoeW kees kenkej GmeceW peIeveheo ceW
keceeX keer Jesovee kee keLeve kejves nsleg Dehhee yengSefe Fleeefo Dee" met$e nQ~ Deeies "s mLeue ceW Glke= heo
ceW keceeX keer Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg Gkekemme heos Fleeefo heeBe met$e kenWies~ Gmekes heeeled
mehlecemLeue ceW peIeveeslke= heo ceW kece& Jesovee kee efveheCe kejves nsleg penCCegkekemme heosCe Fleeefo
mJehe mes yeejn met$e kenWies~
Fmekes Deveblej Dee"JeW mLeue ceW Gejeke=efleeeW ceW DevegYeeie kee DeuheyenglJe efveheCe kejves nsleg meeob
pemege-kes-keb Fleeefo met$e kes Deefleefje leerve ieeLeeSb kener nQ~ hegvee veJeceW mLeue ceW eeQme" heo Jeeues Glke=
DevegYeeieceneoC[ke kee DeuheyenglJe eefhele kejves nsleg Sees GkekemmeDees Fleeefo eflejsheve met$e kenWies~
Gmekes yeeo oMeJeW mLeue ceW peIeve eeQme" heo Jeeues ceneoC[ke kee keLeve kejves nsleg mebpe-ceCe-oeCe
ceesner Fleeefo leerve ieeLeemet$e met$eeW mes Deefleefje peevevee eeefnS~ lelheeeled ieejnJeW mLeue ceW peIeve mes metef ele eeQme"
heefoke DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg Sees penCCeDees Fleeefohe mes meeeJeve met$e nQ~ Fme ekeej Ske meew
eewnej met$e SJeb n ieeLeeDeeW kes eje ieejn mLeueeW ceW efJeYee keer ieF& en mecegoeeheeleefvekee metef ele keer ieF& nw~
Deye JesoveeYeeJeefJeOeeve kes keLeve keer eefle%ee kes efueS Gmekes DevegeesieejeW kes YesoeW kee eheCe kejves nsleg
eerYetleyeueer Deeeee&Jee& met$e kee DeJeleej kejles nQmet$eeLe&-

Deye JesoveeYeeJeefJeOeeve kee eejbYeerkejCe nes jne nw~ GmeceW leerve Devegeesieej %eeleJe
nQ~~1~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 1

le=leerees ceneefOekeej: /161

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e JesoveeYeeJeefJeOeeveeheCeeeeb YeeJeelegeJf e&Oe: keLeles-veeceYeeJe: mLeeheveeYeeJees

JeYeeJees YeeJeYeeJeMewelf e~ le$e YeeJeMeyoes veeceYeeJees veece~ meodYeeJeemeodYeeJemJehesCe me S<e Fefle DeYesovs e
mebkeefuheleeLe&: mLeeheveeYeeJees veece~ JeYeeJees efefJeOe:-DeeieceJeYeeJees veesDeeieceJeYeeJeesefle~ le$e
YeeJeeeYe=le%eeekeesvegheege DeeieceJeYeeJees veece~ veesDeeieceJeYeeJeefeefJeOe:-%eeekeMejerj-YeeefJe-leodJeefleefje
veesDeeieceJeYeeJeYesovs e~ S<eg %eeekeMejerj-YeeefJe veesDeeieceJeYeeJees %eele SJe~ leodJeefleefje-JeYeeJees efefJeOe:kece&JeYeeJees veeskece&JeYeeJeeself e~ le$e kece&JeYeeJees %eeveeJejCeeefoJekece&Ceeb De%eeveeefomeceglheeoveMeefe%ee&leJe:~
veeskece&JeYeeJees efefJeOe:-meefeeJeYeeJeesefeeJeYeeJee~
le$e kesJeue%eeveoMe&veeefoke: meefeeJeYeeJe:~ DeefeeJeYeeJees efefJeOe:-cetle&JeYeeJeescetle&JeYeeJeesefle~ le$e JeCe&-iebOe-jme-mheMee&efokees cetle&JeYeeJe:~ DeJeieenveeefokeescetle&JeYeeJe:~
YeeJeYeeJees efefJeOe:-Deeiece-veesDeeieceYeeJeYeeJeYesovs e~ le$e YeeJe eeYe=le%eeeke Gheege DeeieceYeeJeYeeJe:~
veesDeeieceYeeJeYeeJees efefJeOe:-leerecevoYeeJees efvepe&jeYeeJeesefle~
De$e keefeoen-leere-cevoleeeeb YeeJemJeheeeeb keLeb YeeJeYeeJeJeheosMe: ?
Deeeee&osJe: een-vewleod JeeJeb, leere-leerelej-leerelece-cebo-cebolej-ceboleceeefoiegCewYee&Jemeeefhe
YeeJeesheuebYeeled~ ve efvepe&jeee YeeJeYeeJelJeceefmeced, mecekelJeeslheefekeeefoYeeJeYeeJewpe&efveleefvepe&jeee GheeejsCe
leoefJejesOeeled~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB JesoveeYeeJe efJeOeeve keer eheCee ceW eej ekeej kee YeeJe kene ieee
nw-veeceYeeJe, mLeeheveeYeeJe, JeYeeJe Deewj YeeJeYeeJe~ GveceW YeeJe en Meyo veeceYeeJe nw~ meodYeeJe ee DemeodYeeJe
mJehe mes Jen en nw Fme ekeej DeYeso mes meefuhele heoeLe& mLeeheveeYeeJe kene peelee nw~ JeYeeJe oes ekeej
kee nw-DeeieceJeYeeJe Deewj veesDeeiece JeYeeJe~ GveceW YeeJeeeYe=le kee peevekeej Gheeesiejefnle peerJe DeeieceJeYeeJe
kenueelee nw~ veesDeeieceJeYeeJe leerve ekeej kee nw-%eeekeMejerj, YeeJeer Deewj leodJeefleefje~ FveceW %eeeke
Mejerj Deewj YeeJeer es veesDeeieceJeYeeJe %eele nQ~ leodJeefleefje veesDeeieceJe YeeJe oes ekeej kee nwkece&JeYeeJe Deewj veeskece&JeYeeJe~ GveceW %eeveeJejCeeefo JekeceeX keer pees De%eeveeefokees GlheVe kejveshe Meefe
nw Jen kece&JeYeeJe kener peeleer nw~ veeskece&JeYeeJe oes ekeej kee nw-meefeeJeYeeJe Deewj DeefeeJeYeeJe~
GveceW kesJeue%eeve Je kesJeueoMe&ve Deeefo meefeeJeYeeJe nQ~ DeefeeJeYeeJe oes ekeej kee nwcetle&JeYeeJe Deewj Decetle&JeYeeJe~ GveceW JeCe&, iebOe, jme Je mheMe& Deeefoke cetle&JeYeeJe nQ~ DeJeieenveeefoke
Decetle&JeYeeJe nQ~
YeeJeYeeJe oes ekeej kee nw-DeeieceYeeJeYeeJe Deewj veesDeeieceYeeJeYeeJe~ FveceW YeeJeeeYe=le kee peevekeej
Gheeesie ege peerJe DeeieceYeeJeYeeJe kene peelee nw~ veesDeeieceYeeJeYeeJe oes ekeej kee nw-leere-cevoYeeJe Deewj
efvepe&jeYeeJe~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efke-peye leerelee Je cebolee YeeJemJehe nQ leye GvnW YeeJeYeeJe veece mes kenvee
kewmes Gefele kene pee mekelee nw?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efke-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke leere, leerelej, leerelece,
cevo, cevolej Deewj cevolece Deeefo iegCeeW kes eje YeeJe kee Yeer YeeJe heeee peelee nw~ efvepe&je kees Yeer YeeJeYeeJehelee
Deefme veneR nw, keeeWefke mecekelJeeslheefe Deeefoke YeeJeYeeJeeW mes GlheVe nesves Jeeueer efvepe&je kes Gheeej mes YeeJeYeeJe
mJehe nesves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~

162 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 2

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e kece&YeeJesve eke=leb, Deves<eeb Jesoveeee: mebyebOeeYeeJeeled~ Jesoveeee YeeJees JesoveeYeeJe:, JesoveeYeeJeme
efJeOeeveb eheCeb JesoveeYeeJeefJeOeeveced~ leefmceved JesoveeYeeJeefJeOeeves Fceeefve $eerCevegeesieejeefCe %eeleJeeefve YeJeefvle~
De$e keefeled efMe<e DeeMebkelesDe DevegeesieejeefCe efkeVe eefheleeefve ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, Mes<ehebeeveecevegeesieejeCeece$ewJe eJesMeeled~
mebeefle JesoveeYeeJeefJeOeeveb efkeceLe&ceeieleced ?
JesoveeJeefJeOeeves peIeveeslke=eefoYesosveeJeieleJeeceeCeeveeb, #es$eefJeOeevesefhe peIeveeslke=eefoYesovs eeJeieleeJeieenveeeceeCeeveeb, keeueefJeOeeves peIeveeslke=eefoYesovs eeJeielekeeueeceeCeeveeceeveeb kece&Ceece%eeveeefokeeeexlheeoveMeefe-efJekeuheeefleheeoveeLe&ceeieleced~
$eeeCeecevegeesieejeCeeb veeceefveoxMeeLe&cegejmet$eceJeleee&les eerceoeeee&YetleyeefueYeejkesCe-

heoceerceebmee meeefceecehheeyengS~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es heoefceleges peIeveeslke=eefoheoeveeb enCeceefmle, Devew: heowj$e

eeespeveeYeeJeeled~ lesvee$e DeLe&heo-JeJemLeeheoeefoheoeveeb enCeb ve YeJeefle, YesoheomewJee$e enCeb efeeles~
heoeveeb ceerceebmee hejer#ee ieJes<eCee heoceerceebmee, S<e: eLeceesefOekeej:~ ne-nefmle-mJeeefcelJeeefoYesosve eeefhe

eneB kece&YeeJe eke=le nw, keeeWefke kece&YeeJe kees es[kej Deewj otmejeW keer Jesovee kee eneB mebyebOe veneR nw~
Jesovee kee YeeJe JesoveeYeeJe, JesoveeYeeJe kee efJeOeeve DeLee&led eheCee JesoveeYeeJe efJeOeeve nw~ Gme JesoveeYeeJe
efJeOeeve ceW es leerve Devegeesieej peeveves eesie nesles nQ~
eneB keesF& efMe<e Mebkee kejlee nw efkeeneB Dee" DevegeesieejeW keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Mes<e heeBe Devegeesieej FvneR ceW eefJe nQ~
Mebkee-DeYeer JesoveeYeeJeefJeOeeve kee DeJeleej efkemeefuees ngDee nw ?
meceeOeeve-JesoveeJeefJeOeeve ceW peIeve Je Glke= Deeefo kes Yeso mes efpeve Dee" keceeX kes JeeceeCe kees
peeve efueee nw, #es$eefJeOeeve ceW peIeve Je Glke= Deeefo kes YesoeW mes efpevekee DeJeieenvee eceeCe peevee pee egkee nw, leLee
keeue efJeOeeve ceW efpevekee peIeve Je Glke= Deeefo kes YesoeW mes keeueeceeCe %eele nes egkee nw, Gve Dee" keceeX keer
De%eeveeefo keeeeX keer Glheeoke Meefe kes efJekeuheeW keer eheCee kejves kes efuees JesoveeYeeJeefJeOeeve kee DeJeleej ngDee nw~
Deye leerveeW DevegeesieejeW kes veeceefveoxMe kejves nsleg eer Deeeee&Yetleyeueer Yeejke kes eje Gejmet$e DeJeleefjle
efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

heoceerceebmee, mJeeefcelJe SJeb DeuheyenglJe es leerve Devegeesieej nQ~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW kens iees heo Meyo mes peIeve Je Glke= Deeefo heoeW kee
enCe efkeee ieee nw, keeeWefke DeveheoeW kee eneB keesF& eeespeve veneR nQ~ Fmeefuees eneB DeLe&heo Je JeJemLeeheo
Deeefoke heoeW kee enCe veneR neslee nw, efkevleg Yeso heo kee ner enCe efkeee peelee nw~ heoeW keer ceerceebmee DeLee&led

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 3

le=leerees ceneefOekeej: /163

mJeeefcelJeb yengekeejb lee&ehf e De$e kece&YeeJemJeeefcelJeb ewJe ie=nerleJeb, DevewjefOekeejeYeeJeeled, SJeb efleerecevegeesieejb~
DeuheyenglJeceefhe eeefhe JeeefoYesosveeveskeefJeOeb lee&efhe De$e kece&YeeJeeuheyenglJemewJe enCeb kele&Jeb, Devewj$e
eeespeveeYeeJeeled, SJeb le=leereceefveeesieejced~ SJeceefmceved ebLes SlewefeefYejvegeesieejw: YeeJeeheCeeb keefj<eefvle
Deeeee&osJee:~
SJeb eLecemLeues JesoveeYeeJeefJeOeeveme YesoveeceefveheCehejb met$eeb ieleced~
DeOegvee heoceerceebmeeeeb YeeJeehes#eee %eeveeJejCeJesoveeslke=eefoeMvehesCe eerceodYetleyeefuemetefjJeexCe met$eceJeleee&les-

heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee efkeceCegkekemmee

eEke penCCee efkecepenCCee ?~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleod osMeeceMe&kemet$eceefmle, lesveeves<eeb veJeeveeb heoeveeb metekeb YeJeefle~ lesve

meJe&heoeveeb meceemeeeeesoMe YeJeefvle~ leeLee-efkeceglke=e Feb %eeveeJejCeereJesovee, efkeceveglke=e efkeb peIevee
efkecepeIevee efkeb meeefokee efkeceveeefokee efkeb OegJee efkeceOegJee efkeceespee efkeb egicee efkeceescee eEke efJeefMee efkeb
vees-Deesce veesefJeefMee Fefle~ hegve: De$e Skewkeb heoceeefele eoMeYebieelcekeeefve Deveeefve $eeesoMe he=emet$eeeefCe
efveueerveeefve~ leeveefhe Slesve met$esCe metefeleeefve YeJeefvle~ leleelego&Meeveeb he=emet$eeCeeb meJe&Yebiemeceeme:
SkeesvemehleefleMelecee$e Fefle yeesJe: (169)~

hejer#ee ee ieJes<eCee kee veece heoceerceebmee nw, en eLece DeefOekeej nw~ Iees[e Je neLeer Deeefo mebyebOeer mJeeefcelJe kes
Yeso mes eeefhe mJeeefcelJe yengle ekeej kee nw, lees Yeer eneB kece&YeeJe kes mJeeefcelJe kee ner enCe kejvee eeefnes,
keeeWefke Deewj otmejeW kee eneB DeefOekeej veneR nw, en otmeje Devegeesieej nw~ DeuheyenglJe Yeer eeefhe Jeeefo kes
Yeso mes Deveske ekeej kee nw lees Yeer eneb kece&YeeJe kes DeuheyenglJe kee ner enCe kejvee eeefnes, keeeWefke otmejs
DeuheyenglJeeW kee eneB eeespeve veneR nw, en le=leere Devegeesieej nw~ Fme ekeej Fme ebLe ceW Fve leerve DevegeesieejeW
kes eje Deeeee&osJe YeeJeeheCee kejWies~
Fme ekeej mes eLecemLeue ceW JesoveeYeeJeefJeOeeve kes Yeso efveheCe kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Deye heoceerceebmee ceW YeeJe keer Dehes#ee %eeveeJejCe Jesovee kes Glke= Deeefo eMvehe mes eerYetleyeueer Deeeee&
met$e kee DeJeleej kejles nQmet$eeLe&-

heoceerceebmee ceW %eeveeJejCeereJesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw, keee Deveglke=
nw, keee peIeve nw Deewj keee DepeIeve nw ?~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e osMeeceMe&ke nw, FmeefueS Jen Deve veew heoeW kee meteke neslee nw~
FmeefueS meye heoeW kee eesie (49) lesjn neslee nw~ Jen Fme ekeej nw-Ge %eeveeJejCeere Jesovee keee Glke=
nw ? keee Deveglke= nw ? keee peIeve nw ? keee DepeIeve nw ? keee meeefo nw ? keee Deveeefo nw ? keee OegJe nw?
keee DeOegJe nw? keee Deespe nw ? keee egice nw ? keee Deesce nw ? keee efJeefMe nw? Deewj keee veesDeesce veesefJeefMe
nw ? efhej Fme met$e ceW Ske-Ske heo kee Deeee kejkes yeejnYebie mJehe Deve lesjn he=emet$e ieefYe&le nQ~ Jes Yeer
Fmeer met$e mes metefele nQ~ Fme keejCe eewon he=emet$eeW kes meye YebieeW kee pees[ Ske meew Gvenej mecePevee eeefnS~

164 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee$e eLecemet$emeeLe&eheCeeLe osMeeceMe&keYeeJesve Gejmet$eceJeleee&les-

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee penCCee DepenCCee Jee~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e %eeveeJejCeeremeeceeves efves Deespeheob veeefmle, mhe&kex<eg Jeie&Ceemeg,

DeefJeYeeieeeflesos<eg e ke=leegiceYeeJemewJe GheuebYeeled~
keLece$eceveeefoheome mebYeJe: ?
vewleled, %eeveeJejCeereYeeJemeeceeves efves DeveeefokelJeeefJejesOeeled~ ve e meeefokeheomeeYeeJe:, efJeMes<esefhe&les
lemeehegheuebYeeled~ ve e OeJg elJeeYeeJe: meeceeveehe&Ceeeeb leogheuebYeeled~ ve eeOeJg elJemeeYeeJe:, DevegYeeieefJeMes<eehe&Ceeeeb
efJeefMewkepeerJeehe&Ceeeeb eeOegJelJeoMe&veeled~ lele: eLecemet$eb eoMeYebieelcekeb Fefle Jeced (12)~
hegvees efleerehe=emet$eeLe& Geles~ leeLee-Glke=evegYeeie Jesovee meeod peIevee, peIeveeogheefjcemeJe&efJekeuheeveecepeIeves oMe&veeled~ meelmeeefokee, Deveglke=evegYeeies efmLeleme Glke=evegYeeieeslhees:~ Glke=heome
DeveeefolJeb veeefmle, veeveepeerJeehe&Ceeeeb Deefhe Glke=heomeevlejoMe&veeled~ meeoOegJee, GlheVeeslke=heome efveecesve
efJeveeMeoMe&veeled~ Glke=heome OegJelJeb veeefmle, veeveepeerJeehe&Ceeeeceefhe Glke=heoefJeveeMeoMe&veeled~ meeod egicee,
Glke=evegYeeiemhe&ke-Jeie&CeeefJeYeeieeeflesos<eg ke=leegicemebKeeee SJe GheuebYeeled~ meeVeesce-veesefJeefMee,
SkeefJekeuhes Glke=evegYeeies Je=efneveesjYeeJeeled~ SJeceglke=heob hebeefJekeuheelcekeced 5~

Deye eneB eLece met$e kes DeLe& keer eheCee kejves nsleg osMeeceMe&ke YeeJe mes Gej met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Ge %eeveeJejCeere Jesovee Glke= Yeer nesleer nw, Deveglke= Yeer nesleer nw, peIeve Yeer
nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer nesleer nw~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB %eeveeJejCeere meeceeve keer efJeJe#ee kejves hej Deespe heo veneR nw,
keeeWefke mheOe&keeW, Jeie&CeeDeeW Deewj DeefJeYeeieeeflesoeW ceW ke=leegiceYeeJe ner heeee peelee nw~
Mebkee-eneB Deveeefo heo keer mecYeeJevee kewmes nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke %eeveeJejCeere YeeJe meeceeve keer efJeJe#ee nesves hej Gmekes Deveeefo nesves
ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
meeefo heo kee Yeer eneB DeYeeJe veneR nw, keeeWefke efJeMes<e keer efJeJe#ee kejves hej Jen Yeer heeee peelee nw~ OegJe
heo kee Yeer DeYeeJe veneR nw, keeeWefke meeceeve keer cegKelee nesves hej Jen Yeer heeee peelee nw~ DeOegJe heo kee Yeer
DeYeeJe veneR nw, keeeWefke DevegYeeieefJeMes<e keer DeLeJee efJeefMe Ske peerJe keer efJeJe#ee kejves hej DeOegJehevee osKee
peelee nw~ Fme keejCe eLece met$e yeejn (12) Yebie mJehe nw, Ssmee mecePevee eeefnes~
hegve: efleere he=emet$e kee DeLe& kene peelee nw~ Jen Fme ekeej nw-Glke= DevegYeeieJesovee keLebefeled
peIeve nw, keeeWefke DepeIeve heo ceW peIeve mes Deeies kes meYeer efJekeuhe osKes peeles nQ~ keLebefeled meeefo nw, keeeWefke
Deveglke= DevegYeeie ceW efmLele peerJe kes Glke= DevegYeeie GlheVe neslee nw~ Glke= heo kes Deveeefohevee veneR nw,
keeeWefke veevee peerJeeW keer efJeJe#ee nesves hej Yeer Glke= heo kee Devlej osKee peelee nw~ keLebefeled DeOegJe nw, keeeWefke
GlheVe ngS Glke= heo kee efveece mes efJeveeMe osKee peelee nw~ Glke= heo kes OegJehevee veneR nw, keeeWefke veevee peerJeeW
keer efJeJe#ee nesves hej Yeer Glke= heo kee efJeveeMe osKee peelee nw~ keLebefeled egice nw, keeeWefke Glke= DevegYeeiemJehe
mheOe&keeW, Jeie&CeeDeeW Deewj DeefJeYeeieeeflesoeW ceW ke=leegice mebKee ner heeeer peeleer nw~ keLebefeled veesDeesce-veesefJeefMe

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 4

le=leerees ceneefOekeej: /165

mebeefle le=leerehe=emet$emeeLe& GelesleeLee-%eeveeJejCeereeveglke=Jesovee meeod peIevee, Glke=eoOemlevemeJe&efJekeuhes<eg Deveglke=mebef%eles<eg

peIevemeeefhe eJesMeoMe&veeled~ meeopeIevee, peIeveeogheefjceefJekeuhes<eg DepeIevemebef%eles<eg Deveglke=heomeeefhe
eJesMeoMe&veeled~ meelmeeefokee, Deveglke=heoefJeMes<eb eleerleeefoYeeJeoMe&veeled~ meeoveeefokee, Deveglke=meeceeveehe&Ceeeeb
DeeefoYeeJeevegheuebYeeled~ meeod OegJ ee, Deveglke=meeceevesefhe&les efJeveeMeevegheuebYeeled~ meeoOeJg ee, Deveglke=heoefJeMes<esefhe&les
meJee&veglke=heoefJeMes<eeCeeb efJeveeMeoMe&veeled~ meeod egicee, meJee&veglke=efJeMes<eieleevegYeeiemhe&ke-Jeie&CeeDeefJeYeeieeefleso<s eg ke=leegicemebKeeee GheuebYeeled~ meeoescee, keeC[keIeelesveeveglke=heoefJeMes<eme neefveoMe&veeled~
meeod efJeefMee, yebOesveevegYeeieJe=e
f oMe&veeled~ meeVeesce-veeseJf eefMee, keg$eeefhe Deveglke=heoefJeMes<eme Je=e
f neveesjvegheuebYeeled~ SJeb Deveglke=heob, oMeefJekeuheelcekeb YeJeefle 10~
mebeefle elegLe&he=emet$eme eheCee Geles~ leeLee-peIeve%eeveeJejCeereJesovee meeoveglke=e, Glke=eoOemleveefJekeuhesveglke=mebe%f eles peIevemeeefhe mebYeJeeled~ meelmeeefokee, DepeIeveheoeod peIeveheomeeslheefeoMe&veeled~
DeveeefokeYeeJees veeefmle, meJe&keeueb peIeveheosvewJeeJeefmLelepeerJeevegheuebYeeled~ meeoOegJee, DepeIeveheoeod
peIeveheoeslhees:~ peIeveme OegJeYeeJees veeefmle, peIeveheos ewJe meJe&keeueceJeefmLelepeerJeevegheuebYeeled~ meeodegicee,
peIeveevegYeeiemhe&keJeie&CeeefJeYeeieeeflesoeveeb ke=leegicemebKeeveecegheuebYeeled~ Deespeheob veeefmle~ meeod veesce-

nw, keeeWefke Ske efJekeuhe mJehe Glke= DevegYeeie ceW Je=ef Je neefve kee DeYeeJe nw~ Fme ekeej Glke= heo heeBe
efJekeuhe mJehe nw~
Deye le=leere he=emet$e kee DeLe& kenles nQ~
Jen Fme ekeej nw-%eeveeJejCeere keer Deveglke= Jesovee keLebefeled peIeve nw, keeeWefke Glke= mes veeres kes
Deveglke= meb%ee Jeeues meye efJekeuheeW ceW peIeve heo kee Yeer eJesMe osKee peelee nw~ keLebefeled DepeIeve nw, keeeWefke
peIeve mes Thej kes DepeIeve meb%eeJeeues mecemle efJekeuheeW ceW Deveglke= heo kee Yeer eJesMe osKee peelee nw~
keLebefeled meeefo nw, keeeWefke Deveglke= heo efJeMes<e keer Dehes#ee Gmekes meeefolee osKeer peeleer nw~ keLebefeled Deveeefo nw,
keeeWefke Deveglke= meeceeve keer efJeJe#ee nesves hej meeefolee veneR heeeer peeleer nw~ keLebefeled OegJe nw, keeeWefke Deveglke=
meeceeve keer efJeJe#ee nesves hej efJeveeMe veneR osKee peelee nw~ keLebefeled DeOegJe nw, keeeWefke Deveglke= heoefJeMes<e keer
efJeJe#ee nesves hej meye Deveglke= heoefJeMes<eeW kee efJeveeMe osKee peelee nw~ keLebefeled egice nw, keeeWefke meye Deveglke=
efJeMes<eeW ceW jnves Jeeues DevegYeeie mheOe&keeW, Jeie&CeeDeeW Deewj DeefJeYeeie eeflesoeW ceW ke=leegice mebKee heeeer peeleer nw~
keLebefeled Deesce nw, keeeWefke keeC[keIeele mes Deveglke= heoefJeMes<e keer neefve osKeer peeleer nw~ keLebefeled efJeefMe nw,
keeeWefke yebOe mes DevegYeeie keer Je=ef osKeer peeleer nw~ keLebefeled veesDeesce-veesefJeefMe nQ, keeeWefke keneR hej Deveglke=
heoefJeMes<e keer Je=ef Je neefve veneR heeeer peeleer nw~ Fme ekeej Deveglke= heo ome (10) Yesohe neslee nw~
Deye elegLe& he=emet$e keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwpeIeve %eeveeJejCeereJesovee keLebef eled Deveglke= nw, keeeWekf e Glke= mes veeres kes Deveglke= meb%eeJeeues efJekeuhe ceW
peIeve heo keer Yeer mecYeeJevee nw~ keLebef eled meeefo nw, keeeWekf e DepeIeve heo mes peIeve heo keer Glheefe osKeer peeleer nw~
Deveeefolee veneR nw, keeeWekf e meoe kesJeue peIeve heo kes meeLe jnves Jeeues peerJe veneR heees peeles nQ~ keLebef eled DeOegJg e nw,
keeeWekf e DepeIeve heo mes peIeve heo GlheVe neslee nw~ peIeve heo kes OeJg elee veneR nw, keeeWekf e peIeve heo ceW ner meoe
peerJeeW kee DeJemLeeve veneR heeee peelee~ keLebef eled egice nw, keeeWekf e peIeve DevegYeeie mebyebOeer mheOe&keeW, Jeie&CeeDeeW Deewj

166 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veesefJeefMee Jeef&les neefheles e peIevelJeeYeeJeeled~ SJeb peIeveheob hebeefJekeuheelcekeb 5~

mebeefle hebecehe=emet$emeeLe& Geles~ leeLee-%eeveeJejCeeremeepeIeveJesovee meeoglke=e, meeoveglke=e,
Sleees& ees: heoeesmle$eevegheuebYeeled~ meelmeeefokee, DepeIeveheoefJeMes<eb eleerle meeefokelJeoMe&veeled~ meeoveeefokee,
DepeIeveheomeeceeveb eleerleeosjYeeJeeled~ meeod OeJg ee, DepeIeveheomeeceeveme ef$e<Jeefhe keeues<eg efJeveeMeeYeeJeeled~
meeoOegJee, DepeIeveheoefJeMes<eb eleerle efJeveeMeoMe&veeled~ meeod egicee, DepeIeveevegYeeiemhe&keJeie&CeeefJeYeeieeeflesos<eg ke=leegicemebKeeeeewJeesheuebYeeled~ meeoescee, neeqhelesefhe DepeIevelJeoMe&veeled~ meeod
efJeefMee, Jeef&lesefhe leogheuebYeeled~ meeod veesce-veesefJeefMee, Je=efneefveYeeb efJeveeJeefmLeleepeIeveevegYeeieoMe&veeled~
SJecepeIeveheob oMeefJeuheelcekeb YeJeefle 10~
mebeefle <ehe=emet$eb eleerleeLe&eheCee efeeles~ leeLee-%eeveeJejCeereme meeefoJesovee meeoglke=e
meeoveglke=e meeod peIevee meeopeIevee~ meeoveeefokee veeveepeerhes#eeeeb meeefolJesveeefhe DeeefoYeeJeevegheuebYeeled~
meeod OegJee, veeveepeerJeeved eleerle meJe&keeues<eg meeefolJeoMe&veeled~ meeoOegJee, meeefoYeeJeceeheVeevegYeeieme
efJeveeMeoMe&veeled~ meeod egicee, DevegYeeies mhe&keJeie&CeeefJeYeeieeeflesos<eg ef$e<Jeefhe keeues<eg ke=leegiceYeeJemewJe
oMe&veeled~ meeoescee, neefhelesefhe meeefolJeoMe&veeled~ meeod efJeefMee, Jeefl& esefhe leogheuebYeeled~ meeVeesce-veeseJf eefMee,
Je=efneefveYeeb efJeveeefhe leoJemLeeveoMe&veeled~ SJeb meeefokeheoceskeeoMeefJekeuheb YeJeefle 11~

DeefJeYeeieeeflesoeW keer ke=leegice mebKeeSb heeeer peeleer nQ~ Deespeheo veneR nw~ keLebef eled veesDeesce veeseJf eefMe nw, keeeWekf e
Je=e
f Je neefve kes nesves hej peIevehevee veneR jn mekelee~ Fme ekeej peIeve heo heeBe (5) Yeso mJehe nw~
Deye heeBeJeW he=e met$e kee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nw-%eeveeJejCeere keer DepeIeve Jesovee keLebef eled
Glke= nw Deewj keLebef eled Deveglke= nw, keeeWekf e GmecesW es oesveeW heo heees peeles nQ~ keLebef eled meeefo nw, keeeWekf e DepeIeve
heoefJeMes<e keer Dehes#ee meeefolee osKeer peeleer nw~ keLebef eled Deveeefo nw, keeeWekf e DepeIeve heo meeceeve keer Dehes#ee Deeefo
kee DeYeeJe nw~ keLebef eled OegJ e nw, keeeWekf e DepeIeve heo meeceeve keer Dehes#ee leerveeW ner keeueeW ceW Gmekee efJeveeMe veneR
osKee peelee nw~ keLebef eled DeOegJ e nw, keeeWekf e DepeIeve heo efJeMes<e keer Dehes#ee Gmekee efJeveeMe osKee peelee nw~ keLebef eled
egice nw, keeeWekf e DepeIeve DevegYeeie kes mheOe&keeW, Jeie&CeeDeeW Deewj DeefJeYeeieeeflesoeW keer ke=leegice mebKee heeeer peeleer
nw~ keLebef eled Deesce nw, keeeWekf e neefve kes nesves hej Yeer DepeIevelee osKeer peeleer nw~ keLebef eled efJeefMe nw, keeeWekf e Je=e
f kes
nesves hej Yeer DepeIevelee osKeer peeleer nw~ keLebef eled veesDeesce-veeseJf eefMe nw, keeeWekf e Je=e
f Je neefve kes nesves kes efyevee
DepeIeve DevegYeeie kee DeJemLeeve osKee peelee nw~ Fme ekeej DepeIeve heo ome (10) Yeso mJehe nw~
Deye "s he=emet$e kee Deeee kejkes DeLe&eheCee keer peeleer nw~ Jen Fme ekeej nw%eeveeJejCeere keer meeefo Jesovee keLebefeled Glke= nw, keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled peIeve nw Je keLebefeled
DepeIeve nw~ keLebefeled Deveeefo nw, keeeWefke veevee peerJeeW keer Dehes#ee meeefo mJehe mes Yeer DeeefoYeeJe veneR heeee
peelee~ keLebefeled OegJe nw keeeWefke veevee peerJeeW keer Dehes#ee kejkes meye keeue ceW Gmekeer meeefolee osKeer peeleer nw~
keLebefeled DeOeggJe nw, keeeWefke meeefolee kees eehle DevegYeeie kee efJeveeMe osKee peelee nw~ keLebefeled egice nw, keeeWefke
leerveeW ner keeueeW ceW DevegYeeie kes mheOe&keeW, Jeie&CeeDeeW Deewj DeefJeYeeieeeflesoeW ceW ke=leegicelee ner osKeer peeleer nw~
keLebefeled Deesce nw, keeeWefke neefve kes nesves hej Yeer meeefolee heeeer peeleer nw~ keLebefeled efJeefMe nw, keeeWefke Je=ef kes
nesves hej Yeer meeefolee heeeer peeleer nw~ keLebefeled Jen veesDeesce-veesefJeefMe nw, keeeWefke Je=ef Je neefve kes efyevee Yeer
Gmekee DeJemLeeve osKee peelee nw~ Fme ekeej meeefoheo ieejn (11) Yesohe neslee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 4

le=leerees ceneefOekeej: /167

mebeefle mehlecehe=emet$eb eleerleeLe&eheCee efeeles~ leeLee-Deveeefoke%eeveeJejCeereJesovee meeoglke=e

meeoveglke=e meeod peIevee meeopeIevee~ meelmeeefokee, %eeveeJejCeereevegYeeieb eleerle meeefolJeoMe&veeled~
meeod OegJee, DevegYeeiemeeceeveme efJeveeMeeYeeJeeled~ meeoOegJee, leefMes<eb eleerle efJeveeMeoMe&veeled~ meeod
egicee, meeoescee meeod efJeefMee meeVeesce-veesefJeefMee~ SJeceveeefokeheoceskeeoMeefJekeuheb YeJeefle 11~~
mebeefle Decehe=emet$eb eleerle DeLe&eheCeb keefj<eefvle~ leeLee-OeJg e%eeveeJejCeereYeeJeJesovee meeoglke=e
meeoveglke=e meeod peIevee meeopeIevee meelmeeefokee meeoveeefokee meeod OegJee meeoOegJee meeod egicee
meeoescee meeod efJeefMee meeVeesce-veesefJeefMee~ SJeb OegJeheoceskeeoMeefJeOeb YeJeefle 11~
mebeefle veJecehe=emet$eb eleerle DeLe&eheCeb keefj<eefvle~ leeLee-DeOeJg e%eeveeJejCeereYeeJeJesovee meeoglke=e
meeoveglke=e meeod peIevee meeopeIevee meelmeeefokee meeoveeefokee, veeveepeerJes<eg DeveeefomJehesCeeOegJelJeoMe&veeled~ meeod OegJee efJeMes<emeeYeeJesveeOegJemeevegYeeieme meeceeveYeeJesve OegJelJeoMe&veeled~ meeod egicee meeoescee
meeod efJeefMee meeVeesce-veesefJeefMee~ SJeceOegJeheob SkeeoMe efJekeuheb YeJeefle 11~
oMecehe=emet$eb eleerleeLe&eheCeb keefj<evleeeee&oJs ee:~ leeLee-egice%eeveeJejCeereYeeJeJesovee meeoglke=e
meeoveglke=e meeod peIevee meeopeIevee meelmeeefokee meeoveeefokee meeod OeJg ee meeoOegJ ee meeoescee meeod
efJeefMee meeod veesce-veesefJeefMee~ SJeb egiceheob SkeeoMeefJekeuheb YeJeefle 11~

Deye meeleJeW he=emet$e keer Dehes#ee kejkes DeLe& keer eheCee keer peeleer nw~ Jen Fme ekeej nwDeveeefo %eeveeJejCeJesovee keLebefeled Glke= nw, keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled peIeve nw Je keLebefeled
DepeIeve nw~ keLebefeled meeefo nw, keeeWefke %eeveeJejCeere kece& kes DevegYeeie efJeMes<e kee Deeee kejkes meeefolee osKeer
peeleer nw~ keLebefeled OegJe nw, keeeWefke DevegYeeiemeeceeve kee keYeer efJeveeMe veneR neslee~ keLebefeled DeOegJe nw, keeeWefke
DevegYeeie efJeMes<e keer Dehes#ee Gmekee efJeveeMe osKee peelee nw~ keLebefeled egice nw, keLebefeled Deesce nw, keLebefeled
efJeefMe nw Je keLebefeled veesDeesce-veesefJeefMe nw~ Fme ekeej Deveeefo heo ieejn (11) Yesohe neslee nw~
Deye Dee"JeW he=emet$e kee Deeee kejkes DeLe&eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwOegJe %eeveeJejCeere YeeJe Jesovee keLebefeled Glke= nw, keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled peIeve nw keLebefeled
DepeIeve nw, keLebefeled meeefo nw, keLebefeled Deveeefo nw, keLebefeled OegJe nw, keLebefeled DeOegJe nw, keLebefeled egice nw,
keLebefeled Deesce nw, keLebefeled efJeefMe nw Je keLebefeled vees Deesce-veesefJeefMe nw~ Fme ekeej OegJe heo ieejn (11)
ekeej kee neslee nw~
Deye veewJeW he=emet$e kee Deeee kej DeLe& eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw-DeOegJe %eeveeJejCeere
Jesovee keLebefeled Glke= nw, keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled peIeve nw, keLebefeled DepeIeve nw, keLebefeled meeefo nw
Je keLebefeled Deveeefo nw, keeeWefke veevee peerJeeW ceW Deveeefo mJehe mes DeOegJelee heeeer peeleer nw~ keLebefeled OegJe nw,
keeeWefke efJeMes<e keer efJeJe#ee ve nesves mes DeOegJe DevegYeeie keer meeceevehe mes OeggJelee osKeer peeleer nw~ keLebefeled egice
nw, keLebefeled Deesce nw, keLebefeled efJeefMe nw Deewj keLebefeled veesDeesce-veesefJeefMe nw~ Fme ekeej DeOegJe heo ieejn
(11) efJekeuhehe neslee nw~
omeJeW he=emet$e kee Deeee kej Deeeee&osJe DeLe&eheCee kejles nQ~ JeF Fme ekeej nwegice %eeveeJejCeere YeeJeJesovee keLebefeled Glke= nw, keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled peIeve nw, keLebefeled
DepeIeve nw, keLebef eled meeefo nw, keLebef eled Deveeefo nw, keLebef eled OeJg e nw, keLebef eled DeOegJ e nw, keLebef eled Deesce nw, keLebef eled
efJeefMe nw Deewj keLebef eled veesDeesce-veeseJf eefMe nw~ Fme ekeej egice heo ieejn (11) efJekeuhehe neslee nw~

168 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle SkeeoMehe=emet$emeeLe& Geles, veeefmle, DevegYeeies DeespemebKeeYeeJeeled~

mebeefle eoMehe=emet$emeeLe& Geles~ leeLeeDeesce%eeveeJejCeereYeeJeJesovee meeoveglke=e meeopeIevee meeled meeefokee meeoveeefokee meeod OegJee
meeoOegJee meeod egicee~ SJeb Deesceheob mehleefJekeuheb YeJeefle 7~
mebeefle $eeesoMecehe=emet$eb YeefCe<evleeeee&oJs ee:~ leeLee-efJeefMe%eeveeJejCeereYeeJeJesovee meeoveglke=e
meeopeIevee meelmeeefokee meeoveeefokee meeod OegJee meeoOegJee meeod egicee~ SJeb efJeefMeheob mehleefJekeuheb
YeJeefle 7~
mebeefle elegoM& ecehe=emet$eeLe YeefCe<evleeeee&oJs ee:~ leeLee-veesce-veeseJf eefMee %eeveeJejCeereYeeJeJesoveemeeoglke=e meeoveglke=e meeod peIevee meeopeIevee meelmeeefokee meeoveeefokee meeod OegJee meeoOegJee
meeod egicee~ SJeb veesce-veesefJeefMeheob veJeefJekeuheb YeJeefle 9~
De$e meJe&met$eYebieebkemebees Jee YeJeefvle12~5~10~5~10~11~11~11~11~11 (01) 7~7~9~
Geb e ieeLeeeeceefheyeejme heCe ome heCe ome hebeskekeejme e mee mee CeJe~
ogefJenCeeienCeueerCee
hegemegebkemebefoer1~~

Deye ieejnJeW he=emet$e kee DeLe& kenles nQ efke Jen veneR nw, keeeWekf e DevegYeeie ceW Deespe mebKee mecYeJe veneR nw~
Deye yeejnJeW he=emet$e kee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nw-Deesce %eeveeJejCeere YeeJe Jesovee keLebefeled
Deveglke= nw, keLebefeled DepeIeve nw, keLebefeled meeefo nw, keLebefeled Deveeefo nw, keLebefeled OegJe nw, keLebefeled DeOegJe
nw Deewj keLebefeled egice nw~ Fme ekeej Deesce heo meele (7) efJekeuhehe nw~
Deye lesjnJeW he=emet$e kee DeLe& Deeeee&osJe kenles nw~ Jen Fme ekeej nw-efJeefMe %eeveeJejCeere YeeJe
Jesovee keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled DepeIeve nw, keLebefeled meeefo nw, keLebefeled Deveeefo nw, keLebefeled OegJe nw,
keLebefeled DeOegJe nw Deewj keLebefeled egice nw~ Fme ekeej efJeefMe heo meele (7) efJekeuhe he nw~
Deye eewonJeW he=emet$e kee DeLe& Deeeee&osJe kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwveesDeesce-veesefJeefMe %eeveeJejCeere YeeJeJesovee keLebefeled Glke= nw, keLebefeled Deveglke= nw, keLebefeled peIeve
nw, keLebefeled DepeIeve nw, keLebefeled meeefoke nw, keLebefeled Deveeefoke nw, keLebefeled OegJe nw, keLebefeled DeOegJe nw,
keLebefeled egice nQ~ Fme ekeej veesDeesce-veesefJeefMe heo veew (9) Yesohe nw~
eneB meye met$eeW kes YebieeW kes DebkeeW keer mebef osKeW125105101111111111(0)779 nw~
Fmekees ieeLee kes eje Yeer yeleeee nwyeejme heCe ome heCe ome hebeskekeejme e mee mee CeJe~
ogefJenCeeienCeueerCee
hegemegebkemebefoer~~1~~
ieeLeeLe&-yeejn, heeBe, ome, heeBe, ome, heeBe mLeeveeW ceW ieejn, meele-meele Deewj veew, Fme ekeej oesveeW
veeeW keer Dehes#ee en he=emet$eeW kes DebkeeW keer mebef nw~~1~~
1. <edKeb[eiece, OeJeueeerkee meceefvJele, heg. 12 he=. 11~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 5

le=leerees ceneefOekeej: /169

De$e efJeMes<eeLe&: keLeles-De$e JesoveeYeeJeefJeOeeves $eerCevegeesieejeefCe keefLeleeefve meefvle-heoceerceebmeemJeeefcelJeceuheyenglJeb e~ Glke=eefoheowJexoveeYeeJeefJeOeeveme ees efJeeej: efeeles mewJe heoceerceebmee veece~ De$e met$es
Glke=eveglke=peIeveepeIeveeveeb elegCee heoeveecesJe efveoxMeesefmle efkevleg JeerjmesvemJeeefcevee SYe: metef eleeefve veJeheoeveefhe efveieefoleeefve Jele&vles~ meJex efceefuelJee Sles $eeesoMeheoeefve YeJeefvle~ les<Jeefhe Skewkeheoeveeefele Mes<eheoeveeb
efJeeee&ceeCes SkeesvemehleleefOekeMeleheoeefve YeJeefvle~ mebele$e %eeveeJejCeereYeeJeJesoveeceerceebmee emlegleeefmle~
mebeefle Mes<ekece&Ceeb heoeheCeekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCnb kecceeCeb~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme heoceerceebmee eefhelee leLewJe mehleeveeb kece&Ceeceefhe

eheefeleJeeefmle~
SJeb heoceerceebmeeveeceeLeceYesoeefleheeovelJesve met$e$eeb ieleced~
Flees efJeMes<e:-SkeeoMeceleerLekej eereseebmeveeLepevceYetefceefmebnhegee&ceeiele1 efpevecebefojefpeveeeflecee:
JeefvolJeees eefleeheceeveeb SkeeoMehegesegib eeefleceeb e efJeueeskee eYeJeced~ hegvee DeceleerLe&kejeerebeYeveeLeme
pevceYetefceevhegee2 meceeiele pevceYetefceJeboveeb ke=eflekece&efJeefOehetJe&keb Dekee<e&ced~ Slee JeejeCemeer-efmebnhegjerevhegjer-pevceYetcee: eercelmegheee&heee&veeLe-eseebmeveeLe-ebeYeYeieJevleesefhe Demceekeb mJeMegelceleJeeehleLe

eneB efJeMes<eeLe& kenles nQ-Jesovee YeeJe efJeOeeve ceW eneB leerve DeefOekeejeW kes eje keLeve efkeee ieee nw~ Jes
leerve Devegeesieej es nQ-heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe~ Glke= Deeefo heoeW kes eje JesoveeYeeJe
efJeOeeve kes efJeeej kee veece ner heoceerceebmee nw~ eneb met$e ceW Glke=, Deveglke=, peIeve Deewj DepeIeve Fve eej
heoeW kee ner efveoxMe efkeee nw~ efkevleg Jeerjmesve mJeeceer ves Fvemes metefele nesves Jeeues veew heo Deewj efieveeS nQ~ Dele: es
kegue lesjn heo nesles nQ~ GmeceW Yeer FveceW mes Ske-Ske heo kes Deeee mes Mes<e heoeW kee efJeeej kejves hej kegue
169 heo nessles nQ~ Fme ekeej eneB %eeveeJejCeere YeeJe Jesovee keer ceerceebmee emlegle keer ieF& nw~
Deye Mes<e keceeX keer heo eheCee kee keLeve kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW heoeheCee kejveer eeefnS~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kes heoeW keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Mes<e
meele keceeX kes heoeW keer eheCee kejveer eeefnS~
Fme ekeej heoceerceebmee veecekes eLece Yeso kee eefleheeove kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~
eneB efJeMes<e yeele kener peeleer nwieejJeW leerLekej eereseebmeveeLe keer pevceYetefce efmebnhegjer ceW Deekej efpevecebefoj Deewj efpeveeeflecee keer Jebovee
kejkes Deeies eefleefle nesves Jeeueer eefleceeDeeW keer Deewj ieejn heg Gegbie eeflecee kees osKekej cegPes Deleble n<e& kee
DevegYeJe ngDee~ hegve: Dee"JeW leerLekej eer ebeYeg YeieJeeve keer pevceYetefce ebhegjer ceW hengBekej ke=eflekece&
efJeefOehetJe&ke pevceYetefce leerLe& Jebovee efkeee~ es JeejeCemeer, efmebnhegjer, evhegjer veeceke pevceYetefceeeB SJeb JeneB pevces
eerceeved leerLekej megheee&veeLe, heee&veeLe, eseebmeveeLe SJeb ebeYe YeieJeeved cesjs efvepeMegelce leJe keer eeefhle nsleg,
1. ceeie&Meer<ex ke=<Ceehebeceeb (25-11-02)~ 2. ceeie&Meer<ex ke=<Ceemehleceeb (27-11-02)

170 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 6

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

MeevleLe meJe&hegeflegefJe=deLe YeJeseg:~ kegC[uehegjeree$ee eeefhe efveefJe&Ivee YeJesefoefle YeeJeeecens~

SJeb DeespeeefOekeejieefYe&leheoceerceebmeeveeceeefOekeejb meceehleced~
DeOegvee mJeeefcelJeYesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meeefceeb ogefJenb penCCeheos Gkekemmeheos~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e heo Meyo: mLeeveeLex Je:~ peIeveheos Skeb mJeeefcelJeceglke=heos efleereb

SJeb mJeeefcelJeb efefJeOeb %eeleJeb~
DepeIeveeveglke=heoeYeeb men elegefJe&Oeb efkeVe YeCeles ?
vewleod JeeJeb, efkeb ee$ewJe leeesjvleYee&Jeeled~ leeLee-Glke=b efefJeOeb DeesIeeslke=ceeosMeeslke=b esefle~
le$e mebie=nerleeMes<eefJekeuheceesIeeslke=ced~ Deefhe&leefJekeuheeoefOekeceeosMeceglke=bb~ Deveglke=ceeosMeeslke=efceleskeeLe&:~
lesve Gkekemmeb Fleges Sleees& eeslke=eesie&n Ceb YeJeefle~ peIeveceefhe efefJeOeb-DeesIepeIeveceeosMepeIeveefceefle~
emceeoOeesvees efJekeuhees veeefmle leoesIepeIeveb, Deefhe&leeoskeefJekeuheeefovee heefjnerveceeosMepeIeveb~ De$e met$es
penCCeheos Fleges Sleees&eesjeefhe peIeveeese&nCeb kele&Jeb~ lesve mJeeefcelJeb efefJeOeb ewJe ve elegefJe&Oeb~ Deleesesefhe
e$e e$e efefJeOeb mJeeefcelJeb Fefle YeefCe<eefle le$e le$e ewJe efefJeOeYeeJemeceLe&vee kele&Jee~

Meebefle nsleg SJeb mecemle hegef-legef Deewj Je=ef ceW nsleg nesJeW~ Deewj cesjer kegC[uehegjer leerLe&ee$ee Yeer efveefJe&Ive mecheVe
nesJes ener cebieue YeeJevee nw~
Fme ekeej Deespe DeefOekeej ieefYe&le heoceerceebmee veecekee DeefOekeej meceehle ngDee~
Deye mJeeefcelJe kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

mJeeefcelJe oes ekeej kee neslee nw-peIeveheo efJe<eeke Deewj Glke= heo efJe<eeke~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB heo Meyo kee DeLe& mLeeve ceW mecePevee eeefnS~ peIeve heo ceW Ske
mJeeefcelJe neslee nw Deewj otmeje mJeeefcelJe Glke= heo ceW neslee nw~ Fme ekeej mes mJeeefcelJe kes oes Yeso peevevee eeefnS~
Mebkee-DepeIeve Deewj Deveglke= heo efJe<eeke mJeeefcelJe kes meeLe mJeeefcelJe eej ekeej kee keeeW veneR
kene ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke FvneR oesveeW ceW Gvekee DevleYee&Je nes peelee nw~ Jen Fme
ekeej nw-Glke= mJeeefcelJe oes ekeej kee nw-DeesIe Glke= Deewj DeeosMe Glke=~ GveceW mes mecemle
efJekeuheeW kee meben kejves Jeeuee DeesIe Glke= mJeeefcelJe nw Deewj efJeJeef#ele efJekeuhe mes DeefOeke DeeosMe Glke=
mJeeefcelJe nw~ Deveglke= Deewj DeeosMe Glke= Fve oesveeW kee Ske DeLe& nw, Fmeer keejCe Glke= Ssmee kenves hej Fve
oesveeW Glke=eW kee enCe nes peelee nw~
peIeve Yeer oes ekeej kee nw-DeesIe peIeve Deewj DeeosMe peIeve~ efpemekes veeres Deewj keesF& otmeje efJekeuhe
veneR jnlee Jen DeesIe peIeve mJeeefcelJe nw leLee efJeJeef#ele efJekeuhe mes Ske efJekeuhe Deeefo mes nerve DeeosMe peIeve
mJeeefcelJe nw~ GveceW mes peIeve heo Ssmee kenves hej Fve oesveeW ner peIeveeW kee enCe kejvee eeefnes~ Fmeefuees
mJeeefcelJe oes ekeej kee ner nw, eej ekeej kee veneR~ FmeefueS peneB-peneB mJeeefcelJe oes ekeej kee kene ieee nw
ee kene peeJesiee JeneB-JeneB Fmeer ekeej oes YesoeW kee meceLe&ve kejvee eeefnes~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 7, 8

le=leerees ceneefOekeej: /171

mebeefle Glke=heos %eeveeJejCeereYeeJeJesovee efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meeefceesCe Gkekemmeheos CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee kemme ?~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefmceved met$es meeefceesCe Fefle heos le=leeree efJeYeefeJele&les, ue#eCesefhe

le=leereeefJeYeefeefJeOeeveeled~ Gkekemmeheo efveoxMesve peIeveheoeefle<esOe: ke=le:~ Mes<ekece&eefle<esOeeLe %eeveeJejCeere
eqveoxMe: ke=le:~ Jeeefoeefle<esOeheuees YeeJe efveoxMe:~ kemme Fleges efkeb veejkeme eflejees ceveg<eme osJeme
Skesefveme erefveme $eerefveme elegefjefveme Jee Fefle he=e ke=lee DeeMebkee Jee~
DeOegvee %eeveeJejCeYeeJeJesoveemJeeefceeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DeCCeojsCe hebefebefoSCe meefCCeefceeFefCee meJJeeefn heppeeerefn

heppeeieosCe meeieeJepeesiesCe peeieejsCe efCeecee GkekemmemebefkeefuesCe yebOeuueeb
pemme leb meblekecceceeflLe~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelmet$eceglke=evegYeeieb yeOeceeveme peerJeme ue#eCeb eheeefle~ efJekeuesefvee

peerJee Glke=evegYeeieb ve yeOveefvle hebesefveeewJe yeOveefvle, Fefle %eeheveeLe hebefebefoSCe Fefle YeefCeleb~
JesoeJeieenveeieefle-efJeMes<eeYeeJeeefleheeoveeLe DeCCeojsCe Flegebb~ Demebef%eeefle<esOeeLe meefCCe efveoxMe: ke=le:~
meemeeoveeefo eefle<esOeheueb efceeFef efveoxMeesefmle~ Deheee&hlekeeues Glke=evegYeeieyebOees veeefmle, heee&hlekeeues

Deye Glke= heo ceW %eeveeJejCeere YeeJeJesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

mJeeefcelJe keer Dehes#ee Glke= heo ceW YeeJe mes %eeveeJejCeere keer Glke= Jesovee efkemekes
nesleer nw ?~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e ceW meeefceesCe Fme heo ceW le=leere efJeYeefe nw, keeeWekf e ue#eCe ceW Yeer
le=leeree efJeYeefe kee efJeOeeve efkeee peelee nw~ met$e ceW Glke= heo kes efveoxMe mes peIeve heo kee eefle<esOe efkeee nw~ Mes<e
keceeX kee eefle<esOe kejves kes efueS %eeveeJejCeere heo kee efveoxMe efkeee nw~ YeeJe heo kes efveoxMe kee heue Jeeefo kee
eefle<esOe kejvee nw~ efkemekes nesleer nw Ssmee kenves hej keee veejkeer kes, efleee kes, ceveg<e kes, osJe kes, Skesefve kes,
erevf e kes, $eerevf e kes DeLeJee elegejf efve kes nesleer nw Ssmeer he=e DeLeJee DeeMebkee eke keer ieF& nw~
Deye %eeveeJejCe YeeJeJesovee kes mJeeceer kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Develej hebesefve, meb%eer, efceLeeef, meye heee&efhleeeW mes heee&hle DeJemLee kees eehle
meekeej Gheeesie ege, peeele Deewj efveece mes Glke= mebkeuesMe kees eehle efpeme peerJe kes
eje yebOe neslee nw Deewj efpeme peerJe kes Fmekee melJe neslee nw~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e Glke= DevegYeeie kees yeebOeves Jeeues peerJe kee ue#eCe yeleueelee nw~
efJekeuesefve Glke= DevegYeeie kees veneR yeebOeles nQ efkevleg hebesefve ner yeebOeles nQ, Fme yeele kes %eeheveeLe& met$e ceW
hebesefve heo kee efveoxMe efkeee nw~ Jeso, DeJeieenvee SJeb ieefle Deeefo keer efJeMes<elee kee DeYeeJe yeleueeves kes efuees
Develej heo efoee nw~ Demeb%eer kee eefle<esOe kejves kes efueS meb%eer heo kee efveoxMe efkeee nw~ meemeeove Deeefo kee

172 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 8

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ewJe yeOeles Fefle %eeheveeLe meJJeeefn heppeeerenf heppeeeosCe Fefle YeefCeleb~b oMe&veesheeesiekeeues Glke=evegYeeieyebOees
veeefmle %eeveesheeesiekeeue SJe YeJeleerefle %eeheveeLe meeieej efveoxMe: ke=le:~ meghleeJemLeeeeb Glke=evegYeeieyebOees ve
YeefJelegb Mekeeles peeelees peerJemewJeeefmle Fefle meteveeLe peeieej efveoxMe: ke=le:~ cebo-cebolej-cebolece-leereleerelej-leereleceYesovs e <edmeg mebkeuesMemLeeves<eg <emebkeuesMemLeeves me Glke=evegYeeiees yeOeles Fefle %eeheveeLe Gkekemme
mebefkeefuesCe Fefle keefLeleb~ ve e me SkeefJekeuhe: DeeosMeeslke=-DeesIeeslke=ees&eesjefhe enCeeled~ efCeecee
Meyoes esve ceOeoerhekemlesve efveeceeled hebesefvesCe efveeceeled mebef%eefceLeeefvee efveeceeled meJee&efYe: heee&efhleefYe:
heee&hleielesve efveeceeled meekeejesheeesiesve efveeceele peeelee peerJesve efveeceeled Glke=mebkeuesMesCe Fefle JeeJeb~
SJebefJeOesve peerJesve yeceglke=evegYeeieb eme lelmeJekece& Deefmle lemesefle Geb YeJeefle~
leelhee&cesleled-kemeeceefhe ieleew efmLeleme hebesevf e-mebe%f e-efceLeeef-heee&hleke-%eeveesheeesieege-peeie=leGlke=mebkeuesMeheefjCeeceege-yeOeceeveeslke=evegYeeiemeJemeefnleme peerJeme %eeveeJejCeereJesovee YeeJeehes#eee
Glke=e YeJeefle Fefle %eeleJece$e~
Deme meJeb kemesefle DeeMebkeeeeb met$eceJeleee&les-

leb SFbeof emme Jee yeerFeb of emme Jee leerFeb of emme Jee eGefjeb of emme Jee hebef ebeof emme
Jee meefCCemme Jee DemeefCCemme Jee yeeojmme Jee megngcemme Jee heppeemme Jee
eefle<esOe kejves kes efueS efceLeeef heo kee enCe efkeee nw~ Deheee&hle keeue ceW Glke= DevegYeeie kee yebOe veneR
neslee, efkevleg heee&hle keeue ceW ner Gmekee yebOe neslee nw, Fme yeele kes %eeheveeLe& meye heee&efhleeeW mes heee&hle DeJemLee
kees eehle Ssmee kene nw~ oMe&veesheeesie kes keeue ceW Glke= DevegYeeie kee yebOe veneR neslee, efkevleg %eeveesheeesie kes keeue ceW
ner neslee nw en yeleueeves kes efueS meekeej heo kee efveoxMe efkeee nw~ meghle DeJemLee ceW Glke= DevegYeeie kee yebOe veneR
neslee, efkevleg peeie=le DeJemLee ceW ner neslee nw, en yeleueeves kes efuees peeieej heo kee efveoxMe efkeee nw~ cevo, cevolej,
cevolece, leere, leerelej Deewj leerelece kes Yeso mes n mebkeuesMemLeeveeW ceW mes "s mebkeuesMe mLeeve ceW Jen Glke= DevegYeeie
yeebOelee nw, en yeleueeves kes efuees Glke= mebkeuesMe kees eehle Ssmee kene ieee nw~ Jen Ske ekeej kee veneR nw, keeeWekf e
eneB DeeosMe Glke= Deewj DeesIe Glke= Fve oesveeW kee ner enCe nw~ met$e ceW Deeee ngDee efCeecee heo eteB kf e ceOe oerheke
nw Dele: efveece mes hebesevf e, efveece mes meb%eer SJeb efceLeeef efveece mes meye heee&ehf leeeW eje heee&hle DeJemLee kees
eehle, efveece mes meekeejesheeesie mes, efveece mes peeele peerJe mes, efveece mes Glke= mebkeuesMe mes meefnle Ssmee kenvee
eeefnes~ Fme ekeej Gheeg& e efJeMes<eCeeW mes mebege peerJe kes eje yeebOes iees Glke= DevegYeeie kee melJe efpeme peerJe kes neslee
nw Gmekes %eeveeJejCeere Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw en Ge keLeve kee DeefYeeee nw~
leelhee& en nw efke efkemeer Yeer ieefle ceW efmLele hebesefve meb%eer efceLeeef heee&hleke %eeveesheeesie mes mebege
peeie=le Glke= mebkeuesMe kes heefjCeeceeW mes ege yeOeceeve Glke= DevegYeeiemeJe mes meefnle peerJe kes %eeveeJejCeere
Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Ssmee eneB peevevee eeefnS~
Fmekee meJe efkemekes neslee nw ? Ssmeer DeeMebkee nesves hej met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmekee meJe Skesefve DeLeJee erefve DeLeJee $eerefve DeLeJee elegefjefve DeLeJee
hebesefve DeLeJee meb%eer DeLeJee Demeb%eer DeLeJee yeeoj DeLeJee met#ce DeLeJee heee&hle DeLeJee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 9, 10

le=leerees ceneefOekeej: /173

Deheppeemme Jee DeCCeojmme peerJemme DeCCeoefJeeeS ieoerS JeceeCemme lemme

CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelelmeJekece& YetlJee Skesefveeefo<eg Deheee&hleeJemeeves<eg ueYeles~

De$e keefeoeMebkeles-Deve$e yemeeslke=evegYeeiemeeve$e keLeb mebYeJe: ?
Deeeee&: meceeOees-vew<e oes<e:, Glke=evegYeeieb yebOeefelJee leme keeC[keIeeleceke=lJeevleceg&ntle&sve keeuesve
Skesefveeefo<eg GlheVeeveeb peerJeeveeb Glke=evegYeeiemeJeesheuebYeeled~ SJecesles<eg DeJemLeeefJeMes<es<eg Jele&ceeveme
%eeveeJejCeereJesovee YeeJele Glke=e YeJeleerefle ie=nerleJeced~
De$eeshemebnej: efkeefceefle veeseles ?
vew<e oes<e:, mLeeve-mhe&ke-Jeie&CeeefJeYeeieeeflesos<eg DeefvehegCeme efMe<eme Ghemebnejs YeCeceeves Jeeceesnes
cee YeJeeflJeefle ke=lJee leleheCeeee DekejCeeled~
mebeefle Deveglke=YeeJeJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

leJJeefoefjeceCegkekemmee~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelemceeoglke=evegYeeieeod Jeefleefjeb leodJeefleefjeb, mee Deveglke=e YeeJeJesovee YeJeefle~

De$e keefeoeMebkeles-De$eeveglke=mLeeveeveeb he=Leked-he=Leked eheCee efkeVe efeeles ?

Deheee&hle Develej peerJe kes Develece ieefle ceW efJeeceeve nesves hej neslee nw, DeleSJe Ge
peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen meJekece& met$e ceW kener ieF& Skesefve mes ueskej Deheee&hle DeJemLee
leke meye DeJemLeeefJeMes<eeW ceW heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDeve$e yeebOes iees Glke= DevegYeeie keer otmejer peien mecYeeJevee kewmes nes mekeleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Glke= DevegYeeie kees yeebOekej Fmekee keeC[keIeele efkees efyevee Devleceg&ntle&
keeue kes Yeerlej SkesefveeefokeeW ceW GlheVe ngS peerJeeW kes Glke= DevegYeeie kee melJe heeee peelee nw~ Fme ekeej Fve
DeJemLeefJeMes<eeW ceW Jele&ceeve peerJe kes %eeveeJejCeereJesoveeYeeJe mes Glke= nesleer nw, Ssmee eneB enCe kejvee eeefnS~
Mebkee-eneB Ghemebnej kee keLeve keeeW veneR kejles nQ ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWekf e pees efMe<e mLeeve, mheOe&ke, Jeie&Cee Deewj DeefJeYeeie eefleso kes efJe<ee
ceW efvehegCe veneR nw Gmes Ghemebnejke keLeve kejves hej Jeeceesn ve nes Fme keejCe eneB Ghemebnejke keLeve veneR efkeee nw~
Deye Deveglke= YeeJeJesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes efYeVe Deveglke= YeeJe Jesovee nesleer nw~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gmemes DeLee&led Glke= DevegYeeie mes efYeVe pees Jesovee nw, Jen leodJeefleefje
kenueeleer nw Deewj Jen Deveglke= YeeJe Jesovee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw-

174 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 11 mes 14

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&osJe: meceeOees-vewleled, GheefjceevegYeeieetefuekeeeeb DevegYeeiemLeeveeheCeeb YeefCe<eefvle De$eeefhe

leleheCeeeeb efeeceeCeeeeb hegveeoes<ees YeJeleerefle leokejCeeled~
DeOegvee oMe&veeJejCeeefoef$ekekece&Ceeb YeeJeJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereevegYeeieme Glke=evegke=eheCee ke=lee leLewJe Mes<eeCeeb $eeeCeeb

Ieeeflekece&Ceeceglke=eveglke=evegYeeieeheCee kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~
mebeefle JesoveereJesoveeefveheCeeLe eMveesejhesCe met$e elegeceJeleee&les-

meeefceesCe Gkekemmeheos JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee kemme ?~~12~~

DeCCeojsCe KeJeiesCe megngcemeebhejeFemegefmebpeosCe eefjcemeceeyeuueeb
pemme leb meblekecceceeflLe~~13~~
leb KeerCekemeeeJeerojeieogcelLemme Jee mepeesefiekesJeefuemme Jee lemme
JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee~~14~~
eneB Deveglke= mLeeveeW keer he=Leked he=Leked eheCee keeeW veneR kejles ?
Deeeee& osJe Fmekee meceOeeve osles nw efkeSsmee veneR nw, keeeWefke Deeies DevegYeeie etefuekee cesb DevegYeeiemLeeveeW kee keLeve kejWies ner, FmeefueS eneB Yeer
Gvekee keLeve kejves hej etBefke hegvee oes<e neslee nw, Dele: Gvekee keLeve veneR efkeee nw~
Deye oMe&veeJejCe Deeefo leerve keceeX keer YeeJeJesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Deblejee kes efJe<ee ceW eheCee kejveer
eeefnes~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& kes Glke= Deewj Deveglke= DevegYeeie kes
mJeeceer keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Mes<e leerve Ieeefleee keceeX keer eheCee kejveer eeefnes, keeeWefke Fmemes
GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes Glke= heo ceW JesoveereJesoveeYeeJe keer Dehes#ee Glke= efkemekes nesleer nw ?~~12~~
Develej #eheke met#cemeechejeefeke Megefmebele efpeme peerJe kes eje Debeflece mecee ceW
yebOe neslee nw Deewj efpeme peerJe kes Fmekee melJe neslee nw~~13~~
Gmekee meJe #eerCeke<eeeJeerlejeie emLe kes neslee nw DeLeJee meeesefiekesJeueer kes
neslee nw, DeleSJe Gvekes Jesoveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~~14~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 15

le=leerees ceneefOekeej: /175

leJJeefoefjeceCegkekemmee~~15~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemJeeefcelJesve Glke=heos Jesoveereme Jesovee YeeJele: Glke=e keme YeJeleerefle eMves

meefle Deeeee&osJee: keLeefe<eefvle-JesoeJeieenveeefoefJeMes<eeYeeJeeefleheeoveeLe met$es DeCCeojsCe Fefle YeefCeleb~
De#ehekeeefle<esOeeLe KeJeiesCe Fefle efveefo& ~b megncg emeebhejeFemege
f mebpeosCe Fefle efveoxMe: Mes<e#ehekeeefle<esOeheue:~
efejceeefomecees<eg yeevegYeeieeefle<esOeeLe eefjcemeceeyeuueeb Fefle YeefCeleb~ Slesve met$esCe ejcemeceemet#cemeebhejeefekeMegefmebele: Glke=evegYeeiemJeeceer YeJeleerefle %eeefheleb~ ve kesJeueces<e SJe Glke=evegYeeiemJeeceer YeJeefle,
efkevleg eme lelmeJekecee&efmle meesefhe mJeeceer YeJeefle~ lelmeJekece& kes<eg YeJeleerefle keefLeles Sles<eg cenecegefve<eg
YeieJelmeg Jee YeJeleerefle %eeheveeLe Gejmet$esCe YeefCeleceefmle~
#eerCeke<eeeJeerlejeieemLeme Jee meeesefiekesJeefuevees Jee leme JesoveereJesovee YeeJeehes#eee Glke=e YeJeefle~
meeleeJesoveereeslke=evegYeeieb yebOeefelJee #eerCeke<eee-meeeseif eDeeeseif eiegCemLeeveeefve eehleme Jesoveerelke=evegYeeie:
Sles<eg iegCemLeeves<eg ueYeles~
keefeoeMebkeles De$emet$es DeeesefieefveoxMesve efJevee keLeceeesefieefve Glke=evegYeeiees YeJeleerefle ueYeles ? efleerees Jee Meyosve
leogheueefyOejsleoefhe ve JeeJeb~ efkebe hebefebefoemme Jee Fleeefokes<eg efmLelees Jee Meyo FJe efleerees Jee

Gmemes efYeVe Deveglke= Jesovee nw~~15~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mJeeefcelJe mes Glke= heo ceW Jesoveere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee
Glke= efkemekes nesleer nw ? Ssmee eMve nesves hej Deeeee&osJe kenles nQ efkeJeso Je DeJeieenvee Deeefo keer keesF& efJeMes<elee efJeJeef#ele veneR nw en yeleueeves kes efuees met$e ceW Develej heo
kene ieee nw~ De#eheke kee eefle<esOe kejves kes efueS #eheke heo kee efveoxMe efkeee nw~ met#cemeebhejeefekeMegefmebele
kes efveoxMe kee eeespeve Mes<e #ehekeeW kee eefle<esOe kejvee nw~ efejce Deeefoke meceeeW ceW yeebOes iees DevegYeeie kee
eefle<esOe kejves kes efuees eefjce mecee ceW yeebOee ieee Ssmee kene nw~ Fme met$e kes eje Debeflece meceeJeleea
met#cemeechejeefeke Megefmebele Glke= DevegYeeie kee mJeeceer neslee nw, en eie efkeee ieee nw~ kesJeue ener peerJe
Glke= DevegYeeie kee mJeeceer neslee nw, en yeele veneR nw efkevleg efpeme peerJe kes Gmekee melJe jnlee nw Jen Yeer Gmekee
mJeeceer neslee nw~ Gmekee melJe efkemekes neslee nw, Ssmee hetves hej Gve cenecegefve DeLeJee YeieJevleeW ceW Gmekee melJe
neslee nw, en yeleueeves kes efuees Deeies kee met$e kene nw~
Gmekee meJe #eerCeke<eee Jeerlejeie emLe kes neslee nw DeLeJee meeesiekesJeueer kes neslee nw DeleSJe Gvekes
Jesoveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~
meeleeJesoveere kes Glke= DevegYeeie kees yeebOekej #eerCeke<eee, meeesieer Deewj Deeesieer iegCemLeeve kees eehle ngS
peerJe kes Fve iegCemLeeveeW ceW Jesoveere kee Glke= DevegYeeie heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkemet$e ceW Deeesieer heo kee efveoxMe efkees efyevee DeeesefiekesJeueer iegCemLeeve ceW Glke= DevegYeeie neslee nw, en kewmes
peevee peelee nw? efleere Jee Meyo mes Gmekee heefj%eeve neslee nw en Yeer eneB veneR kene pee mekelee nw, keejCe efke

176 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 15

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Meyo GeeLe&mecegees eJe=esefjefle esled ?

Deeeee&osJe: meceeOeesYeJeleg veece, hebef ebeof emme Jee Fleeefo<eg efmLelees Jee Meyoeveeb eJe=ef e: eeseeLe&mecegees, le$eeveeLee&YeeJeeled~
efkevleg De$elevees efleerees Jee MeyoesvegeeLe&mecegees Jele&les, eLecees Jee MeyosvewJe GemecegeeeLe&efmes:~
lelees efleerees Jee Meyoeseesefie kesJeefueenCeefveefcee Fefle ie=nerleJe:~ DeLeJee, YeJeleg veece efleerees Jee
Meyoesefhe GemecegeeeLe&:~
hegvejefhe keefeled he=efleDeeesefieve: keLeb hegve: ienCeb YeJeefle ?
Deeeee&osJe Gejeefle-DeLee&heesjsJe leme enCeb YeJeefle~ leeLee-#eerCeke<eee-meeesefieenCeb MegYeeveeb
eke=leerveeb efJeMegdee kesJeefuemecegodIeelesve eesieefvejesOesve Jee DevegYeeieIeelees veeefmle Fefle %eeheeefle~
#eerCeke<eee-meeeseif evees: efmLeefle-DevegYeeieIeeleees: meleesjefhe MegYeeveeb eke=leerveeb DevegYeeieIeelees veemleerelf e efmes
Deeeseif eefve YeieJeefle efmLeefleIeele-DevegYeeieIeeleJeefpe&les MegYeeveeb eke=leerveeceglke=evegYeeiees YeJeleerelf e DeLee&heee efmeb~
De$e keefeoen-met#cemeebhejeefeke#ehekeme Glke=evegYeeieefmLeefleyebOees eoMecegntle&cee$eesefmle, me keLeb
meeesefie-DeeesefiekesJeefueveesue&Yeles ? ve e eoMecegntle&meeYevlejs leogYeeiegCemLeevecegheieleeesheueYeles hejlees
veesheueYeles Fefle Jeegb egeb, Jesoveere#es$eJesoveeeeb Glke=eeeb mevleeb lemewJe YeeJees efveecesve Glke= Fefle Slesve

hebefebefoemme Jee FleeefokeeW ceW efmLele Jee Meyo kes meceeve efleere Jee Meyo Ge DeLe& kes mecegee ceW eJe=e nw?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkehebef eefoemme FleeefokeeW ceW efmLele Jee MeyoeW keer eJe=ef e Ge DeLe& kes mecegee ceW Yeues ner nes, keeeWekf e JeneB
Gvekee otmeje DeLe& veneR nw~ efkevleg eneB efmLele efleere Jee Meyo Devege DeLe& kes mecegee ceW eJe=e nw, keeeWekf e Ge
mecegeehe DeLe& keer efmeef eLece Jee Meyo mes ner nes peeleer nw~ DeleSJe efleere Jee Meyo kees Deeeseif ekesJeueer kee enCe
kejves kes efveefcee mecePevee eeefnS~ DeLeJee efleere Jee Meyo Yeer Ge DeLe& kee mecegee kejves kes efuees nw~
hegve: keesF& hetlee nwlees efhej DeeesefiekesJeueer kee enCe kewmes neslee nw~
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQ efkeDeLee&heefe mes ner Gmekee enCe nes peelee nw~ Jen Fme ekeej nw-met$e ceW #eerCeke<eee Deewj meeesefiekesJeueer
kee enCe en eke kejlee nw efke MegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie kee Ieele efJeMegef mes , kesJeueermecegodIeele DeLeJee
eesie efvejesOe mes veneR neslee nw~
#eerCeke<eee Deewj meeesieer iegCemLeeveeW ceW efmLeefleIeele Je DevegYeeie Ieele kes nesves hej Yeer MegYe eke=efleeeW kes
DevegYeeie kee Ieele JeneB veneR neslee, en efme nesves hej efmLeefle Ieele Je DevegYeeie Ieele mes jefnle Deeesieer iegCemLeeve
ceW MegYe eke=efleeeW kee Glke= DevegYeeie neslee nw, Ssmee DeLee&heefe mes efme nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwmet#cemeechejeefeke #eheke kes Glke= DevegYeeie Je efmLeefle kee yebOe yeejn cegntle& eceeCe neslee nw, Jen meeesieer
Deewj DeeesiekesJeueer ceW Yeuee kewmes heeee pee mekelee nw~ eefo kene peee efke yeejn cegntleeX kes Yeerlej ner Gve oesveeW
iegCemLeeveeW kees eehle ngS peerJeeW kes Jen heeee peelee nw Deeies veneR heeee peelee, mees en kenvee Yeer Gefele veneR nw,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 16

le=leerees ceneefOekeej: /177

met$esCe men efJejesOeeled ?

Deeeee&osJe: een-ve, heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeefle<eg efmLeleeosMeeveeb yebOeevegYeeiemJehesCe
heefjCeleeveeb mleeskeeveecegheuebYeeled~
Slelkeglees %eeeles ?
yebOes Gkekeefo Fefle Jeeveeled~
leoglke=Jesoveeee Jeefleefjee Deveglke=e Jesovee YeJeefle~
DeOegvee veeceiees$eeeslke=JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb Ceecee-ieesoeCeb~~16~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeMe:keerelf e&-Geiees$eees: met#cemeebhejeefeke#ehekeejcemecees Glke=yebOeesheuebYeeled~

De$e keefeoeMebkeleseLee Ieeeflekece&Ceeb efceLeeefpeerJes Glke=mebkeuesMeeehles Glke=evegYeeiemJeeefcelJeb oeb leLee Sleemeeb efkeVe efJeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, le$eleve-Glke=mebkeuesMesve MegYeeke=leerveeb yebOeeYeeJeeled le$eleveeMegYeeke=efle-DevegYeeiemeJekece&Ceesefhe
ejcemeceemet#cemeebhejeefekess ve yeMegYeeke=leerveeceglke=evegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~

keeeWefke Jesoveere#es$e Jesovee kes Glke= nesves hej Gmeer kes Gmekee YeeJe Yeer efveece mes Glke= neslee nw, Fme met$e kes
meeLe efJejesOe nesiee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee, keeeWefke yeebOes iees DevegYeeie mJehe mes heefjCele heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e
efmLeefleeeW ceW efmLele eosMe Lees[s heees peeles nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw?
meceeOeeve-Jen yebOes Gkekeefo Fme Jeeve mes peevee peelee nw~
Gme Glke= Jesovee mes efYeVe Deveglke= Jesovee nesleer nw~
Deye veece Deewj iees$e kece& keer Glke= Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej veece Je iees$e kece& kes efJe<ee ceW Yeer peevevee eeefnS~~16~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eMe:keerefle& Deewj Geiees$e kee met#cemeebhejeefeke #eheke kes Debeflece mecee

ceW Glke= yebOe GheueyOe neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefpeme ekeej Glke= mebkeuesMe kees eehle efceLeeef peerJe kes Ieeefleee keceeX kes Glke= DevegYeeie kee
mJeeefcelJe yeleeee ieee nw Gmeer ekeej Fvekee keeeW veneR yeleeee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke efceLeeef kes Glke= mebkeuesMe kes eje eke=efleeeW kee yebOe veneR neslee
leLee JeneB keer DeMegYe eke=efleeeW kes DevegYeeiemeJe keer Dehes#ee Yeer Debeflece meceeJeleea met#cemeechejeefeke kes eje
yeebOee ieee MegYe eke=efleeeW kee Glke= DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw~

178 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 17, 18

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee Deeeg:keceexlke=JesoveeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

meeefceesCe Gkekemmeheos DeeGJeJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee kemme ?~~17~~

DeCCeojsCe DehheceemebpeosCe meeieejpeeieejlehheeDeesiieefJemegsCe yeuueeb
pemme leb meblekecceceeflLe~~18~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeekeejesheeesieege-peeie=le-leeesieefJeMegefege-Deeceemebelees eoeeg:kece&
yeOveeefle leLee e eme Demeeeg:meJeceefmle lemewJeeeg:kece&Ce Glke=Jesovee YeJeefle~
Deefmceved met$esJeieenveeefoefYeYexoeYeeJeeefleheeoveeLe DeCCeojsCe Fefle YeefCeleceefmle~ Deeceemebele
SJeeslke=evegYeeieyebOees YeJeefle ve eceecegvesefjefle %eeheveeLe DehheceemebpeosCe Fefle efveefheleb~ oMe&veesheeesies
meghleeJemLeeeeb Jee Glke=evegYeeieyebOees veeefmle Fefle meteveeLe meeieejpeeieej efveoxMe: ke=le:~ DeefleefJeMegdee
Deefle mebkeuesMesCe eeeg<ees yebOees veemleerefle %eeheveeLe lehheeDeesiieefJemegsCe Fefle keefLeleceefmle~ esveeeg<e:
Glke=evegYeeiees ye: me Glke=evegYeeieme mJeeceer YeJeleerefle meteveeLe met$es yeuueeb Fefle YeefCeleb~
efleereeefomecees<eg yebOeefJejefnles<eg Glke=evegYeeie: efkeb YeJeefle ve Jee YeJeleerelf e he=eeeb emme lelmeJekece& Deefmle
meesefhe Glke=evegYeeiemJeeceer YeJeleerelf e YeefCelece$e~

Deye Deeegkece& keer Glke= Jesovee kee efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes Glke= heo ceW Deeeg kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= efkemekes
nesleer nw ?~~17~~
meekeej Gheeesie egkele, peeie=le Deewj Gmekes eesie efJeMeefege Develej efpeme
Deeceemebele kes eje Deeegkece& kee yebOe neslee nw Deewj efpemekes Fmekee melJe neslee
nw~18~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-meekeejesheeesie mes meefnle, peeie=le Deewj Gmekes eesie efJeMegef mes meceefvJele
Deeceemebele cegefve efpeme Deeegkece& kee yebOe kejles nQ Deewj efpemekes Fme Deeeg kee meJe heeee peelee nw Gmeer kes
Deeegkece& keer Glke= Jesovee nesleer nw~
Fme met$e ceW DeJeieenvee Deeefo mes nesves Jeeueer efJeMes<elee kee DeYeeJe yeleueeves kes efuees Develej heo kene nw~
Deecee iegCemLeeve ceW ner Glke= DevegYeeie yebOe neslee nw, ecee iegCemLeeve ceW Jen veneR neslee, en yeleueeves kes efuees
Deecee mebele kes eje Ssmee kene nw~ oMe&veesheeesie ceW DeLeJee meghle DeJemLee ceW Glke= DevegYeeie kee yebOe veneR
neslee, en yeleueeves kes efuees meekeej Gheeesie meefnle Je peeie=le Ssmee efveoxMe efkeee nw~ Delevle efJeMegef SJeb
Deleble mebkeuesMe mes Deeeg kee yebOe veneR neslee en yeleueeves kes efuees Gmekes eesie efJeMegef mes mebege en kene
nw~ efpemeves Deeeg kes Glke= DevegYeeie kees yeebOee nw Jen Glke= DevegYeeie kee mJeeceer neslee nw, en yeleueeves kes efuees
yeuueeb Ssmee met$e ceW efveoxMe efkeee nw~ yebOe mes jefnle efleereeefoke meceeeW ceW keee Glke= DevegYeeie neslee nw ee
veneR neslee Ssmee hetves hej efpemekes Gmekee meJe nw Jen Yeer Glke= kee mJeeceer neslee nw en kene nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 19

le=leerees ceneefOekeej: /179

lelmeJekece& kemeeefmle Fefle eMves meefle Decegkeme peerJemeemleerelf e %eeheveeLe Gejmet$eceJeleefjleceefmle-

leb mebpeomme Jee DeCegejefJeceeCeJeeefmeeosJemme Jee ~ lemme DeeGJeJeseCee

YeeJeoes Gkekemmee~~19~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet$es leb mebpeomme Jee FlegeshetJe&kejCe-DeefveJe=efekejCe-met#cemeebhejeefekeesheMeecekeeveeb GheMeevleke<eeeeCeeb cenecegveerveeb eceemebeleeveeb e enCeb kele&Jeb~
De$e keefeoeneceemebeles<eg Glke=evegYeeiemeJemeesheueefyOe: keLeb YeJeefle ?
Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, Deeeg<e Glke=evegYeeieb yebOeefelJee eceeiegCemLeeveb eefleheVeme leogheuebYeeled~
hegvejefhe he=eflemebeleemebeleeefo-DeOemleveiegCemLeeveJeefle&peerJee Glke=evegYeeiemJeeefceve: efkeVe YeJeefvle ?
ve YeJeefvle, efkeb eeslke=evegYeeiesve men Deeegef<e yes mebeleemebeleeeOemleveiegCeeveeb ieceveeYeeJeeled~
keefelhegvejeMebkelesGlke=evegYeeieb yebOeefelJee leceheJele&veeIeelesve IeeleefelJee hegve: DeOemleveiegCemLeeveeefve eefleheVes meefle

Jen melJe efkemekes neslee nw, Ssmee hetves hej Decegke peerJe kes Gmekee meJe neslee nw, en yeleueeves kes efuees
Deeies kee met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmekee meJe mebele kes neslee nw DeLeJee DevegejefJeceeveJeemeer osJe kes neslee nw DeleSJe
Gmekes Deeeg kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw~~19~~

efnvoererkee-met$e ceW leb mebpeomme Jee DeLee&led Jen mebele kes neslee nw Ssmee kenves hej DehetJe&kejCe,
DeefveJe=efekejCe Deewj met#cemeechejeefeke GheMeecekeeW kee leLee GheMeebleke<eee iegCemLeeveJeleea cenecegefveeeW kee Je
eceemebele cegefveeeW kee enCe kejvee eeefnes~
eneB keesF& Mebkee kejlee nweceemebeleeW ceW Glke= DevegYeeie kee meJe kewmes heeee peelee nw?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Deeeg kes Glke= DevegYeeie kees yeebOekej eceemebele iegCemLeeve kees eehle ngS
peerJe kes Gmekee meJe heeee peelee nw~
eneB keesF& eMve kejlee nwmebeleemebeleeefoke veeres kes iegCemLeeveeW ceW efmLele peerJe Glke= DevegYeeie kes mJeeceer keeeW veneR nesles nQ?
meceeOeeve-veneR nesles nQ, keeeWefke Glke= DevegYeeie kes meeLe Deeeg kees yeebOeves hej mebeleemebeleeefo
DeOemleve iegCemLeeve ceW ieceve veneR neslee nw~
eneB keesF& hegve: Mebkee kejlee nwGlke= DevegYeeie kees yeebOekej Gmes DeheJele&veeIeele kes eje Ieelekej heeeled DeOemleve iegCemLeeveeW kees eehle

180 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 20

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Glke=evegYeeies mJeeefcelJeb efkeVe YeJeleerefle esled ?

Deeeee&: meceeOeesve YeJeefle, efkebe-IeeeflelemeevegYeeieme Glke=lJeefJejesOeeled~
Glke=evegYeeies yebOesheJele&veeIeelees veemleerefle kesheeeeee& YeCeefvle~ leVe Ieles, Glke=eegyeOeefelJee
hegvemleb IeeleefelJee efceLeelJeb ielJeeefiveosJes<eg GlheVeerheeevesve cegevf evee JeefYeeejeled ceneyebOes Deeeglke=evegYeeieevlejme
GheeOe&hegueheefjJele&vecee$ekeeueeheCeeee DeveLeevegheheesJee&~
DevegefoMeeefo-DeOemleveosJes<eg eefleyeeegef<e yeOeceeves Glke=evegYeeieyebOees ve YeJeleerefle %eeheveeLe
DeCegejefJeceeCe-JeeefmeeosJemme Fefle YeefCeleb~
hegvejheeMebkee peeelesGlke=evegYeeiesve men $eeefebMelmeeiejesheceeceeCeceeegyeOeefelJeeDevegYeeieb cegeJee kesJeueb efmLelesewJeeheJele&veeIeeleb
ke=lJee meewOecee&eof <eg GlheVeeveeb Glke=YeeJemJeeefcelJeb efkeVe ueYeles?
Deeeee&: meceeOeesve ueYeles, efkebe-DevegYeeieIeelesve efJeveeeg<e: Glke=efmLeefleIeeleeYeeJeeled~
De$ehee&vleceeeg<e Glke=Jesovee YeeJeehes#eee keefLeleb~
DeOegveeveglke=JesoveekeLeveeLe met$eb YeCeles-

leJJeefoefjeceCegkekemmee~~20~~
nesves hej Glke= DevegYeeie kee mJeeceer keeeW veneR neslee ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve ossles nQveneR neslee nw, keeeWefke Ieeeflele DevegYeeie kes Glke=heves kee efJejesOe nw~ Glke= DevegYeeie kees yeebOeves hej Gmekee
DeheJele&veeIeele veneR neslee nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& kenles nQ~ efkevleg Jen Ieefle veneR neslee, keeeWefke Ssmee ceeveves
hej Glke= Deeeg kees yeebOekej heeeled Gmekee Ieele kejkes efceLeelJe kees eehle Deefivekegceej osJeeW ceW GlheVe ngS
erheeeve cegefve kes meeLe JeefYeeej Deelee nw DeLeJee Fmekee Ieele ceeves efyevee ceneyebOe ebLe ceW eefhele Glke=
DevegYeeie kee GheeOe& hegue heefjJele&ve eceeCe Deblej Yeer veneR yeve mekelee nw~
DevegefoMe Deeefo veeres kes osJeeW mes mebyebOe jKeves Jeeueer Deeeg kes yeebOeles ngS Glke= DevegYeeie kee yebOe veneR
neslee, en yeleueeves kes efuees DevegejefJeceeveJeemeer osJe kes en kene ieee nw~
eneB hegve: Mebkee GlheVe nesleer nwGlke= DevegYeeie kes meeLe lesleermemeeiejeshece eceeCe Deeeg kees yeebOekej DevegYeeie kees es[ kesJeue efmLeefle kes
DeheJele&veeIeele kees kejkes meewOecee&eof osJeeW ceW GlheVe ngS peerJeeW kes Glke= DevegYeeie kee mJeeefcelJe keeeW veneR heeee peelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeveneR heeee peelee nw, keeeWefke DevegYeeieIeele kes efyevee Deeeg keer Glke= efmLeefle kee Ieele mebYeJe veneR nw~
eneB leke ceveg<e Deeegkeer Glke= Jesovee YeeJe keer Dehes#ee kener ieF& nw~
Deye Glke= Jesovee kee keLeve kejves nsleg met$e kene pee jne nwmet$eeLe&-

Gmemes efYeVe Gmekeer Deveglke= Jesovee nw~~20~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 21 mes 24

le=leerees ceneefOekeej: /181

Glke=Jesoveeee Jeefleefjeb Deveglke=Jesovee peeeles~

leelhee&ce$e-efmeevleebLehe"veefeefJe&Oesee leeJeled eeJeeme heueb MegkeueOeeveb ve ueYesle~
SJeb mJeeefcelJeme efYesob ke=lJee Glke=heos YeeJeehes#eee JesoveekeLevelJesve hebeoMe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-DeblejeeeCeeb peIeveheos JesoveeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?~~21~~

DeCCeojmme KeJeiemme eefjcemeceeogcelLemme CeeCeeJejCeereJeseCee
YeeJeoes penCCee~~22~~
leJJeefoefjecepenCCee~~23~~
SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~~24~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeJeieenveeefoefJeMes<ewYexoeYeeJeeefleheeoveeLe DeCCeojmme Fefle YeefCeleb~

De#ehekeeefle<esOeheue: KeJeiemme efveoxMe:~ #eerCeke<eeeefejcemeceeeYe=efle-DeOemleve#ehekeeefle<esOeheue:
eefjcemeceegocelLemme Fefle efveoxMe:~

efnvoererkee-Fme met$e kee DeefYeeee en nw efke Glke= Jesovee mes efYeVe Deveglke= Jesovee nesleer nw~
eneB leelhee& en nw efke peye leke ceeveJe peerJeve ceW MegkeueOeeve keer eeefhle ve nesJes, leye leke efmeeble ebLeeW
kes he"ve, mJeeOeee ceW meowJe efe jKevee eeefnS~
Fme ekeej mJeeefcelJe kes oes Yeso kejkes Glke= heo ceW YeeJe keer Dehes#ee Jeso kee keLeve kejves Jeeues hevn
met$e hetCe& ngS~
Deye %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-Devlejee keceeX keer Jesovee peIeveheo ceW efveefhele kejves nsleg eej met$e
DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve %eeveeJejCeere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve efkemekes nesleer
nw ?~~21~~
Develej #eheke Debeflece meceeJeleea emLe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee YeeJe keer
Dehes#ee peIeve nesleer nw~~22~~
Gmemes efYeVe Gmekeer DepeIeve Jesovee nesleer nw~~23~~
Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere Deewj Deblejee keer peIeve Deewj DepeIeve Jesovee kee
keLeve kejvee eeefnS~~24~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeJeieenvee Deeefo efJeMes<eeW mes GlheVe Yeso kee DeYeeJe yeleueeves kes efuees
DeCCeojmme DeLee&led Develej heo kee efveoxMe efkeee nw~ #eheke heo kes efveoxMekee eeespeve De#ehekeeW kee
eefle<esOe kejvee nw~
#eerCeke<eee iegCemLeeve kes efejce meceeJeleea Deeefo DeOemleve #ehekeeW kee efve<esOe kejves kes efueS Debeflece
meceeJeleea emLe kes Ssmee efveoxMe efkeee nw~

182 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 24

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e keefeoenejcemeceemet#cemeebhejeefekepeIeveevegYeeieyebOeb ie=nerlJee peIevemJeeefcelJeb le$e efkeVe eefheleced ?

Deeeee&: eenvewleod JeeJeb, peIeveevegYeeieyebOeeled le$elevemeJeevegYeeiemeevevleiegCelJeesheuebYeeled~
hegve: keefeoeMebkeles#eerCeke<eeeejcemeceesefhe efejvleveevegYeeiemeJekece& ewJe ie=nerlJee esve peIeveb oeb lesve #eerCeke<eeeeLecemecees
peIevemJeeefcelJeb oeleJeceemeerled, efejvleveevegYeeiemeJekece&lJeb eefle YesoeYeeJeeefoefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, DevegmeceeeheJele&veIeelesve DevegmeceecevevleiegCenerveb YetlJee #eerCeke<eeeejcemeceeeehleevegYeeieeled
lemewJe eLecemeceeevegYeeiemeevevleiegCelJeoMe&veeled~
leodJeefleefjecepeIevee Jesovee YeJeefle~ SJeb oMe&veeJejCeDevlejeeeespe&IeveepeIeveJesovee keLeefeleJee~
Sleees: kece&CeesIee&eflekece&lJesve %eeveeJejCeehes#eee efJeMes<eeYeeJeeled Dehejb e DeheJele&veeIeelesve Devegmeceeb
Ieeleb eehe #eerCeke<eeeejcemecees efJevelJesve YesoeYeeJeeled~

eneB keesF& Mebkee kejlee nwDebeflece meceeJeleea met#cemeebhejeefeke kes peIeve DevegYeeieyebOe kees enCekej JeneB peIeve mJeeefcelJe keeeW
veneR yeleueeee ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke peIeve DevegYeeieyebOe keer Dehes#ee JeneB DevegYeeie kee meJe DevevleiegCee
heeee peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw#eerCeke<eee iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW Yeer etBefke efejvleve DevegYeeie kes melJe kees ueskej ner peIeve
mJeeefcelJe efoee ieee nw DeleSJe #eerCeke<eee kes eLece mecee ceW Yeer peIeve mJeeefcelJe efoee peevee eeefnS Lee,
keeeWefke efejvleve kes melJe keer Dehes#ee oesveeW ceW keesF& Yeso veneR nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eleske mecee ceW nesves Jeeues DeheJele&ve Ieele kes eje eeflemecee DevevleiegCenerve
neskej #eerCeke<eee kes Debeflece mecee kees eehle ngS DevegYeeie keer Dehes#ee Gmeer iegCemLeeve kes eLece mecee kee
DevegYeeie DevevleiegCee osKee peelee nw~
Gmemes efYeVe Gmekeer DepeIeve Jesovee nesleer nw~ Fmeer ekeej oMe&veeJejCe Deewj Devlejee keceeX keer peIeve
Deewj DepeIeve Jesovee kee keLeve kejvee eeefnes~
es oesveeW Ieeeflekece& nesves mes %eeveeJejCe keer Dehes#ee FveceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~ otmejs eleske mecee ceW nesves
Jeeues DeheJele&veeIeele kes eje Ieele neskej #eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW efJeve ngS DevegYeeie keer Dehes#ee
%eeveeJejCe mes FveceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 25, 26

le=leerees ceneefOekeej: /183

mebeefle Jesoveere-ceesnveere eespe&IeveepeIeveJesoveeefveheCeeLe eMveesejhesCe met$e<edkeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos JeseCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?~~25~~

DeCCeojKeJeiemme eefjcemeceeYeJeefmeefemme DemeeoJesoCeeremme JesoeceeCemme lemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes penCCee~~26~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeJeieenveeefoefYeefJe&Mes<eeYeeJeeefleheeoveheue: DeCCeojmme Fefle efveoxMe:ke=le:~

De#ehekeeefle<esOeheue: KeJeiemme efveoxMe:~ efejceYeJeefmeefkeeefoeefle<esOeheue: eefjcemeceeYeJeefmeefemme
Fefle keLeveceefmle~
De$e keefeoenYeJeefmeefkeefejcemecees peIevemJeeefcelJeb efkeVe oereles ?
Deeeee&osJe: eenvewleled, le$e ejcemeceemet#cemeebhejeefekesve yemeeleeJesoveereeslke=evegYeeiemeJekece&CeesefmlelJeoMe&veeled~
keefeled he=eflemet$es$e DemeeoJesoiemme Fefle efJeMes<eCeb efkeceLe efeeles ?

Deye Jesoveere Deewj ceesnveere keceeX keer peIeve-DepeIeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg eMveesej he mes
n met$e DeJeleefjle nes jns nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW Jesoveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve efkemekes
nesleer nw ?~~25~~
DemeeleeJesoveere kee Jesove kejves Jeeues Debeflece meceeJeleea YeJeefmeefke Develej
#eheke kes Jesoveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~~26~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeJeieenvee Deeefo mes nesves Jeeueer efJeMes<elee eneB efJeJeef#ele veneR nw, en
yeleueeves kes efuees met$e ceW DeCCeojmme DeLee&led Develej heo kee efveoxMe efkeee nw~ #eheke kes efveoxMe kee heue
De#eheke kee eefle<esOe kejvee nw~ Debeflece meceeJeleea YeJeefmeefke kenves kee eeespeve efejce meceeJeleea Deeefo
YeJeefmeefkeeW kee eefle<esOe kejvee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefejce meceeJeleea YeJeefmeefke kes peIeve mJeeefcelJe keeeW veneR efoee peelee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR nw, keeeWefke Gmekes Debeflece meceeJeleea met#cemeebhejeefeke eje yeebOes iees meeleeJesoveere kes Glke=
DevegYeeie kee melJe osKee peelee nw~
hegve: keesF& hetlee nwDemeeleeJesoveere kee Jesove kejves Jeeues kes en efJeMes<eCe efkemeefuees efkeee pee jne nw ?

184 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 26

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&: keLeeeflemeeleeJesoveereb Jesoeceeveme efejcemecees GoeeYeeJesve efJeveeefMeleemeeleme meeleeJesoveereeslke=evegYeeieb

efOeeceeCeejcemeceeYeJeefmeefkeme JesoveerepeIevemJeeefcelJeefJejesOeeled~ DemeeleeJesoveereb Jesoeceeveme hegvees
JesoveereevegYeeiees peIevees YeJeefle, GoeeYeeJesve YeJeefmeefkeefejcemecees efJevemeeleevegYeeiemeJelJeeled #eheke#esCeeb
yengMees Ieeleb eehleevegYeeiemeefnleemeeleeJesoveereme ewJe YeJeefmeefkeejcemeceeoMe&veeled~
keefeled hegvejeMebkelesDemeeleeJesoveereb Jesoeceeveme meeesefiekesJeefuevees YeieJele: #egOeele=<eeefoefYejskeeoMehejer<enwyee&Oeceeveme
keLeb ve YegefeYe&efJe<eefle ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, Yeespeveheeves<eg peelele=<Ceme meceesnme cejCeYeesve Yegpeceeveme hejer<enw: hejeefpeleme kesJeefuelJeefJejesOeeled~
mebkeuesMeeefJeveeYeeefJeveeb #egod yeeOeeeeb oeceeveme kesJeefuelJeb egpeles Fefle esled ?
vewleod, efkebe S<eesefhe oes<e: meceevecesJe~ efkebe mJekemeneeIeeeflekecee&YeeJesve efve:MeefelJeceeheVeemeeleeJesoveereesoeeled yegYeg#ee-le=<eeoerveeceveghees:~
heueoevecevlejsCe hejceeCeghegbpeme meceeb eefle efvepeeae&ceeCeme keLecegoeJeheosMe: ?
vewleodd, peerJekece&CeesefJe&Jeskecee$eheueb dJee Goeme heuelJeesheieceeled~

Deeeee& Fmekee Gej osles nQ efke-pees meeleeJesoveere kee Jesove kej jne nw Deewj efpemeves efejce mecee ceW
GoeeYeeJe nesves mes DemeeleeJesoveere kee veeMe kej efoee nw Gme meeleeJesoveere mes Glke= DevegYeeie kees OeejCe kejves
Jeeues Debeflece meceeJeleea YeJeefmeefke kes Jesoveere kee peIeve mJeeefcelJe ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw~ hejvleg Demeelee
kee Jesove kejves Jeeues kes Jesoveere kee DevegYeeie peIeve neslee nw, keeeWefke Ske lees GoeeYeeJe nesves kes keejCe
YeJeefmeefke kes efejce mecee ceW meeleeJesoveere kes DevegYeeie meJe kee efJeveeMe nes peelee nw Deewj otmejs #ehekeesefCe
ceW yengle yeej Ieele kees eehle ngS DevegYeeie meefnle DemeeleeJesoveere kee ner YeJeefmeefke kes Debeflece mecee ceW meJe
osKee peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwDemeeleeJesoveere kee Jesove kejves Jeeues leLee #egOee-le=<ee Deeefo ieejn hejer<eneW mes yeeOee kees eehle nges
meeesefiekesJeueer YeieJeeve kes Yeespeve kee enCe kewmes veneR nesiee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWekf e pees Yeespeve-heeve ceW GlheVe ngF& Fe mes ceesnege nw leLee cejCe kes Yee mes pees
Yeespeve kejlee nw, DeleSJe hejer<eneW mes pees hejeefpele ngDee nw Ssmes peerJe kes kesJeueer nesves kee efJejesOe heeee peelee nw~
Mebkee-mebkeuesMe kes meeLe DeefJeveeYeeJe jKeves Jeeueer #egOee mes peueves Jeeues kes Yeer kesJeueerhevee yeve peeSiee?
meceeOeeve-Ssmee Yeer veneR nw, keeeWefke Fme ekeej kee en oes<e meceeve ner nw, keeeWefke Deheves meneeke
Ieeefleee keceeX kee DeYeeJe nes peeves mes DeMeelee kees eehle ngS DemeeleeJesoveere kes Goe mes #egOee Je le=<ee keer
Glheefe mecYeJe veneR nw~
Mebkee-efyevee heue efoes ner eeflemecee efvepeeaCe& nesves Jeeues hejceeCegmecetn keer Goe meb%ee kewmes yeve mekeleer nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke peerJe Je kece& kes efJeJeske cee$e heue osKekej Goe kees heuehe mes
mJeerkeej efkeee ieee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 27 mes 30

le=leerees ceneefOekeej: /185

eesJeb leefn& DemeeleeJesoveereesoekeeues meeleeJesoveeremeesoees veeefmle DemeeleeJesoveeremewJeesoeesmleerefle ve

JeeJeb, mJeheueeveglheeovesve eesjefhe meMelJeesheuebYeeled ?
vewleod JeeJeb, efkebe-DemeeleeJesoveerehejceeCetveeefceJe meeleeJesoveerehejceeCetveeb mJekemJehesCe efvepe&jeYeeJeeled~
meeleehejceeCeJeesmeeleemJehesCe efJeveMeoeJemLeeeeb heefjCece efJeveMelees dJee meeleeJesoveeremeesoees veemleerefle
Geles~ hejvleg DemeeleeJesoveereme S<e: ecees veeefmle, DemeeleehejceeCetveeb mJekemJehesCewJe efvepe&jesheuebYeeled~
lemceeled og:KeheheueeYeeJesefhe DemeeleeJesoveeremeesoeYeeJees egpeles Fefle efmeb YeJeefle~
DeOegvee DepeIeveJesovee efveheles-

leJJeefoefjecepenCCee~~27~~

Slelmegieceb Jele&les~ mebeefle ceesnveereJesoveeee peIeveepeIevemJeeefcekeLeveb YeJeefle~

meeefceesCe penCCeheos ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?~~28~~

DeCCeojmme KeJeiemme eefjcemecee-mekemeeFmme lemme ceesnCeereJeseCee
YeeJeoes penCCee~~29~~
leJJeefoefjecepenCCee~~30~~
Mebkee-eeffo Ssmee nw lees Demeelee Jesoveere kes Goekeeue ceW meeleeJesoveere kee Goe veneR neslee, kesJeue
DemeeleeJesoveere kee ner Goe jnlee nw Ssmee veneR kenvee eeefnes, keeeWefke Deheves heue kees veneR GlheVe kejves keer
Dehes#ee oesveeW ceW meceevelee heeeer peeleer nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke leye Demeelee Jesoveere kes hejceeCegDeeW kes meceeve meeleeJesoveere
kes hejceeCegDeeW keer Deheves he ceW efvepe&je veneR nesleer~ efkevleg efJeveeMe nesves keer DeJemLee ceW Demeeleehe mes heefjCeceve
kejkes Gvekee efJeveeMe nes peelee nw en osKekej meeleeJesoveere kee Goe veneR nw, Ssmee kene peelee nw~ hejvleg
DemeeleeJesoveere kee en ece veneR nw, keeeWekf e leye Demeelee kes hejceeCegDeeW keer Deheves he mes ner efvepe&je heeeer peeleer nw~
Fme keejCe og:Kehe heue kes DeYeeJe ceW Yeer DemeeleeJesoveere kee Goe ceevevee egef eege nw, en efme neslee nw~
Deye DepeIeve Jesovee kee efveheCe efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Fmemes efYeVe Gmekeer DepeIeve Jesovee nesleer nw~~27~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e megiece nw~ Deye ceesnveere kece& keer Jesovee keer peIeve-DepeIeve
Jesovee kee keLeve efkeee pee jne nw~
met$eeLe&-

mJeeefcelJe ceW peIeve heo ceW ceesnveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve efkemekes
nesleer nw ?~~28~~
Debeflece meceeJeleea meke<eee Develej #eheke kes ceesnveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee
peIeve nesleer nw~~29~~
Fmekes efJehejerle Gmekeer DepeIeveJesovee nesleer nw~~30~~

186 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 31 mes 33

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevleceg&ntle&cevegmeceeceheJele&veeIeelesve IeeefleleMes<eevegYeeieenCeeLe eefjcemeceemekemeeFmme Fefle met$es efveefo&b YeJeefle Deefmceved met$es Fefle %eeleJeb~ Mes<e meJe&megiececeefmle~
mebeefle Deeeg:kece&peIeveJesoveeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos DeeGDeJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?~~31~~

DeCCeojsCe ceCegmmesCe hebefebefoeefleefjkeKepeesefCeSCe Jee heefjeeceeCeceefpPeceheefjCeecesCe DeheppeeefleefjefkeKeeGDeb yeuueeb pemme leb meblekecceb
DeeflLe lemme DeeGDe-JeseCee YeeJeoes penCCee~~32~~
leJJeefoefjecepenCCee~~33~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeheee&hleeflee&kemebyebefOe-DeeegoxJeveejkee ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLe ceCegmmesCe

hebefebefoeefleefjkeKepeesefCeSCe Jee Flegeb YeJeefle~
De$e keefeoenSkesefvee efJekeuesefvee Deefhe Deheee&hleeflee&ieeegye&Ovevle: meefvle, le$e peIevemJeeefcelJeb efkeb ve oereles ?
Deeeee&osJe: eenvewleod JeeJeb, efkebe-Deeegpe&IeveevegYeeieyebOekeejCeheefjCeeceeveeb le$eeYeeJeeled~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Devlecegn& lt e& keeueleke eeflemecee DeheJele&veeIeele kes eje Ieele kejves mes Mes<e jns
DevegYeeie kee enCe kejves kes efuees Debelf ece meceeJeleea meke<eee Fme heo kee efveoxMe efkeee nw~ Mes<e mecemle keLeve megiece nw~
Deye Deeegkece& keer peIeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW Deeeg keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve efkemekes nesleer
nw ?~~31~~
pees Develej ceveg<e DeLeJee hebesefve efleee eesefveJeeuee peerJe heefjJele&ceeve ceOece
heefjCeeceeW mes Deheee&hle efleee mebyebOeer Deeeg kee yebOe kejlee nw Gmekes Deewj efpemekes Fmekee
meJe neslee nw Gmekes Deeeg keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~~32~~
Fmemes efYeVe Gmekeer DepeIeve Jesovee nesleer nw~~33~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deheee&hle efleeeeW mes mebyebefOele Deeeg kees osJe Deewj veejkeer peerJe veneR yeebOeles
nQ en yeleueeves kes efuees ceveg<e DeLeJee hebesefve efleee eesefve Jeeues Ssmee kene nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeSkesefve Je efJekeuesefve peerJe Yeer Deheee&hle efleee keer Deeeg kees yeebOeles nw, Fmeefuees Gvekes peIeve
mJeeefcelJe keeeW veneR kene peelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWekf e Gvekes Deeeg kes peIeve DevegYeeie kes yebOe kes keejCeYetle heefjCeeceeW kee DeYeeJe nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 34, 35

le=leerees ceneefOekeej: /187

le$emLepeerJes<eg heefjCeecee SleeMee ve mevleerefle keLeb %eeeles ?

SlemceeewJe met$eeod %eeeles~ Devegmeceeb Je&ceevee nereceeveee es mebkeuesMe-efJeMegefheefjCeeceemlesheefjJele&ceevee: meefvle~ e$e hegve: es<eg heefjCeeces<eg efmLelJee leLee heefjCeeceevlejb ielJee Skedeeefomeceewjeieceveb
mebYeJeefle les heefjCeecee: heefjJele&ceevee veece~ lewjeegye&Oeles~
le$e Glke=e ceOecee peIevee Fefle ef$eefJeOee: heefjCeecee:~ De$e DeeflepeIevee: heefjCeecee DeeegyeOeme
Deeeees i eb ~ Deef l ecenevlees ef h e Deeeees i eb ew J e, mJeeYeeef J ekelJeeled ~ ef k evleg ees c e& O es ef m Lelee:
heefjJele&ceeveceOeceheefjCeecee Gevles~ le$elevepeIeveheefjCeecewmleleeeesieefJeMes<eeleewe&vs e eoheee&hleeflee&ieeegye&b
leme peIeveevegYeeiees YeJeefle~ eme lelmeJekece& Deefmle lemeeefhe peIeveevegYeeiees YeJeefle~
Demceeod efYeVeeled lemeepeIeveJesovee YeJeefle Fefle %eeleJeb~
DeOegvee veecekece&Ceespe&IeveepeIeveJesoveeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos CeeceJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?~~34~~

DeCCeojsCe megngceefCeieesopeerJeDeheppeeSCe nomeceghheefeekeccesCe
heefjeeceeCeceefpPeceheefjCeecesCe yeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe lemme
CeeceJeseCee YeeJeoes penCCee~~35~~
Mebkee-GveceW efmLele peerJeeW ceW Jes heefjCeece veneR nQ, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Fmeer met$e mes peevee peelee nw~
eeflemecee ye{ves Jeeues ee nerve nesves Jeeues pees mebkeuesMe ee efJeMege
f he heefjCeece nesles nQ Jes DeheefjJele&ceeve heefjCeece kens
peeles nQ~ efkevleg efpeve heefjCeeceeW ceW efmLele neskej leLee heefjCeeceevlej kees eehle nes hegve: Ske oes Deeefo meceeeW eje GvneR
heefjCeeceeW ceW Deeieceve mebYeJe neslee nw GvnW heefjJele&ceeve heefjCeece kenles nQ~ Gvemes Deeeg kee yebOe neslee nw~
GveceW Glke=, ceOece Je peIeve kes Yeso mes Jes heefjCeece leerve ekeej kes nQ~ FveceW Deefle peIeve heefjCeece
Deeeg yebOe kes Deeesie nQ~ Deleble ceneve-Glke= heefjCeece Yeer DeeegyebOe kes Deeesie ner nQ, keeeWefke Ssmee mJeYeeJe
nw~ efkevleg Gve oesveeW kes ceOe ceW DeJeefmLele heefjCeece heefjJele&ceeve ceOece kenueeles nQ~ GveceW peIeve heefjCeeceeW mes
leleeeesie efJeMes<e keejCeeW eje efpemeves Deheee&hle mecyebOeer efleee Deeeg kees yeebOee nw Gmekes Deeeg kee peIeve
DevegYeeie neslee nw, leLee efpemekes Ge DevegYeeie kee meJe neslee nw Gmekes Yeer Deeeg kee peIeve DevegYeeie neslee nw~
Fmemes efYeVe Gmekes DepeIeve Jesovee nesleer nw Ssmee peevevee eeefnS~
Deye veece kece& keer peIeve Deewj DepeIeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW veece kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve efkemekes
nesleer nw ?~~34~~
nlemeceglheefeke kece&Jeeuee Develej pees met#ce efveieeso Deheee&hle peerJe heefjJele&ceeve
ceOece heefjCeeceeW kes eje veecekece& kee yebOe kejlee nw Gmekes Deewj efpemekes Fmekee meJe
neslee nw Gmekes veece kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~~35~~

188 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 36

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leJJeefoefjecepenCCee~~36~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$esJeieenveeefoefJeMes<eeYeeJeeefleheeoveeLe DeCCeojsCe Flegeb YeJeefle~

yeeojwkesefveeheee&hleeefo-GheefjcepeerJemeceemeeefle<esOeeLe megngceefCeieesopeerJeDeheppeeSCe Fefle YeefCeleb~
De$e keefeoenGheefjcepeerJemeceemeeefle<esOe: efkeceLe efeeles ?
Deeeee&osJe: eenle$e peIeveevegYeeieemebYeJeeled~ leeLeeve leeJee$e meJe&efJeMegs<eg peIevemJeeefcelJeb, DeeMemleeke=leerveecevegYeeieeovevleiegCeeMemleeke=levegYeeieme
le$eevevleiegCeJe=e
f emebieeled~ ve meJe&mebekf eue<s<eg Deefhe, Deefleleeremebkeues<esCe DeMegYeeveeb eke=leerveecevegYeeieJe=e
f emebieeled~
ve heefjJele&ceeveceOeceheefjCeeces<Jeefhe peIevemJeeefcelJeb mebYeJeefle, met#ceefveieesopeerJeeheee&hle heefjJele&ceeveceOeceheefjCeecesYeesvebleiegCewpe&IeveYeeJeeveghehees:~ nomeceghheefeekeccesCe Flegkeles hetJeexecevegYeeiemeJekece& meJe IeeleefelJee
DevebleiegCenerveb ke=lJee efosCe Flegeb YeJeefle~ le$e peIeveeslke=heefjCeeceefvejekejCeeLe heefjeeceeCeceefpPeceheefjCeecesCe Flegeb %eeleJeb~ esve leod yeb eme lelmeJekece& Deefmle leme veecekece&Jesovee YeeJelees peIevee %eeleJee~
Slemee: Jeefleefjee DepeIevee YeJeleerefle cevleJeb~

Fmemes efYeVe Gmekeer DepeIeve Jesovee nesleer nw~~36~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW DeJeieenvee Deeefomes nesves Jeeueer efJeMes<elee kee DeYeeJe yeleueeves
nsleg DeCCeojsCe DeLee&led Develej Meyo kees enCe efkeee nw~ yeeoj Skesefve Deheee&hle Deeefo Deeies kes peerJe
meceemeeW kee eefle<esOe kejves kes efuees met#ce efveieeso Deheee&hleke peerJe kes eje Ssmee kene nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDeeies kes peerJemeceemeeW kee eefle<esOe efkemeefuees kejles nQ ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeetBefke GveceW peIeve DevegYeeie keer mecYeeJevee veneR nw Dele: Gvekee eefle<esOe kejles nQ~ pewmes-Ge peerJemeceemeeW
ceW mes meJe&efJeMeg peerJeeW ceW lees peIeve mJeeefcelJe yeve veneR mekelee, keeeWefke Ssmee nesves hej DeeMemle eke=efleeeW kes
DevegYeeie mes DevevleiegCes eMemle eke=efleeeW kes DevegYeeie ceW DevebleiegCeer Je=ef kee emebie Deelee nw~ meJe& mebefkeue peerJeeW
ceW Yeer Jen veneR yeve mekelee, keeeWefke Deefle leere mebkeuesMe kes eje DeMegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie ceW Je=ef kee emebie
Deelee nw~ heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece ege peerJeeW ceW Yeer peIeve mJeeefcelJe mebYeJe veneR nw, keeeWefke met#ce efveieeso
Deheee&hleke peerJe kes heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece keer Dehes#ee Gve peerJeeW kes heefjCeece DevebleiegCes nesles nQ, Fmeefuees
Jes peIeve veneR nes mekeles~
nlemeceglheefekekece&Jeeues Ssmee kenves hej hetJe& kes mecemle DevegYeeie melJe kee Ieele kejkes Deewj Gmes
DevevleiegCee nerve kejkes efmLele ngS peerJe kes eje, en DeefYeeee mecePevee eeefnes~ met$e ceW peIeve Deewj Glke=
heefjCeeceeW kee efvejekejCe kes efuees heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece kes eje Ssmee efveoxMe efkeee nw~ efpemeves Ge
DevegYeeie kees yeebOee nw Je efpemekes Gmekee melJe nw Gmes veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~
Fmemes efYeVe Gmekeer DepeIeve Jesovee nesleer nw Ssmee ceevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 37, 38, 39

le=leerees ceneefOekeej: /189

DeOegvee iees$eJesoveeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

meeefceesCe penCCeheos ieesoJeseCee YeeJeoes penefCCeee keme ?~~37~~

DeCCeojsCe yeeojlesG-JeeGpeerJesCe meJJeeefn heppeeerefn heppeeeosCe
meeieejpeeieejmeJJeefJemegsCe nomeceghheefeekecesCe GeeieesocegJJesefuueotCe
Ceereeieesob yeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe ieesoJeseCee YeeJeoes penCCee~~38~~
leJJeefoefjecepenCCee~~39~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es yeeojlesG-JeeegpeerJesCe elkeefLeleb leeg-le$e yebOeefJeJeefpe&lecegeiees$eb veereiees$eeled

MegYelJesve cenovegYeeiecegoJd esue ieeueveeLe ke=leb~ meJJeeefn heppeeerenf heppeeeosCe Fefle efveoxMe:, Deheee&hlekeeues
meJeexlke=efJeMege
f vee&emf le Fefle heee&hlekeeues meJeexlke=efJeMegeCeeb enCeefveefceekeesefmle~ meekeejesheegepeeie=lekeeues
peerJes meJeexlke=efJeMege: meJeexlke=mebkeuesMeee YeJevleerelf e %eeheveeLe meeieej-peeieej efveoxMe: ke=le:~
De$e meJeexlke=efJeMegdee: efkeb eeespeveced ?
yenglejveereiees$eevegYeeieIeele: eeespeveced %eeleJeced~ SJebefJeOeme peerJemewJe iees$eJesovee YeeJelees peIevee
YeJeefle~ leodJeefleefjee DepeIevee YeJeleerefle cevleJeb~

Deye iees$e kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$eeW kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

mJeeefcelJe mes peIeve heo ceW iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve efkemekes nesleer
nw ?~~37~~
meye heee&efhleeeW mes heee&hle ngS meekeej Gheeesie mes mebege, peeie=le, meJe&efJeMeg SJeb
nlemeceglheefekekece&Jeeues efpeme Develej yeeoj lespekeeefeke ee Jeeegkeeefeke peerJe kes
Ge iees$e keer Gsuevee neskej veere iees$e kee yebOe neslee nw Je efpemekes Gmekee melJe neslee
nw Gmekes iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~~38~~
Fmemes efYeVe Gmekees DepeIeve Jesovee nesleer nw~~39~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW pees yeeoj lespemkeeefeke yeeoj Jeeegkeeefeke peerJeeW kee
efveoxMe efkeee nw, Jen GveceW yebOe kees eehle ve nesves Jeeues SJeb veereiees$e keer Dehes#ee MegYehe nesves mes cenled DevegYeeie
ege Geiees$e keer Gsuevee kejkes ieueeves kes efuees efkeee nw~
etBefke Deheee&hlekeeue ceW meJeexlke= efJeMegef veneR nesleer nw Dele: heee&hlekeeue ceW nesves Jeeueer efJeMegefeeW kee
enCe kejves kes efuees meye heee&efhleeeW mes heee&hle ngS Fme heo kee efveoxMe efkeee nw~ meekeej Gheeesie Je peeie=le
mecee ceW ner peerJe kes meJeexlke= efJeMegefeeB Je meJeexlke= mebkeuesMe nesles nQ, en yeleueeves kes efuees meekeej Gheeesie
egkele Je peeie=le Fme heo kee efveoxMe efkeee nw~
Mebkee-eneB meJeexlke= efJeMegef kee keee eeespeve nw ?
meceeOeeve-veere iees$e kes yenglej DevegYeeie kee Ieele kejvee ner Gmekee eeespeve peevevee eeefnS~ Ge

190 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 40, 41

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leelhee&ce$e-Jeeb meJeexlke=efJeMege
f efcevle: mJeelceleJeefevleveb keefj<eece Fefle YeeJeeecens~ eeJeoerMeer
efmLeefleve& ueYesle leeJeled hebehejcesef veeb YeieJeleeb eer Meebelf eveeLekegb LegveeLeejveeLeeveeb MejCeb ie=Cnece: Fefle eeflepeeveercens~
SJeb elegLe&mLeues peIeveheos kece&Ceeb JesoveeefveheCelJesve SkeesveefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~

SJeb mJekeevle:ef#ehlemLeeve mebKeepeerJemecegoenejevegeesieejb veecemJeeefcelJeevegeesieejb meceehleced~

DeOegvee DeuheyenglJeme ef$eYesoheevegeesieejefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DehheeyengS efe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe-penCCeheos Gkekemmeheos

penCCegkekemmeheos~~40~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e $eerCesJeevegeesieejeefCe YeJeefvle, Ske-efmebeesieeved cegkelJee ef$emebeesieeoerveeceYeeJeeled~
mebeefle ceesnveereJesovee meJe&mleeskee Fefle eefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

penCCeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee~~41~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDehetJe&-DeefveJe=ef e#ehekeiegCemLeeves<eg mebKeelemeneyeejb keeC[keIeelesve DevebleiegCenerveb

ue#eCeeW mes mebege peerJe kes iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~
Fmemes efYeVe DepeIeve Jesovee nesleer nw Ssmee mecePevee eeefnS~
eneB leelhee& en nw efke-nce meJeexlke= efJeMeglee kees eehle kejves keer DeefYeuee<ee kejles ngS mJeelceleJe
kee efevleve kejWies Ssmeer YeeJevee Yeeles nQ~ peye leke Ssmeer efmLeefle eehle veneR nesleer nw leye leke hebehejceser YeieJevleeW
keer leLee leerLekej eer MeebefleveeLe, kegvLegveeLe SJeb DejnveeLe YeieJeeved keer MejCe uesles nQ eefle%ee kejles nQ~
Fme ekeej elegLe&mLeue ceW peIeveheo ceW keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues GVeerme met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Deheves Yeerlej mLeeve, mebKee Je peerJe mecegoenej Devegeesieej kees
meceeefJe kejves Jeeuee veecemJeeefcelJe Devegeesieej meceehle ngDee~
Deye DeuheyenglJe kes leerve Yesohe Devegeesieej kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DeuheyenglJe kee ekejCe nw~ FmeceW es leerve Devegeesieej nQ-peIeve heoefJe<eeke

Deuheyeng l Je, Glke= heoef J e<eeke Deuheyeng l Je, peIeve-Glke= heoef J e<eeke
DeuheyenglJe~~40~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB leerve ner Devegeesieej nesles nQ, keeeWefke Ske Deewj oes mebeesieer YebieeW kees
es[kej eneB ef$emebeesieer Deeefo YebieeW kee DeYeeJe nw~
Deye ceesnveere kece& keer Jesovee meye mes mleeske nw en eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleerCe& nes jne nwmet$eeLe&-

peIeve Fme heo mes YeeJe keer Dehes#ee ceesnveere keer peIeve Jesovee meyemes mleeske
nw~~41~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DehetJe&kejCe Je DeefveJe=efekejCe #eheke iegCemLeeveeW ceW mebKeele npeej yeej

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 42

le=leerees ceneefOekeej: /191

ke=lJee hegve: mhe&keevegYeeieeled DevebleiegCenerveyeeojke=efmJehesCe ke=lJee hegvemleb ceesnevegYeeieb yeeojke=efieleb

penveyeeojke=efle: DevebleiegCenervemet#ceke=efmJehesCe ke=lJee hegve: met#cemeebhejeefekeiegCemLeeves-vlecegn& lt e&keeuecevevleiegCenerveecesCe DevegmeceeceheJele& met#cemeebhejeefekeejcemecees GoeieleefmLeles: DevegYeeieme enCeeled~
De$e ee DevegmeceeceheJele&vee mee keerMeer Fefle esled ?
ejcemecee-DeefveJe=efekejCeevegYeeieeled met#cemeebhejeefekeeLecemeceesvegYeeieesvevleiegCenervees YeJeefle~
efleeremecees me SJeevegYeeiekeeb[keIeelesve efJevee DevebleiegCenervees YeJeefle~ hegve: me: IeeefleleMes<emle=leeremeceesvevleiegCenervees YeJeefle~ SJeb eeJelmet#cemeebhejeefekeejcemecee Fefle ie=nerleJeced~ S<eesvegmeceeceheJele&veIeelees veece~
S<eesvegYeeiekeeC[keIeele Fefle efkeVe Geles ?
ve, eejyOeeLecemeceeeovleceg&ntlexCe keeuesve ees Ieelees efve<heeles meesvegYeeiekeeC[kees veece, e: hegve:
GlkeerjCekeeuesve efJevee Ske meceesve heleefle mee DevegmeceeeheJele&vee veece~ Devee DevegmeceeeheJele&veeeeb
efveecesve DevevleYeeiee veMeefvle, DevegYeeiekeeC[keIeeles hegvevee&emf le S<e efveece:, <e[deJf eOenevee keeC[keIeeleesheuebYeeled~
DeOegvee Devlejeekece&peIeveJesoveeuheyenglJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeblejeFeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~42~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eerCeke<eeekeeuemeeYevlejs eeefhe Deblejeekecee&vegYeeie: DevegmeceeeheJe&leveee

Ieeleb eehlemleefn& Deefhe S<eesvevleiegCe:, met#cemeebhejeefekeyeeojke=efYeesvevleiegCemhe&kemJehelJeeled~

keeC[keIeele kes eje DevegYeeie kees DevebleiegCee nerve kejkes, heeeled mheOe&keiele DevegYeeie keer Dehes#ee Gmes
DevebleiegCee yeeojke=efhe kejkes, lelheeeled yeeoj ke=efiele Ge ceesnveere kes DevegYeeie kees peIeve yeeoj ke=ef keer
Dehes#ee DevevleiegCee nerve met#ceke=efhe mes kejkes, hegve: met#cemeebhejeefeke iegCemLeeve ceW Debleceg&ntle& keeue leke
eeflemecee DevebleiegCenerve ece mes DeheJeefle&le kejkes mett#cemeebhejeefeke iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW Goeeehle
efmLeefle kee DevegYeeie eneB enCe efkeee ieee nw~
Mebkee-eneB pees eeflemecee DeheJe&levee kener nw Jen efkeme ekeej keer nesleer nw ?
meceeOeeve-DeefveJe=efe kejCe kes Debeflece mecee mebyebOeer DevegYeeie keer Dehes#ee met#cemeechejeefeke kee eLece
mecee mebyebOeer DevegYeeie DevebleiegCee nerve neslee nw~ Gmekes efleere mecee ceW Jener DevegYeeie keeC[keIeele kes efyevee
DevebleiegCee nerve neslee nw~ hegve: Ieele kejves kes yeeo Mes<e jne Jener DevegYeeie leermejs mecee ceW DevevleiegCeenerve neslee nw~
Fme ekeej met#cemeebhejeefeke kes Debelf ece mecee leke peevevee eeefnS~ Fmeer kee veece Devegmecee DeheJele&veeIeele nw~
Mebkee-Fmes DevegYeeiekeeC[keIeele keeeW veneR kenles nQ ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke eejbYe efkees iees eLece mecee mes ueskej Devleceg&ntle& keeue kes eje pees Ieele
efve<heVe neslee nw Jen DevegYeeiekeeC[keIeele nw, hejvleg GlkeerjCekeeue kes efyevee Ske mecee eje ner pees Ieele neslee nw Jen
Devegmecee DeheJele&vee nw~ otmejs, Devegmecee DeheJele&vee ceW efveece mes Deveble yengYeeie ve neslee nw, hejvleg DevegYeeiekeeC[keIeele
ceW en efveece veneR nw, keeeWekf e n ekeej keer neefve eje keeC[keIeele keer GheueefyOe nesleer nw~
Deye Devlejeekece& keer peIeve Jesovee kee DeuheyenglJe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Devlejeekece& keer peIeve Jesovee DevevleiegCeer nw~~42~~

192 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 43

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e keefeoenDevegYeeiekeeb[keIeelewjvegmeceeeheJele&veeIeelewe ees: kece&Cees: meMelJes meefle efkeceLe IeeefleleMes<eevegYeeieeveeb

efJemeMelJeced ?
Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, mebmeejeJemLeeeeb meJe&$e ueesYemebpJeueveevegYeeieeod Jeeree&vlejeeevegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
mleeskeevegYeeieeke=lee: IeeefleleMes<eevegYeeie: mleeskees YeJeefle, cenoevegYeeieeke=lee IeeefleleMes<eevegYeeiees yengkeewJe
YeJeefle lesve efJemeMelJeb egpeles~
mebeefle %eeveeJejCeefkepeIeveJesoveeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeeeDees efJe oes efJe

leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~43~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeIeeefleleMes<eme ees: eke=leesjvegYeeieme keLeb meMelJeefceefle he=s meefle Deeeee&oJs esve

keLeles- vew<e: eMvees efJeOeeleJe:, efkebe-mebmeejeJemLeeeeb meceeveevegYeeieeesjMegYelJesve meceeveees:
meMelJeevegYeeieIeeleees: IeeefleleMes<eevegYeeieees: meMelJeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~

efmeevleefebleeceefCeerkee-#eerCeke<eee iegCemLeeve kes keeue kes Yeerlej eeefhe Devlejee kece& kee
DevegYeeie Devegmecee DeheJele&vee kes eje Ieele kees eehle ngDee nw lees Yeer en ceesnveere kes peIeve DevegYeeie mes
DevebleiegCee nw, keeeWefke Jen ceesnveere keer met#ce Deewj yeeoj ke=efeeW keer Dehes#ee DevebleiegCes mheOe&kehe nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDevegYeeiekeeC[keIeele Deewj Devegmecee DeheJele&veeIeele kes eje oesveeW keceeX ceW meceevelee kes nesves hej Ieele
kejves kes yeeo jns DevegYeeieeW ceW efJemeMelee keeeW heeF& peeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke mebmeej DeJemLee ceW meJe&$e mebpJeueveueesYe kes DevegYeeie keer Dehes#ee
Jeeree&vlejee kee DevegYeeie DevevleiegCee GheueyOe neslee nw~ mleeske DevegYeeie Jeeueer eke=efle kee Ieele kejves kes yeeo
Mes<e jne DevegYeeie mleeske neslee nw Deewj ceneved DevegYeeie Jeeueer eke=efle kee Ieele kejves kes yeeo Mes<e jne DevegYeeie
yengle ner neslee nw~ Fme keejCe oesveeW ceW efJemeMelee yeve peeleer nw~
Deye %eeveeJejCeefke keer peIeve Jesovee kee DeuheyenglJe yeleueeves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Je oMe&veeJejCeere keer peIeve JesoveeeW Yeer
oesveeW ner hejmhej legue neskej DevebleiegCeer nQ~~43~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ieele kejves kes yeeo Mes<e jns oesveeW eke=efleeeW kes DevegYeeie ceW meceevelee efkeme
keejCe mes nw ? Ssmee hetves hej Deeeee&osJe ves yeleeee nw efkeSsmee eMve veneR kejvee eeefnS, keeeWefke mebmeej DeJemLee ceW es oesveeW eke=efleeeB meceeve DevegYeeie Jeeueer nQ,
DeMegYemJehe mes meceeve nQ SJeb meceeve DevegYeeieIeele mes mebege nQ Dele: oesveeW eke=efleeeW kes Ieele kes yeeo Mes<e
DevegYeeieeW kes meceeve nesves ceW efJejesOe kee DeYeeJe heeee peelee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 44

le=leerees ceneefOekeej: /193

keefeoeMebkelesmebmeejeJemLeeeeb ees: eke=lees: DevegYeeie: meMe Fefle keLeb %eeeles ?

Deeeee&osJe: meceeOeeskesJeueCeeCeeJejCeereb kesJeueobmeCeeJejCeereb DemeeoJesoCeereb JeerefjeblejeFeb e eeeefj efJe legueeefCe
Fefle eleg<<eefheefokeceneoC[kemet$eeod %eeeles~
meJe&cesleod egpeles, efkevleg DeblejeepeIeveevegYeeieeled %eeveeJejCeoMe&veeJejCeevegYeeieeespe&Ieveeesve& Ieles,
mebmeejeJemLeeeeb DevegYeeiesve meceeveeveeb $eeeCeeceefhe kece&Ceeb DevegYeeiekeeC[ke-DevegmeceeeheJele&veeIeeleehes#eee
meMeeveeb efJemeMelJeefJejesOeeled Fefle esled ?
YeJeleg veece meMelJeb, eefo meJe&IeeeflelJesve Jeereelejeeeb kesJeue%eeveoMe&veeJejCeeYeeb meceeveb YeJesled ve ewJeb
Jeeree&vlejeeme meJe&$e #eeesheMeceoMe&veeled~ lelees esve Jeeree&vlejeeb osMeIeeefleue#eCeb lesve SjC[oC[ke FJeemeejlJeeled
yengkeb Ieeleles efkebleg kesJeue%eeveeJejCe-oMe&veeJejCes hegve: meJe&Ieeeflekece&Ceer JeeMewue FJe efvekeeefelelJeeled yengkeb
ve Ieelesles~ lesve DevlejeepeIeveevegYeeieeled %eeveeJejCe-oMe&veeJejCepeIeveevegYeeieeesjvevleiegCelJeb egpeles~
DeOegvee DeeegJexoveeuheyenglJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeeGJeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~44~~

eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkemebmeej DeJemLee ceW Fve oesveeW eke=efleeeW kee DevegYeeie meceeve neslee nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkekesJeue%eeveeJejCeere, kesJeueoMe&veeJejCeere, DemeeleeJesoveere Deewj Jeeree&vlejee es eejeW ner eke=efleeeW legue nQ
Fme eeQme" heo Jeeues ceneoC[kemet$e mes peevee peelee nw~
Mebkee-en meye lees yeve peelee nw, efkevleg Deblejee kes peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee %eeveeJejCe Deewj
oMe&veeJejCe kee peIeve DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw en veneR yevelee, keeeWefke es leerveeW kece& mebmeej DeJemLee ceW
DevegYeeie keer Dehes#ee meceeve nQ leLee DevegYeeiekeeC[keIeele Je Devegmecee DeheJele&veeIeele keer Dehes#ee Yeer meceeve nQ
DeleSJe Gvekes efJemeMe nesves ceW efJejesOe Deelee nw ?
meceeOeeve-Yeues ner meMelee nes peeJes, eefo Jeeree&vlejee kece& meJe&Ieeeflehe mes kesJeue%eeveeJejCe Deewj
kesJeueoMe&veeJejCe kes meceeve neslee lees Fve leerveeW ceW meceevelee DeefveJeee& Leer, hejvleg Ssmee nw veneR~ keeeWefke
Jeeree&vlejee kee meJe&$e #eeesheMece heeee peelee nw~ DeleSJe eBtefke Jeeree&vlejee kece& osMeIeeleer ue#eCe Jeeuee nw Fme
keejCe Jen SjC[oC[ kes meceeve efve:meej nesves mes yengle Ieelee peelee nw, efkevleg kesJeue%eeveeJejCe Deewj kesJeueoMe&veeJejCe
meJe&Ieeleer nQ Dele: Jes JeeMewue kes meceeve efvekeeefele-efveefJe[he mes yebOe kees eehle nesves kes keejCe yengle veneR
Ieeles peeles nQ Fmeefuees Deblejeekece& kes peIeve keer Dehes#ee %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe kes peIeve DevegYeeie kee
DevebleiegCee nesvee Gefele ner nw~
Deye Deeeg kece& keer Jesovee kee DeuheyenglJe yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes YeeJe keer Dehes#ee Deeegkece& keer peIeve Jesovee DevevleiegCeer nw~~44~~

194 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 45, 46

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeceveg<esCe Jee hebesefveeflee&ieesefvepeerJesve Jee heefjJele&ceeveceOeceheefjCeecesve

yeceheee&hleeflee&ieeegjvegYeeiesve peIeveb~ Sleod leeYeeb DevebleiegCeb~
kegle: ?
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCeevegYeeie FJe keeC[keIeelewjvegmeceeeheJele&veeIeelewe #ehekeesCeeb DeeehleevegYeeieIeelelJeeled~
mebeefle iees$eJesoveeuheyenglJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

ieesoJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~45~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeyeeojlespees-yeeojJeeegheee&hlekes<eg meJe&efJeMegs<eg nlemeceglheefekekece&meg

DeheefJe&leeseiees$es<eg iees$eevegYeeiees peIevees peele:~ De$e eeefhe mebKeelemeneevegYeeiekeeC[keeefve heefleleeefve
lee&ehf e IeeefleleMes<eevegYeeie-Deeegpe&IeveevegYeeieeovevleiegCees YeJeefle~ meJeexlke=eflee&ieeegjvegYeeieeled meJeexlke=veereiees$eevegYeeieesvevleiegCe Fefle eleg:<eefheefokeoC[kes YeefCeleb~ lesveeeg<ees peIeveevegYeeieyebOeeled veereiees$eme
peIeveevegYeeieyebOeesvevleiegCe Fefle %eeeles~ lemceeled veereiees$epeIeveevegYeeieesvevleiegCe:, efmLeevemeJekece&lJeeled~
mebeefle veeceJesoveeuheyenglJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

CeeceJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~46~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-ceveg<e DeLeJee hebesefve efleeeeesefveJeeues peerJe kes eje heefjJele&ceeve ceOece
heefjCeeceeW mes yeebOeer ieeer Deheee&hle efleee mebyebOeer Deeeg DevegYeeie keer Dehes#ee peIeve nesleer nw~ en Gheeg&e oesveeW
keceeX kes peIeve DevegYeeie mes DevebleiegCeer nw~
eMve-kewmes ?
Gej-keeeWefke efpeme ekeej #ehekeesefCe ceW %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe kee DevegYeeiekeeC[keIeele Je
Devegmecee DeheJele&veeIeele kes eje Ieele kees eehle neslee nw Gmeer ekeej Gvekes eje Deeegkece& kee DevegYeeie Ieele kees
veneR eehle neslee nw~
Deye iees$e kece& keer Jesovee kee DeuheyenglJe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee iees$ekece& keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~45~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pees meJe& efJeMeg nQ, nlemeceglheefekekecee& nQ Deewj efpevnesWves Ge iees$e kee

DeheJele&veeIeele efkeee nw Ssmes yeeoj lespemkeeefeke Je Jeeegkeeefeke heee&hle peerJeeW ceW iees$e kece& kee DevegYeeie peIeve
neslee nw~ eneB eeefhe mebKeele npeej DevegYeeiekeeC[keIeele ngS nQ lees Yeer iees$e kece& kee Ieele kejves kes yeeo Mes<e
jne DevegYeeie Deeeg kes peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCee nw~ Dele: eleg:<eefheefoke oC[ke ceW meJeexlke=
efleeeeeg kes DevegYeeie mes meJeexlke= veere iees$e kee DevegYeeie DevebleiegCee nw Ssmee kene ieee nw Dele: Fmemes peevee
peelee nw efke Deeeg kes peIeve DevegYeeie yebOe keer Dehes#ee veereiees$e kee peIeve DevegYeeie yebOe DevebleiegCee nw~ Gmemes
veereiees$e kee peIeve DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke Jen ef:mLeeve meJekece& nw~
Deye veecekece& keer Jesovee kee DeuheyenglJe yeleueeves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee veecekece& keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~46~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 47

le=leerees ceneefOekeej: /195

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#ceefveieesopeerJeeheee&hlekeme nlemeceglheefeke-kece&eCf e heefjJele&ceeve- ceOeceheefjCeeces

veecekecee&vegYeeieme peIeveb peeleb~ S<e: DevegYeeiees veereiees$epeIeveevegYeeieeovevleiegCeesefmle~ meJe&$e eMe: keerlee&oerveeb
MegYeeke=leerveecevegYeeieme veereiees$eevegYeeieeovevleiegCeme efJeMegdee IeeleeYeeJeeled~ DeeflemebkeuessMeb veerlJee
MegYeeke=leerveecevegYeeies Ieeeflelesefhe ve ueeYeesefmle, mebkeuesMesve DeeMe:keerlee&efo-DeMegYeeke=leerveecevegYeeieme
Je=efoMe&veeled~ heefjJele&ceeveceOeceheefjCeecew: MegYeeMegYeeke=leerveecevegYeeiecenodJe=ef-neveesjefveefceew: heefjCeleme
lesve mJeeefcelJeb oeb~ lelees yengJe=ef-neveesjYeeJeeled veeceJesoveeYeeJeesvevleiegCe Fefle efmeced~
mebeefle JesoveereJesoveeuheyenglJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

JeseCeereJesoCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~47~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e keefeoen-JesoveereevegYeeie: #ehekeesCeeb mebKeelemeneevegYeeiekeeC[keIeelew: Ieeleb eehleesefmle Fefle~ efejvleveevegYeeieeled DevebleiegCenerveeseesefieejcemecees Skeefve<eskeceJeuecye
efmLele: keLeb veeceevegYeeieeled Deeehle#ehekeeseCf eIeeleeled mebmeeefjpeerJekeeC[keIeelew: meceglke=b mebes#e DevebleiegCenervelJeceeheVeeled DevebleiegCees YeJesled ?
Devee, Jesoveereeslke=evegYeeieeled DemeeleeJesoveeremebef%eleeled mebmeejeeJemLeeeeb eMe:keerefle&-Glke=evegYeeieesvevleiegCe:, me: keLeb mebmeeefjkeeC[keIeelew: #ehekeesCeeb Ieeleb eehleemeeleeJesoveereevegYeeieeovevleiegCenerve: efeeles ?

efmeevleefebleeceefCeerkee-pees met#ce efveieeseof ee ueyOeheee&hleke peerJe nlemeceglheefeke kece& Deewj heefjJele&ceeve

ceOece heefjCeeceeW mes ege nQ Gvekes veecekece& kee DevegYeeie peIeve neslee nw~ en DevegYeeie veere iees$e kes peIeve
DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCee neslee nw, keeeWefke meJe&$e veere iees$e kes DevegYeeie mes DevebleiegCee pees eMe:keerefle& Deeefo
MegYe eke=efleeeW kee DevegYeeie neslee nw Fmekee efJeMegef kes eje Ieele veneR neslee~ Deefle mebkeuesMe kees eehle kejekej
MegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie kee Ieele kejeves hej Yeer keesF& ueeYe veneR nw, keeeWefke mebkeuesMe mes DeeMe:keerefle& Deeefo
DeMegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie ceW Je=ef osKeer peeleer nw~ Fmeerefuees pees heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece MegYeeMegYe
eke=efleeeW kes DevegYeeie keer ceneve Je=ef Deewj neefve ceW efveefcee veneR he[les nQ, Gvemes heefjCele ngS peerJeeW kees Gmekee
mJeeceer yeleueeee nw~ DeleSJe yengle Je=ef Je neefve kee DeYeeJe nesves mes veecekece& keer Jesovee YeeJe mes iees$e kece& keer
Dehes#ee DevebleiegCeer nesleer nw, en efme neslee nw~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee kee DeuheyenglJe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Jesoveere kece& keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~47~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& Mebkee kejlee nw-Jesoveere kece& kee DevegYeeie #ehekeesCeer ceW
mebKeele npeej DevegYeeiekeeC[ke IeeleeW kes eje Ieele kees eehle neslee nw, FmeefueS pees efejvleve DevegYeeie keer
Dehes#ee DevebleiegCeenerve neslee ngDee DeeesefiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW Ske efve<eske kee DeJeuecyeve ueskej efmLele nw
Jen Yeuee pees #eheke esefCe ceW Ieele kees veneR eehle ngDee nw Deewj pees mebmeejer peerJeeW kes keeC[ke IeeleeW kes eje Deheves
Glke= DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCeer nw, Ssmes veecekece& kes peIeve DevegYeeie mes DevebleiegCee kewmes nes mekelee nw ?
otmejer yeele en nw efke mebmeej DeJemLee ceW eMe:keerefle& kes Glke= DevegYeeie Demeelee meb%eeJeeues Jesoveere kes
Glke= DevegYeeie mes DevebleiegCee nw Ssmeer DeJemLee ceW Jen #ehekeesCeer ceW mebmeejer peerJeeW kes keeC[keIeeleeW kes eje
Ieele kees eehle ngS DemeeleeJesoveere kes DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCeenerve kewmes efkeee pee mekelee nw ?

196 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 48, 49

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, ve kesJeueceke<eeeheefjCeeceewJe DevegYeeieIeeleme keejCeb, efkevleg eke=efleieleMeefemeJee&hes#eer

heefjCeeceesvegYeeieIeeleme keejCeb~ le$eeefhe eOeevecevlejbiekeejCeb, leefmceVeglke=s meefle yeefnjbiekeejCes mleeskesefhe
yeng-DevegYeeieIeeleoMe&veeled DevlejbiekeejCes mleeskes meefle yeefnjbiekeejCes yengkes meleefhe yeng-DevegYeeieIeeleevegheuebYeeled~
lelees veeceevegYeeieIeeleevlejbiekeejCeeod JesoveereevegYeeieIeeleevlejbiekeejCecevevleiegCenerveefceefle veecepeIeveevegYeeieeod
JesoveerepeIeveevegYeeieme DevebleiegCelJeb egpeles~
SJe hebecemLeuesuheyenglJeme eLeces peIeveheoYesos kece&Ceeb JesoveekeLevelJesve met$eekeb ieleced~
SJeb peIeveceuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee Glke=heoehes#eee DeuheyenglJeefveheCeeLe met$ehebekeceJeleee&les-

GkekemmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesoCee YeeJeoes Gkekeefmmeee~~48~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleodYeJeOeejCecee$ekeee&keeefjlJeeled~

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee

efleefCCe efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~49~~
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke kesJeue Deke<eee heefjCeece ner DevegYeeieIeele kee keejCe veneR nw, efkevleg
eke=efleiele Meefe keer Dehes#ee jKeves Jeeuee heefjCeece DevegYeeieIeele kee keejCe nw~ GmeceW Yeer Deblejbie keejCe eOeeve nw,
Gmekes Glke= nesves hej yeefnjbie keejCe kes mleeske jnves hej Yeer DevegYeeie Ieele yengle osKee peelee nw~ leLee Deblejbie
keejCe kes mleeske nesves hej yeefnjbie keejCe kes yengle nesles ngS Yeer DevegYeeieIeele yengle veneR GheueyOe neslee~ Dele:
veecekece&mebyebOeer DevegYeeie kes Ieele kes Deblejbie keejCe keer Dehes#ee Jesoveere mebyebOeer DevegYeeie kes Ieele kee Deblejbie
keejCe DevebleiegCee nerve nw Dele: veecekece& kes peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee Jesoveere kes peIeve DevegYeeie kee
DevebleiegCee nesvee Gefele ner nw~
Fme ekeej hebece mLeue ceW DeuheyenglJe kes eLece peIeve heo Yeso ceW keceeX keer Jesovee kee keLeve kejves
Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej peIeve DeuheyenglJe meceehle ngDee~
Deye Glke= heo keer Dehes#ee DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Glke= heo kee DeJeuecyeve ueskej YeeJe keer Dehes#ee Deeegkece& keer Glke= Jesovee
meyemes mleeske nw~~48~~
en keLeve FmeefueS efkeee nw, keeeWefke Jen OeejCecee$e keee& kees kejves Jeeueer nw~
met$eeLe&-

YeeJe keer Dehes#ee %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere Deewj Deblejee keer Glke= JesoveeeW
leerveeW ner legue neskej Deeegkece& keer Glke= Jesovee mes DevevleiegCeer nQ~~49~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 50, 51

le=leerees ceneefOekeej: / 197

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e keefeoeMebkeleskesJeue%eeve-kesJeueoMe&veees: meceevelJesve leoeJejCeevegYeeieme Deefhe YeJeleg veece meceevelJeb, efkevleg

DeblejeeevegYeeieme ve meceevelJeb egpeles, kesJeue%eeve-oMe&ve-DevebleJeeree&Ceeb meceevelJeeYeeJeeefoefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, kesJeue%eeve-oMe&ve-DevevleJeeree&Ceeb meceevelJeeYegheieceeled~
kegle: meceevelJeb %eeeles ?
SlemceeewJe met$eep%eeeles~ ve e DeeJeejkeMeeew meceeveeeeb meleeb leoeJejef<eeeCeb efJemeMelJeb egpeles,
efJejesOeeled~
keLeb hegve: Deeeglke=evegYeeieeovevleiegCelJeb ?
vewleod, Deblejbie-yeefnjbiekeejCeeefleyeeveeb keeeexheuebYeeled~

ceesnCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~~50~~

kegle: ? mJeeYeeefJekelJeeled~ ve e mJeYeeJees egefeieesej:, Deefiveo&nveesefhe mebceejCece=lJeeefo<eg egkeles:

DevegheuebYeeled~

Ceecee-ieesoJeseCeeDees YeeJeoes GkekeefmmeeeDees oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~51~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& Mebkee kejlee nweBtefke kesJeue%eeve Deewj kesJeueoMe&ve oesveeW ner meceeve nQ Dele: kesJeue%eeveeJejCe Deewj kesJeueoMe&veeJejCe kes
DevegYeeie ceW Yeer meceevelee Yeues ner nes peeJes, efkevleg Devlejee kes DevegYeeie kees Fvekes meceeve ceevevee Gefele veneR nw,
keeeWefke kesJeue%eeve, kesJeueoMe&ve Deewj DevevleJeere& ceW meceevelee veneR nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke kesJeue%eeve-kesJeueoMe&ve Deewj DevevleJeere& ceW meceevelee mJeerkeej keer ieF& nw~
Mebkee-Gve leerveeW ceW meceevelee nw en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en Fmeer met$e mes peevee peelee nw~ Deewj DeeJeejkeMeefe kes meceeve nesves hej Gvekes eje
DeeJejCe kejves eesie iegCeeW keer Demeceevelee ceevevee Gefele veneR nw, keeeWefke Jewmee ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw~
Mebkee-lees efhej Deeeg kes Glke= DevegYeeie keer Dehes#ee Gvekee DevegYeeie DevevleiegCee nw en kewmes mebYeJe nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWekf e Deblejbie Je yeefnjbie keejCeeW mes eefleye Gvekes Deveble keee& GheueyOe nesles nQ~
met$eeLe&-

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee ceesnveere keer Glke= Jesovee DevebleiegCeer nw~~50~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee kewmes nw ? keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw Deewj mJeYeeJe egefeieesej veneR

neslee nw~ keeeWefke Deefive oenpeveke neskej Yeer ce=legoeeke nw Fleeefo ceW keesF& egefe veneR heeF& peeleer nw~
met$eeLe&-

Gvemes YeeJe keer Dehes#ee veece Je iees$e keer Glke= JesoveeeW oesveeW ner legue neskej
DevebleiegCeer nQ~~51~~

198 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 52 mes 55

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegle: ?, MegYeeke=eflelJeeled~~
DeMegYeeke=efle-DevegYeeieeled MegYe eke=leerveecevegYeeie: efkeceLe DevebleiegCe: ?
ve, mJeeYeeefJekelJeeled~
Geb e eer JeerjmesveeeeexCeve efn mJeYeeJee: hejhee&vegeesieene&:1~

JesoCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~~52~~

eMe:keerefle& Geiees$eeYeeb meeleeJesoveereme eMemlelecelJeeled~
SJeb <emLeues Glke=heos kece&Ceeb JesoveekeLevelJesve met$ehebekeb ieleced~
SJeceglke=evegYeeieeuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee peIeveeslke=ehes#eee DeuheyenglJeefveheCeeLe eoMemet$eeefCe DeJeleee&vles-

penCCegkekemmeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee~~53~~

DeblejeFeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~54~~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeereJeseCeeDees YeeJeoes penefCCeeeDees oes efJe
leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~55~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes DevevleiegCeer nw ? keeeWefke es oesveeW MegYe eke=efle nQ~
Mebkee-DeMegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie mes MegYe eke=efleeeW kee DevegYeeie DevebleiegCee keeeW nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke Gvekee Jewmee mJeYeeJe ner nw~
eerJeerjmesveeeee& ves kene nwmJeYeeJe eMve kes efJe<ee veneR ngDee kejles nQ~
met$eeLe&-

Gvemes YeeJe keer Dehes#ee Jesoveere keer Glke= Jesovee DevebleiegCeer nw~~52~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWekf e eMe:keerelf e& Deewj Ge iees$e keer Dehes#ee meeleeJesoveere DeefleMee eMemle nw~
Fme ekeej "s mLeue ceW Glke= heo ceW keceeX keer Jesovee kee keLeve kejves Jeeues heeBe met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Glke= DevegYeeie kee DeuheyenglJe meceehle ngDee~
Deye peIeve Deewj Glke= keer Dehes#ee mes DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg yeejn met$eeW kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

peIeve-Glke= heo mes YeeJe keer Dehes#ee ceesnveere keer peIeve Jesovee meyemes mleeske
nw~~53~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Devlejee keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~54~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere keer peIeve JesoveeeW legue
neskej Yeer DevebleiegCeer nQ~~55~~
1. <edKeb[eiece, OeJeueeerkee, heg. 11 he=. 38~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 56 mes 64

le=leerees ceneefOekeej: / 199

DeeGDeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~56~~

CeeceJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~57~~
ieesoJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~58~~
JesoCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~59~~
DeeGDeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~~60~~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee
efleefCCe efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~61~~
ceesnCeereJesoCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~~62~~
Ceecee-ieesoJeseCeeDees YeeJeoes Gkekeefmmeee oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~63~~
JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~~64~~
efmeebleefevleeceefCeerkeemet$eeCeeceLe&: megieceesefmle~ De$e Slep%eeleJeb, ceesnveerekece&Ce: YeeJeJesovee
peIevee meJe&mleeskee:, eceMe: DevebleiegefCeleecesCe Jesoveereme meJee&efOekee DevebleiegCee: FleeefoefmeevleefJe<eeb
%eelJee efvepeelceleJeYeeJeJesovee-DevegYeJeveb leosJe esemkejb~ lesvewJe mJeelceleJeefevlevesve mJeelceefmeefYe&efJe<eefle

Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Deeegg keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~56~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee veecekece& keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~57~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee iees$ekece& keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~58~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Jesoveere keer peIeve Jesovee DevebleiegCeer nw~~59~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Deeeg keer Glke= Jesovee DevebleiegCeer nw~~60~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere Deewj Deblejee keer Glke=
JesoveeeW leerveeW ner legue neskej Yeer DevebleiegCeer nQ~~61~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee ceesnveere keer Glke= Jesovee DevebleiegCeer nw~~62~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee veece Deewj iees$e keer Glke= JesoveeeW oesveeW Yeer legue neskej
DevebleiegCeer nQ~~63~~
Gmemes YeeJe keer Dehes#ee Jesoveere keer Glke= Jesovee DevebleiegCeer nw~~64~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg&e met$eeW kee DeLe& megiece nw~ eneB en efJeMes<e peevevee nw efke ceesnveere
kece& keer YeeJeJesovee peIeve meyemes mleeske nw, Jen eceMe: DevebleiegefCele kes ece mes Jesoveere kece& keer meJee&efOeke
DevebleiegCeer nes peeleer nw, Fleeefo efmeeble efJe<ee kees peeve kejkes efvepe DeelceleJe YeeJeJesovee kee pees DevegYeJeve-

200 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 64

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fefle efveesleJeced~
SJeb mehlecemLeues peIeveeslke=heoehes#eee kece&JesoveeefveheCelJesve eoMe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee Gejeke=leer: Deeefele DevegYeeieeuheyenglJeeheCeeLe ieeLeemet$esCe Gejmet$eceJeleee&les-

meeob pemege-os-keb, les-Dee-Jes-ceCeg DevebleiegCenerCee~

Dees-efce-kes-Demeeob, Jeerefje-DeCebleeCeg-mebpeueCee~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es meeob Fleges meeleeJesoveereb ie=nerleJeb~ peme Fleges eMe: keerelf e&ee&ee~
keLeb veece SkeosMesve veeceJelees efJe<eeme mebelee: ?
vewleod JeeJeb, osJe-Yeecee-mesveMeyosYees yeueosJe-meleYeeceeYeercemesveeefo<eg mebeleeoMe&veeled~
eerJeerjmesveeeeexCe keLeles-Ce e ueesieJeJenejes ehheueDees, JeJeneefjppeceCemme ehheueeeCegJeJeeeroes~
De$e met$es Ge Fleges Geiees$eb ie=nerleJeb~
De$e efJejece: efkeceLe ke=le: ?
eMe:keerefle&-Geiees$eeesjvegYeeie: meceeve Fefle %eeheveeLe~ os Fleges osJeieefleie=&nerleJee~ keb Fefle

Jesove nw Jener esemkej nw~ Gmeer mJeelcelelJe efevleve kes eje Deelceefmeef nesieer Ssmee efveee kejvee eeefnS~
Fme ekeej meeleJeW mLeue ceW peIeve Deewj Glke= heo keer Dehes#ee kece&Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues yeejn
met$e hetCe& ngS~
Deye Gej eke=efleeeW keer Dehes#ee DevegYeeie kes DeuheyenglJe kee eheCe kejves nsleg ieeLeemet$e kes he ceW Gej
met$e kee DeJeleej efkeee peelee nwieeLee met$eeLe&-

meeleeJesoveere, eMe:keerefle& Je Geiees$e ess oes eke=efleeeB, osJeieefle, keece&Ce Mejerj,

lewpeme Mejerj, Deenejke Mejerj, Jewefeefeke Mejerj Deewj ceveg<eieefle es eke=efleeeB Gejesej
DevebleiegCeer nerve nQ~ Deewoeefjke Mejerj, efceLeelJe, kesJeue%eeveeJejCe-kesJeueoMe&veeJejCeDemeeleeJesoveere Je Jeeree&vlejee es eej eke=efleeeB DevebleevegyebefOe elege Deewj mebpJeueve
elege es eke=efleeeB Gejesej DevebleiegCeer nerve nQ~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e ceW meeob Ssmee kenves hej meeleeJesoveere kece& kee enCe kejvee
eeefnS~ peme en kenves mes eMe:keerefle& Meyo kees enCe kejvee eeefnS~
Mebkee-veecekes Ske osMe mes veeceJeeueer Jemleg kee yeesOe kewmes nes mekelee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke osJe, Yeecee Je mesve MeyoeW mes eceMe: yeueosJe, meleYeecee
Je Yeercemesve kee elee neslee ngDee Ssmee osKee peelee nw~
eerJeerjmesveeeee& ves kene nw-ueeskeJeJenej eheue-Demele neslee nw, en yeele veneR nw, keeeWefke JeJenej
keer efJe<eeYetle Jemleg keer Demelelee veneR yeve mekeleer nw~ eneB met$e ceW Ge Ssmee kenves hej Geiees$e kee enCe
kejvee eeefnes~
Mebkee-eneB hej efJejece efkemeefuees efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-eMe:keerefle& Deewj Geiees$e kee DevegYeeie meceeve nw, en yeleueeves kes efuees eneB efJejece efkeee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 64

le=leerees ceneefOekeej: / 201

keefLeles keece&CeMejerjb ie=nerleJeb~ les Fefle YeefCeles lewpemeMejerjme enCeb~ Dee Fefle Jeevesve DeenejkeMejerjme
enCeb~ Jes Fleges JewefeefekeMejerjme enCeb~ ceCeg efveoxMe: ceveg<eieefleenCeeLe&: DeCebleiegCenerCee heosve
Slee: keefLelemeJe&eke=leer: Deveesvecehes#e eLeeecesCe DevebleiegCenervee: meefvle~
S<e: DeCebleiegCenerCe efveoxMe Gheefj Deefhe ceb[tkeeslheleveveeesve DevegJele&les, keg$eeefhe efJejeceoMe&veeled~
Dees efveoxMe: DeewoeefjkeMejerjenCeeLe~ efce efveoxMees efceLeelJekece&enCeefveefceeeseqmle~ kes Fefle efveoxMe:
kesJeue%eeveeJejCeere-kesJeueoMe&veeJejCeereenCeefveefceees Jele&les~ Demeeo efveoxMeesmeeleeJesoveere enCeeLe&:~ Jeerejf e
keLeveb Jeeree&vlejeeenCenslegke:~ Sleemeeb elemeCeeb eke=leerveecevegYeeie: meMeesefmle~ De$e DevebleiegCenerveevegJe=esjYeeJeeled~
leovevegJe=efejefhe keglees %eeeles ?
Sleme ieeLeemet$eme efJeJejCeYeeJesve jefeleesheefjceeteCf e&met$eeod %eeeles~ DeCebleeCeg Fefle efveoxMeesvevleevegyebeOf eeleg<keenCeeLe&:~ ueesYeevegYeeiesvevleiegCenervelJecevegJele&les veesheefjcemet$es<Jeefhe, ueesYeevceeee efJeMes<enervee eesOees
efJeMes<enervees ceevees efJeMes<enerve Fefle Gheefjcemet$es eheefe<eceeCelJeeled~ mebpeueCee Fleges elegCee mebpJeueveeveeb
enCeb~ le$e ueesYemebppJeueveeeeb DevebleiegCenerveeefOekeejesvegJele&les, veesheefjces<eg~
Slelkeglees %eeeles ?

ieee nw~ os Ssmee kenves mes osJeieefle kee enCe kejvee eeefnes~ keb Ssmee kenves hej keece&Ce Mejerj kee enCe
kejvee eeefnes~ les Ssmee kenves hej lewpeme Mejerj kee enCe kejvee eeefnS~ Dee Ssmee kenves hej Deenejke Mejerj
kee enCe kejvee eeefnS~ Jes Ssmee kenves hej Jewefeefeke Mejerj kee enCe kejvee eeefnS~ ceCeg heo kee efveoxMe
ceveg<eieefle kee enCe kejves kes efueS efkeee ieee nw~ es Gheeg&e meye eke=efleeeB Gejesej Ske otmejs keer Dehes#ee
ece mes DevebleiegCeer nerve nQ~
en DevebleiegCenerve heo kee efveoxMe ceb[tkeeslheleve veee DeLee&led (ceW{ke kes Gueves meMe) veee mes
Deeies Yeer DevegJe=e neslee nw, keeeWefke keneR hej efJejece osKee peelee nw~
Dees heo kee efveoxMe Deewoeefjke Mejerj kee enCe kejves kes efueS efkeee nw efce en efveoxMe efceLeelJe kece&
kee enCe kejves ceW efveefcee nw~ kes heo kee efveoxMe kesJeue%eeveeJejCe-kesJeueoMe&veeJejCe kee enCe kejves kes efueS
efkeee nw~ Demeeo heo kee efveoxMe Demeelee Jesoveere kee enCe kejves kes efueS nw~ Jeerefje heo kee efveoxMe
Jeeree&vlejee kee enCe kejves kes efueS efveefcee nw~ Fve eej eke=efleeeW kee DevegYeeie meceeve nw, keeeWefke eneB
DevebleiegCenerve keer DevegJe=efe kee DeYeeJe nw~
Mebkee-Gmekeer DevevegJe=efe-DevegJe=efe veneR nw Fmekee Yeer heefj%eeve efkeme eceeCe mes neslee nw?
meceeOeeve-Fme ieeLeemet$e kes efJeJejCehe mes jes iees Deeies kes etefCe&met$e mes Gmekee heefj%eeve neslee nw~
DeCebleeCeg heo kee efveoxMe DevebleevegyebefOe elege kee enCe kejves kes efuees nw~ eneB ueesYe kes DevegYeeie ceW
DevebleiegCenerve heo keer DevegJe=efe nesleer nw~ Deeies keer leerve ke<eeeeW ceW Gmekeer DevegJe=efe veneR nesleer nw~ keeeWefke ueesYe
mes ceeee efJeMes<e nerve nw, Fmemes eesOe efJeMes<e nerve nw, Fmemes ceeve efJeMes<e nerve nw, Fme ekeej Deeies kes met$eeW ceW
Gmekeer eheCee keer peeves Jeeueer nw~ mebpeueCee Ssmee kenves hej eej mebpJeueve ke<eeeeW kee enCe neslee nw~ GveceW
mes mebpJeueve ueesYe ceW DevebleiegCenerve heo kes DeefOekeej keer DevegJe=efe nesleer nw, Deeies keer ke<eeeeW ceW veneR nesleer nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?

202 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 64

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gheefj YeCeceevemet$eeled~ De$eeefhe ceeee-eesOe-ceeveevegYeeieeveeb ecesCe efJeMes<enervelJeb JeeJeced~

mebeefle kee: kee: eke=leeesvevleiegCenervee ? Fefle eMves meefle ieeLeemet$eceJeleee&les-

DeeefYeefCe-heefjYeessies ekeKet efleefCCe eflee hebeCeeskemeeee~

efCeeefCee heeueeheeuee efCee ee heeuee e~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme efleereieeLeemet$emeeLe& Geles~ leeLeeDe Fleges ke<eeeeCeeb enCeb~ le$e eleeKeeveeJejCeereeveeb ueesYes esveevevleiegCenerveeefOekeejes DevegJele&les
lesve ceevemebpJeueveevegYeeieeled~ eleeKeeveeJejCeereueesYeevegYeeieesvevleiegCenerve:~ ceeee efJeMes<enervee eesOees efJeMes<enervees
ceevees efJeMes<enerve: eke=efle efJeMes<esCe~
kegle: ?
DevebleiegCenerveeefOekeejmeevegJe=es:~ DeeleeKeeveeJejCeereueesYees efJeMes<enerve:, le$e leovegJe=es:~ Gheefj
efJeMes<enervelee, leovevegJe=es:~
keLeb meJe&efceob %eeeles ?
Gheefj YeCeceeveeteCf e&met$eeled %eeeles~ DeeefYeefCe Flegkeless DeeefYeefveyeeseOf eke%eeveeJejCeereme enCeb~ heefjYeesis es

meceeOeeve-en Deeies kens peeves Jeeues met$e mes peevee peelee nw~
eneB Yeer ceeee, eesOe Deewj ceeve kes DevegYeeieesb ceW eceMe: efJeMes<e nervelee kee keLeve kejvee eeefnS~
Deye keewve-keewve meer eke=efleeeB DevebleiegCenerve nw? Ssmee eMve nesves hej ieeLeemet$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Dee" ke<eee DeLee&led eej eleeKeeveeJejCe Deewj eej DeeleeKeeveeJejCe,

DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCe Deewj heefjYeesieevlejee es oes, e#egoMe&veeJejCe, leerve ef$eke
DeLee&led egle%eeveeJejCe, Dee#egoMe&veeJejCe Deewj Yeesieevlejee es leerve eke=efleeeB,
DeJeefOe%eeveeJejCeere, DeJeefOeoMe&veeJejCeere Deewj ueeYeevlejee es leerve eke=efleeeB,
ceve:hee&e%eeveeJejCe, mleeveie=ef Deewj oeveevlejee es leerve eke=efleeeB, heeBe veeske<eee
DeLee&led vehegbmekeJeso, Dejefle, Meeske, Yee Deewj pegieghmee, efveeefvee, eeueeeeuee, efvee
Deewj eeuee es eke=efleeeB eceMe: Gejesej DevebleiegCenerve nQ~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme efleere ieeLeemet$e kee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwDe Ssmee kenves hej Dee" ke<eeeeW kee enCe efkeee ieee nw~ GveceW mes eleeKeeveeJejCe ueesYe ceW etBefke
DevebleiegCenerve DeefOekeej keer DevegJe=efe Deeleer nw Dele: mebpJeueveceeve kes DevegYeeie mes eleeKeeveeJejCe ueesYe kee
DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes eke=efleefJeMes<e nesves kes keejCe ceeee efJeMes<e nerve nw, Gmemes eesOe efJeMes<e nerve
nw, Gmemes ceeve efJeMes<e nerve nw~ kewmes ? keeeWefke FveceW DevebleiegCenerve DeefOekeej keer DevegJe=efe veneR nesleer nw~ Gmemes
DeeleeKeeveeJejCe ueesYe DevebleiegCeenerve nw, keeeWefke GmeceW DevebleiegCenerve heo keer DevegJe=efe veneR nesleer nw~
Mebkee-en meye efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Deeies kens peeves Jeeues etefCe&met$e mes peevee peelee nw~ DeeefYeefCe Ssmee kenves hej DeeefYeefveyeesefOeke

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 64

le=leerees ceneefOekeej: / 203

Fefle keLeves heefjYeesieevlejeeme enCeb~ Fces s Deefhe eke=leer Deveesveb legues YetlJee hetJeexeevegYeeieeovevleiegCenerves mle:~
Sleees:keLeb leguelJeb %eeeles ?
hejceiegheosMeeosJe %eeeles ekeKet Fleges e#ego&Me&veeJejCeereme enCeb~ efleefCCe Fefle Jeevesve
egle%eeveeJejCeere-Dee#ego&Me&veeJejCeere-YeesieevlejeeeCeeb Deveesvecehes#e DevegYeeiesve meceeveeveeb enCeb~
keLecesleemeeb leguelJeb %eeeles ?
ve, DeeeeeexheosMeeled~ lesvee$eevevleiegCenerveeefOekeej: eleskeb ve mebyeOeles efkevleg mecegoees Jele&les~ eflee Fefle
YeefCeles DeJeefOe%eeveeJejCeere-DeJeefOeoMe&veeJejCeere-ueeYeevlejeeeCeecevegYeeiecehes#e Deveesvesve meceeveeveeb enCeb~
keLeb meceevelJeb %eeeles ?
Gheefj YeCeceeveetefCe&met$eeod DeJeyegOeles~ ceve:hee&e%eeveeJejCeere-mleeveie=ef-oeveevlejeeeCeeb
eevegYeeiesveeveesveb legueeveeb efleefCCe eflee efveoxMesvewJe enCeceefmle, DeveLee ef$e-ef$ekelJeeveghehees:, De$eeefhe
DevevleiegCenerveeefOekeej: mecegoeesvegJelee&heefeleJe:~ hebe Ceeskemeeee Fleges hebeeveeb veeske<eeeeCeeb enCeb~
De$eevevleiegCenerveeefOekeej: eleskecevegJelee&heefeleJe:~ leeLee-vehegmb ekeesvevleiegCenerve:~ DejeflejvevleiegCenervee~
MeeskeesvevleiegCenerve:~ Yeecevevle-iegCenerveb~ pegieghmee DevebleiegCenervee Fefle~ efCeeefCee heueeeheeuee efCee e
heeuee e~ Slee: eke=lee: ecesCe DevebleiegCenervee:, eleskecevevleiegCenerveeefOekeejme mebyebOeeled~

%eeveeJejCe kee enCe neslee nw~ heefjYeesie kenves hej heefjYeesieevlejee kee enCe neslee nw~ es oesveeW ner hejmhej
meceeve neskej hetJe& kes DevegYeeie mes DevebleiegCes nerve nQ~
Mebkee-Fvekeer meceevelee kee heefj%eeve efkeme eceeCe mes neslee nw ?
meceeOeeve-Gmekee heefj%eeve hejceieg kes GheosMe mes neslee nw~ ekeKet Ssmee kenves hej e#egoMe&veeJejCeere
kee enCe neslee nw~ efleefCCe heo kes efveo&sMe mes Ske otmejs kees osKeles ngS DevegYeeie keer Dehes#ee meceeve
egle%eeveeJejCe, Dee#egoMe&veeJejCe Deewj Yeesieevlejee kee enCe neslee nw~
Mebkee-Fvekeer meceevelee efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke Jen DeeeeeeX kes GheosMe mes peeveer peeleer nw~
Fme keejCe FveceW mes eleske ceW DevebleiegCenerve heo kes DeefOekeej kee mebyebOe veneR nw, efkevleg mecegoee ceW nw~
eflee Ssmee kenves hej DevegYeeie keer Dehes#ee hejmhej meceeve DeJeefOe%eeveeJejCeere, DeJeefOeoMe&veeJejCeere Deewj
ueeYeevlejee kee enCe neslee nw~
Mebkee-en meceevelee efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-Jen Deeies kens peeves Jeeues etefCe&met$e mes peeveer peeleer nw~
hejmhej DevegYeeie keer Dehes#ee meceevelee kees eehle ngF& ceve:hee&e%eeveeJejCeere, mleeveie=ef Deewj oeveevlejee
Fve leerve eke=efleeeW kee Yeer enCe efleefCCeeflee heo kes efveoxMe mes ner neslee nw, keeeWefke Fmekes efyevee leerve ef$eke Ieefle
veneR nesles~ eneB hej Yeer DevebleiegCenerve heo kes DeefOekeej keer DevegJe=efe mecegoee ceW ner kejveer eeefnes~ hebe
Ceeskemeeee Ssmee kenves hej heeBe veeske<eeeeW kee enCe neslee nw~
eneB DevebleiegCenerve heo kes DeefOekeej keer DevegJe=efe eleske ceW kejveer eeefnS~ Jen Fme ekeej nwvehegbmekeJeso DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes Dejefle DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes Meeske DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes Yee
DevebleiegCeenerve nw~ Gmemes pegieghmee DevebleiegCeer nerve nw~ efveeefvee, eeueeeeuee, efvee Deewj eeuee es eke=efleeeB
eceMe: Gejesej DevebleiegCeer nerve nQ, keeeWefke DevebleiegCenerve heo kes DeefOekeej kee mebyebOe FveceW mes eleske ceW nww~

204 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 65

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle DeeMe:keerlee&efoeke=efle-DevebleiegCenervee: Fefle eefleheeoveeLe ieeLeemet$eceJeleee&les-

Depemees Ceereeieesob efCeje-efleefjkeKeieF FeflLe hegefjmees e~

jefo-nmmeb osJeeT efCejDeeT ceCege-efleefjkeKeeT~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlemeemle=leereeee: met$eieeLeeee DeLe& Geles~ leeLee-Depemees Ceereeieesob

FlegeseMe:keerefle&-veereiees$eeesjvegYeeiesve meceeveeesvevleiegCeeefOekeejsCe mecegoeesve JeOeceeveeseie&nCeb~ efCeje
Fleges vejkeieefleie=&nerleJee~ efleefjkeKeieF-FeflLeJesohegefjmeJeso-jefo-nmme-osJeeG-efCejeeG-ceCegmmeeGefleefjkeKeeT Slee: eke=leees eLeemebKeb DevebleiegCenervee Fefle ie=nerleJee: meefvle~
SJeb DecemLeues Gejeke=efle<eg DeuheyenglJekeLevelJesve met$eeefleefjeb ieeLee$eeb ieleced~
mebeefle-SleeefYeefmleme=eYf eiee&LeeefYe: eefheleeleg:<eefheefoke-Glke=evegYeeieceneoC[ke-DeuheyenglJeme cevocesOeeefJepeveevegenee
DeLe&eheCeeLe&cegheefjcemet$eb YeCeles-

Sees GkekemmeDees eGmeefeheefoees ceneob[Dees keeeJJees YeJeefo~~65~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekeefeoeMebkeles-peIevesve Glke=sve peIeveeslke=Yesovs e e ef$eefJekeuheeefve DeuheyenglJeeefve ehe lelmeceehles meefle efkeceLe eleg:<eefheefokeceneoC[ke Geles ?

Deye DeeMe:keerelf e& Deeefo eke=efleeeB DevebleiegCee nerve nQ Ssmee eefleheeove kejves nsleg ieeLee met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

DeeMe:keerefle& Deewj veereiees$e es oes, vejkeieefle, eflee&iieefle, eerJeso, heg<eJeso, jefle,

neme, osJeeeg, veejkeeeg, ceveg<eeeg Deewj eflee&iieeeg es eke=efleeeB DevegYeeie keer Dehes#ee
Gejesej DevebleiegCeer nerve nQ~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme le=leere ieeLeemet$e kee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nw-Depemees
Ceereeieesob Ssmee kenves hej DevegYeeie keer Dehes#ee meceeve Deewj DevevleiegCenerve heo kes DeefOekeej keer Dehes#ee
mecegoeehe mes yebOeves Jeeueer DeeMe:keerefle& Deewj veereiees$e eke=efleeeW kee ienCe neslee nw~ efCeje Fme heo mes
vejkeieefle kee enCe kejvee eeefnes~ eflee&iieefle, eerJeso, heg<eJeso, jefle, neme, osJeeeg, vejkeeeg, ceveg<eeeg Deewj
efleeeeeg es eke=efleeeB eLeeece mes DevebleiegCeer nerve nQ, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Fme ekeej Dee"JeW mLeue ceW Gej eke=efleeeW ceW DeuheyenglJe kee keLeve kejves Jeeues met$eeW kes Deefleefje leerve
ieeLeeSB hetCe& ngF~
Deye Fve leerve ieeLeeDeeW kes eje eefhele eeQme" heo Jeeues Glke= DevegYeeie ceneoC[kehe DeuheyenglJe
kee ceboyegef peveeW hej Devegen kejves nsleg DeLe& kee eheCe kejves kes efueS Deeies kee met$e kene pee jne nwmet$eeLe&-

eneB mes Deeies eeQme" heo Jeeuee Glke= ceneoC[ke kejvee eeefnS~~65~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& DeeMbekee kejlee nw-peIeve, Glke= Deewj peIeveeslke= kes

Yeso mes leerve ekeej kes DeuheyenglJe kee keLeve kejkes Gmekes meceehle nes peeves hej efhej eeQme" heo Jeeues
ceneoC[ke kees efkemeefueS kene peelee nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 66, 67

le=leerees ceneefOekeej: / 205

Deeeee&osJe: meceeOees-vew<e oes<e:, hetJeexecetueeke=efle-DeuheyenglJeb esve osMeeceMe&keb lesve leoeeefhe ve

meceehleb~ lelemlesveeceefMe&leesejeke=efle-Glke=-peIeveevegYeeieeuheyenglJeb YeefCelJee lelmeceeheveeLe&efceob Geles~
DeOegvee meeleeJesoveereevegYeeieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meJJeefleJJeeCegYeeieb meeoeJesoCeereb~~66~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefleMegYeeke=eflelJeeled met#cemeebhejeefekeejcemeceeleereefJeMegdee eyelJeeled

mebmeejmegKensleglJeeod Jee meeleeJesoveereeke=efle: meJe&leereevegYeeiemebegee YeJeleerefle %eeleJee~
meeleeJesoveereeod DevebleiegCenerveeke=efleefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

pemeefieeer Geeieesob e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~67~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeeleeJesoveereeled Sles s Deefhe eMe:keerefle&-Geiees$ekece&Ceer MegYelJesve

met#cemeebhejeefekeejcemecees yebOeeYeeJesve e meMes YetlJeeefhe DevebleiegCenerves mle:~
yebOeYeeJesve meMes YetlJeeefhe keLeb leleesvevleiegCenerves YeJele: ?
vewleod, eMe:keerleg& eiees$eeYeeb DeefleMegYemJehelJeeled~ ve e MegYeeveeb kece&Ceeb meJex<eeb meceevelJeb Jeegb Mekeeles,
lejleceYeeJesve Deve$e MegYelJeesheuebYeeled~ eMe:keerelf e&-Geiees$es MegYes Fefle ke=lJee lelkeejCekece&Ceer Deefhe MegYes mle:~

Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke heefnues kee cetue eke=efle DeuheyenglJe etBefke osMeeceMe&ke nw Dele: Jen Deepe Yeer
meceehle veneR ngDee nw~ Fme keejCe Gmekes eje DeeceefMe&le Gej eke=efleeeW kes Glke= Deewj peIeve DevegYeeie mebyebOeer
DeuheyenglJe kees kenkej Gmes meceehle kejves kes efuees Ge ceneoC[ke kene pee jne nw~
Deye meeleeJesoveere kee DevegYeeie efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

meeleeJesoveere eke=efle meJe& leere DevegYeeie mes mebege nw~~66~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-etBefke Jen meeleeJesoveere kece&eke=efle DeefleMee MegYe eke=efle nw~ DeLeJee

met#cemeechejeefeke iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW leere efJeMegef mes Gmekee yebOe ngDee nw DeLeJee en mebmeej megKe
kee nsleg nw DeLeJee meeleeJesoveerekece& keer eke=efle meJe&leere DevegYeeie mes mebege nesleer nw Ssmee peevevee eeefnes~
meeleeJesoveere mes DevebleiegCenerve eke=efle kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmemes eMekeerelf e& Deewj Geiees$e es oesveeW Yeer hejmhej legue neskej DevebleiegCeer nerve nQ~~67~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere mes eMe:keerefle& Deewj Geiees$e es oesveeW kece& Yeer peeoe MegYe
nQ Deewj met#cemeebhejeefeke kes ejcemecee ceW yebOe kee DeYeeJe nesves kes keejCe meMe neskej Yeer DevebleiegCee nerve nQ~
Mebkee-yebOeYeeJe mes es oesveeW eke=efleeeB meMe neskej Yeer meeleeJesoveere mes DevebleiegCee nerve kewmes nes mekeleer nQ ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke eMe:keerefle& Deewj Geiees$e keer Dehes#ee meeleeJesoveere DeefleMee MegYe nw~
meye MegYekece& meceeve ner neW, en veneR kene pee mekelee, keeeWefke Deve$e lejlece YeeJe mes MegYehevee GheueyOe neslee
nw~ eMe: keerefle& Deewj Geiees$e kes MegYe nesves mes Gvekes keejCeYetle kece& Yeer MegYe nQ~ hejvleg meeleeJesoveere etBefke
DeefleMee megKe kees GlheVe kejlee nw DeleSJe Jen MegYelece nw~ Fmeer keejCe Jen Gve oesveeW keer Dehes#ee DevebleiegCee nw~

206 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 68 mes 72

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meeleeJesoveereb hegve: DeefleMegYeb-DeefleMeemegKeceglheeoeleerelf e MegYeleceb Jele&les~ lele: leovevleiegCeefceefle YeefCelece$e~

DeOegvee osJeieefle-DeuheyenglJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

osJeieoer DeCebleiegCenerCee~~68~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDehetJe&#ehekesCe ejcemeceemet#cemeebhejeefekeefJeMegefleesvevleiegCenerveefJeMegdee
mJekeeuemehleYeeies<eg <eYeeieejcemeceeefmLelesve yelJeeled~
mebeefle DeewoeefjkecevlejsCe Mejerjeleg<keeuheyenglJeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

kecceFemejerjceCebleiegCenerCeb~~69~~
leseemejerjceCebleiegCenerCeb~~70~~
DeenejmejerjceCebleiegCenerCeb~~71~~
JesGefJJeemejerjceCebleiegCenerCeb~~72~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeesjefhe meceeveheefjCeecewye&eesefJe&meMelJeb keefLelece$e~

lele: keLeb efJemeMelJeb egpeles ?
vewleled, peerJeefJeheeefkehegueefJeheeefkeeke=leeseevegYeeieees: meMelJeeveghehees:~ keece&CeMejerjb hegueefJeheeefke,
lelheueme hegueeoefYeVeme GheuebYeeled~ osJeieefle: hegve: peerJeefJeheeefkeveer, lelheuesve peerJesefCeceeefoiegCeoMe&veeled~

en eneB kene ieee nw~

Deye osJeieefle ceW DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes osJeieefle DevebleiegCeer nerve nw~~68~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Debeflece meceeJeleea met#cemeechejeefeke keer efJeMegef keer Dehes#ee DevebleiegCeer

nerve efJeMegef Jeeues DehetJe&kejCe #eheke kes eje Deheves keeue kes meele YeeieeW ceW mes "s Yeeie kes Debeflece mecee ceW
Gmekee yebOe neslee nw~
Deye Deewoeefjke Mejerj kes efyevee eej MejerjeW kee DeuheyenglJe efveefhele kejves nsleg eej met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes keece&Ce Mejerj DevebleiegCee nerve nw~~69~~

Gmemes lewpeme Mejerj DevebleiegCee nerve nw~~70~~
Gmemes Deenejke Mejerj DevebleiegCee nerve nw~~71~~
Gmemes Jewefeefeke Mejerj DevebleiegCee nerve nw~~72~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-oesveeW kece& meceeve heefjCeeceeW kes eje yeebOes peeles nQ lees Yeer eneB GveceW
efJemeMelee kener ieF& nw~
Mebkee-leye GveceW efJemeMelee kewmes Gefele nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWekf e peerJeefJeheekeer Deewj hegueefJeheekeer eke=efleeeW kes DevegYeeieeW ceW meceevelee mecYeJe veneR
nw~ keece&Ce Mejerj hegueefJeheekeer nw, keeeWekf e Gmekee heue hegue mes DeefYeVe GheueyOe neslee nw~ hejvleg osJeieefle peerJeefJeheekeer nw,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 72

le=leerees ceneefOekeej: / 207

lelees peerJeefJeheeefke-osJeielevegYeeieeod yeefnjbiehegueefJeheeefkekeece&Ce MejerjevegYeeieesvevleiegCenerve Fefle efmeb YeJeefle~

SlemceeewpemeMejerjcevevleiegCenerveb YeJeefle~
keefeoeMebkeles-hegueefJeheeefkelJesve yebOemJeeefcelJesve keece&CeMejerjsCe lewpemeMejerjb meceeveb Jele&les, leleesvevleiegCenervelJeb ve Ieles Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, keee&cenJeeled keece&CeMejerjevegYeeieme cenee efmedeefle lewpemeMejerjveecekece&CemlewpemeMejerjmewJe efve<heefeYe&Jeefle, keece&Ce Mejerjb hegve: iebOeJeeved heseuf eeeJe=b eefceJe meJe&kece&CeeceeeJeYeeJeheueb~ lelemlewpemeMejerjCs e
efeeceeCekeeee&led keece&CeMejerjCs e efeeceeCekeee&ceeflecenefoefle leovegYeeieme DevebleiegCelJeceJeieceles~
DeenejMejerjcevevleiegCenerveb YeJeefle~
kegle Slep%eeeles ?
Gsueefe<eceeCelJeeled~ ve e leereevegYeeie: GodJesue efve:meJeb ke=lJee Mekeeles~ DeenejMejerjb hegve: Gsue
efve:meJeb efeeceeCecegheueYeles~ lelemlewpemeMejerjevegYeeieeoenejMejerjevegYeeieesvevleiegCenerve Fefle efmeb YeJeefle~
JewefeefekeMejerjcevevleiegCenerveb peeeles~
kegle: ?
eke=efleefJeMes<esCe~
ke: eke=efleefJeMes<e: ?

keeeWekf e Gmekes heue mes peerJe ceW DeefCecee, ceefncee Deeefo iegCe osKes peeles nQ~ Fmeereuf ees peerJeefJeheekeer osJeieefle kes DevegYeeie keer
Dehes#ee yeefnjbie hegueefJeheekeer keece&Ce Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw, en efme neslee nw~
Gmemes lewpeme Mejerj DevebleiegCee nerve neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efke-lewpeme Mejerj hegueefJeheekeer nesves keer Dehes#ee Je yebOemJeeefcelJe keer Dehes#ee
keece&Ce Mejerj kes meceeve nw, DeleSJe GmeceW keece&Ce Mejerj keer Dehes#ee DevebleiegCeer nervelee Ieefle veneR nesleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWekf e keee& kes cenJe mes keece&Ce Mejerj kes DevegYeeie keer Yeer cenee efme nesleer nw~
lewpeme Mejerj veecekece& mes kesJeue lewpeme Mejerj keer Glheefe nesleer nw, efkevleg keece&Ce Mejerj iebOeJeeues heseuf eee Jeb= e kes meceeve
meye keceeX kes DeeeJe kee keejCe nw Fmeefuees lewpeme Mejerj kes eje efkees peeves Jeeues keee& keer Dehes#ee keece&Ce Mejerj kes
eje efkeee peeves Jeeuee keee& DeefleMee ceneve nw, DeleSJe Gmekee DevegYeeie DevebleiegCee ceevee peelee nw~
Gmemes Deenejke Mejerj DevebleiegCee nerve neslee nw~
eMve-en yeele kewmes peeveer peeleer nw ?
Gej-keeeWekf e Jen Gsuevee kees eehle nesves Jeeueer eke=efle nw~ leere DevegYeeie keer Gsuevee kejkes Gmes efve:melJe
kejvee lees Mekee veneR nw~ hejvleg Deenejke Mejerj keer Gsuevee kejkes Gmes efve:melJe kejles ngS osKee peelee nw~ Fme keejCe
lewpeme Mejerj kes DevegYeeie keer Dehes#ee Deenejke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw, en efme neslee nw~
Gmemes JewefeefekeMejerj DevebleiegCee nerve neslee nw~
kewmes ?
Fmekee keejCe kece& eke=efle keer efJeMes<elee nw~
eMve-Gme eke=efle keer efJeMes<elee keee nw ?

208 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 73 mes 75

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeenejMejerjb dJee eMemleYeeJesve Tveleeefmle~

DeenejMejerjeod JewefeefekeMejerjceeMemleefceefle keLeb %eeeles ?
vewleod, eLee DeenejMejerjb mebeles<JesJe yeOeles, leLee JewefeefekeMejerjme yebOeevegheuebYeeled mebeles<eg~ DeleSJe
leme JewefeefekeMejerjmeeeMemlelee cevleJee~
mebeefle ceveg<eieefle-DeewoeefjkeMejerj-efceLeelJeeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

ceCegmeieoer DeCebleiegCenerCee~~73~~
DeesjeefueemejerjceCebleiegCenerCeb~~74~~
efceeceCebleiegCenerCeb~~75~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDehetJe&kejCe-#ehekeme efJeMegdehes#ee DevebleiegCenerveefJeMegefmeefnle:

DemebelemeceiefosJeSleeMeeR ceveg<eieefleb yeOveeefle~
Sleohes#eee DeewoeefjkeMejerjcevevleiegCenerveceefmle~
ees: ceveg<eieefle-DeewoeefjkeMejerjeke=lees: Glke=yebOeme Skeefmceved ewJe mJeeefceefve meefle keLecevegYeeieb
eefle efJemeMelJeced ?
vew<e oes<e:, eke=efleefJeMes<esCe efJemeMelJeeshehees:~
ke: eke=efle efJeMes<e: ?
peerJeefJeheeefkelJeb hegueefJeheeefkelJeb ewJee$e eke=efleefJeMes<eesefmle~ ceveg<eieeflepeeaJeefJeheeefkeveer eke=efle:,

Gej-Deenejke Mejerj ceW efpeleveer eMemlelee osKeer peeleer nw, Gmekeer Dehes#ee Jewefeefeke Mejerj ceW keg
vetvelee heeF& peeleer nw, ener eke=efle efJeMes<elee nw~
eMve-Deenejke Mejerj keer Dehes#ee Jewefeefeke Mejerj DeeMemle nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Gej-Ssmee veneR nw, keeeWefke efpeme ekeej Deenejke Mejerj kee yebOe mebele peerJeeW kes ner neslee nw Gme
ekeej Jewefeefeke Mejerj kee yebOe cee$e mebeleeW kes veneR GheueyOe neslee~ Fmeer mes Gme Jewefeefeke Mejerj keer
DeeMemlelee peevevee eeefnS~
Deye ceveg<eieefle-Deewoeefjke Mejerj Deewj efceLeelJe kee DeuheyenglJe yeleueeves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes ceveg<eieefle DevebleiegCeer nerve nw~~73~~

Gmemes Deewoeefjke Mejerj DevebleiegCee nerve nw~~74~~
Gmemes efceLeelJe eke=efle DevebleiegCee nerve nw~~75~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DehetJe&kejCe #eheke cenecegefve keer efJeMegef keer Dehes#ee DevebleiegCeer nerve

efJeMegef Jeeuee Demebele meceief osJe Gmes yeebOelee nw~ Fme Dehes#ee mes Deewoeefjke Mejerj DevebleiegCee nerve neslee nw~
Mebkee-ceveg<eieefle Deewj Deewoeefjke Mejerj Fve oesveeW eke=efleeeW kes Glke= yebOe kee mJeeceer Ske ner peerJe nw
efhej Fvekes DevegYeeie ceW efJemeMelee kewmes mebYeJe nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eke=efleefJeMes<e nesves kes keejCe GveceW efJemeMelee mebYeJe nw~
Mebkee-Jen eke=efleefJeMes<e keee nw ?
meceeOeeve-peerJeefJeheeefkelJe Deewj hegueefJeheeefkelJe ner eneB eke=efle efJeMes<e nw~ ceveg<eieefle eke=efle peerJeefJeheekeer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 75

le=leerees ceneefOekeej: / 209

DeewoeefjkeMejerjb hegueefJeheeefkelJeb e~ lesve ceveg<eielehes#eee DeewoeefjkeMejerjmeevevleiegCenervelJeb efmedeefle~

efceLeelJecevevleiegCenerveceewoeefjkeMejerjehes#eee Fefle~
keefeoeMebkelesmeJe&Jeheee&eeeeves efveyepeerJeefJeheeefkeefceLeelJeevegYeeieeled~ hegueefJeheeefke-Deewoeefjke-MejerjevegYeeie:
keLecevevleiegCe:? eefo keLesle-DeblejbieJeeJe=lekece&Yees yeefnjbieJeeJe=lekece&CeecevegYeeiesve cenodheb Meles:
vewleled megg, efJejesOeeefoefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, eke=efleefJeMes<esCeevevleiegCenervelJeeefJejesOeeled~
ke: eke=efleefJeMes<e: ?
DeewoeefjkeMejerj-efceLeelJeees: eMemleeeMemlelJeb~
keLeceewoeefjkeMejerjme eMemlelJeb %eeeles ?
efceLeeefpeerJes SJe efceLeelJeme yebOees YeJeefle, ve e DeewoeefjkeMejerjb le$ewJe yeOeles, meceiefpeerJes<Jeefhe
yebOeesheuebYeeled~ Delees efceLeelJeme efceLeeefpeerJes eLee yebOemleLee DeewoeefjkeMejerjme yebOeevegheuebYeeosJe %eeeles~
DeOegvee kesJeue%eeveeJejCeeefoeleg<keeveecevevleiegCenervelJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

nw Deewj Deewoeefjke Mejerj hegueefJeheekeer nw~ Fme keejCe ceveg<eieefle keer Dehes#ee Deewoeefjke Mejerj DevebleiegCee nerve nw,
en efme neslee nw~ Gmemes DeLee&led Deewoeefjke Mejerj keer Dehes#ee efceLeelJe eke=efle DevebleiegCeer nerve nesleer nw~
eneB Fme efJe<ee ceW keesF& Mebkee GlheVe kejlee nw efkemeye JeeW SJeb Gvekeer heee&eeW ceW Deeeve kejves ceW efveye peerJeefJeheekeer efceLeelJe eke=efle kes DevegYeeie
keer Dehes#ee hegueefJeheekeer Deewoeefjke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee kewmes nes mekelee nw ? eefo kene peee efke
Deblejbie ceW eJe=e ngS keceeX keer Dehes#ee yeefnjbie ceW eJe=e ngS kece& DevegYeeie keer Dehes#ee ceneve nesles nQ lees en
kenvee Yeer "erke veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eke=efleefJeMes<e nesves kes keejCe Deewoeefjke Mejerj keer Dehes#ee efceLeelJe kes
DevebleiegCes nerve nesves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
Mebkee-Jen eke=efle efJeMes<e keee nw ?
meceeOeeve-Deewoeefjke Mejerj eMemle nw Deewj efceLeelJe DeeMemle nw, ener eneB eke=efle efJeMes<e nw~
Mebkee-Deewoeefjke Mejerj eMemle nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-efpeme ekeej efceLeelJe kee yebOe Ske cee$e efceLeeef iegCemLeeve ceW neslee nw Gme ekeej
Deewoeefjke Mejerj kee yebOe kesJeue JeneB ner veneR neslee nw, efkevleg meceief peerJeeW ceW Yeer yebOe heeee peelee nw, Fmeer mes
Deewoeefjke Mejerj keer eMemlelee peeveer peeleer nw~ FmeefueS efpeme ekeej efceLeeef peerJe ceW efceLeelJe kee yebOe neslee
nw, Gme ekeej Deewoeefjke Mejerj kee yebOe veneR heeee peelee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye kesJeue%eeveeJejCeere Deeefo eej eke=efleeeW kes DevebleiegCenerveheves kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nw-

210 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 76, 77

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kesJeueCeeCeeJejCeereb kesJeueobCeeJejCeereb DemeeoeJesoCeereb JeerefjeblejeFeb

e eeeefj efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~76~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeFceeelee: eke=leemleguee Deefhe DevebleiegCenervee: keLevless~

De$e keefeoeMebkelesSleemeeb eleme=Ceeb eke=leerveeceglke=evegYeeieme efceLeelJemesJe meJe&mebefkeuees efceLeeefpeeaJe: mJeeceer~
lelees efceLeelJeeke=lehes#eee Sleemeeb eleg:eke=leerveecevevleiegCenervelJeb ve egpeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, eke=efleefJeMes<esCe Sleemeeb eke=leerveecevevleiegCenervelJeb YeefJelegcen&efle~
kesve eceeCesve Sleleke=efleefJeMes<ees %eeeles ?
efceLeelJeesoees meefle kesJeue%eeveeJejCeeefomeJe&eke=leerveeb yebOemeJeefJeveeMeeYeeJeoMe&veeled kesJeue%eeveeJejCeeoerveecegoes meefle efceLeelJeme yebOemeJeefJeveeMeesheuebYeeled~ DemceeosJe keejCeeled eke=efleieleefJeMes<elJeb %eeeles~
DeOegvee DevevleevegyebefOeeleg<kelejlecelJeefveheCeeLe met$eeleg<keceJeleee&les-

DeCebleeCegyebefOeueesYees DeCebleiegCenerCees~~77~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeheke=efleefJeMes<esCe DevevleevegyebefOeueesYemeevevleiegCenervelJeb YeJeefle~

met$eeLe&-

kesJeue%eeveeJejCeere, kesJeueoMe&veeJejCeere, DemeeleeJesoveere Deewj Jeeree&vlejee es

eejeW ner eke=efleeeb legue neskej Gmemes DevebleiegCeer nerve nQ~~76~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-es eejeW eke=efleeeB legue nesles ngS Yeer DevebleiegCeer nerve kener ieF& nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefceLeelJe kes meceeve Fve eej eke=efleeeW kes Glke= DevegYeeie kee mJeeceer meJe&mebefkeue heefjCeece Jeeuee
efceLeeef peerJe ner neslee nw, DeleSJe efceLeelJe eke=efle keer Dehes#ee es eej eke=efleeeB DevebleiegCenerve veneR yeve
mekeleer ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke eke=efle efJeMes<e nesves kes keejCe Jes eejeW ner eke=efleeeB DevebleiegCeer nerve yeve
peeleer nQ~
Mebkee-Fvekeer eke=efleiele efJeMes<elee kee heefj%eeve efkeme eceeCe mes neslee nw ?
meceeOeeve-efceLeelJe kee Goe nesves hej kesJeue%eeveeJejCeere Deeefo meye eke=efleeeW kes yebOe Je melJe kee
efJeveeMe veneR osKee peelee nw, hejvleg kesJeue%eeveeJejCeeefokeeW kes Goe ceW efceLeelJe kes yebOe Je melJe kee efJeveeMe
GheueyOe neslee nw~ Fmeer mes Fvekeer eke=efleiele efJeMes<elee kee %eeve neslee nw~
Deye DevebleevegyebOeer eleg<ke keer lejlecelee kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gvemes DevebleevegyebOeer ueesYe DevebleiegCee nerve nw~~77~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eke=efle efJeMes<e kes eje DevebleevegyebOeer ueesYe kes DevebleiegCee nervehevee neslee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 78 meb 81

le=leerees ceneefOekeej: / 211

ke: eke=efleefJeMes<e: ?
Gheefj keefLeleeleg:eke=leerveecehes#eee Deme ogye&uelJecesJe eke=efleieleefJeMes<elJeb YeJeefle~
Deme ogye&uelJeb kesve eceeCesve %eeeles ?
mecekelJeheefjCeecewmleme efJemebeespevecegheueYeles, efkevleg S<eeb elemeCeeb efJemebeespeveb veesheueYeles, Delees
%eeeles DevebleevegyebefOeueesYemleemeeb eleg:eke=leerveecehes#eee ogye&uees Jele&les~

ceeee efJemesmenerCee~~78~~
eke=efleefJeMes<esCe %eeleJee~

keesOees efJemesmenerCees~~79~~
eke=efleefJeMes<esCe %eeleJees YeJeefle~

ceeCees efJemesmenerCees~~80~~

eke=efleefJeMes<esCe DeJeyeesJe:~
DeOegvee mebpJeueveeleg<kelejlecelJeeefleheeoveee met$eeleg<keceJeleee&les-

mebpeueCeeS ueesYees DeCebleiegCenerCees~~81~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGheeg&eeke=efleYe: mebpJeueveueesYeesvevleiegCenervees Jele&les~

keefeoen-

Mebkee-Jen eke=efleiele efJeMes<elee keee nw ?

meceeOeeve-Gheeg&e eejeW eke=efleeeW keer Dehes#ee Fmekeer ogye&uelee ner eke=efleiele efJeMes<elee nw~
Mebkee-Fmekeer ogye&uelee efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-keeeWekf e, mecekelJe heefjCeeceeW kes eje Gmekee efJemebeespeve GheueyOe neslee nw, hejvleg Fve eejeW kee
efJemebeespeve GheueyOe veneR neslee nw, DeleSJe %eele neslee nw efke DevebleevegyebOeer ueesYe Gve eejeW keer Dehes#ee ogye&ue nw~
met$eeLe&-

Gmemes DevebleevegyebOeer ceeee efJeMes<e nerve nw~~78~~

Fmekee keejCe eke=efleiele efJeMes<elee peevevee eeefnS~

Gmemes DevebleevegyebOeer eesOe efJeMes<enerve nw~~79~~

Fmekee keejCe eke=efleiele efJeMes<elee nw Ssmee peevevee eeefnS~

Gmemes DevebleevegyebOeer ceeve efJeMes<e nerve nw~~80~~

eke=efleiele efJeMes<elee ner Fmekee keejCe peevevee eeefnS~

Deye mebpJeueve eleg<ke keer lejlecelee kee eefleheeove kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes mebpJeueve ueesYe DevebleiegCee nerve nw~~81~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg&e eke=efleeeW mes mebpJeueve ueesYe DevebleiegCee nerve neslee nw~

eneB keesF& Mebkee kejlee nw-

212 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 82 mes 85

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DevevleevegyebefOe-mebpJeueveeesefce&LeeefpeerJes SJeeslke=yebOes meefle DevevleevegyebefOe-DevegYeeieeled keLeb

mebpJeueveevegYeeiees-vevleiegCenerve: ?
Deeeee&: eeneke=efleefJeMes<eeosJe mebYeJeefle~ leeLee-DevevleevegyebefOeeleg<keb mecekelJemebeceeesIee&lekeb, mebpJeueveeleg<keb
hegve: eeefj$emewJe efJeveeMekeb~ leleesvevleevegyebefOeeleg<keMekelehes#eee mebpJeueveeleg<keMeesjuhelejlJeb %eeeles~
lesveevevleevegyebefOe-DevegYeeieeled mebpJeueveevegYeeiemeevevleiegCenervelJeb %eeeles~

ceeee efJemesmenerCee~~82~~
eke=efleefJeMes<esCe %eeleJee~

keesOees efJemesmenerCees~~83~~
eke=efleefJeMes<esCe %eeleJees YeJeefle~

ceeCees efJemesmenerCees~~84~~

eke=efleefJeMes<esCe cevleJees YeJeefle~

DeOegvee eleeKeeveeJejCeeleg<kelejlecelJeefveheCeeLe met$eeleg<keceJeleee&les-

heekeKeeCeeJejCeereueesYees DeCebleiegCenerCees~~85~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeeke=efleefJeMes<esCe Slep%eeleJees YeJeefle~

peye DevebleevegyebOeer Deewj mebpJeueve kee Glke= yebOe efceLeeef iegCemLeeve Jeeues peerJe ceW ner neslee nw leye
DevebleevegyebOeer kes DevegYeeie keer Dehes#ee mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve kewmes nes mekelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQeke=efleefJeMes<e nesves kes keejCe Jewmee nesvee mebYeJe nw~ eLee-DevebleevegyebOeer eleg<ke mecekelJe Deewj mebece
kee Ieeleke nw, hejvleg mebpJeueve eleg<ke kesJeue eeefj$e kee ner Ieele kejves Jeeuee nw~ Fmeer mes DevebleevegyebefOeeleg<ke
keer Meefe keer Dehes#ee mebpJeueve eleg<ke keer Meefe Deuhelej nw en peevee peelee nw~ Deewj Fme keejCe DevebleevegyebOeer
kes DevegYeeie kes mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw, en peevee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmemes mebpJeueve ceeee efJeMes<e nerve nw~~82~~

Fmekee keejCe eke=efleefJeMes<e peevevee eeefnS~

Gmemes mebpJeueve eesOe efJeMes<e nerve nw~~83~~

Fmekee keejCe eke=efle efJeMes<e %eeleJe nw~

Gmemes mebpJeueve ceeve efJeMes<e nerve nw~~84~~

Fmekee keejCe eke=efleefJeMes<e kees ceevevee eeefnS~

Deye eleeKeeveeJejCe eleg<ke keer lejlecelee kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes eleeKeeveeJejCe ueesYe DevebleiegCee nerve nw~~85~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-FmeceW eke=efleiele efJeMes<elee kees ner keejCe peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 86 mes 89

le=leerees ceneefOekeej: / 213

keLece$e eke=efleefJeMes<ees %eeeles ?

mebpJeueveeleg<keb eLeeKeelemebeceIeelekeb eleeKeeveeJejCeereb hegve: mejeiemebeceIeelekeb~ lesve eleeKeeveeled
mebpJeueveevegYeeiecenee %eeeles~ efkebe, eleeKeeveeJejCeme Goe: mebeleemebeleiegCemLeeveb eeJeled~ Goe:
mebpJeueveeveeb hegve: met#cemeebhejeefekeMege
f mebeleejcemecee Fefle mebpJeueveb eeJeled~ GheefjceheefjCeecesYe: mebeleemebelew:
DevevleiegCew: heefjCeecewjefhe GoeefJeveeMeevegheuebYeeled Jee %eeeles leLee mebpJeueveevegYeeieeled eleeKeeveeJejCeereeke=lesjvevleiegCenervelJeb~

ceeee efJemesmenerCee~~86~~

eke=efleefJeMes<esCe %eeleJe:~ efkebe, ceeeeee ueesYehegjbiecelJeesheuebYeeled~

keesOees efJemesmesnerCees~~87~~

eke=efleefJeMes<esCe %eeeles, GhemebleeesOecen<eeaCeeceefhe ueesYeceeeeesoeesheuebYeeled~

ceeCees efJemesmenerCees~~88~~

eesOehegjbiecelJeesheoMe&veeled~
mebeefle DeeleeKeeveeJejCeere eleg<kelejleceeefleheeoveeLe met$eeleg<keceJeleee&les-

DeheekeKeeCeeJejCeereueesYees DeCebleiegCenerCees~~89~~
Mebkee-eneB eke=efleiele efJeMes<elee efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-mebpJeueveeleg<ke eLeeKeele mebece kee Ieeleke nw, hejvleg eleeKeeveeJejCeere mejeiemebece
kee Ieeleke nw~ Fmeer mes eleeKeeveeJejCe keer Dehes#ee mebpJeueve kee DevegYeeie DeefleMee ceneve nw en peevee peelee
nw~ otmejer yeele en nw efke eleeKeeveeJejCe kee Goe mebeleemebece iegCemLeeve leke neslee nw, hejvleg mebpJeueveeW kee
Goe met#cemeechejeefekeMegef mebele kes Debeflece mecee leke jnlee nw DeLeJee Gheefjce Devebleiegveer mebeleemebele
heefjCeeceeW kes Yeer eje mebpJeueve kes Goe kee efJeveeMe veneR GheueyOe neslee~ Fmemes Yeer peevee peelee nw efke mebpJeueve
kes DevegYeeie keer Dehes#ee eleeKeeveeJejCeere eke=efle kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~
met$eeLe&-

Gmemes eleeKeeveeJejCe ceeee efJeMes<e nerve nw~~86~~

Fmekee keejCe eke=efleiele efJeMes<elee peevevee eeefnS, keeeWefke ceeee ueesYehetJe&ke GheueyOe nesleer nw~

Gmemes eleeKeeveeJejCe eesOe efJeMes<e nerve nw~~87~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmemes eke=efle efJeMes<e kees peevee peelee nw, keeeWefke efpeve cenef<e&eeW ves eesOe
kee Ghemebnej kej efueee nw Gvekes Yeer ueesYe Deewj ceeee kee Goe GheueyOe neslee nw~

Gmemes eleeKeeveeJejCe ceeve efJeMes<e nerve nw~~88~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen eesOehetJe&ke osKee peelee nw~

Deye DeeleeKeeveeJejCeere eleg<ke keer lejlecelee eefleheeove kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes DeeleeKeeveeJejCeere ueesYe DevebleiegCee nerve nw~~89~~

214 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 90 mes 93

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeeke=efleceenelcesveeme DevebleiegCenervelJeb %eeeles~

lelkeLeb %eeeles ?
keee&mleeskeyenglJeoMe&veeled~ leeLee-mebeceemebeceIeelekeceeleeKeeveeJejCeereb eleeKeeveeJejCeereb hegve:
mebeceIeelekeb~ lesveeeleeKeeveeJejCeeled eleeKeeveeJejCeme cenee %eeeles~

ceeee efJemesmenerCee~~90~~
eke=efleefJeMes<esCe %eeleJee YeJeefle~

keesOees efJemesmenerCees~~91~~
eke=efleefJeMes<esCe cevleJeesefmle~

ceeCees efJemesmenerCees~~92~~

eke=efleefJeMes<esCewJe SlelkeLeveb Jele&les~

DeOegvee ceefle%eeveeJejCe-heefjYeesieevlejeenervelJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DeeefYeefCeyeesefneCeeCeeJejCeereb heefjYeesieeblejeFeb e oes efJe leguueeefCe

DeCebleiegCenerCeeefCe~~93~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelkeLeveceefhe eke=efleefJeMes<esCe %eeleJeb YeJeefle~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eke=efle kes ceenelce mes Fmekeer DevebleiegCeer nervelee peeveer peeleer nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Gmekee heefj%eeve keee& kes DeuheyenglJe kees osKeves mes neslee nw~ Jen Fme ekeej nwDeeleeKeeveeJejCeere mebecemebece kee Ieeleke nw, hejvleg eleeKeeveeJejCeere mebece kee efJeIeeleke nw~ Fmemes
DeeleeKeeveeJejCe keer Dehes#ee eleeKeeveeJejCe keer cenee peeveer peeleer nw~
met$eeLe&-

Gmemes DeeleeKeeveeJejCe ceeee efJeMes<enerve nw~~90~~

Fmekee keejCe eke=efle efJeMes<e peevevee eeefnS~

Gmemes DeeleeKeeveeJejCe eesOe efJeMes<e nerve nw~~91~~

Fmekee keejCe eke=efle efJeMes<e ceevevee eeefnS~

Gmemes DeeleeKeeveeJejCe ceeve efJeMes<e nerve nw~~92~~

eke=efle efJeMes<e kes eje Fmekee keLeve efkeee ieee nw~
Deye ceefle%eeveeJejCe-heefjYeesieevlejee kee nervehevee eefleheeefole kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeere Deewj heefjYeesieevlejee oesveeW ner legue neskej

DevebleiegCes nerve nQ~~93~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-en keLeve Yeer eke=efle efJeMse<e kes keejCe ner peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 94

le=leerees ceneefOekeej: / 215

eke=efleceenelceb keLeb %eeeles ?

meJe&Ieeefle-osMeIeeeflelJeeYeeb %eeeles~ DeeleeKeeveeJejCeeleg<keb meJe&Ieeefle Jele&les, efve:Mes<eosMemebeceIeeeflelJeeled~
DeeefYeefveyeeseOf eke%eeveeJejCeereb heefjYeesieevlejeeb e osMeIeeefle, ceefle%eeve-heefjYeesieeesjks eIeeeflelJeeled~ lele Sleees& ees:
kece&CeesjvegYeeieesvevleiegCenerve Fefle efmeb YeJeefle~
DeOegvee e#ego&Me&veeJejCenervelJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

ekeKegobmeCeeJejCeereceCebleiegCenerCeb~~94~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeme keejCeceefCe eke=efleefJeMes<esCe %eeleJeb~

ceefle%eeveeJejCe-heefjYeesieevlejeeehes#eee Deme MeefenervelJeb keLeb %eeeles ?
efkeefceefle ve %eeeles, %eeele SJesefle leelhee~ DeeefYeefveyeesefOekeheefjYeesieevlejeeeesefjJe e#ego&Me&veeJejCeereme
meJe&$e #eeesheMecemeevegheuebYeeled~
De$e keefeoeMebkelesmleeskes<JesJe peerJes<eg #eeesheMeceb ielJee DeveblepeerJejeefMeb meJe e#egejf efveb IeeleefelJee efmLeleme e#egejf efveeJejCeme
TvelJeb veeefmle, efJejesOeeled ?
Deeeee&: meceeOeesvew<e oes<e:, DeeefYeefveyeeseOf eke%eeveeJejCeereb esve hebesevf e-veesFeb vf eeefleyeeMes<e%eeveIeelekeb, e#egoM& e&veeJejCeereb

Mebkee-eke=efle kee ceenelce efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?

meceeOeeve-Gmekee heefj%eeve meJe&Ieeleer Je osMeIeeleer mJehe mes neslee nw~ DeeleeKeeveeJejCe eleg<ke
meJe&Ieeleer nw, keeeWefke Jen hetCe&leee osMemebece kee Ieele kejlee nw~ hejvleg DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCeere Deewj
heefjYeesieevlejee osMeIeeleer nQ, keeeWefke es oesveeW eceMe: ceefle%eeve Deewj heefjYeesie kes Ske osMe kee Ieele kejves Jeeues
nQ~ Fme keejCe Fve oesveeW keceeX kee DevegYeeie DeeleeKeeveeJejCe ceeve kes DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCee nerve nw,
en efme neslee nw~
Deye e#egoMe&veeJejCe keer nervelee kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes e#egoMe&veeJejCeere eke=efle DevebleiegCeer nerve nw~~94~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe Yeer eke=efleefJeMes<e ner peevevee eeefnS~

Mebkee-ceefle%eeveeJejCe Deewj heefjYeesieevlejee Fve oesveeW keer Dehes#ee Fmekeer Meefe nerve nw, en kewmes peevee
peelee nw ?
meceeOeeve-keeeW veneR peevee peelee nw DeLee&led DeJeMe peevee peelee nw, keeeWefke DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCeere
Deewj heefjYeesieevlejee kes meceeve e#egoMe&veeJejCeere kee meJe&$e #eeesheMece veneR heeee peelee nw~
enebb keesF& Mebkee kejlee nw efkeettbefke e#egoMe&veeJejCe kee Lees[s ner peerJeeW ceW #eeesheMece neslee nw, Fmekes efmeJee Deveble peerJejeefMe ceW Jen
hetCe&he mes e#egefjefve kee Ieeleke nw Dele: Gmekeer Meefe nerve veneR nes mekeleer, keeeWefke Ssmee ceeveves ceW efJejesOe
Deelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeere etBefke

216 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 95

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hegve: e#ego&Me&veesheeesiecee$eIeelekeb, leleesuhekeee&kejCeeled e#ego&Me&veeJejCeereMeefe: mleeskesefle %eeeles~

DeOegvee egle%eeveeJejCeeefoef$ekekece&nervelJeefveheCeee met$eceJeleee&les-

megoCeeCeeJejCeereceekeKegobmeCeeJejCeereb YeesieblejeFeb e efleefCCe efJe

leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~95~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeegle%eeveeJejCeereb veece ceneefJe<eeb, hejes#emJehesCe meJe&$e-meJe&heoeLe&-heefjseof egle%eeveIeeleves Jeehe=lelJeeled~ Mes<eefeke=levegYeeieesefhe cenebewJe, egle%eeveeJejCeeremeceevelJeeled~ lele Sles<eecevegYeeiesve
e#ego&Me&veeJejCeereevegYeeieeled DevebleiegCenervesve YeefJeleJeefceefle ceneefJe<eemeevegYeeiees ceneved YeJeefle,
mleeskeefJe<eemeevegYeeie: mleeskees YeJeleerefle kesveeefhe MebkeekeejsCe keefLeleb, leefn& Deeeee&osJe: meceeOeeseefo SJeb cevemes leefn& FoceLe cegkelJee DeeceLeex ie=nerleJe:~ leeLee-#ehekeesCeeb osMeIeeefleyebOekejCes
eme hetJe&cesJeevegYeeieyebOees osMeIeeleer peelemlemeevegYeeie: mleeske:~ eme heeeled osMeIeeleer peelemleme yengke:~
Sleemeeb efleme=Ceeb eke=leerveeb eevegYeeieyebOee#egoM& e&veeJejCeereevegYeeieyebOeeled hetJe&cesJe osMeIeeleer peeleesefmle~ leeLeeefceLeeefiegCemLeeveceeefob ke=lJee eeJeoefveJe=efekejCekeeues mebKeelee YeeieemleeJeled SleemeecevegYeeieyebOe:
meJe&Ieeleer yeOeles~ hegve: le$e ceve:hee&e%eeveeJejCeereb oeveevlejeeb e yebOesve osMeIeeefleb kejesefle~ lele Gheefj

mheMe&veeefo heeBe Fbefe Deewj veesFefve mes mebyebOe jKeves Jeeues meye %eeve kee Ieeleke nw, hejvleg e#egoMe&veeJejCeere
kesJeue e#egoMe&veesheeesie cee$e kee Ieeleke nw, Dele: Deuhekeee& kejves kes keejCe e#egoMe&veeJejCeere keer Meefe
mleeske nw, en peevee peelee nw~
Deye egle%eeveeJejCeeefo leerve keceeX keer nervelee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

egle%eeveeJejCeere, Dee#egoMe&veeJejCeere Deewj Yeesieevlejee es leerveeW ner eke=efleeeB

legue neskej e#egoMe&veeJejCeere mes DevebleiegCeer nerve nQ~~95~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-egle%eeveeJejCe kece& kee efJe<ee ceneve-yengle nw, keeeWefke Jen hejes#e

mJehe mes meye heoeLeeX kees peeveves Jeeues egle%eeve kes Ieeleves ceW eJe=e nw~ Mes<e oes eke=efleeeW kee DevegYeeie Yeer
ceneve-yengle ner nw, keeeWefke Jen egle%eeveeJejCe kes DevegYeeie kes ner meceeve nw~ Fme keejCe Fvekee DevegYeeie
e#egoMe&veeJejCeere kes DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCee nesvee eeefnes, keeeWefke ceneve efJe<eeJeeueer eke=efle kee
DevegYeeie ceneve neslee nw Deewj Deve efJe<eeJeeueer eke=efle kee DevegYeeie Deuhe neslee nw Ssmee efkemeer Mebkeekeej kes eje
kene ieee nw lees Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeeefo Ssmee ceeveles nes lees Fme DeLe& kees es[kej Ssmee DeLe& enCe kejvee eeefnes~ pees Fme ekeej nw#ehekeesefCe ceW osMeIeeleer yebOe kejCe kes mecee efpemekee DevegYeeie yebOe heefnues ner osMeIeeleer nes ieee nw~
Gmekee DevegYeeie mleeske neslee nw Deewj efpemekee DevegYeeie yebOe heers osMeIeeleer neslee nw Gmekee DevegYeeie yengle neslee
nw~ Fme efveece kes Devegmeej Fve leerve eke=efleeeW kee DevegYeeie yebOe e#egoMe&veeJejCeere kes DevegYeeie yebOe mes heefnues ner
osMeIeeleer nes peelee nw~ Jen Fme ekeej nwefceLeeef iegCemLeeve mes ueskej DeefveJe=efekejCe keeue kes mebKeele yengYeeie leke Fvekee DevegYeeieyebOe
meJe&Ieeleer yebOelee nw~ efhej JeneB ceve:hee&e %eeveeJejCe Deewj oeveevlejee kees yebOe keer Dehes#ee osMeIeeleerhe kejlee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 96, 97

le=leerees ceneefOekeej: / 217

Devleceg&ntle ielJee DeJeefOe%eeveeJejCeereb DeJeefOeoMe&veeJejCeereb ueeYeevlejeeb e $eerCeeefhe yebOesve osMeIeeefleb kejesefle~

leleesvleceg&ntle ielJee egle%eeveeJejCeereb Dee#ego&Me&veeJejCeereb Yeesieevlejeeb e $eerCeefhe yebOesve osMeIeeefleb kejesefle~
leleesvlecegn& lt e ielJee e#egoM& e&veejCeereb yebOesve osMeIeeefleb kejeself e~ leleesvlecegn& lt e ielJee DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCeereb
heefjYeesieevlejeeb leleesefhe yebOesve osMeIeeefleb kejesefle~ leleesvleceg&ntle ielJee Jeeree&vlejeeb yebOesve osMeIeeefleb kejesefle Fefle~
lesve e#ego&Me&veeJejCeereevegYeeie: Sleemeeb efleme=Ceeb eke=leerveecevegYeeieeovevleiegCe:~ DeeceLeex eoMeeveeb
osMeIeeefleyebOeeke=leerveeb meJe&$e eespeefeleJe:~
mebeefle DeJeefOe%eeveeJejCeeefoef$eeke=leerveecevevleiegCenervelJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

Deesefn CeeCeeJejCeereb Deesenf obmeCeeJejCeereb ueenblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe

DeCebleiegCenerCeeefCe~96~~
efmeebleefevleeceefCeerkeekeejCeb hetJe eefheleefceefle vesn eheles~
mebeefle ceve:hee&e%eeveeJejCeeefoef$ekeeke=leerveecevebleiegCenervelJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

ceCeheppeeCeeCeeJejCeereb LeerCeefieer oeCeblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe

DeCebleiegCenerCeeefCe~~97~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeefhe keejCeb hetJe&Jeled %eeleJeb YeJeefle~

nw~ Fmemes Deeies Devleceg&ntle& peekej DeJeefOe%eeveeJejCeere, DeJeefOeoMe&veeJejCeere Deewj ueeYeevlejee Fve leerveeW eke=efleeeW
kees yebOe keer Dehes#ee osMeIeeleerhe kejlee nw~ heeeled Devleceg&ntle& peekej egle%eeveeJejCeere, Dee#egoMe&veeJejCeere
Deewj Yeesieevlejee Fve leerveeW kees yebOe keer Dehes#ee osMeIeeleerhe kejlee nw~ heeeled Devleceg&ntle& peekej e#egoMe&veeJejCeere
kees yebOe keer Dehes#ee osMeIeeleerhe kejlee nw~ heeeled Devleceg&ntle& peekej DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeere Deewj
heefjYeesieevlejee Fve oesveeW eke=efleeeW kees yebOe keer Dehes#ee osMeIeeleerhe kejlee nw~ heeeled Devleceg&ntle& peekej
Jeeree&vlejee kees yebOe keer Dehes#ee osMeIeeleer kejlee nw~
Fme keejCe e#egoMe&veeJejCeere kee DevegYeeie Fve leerve eke=efleeeW kes DevegYeeie mes DevebleiegCee nw~ Fme DeLe& keer
yeejn osMeIeeleer yebOe eke=efleeeW kes mebyebOe ceW meJe&$e eespevee kejveer eeefnes~
Deye DeJeefOe%eeveeJejCeeefo leerve eke=efleeeW kee DevebleiegCee nervehevee yeleueeves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes DeJeefOe%eeveeJejCeere, DeJeefOeoMe&veeJejCeere Deewj ueeYeevlejee es leerveeW ner

legue neskej DevebleiegCeer nerve nQ~~96~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe etBefke hetJe& ceW yelee egkes nQ, FmeefueS eneB veneR ken jns nQ~
Deye ceve:hee&e %eeveeJejCeeefo leerve eke=efleeeW kee DevebleiegCee nervehevee yeleueeves nslet met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes ceve:hee&e %eeveeJejCeere, mleeveie=ef Deewj oeveevlejee es leerveeW ner legue

neskej DevebleiegCeer nerve nQ~~97~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Yeer keejCe hetJe&Jeled ner peevevee eeefnS~

218 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 98 mes 101

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee veJeveeske<eeeevleie&levehegbmekeJesoeefohebeeke=leerveeb DevebleiegCenervelJeefveheCeeLe met$ehebekeceJeleee&les-

CeJegbmeeJesoes DeCebleiegCenerCees~~98~~
Dejoer DeCebleiegCenerCee~~99~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveeske<eeelJeeefoefle %eeleJeb YeJeefle~

Dejoer DeCebleiegCenerCee-eke=efleefJeMes<esCe %eeleJee YeJeefle~ leeLee-FefkeeheekemeefVeYees vehegmb ekeJesoesoe:,
Dejefle: hegve: DejceCecee$eeslheeefokee~ lesveevevleiegCenervee YeJeefle~

meesiees DeCebleiegCenerCees~~100~~
DejeflehegjbiecelJeeled~
keLecejeflehegjbiecelJeced ?
Dejlee efJevee Meesskeeveglhees:~

YeeceCebleiegCenerCeb~~101~~

Yeeesoekeeueeled Meeskeesoekeeueme yenglJeesheuebYeeled~

keefeoeMebkeles-Meeske: Glke=sCe <eCmeemecee$eewJe, Yeeme keeuees veejkes<eg $eeefebMelmeeiejeshececee$e
Fefle YeecevebleiegCeb efkeVe peeeles ?
Deeeee&: meceeOees-

Deye veew veeske<eee kes Devleie&le vehegbmekeJeso Deeefo heeBe eke=efleeeW kee DevebleiegCenervehevee efveheCe kejves nsleg
heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gvemes vehegbmekeJeso eke=efle DevebleiegCeer nerve nQ~~98~~

Gmemes Dejefle DevebleiegCeer nerve nw~~99~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Gmekes veeske<eeehevee peevevee eeefnS~

Dejefle Gmemes DevebleiegCeer nerve nQ, keeeWefke FveceW eke=efleiele efJeMes<elee nw~ pees Fme ekeej nw-vehegbmeke Jeso
kee Goe F&eW kes heeke kes meceeve nw, hejvleg Dejefle lees cee$e veneR jceveshe YeeJe kees GlheVe kejves Jeeueer nw, Fme
keejCe Jen vehegbmeke Jeso keer Dehes#ee DevebleiegCeer nerve nw~

Gmemes Meeske DevebleiegCee nerve nw~~100~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen DejeflehetJe&ke neslee nw~

Mebkee-Jen DejeflehetJe&ke kewmes neslee nw ?
meceeOeeve-keeeWefke Dejefle kes efyevee Meeske veneR GlheVe neslee nw~

Gmemes Yee DevebleiegCee nerve nw~~101~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Yee kes Goekeeue keer Dehes#ee Meeske kee Goekeeue yengle heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw-eBtefke Meeske Glke= mes n ceeme hee&vle ner neslee nw, hejvleg Yee kee keeue
veejefkeeeW ceW lesleerme meeiejeshece eceeCe nw, DeleSJe Meeske keer Dehes#ee Yee DevebleiegCee keeeW veneR neslee ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efke-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 102 mes 107

le=leerees ceneefOekeej: / 219

ve peeeles, efkebe-veejkes<Jeefhe Yeekeeuemeevleceg&ntle&cee$ecesJeesheuebYeeled~

ogiegbe DeCebleiegCenerCee~~102~~

eke=efleefJeMes<esCe S<ee DevebleiegCenervee %eeleJee~

DeOegvee efveeefveeefoeke=leerveecevevleiegCenervelJeeefleheeoveeLe met$ehebeoMekeceJeleee&les-

efCeeefCee DeCebleiegCenerCee~~103~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekemeeefhe peerJeme keg$eefeoefhe GoeoMe&veeled~

heeueeheeuee DeCebleiegCenerCee~~104~~

ueeueemevovesve mleeskekeeueeefleyeewleveeYeeJeoMe&veeled, efveeefveeee Goesve leovegheuebYeeled~

efCee DeCbeleiegCenerCee~~105~~
Slemee Goesve meesleve FJe efveesheuebYeeled~

heeuee DeCebleiegCenerCee~~106~~

Slemee Goesve Jeole: eflelees Jenlees Jee efMejmeeseflemleeskemebeeueoMe&veeled~

Depemeefkeeer Ceereeieesob e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~107~~

veneR neslee nw, keeeWefke veejefkeeeW ceW Yeer Yee kee keeue Debleceg&ntle& cee$e ner GheueyOe neslee nw~

Gmemes pegieghmee DevebleiegCeer nerve nw~~102~~

eke=efleefJeMes<e kes eje en DevebleiegCeer nerve peeveveer eeefnS~

Deye efveeefvee Deeefo eke=efleeeW keer DevebleiegCeernervelee yeleueeves nsleg hevn met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes efveeefvee DevebleiegCeer nerve nw~~103~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke efkemeer Yeer peerJe kes keneR hej Yeer Gmekee Goe osKee peelee nw~

Gmemes eeueeeeuee DevebleiegCeer nerve nw~~104~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke ueej yenves mes Lees[s keeue mes mebyebOe jKeves Jeeuee ewleve kee DeYeeJe
osKee peelee nw, hejvleg efveeefvee kes Goe mes Gmekeer GheueefyOe veneR nesleer nw~

Gmemes efvee DevebleiegCeer nerve nw~~105~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Fmekes Goe mes meesleve kes meceeve efvee GheueyOe nesleer nw~~

Gmemes eeuee DevebleiegCeer nerve nw~~106~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Fmekes Goe mes yeesueles ngS, yew"s ngS DeLeJee eueles ngS peerJe kes
efmej kee mebeej-efmej efnueeles ngS yengle mleeske osKee peelee nw~

Gmemes DeeMe:keerefle& Deewj veereiees$e es oesveeW eke=efleeeB legue neskej DevebleiegCeer nerve
nQ~~107~~

220 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 108 mes 113

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mJeeYeeefJekelJeeled~ ve e mJeYeeJe: hejhee&vegeesieen&:~

Geb e eerJeerjmesveeeeexCe-Ce e meneDees hejheppeefCeeesieeefjnes~

efCejeieF& DeCebleiegCenerCee~~108~~
veejkeYeeJeefveJe&le&kelJeeled~

efleefjkeKeieF& DeCebleiegCenerCee~~109~~

vejkeieef l eef j Je $eeef eb M elmeeiejes h eceheuees l heeoveMeke l ee: DeYeeJeeled vejkeieles e f j Je Slemee
og:KekeejCelJeeYeeJeee~

FeflLeJesoes DeCebleiegCenerCees~~110~~
DejefleieefYe&lecegce&jeefivemeceog:Keeslheeoveeled~

hegefjmeJesoes DeCebleiegCenerCees~~111~~
le=Ceeefivemecemleeskeog:Keeslheeoveeled~

joer DeCebleiegCenerCee~~112~~

Feb jefleeke=efle: ceeeeueesYeef$eJesohegjbiecelJeeled heg<eJesoeovevleiegCenerCee %eeleJee~

nmmeceCebleiegCenerCeb~~113~~

Demee: eke=les: jeflehegjbiecelJeeled DevebleiegCenervelJeb cevleJeced~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWekf e Ssmee mJeYeeJe osKee peelee nw Deewj mJeYeeJe otmejeW kes eMve kes eesie
veneR neslee nw~ eer Jeerjmesveeeee& ves Yeer kene nw-mJeYeeJe otmejeW kes eje eMve kejves eesie veneR neslee nw~

Gvemes vejkeieefle DevebleiegCeer nerve nw~~108~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen veejke heee&e kees GlheVe kejeves Jeeueer nw~

Gmemes eflee&iieefle DevebleiegCeer nerve nw~~109~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke GmeceW vejkeieefle kes meceeve lesleerme meeiejeshece keeue leke heue
GlheVe kejeves keer Meefe veneR nw DeLeJee Jen vejkeieefle kes meceeve og:Ke keer keejCe veneR nw~

Gmemes eerJeso DevebleiegCee nerve nw~~110~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen Dejefle ieefYe&le keC[s keer Deeie kes meceeve og:Keeslheeoke nw~

Gmemes heg<eJeso DevebleiegCee nerve nw~~111~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen le=Ceeefive kes meceeve Lees[s og:Ke kees GlheVe kejves Jeeuee nw~

Gmemes jefle DevebleiegCee nerve nw~~112~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen ceeee, ueesYe Deewj leerve Jeso hetJe&ke nesves mes heg<eJeso mes
DevebleiegCeer nerve nesleer nw, Ssmee peevevee eeefnS~

Gmemes neme DevebleiegCee nerve nw~~113~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen jeflehetJe&ke nesves mes DevebleiegCeenerve neslee nw Ssmee ceevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 114 mes 117

le=leerees ceneefOekeej: / 221

osJeeGDeceCebleiegCenerCeb~~114~~
mJeeYeeefJekelJeeled~

efCejeeGDeceCebleiegCenerCeb~~115~~
kegle: ? osJeeeg<eeshes#eee DeeMemleYeeJeeled~

ceCegmeeGDeceCebleiegCenerCeb~~116~~

vejkeeeg<e FJe ceveg<eeeg<ees oerIe&keeuecegoeevegheuebYeeled~

keefeoeMebkeles-vejkeeeg<ees ceveg<eeeg<keb eMemleefceefle DevebleiegCeb efkeVe peeeles ?
Deeeee&oJs e: meceeOees-vewleod JeeJeb, eMemleYeeJesve peefveleevegYeeieeled oerIe&keeueesoeefveefceekeyebOeveevegYeeieme
eeOeeveeled~

efleefjkeKeeGDeceCebleiegCenerCeb~~117~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeceveg<eeeg<eefmlee&ieeeg<eeseMemleoMe&veeled~
SJeceglke=eleg:<eefheefokees ceneoC[ke: ke=lees YeJeefle~
mebeefle SlesveeuheyenglJesve metef eleesejeke=eflemJemLeeveeslke=evegYeeieeuheyenglJeb keLeefe<eefvle Deeeee&oJs ee:~ leeLeemeJe&leereevegYeeieb kesJeue%eeveeJejCeereb~ DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCeerecevevleiegCenerveb~ egle%eeveeJejCeer-

Gmemes osJeeeg DevebleiegCeer nerve nw~~114~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Ssmee ner mJeYeeJe nw~

Gmemes vejkeeeg DevebleiegCeer nerve nw~~115~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-kewmes ? keejCe en nw efke Jen osJeeeg keer Dehes#ee DeeMemle nw~

Gmemes ceveg<eeeg DevebleiegCeer nerve nw~~116~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke veejkeeeg kes meceeve ceveg<eeeg kee yengle mecee leke
Goe veneR heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw-eBtefke vejkeeeg keer Dehes#ee ceveg<eeeg eMemle nw, Dele: Jen Gmemes DevebleiegCeer
keeeW veneR nesleer ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efke-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke eneB eMemlelee mes GlheVe
DevegYeeie keer Dehes#ee yengle mecee leke jnves Jeeues Goe efveefceeke DevegYeeie keer eOeevelee nw~
met$eeLe&-

Gmemes eflee&ieeeg DevevleiegCeer nerve nw~~117~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke ceveg<eeeg keer Dehes#ee eflee&ieeeg kes DeeMemlee osKeer peeleer nw~
Fme ekeej Glke= eeQme" heo Jeeuee ceneoC[ke meceehle ngDee~
Deye Fme DeuheyenglJe kes eje metefele Gej eke=efleeeW kes mJemLeeve Glke= DevegYeeie kee DeuheyenglJe
Deeeee&osJe kenles nQ~ pees Fme ekeej nwkesJeue%eeveeJejCe meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~

222 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 117

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ecevevleiegCenerveb~ DeJeefOe%eeveeJejCeerecevevleiegCenerveb~ ceve:hee&e%eeveeJejCeerecevevleiegCenerveb~

meJe&leereevegYeeieb kesJeueoMe&veeJejCeereb~ e#ego&Me&veeJejCeerecevevleiegCenervebb~ Dee#ego&Me&veeJejCeerecevebleiegCenerveb~ DeJeefOeoMe&veeJejCeerecevevleiegCenerveb~ mleeveie=ef: DevevleiegCenervee~ efveeefvee DevebleiegCenervee~
eeueeeeuee DevebleiegCe-nervee~ efvee DevebleiegCenervee~ eeuee DevebleiegCenervee~
meJe&leereevegYeeieb meelecemeelecevebleiegCenerveced~
meJe&leereevegYeeieb efceLeelJeb~ DevebleevegyebefOeueesYeesvevleiegCenerve:~ ceeee efJeMes<enervee~ eesOees efJeMes<enerve:~
ceevees efJeMes<enerve:~ mebpJeueveme ueesYeesvevleiegCenerve:~ ceeee efJeMes<enervee~ eesOees efJeMes<enerve:~ ceevees efJeMes<enerve:~
SJeb eleeKeeveeleg<ke-DeeleeKeeveeleg<keeese JeeJeced~ vehegmb ekeJesoesvevleiegCenerve:~ DejeflejvevleiegCenervee~
MeeskeesvevleiegCenerve:~ YeecevevleiegCenerve:~ pegieghmee DevebleiegCenervee~ eerJesoesvevleiegCenerve:~ heg<eJesoesvevleiegCenerve:~ jeflejvevleiegCenervee~ nemecevevleiegCenerveb~
meJe&leereevegYeeieb osJeeeg<keb~ veejkeeegjvevleiegCenerveb~ ceveg<eeegjvevleiegCenerveb~ eflee&ieeegjvevleiegCenerveced~
meJe&leereevegYeeiee osJeieefle:~ ceveg<eieeflejvevleiegCenervee~ vejkeieeflejvevleiegCenervee~ eflee&iieeflejvevleiegCenervee~
meJe&leereevegYeeiee hebesevf epeeefle:~ SkesefvepeeeflejvevleiegCenervee~ erevf epeeeflejvevleiegCenervee~ $eerevf epeeeflejvevleiegCenervee~ elegefjefvepeeeflejvevleiegCenervee~

Gmemes eleg%eeveeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes DeJeefOe%eeveeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes ceve:
hee&e%eeveeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~
kesJeueoMe&veeJejCeere meyemes leere DevegYeeie mes ege nw Gmemes e#egoMe&veeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes
Dee#egoMe&veeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes DeJeefOeoMe&veeJejCeere DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes mleeveie=ef
DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes efveeefvee DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes eeueeeeuee DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes efvee
DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes eeuee DevebleiegCeer nerve nw~
meeleeJesoveere meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes DemeeleeJesoveere DevebleiegCeer nerve nw~
efceLeelJe eke=efle meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes DevebleevegyebOeer ueesYe DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes
DevebleevegyebOeer ceeee efJeMes<e nerve nw~ Gmemes DevebleevegyebOeer eesOe DevebleiegCee nw~ Gmemes DevebleevegyebOeer ceeve efJeMes<e nerve
nw~ Gmemes mebpJeueve ueesYe DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes mebpJeueve ceeee efJeMes<e nerve nw~ Gmemes mebpJeueve eesOe
efJeMes<e nerve nw~ Gmemes mebpJeueve ceeve efJeMes<e nerve nw~ Fmeer ekeej eleeKeeveeJejCe eleg<ke Deewj DeeleeKeeveeJejCe
eleg<ke kes efJe<ee ceW kenvee eeefnes~ DeeleeKeeveeJejCe ceeve mes vehegbmekeJeso DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes Dejefle
DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes Meeske DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes pegieghmee DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes eerJeso DevebleiegCee
nerve nw~ Gmemes heg<eJeso DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes jefle DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes neme DevebleiegCee nerve nw~
osJeeeg meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes veejkeeeg kee DevegYeeie DevebleiegCeenerve nw~ Gmemes ceveg<eeeg kee
DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes eflee&ieeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~
osJeieefle meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes ceveg<eieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes vejkeieefle
DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes eflee&iieefle DevebleiegCeer nerve nw~
hebesevf e peeefle meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes Skesefve peeefle DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes erevf e peeefle
DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes $eerevf e peeefle DevebleiegCeer nerve nw~ Gmemes elegejf efve peeefle DevebleiegCeer nerve nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 117

le=leerees ceneefOekeej: / 223

meJe&leereevegYeeieb keece&CeMejerjb lewpemeMejerjcevebleiegCenerveb~ DeenejMejerjcevevleiegCenerveb~ Jewef eefekeMejerjcevebleiegCenerveb~ DeewoeefjkeMejerjcevebleiegCenerveb~

meJe&leereevegYeeieb meceelegjemebmLeeveb~ ngC[kemebmLeevecevevleiegCenerveb~ JeecevemebmLeevecevebleiegCenerveb~ kegypekemebmLeevecevebleiegCenerveb~ mJeeeflemebmLeevecevebleiegCenerveb~ veeesOemebmLeevecevevleiegCenerveced~
meJe&leereevegYeeieceenejMejerjebieesheebieb~ Jewef eefekeMejerjebieesheebiecevevleiegCenerveb~ DeewoeefjkeMejerjebieesheebiecevebleiegCenerveced~
mebnveveeveeceuheyenglJeb mebmLeeveJeled %eeleJeb~
meJe&leereevegYeeieb eMemleJeCe&eleg<keceeMemleJeCe&eleg<kecevevleiegCenerveb~
eLee ieeflemleLeeveghetJeeaeheCee %eeleJee~
meJe&leereevegYeeiee DeiegueIegeke=efle:~ GdJeemecevebleiegCenerveb~ hejIeelecevebleiegCenerveb~ GheIeelecevebleiegCenerveb~
Slemceeled meJe&egieueeveeb meJe&leereeefCe eMemleeefve~ DeeMemleeefve eeflehe#eeefCe DevebleiegCenerveeefve~
Slemceeled meJe&egieueeveeb meJe&leereevegYeeieeefve eMemleeefve~ DeeMemleeefve eeflehe#eYetleeefve DevebleiegCenerveeefve~
meJe&leereevegYeeiecegewieex$eb~ veerewieex$ecevebleiegCenerveb~
meJe&leereevegYeeieb Jeeree&vlejeeb~ DeOemleves<eg ecesCe oeveevlejeeeefokee DevebleiegCenervee %eeleJee:~
SJeb veJecemLeues eleg:<eefheefokeeslke=evegYeeieceneoC[keeuheyenglJeeheCehejlJesve ef$ehebeeMelmet$eeefCe ieleeefve~
SJeb mJemLeeveeuheyenglJeb meceehleced~

keece&Ce Mejerj meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes lewpeme Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes
Deenejke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes Jewefeefeke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes
Deewoeefjke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~
meceelegje mebmLeeve meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes nbg[ke mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve
nw~ Gmemes Jeeceve mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes kegypeke mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve
nw~ Gmemes mJeeefle mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes veeesOeheefjceC[ue mebmLeeve kee DevegYeeie
DevebleiegCee nerve nw~ Deenejke Mejerjebieesheebie meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes Jewefeefeke Mejerjebieesheebie kee
DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ Gmemes Deewoeefjke Mejerjebieesheebie kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~
mebnveveeW kes DeuheyenglJe keer eheCee mebmLeeveeW kes meceeve peevevee eeefnS~ eMemle JeCe&eleg<ke meyemes leere
DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes DeeMemle JeCe&eleg<ke kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~ DeeveghetJeea keer eheCee ieefle
veecekece& kes meceeve peevevee eeefnS~ DeiegueIeg meyemes leere DevegYeeie Jeeuee nw~ Fmemes GdJeeme kee DevegYeeie
DevebleiegCeenerve nw~ Gmemes hejIeele kee DevegYeeie DevebleiegCeenerve nw~ Gmemes GheIeele kee DevegYeeie DevebleiegCeenerve nw~
meye egieueeW ceW eMemle eke=efleeeW kee DevegYeeie leere nw~ Gmemes DeeMemle eke=efleeeW kee DevegYeeie DevebleiegCee nerve nw~
Deeies $eme-mLeeJejeefo meye egieueeW ceW eMemle eke=efleeeB meyemes leere DevegYeeie mes ege nQ~ Gvekeer eeflehe#eYetle
DeeMemle eke=efleeeB DevebleiegCeer nerve nQ~
Geiees$e meyemes leere DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes veereiees$e DevebleiegCeenerve nw~ Jeeree&vlejee meyemes leere
DevegYeeie mes ege nw~ Fmekes veeres eceMe: oeveevlejeeeefoke DevebleiegCes nerve peevevee eeefnS~
Fme ekeej veJeceW mLeue ceW eeQme"heefoke Glke= DevegYeeie ceneoC[keeW kes DeuheyenglJe keer eheCee kejves
Jeeues $esheve met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej mJemLeeve DeuheyenglJe meceehle ngDee~

224 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 117

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee mebpe- Fleeefovee ieeLeemet$eceJeleee&les DeuheyenglJekeLeveekeejsCe-

mebpe-ceCe-oeCeceesner ueeYeb megoekeKeg-Yeesie ekeKegb e~

DeeefYeefCeyeesefne heefjYeesie efJeefje CeJe Ceeskemeeee~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebpe Fleges elJeee&efhe mebpJeueveeefve ie=nerleJeeefve~ ceCe-oeCeb Fleges

ceve:hee&e%eeveeJejCeereme oeveevlejeeme e enCeb~ Deesenf Fefle keefLeles DeJeefOe%eeveeJejCeereceJeefOeoMe&veeJejCeereb
ie=nerleJeb~ ueeYe efveoxMees ueeYeevlejeeenCeeLe&:~ mego efveoxMe: egle%eeveeJejCeeree%eeheveeLe&:~
Deeke#eg efveoxMe: Dee#ego&Me&veeJejCeereenCeefveefcee:~ Yeesie efveoxMees Yeesieevlejeeme eheke:~
ekeKegb e Fefle efveoxMe: e#ego&Me&veeJejCeereenCeefveefceeke:~
efkeceLe eMeyoeseejCeb efeeles ?
egle%eeveeJejCeere-Dee#egoM& e&veeJejCeere-Yeesieevlejeeb e Sleeefve $eerCeefhe kecee&eCf e eLee DevegYeeiesveeveesveb
meceeveeefve leLee e#ego&Me&veeJejCeereb e YeJeleerefle %eeheveeLe efeeles~
DeeefYeefCeyeesefne efveoxMesve DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeereb ie=nerleJeb~ heefjYeesie Jeevesve heefjYeesieevlejeeb
ie=nerleJeb~ CeJe e Fefle e Meyosve Sleemeecevevlejeled eke=leerveecevegYeeie: meMe Fefle metefele:~
efJeefje Fefle YeefCeles Jeeree&vlejeeme enCeb~ CeJe Ceeskemeeee Fleges veJeeveeb veeske<eeeeCeeb enCeb
kele&Jeb~ De$e meJe&$e DevebleiegCeMeyome DeOeenej: kele&Je:~

Deye mebpe- Fleeefo ekeej mes DeuheyenglJe kes keLeve kes ekeejhe ieeLeemet$e DeJeleerCe& neslee nwieeLeemet$eeLe&-

mebpJeueveeleg<ke, ceve:hee&e%eeveeJejCe, oeveevlejee, DeJeefOe%eeveeJejCe, DeJeefOeoMe&veeJejCe, ueeYeevlejee, egle%eeveeJejCe, Dee#egoMe&veeJejCe, Yeesieevlejee,

e#egoMe&veeJejCe, DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCe, heefjYeesieevlejee, Jeeree&vlejee Deewj veew
veeske<eee es eke=efleeeB Gejesej DevebleiegCeer nQ~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebpe Ssmee kenves hej eejeW ner mebpJeueve ke<eeeeW kee enCe kejvee
eeefnes~ ceCe-oeCeb en kenves hej ceve:hee&e%eeveeJejCeere Deewj oeveevlejee kee enCe kejvee eeefnes~ Deesefn
Ssmee kenves hej DeJeefOe%eeveeJejCeere kee enCe kejvee eeefnS~ ueeYe heo kee efveoxMe ueeYeevlejee kee enCe kejves
kes efuees efkeee nw~ egle%eeveeJejCeere kee %eeve kejeves kes efuees mego heo kee efveoxMe efkeee nw~
Dee#egoMe&veeJejCeere kee enCe kejves kes efveefcee DeekeKeg heo kee efveoxMe efkeee nw~ Yeesie heo kee
efveoxMe Yeesieevlejee kee eheke nw~ ekeKegb e en efveoxMe e#egoMe&veeJejCeere kee enCe kejves kes efveefcee nw~
Mebkee-ekeKegb e eneB e Meyo kee GeejCe efkemeefuees efkeee nw ?
meceeOeeve-efpeme ekeej egle%eeveeJejCeere, Dee#egoMe&veeJejCeere Deewj Yeeieesvlejee es leerve eke=efleeeB
DevegYeeie keer Dehes#ee hejmhej meceeve nQ Gme ekeej e#egoMe&veeJejCeere meceeve veneR nw, en yeleueeves kes efuees e
Meyo kee efveoxMe efkeee nw~
DeeefYeefCeyeesefne heo kes efveoxMe mes DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCeere kee enCe kejvee eeefnS~ heefjYeesie Fme
Jeeve mes heefjYeesieevlejee kee enCe kejvee eeefnes~ CeJe e eneB efkees iees e Meyo kes efveoxMe mes Fve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 117

le=leerees ceneefOekeej: / 225

mebeefle kesJeue%eeveeJejCeeefoeke=leer veecevegYeeieehes#eee DevebleiegCelJeefveheCeeLe ieeLeemet$eeceJeleee&les-

kes-he-efCe-De-efee-DeCe-efcee-Dees-Jes-efleefjkeKe-ceCegmeeT~
leseekeccemejerjb
efleefjkeKe-efCeje-ceCegJe-osJeieF&~~5~~
Ceereeieesob Depemees Demeeocegeb pemees lene meeob~
efCejeeT
osJeeT
DeenejmejerjCeeceb
e~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekesJeue%eeveeJejCeere-kesJeueoMe&veeJejCeereeese&nCeeLe kes Fefle efveoxMe: ke=le:

met$esefmceved~ les s Deefhe meMes Fefle %eeheveeLe kes Fefle SkeMeyosve efveefo&s mle:~ he Fleges eeuee
ie=nerleJee, veecewkeosMeeoefhe veeceJele: eefleheefeoMe&veeled~ efCe Fleges efveeee enCeb~ keejCeb hetJe&efceJe JeeJeb~
De Fleges Deke<eeee ie=nerleJee~ eflee Fefle YeefCeles mleeveie=efef$ekeb ie=nerleJeb~
kegle: ?
DeeeeeexheosMeeled~

eke=efleeeW mes DeJeJeefnle eke=efleeeW kee DevegYeeie meMe nw, en metevee keer ieF& nw~ efJeefje kenves hej Jeeree&vlejee
kee enCe efkeee ieee nw~ CeJe Ceeskemeeee Ssmee kenves hej veew veeske<eeeeW kee enCe kejvee eeefnes~ eneB meJe&$e
DevebleiegCe Meyo kee DeOeenej kejvee eeefnS~
Deye kesJeue%eeveeJejCe Deeefo eke=efleeeW kee DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegefCelehevee efveheCe kejves nsleg oes
ieeLeemet$e DeJeleerCe& efkees pee jns nQieeLee met$eeLe&-

kesJeue%eeveeJejCe Je kesJeueoMe&veeJejCe, eeuee,efvee, Dee" ke<eee, mleeveie=ef

Deeefo leerve, DevebleevegyebOeer eleg<ke, efceLeelJe, Deewoeefjke Mejerj, Jewef eefeke Mejerj, eflee&ieeeg,
ceveg<eeeg, lewpeme Mejerj, keece&Ce Mejerj, eflee&iieefle, vejkeieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle
ceW eke=efleeeB Gejesej DevegYeeie keer Dehes#ee DevebleiegCeer nw~~5~~
veereiees$e, DeeMe:keerefle&, DemeeleeJesoveere, Geiees$e, eMe:keerefle& leLee meeleeJesoveere,
veejkeeeg, osJeeeg Deewj DeenejMejerj es eke=efleeeB Gejesej DevebleiegCeer nQ~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg& e ieeLee met$e ceW kesJeue%eeveeJejCeere Deewj kesJeueoMe&veeJejCeere kee enCe

kejves kes efuees kes Ssmee efveoxMe efkeee nw~ Jes oesveeW eke=efleeeB meMe nQ, en yeleueeves kes efuees kes Fme Ske ner Meyo
kes eje Gve oesveeW kee efveoxMe efkeee ieee nw~ he Ssmee kenves hej eeuee kee enCe kejvee eeefnes, keeeWekf e veece kes Ske
osMe mes Yeer veeceJeeues kee yeesOe neslee ngDee osKee peelee nw~ efCe Fme efveoxMe mes efvee kee enCe kejvee eeefnes~ keejCe
heefnues kes meceeve kenvee eeefnes~ De Ssmee kenves hej eleeKeeveeJejCe eleg<ke Deewj DeeleeKeeveeJejCeeleg<ke
Fve Dee" ke<eeeeW kee enCe kejvee eeefnes~ eflee kenves hej mleeveie=e
f $ee kee enCe kejvee eeefnes~
eMve-Ssmee keeeW ?
Gej-keeeWefke Ssmee ner DeeeeeeX kee GheosMe nw~
DeCe en efveoxMe DevebleevegyebefOeeleg<ke kee enCe kejves kes efveefcee mes nw~ efcee Meyo kee efveoxMe

226 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 118, 119

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeCe Fefle efveoxMeesvevleevegyebefOeeleg<keenCeefveefcee:~ efcee efveoxMees efceLeelJeme eenke:~ Dees

Fefle keefLeles DeewoeefjkeMejerjb ie=nerleJeb~
DeJeefOe%eeveb efkeVe ie=eles ?
ve ie=eles, leme hetJe eefhelelJeeled~ Jes Fefle YeefCeles JewefeefekeMejerjme enCeb veeveme, DemebYeJeeled~
efleefjkeKe-ceCegmeeT Fefle YeefCeles eesjeeg<eese&nCeb, Deeeg:Meyome eleskeceefYemebyebOeeled~ leseekeccemejerjb
Fleges lewpemekeece&CeMejerjeese&nCeb~ efleefjkeKe-efCejeceCegJe-osJeieF& Fleges elegie&leees ie=nerleJee:, ieefleMeyome
eleskeceefYemebyebOeeled~
<eerieeLeeee DeLe&: megiecees Jele&les~ DemeeeceLe&:-hetJe ieeLee$eeb keefLeleb~ leleeshes#eee Feb le=leereeieeLee$e
<eer keLeles~
SJeb oMeces mLeues peIeveeleg:<eefheefokeceneoC[kekeLevelJesve ieeLee$eeb ieleced~
DeOegvee eleg:<eefheefokeceneoC[keefveheCeeLe mebpJeueveeleg<keevevleiegCelJeeefleheeovehejb met$ehebekeceJeleee&les-

Sees penCCeDees eGmeefheefoDees ceneob[Dees keeeJJees YeJeefo~~118~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJeexepeIeveeuheyenglJesve osMeeceMe&kesve metefeleeleg:<eefheefokeeuheyenglJeb

eerYetleyeefuemetefjJeexCe YeefCe<eles~

meJJeceboeCegYeeieb ueesYemebpJeueveb~~119~~

efceLeelJe kee eenke nw~ Dees kenves hej Deewoeefjke Mejerj kee enCe kejvee eeefnS~
Mebkee-Dees kenves hej DeJeefOe%eeveeJejCe kee enCe keeeW veneR efkeee peelee ?
meceeOeeve-veneR enCe efkeee peelee nw, keeeWefke Gmekee heefnues keLeve kej Deees nQ~
Jes Ssmee kenves hej Jewefeefeke Mejerj kee enCe kejvee eeefnes, Deve kee veneR, keeeWefke Gmemes Deve kee
enCe kejvee mecYeJe ner veneR nw~ efleefjkeKe-ceCegmeeT Ssmee kenves hej eflee&ieeeg Deewj ceveg<eeeg Fve oes DeeegDeeW
kee enCe kejvee eeefnes, keeeWsefke Deeeg Meyo kee eleske kes meeLe mebyebOe nw~leseekeccemejerjb Ssmee kenves hej
lewpeme Deewj keece&Ce Mejerj kee enCe kejvee eeefnS~ efleefjkeKe-efCeje-ceCegJe-osJeieF& Ssmee kenves hej eejeW
ieefleeeW kee enCe kejvee eeefnes, keeeWefke ieefle Meyo kee mebyebOe eleske kes meeLe nw~
"er ieeLee kee DeLe& megiece nw~ Fmekee DeLe& en nw efke hetJe& ceW leerve ieeLeeSB kener ieF& nQ~ Gmekeer Dehes#ee en
le=leere ieeLee eneB "er kener ieF& nw~
Fme ekeej oMeJeW mLeue ceW peIeve eeQme" heo Jeeues oC[ke kee keLeve kejves Jeeueer leerve ieeLeeSB hetCe& ngF~
Deye eeQme" heo Jeeues ceneoC[ke kee efveheCe kejves nsleg mebpJeueveeleg<ke kes DevebleiegefCeleheves kees
eefleheeefole kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Deeies eeQme" heoJeeuee peIeve ceneoC[ke keLeve kejves eesie nw~~118~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJeexe peIeve DeuheyenglJe Jeeues osMeeceMe&ke met$e mes metefele eeQme" heo
Jeeues DeuheyenglJe kees eerYetleyeueer Deeeee&Jee& Deeies kenWies~
met$eeLe&-

mebpJeueve ueesYe meyemes cebo DevegYeeie mes ege nw~~119~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 120 mes 122

le=leerees ceneefOekeej: / 227

ceeeemebpJeueveceCebleiegCeb~~120~~
ceeCemebpeueveceCebleiegCeb~~121~~
keesOemebpeueveceCebleiegCeb~~122~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebpJeueveueesYeke<eee: meJee&hes#eee cevoevegYeeiesve egeesefmle, DeefveJe=efeejcemeceeyebOeenCeeled~

De$e keefeoeMelesmet#cemeebhejeefekeejcemeceeJeefle&ueesYe: met#ceke=efmJehe: efkeVe ie=eles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesve ie=eles, efkebe-yebOeeefOekeejs meJeenCeeveghehees:~ ve Jesoveeeeb meJeb ewJe eheles, yebOemeJeees& eesjefhe
eefhelelJeeled~ Sleeefve eleg:<eefheefokeeefve peIeveeslke=euheyenglJeeefve yebOeb ewJeeefeleeefmLeleeefve~
SlelkeLeb %eeeles ?
ceneyebOemet$eesheefolJeeosJe %eeeles~
Demceeled ueesYeevceeeemebpJeuevecevevleiegCeceefmle, DeefveJe=ef ekejCeejcemeceeeoOeesvlecegn& lt e&ceJeleere& efmLeleceeeeke<eeeejceevegYeeieyebOeenCeeled~
kegle Slep%eeeles ?
DeefveJe=ef ekejCeiegCemLeeveejceevegYeeieyebOeeod efejceevegYeeieyebOeesvevleiegCeesefmle~ lemceeled ef$eejceevegYeeie-

Gmemes ceeee mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~120~~

Gmemes ceeve mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~121~~
Gmemes eesOe mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~122~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebpJeueveueesYeke<eee meYeer ke<eeeeW keer Dehes#ee cebo DevegYeeie mes ege nw,
keeeWefke DeefveJe=efekejCe iegCemLeeve kes Debeflece meceemebyebOeer yebOe kee eneB enCe efkeee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkemet#cemeechejeefeke iegCemLeeve kes Debelf ece meceeJeleea met#ceke=efmJehe ueesYe kee enCe keeeW veneR efkeee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nw efkeveneR enCe efkeee peelee nw, keeeWefke yebOe kes DeefOekeej ceW melJe kee enCe kejvee veneR yeve mekelee nw~ Jesovee
ceW kesJeue melJe kee ner keLeve veneR efkeee pee jne nw, keeeWefke Jen yebOe Deewj melJe oesveeW kee ner eheke nw~ es
eeQme" heoJeeues peIeve Je Glke= DeuheyenglJe yebOe kee Deeee kejkes ner DeJeefmLele nQ~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en ceneyebOe met$e kes GheosMe mes peevee peelee nw~
Fme ueesYe mes ceeee mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke DeefveJe=efekejCe kes Debeflece mecee mes veeres
Devleceg&ntle& Glejkej efmLele ceeee ke<eee kes ejce DevegYeeieyebOe kee eneB enCe efkeee nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-DeefveJe=efekejCe kes Debeflece mecee mebyebOeer DevegYeeie yebOe keer Dehes#ee Gmekee efejce mecee

228 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 123 mes 126

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

yebOeesvevleiegCe:~ SJeb meJe&$eeefveJe=efekeeuemeeYevlejsvegYeeieJe=efo&Me&veeled~

DemceevceevemebpJeuevecevevleiegCeceefmle, ceeeemebpJeuevepeIeveyebOeeosMeeoOeesvleceg&ntle&ceJeleere& efmLeleceevepeIeveyebOeenCeeled~ De$eehevevleiegCelJeme keejCeb eeflemeceecevevleiegCeeee: esCee: DeOemleveevegYeeieyebOeJe=e
f Ye&Jeefle~
DemceeleesOemebpJeuevecevevleiegCeb Jele&les, lemceeoOeesvleceg&ntle&ceJeleere& peIeveyebOeenCeeled~
DeOegvee ceve:hee&e%eeveeJejCeeefoeoMeeke=leerveeb eceMeesvevleiegCelJeeefleheeoveeLe met$e<edkeceJeleee&les-

ceCeheppeeCeeCeeJejCeereb oeCeblejeFeb e oesefJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~123~~

DeesefnCeeCeeJejCeereb DeesefnobmeCeeJejCeereb ueeYeblejeFeb e efleefCCe efJe
leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~124~~
megoCeeCeeJejCeereb DeekeKegobmeCeeJejCeereb YeesieblejeFeb e efleefCCe efJe
leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~125~~
ekeKegobmeCeeJejCeereceCebleiegCeeefCe~~126~~
mebyebOeer DevegYeeieyebOe DevebleiegCee nw~ Gmemes ef$eejce mecee mebyebOeer DevegYeeie yebOe DevebleiegCee nw~ Fme ekeej meJe&$e
DeefveJe=efekejCe keeue kes Yeerlej DevegYeeie keer Je=ef osKes peeves mes Ge keLeve kee heefj%eeve neslee nw~
Fmemes ceeve mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke ceeee mebpJeueve kes peIeve yebOe mebyebOeer mLeeve kes
heers Devleceg&ntle& peekej efmLele ceeve mebpJeueve kes peIeve yebOe kee en enCe efkeee nw~ eneB Yeer DevebleiegCes kee
keejCe eeflemecee DevebleiegefCele esefCehe mes heers DevegYeeieyebOe keer Je=ef nw~
Gmemes eesOe mebpJeueve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke Gmemes veeres Devleceg&ntle& peekej efmLele peIeve
yebOe kees eneB enCe efkeee ieee nw~
Deye ceve:hee&e%eeveeJejCe Deeefo yeejn eke=efleeeW kes eceMe: DevebleiegefCeleheves kees eefleheeefole kejves nsleg n
met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes ceve:hee&e%eeveeJejCeere Deewj oeveevlejee Fve oesveeW ner eke=efleeeW kee DevegYeeie
legue neskej DevebleiegCee nw~~123~~
DeJeefOe%eeveeJejCeere, DeJeefOeoMe&veeJejCeere Deewj ueeYeevlejee Fve leerveeW ner eke=efleeeW
kee DevegYeeie legue neskej Gvemes DevebleiegCee nw~~124~~
egle%eeveeJejCeere, Dee#egoMe&veeJejCeere Deewj Yeesieevlejee Fve leerveeW ner eke=efleeeW
kee DevegYeeie legue neskej Gvemes DevebleiegCee nw~~125~~
Gvemes e#egoMe&veeJejCeere kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~126~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 127, 128

le=leerees ceneefOekeej: / 229

DeeefYeefCeyeesefneCeeCeeJejCeereb heefjYeesieblejeFeb e oes efJe leguueeefCe

DeCebleiegCeeefCe~~127~~
efJeefjeblejeFeceCebleiegCeb~~128~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeesOemebpJeueveb peIeveevegYeeiees yeeojke=efmJeheesefmle, Sleeesce&ve:

hee&e%eeveeJejCeere-oeveevlejeeees& ees: kece&CeesjvegYeeie: hegve: mhek& eb, Sleees: met#cemeebhejeefeke ejcepeIeveyebOeme
mhe&kelJeb cegkelJee ke=eflJeeYeeJeeled~ lesve eesOemebpJeuevepeIeveyebOeeled Deefhe&leefeke=leespe&IeveyebOeesvevleiegCeesefmle~
eke=efleefJeMes<esCe DeJeefOe%eeveeJejCeereb DeJeefOeoMe&veeJejCeereb ueeYeevlejeeb e $eerCeefhe legueeefve DevebleiegCeeefve~
SlelkeLeb %eeeles ?
#ehekeesCeeb osMeIeeefleyebOekejCes<eg hetJeexesYe: heeeled osMeIeeeflelJecegheheVelJeeod %eeeles~
eke=efleefJeMes<eeled egle%eeveeJejCeereb Dee#ego&Me&veeJejCeereb Yeesieevlejeeb e $eerCeefhe legueeefve DevebleiegCeeefve
meefvle~
Sleoefhe kegglees %eeeles ?
heeeod osMeIeeefleyebOeeesieeosJe %eeeles~
Deesleveees&ees: met$eeesjLe&: megieceesefmle~

Gmemes DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeere Deewj heefjYeesieevlejee Fve oesveeW eke=efleeeW kee

DevegYeeie legue neskej DevebleiegCee nw~~127~~
Gvemes Jeeree&vlejee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~128~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebpJeueve eesOe kee peIeve DevegYeeie yebOe yeeoj ke=efmJehe nw, hejvleg Fve
oesveeW eke=efleeeW kee DevegYeeie mheOe&kemJehe nw, keeeWefke Fvekee met#cemeechejeefeke iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW
pees peIeve yebOe neslee nw Jen mheOe&kehe neslee nw Jen ke=efmJehe veneR nes mekelee, Fmeefuees mebpJeueve eesOe kes
peIeve yebOe keer Dehes#ee efJeJeef#ele Fve oes eke=efleeeW kee peIeve yebOe DevebleiegCee nw~
eke=efle efJeMes<e kes keejCe DeJeefOe%eeveeJejCeere, DeJeefOeoMe&veeJejCeere Deewj ueeYeevlejee es leerveeW kece& Ske
meceeve neskej Gvemes DevebleiegCes nQ~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-#eheke esCeer kes Yeerlej osMeIeeefleyebOekejCeefJeOeeve ceW pees yeleueeee ieee nw efke efpeve eke=efleeeW
kee DevegYeeieyebOe hetJe& ceW osMeIeeleer neslee nw Gvekee DevegYeeie mleeske neslee nw, leLee efpevekee DevegYeeieyebOe heers
osMeIeeleer neslee nw Gvekee DevegYeeie yengle neslee nw~ Gmeer mes Jen peevee peelee nw~
eke=efle efJeMes<e kes keejCe egle%eeveeJejCeere, Dee#egoMe&veeJejCeere Deewj Yeesieevlejee es leerveeW ner legue neskej
Gvemes DevebleiegCeer nQ~
Mebkee-en yeele Yeer efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-etBefke Fve eke=efleeeW kee DevegYeeieyebOe heeeled-heers osMeIeeefleheves kees eehle neslee nw Dele:
Fmeer yeele mes Gmekee efveee nes peelee nw~
Deeies kes 127-128 Fve oesveeW met$eeW kee DeLe& megiece nw~

230 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 129 mes 134

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle veJeveeske<eeeeCeecevevleiegCelJeefveheCeeLe veJemet$eeCeJeleee&vles-

hegefjmeJesoes DeCebleiegCees~~129~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJeeree&vlejeemeevegYeeiees osMeIeeleer SkemLeeefveke:, heg<eJesomeeefhe DevegYeeie:

SleeMeewJe~ efkevleg Devleceg&ntle&ceOeesJeleere& yemlesveevevleiegCees peele:~

nmmeceCebleiegCeb~~130~~
DehetJe&kejCeejcemeceemeJe&IeeefleefmLeeefvekepeIeveevegYeeieyebOeenCeeled~

joer DeCebleiegCee~~131~~
S<ee eke=efle: nemekece&hegjbiecelJeeled~

ogiegbe DeCebleiegCee~~132~~

eeefhe jeflepegieghmeees&ees: eke=lees: DehetJe&kejCeejcemecees ewJe peIeveyevOees peelemlee&efhe jlehes#eee

pegieghmeevevleiegCee, eke=efleefJeMes<eceeefele mebmeejeJemLeeeeb meJe&$e leLeeJemLeeveeled~

YeeceCebleiegCeb~~133~~

pegieghmeehes#eee YeecevevleiegCeceefmle eke=efleefJeMes<esCesefle~

meesiees DeCebleiegCees~~134~~

Deye veew veeske<eee kes DevebleiegefCeleheves kees efveheCe kejves nsleg veew met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes heg<eJeso kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~129~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jeeree&vlejee kee DevegYeeie osMeIeeleer SkemLeeveere nw leLee heg<eJeso kee Yeer

DevegYeeie Fmeer ekeej nw~ hejvleg Jen etBefke Devleceg&ntle& heers peekej-veeres Glejkej yeebOee ieee nw Dele: Jen
DevebleiegCee nerve nw~

Gmemes neme kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~130~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke eneB DehetJe&kejCe kes Debeflece mecee mebyebOeer meJe&Ieeleer

efmLeeveere peIeve DevegYeeie yebOe kee enCe efkeee nw~

Gmemes jefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~131~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Jen neme veeskece&hetJe&ke neslee nw~

Gmemes pegieghmee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~132~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe jefle Deewj pegieghmee Fve oesveeW eke=efleeeW kee DehetJe&kejCe kes Debeflece
mecee ceW ner peIeve yebOe nes peelee nw lees Yeer jefle keer Dehes#ee pegieghmee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke
eke=efleefJeMes<e kee Deeee kejkes mebmeej DeJemLee ceW meJe&$e Fmeer ekeej keer efmLeefle osKeer peeleer nw~

Gmemes Yee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~133~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pegieghmee keer Dehes#ee Yee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw, Fmekee keejCe eke=efleefJeMes<e nw~

Gmemes Meeske kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~134~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 135 mes 138

le=leerees ceneefOekeej: / 231

Sleme keejCeb eohetJe&kejCeefJeMegd ehes#eee DevebleiegCenerveefJeMege

f meefnlesve eceemebelesve ye-peIeveevegYeeieenCeeled~

Dejoer DeCebleiegCee~~135~~

Meeskeehes#eee Dejefleeke=eflejvevleiegCee YeJeefle, mJeeYeeefJekelJeeled~

FeflLeJesoes DeCebleiegCees~~136~~

eceemebeleefJeMegehes#eee DevebleiegCenervemeJe&efJeMegefceLeeefpeerJesve yeeerJesopeIeveevegYeeieenCeeled

eerJesoesvevleiegCees YeJeefle~

CeJegbmeeJesoes DeCebleiegCees~~137~~

efceLeeefpeerJesve meJe&eJf eMegvs e mebeceeefYecegKesve yepeIeveevegYeeieenCeeled vehegmb ekeJesoesvevleiegCees YeJeefle~

DeOegvee kesJeue%eeveoMe&veeJejCeefkeeke=efle-DevebleiegCelJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

kesJeueCeeCeeJejCeereb kesJeueobmeCeeJejCeereb e oesefJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~138~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleees& eesjefhe eke=lees: met#cemeebhejeefekeejcemeceesvlecegn& lt e&cevebleiegCeneefveb ielJee

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke DehetJe&kejCe keer efJeMegef keer Dehes#ee DevebleiegCeer nerve

efJeMegef Jeeues eceemebele eje yeebOes iees peIeve DevegYeeie kee eneB enCe efkeee nw~

Gmemes Dejefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~135~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Meeske keer Dehes#ee Dejefle veeceke eke=efle kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw,
keeeWefke Ssmee ner mJeYeeJe nw~

Gmemes eerJeso kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~136~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB ecee mebele keer efJeMegef keer Dehes#ee DevebleiegCeer nerve efJeMegef ege
meJe&efJeMeg efceLeeef peerJe kes eje yeebOes iees eerJeso kes peIeve DevegYeeie enCe efkeee nw~ Fmeerefuees eerJeso kee
DevegYeeie DevebleiegefCele nw~

Gmemes vehegbmekeJeso kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~137~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebece kes meccegKe ngS meJe&efJeMeg efceLeeef kes eje yeebOes iees peIeve
DevegYeeie kee enCe nesves mes vehegbmekeJeso kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw~
Deye kesJeue%eeveeJejCe, kesJeueoMe&veeJejCe Fve oesveeW eke=efleeeW kes DevebleiegefCeleheves kees yeleueeves nslet met$e
DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes kesJeue%eeveeJejCeere Deewj kesJeueoMe&veeJejCeere oesveeW ner eke=efleeeW kee DevegYeeie

legue neskej DevebleiegCee nw~~138~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe Fve oesveeW ner eke=efleeeW kee Debleceg&ntle&keeue leke DevebleiegCeer neefve
neskej met#cemeechejeefeke kes Debeflece mecee ceW peIeve DevegYeeie yebOe neslee nw lees Yeer meJe&efJeMeg efceLeeef kes

232 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 139 mes 143

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peIeveevegYeeieyebOees eeefhe peelemlen&d eefhe efceLeeefpeerJesve meJe&eJf eMegvs e yevehegmb ekeJeso-peIeveevegYeeie-yebOeeovevleiegCees

YeJeefle~
keggle Sleled ?
mJeeYeeefJekelJeeled~
mebeefle eeueeefveeeke=efleelejleceevevleiegCeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

heeuee DeCebleiegCee~~139~~
efCee DeCebleiegCee~~140~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDehetJe&kejCeiegCemLeeveJeefle&peerJesve mJekekeeueme mehleYeeies<eg eLeceYeeies Jele&ceevesve

ejcemeceemet#cemeebhejeefekeme efJeMegdehes#eee DevebleiegCenerveefJeMegefmeefnlesve yelJeeled~
eeefhe efveeeemle$ewJe peIeveyebOees YeJeefle leLeeefhe eke=efleefJeMes<esCe meevevleiegCee YeJeefle eeueehes#eesefle~
DeOegvee eleeKeeveeJejCeeleg<kelejlecelJeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

heekeKeeCeeJejCeereceeCees DeCebleiegCees~~141~~
keesOees efJemesmeeefnDees~~142~~
ceeee efJemesmeeefnee~~143~~
eje yeebOes iees vehegbmekeJeso kes peIeve DevegYeeie yebOe keer Dehes#ee Jen DevebleiegCee nw~
Ssmee keeeW nw ?
keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~
Deye eeuee Deewj efvee Fve oes eke=efleeeW keer lejlecelee mes DevebleiegefCeleheves kees efveheCe kejves nsleg oes met$e
DeJeleerCe& efkees peeles nQmet$eeLe&-

Gvemes eeuee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~139~~

Gmemes efvee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~140~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen Deheves keeue kes meele YeeieeW ceW mes eLece Yeeie ceW Jele&ceeve Deewj Debeflece
meceeJeleea met#cemeechejeefeke keer efJeMegef mes DevebleiegCeer nerve efJeMegef Jeeues DehetJe&kejCe iegCemLeeveJeleea peerJe kes
eje yeebOeer peeleer nw~
eeefhe efvee kee peIeve DevegYeeieyebOe JeneR neslee nw, efhej Yeer eke=efle efJeMes<e kes eje Jen eeuee keer Dehes#ee
DevevleiegCee nw~
Deye eleeKeeveeJejCeeleg<ke kes lejleceheves kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes eleeKeeveeJejCeere ceeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~141~~

Gmemes eleeKeeveeJejCeere eesOe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~~142~~
Gmemes eleeKeeveeJejCeere ceeee kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~~143~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 144 mes 151

le=leerees ceneefOekeej: / 233

ueesYees efJemesmeeefnDees~~144~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDehetJe&kejCeJeefle&#ehekeefJeMegd ehes#eee DevebleiegCenerveefJeMege

f meefnlesve meJe&eJf eMegvs e
mebeleemebelesve yepeIeveevegYeeieenCeeled eleeKeeveeJejCeereceeveesvevleiegCees YeJeefle~ Demeehes#eee eesOees
efJeMes<eeefOekemlelees ceeee efJeMes<eeefOekee, lelees ueesYees efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~
mebeefle DeeleeKeeveeJejCeeleg<ke-efveeef$ekeeke=leerveecevevleiegCelJeeefoKeeheveeLe met$emehlekeceJeleee&les-

DeheekeKeeCeeJejCeereceeCees DeCebleiegCees~~145~~
keesOees efJemesmeeefnDees~~146~~
ceeee efJemesmeeefnee~~147~~
ueesYees efJemesmeeefnDees~~148~~
efCeeefCee DeCbeleiegCee~~149~~
heeueeheeuee DeCebleiegCee~~150~~
LeerCeefieer DeCebleiegCee~~151~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeleeKeeveeJejCeereueesYeehes#eee DeeleeKeeveeJejCeereceeveesvevleiegCees YeJeefle~

Gmemes eleeKeeveeJejCeere ueesYe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw ~~144~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DehetJe&kejCe #eheke keer efJeMegef mes DevebleiegCeer nerve efJeMegef Jeeues leLee
meJe&efJeMeg mebeleemebele peerJe kes eje yeebOes iees peIeve DevegYeeie kee eneB enCe efkeee nw~
FmeefueS eleeKeeveeJejCeere ceeve kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw~ Fmekeer Dehes#ee eesOe kee DevegYeeie
efJeMes<e DeefOeke nw, Gmemes ceeee kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw, Gmemes ueesYe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw
Ssmee peevevee eeefnS~
Deye DeeleeKeeveeJejCeeleg<ke-efveeef$eke eke=efleeeW kes DevebleiegCelJe Deeefo kees yeleueeves nsleg meele met$e
DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes DeeleeKeeveeJejCeere ceeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~145~~

Gmemes DeeleeKeeveeJejCeere eesOe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~~146~~
Gmemes DeeleeKeeveeJejCeere ceeee kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~~147~~
Gmemes DeeleeKeeveeJejCeere ueesYe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw ~~148~~
Gmemes efveeefvee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~149~~
Gmemes eeueeeeuee kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~150~~
Gmemes mleeveie=ef kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~151~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eleeKeeveeJejCeere ueesYe keer Dehes#ee DeeleeKeeveeJejCeere ceeve kee

234 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 152 mes 156

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkebe-mebeleemebeleefJeMegefle: DevebleiegCenerveefJeMegefmeefnlesve DemebelemeceiefpeerJesve meJe&efJeMegsve ejcemecees

yepeIeveevegYeeieenCeeled~ lele: eke=efleefJeMes<esCe eesOees efJeMes<eeefOeke:~ lelees ceeee efJeMes<eeefOekee, lelees ueesYees
efJeMes<eeefOeke: eke=efleefJeMes<esCewJe %eeleJees YeJeefle~ DemebelemeceiefefJeMegefle:-DevebleiegCenerveefJeMegefmeefnleefceLeeefpeerJesve meJe&efJeMegsve yelJeeled efveeefvee DevebleiegCee YeJeefle~
eeefhe efveeefvee-eeueeeeueees&eesjefhe eke=lees: peIeveevegYeeieyebOeeveeceskeewJe mJeeceer lee&efhe eke=efleefJeMes<esCe eeueeeeuee DevebleiegCee yeesJee~
lele: mleeveie=efjefhe eke=efleefJeMes<esCe DevebleiegCee %eeleJees YeJeefle~
DeOegvee DevebleevegyebefOe-Deeefoeke=leerveeb DevebleiegCelJeeefoeefleheeoveeLe met$ehebekeceJeleee&les-

DeCebleeCegyebefOeceeCees DeCebleiegCees~~152~~
keesOees efJemesmeeefnDees~~153~~
ceeee efJemesmeeefnee~~154~~
ueesYees efJemesmeeefnDees~~155~~
efceeceCebleiegCeb~~156~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJe&keefLelemleeveie=efveeceoMe&veeJejCekece&eke=lehes#eee Devebleeveg-

DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw, keeeWefke mebeleemebele efJeMegef mes DevevleiegCenerve efJeMegef meefnle meJe&efJeMeg
Demebelemeceief peerJe kes eje ejce mecee ceW yeebOes iees peIeve DevegYeeieyebOe kee eneB enCe efkeee nw~
Gmemes eke=efle efJeMes<elee kes keejCe eesOe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes ceeee kee DevegYeeie efJeMes<e
DeefOeke nw~ Gmemes ueesYe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw, en eke=efle efJeMes<e kes keejCe ner peevevee eeefnS~
Demebelemeceief keer efJeMgeef mes DevebleiegCeenerve efJeMegef meefnle meJe&efJeMegef efceLeeef peerJe kes eje yeebOeer
peeves kes keejCe efveeefvee kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw~
eeefhe efveeefvee-eeueeeeuee Fve oesveeW keer eke=efleeeW kes peIeve DevegYeeieyebOe kee Ske ner mJeeceer nw, lees
Yeer eke=efleefJeMes<e kes keejCe eeueeeeuee DevebleiegCee peevevee eeefnS~
Gmemes mleeveie=ef Yeer eke=efle efJeMes<e kes keejCe DevebleiegCeer peevevee eeefnS~
Deye DevebleevegyebOeer Deeefo eke=efleeeW kes DevebleiegCelJe Deeefo kee eefleheeove kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes DevebleevegyebOeer ceeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~152~~

Gmemes DevebleevegyebOeer eesOe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~~153~~
Gmemes DevebleevegyebOeer ceeee kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~~154~~
Gmemes DevebleevegyebOeer ueesYe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw ~~155~~
Gmemes efceLeelJe kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~156~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe& ceW keefLele mleeveie=ef veeceke oMe&veeJejCekece& eke=efle keer Dehes#ee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 157

le=leerees ceneefOekeej: / 235

yebefOeceeveesvevleiegCees YeJeefle~ mebeceeefYecegKeejcemeceeefceLeeefpeerJesve yepeIeveevegYeeieyebOeenCeeled~

eke=efleefJeMes<esCe eesOees efJeMes<eeefOeke:, lelees ceeee efJeMes<eeefOekee, leohes#eee eke=efleefJeMes<esCewJe ueesYees
efJeMes<eeefOeke:~
efceLeeefpeerJesve meJe&eJf eMegvs e mebeceeefYecegKesve mJekekeeueme ejcemecees Jele&ceevesve yepeIeveevegYeeieenCeeled~
De$e keefeoeMeleseesjefhe eke=lees: efceLeeefjske SJe mJeeceer Deefmle, leoeveeR efceLeelJemeevevleiegCelJeb keLeb egpeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, eke=efleefJeMes<esCe leoefJejesOeeled~
mebeefle Deewoeefjkeeefoeke=leerveecevevleiegCelJeeefleheeoveeLe oMemet$eeCeJeleee&vles-

DeesjeefueemejerjceCebleiegCeb~~157~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeesve S<ee eMemleeke=eflemlesve Slemee: mebkeuesMesve peIeveyebOees YeJeefle~ hegve S<ee

DeewoeefjkeMejerjeke=efle: eeefhe efceLeeefmebyebeOf eveer Glke=mebkeuesMesCe yee len&d eefhe efceLeelJeeovevleiegCee YeJeefle~
kegle: ?
MegYeeveeb eke=leerveeb mebkeuesMesve cenleesvegYeeieme #eeeYeeJeeled~

DevebleevegyebOeer ceeve kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw~ keeeWefke mebece kes DeefYecegKe ngS Debeflece meceeJeleea
efceLeeef peerJe kes eje yeebOes iees peIeve DevegYeeieyebOe kee eneB enCe efkeee nw~
eke=efleefJeMes<e kes keejCe eesOe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw, Gmemes ceeee kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke
neslee nw, Gmekeer Dehes#ee eke=efle efJeMes<e kes keejCe ueesYe kee DevegYeeie efJeMes<e DeefOeke nw~ keeeWefke mebece kes
DeefYecegKe ngS Je Deheves keeue kes Debeflece mecee ceW efmLele meJe&efJeMeg efceLeeef peerJe kes eje yeebOes iees peIeve
DevegYeeie kee eneB enCe efkeee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwpeye Fve oesveeW ner eke=efleeeW kee Ske ner efceLeeef peerJe mJeeceer nw leye DevebleevegyebOeer ueesYe keer Dehes#ee
efceLeelJe kee DevebleiegCee DevegYeeie nesvee kewmes Gefele nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke eke=efle efJeMes<e nesves mes GmeceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
Deye Deewoeefjke Deeefo eke=efleeeW kes DevebleiegeCf eleheves kee eefleheeove kejves nsleg oMe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes Deewoeefjke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~157~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en eke=efle etBefke eMemle eke=efle nw, FmeefueS Fmekee mebkeuesMe mes peIeve
yebOe neslee nw~ eeefhe en Deewoeefjke Mejerj eke=efle efceLeeef nw, mebyebOeer Glke= mebkeuesMe mes yeebOeer ieF& nw, lees Yeer
Jen efceLeelJe keer Dehes#ee DevebleiegCeer nw~
keeeW ?
keeeWefke mebkeuesMe mes MegYe eke=efleeeW kes ceneve-yengle DeefOeke DevegYeeie kee #ee veneR neslee nw~

236 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 158 mes 162

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JesGefJJeemejerjceCebleiegCeb~~158~~
S<ee eke=efle: DeewoeefjkeMejerjcehes#e eMemlelecelJeeled DevebleiegCee YeJeefle~

efleefjkeKeeGDeceCebleiegCeb~~159~~

Glke=mebkeuesMe-efJeMegefYeeb DeeegyeOeeYeeJees YeJeefle, Dele: leleeeesiemebkeuesMe-efJeMegefYeeb yeeflee&ieheee&hlepeIeveeege&nCeeled JewefeefekeMejerjhes#eee eflee&ieeegjvevleiegCeb YeJeefle~

ceCegmeeGDeceCebleiegCeb~~160~~

eflee&ieeegjhes#eee ceveg<eeegjvevleiegCeceefmle, efJeMeglecelJeeled~

lespeFemejerjceCebleiegCeb~~161~~

lewpemeMejerjb esve MegYeeke=eflemlesvewlemee peIeveyebOe: meJe&mebefkeueefceLeeefpeerJes YeJeefle~ YeJeVeefhe

ceveg<eeeg<eeshes#eee DevebleiegCees YeJeefle~
kegle: ?
MegYeeveeb eke=leerveeb yeng-DevegYeeieyebOeehemejCeeYeeJeeled~

kecceFemejerjceCebleiegCeb~~162~~

eke=efleefJeMes<esCe S<ee keece&Ceeke=eflejvevleiegCee YeJeefle~

Gmemes Jewefeefeke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~158~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en eke=efle Deewoeefjke Mejerj keer Dehes#ee eMemlelece-DeefleMee eMemle nesves

mes DevebleiegCeer nesleer nw~

Gmemes efleeeeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~159~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= mebkeuesMe SJeb Glke= efJeMegef kes eje Deeeg kes yebOe kee DeYeeJe
heeee peelee nw, DeleSJe leleeeesie mebkeuesMe SJeb efJeMegef kes eje yeebOeer ieeer eflee&e Deheee&hleke keer peIeve
Deeeg enCe kejves kes keejCe Jewefeefeke Mejerj keer Dehes#ee eflee&eeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw~

Gmemes ceveg<eeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~160~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efleeeeeg keer Dehes#ee ceveg<eeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw, keeeWefke
GmeceW DeefleMee efJeMeglee heeF& peeleer nw~

Gmemes lewpeme Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~161~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-ettBefke lewpeme Mejerj MegYe eke=efle nw DeleSJe Fmekee peIeve yebOe meJe&mebefkeue
efceLeeef peerJe kes neslee nw~ efceLeeef kes neslee ngDee Yeer Jen ceveg<eeeg keer Dehes#ee DevebleiegCee nw~
keeeW ?
keeeWefke MegYe eke=efleeeW kes yengle DevegYeeieyebOe kee DehemejCe veneR neslee nw~

Gmemes keece&Ce Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~162~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eke=efleefJeMes<e kes keejCe Fme keece&Ce eke=efle kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 163 mes 167

le=leerees ceneefOekeej: / 237

efleefjkeKeieoer DeCebleiegCee~~163~~

keece&CeMejerjehes#eee eflee&iieeflejvebleiegCee YeJeefle, meJe&eJf eMegmehlecehe=eLf eJeerveejkeefceLeeefpeerJesve yelJeeled~

efCejeieoer DeCebleiegCee~~164~~

Demebef%ehebesefve eflee&iieeflemebkeuesMeeled DevebleiegCemebkeuesMesve yelJeeled~

ceCegmeieoer DeCebleiegCee~~165~~

eeefhe Slemee ceveg<eieles: Skesefves<eg peIeveyebOees peelemlee&efhe S<ee vejkeieeflecehes#e DevebleiegCee YeJeefle,
MegYeeke=eflelJeeled~

osJeieoer DeCebleiegCee~~166~~

eeefhe Slemee peIeveyebOe: Demebe%f ehebesevf es<eg heefjJele&ceeveceOeceheefjCeeces<eg peelemlen&d eefhe ceveg<eieeflecehes#e
osJeieeflejvevleiegCee YeJeefle, SkesefveheefjJele&ceeveceOeceheefjCeeceeled Demebe%f ehebesevf eheefjJele&ceeveceOeceheefjCeeceeveecevevleiegCelJeoMe&veeled~
DeOegvee veereiees$eeefo eke=leerveecevevleiegCelJeKeeheveeLe met$eekeceJeleee&les-

CeereeieesoceCebleiegCeb~~167~~
Gmemes efleeeieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~163~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keece&CeMejerj keer Dehes#ee efleeeieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee neslee nw,

keeeWefke Jen meJe& efJeMeg meeleJeeR he=efLeJeer kes efceLeeef veejkeer peerJe kes eje yeebOee ieee nw~

Gmemes vejkeieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~164~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen Demeb%eer hebesefve efleee ieefle kes mebkeuesMe keer Dehes#ee DevebleiegCes
mebkeuesMe kes eje yeebOee ieee nw~

Gmemes ceveg<eieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~165~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe Fmekee SkesefveeW kes peIeve yebOe neslee nw lees Yeer Fmekee vejkeieefle
keer Dehes#ee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke en MegYe eke=efle nw~

Gmemes osJeieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~166~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe Fmekee peIeve yebOe heefjJele&ceeve ceOece heefjCeeceeW mes ege

Demeb%eerheesefveeW kes neslee nw lees Yeer ceveg<eieefle keer Dehes#ee osJeieefle kee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke
Skesefve kes heefjJele&ceeve ceOece heefjCeeceeW keer Dehes#ee Demeb%eer hebesefve kes heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece
DevebleiegCes osKes peeles nQ~
Deye veereiees$e Deeefo eke=efleeeW kee DevebleiegefCelehevee yeleueeves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes veereiees$e kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~167~~

238 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 168 mes 172

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeeeefhe Sleme veereiees$eme mehlecehe=LJeerveejkes<eg meJe&efJeMegheefjCeeces<eg peIeveb

yebOeb peeleb lee&efhe osJeielehes#eee veereiees$ecevevleiegCeb YeJeefle, mJeeYeeefJekelJeeled~

Depemeefkeeer DeCebleiegCee~~168~~
meJe&efJeMegsve eceemebelesve eyelJeeled~

DemeeoeJesoCeereceCebleiegCeb~~169~~

SlemeemeeleeJesoveereme peIeveyebOees eeefhe eceemebeles cegveew peelemlen&deefhe DeeMe:keerefle&eke=lesjslemeevegYeeieesvevleiegCees YeJeefle eke=efleefJeMes<esCesefle~

pemeefkeeer Geeieesob e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~170~~

eeefhe DeeflemebkeuesMeegeefceLeeefhebesevf es<eg eMe:keerelf e&Geiees$eees& ees: kece&Cees: peIevees yebOees YeJeefle,
len&d eefhe DemeeleeJesoveereehes#eee DeveeesjvegYeeieesvebleiegCeesefmle, MegYeeke=leerveeb yeng-DevegYeeieyebOeehemejCeeYeeJeeled~

meeleeJesoCeereceCebleiegCeb~~171~~

Slemeeefhe peIeveevegYeeieyebOeme meJe&mebekf euees efceLeeefewJe mJeeceer, efkevleg eke=efleefJeMes<esCe meeleeJesoveereeke=eflejvevleiegCee Deefmle~

efCejeeGDeceCebleiegCeb~~172~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe meJe&efJeMegef heefjCeeceJeeues meeleJeeR he=efLeJeer kes veejefkeeeW ceW Fmekee

peIeve yebOe neslee nw, lees Yeer osJeieefle keer Dehes#ee veereiees$e DevebleiegCee nw, keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~

Gmemes DeeMe:keerefle& kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~168~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen meJe&efJeMeg eceemebele peerJe kes eje yeebOee peelee nw~

Gmemes DemeeleeJesoveere kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~169~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe Fme Demeelee Jesoveere kee peIeve yebOe eceemebele cegefve kes ner
neslee nw, lees Yeer Gme DeeMekeerefle& keer Dehes#ee Fme Demeelee Jesoveere kee DevegYeeie eke=efleefJeMes<e nesves mes
DevebleiegCee neslee nw~

Gmemes eMe:keerefle& Deewj Geiees$e oesveeW ner legue neskej DevebleiegCes nw~~170~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe Deefle leere mebkeuesMe ege hebesefve efceLeeef peerJeeW ceW Fve oesveeW ner
eke=efleeeW kee peIeve yebOe neslee nw, lees Yeer DemeeleeJesoveere keer Dehes#ee Fvekee DevegYeeie DevebleiegCee nw, keeeWefke MegYe
eke=efleeeW kes yengle DevegYeeie yebOe kee DehemejCe veneR neslee nw~

Gvemes meeleeJesoveere kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~171~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekes Yeer peIeve DevegYeeieyebOe kee mJeeceer meJe&mebefkeue efceLeeef peerJe

ner nw, efkevleg eke=efleefJeMes<e nesves mes Jen meeleeJesoveere Ge oesveeW eke=efleeeW mes DevebleiegCeer nw~

Gmemes veejkeeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~172~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 173, 174

le=leerees ceneefOekeej: / 239

meeleeJesoveereehes#eee vejkeeegjvevleiegCeceefmle, mJeeYeeefJekelJeeled~

osJeeGDeceCebleiegCeb~~173~~
keejCeb megieceb %eeleJeb~

DeenejmejerjceCebleiegCeb~~174~~

Deeceemebelesve leleeeesieefJeMegsve eyelJeeled~

SJeb peIeveb eleg:<eefheefokeb hejmLeeveeuheyenglJeb meceehleb~
mebeefle Slesve metefelemJemLeeveeuheyenglJeb Je#evlesmeJe&cevoevegYeeieb ceve:hee&e%eeveeJejCeereb~ DeJeefOe%eeveeJejCeerecevevleiegCeb~ egle%eeveeJejCeerecevevleiegCeb~
DeeefYeefveyeesefOeke%eeveeJejCeerecevevleiegCeb~ kesJeue%eeveeJejCeerecevevleiegCeb %eeleJeceefmle~
meJe&cevoevegYeeieceJeefOeoMe&veeJejCeereb~ Dee#ego&Me&veeJejCeerecevevleiegCeb~ e#ego&Me&veeJejCeerecevevleiegCeb~
kesJeueoMe&veeJejCeerecevevleiegCeb~ eeuee DevevleiegCee~ efvee DevebleiegCee~ efveeefvee DevebleiegCee~ eeueeeeuee
DevebleiegCee~ mleeveie=efjvevleiegCee~
meJe&cevoevegYeeiecemeeleeJesoveereb~ meeleeJesoveerecevebleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeieb ueesYemebpJeueveb~ ceeeemebpJeuevecevevleiegCeb~ ceevemebpJeuevecevevleiegCeb~ eesOemebpJeuevecevebleiegCeb~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere keer Dehes#ee vejkeeeg kee DevegYeeie DevevleiegCee neslee nw,

keeeWefke Ssmee ner mJeYeeJe nw~

Gmemes osJeeeg kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~173~~

Fmekee keejCe megiece nw~

Gmemes Deenejke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~~174~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jen leleeesie efJeMegef kees eehle Deeceemebele cegefve kes eje
yeebOee ieee nw~
Fme ekeej eeQme" heoJeeuee peIeve hejmLeeve DeuheyenglJe meceehle ngDee~
Deye Fmemes metefele mJemLeeve DeuheyenglJe kees kenWiesceve: hee&e%eeveeJejCe kece& meJe&cebo DevegYeeie mes ege nw~ Gmemes DeJeefOe%eeveeJejCeere DevebleiegCee nw~ Gmemes
egle%eeveeJejCeere DevebleiegCee nw~ Gmemes DeeefYeefveyeesefOeke %eeveeJejCeere DevebleiegCee nw~ Gmemes kesJeue%eeveeJejCeere
DevebleiegCee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
DeJeefOeoMe&veeJejCeere meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes Dee#egoMe&veeJejCeere DevebleiegCee nw, Gmemes
e#egoMe&veeJejCeere DevebleiegCee nw~ Gmemes kesJeueoMe&veeJejCeere DevebleiegCee nw~ Gmemes eeuee DevebleiegCeer nw~ Gmemes
efvee DevebleiegCeer nw~ Gmemes efveeefvee DevevleiegCeer nw~ Gmemes eeueeeeuee DevevleiegCeer nw~ Gmemes mleeveie=ef
DevebleiegCeer nw~ Fve meyeceW DevegYeeie Meyo ueiee uesvee eeefnS~
DemeeleeJesoveere meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes meeleeJesoveere DevebleiegCee nw~ mebpJeueve ueesYe
meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes mebpJeueve ceeee DevebleiegCeer nw~ Gmemes mebpJeueve ceeve DevebleiegCee nw~

240 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 174

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heg<eJesoesvevleiegCe:~ nemecevebleiegCeb~ jeflejvevleiegCee~ peggieghmee DevebleiegCee~ YeecevebleiegCeb~ MeeskeesvevleiegCe:~

DejeflejvevleiegCee~ eerJesoesvevleiegCe:~ vehegmb ekeJesoesvevleiegCe:~ eleeKeeveceeveesvevleiegCe:~ eesOees efJeMes<eeefOeke:
ceeee efJeMes<eeefOekee~ ueesYees efJeMes<eeefOeke:~ DeeleeKeeveceeveesvevleiegCe:~ eesOees efJeMes<eeefOeke:~ ceeee
efJeMes<eeefOekee~ ueesYees efJeMes<eeefOeke:~ DevevleevegyebeOf eceeveesvevleiegCe:~ eesOees efJeMes<eeefOeke:~ ceeee efJeMes<eeefOekee~
ueesYees efJeMes<eeefOeke:~ efceLeelJecevevleiegCeefceefle %eeleJeced~
meJe&cevoevegYeeieb eflee&ieeeg:~ ceveg<eeegjvevleiegCeb~ vejkeeegjvevleiegCeb~ osJeeegjvevleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeiee eflee&iieefle:~ vejkeieeflejvevleiegCee~ ceveg<eieeflejvevleiegCee~ ceveg<eieeflejvevleiegCee~
osJeieeflejvvleiegCee~
meJe&cevoevegYeeiee elegejf efvepeeefle:~ $eerevf epeeeflejvevleiegCee~ erevf epeeeflejvevleiegCee~ SkesefvepeeeflejvevleiegCee~
hebesevf epeeeflejvevleiegCee~
meJe&cevoevegYeeieceewoeefjkeMejerj~b Jewef eefekeMejerjcevevleiegCeb~ lewpemeMejerjcevevleiegCeb~ keece&CeMejerjcevevleiegCeb~
DeenejMejerjcevevleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeieb veeesOemebmLeeveb~ mJeeeflemebmLeevecevevleiegCeb~ kegypekemebmLeevecevevleiegCeb~ JeecevemebmLeevecevevleiegCeb~ ngb[kemebmLeevecevevleiegCeb~ meceelegjemebmLeevecevevleiegCeced~
meJe&cevoevegYeeieceewoeefjkeMejerjebieesheebie~ JewefeefekeMejerjebieesheebiecevevleiegCeb~ DeenejkeMejer-jebieesheebiece-

Gmemes mebpJeueve eesOe DevebleiegCee nw~ Gmemes heg<eJeso DevebleiegCee nw~ Gmemes neme DevebleiegCee nw~ Gmemes jefle
DevebleiegCeer nw~ Gmemes pegieghmee DevebleiegCeer nw~ Gmemes Yee DevebleiegCee nw~ Gmemes Meeske DevebleiegCee nw~ Gmemes
Dejefle DevebleiegCeer nw~ Gmemes eerJeso DevebleiegCee nw~ Gmemes vehegbmekeJeso DevebleiegCee nw~ Gmemes eleeKeeveeJejCe
ceeve DevevleiegCee nw~ Gmemes eleeKeeveeJejCe eesOe efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes eleeKeeveeJejCe ceeee
efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes eleeKeeveeJejCe ueesYe efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes DeeleeKeeveeJejCe ceeve
DevebleiegCee nw~ Gmemes DeeleeKeeveeJejCe eesOe efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes DeeleeKeeveeJejCe ceeee efJeMes<e
DeefOeke nw~ Gmemes DeeleeKeeveeJejCe ueesYe efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes DevebleevegyebOeer ceeve DevebleiegCee nw~
Gmemes DevevleevegyebOeer eesOe efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes DevebleevegyebOeer ceeee efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes DevebleevegyebOeer
ueesYe efJeMes<e DeefOeke nw~ Gmemes efceLeelJe DevebleiegCee nw Ssmee peevevee eeefnS~ eneB meYeer ceW DevegYeeie Meyo
ueiee uesvee eeefnS~
eflee&eeeg meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes ceveg<eeeg DevebleiegCeer nw~ Gmemes vejkeeeg DevebleiegCeer nw~
Gmemes osJeeeg DevebleiegCeer nw~
eflee&iieefle meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes vejkeieefle DevebleiegCeer nw~ Gmemes ceveg<eieefle DevebleiegCeer nw~
Gmemes osJeieefle DevebleiegCeer nw~
elegefjefve peeefle meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes $eerefve peeefle DevebleiegCeer DevegYeeie Jeeueer nw~
Gmemes erefve peeefle DevebleiegCeer DevegYeeie Jeeueer nw~ Gmemes Skesefve peeefle DevebleiegCeer nw~ Gmemes hebesefve peeefle
DevebleiegCeer nw~ Gmemes hebesefve peeefle DevebleiegCeer nw~ Deewoeefjke Mejberj meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes
Jewefeefeke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes lewpeme Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes keece&CeMejerj
kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes Deenejke Mejerj kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ veeesOeheefjceC[ue mebmLeeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 174

le=leerees ceneefOekeej: / 241

vevleiegCeb~~
mebnveveeveeb Yebie: mebmLeeveJeled %eeleJe:~
meJe&cevoevegYeeieceeMemleJeCee&efoeleg<keb~ eMemleeleg<kecevevleiegCeb~
eLee ieeflemleLeeveghetJeeaJeJemLee %eeleJee~
meJe&cevoevegYeeiecegheIeeleb~ hejIeelecevebleiegCeb~ GdJeemecevevleiegCeb~ DeiegueIegcevevleiegCeb~ meJe&cevoevegYeeiee
DeeMemleefJeneeesieefle:~ eMemleefJeneeesieeflejvevleiegCee~
$emeeefooMeegieueme meeleemeeleeke=efleJeled Yebiees %eeleJe:~
meJe&cevoevegYeeieb veereiees$eb~ Geiees$ecevevleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeieb oeveevlejeeb~ SJeb heefjheeerecesCe GheefjceelJeejesefhe Devlejeee DevevleiegCee: %eeleJee YeJeefvle~
leelhee&ce$e-Sleeefve meJee&uheyenglJeeoerefve %eelJee mJeelceve: mekeeMeeled meJee&efCe kecee&CesJe efYeVeeefve
Megefveeeveesvesefle efveefele YesoefJe%eevele: efmee: efmee es efkeue keseve FleeefokeueMekeeJeeveeb Deefhe
mceejb mceejb efvejvlejb Megesnb yegesnb FleeefoYeeJevee YeeJeefeleJee:~
SJeb mJemLeevepeIeveeuheyenglJeb meceehleced~
SJeb SkeeoMemLeues eleg:<eefheefokeeuheyenglJeefveheCelJesve mehlehebeeMelmet$eeefCe ieleeefve~

meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes mJeeleer mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes kegypeke mebmLeeve kee
DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes Jeeceve mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes ngb[ke mebmLeeve kee DevegYeeie
DevebleiegCee nw~ Gmemes meceelege mebmLeeve kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~
Deewoeefjke Mejerj Debieesheebie meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes Jewefeefeke Mejerjebieesheebie kee DevegYeeie
DevebleiegCee nw~ Gmemes DeenejkeMejerjebieesheebie kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~
mebnveveeW kes DeuheyenglJe keer eheCee mebmLeeveeW kes meceeve peevevee eeefnes~ DeeMemle Jeie&eleg<ke meJe&cebo
DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes eMemle JeCe&Deeefo eleg<ke kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ efpeme ekeej ieefle kes
DeuheyenglJe keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej DeeveghetJeea kes DeuheyenglJe keer eheCee kejveer eeefnS~
GheIeele meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes hejIeele kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes GdJeeme kee
DevegYeeie DevebleiegCee nw~ Gmemes DeiegueIeg kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~
DeeMemle efJeneeesieefle meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes eMemle efJeneeesieefle DevebleiegCeer DevegYeeie
Jeeueer nw~ $emeeefoke ome egieueeW kes DeuheyenglJe keer eheCee meelee Je Demeelee Jesoveere kes meceeve peevevee eeefnS~
veereiees$e meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw~ Gmemes Geiees$e kee DevegYeeie DevebleiegCee nw~
oeveevlejee meJe&cebo DevegYeeie mes meefnle nw, Fme ekeej heefjheeer ece mes Deeies keer eejeW ner Deblejee
eke=efleeeB Gejesej DevebleiegCeer nQ Ssmee peevevee eeefnS~
eneB leelhee& en nw efke-Fve meYeer DeuheyenglJe Deeefo kees peevekej Deheveer Deelcee mecemle keceeX mes
efveeevee keer Dehes#ee efYeVe nw Ssmee efveee kejkes YesoefJe%eeve keer Dehes#ee meYeer Deelcee efme nQ Fleeefo
meceemeej kes keueMe keeJe kees yeejcyeej mcejCe kejles ngS ceQ Meg nBt, ceQ yeg nBt Ssmee YeeJevee Yeeveer eeefnS~
Fme ekeej mJemLeeve peIeve DeuheyenglJe meceehle ngDee~
Fme ekeej ieejnJeW mLeue ceW eeQme" heo Jeeues DeuheyenglJe kee efveheCe kejves Jeeues meeeJeve met$e hetCe& ngS~

242 / le=leerees ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 174

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fefle eercelheg<heovleYetleyeefuemeteqjJee&eCeerle<edKeC[eieceme eerYetleyeefueDeeeee&efJejefeleJesoveeveeefcveelegLe&KeC[s efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejs

eerJeerjmesveeeee&efJejefele-OeJeueeerkeeecegKeveeveeebLeeOeejsCe efJejefeleeeeb efJebMeefleleces Meleeyoew
eLeceeeee&Meeefj$eeeJeleea-eerMeebelf emeeiejiegJee&mleme eLeceheeOeerMe eerJeerjmeeiejeeee&mleme efMe<ee-pecyeterhejeveeleerLekejpevceYetecf eefJekeemeeefoesejf kee-ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeebleefebleeceefCeerkeeeeb JesoveeYeeJeefJeOeeves
le=leereeseb ceneefOekeej meceehle:~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeved heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee& eje eCeerle <edKeC[eiece kes Deboj
eer Yetleyeueer Deeeee& jefele Jesovee veece kes elegLe&Keb[ ceW efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen
YesoeW kes Debleie&le mehlece JesoveeYeeJe efJeOeeve veecekes Devegeesieej ceW eerJeerjmesveeeee&
efJejefele OeJeuee erkee kees ecegKe kejkes Deve Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes jeer
ieF& erkee ceW yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej
cenejepe Gvekes eLece heeOeerMe eerJeerjmeeiej Deeeee&, Gvekeer
efMe<ee pecyeterhe jevee, leerLekej pevceYetefce leerLeeX kes efJekeeme
Deeefo keer mebesefjkee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ke=le
efmeebleefevleeceefCe erkee ceW JesoveeYeeJe
efJeOeeve ceW en le=leere ceneefOekeej
meceehle ngDee~

i:i:i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

elegLeex ceneefOekeej: / 243

DeLe eLeceeetefuekee
(JesoveeYeeJeefJeOeeveme)

elegLeex ceneefOekeej:

Devleie&le-eLeceesefOekeej:
meccesoefMeKejefme#es$eJevovee
efmeeved meJee&ved vecemke=le, efmemLeeveb efpevesefMeveeced~
hetpeb meccesoMewuesvb, Yekelee mebmleewefce efmees~~1~~
efJebMeefleleerLe&kelee&j:, kets<eg efJebMeleew efMeJeced~
DemebKeeesefieveeeefhe, peiceg: meJee&Veceecenced~~2~~
ketts efmeJejeefYeKesefpeleveeLe: efMeJeb eeew~
menecegefveefYe: meeOe, Jevos Yekelee efMeJeehlees~~3~~
Deeee&mkevOebo:-lelkets ewkeeyeg&o-elegjMeereflekeesefhebeelJeeefjbMeled~
ue#eeefcelee cegveees, oiOJee kecee&efCe cegefeceehegeexieeled~~4~~
Devegghedbo:- cevemee Jehegmee Jeeee, mebleleb YeefeYeeJele:~
leeved megefmeeved vecemeeefce, mJekece&ceuenevees~~5~~

Devegghedbo:-

DeLe eLece etefuekee

(JesoveeYeeJe efJeOeeve keer eLece etefuekee)

elegLe& ceneefOekeej
Devleie&le-eLece DeefOekeej
meccesoefMeKej efme#es$e Jebovee

MueeskeeLe&-mecemle efmeeW kees veceve kejkes, efpevesv YeieJevleeW kes efmemLeevemJehe meccesoMewuesvheJe&lejepe meccesoefMeKej veeceke hejcehetpe Meeele leerLe& keer ceQ efmeheo keer eeefhle nsleg mlegefle kejlee ntB~~1~~
Gme heJe&le keer yeerme eWkeeW-keteW hej yeerme leerLekej YeieJevleeW ves SJeb DemebKeele cegefveeeW ves cees#eOeece kees
eehle efkeee nw Gve meYeer kees cesje vecemkeej nw~~2~~
efmeJejket veece kes eWke mes eer DeefpeleveeLe YeieJeeve ves Ske npeej cegefveeeW kes meeLe cees#e eehle efkeee,
Gvekeer ceQ efMeJeheo keer eeefhle nsleg Jevovee kejlee ntB~~3~~
Gme ket hej Ske Dejye eewjemeer kejes[ heQleeefueme ueeKe eceeCe cegefveeeW ves keceeX kees peueekej cegefe heo
eehle efkeee nw~~4~~
ceve-Jeeve-keee mes YeefeYeeJehetJe&ke Gve meYeer efmeeW kees Deheves kece&ceue kees ve kejves nsleg ceQ vecemkeej
kejlee ntB~~5~~

244 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeee&mkebOebo:- kets %eeveOejs hetpees, kegbLegosJees megjwveg&le:~

menecegefveegked eehele, efmeefb meJee&ved veceeefce leeved~~6~~
<eCCeJeeflekeesefkeesde:, meg<eCCeJeeflekeesefue#ekeeef$ebMeled~
le$e efmee: <eCCeJeefle-menemehleMeleefelJeeefjbMeled~~7~~
Devegghedbo:- De#eeeveboyeesOeme, mJeeefceve: meg: mleJeerefce leeved~
lelkettb e meoe ceesoeled, elees uehmes#eeb megKeced~~8~~
leleemJeCe& YeeefYeOes kets, heee&veeLees yegOewveg&le:~
ef$eMelecegefveeg*dcegefe-efeeb eehveesled eCeewefce leced~~9~~
Deeee&mkebOebo:- leovegeMeereflekeesdeelegjefOekeeMeerefleue#emebkeefuelee: meg:~
hebeelJeeefjbMelmeneeefCe mehleMeleefelJeeefjbMeled~~10~~
Devegghedbo:- ve=osJecegefveefYeJeee, Sles meJex efMeJeb eeg:~
YeJeheeMeefosnb leeved, lelketb e mlegJes cegoe~~11~~
YejlesefmceVeeb cegkelew-leerLexMeeb Meeelees efieefj:~
keeueoes<eeelegmleerLe-keje: efmee: he=Leked he=Leked~~12~~
%eeveOej veece kes ket hej osJeeW eje hetpe kegbLegveeLe YeieJeeved ves Ske npeej cegefveeeW kes meeLe cees#e eehle
efkeee, Gve meYeer efmeeW kees cesje vecemkeej nw~~6~~
Gmeer ket hej hegve: efeeveJes kees[ekees[er, efeeveJes kejes[, yeeerme ueeKe, efeeveJes npeej, meele meew
yeeeefueme cegefveeeW ves De#ee-Devevle %eeve kes mJeeceer yevekej cees#e kees eehle efkeee, Gve meYeer kees leLee Gme ket
kees ceQ n<e&YeeJehetJe&ke veceve kejlee ntB, Fmemes cegPes De#ee megKe keer eeefhle nesieer~~7-8~~
mJeCe&Ye veece kes ket hej %eeefveeeW kes eje mlegle YeieJeeve heee&veeLe ves leerve meew cegefveeeW kes meeLe
cegefeue#ceer kees eehle efkeee, Gvekees cesje veceve nw~~9~~
hegve: Gme ket hej yeeemeer kejes[, eewjemeer ueeKe, heQleeefueme npeej, meele meew yeeeefueme cegefveeeW kes mecetn
kees Yeer efMeJeheo keer eeefhle ngF&, Gve meYeer vej-megj SJeb cegefveeeW mes Jebe efme YeieJevleeW keer SJeb ket keer mebmeej
heeMe kes sove nsleg ceQ mlegefle kejlee ntB~~10-11~~
Fme Yejle#es$e ceW leerLekejeW kes efveJee&Ce mes heefJe$e en meccesoefMeKej heJe&le Meeele efme#es$e nw, efkevleg
keeueoes<e-ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes oes<e kes keejCe eej leerLekejeW ves Deueie-Deueie mLeeveeW mes efmeheo eehle
kej efueee DeLee&led Fme egie kes eewyeerme leerLekejeW ceW mes yeerme leerLekej (YeieJeeve $e+<eYeosJe, Jeemeghetpe, vesefceveeLe
Deewj ceneJeerj mJeeceer kees es[kej) meccesoefMeKej mes efveJee&Ce kees eehle ngS nQ~~12~~
De$eeecesCe leLee e eLecele: kegbLegveeLeme ketb Meles Dele: kesJeueb kegbLegveeLeb hegveeeefvleceketb heee&veeLeme JeefvolJee
meb#eshesCe Jeboveeheueb oefMe&leb~ ceee jefeleseb ye=nlmlegefle: efpevemlees$emebie=ns he"veere:~
efJeMes<e-Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOeke-hebeefJebMeefleMeleleces ew$eke=<Ceehebeceeb S<eesefOekeej: meccesoefMeKejefme#es$es heJe&lemeesheefj
eeshe[ekegb[mLeues ceee efueefKele:~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

elegLeex ceneefOekeej: / 245

SlemeeceJemeefhe&Cee-ceefmceved Mewues efMeJeb eeg:~

eeJevleesefhe peveemles<eeb, efpevew: mebKee Goerefjlee:~~13~~
Glmeefhe&CeJemeefhe&Ceesvebleeleerleemeg es$e Jew~
leerLekeje cegveeReee-veblee cegee veceeefce leeved~~14~~
YeeefJekeeues leLeevevleemleerLekejee eesefieve:~
Demceeeflmeefb eeemebefle, leeved meJee&Veewcenb cegoe~~15~~
DeveeeefveOevemeeme, ceenelceb kesve JeCe&les~
YeJee SJe eJebobles, veeYeJewJeeles keoe~~16~~
kegles Jevoveeb Yekelee, yeejceskeb peveesme e:~
eflee&*dvejkeieleese, ieceveb leme vees YeJesled~~17~~
leLee ewkeesvehebeeMeled, YeJemeeYeblejs me efn~
efveeceeuuehmeles cegefe-cesleogeb efpevesejw:~~18~~
Deme JevoveeemebKees-heJeemeeveeb heueb YeJesled~
efkecevewpe&uhevewe&ef, efveJee&CemeewKeceMvegles~~19~~
#es$eme Jevoveemlees$ewo&iOedJee heeheeefve MegOeer:~
meceied %eeveceefle Oeeve-mebheee efmeefceehvegeeced~~20~~
Fme DeJemeefhe&Ceer keeue ceW efpeleves Yeer cegefveeeW ves Fme heJe&le hej cees#e eehle efkeee nw, Gve meyekeer mebKee
efpevesv YeieJeeve ves ebLeeW ceW yeleeF& nw~~13~~
Devevle Glmeefhe&Ceer SJeb DeJemeefhe&Ceer keeue kes YetlekeeueeW ceW pees Devevle leerLekej Deewj cegefveieCe cege ngS nQ,
Gve meyekees cesje vecemkeej nw~~14~~
leLee YeefJe<elkeeue ceW pees Devevle leerLekej SJeb eesieerpeve Fme efieefjjepe mes efmeef kees eehle kejWies, Gve meYeer
kees hejce n<e& YeeJe mes ceQ vecemkeej kejlee ntB~~15~~
Fme Deveeefo-DeefveOeve efme#es$e kee ceenelce Yeuee keewve JeCe&ve kej mekelee nw ? DeLee&led Yeewefleke jmevee mes
Fme Delegueveere leerLe& keer ceefncee veneR ieeF& pee mekeleer nw~ Fme heJe&le keer Jebovee YeJe eeCeer ner kejles nQ, DeYeJe
Fmekeer Jebovee keYeer veneR kej mekeles nQ~~16~~
pees ceveg<e Ske yeej Yeer YeefehetJe&ke Fme heJe&le keer Jebovee kej uesles nQ, Jes vejke SJeb eflee&eieefle ceW ieceve
veneR kejles nQ~~17~~
leLee Fme heJe&le keer Jebovee kejves Jeeues YeJepeve Gvebeeme YeJe kes Deboj efveece mes cees#e eehle kej uesles nQ,
Ssmee efpevesv YeieJevleeW ves kene nw~~18~~
Fme heJe&le keer Jebovee mes DemebKe GheJeemeesW kee heue eehle neslee nw~ Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee
ueeYe nw ? DeLee&led Fmekes yeejs ceW efpelevee Yeer iegCeieeve efkeee peeJes kece nw, keeeWefke Fmekeer Jebovee mes Ske efove
efveJee&Ceheo keer Yeer eeefhle nesleer nw~~19~~
Fme meccesoefMeKej efme#es$e keer Jebovee kejves mes leLee Fmekee mlees$e he{ves mes mecekedyegef Jeeues YeJepeerJe
heeheeW kees peueekej meceked%eeveceleerheer Oeeve keer mebheefe mes efmeefefeee kees Yeer eehle kej uesles nQ~~20~~

246 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeenb meccesoefMeKejefme#es$es JevoveeLe&ceeiele hejceheefJe$eheJe&lejepemeesheefj eeshe[ekegC[mLeeves efoiecyejpewvecebefojs efmLelJee efJeece meJe&keteveeb Jevoveeb mebIesve meefnlee efJeIeee mebeefle <edKeC[eieceme efmeevleefevleeceefCeerkeeb efueKeeefce~ Deelevee Feb ew$eke=<Ceehebeceer heeJeveer efleefLece&ce pevceefve DeefleMeeefeveer SJe~
Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOeke-hebeefJebMeefleMeleleces efeeyos $egejefmenelecesmceekeb meccesoefMeKejMeeeleefme#es$eJevoveeee: ees ueeYeesYetled, me: kesJeueb YeieJevceneJeerjpevceYetefcekegC[uehegjefJekeemeee$eeee
SJe heueceleSJe YeieJevceneJeerjmJeeefceve: ejCekeceueeesjvevleMees Jeboveeb kegJexnced1~

Deepe ceQves meccesoefMeKej efme#es$e hej Jebovee kes efveefcee Deekej hejce heefJe$e heJe&lejepe kes Thej
eeshe[ekegC[ veeceke mLeeve hej efveefce&le efoiecyej pewve cebefoj heefjmej ceW "nj kej mebIe meefnle heJe&le kes
mecemle keteW keer Jebovee kejkes cebefoj ceW yew"kej Fme mecee <edKeC[eiece ebLe kes Fme ekejCe keer
efmeevleefebleeceefCe erkee kee uesKeve efkeee nw~ Deepe keer en ew$e ke=<Cee hebeceer keer heeJeve efleefLe cesjs peerJeve
kes efueS DeefleMeekeejer ner nw~ Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2519, F&meJeer meved 2003 ceW nceves meccesoefMeKej Meeele
efme#es$e keer Jebovee kee pees ueeYe eehle efkeee nw, Jen kesJeue YeieJeeved ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
efJekeeme nsleg keer ieF& ee$ee kee ner heue nw, FmeefueS YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes ejCe keceue ceW ceQ
Devevleyeej Jebovee kejleer ntB~
YeeJeeLe&-hee"keieCe Fme ekejCe mes mJeeb Devegceeve ueiee mekeles nQ efke MeeMJele leerLe& meccesoefMeKej keer
ee$ee kee meeefleMee hegCe pees YeJe peerJe eehle kej uesles nQ, Gvekee ceveg<e pevce meheue nes peelee nw~ efoveeBke 22
ceee& 2003 kees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves <edKeC[eiece kes elegLe& KeC[ keer Fme erkee ceW
JesoveeYeeJe efJeOeeve keer etefuekee kes eejbYe ceW meccesoefMeKej keer ceefncee JeCe&ve kejles ngS Deheves neefo&ke Godieej
FmeefueS Jee efkees nQ efke 40 Je<e& kes heeeled GvneWves heJe&lejepe keer Jebovee kejves kee meewYeeie eehle kejves kes
meeLe-meeLe Gme heefJe$e heJe&le hej yew"kej ceneve ebLejepe keer erkee efueKeer, efpememes GvnW Deefle Deeuneo kee
DevegYeJe ngDee~
nceejer DeeBKeeW kes meeceves es oesveeW Me nQ, peye nceves mJeeb hetpe ceeleepeer kes meeLe eLece yeej
meccesoefMeKej heJe&le keer Jebovee kejkes Deheves pevce kees Oeve efkeee~ Gme mecee eeshe[e kegC[ keer efoiecyej
pewve Oece&Meeuee ceW meele efove jnkej nce ueesieeW ves ueieeleej heJe&le keer meele Jebovee kejkes Demeerce Deevebo kee
DevegYeJe efkeee~ en Jebovee kejves kes heeeled ceQves Yeer meccesoefMeKej kes eleske eWke kees oe ceW yemeekej
Ske meccesoefMeKej eWke Jebovee veeceke keeJe 21 boeW ceW jee, pees efke pewve meceepe ceW DeefleMee eefmeef
kees eehle ngF& nw~
eneB hetpe ceeleepeer ves meccesoefMeKej Jevovee ceW kesJeue oes eWske (eLece kegbLegveeLe keer Deewj Debeflece heee&veeLe
keer) kes ner Mueeske efoes nQ~ en hetjer Jevovee (mebmke=le Deewj efnvoer ceW) efpevemlees$e meben veeceke hegmleke ceW
heer nw~ JeneB mes Deehe he{W~
eneB emebieesheeble cesjs eje jefele meccesoefMeKej Jebovee emlegle nw, efpemes he{kej Deehe meYeer eefleefove
meccesoefMeKej keer hejes#e Jebovee kej mekeles nQ~
1. eeshe[ekegb [ meccesoefMeKej heJe&le hej ew$e ke=. 5, Jeer. efve. meb. 2529 (efoveeBke 22-3-2003) ceW en ekejCe efueKee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

elegLeex ceneefOekeej: / 247

meccesoefMeKej eWke Jevovee

leerLe&jepe meccesoefMeKej nw, Meeele efme#es$e peie ceW~
Ske yeej pees kejs Jevovee, Jen Yeer hegCeJeeve mee ceW~~
TBee heJe&le heee&veeLe efnue, veece mes peevee peelee nw~
efpeveMeemeve kee meyemes heeJeve, leerjLe ceevee peelee nw~~1~~
peye ele#e kejW ee$ee, Gme hegCe kee JeCe&ve keee kejvee~
uesekf eve eefleefove Yeer hejes#e ceW, efieefj kee Oeeve efkeee kejvee~~
DeeBKe yevokej kejes keuhevee, cesjer ee$ee Meg ngF&~
eele:keeue eues meye ee$eer, pee peekeeje Meg ngF&~~2~~
Ske neLe ceW [er otmejs, ceW eeJeue keer Peesueer nw~
peeoelej meye hewoue nQ, hej efkemeer-efkemeer keer [esueer nw~~
keYeer ve eueves Jeeues Yeer, efnccele kej heJe&le e{les nQ~
heejme eYeg kes heeme hengBeves, nsleg keoce ye{ eueles nQ~~3~~
e{les-e{les Dee" efkeueesceerj, kee heLe peye lee neslee~
oeeW neLe lejhe leye Fke, eewhe[e kegb[ oMe&ve neslee~~
JeneB efoiecyej efpevecebefoj, mebmke=efle keer Deefce Oejesnj nw~
heee&veeLe eveYeg yeengyeefue keer cetefle& ceveesnj nQ~~4~~
Gme ceefvoj ceW kekej Deheves, eYeg kee oMe&ve kej uesvee~
megvoj yeveer Oece&Meeuee ceW, Fe nes lees "nj uesvee~~
cebefoj oMe&ve kejkes efhej, ee$ee eejbYe kejes Deheveer~
yeeeW neLe euees e{ kej peneB, ieewlece mJeeceer eWke yeveer~~5~~
eneB hengBekej "b[er-"b[er, nJee Lekeeve efceeleer nw~
ieCeOej ejCe Jevovee mes, ee$ee keer Meeer Deeleer nw~~
eLece eWske en ngF& heeme ceW, ogeflee eWke kegbLeg efpeve keer~
leerLekej ece ceW en henueer, eWke vecetB kegbLeg eYeg keer~~6~~
Fve eWkeeW kes oMe&ve mes, GheJeeme kee heue eejbYe ngDee~
$ee eoef#eCee osves mes, Deeies MegYe ieefle kee yebOe ngDee~~
MegYe YeeJeeW mes Deeies ye{kej, eWke leermejer Deeleer nw~
eerveefceveeLe efpevesej keer, Jevovee menpe nes peeleer nw~~7~~
eewLee veeke ket leerLekej, DejnveeLe kee Deeee nw~
peneB kejes[eWs cegefveeeW ves Yeer, lehekej efMeJeheo heeee nw~~
Jevove kej Deeies ye{ves mes, ceefuueveeLe kes ejCe efceues~
Deeies "s eWke hej eer, eseeBmeveeLe heokeceue efceues~~8~~

248 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fve meyekee Jevove kej ceQves, efmeefMeuee kees veceve efkeee~

JeneB efJejepes efmeeW kees, Deheves ceve ceW mcejCe efkeee~~
Lekevee veefnb Deye heg<heoble keer, mehlece eWke hes euevee nw~
Deeies e{ves nsleg JeneR mes, DeeleceMeeer Yejvee nw~~9~~
heg<heoble eYeg kes ejCeeW ceW, DeIe& e{ekej veceve efkeee~
Deewj eues Dee"JeeR eWke hej, heoceeYet kee MejCe efueee~~
veJeceeR eWke efJejepes eer, cegefvemegele efpeve kes ejCekeceue~
Fve meyekes heeJeve heo ceW, ee mes ceQves efkeee veceve~~10~~
ns YeJeelceved ! Deye omeJeeR eveYe eWke hes euevee nw~
henues oew[-oew[ kej Glejes, efhej TBeeF& e{vee nw~~
eveYe cebefoj ceW peekej, ejCeJevovee kejvee nw~
Deheves meejs megKe-ogKe kees, eYeg ejCe yew"kej kenvee nw~~11~~
Deye ieejnJeeR eWke hes euekej, $e+<eYeosJe kees veceve kejes~
efieefj kewueeMe mes cege ngS, eneB Gvekes ejCe efevn eCecees~~
eer Meerleue efpeveJej keer nw, yeejnJeeR eWke eefme kener~
ceve-Jee-leve mes Jevove kej, heeDees ee$ee kee hegCe mener~~12~~
eer Deveble leerLekej kee, lesjnJeeB ket mJeebYet nw~
Gvekes ejCeeW ceW eeegle, MeerMe Pegkeekej JevotB ceQ~~
mebYeJe efpeveJej kee eewonJeeB, OeJeueket ceevee peelee~
Jeemeghetpe efpevekee hevnJeeb, eWke meYeer kees megKeoelee~~13~~
Fvekees Jevove kej Deeies, DeefYevevove eYeg kes heeme euees~
yevoj efevn meefnle Gve eYeg keer, eWke hes yevoj mes ve [jes~~
DeefYevevove kes ejCeeW ceW, kej veceve euees peuecebefoj leke~
e{es JeneB mes peneB nw ieewlece, ieCeOej eYeg keer eWke eLece~~14~~
efhej me$enJeeR eWke mes Deheveer, Deieueer ee$ee kejvee nw~
Oece&veeLe eYeg kes ejCeeW ceW, veceve meYeer kees kejvee nw~~
megceefleveeLe kee DeejnJeeB, eWke nw DeefJeeue ket kene~
veew kejes[ yeeermeueeKe, GheJeeme kee heue efceuelee nw eneB~~15~~
GefVemeJeeB nw eWke Meebefleefpeve, kee pees eneB mes cees#e iees~
veew kejes[ mes DeefOeke cegveer, Fme kegboket mes cees#e iees~~
MeebefleveeLe kes mebie meye cegefveeeW, kees ee mes veceve efkeee~
hegve: yeermeJeeR eWke hes peekej, JeerjeYet keer MejCe efueee~~16~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

elegLeex ceneefOekeej: / 249

DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&lemehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejme efleme: etefuekee:

meefvle~ le$e leeJeled elegLex ceneefOekeejs ef$eetefuekeeefYe: Fces $eeesefOekeeje: %eeleJee:~
eLeceetefuekeeeeb eefJebMeeflemet$eeefCe, efleereetefuekeeeeb Skemehleeflemet$eeefCe, le=leereetefuekeeeeb
mehleelJeeefjMb elmet$eeefCe meefvle~
DeOegvee eLeceeetefuekeeveecvee eLeceesefOekeej: eejYeles~ le$e eLecele: ieeLeeeceefOekeb ie=nerlJee
eefJebMeeflemet$es<eg $eerefCemLeueeefve %eeleJeeefve YeJeefvle~ eLecemLeues mecceeghheeer Fleeefo hesCe SkeeoMeiegCe-

eer megheee& leerLekej FkekeermeJeeR eWke hej jepes nQ~

kenles nQ eneB keer efceer mes, jesie meYeer veMe peeles nQ~~
Fvekee Jebove kejkes heeme ceW, efJeceue veeLe keer eWke euees~
yeeFmeJeeR Fme eWke kees vecekej, DeefpeleveeLe kes efveke euees~~17~~
Lekes keoce mes lesFmeJeeR Fme, eWke kee Jebove keef"ve lees nw~
uesefkeve ee$ee hetjer kejves, kee MegYe YeeJe oe ceW nw~~
Oeerjs-Oeerjs e{kej DeeefKej, DeefpeleveeLe leke hengBe iees~
Gve ejCeeW ceW veceve efkeee efhej, vesefceveeLe peer eehle ngS~~18~~
Fme eewefyemeJeeR eWke hes vesceerveeLe ejCe kees veceve efkeee~
heejmeveeLe eYet heeves nslet efhej ceQves ieceve efkeee~~
mJeCe&Ye en eWke nw Debeflece, ee$ee hetCe& eneB nesleer~
heee&veeLe keer hetpeve kejkes, ceve mevlegef eneB nesleer~~19~~
keg #eCe Oeeve kejes efhej veeres, ieghee ceW efmLele ejCe vecees~
KegMeer-KegMeer Jevovee hetCe& kej, heJe&le mes veeres Glejes~~
ener Jevovee Deelcee keer, YeJelJe Meefe yeleueeleer nw~
leYeer evoveeceleer meYeer ceW, Yeefe mJeeb Dee peeleer nw~~20~~
YeieJeved ! Fme meccesoefMeKej kee, hegve hegve oMe&ve heeTB~
ener YeeJevee nw ceve ceW, efmeeW kes iegCe ceW jce peeTB~~
Fmeer #es$e mes keYeer cegPes, efveJee&Ce Oeece Yeer efceue peeJes~
efme Yeefe cesjs peerJeve ceW, efme DeJemLee efoueJeees~~21~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Deye efleereJesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le meeleJeW JesoveeYeeJeefJeOeeve
Devegeesieej ceW leerve etefuekeeSb nQ, GmeceW Fme elegLe& ceneefOekeej ceW Fve leerve etefuekee veecemes es leerve DeefOekeej
peevevee eeefnS~
Fmekeer eLece etefuekee ceW yeeF&me met$e nQ, efleere etefuekee ceW Fkenej met$e nQ leLee le=leere etefuekee ceW
meQleeefueme met$e nQ~
Deye eLece etefuekee veece mes eLece DeefOekeej eejbYe neslee nw~ GmeceW eeLeefcekehe mes oes ieeLeeDeeW kees
DeefOeke enCe kejkes 22 met$eeW ceW efJeYeeefpele efkees iees leerve mLeue nQ~ efpemeceW eLece mLeue ceW mecceeghheeerS

250 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

esefCeefvepe&jeefveheCeeLe ieeLeeeb keLeefe<ebefle~ leoveg efleeremLeues oMe&veceesnesheMeecekeeoerveeb iegCeesefCeiegCekeejefveheCeeLe meJJelLeesJees obmeCeceesnGJemeeceemme Fleeefovee $eeesoMe met$eeefCe meefvle~ leovevlejb le=leeremLeues
#eerCeke<eeecenecegveerveeceeefob ke=lJee oMe&veceesnesheMeecekeheele peerJeeveeb iegCeeseCf ekeeueeefleheeoveeLe KeerCekemeee
FleeefohesCe veJemet$eeefCe yegJevleerefle Deeeee&osJee:, S<ee mecegoeeheeleefvekee YeJeefle~
DeOegvee Slemceeogheefj etefuekeeeefleheeoveeLe ieeLeemet$eeceJeleee&les-

mecceeghheeer efJe e meeJeeefJejos DeCeblekeccebmes~

obmeCeceesnkeKeJeS kemeee GJemeeceS e GJemebles~~7~~
KeJeS e KeerCeceesns efpeCes e efCeecee YeJes DemebKesppee~
leefJJeJejeroes keeuees mebKesppeiegCeeS mes[erS~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeFces s Deefhe ieeLes efvepeeae&ceeCeeosMekeeueeYeeb efJeMes<eb ke=lJee SkeeoMeesCeer:

eheele:~
De$e keefeoeMelesYeeJeefJeOeeves eheefe<eceeCes SkeeoMeiegCeeseCf eeosMeefvepe&jeeheCee lelkeeueeheCee e efkeceLe efeeles?

Fleeefohe mes ieejn iegCeesefCeefvepe&je kee efveheCe kejves Jeeueer oes ieeLeeSB kenWies~ Gmekes heeeled efleere
mLeue ceW oMe&veceesn kee GheMeceve kejves JeeueeW kes iegCeesefCeiegCekeej kee efveheCe kejves nsleg meJJelLeesJees
obmeCeceesnGJemeeceemme Fleeefo lesjn met$e nQ~ leovevlej le=leere mLeue ceW #eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea cenecegevf eeeW
kees Deeefo ceW kejkes oMe&ve ceesn kes GheMeeceke hee&vle peerJeeW kes iegCeeseCf ekeeue kee eefleheeove kejves Jeeues KeerCekemeee
Fleeefohe mes veew met$e Deeeee&oJs e kenWies, en met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee ngF~&
Deye Fmekes Deeies etefuekee kee eefleheeove kejves nsleg oes ieeLeemet$e DeJeleefjle nesles nQieeLee met$eeLe&-

mecekelJeeslheefe DeLee&led meeefleMee efceLeeef, eeJeke DeLee&led osMeeleer, efJejle DeLee&led

ceneeleer, DevevleevegyebOeer ke<eee kee efJemebeespeve kejves Jeeuee, oMe&veceesn kee #eheke,
eeefj$eceesn kee GheMeeceke, GheMeevleke<eee, #eheke, #eerCeceesn Deewj mJemLeeve efpeve Je
eesieefvejesOe ceW eJe=e efpeve, Fve mLeeveeW ceW Gejesej DemebKeeleiegCeer efvepe&je nesleer nw~ hejvleg
efvepe&je kee keeue Gmemes efJehejerle DeLee&led Deeies mes heers keer Deesj ye{lee ngDee nw, pees
mebKeeleiegefCele esefCehe nw~~7-8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-es oesveeW ner ieeLeeSB efvepeeaCe& nesves Jeeues kece&eosMe Deewj Gvekes keeue mes
efJeMesef<ele ieejn iegCeesCeer-ieejn mLeeve kee keLeve kejleer nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwYeeJeefJeOeeve kee keLeve kejles mecee ieejn iegCeesefCeeeW ceW nesves Jeeueer kece&eosMe efvepe&je kee keLeve Deewj
Gmekes keeue kee keLeve efkemeefueS kejles nQ ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

elegLeex ceneefOekeej: / 251

Deeeee&osJe: meceeOeesefJeMege
f efYejvegYeeie#eesCe eosMeefvepe&je%eeheveejsCe peerJekece&Cees: mebyebOemeevegYeeieewJe keejCeefceefle %eeheveeLe
Geles~
DeLeJee JesoveeJeefJeOeeves peIevemJeeefcelJes YeCeceeves iegCeesefCeefvepe&je metefelee~ lemee iegCeesefCeefvepe&jeee
YeeJe: keejCeefceefle YeeJeefJeOeeves leodefJekeuheeheCeeLe&cegeles~
mecceeghheeer Fefle YeefCeles oMe&veceesnesheMeeceveb ke=lJee eLecemecekelJeeslheeoveb ie=nerleJeced~ meeJeS Fefle
YeefCeles osMeefJejlese&nCeb YeJeefle~ efJejos Fefle keefLeles mebeleme enCeb~ DeCeblekeccebmes FlegesvevleevegyebOeerveeb
efJemebeespevee ie=nerleJee~ obmeCeceesnKeJeies Fleges oMe&veceesnveere#ehekees ie=nerleJe:~ kemeeeGJemeeceies Fleges
eeefj$eceesnveereesheMeecekees ie=nerleJe:~ GJemebles Fefle YeefCeles GheMeevleke<eeees ie=nerleJe:~ KeJeies Fefle
YeCeceeves eeefj$eceesnveere#ehekees ie=nerleJe:~ KeerCeceesns Fefle keefLeles #eerCeke<eeeme eoMeceiegCemLeeefveJeefle&vees
cenecegvese&nCeb YeJeefle~ efpeCes Fefle YeefCeles mJemLeeveefpeveeveeb eesieefvejesOes Jeehe=leefpeveeveeb e enCeb kele&Jeced~
Slesve ieeLeemet$ekeueehesve SkeeoMeeosMeiegCeesefCeefvepe&je eefhelee~ leefJJeJejeroes keeuees Sles<eeb iegCeesefCeefve#esheeOJeeveb hegvees efJehejerleb YeJeefle~ GheefjleesOees Je&ceeveb ieleerelf e YeefCeleb YeJeefle~ hetJe&ecf eJe DemebKeeleiegCeesCee:

Deeeee&osJe meceeOeeve osles nQefJeMegefeeW kes eje DevegYeeie#ee neslee nw Deewj Gmemes eosMe efvepe&je nesleer nw, Fme yeele kee %eeve kejeves mes
peerJe Deewj kece& kes mebyebOe kee keejCe DevegYeeie ner nw, Fme yeele kees yeleueeves kes efueS Ge keLeve efkeee pee jne nw~
DeLeJee JesoveeJeefJeOeeve ceW peIeve mJeeefcelJe keer eheCee kejles ngS iegCeesefCeefvepe&je keer metevee keer ieF& Leer~
Fme iegCeesefCeefvepe&je kee keejCe YeeJe nw, DeleSJe eneB YeeJeefJeOeeve ceW Gmekes efJekeuheeW kee keLeve kejves kes efueS
en keLeve efkeee pee jne nw~
hetJeexe ieeLee ceW mecceeghheeer Ssmee kenves hej oMe&veceesn kee GheMece kejkes eLece mecekelJe keer Glheefe
kee enCe kejvee eeefnS~ meeJeS kenves mes osMeefJejefle kee enCe efkeee ieee nw~ efJejos kenves hej mebele kee
enCe kejvee eeefnS~ DeCeblekeccebmes Ssmee efveoxMe kejves hej DevevleevegyebOeerke<eee keer efJemebeespevee kee enCe
kejvee eeefnS~ obmeCeceesnkeKeJeies Ssmee kenves hej oMe&veceesnveere kes #eheke kee enCe kejvee eeefnS~
kemeeeGJemeeceies kenves hej eeefj$eceesnveere kee GheMece kejves Jeeues peerJe kee enCe kejvee eeefnS~ GJemebles
kenves hej GheMeevleke<eee peerJe kee enCe kejvee eeefnS~ KeJeies kenves hej eeefj$eceesnveere keer #eheCee kejves
Jeeues peerJe kee enCe kejvee eeefnS~ KeerCeceesns Ssmee kenves hej #eerCeke<eee veeceke yeejnJeW iegCemLeeveJeleea
cenecegefve kee enCe kejvee eeefnS~ efpeCes kenves hej mJemLeeve efpeveeW kee Deewj eesieefvejesOe ceW eJele&ceeve efpeveeWmeeesiekesJeueer-DeeesiekesJeueer kee enCe kejvee eeefnS~
Fme ieeLeemet$ekeueehe kes eje ieejn ekeej keer eosMe iegCeesefCe efvepe&jeDeeW keer eheCee keer ieF& nw~
leefJJeJejeroes keeuees hejvleg Gvekee iegCeesefCeefve#eshe DeOJeeve-keeue Gmemes efJehejerle nw DeLee&led Thej mes veeres keer
Deesj Je=efbiele neskej peelee nw, en Ge keLeve kee leelhee& nw~ hetJe& kes meceeve DemebKeeleiegefCele esefCehe mes eehle
Je=ef kee eefle<esOe kejves kes efueS mebKesppeiegCeeS mes[erS en kene nw~
Fme ekeej oes ieeLeeDeeW kes eje kener ieF& ieejn iegCeesefCeeeW kee ceboyegef efMe<eeW hej Devegen kejves kes

252 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 175, 176

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eehleJe=d ee: eefle<esOeeLe mebKesppeiegCeeS mes[erS Fefle YeefCeleb~ SJeb eYeeb ieeLeeYeeb eefhelewkeeoMeiegCeesCeerveeb
yeeuepeveevegeneLe hegvejefhe eheCeeb keefj<eefvle Deeeee&osJee:~
SJeb eLecemLeues SkeeoMemLeeves<eg iegCeesCeerefvepe&jeeceeefleheeovelJesve ieeLeeeb ieleced~
DeOegvee oMe&veceesnesheMeecekeme iegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

meJJelLeesJees obmeCeceesnGJemeeceemme iegCemesef[iegCees~~175~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeiegCees iegCekeej:, leme eseCf e: DeeJeefue: hebef eiegC& eeseCf evee&ce~ oMe&veceesnesheMeecekeme
eLecemecees efvepeeae&ceeCeJeb mleeskeb~ efleeremecees efvepeeae&ceeCeJecemebKeeleiegCeb~ le=leeremecees efvepeeae&ceeCeJecemebKeeleiegCeb~ SJeb vesleJeb eeJeod oMe&veceesnesheMeecekeejcemecee Fefle~ S<ee iegCekeejhebefeieg&CeesefCeefjefle YeefCeleb
YeJeefle~ iegCeesCee iegCees iegCeeseCf eiegCees, iegCeeseCf eiegCekeej Fefle YeefCeleb YeJeefle~ Sleme YeeJeeLe&:-mecekelJeeslheeew
ees iegCeesefCeiegCekeej: meJe&ceneved meesefhe Gheefj YeCeceevepeIeveiegCekeejeoefhe mleeske: Fefle keefLeleb %eeleJeb~
mebeleemebeleiegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

mebpeoemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~176~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebeleemebeleme iegCeesefCeefvepe&jeee ees peIevees iegCekeej: me: hetJeexeeslke=iegCekeejeomebKeeleiegCees %eeleJe:~

efueS hegve: otmejer yeej keLeve kejles nQ~ Fmekes efueS Deeies kee met$e kenles nQ~
Fme ekeej eLece mLeue ceW ieejn mLeeveeW ceW iegCeesCeer efvepe&je kee ece eefleheeove kejves Jeeues oes ieeLee met$e
hetCe& ngS~
Deye oMe&veceesn kes GheMeeceke keer iegCeesCeer efvepe&je keer eheCee nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

oMe&veceesn kee GheMece kejves Jeeues kee iegCeesefCeiegCekeej meyemes mleeske nw~~175~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCe Meyo kee DeLe& iegCekeej nw leLee Gmekeer esefCe, DeeJeefue ee hebefe kee
veece iegCeesefCe nw~ oMe&veceesn kee GheMece kejves Jeeues peerJe kee eLece mecee ceW efvepe&je kees eehle nesves Jeeuee Je
mleeske nw~ Gmemes efleere mecee ceW efvepe&&je kees eehle ngDee Je DemebKeeleiegCee nw~ Gmemes leermejs mecee ceW efvepe&je
kees eehle ngDee Je DemebKeeleiegCee nw~ Fme ekeej oMe&veceesn GheMeeceke kes Debeflece mecee leke ues peevee
eeefnS~ en iegCekeej hebefe iegCeesefCe kener ieF& nw en Ge keLeve kee leelhee& nw leLee iegCeesefCeiegCe DeLee&led
iegCeesefCeiegCekeej kenueelee nw, en Ge keLeve kee leelhee& nw~ Fmekee YeeJeeLe& en nwmecekelJe keer Glheefe ceW pees iegCeesefCeiegCekeej meJeexlke= nw, Jen Yeer Deeies kens peeves Jeeues peIeve iegCekeej
keer Dehes#ee Yeer mleeske-kece nw, en Ge keLeve kee leelhee& nw~
Deye mebeleemebele keer iegCeesCeer efvepe&je kee eheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes mebeleemebele kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~~176~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebeleemebele keer iegCeesCeer efvepe&je kee pees peIeve iegCekeej nw, Jen hetJeexe
Glke= iegCekeej mes DemebKeeleiegCee peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 177

elegLeex ceneefOekeej: / 253

DeOegvee DeOe:eJe=emebeleme iegCeesefCeefvepe&jekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

DeOeeheJeemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~177~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebeleemebeleme Glke=iegCeesefCeiegCekeejeled mJemLeevemebeleme peIeveiegCeesefCeiegCekeejesmebKeeleiegCe:~

keefeoeMebkeles-mebeceemebeceheefjCeeceeod esve mebeceheefjCeeceesvleiegCemlesve eosMeefvepe&jeee Deefhe DevebleiegCeeee
YeefJeleJeb, Slemceeove$e meJe&$e keejCeeveghekeeeexheuebYeeled Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, eesieiegCekeejevegmeeefj-eosMeiegCekeejmeevevleiegCelJeefJejesOeeled~ ve e eosMeefvepe&jeee
DevevleiegCe-lJeeYegheiecees ege:, iegCeeseCf eefvepe&jeee efleeremecees ewJe efveJe=e& f eemebieeled~ ve e keee keejCeevegmeeefj
ewJesefle efveeceesefmle, DeblejbiekeejCeehes#eeee: eJe=eme keee&me yeefnjbiekeejCeevegmeeefjlJeefveeceeveghehees:~
hegvejefhe keefeoeMebkelesmecekelJemeefnlemebece-mebeceemebeceeYeeb peeeceevee iegCeesefCeefvepe&je mecekelJeJeefleefjemebecemebeceemebeceeYeeb ewJe YeJeleerefle keLecegeles ?
Deeeee&osJe: meceeOees-

Deye DeOe:eJe=e mebele keer iegCeesCeer efvepe&je kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes DeOe:eJe=emebele kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~~177~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebeleemebele kes Glke= iegCeesefCeiegCekeej keer Dehes#ee mJemLeevemebele kee

peIeve iegCeesefCe iegCekeej DemebKeeleiegCee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwetBefke mebeceemebecehe heefjCeece keer Dehes#ee mebecehe heefjCeece DevevleiegCee nw~ Dele: mebeceemebece
heefjCeece keer Dehes#ee mebece heefjCeece kes eje nesves Jeeueer eosMe efvepe&je Yeer DevevleiegCeer nesveer eeefnS, keeeWefke
Fmemes otmejer peien meJe&$e keejCe kes Deveghe ner keee& keer GheueefyOe nesleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke eosMe efvepe&je kee iegCekeej eesieiegCekeej kee DevegmejCe kejves Jeeuee nw,
DeleSJe Gmekes DevevleiegCes nesves ceW efJejesOe Deelee nw~ otmejer yeele en nw efke eosMe efvepe&je ceW DevevleiegCelJe
mJeerkeej kejvee Gefele veneR nw, keeeWefke Ssmee mJeerkeej kejves hej iegCeesefCeefvepe&je kes otmejs mecee ceW ner cegefe kee
emebie DeeJesiee~ leermejer yeele en nw efke keee& keejCe kee DevegmejCe kejlee ner nes, Ssmee Yeer keesF& efveece veneR nw,
keeeWefke Delejbie keejCe keer Dehes#ee eJe=e nesves Jeeues keee& kes yeefnjbie keejCe kes DevegmejCe kejves kee efveece veneR
yeve mekelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw efkemecekelJe meefnle mebece Deewj mebeceemebece mes nesves Jeeueer iegCeesefCe efvepe&je mecekelJe kes efyevee mebece Deewj
mebeceemebece mes ner nesleer nw, en kewmes kene pee mekelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efke-

254 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 178

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vewleod JeeJeb, DeeOeeveerke=lemecekelJeYeeJeeled~ DeLeJee me: mebbece: e: mecekelJeeefJeveeYeeJeer veeve:,

le$e iegCeesefCeefvepe&jekeeee&vegheuebYeeled~ lele: mebeceenCeeosJe mecekelJemeneemebeceefmeefpee&lee~
DeOegvee DevebleevegyebefOeefJemebeespekeiegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeCebleevegyebOeer efJemebpeesSblemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~178~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemJemLeevemebeleeslke=iegCeeseCf eiegCekeejeod Demebelemeceief-mebeleemebele-mebeles<eg

DevevleevegyebefOe-efJemebeespekeme peIeveiegCekeejesmebKeeleiegCe: Deefmle~ De$e meJe&$e iegCemesef[iegCeieejes~ Fefle
keefLeles ieueceeveeosMeiegCeesefCeiegCekeej: efveef<eeceeveeosMeiegCeesefCeiegCekeeje ie=nerleJe:~
keLeceslep%eeeles ?
iegCemesef[iegCees Fefle meeceeveefveoxMeeled~
De$e keefeoeMebkeles-mebeceheefjCeecesYe: DevebleevegyebeOf eefJemebeespevekeme DemebelemeceiefpeerJeme heefjCeeceesvevleiegCenerve:, keLeb lemceeled DemebKeeleiegCeesefCeefvepe&je peeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, mebeceheefjCeecesYeesvevleevegyebefOeveeb efJemebeespeveeee: keejCeYetleeveeb mecekelJeheefjCeeceeveecevevleiegCelJeesheuebYeeled~

Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke eneB mecekelJe heefjCeece kees eOeevelee veneR oer ieF& nw~ DeLeJee mebece
Jener nw, pees mecekelJe kee DeefJeveeYeeJeer nw, Deve veneR nw~ keeeWefke Deve ceW iegCeesefCe efvepe&jehe keee& veneR
GheueyOe neslee nw~ FmeefueS mebece kes enCe kejves mes ner mecekelJe meefnle mebece keer efmeef nesleer nw~
Deye DevebleevegyebOeer efJemebeespeke keer iegCeesCeerefvepe&je kee eheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes DevevleevegyebOeer keer efJemebeespevee kejves Jeeues kee iegCeeseCf eiegCekeej DemebKeeleiegCee
nw~~178~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mJemLeeve mebele kes Glke= iegCeeseCf eiegCekeej keer Dehes#ee Demebelemeceief mebeleemebele
Deewj mebele peerJeeW ceW DevevleevegyebOeer kee efJemebeespeve kejves Jeeues peerJe kee peIeve iegCeeseCf eiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~
eneB meye peien iegCemesef[iegCeieejes Ssmee met$e kenves hej ieueceeve eosMeeW kee iegCeesefCeiegCekeej Deewj
efJeefmebeceeve eosMeeW kee iegCeesefCeiegCekeej enCe kejvee eeefnS~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en iegCemesef[iegCees Ssmee meeceeve efveoxMe kejves mes peevee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwmebecehe heefjCeeceeW keer Dehes#ee DevevleevegyebOeer kee efJemebeespeve kejves Jeeues Demebelemeceief kee heefjCeece
DevevleiegCee nerve neslee nw, Ssmeer DeJemLee ceW Gmemes DemebKeeleiegCeer eosMe efvepe&je kewmes nes mekeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke mebecehe heefjCeeceeW keer Dehes#ee DevevleevegyebOeer ke<eeeeW keer efJemebeespevee ceW
keejCeYetle mecekelJehe heefjCeece DevebleiegCes GheueyOe nesles nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 179, 180

elegLeex ceneefOekeej: / 255

hegve: keefeoeMebkeleseefo mecekelJeheefjCeecew: DevevleevegyebefOeveeb efJemebeespevee efeeles leefn& meJe&meceief<eg leodYeeJe: emepeles
Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, meJe&meceief<eg DevebleevegyebeOf eke<eeeefJemebeespeveeee: emebiees veeieefle, efkebe-efJeefMewewJe
mecekelJeheefjCeecew: leodefJemebeespeveeYegheieceeled~
Sleohes#eee oMe&veceesn#ehekeiegCeesefCeefvepe&jeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

obmeCeceesnKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~179~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleevegyebefOeefJemebeespekeme peerJeme eesieg&CeesCeeslke=iegCekeejeled

oMe&veceesnveere#eeb kegJee&Ceme efefJeOeiegCeesCeespe&IeveiegCekeej: DemebKeeleiegCees YeJeefle~ DeleerleeveeieleJele&ceeveeosMeiegCekeej: heueesheceme DemebKeeleYeeie Fefle Jeesefmle~
mebeefle ke<eeeesheMeecekeiegCeesefCeefvepe&jekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

kemeeeGJemeeceiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~180~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeoMe&veceesnveere#eeb kegJe&lees efefJeOeiegCeesCeeslke=iegCekeejeled ke<eeeeveeb

hegve: keesF& Mebkee kejlee nweefo mecekelJehe heefjCeeceeW kes eje DevevleevegyebbOeer ke<eeeeW keer efJemebeespevee keer peeleer nw, lees meYeer
meceief peerJeeW ceW Gmekeer efJemebeespevee kee emebie Deelee nw ?
Ssmee hetves hej Deeeee&osJe meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke meye meceiefeeW ceW DevebleevegyebOeer ke<eee keer efJemebeespevee kee emebie
veneR Dee mekelee, keeeWefke efJeefMe mecekelJehe heefjCeeceeW kes eje ner DevevleevegyebOeer ke<eeeeW keer efJemebeespevee
mJeerkeej keer ieF& nw~
Fme Dehes#ee mes oMe&veceesn kes #eheke keer iegCeesCeer efvepe&je kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes oMe&veceesn kee #ee kejves Jeeues peerJe kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee
nw~~179~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevevleevegyebOeer keer efJemebeespevee kejves Jeeues peerJe kes oesveeW iegCeesCeer mebyebOeer
Glke= iegCekeej keer Dehes#ee oMe&veceesn kee #ee kejves Jeeues peerJe keer oesveeW ekeej keer iegCeesefCeeeW kee peIeve
iegCekeej DemebKeeleiegCee nw~ Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceeve kee eosMeiegCeesefCeiegCekeej heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie eceeCe peevevee eeefnS~
Deye ke<eeeesheMeeceke keer iegCeesCeer efvepe&je kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes ke<eeeesheMeeceke peerJeeW kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~~180~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-oMe&veceesnveere kece& kee #ee kejves Jeeues peerJe keer oesveeW ekeej keer iegCeesefCeeeW

256 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 181

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

GheMeecekeme peIeveesefhe iegCekeejesmebKeeleiegCe:~ oMe&veceesnveere#ehekeiegCeeseCf eiegCekeejeled DehetJeexheMeecekeme

iegCeesefCeiegCekeej: DemebKeeleiegCe:~ lemceeled DeefveJe=efekejCeesheMeecekeme iegCeesefCeiegCekeej: DemebKeeleiegCe:~
lee: met#cemeebhejeefekeme iegCeesefCeiegCekeejesmebKeeleiegCeesefmle~
De$e keefeoeMelesSJeb eeefj$eceesn#ehekeeCeeb Deefhe he=Leked-he=Leked iegCekeejme DeuheyenglJes YeCeceeves iegCeesefCeefvepe&je
SkeeoMeefJeOee ve YetlJee hebeoMeefJeOee YeJeleerefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, vewieceveesJeuecyeceeves $eeeCeecegheMeecekeeveeb $eeeCeeb #ehekeeCeeb e SkelJeehe&Ceeeeb
SkeeoMeiegCeesefCeefvepe&jeshehees:~
DeOegvee GheMeevleke<eeeme iegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

GJemeblekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~181~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e heueesheceme DemebKeeleYeeiees iegCekeejes %eeleJe:~ leLee ee$e ceesnveereb

cegkelJee Mes<ekece&Ceeb efefJeOeiegCeesCeerveeb iegCekeejmeeuheyenglJeeheCee kele&Jee, efkebe GheMeceYeeJeeehleceesnveerekece&Cees efvepe&jeee DemebYeJeeled~
mebeefle ke<eee#ehekeme iegCeesefCeefvepe&jekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

kes Glke= iegCekeej keer Dehes#ee ke<eeeeW kee GheMece kejves Jeeues peerJe kee peIeve iegCekeej DemebKeeleiegCee nw~
oMe&veceesnveere kes #eheke kes iegCeesefCeiegCekeej mes DehetJe&kejCe GheMeeceke kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee
nw~ Gmemes DeefveJe=efekejCe GheMeeceke kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~ Gmemes met#cemeechejeefeke kee
iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwFmeer ekeej eeefj$eceesn kes #ehekeeW kes Yeer he=Leked-he=Leked iegCekeej kes DeuheyenglJe keer eheCee kejves hej
iegCeesefCeefvepe&je ieejn ekeej keer ve jnkej hevn ekeej keer nes peeleer nw ?
Fme Mebkee kes meceeOeeve ceW Deeeee&osJe kenles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke vewiece vee kee DeJeuecyeve kejves hej leerve GheMeecekeeW Deewj leerve #ehekeeW
kes SkelJe keer efJeJe#ee nesves hej ieejn ekeej keer iegCeesefCeefvepe&je yeve peeleer nw~
Deye GheMeevleke<eee keer iegCeesCeer efvepe&je kee eheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes GheMeevleke<eee Jeerlejeie emLe kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee

nw~~181~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie peevevee eeefnS leLee eneB
ceesnveere kece& kees es[kej Mes<e keceeX keer oesveeW iegCeesefCeeeW kes ieggCekeej mebyebOeer DeuheyenglJe keer eheCee kejveer
eeefnS, keeeWefke eneB GheMece YeeJe kees eehle ceesnveere kece& keer efvepe&je mebYeJe veneR nw~
Deye ke<eee#eheke keer iegCeesCeer efvepe&je kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleerCe& efkeee pee jne nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 182 mes 185

elegLeex ceneefOekeej: / 257

kemeeeKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~182~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGheMeevleke<eeeefefJeOeiegCeesCeglke=iegCekeejsYem$eeeCeeb #ehekeeCeeb JeeefLe&keveesve

SkelJeceeheVeeveeb efefJeOeiegCeesefCeiegCekeejes peIeveesefhe DemebKeeleiegCe:~
Mes<eb megieceb Jele&les~
mebeefle #eerCeke<eeeiegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

KeerCekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~183~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeceesnveereme yebOeesoemeJeeYeeJesve kece&evf epe&jeee: MeefejvevleiegCee Je=e

f ib elee YeJeleerelf e %eeleJeb~
mebeefle meeessefiekesJeefueiegCeesefCeefvepe&jeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeOeeheJeekesJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~184~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e heueesheceme DemebKeeleYeeiees iegCekeejes %eeleJe:~
kegle: ?
Ieeeflekece&#eesCe Jeef&leevevleiegCekece&efvepe&jCeheefjCeeceeled~
DeOegvee DeeesefiekesJeefueiegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

peesieefCejesOekesJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~185~~

met$eeLe&-

Gmemes ke<eee#eheke kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~~182~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-GheMeevleke<eee keer oesveeW iegCeeseCf eeeW mebyebOeer Glke= iegCekeej keer Dehes#ee JeeefLe&ke
vee mes DeYeso kees eehle ngS leerve #ehekeeW kee peIeve Yeer iegCeeseCf eiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~ Mes<e keLeve megiece nw~
Deye #eerCeke<eee keer iegCeesCeer efvepe&je kee eheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes #eerCeke<eee Jeerlejeie emLe kee iegCeeseCf eiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~~183~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke ceesnveere kes yebOe, Goe Je melJe kee DeYeeJe nes
peeves mes kece&efvepe&je keer Meefe DevevleiegCeer Je=efbiele nes peeleer nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye meeesiekesJeueer keer iegCeesCeer efvepe&je kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes DeOe:eJe=e kesJeueer mebele kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee nw~~184~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~

kewmes ?
keeeWekf e Ieeefleee keceeX kes #eerCe nes peeves mes kece& efvepe&je kee heefjCeece DevevleiegCeer Je=e
f kees eehle nes peelee nw~
Deye DeeesiekesJeueer keer iegCeesCeer efvepe&je kee eheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes eesieefvejesOe kejves Jeeues kesJeueer mebele kee iegCeesefCeiegCekeej DemebKeeleiegCee

nw~~185~~

258 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 186, 187

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeeesieefvejesOeke-DeeesiekesJeefueYeieJeleeb cenemebeleeveeb iegCeeseCf eefvepe&je hetJe&keefLelemeeesiekesJeefueYeieJeohes#eee DemebKeeleiegCee DeefOekee YeJeefle~

kegle: ?
mJeeYeeefJekelJeeled~
mebeefle leefJJeJejeroes keeuees mebKesppeiegCeeS mes[erS Sleme met$emeeLe&eheCeeLe Dees met$eeefCe YeCeefvle
eerYetleyeefuemetefjJeee&:~
DeOegvee meJe&mleeskekeeue: kemesefle eMveme Gejoelegkeecesve met$eceJeleee&les-

meJJelLeesJees peesieefCejesOekesJeefuemebpeomme iegCemesef[keeuees~~186~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeesieefvejesOeb kegJe&ved meeesiekesJeueer YeieJeeved DeeegJe&peeveeb kece&Ceeb eosMeceheke<e&

Goes mleeskeb ooeefle~ efleeremeceesmebKeeleiegefCeleceefOekeb ooeefle~ le=leereeeeb efmLeleew DemebKeeleiegCeb efveef#eheefle~
SJeb leeJeefVeef#eheefle eeJeovleceg&ntle~ leogheefjcemecees DemebKeeleiegCenerveb efveef#eheefle~ leees efJeMes<enerveb
eeJeoelceelceveesefle-mLeeheveeJeefuekeceeehle Fefle~ De$e eod iegCeesefCekece&eosMeefve#esheeOJeeveb lelmleeskeb,
meJe&peIeveevleceg&ntle&eceeCelJeeled~
mebeefle meeesiekesJeefueYeieJeodiegCeesefCeefvepe&jekeeueeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeOeeheJeekesJeefuemebpeomme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~187~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eesie efvejesOe kejves Jeeues-DeeesiekesJeueer YeieJevleeW-cenemebeleeW keer iegCeesCeer
efvepe&je hetJe&keefLele meeesiekesJeueer YeieJeeve keer Dehes#ee DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~
Ssmee keeeW nw ? keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~
Deeies leefJJeJejeroes keeuees mebKesppeiegCeeS mes[erS Fme ieeLeemet$e kes DeLe& kee keLeve kejves kes efueS eer
Yetleyeueer Deeeee& Deeies kee met$e kenWies~
Deye meJe&mleeskekeeue efkemekes neslee nw? Fme eMve kee Gej osves keer Fe mes met$e kee DeJeleej kejles nQmet$eeLe&-

eesieefvejesOe kesJeueer mebele kee iegCeesefCekeeue meyemes mleeske nw~~186~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eesieefvejesOe kejves Jeeues meeesiekesJeueer YeieJeeve Deeeg kees es[kej Mes<e

keceeX kes eosMeeW kee Deheke<e&Ce kej Goe ceW mleeske nesles nQ~ Gmemes efleere mecee ceW DemebKeeleiegCee nesles nQ~
Gmemes leermejer efmLeefle ceW DemebKeeleiegCee efveef#ehle kejles nQ~ Fme ekeej Devleceg&ntle& keeue leke efveef#ehle kejles nQ~
Gmemes Deeies kes mecee ceW DemebKeeleiegCes nerve eosMe efveef#ehle kejles nQ~ Deeies Deheveer-Deheveer DeeflemLeeheveeJeueer kees
veneR eehle nesves leke efJeMes<e nerve efveef#ehle kejles nQ~ eneB iegCeesefCe kece&eosMe efve#eshe kee DeOJeeve-keeue mleeske
nw, keeeWefke Jen meyemes peIeve-meyemes ese Devleceg&ntle& eceeCe nw~
Deye meeesiekesJeueer YeieJeeve keer iegCeesCeer efvepe&je kes keeue kee eceeCe efveefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes DeOe:eJe=e-meeesie kesJeueer mebele kee iegCeeseCf ekeeue mebKeeleiegCee nw~~187~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 188 mes 191

elegLeex ceneefOekeej: / 259

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeefhe GoeeefoiegCeesefCeece: hetJe&Jeled eheefeleJe:~

veJeefj hetJeexeiegCeesefCeeosMeefve#esheeOJeeveeled Sleme iegCeesCee: eosMeefve#esheeOJeeveb mebKeeleiegCeb~
kees iegCekeej: ?
mebKeelee: meceee Fefle %eeleJee:~
SJeb efleeremLeues oMe&veceesnesheMeecekeeoerveeb kesJeefueYeieJeleeb e iegCeesCeeriegCekeejefveheCelJesve $eeesoMemet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle #eerCeke<eeeeefoeefleveeb iegCeesefCeefvepe&jeeheCeeLe met$eveJekeceJeleee&les-

KeerCekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~188~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e kees iegCekeej: ? mebKeelee: meceee Fefle %eeleJee:~

kemeeeKeJeiemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~189~~

De$e kees iegCekeej: ? mebKeelee: meceee:~ De$e iegCeesCee: eosMeefve#esheece: mce=lJee keLeefeleJe:~

GJemeblekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~190~~

De$eeefhe iegCekeej: mebKeelemeceee %eeleJee:~

kemeeeGJemeeceemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~191~~

iegCekeej: mebKeelemeceee: keLeefeleJee:~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB hej Yeer Goeeefo iegCeesefCe kee ece henues kes ner meceeve kenvee
eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke henues kes iegCeesefCe eosMe efve#eshe kes DeOJeeve-keeue mes DeOe:eJe=e kesJeueer kes
iegCeesefCe eosMe efve#eshe kee keeue mebKeeleiegCee nw~
iegCekeej keee nw ?
iegCekeej mebKeele mecee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Fme ekeej efleere mLeue ceW oMe&veceesnveere kes GheMeeceke Deeefo SJeb kesJeueer YeieJevleeW keer iegCeesCeer
iegCekeej kee efveheCe kejves Jeeues lesjn met$e hetCe& ngS~
Deye #eerCeke<eeeeefo eefleeeW keer iegCeesCeer efvepe&je kes eheCe nsleg veew met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes #eerCeke<eee Jeerlejeie emLe kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~188~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej keee nw ? mebKeelemecee iegCekeej nw, Ssmee peevevee eeefnS~

Gmemes ke<eeeeW kee #eheCe kejves Jeeues cegevf eeeW kee iegCeeseCf ekeeue mebKeeleiegCee nw~~189~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCekeej keee nw ? iegCekeej mebKeele mecee nw~ eneB iegCeesefCe kes eosMe
efve#eshe ece kees mcejCe kejkes kenvee eeefnS~

Gmemes GheMeevleke<eee Jeerlejeie emLe kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~190~~

eneB Yeer iegCekeej mebKeelemecee peevevee eeefnS~

Gmemes ke<eeeesheMeeceke kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~191~~

iegCekeej mebKeele mecee kenvee eeefnS~

260 / eLece etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 192 mes 196

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

obmeCeceesnkeKeJeemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~192~~

iegCekeej: mebKeelemeceee %eeleJee: meefvle~

DeCebleeCegyebefOeefJemebpeesSblemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~193~~

iegCekeej: mebKeelemeceee: meefvle~

DeOeeheJeemebpeomme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~194~~

DeOe:eJe=emebele: mJemLeeveeeceemebele: SkeevleevegJe=deeefoefeeeefJejefnlemebele: Fefle SkeeLeex %eeleJe:~

mebpeoemebpeomme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~195~~

De$eeefhe iegCekeej: mebKeelemeceee: YeJeefvle~

obmeCeceesnGJemeeceemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~~196~~

iegCekeej: mebKeelemeceecee$ee: mevleerefle efveCexleJee:~
SJeb le=leeremLeues #eerCeke<eeeeefopeerJeeveeb iegCeesefCekeeuekeLevelJesve veJe met$eeefCe ieleeefve~

SJeb eLeceeetefuekee meceehlee~

Fefle eer<edKeb[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s SkeeoMeevLes YeeJeJesoveeefJeOeeveevegeesieejme
eLeceetefuekeeeeb ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeebleefebleeceefCeerkeeeeb
elegLex ceneefOekeejs eLeceesefOekeej: meceehle:~

Gmemes oMe&veceesn#eheke kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~192~~

iegCekeej mebKeele mecee nw~

Gmemes DevevleevegyebefOeefJemebeespeke kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~193~~

iegCekeej mebKeele mecee peevevee~

Gmemes DeOe:eJe=emebele kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~194~~

DeOe:eJe=emebele mJemLeeve Deeceemebele Deewj SkeevleevegJe=ef Deeefo efeeeDeeW mes jefnle mebele, Fve oesveeW
kee DeLe& Ske peevevee eeefnS~

Gmemes mebeleemebele kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~195~~

eneB Yeer iegCekeej mebKeele mecee nesles nQ~

Gmemes oMe&veceesnesheMeeceke kee iegCeesefCekeeue mebKeeleiegCee nw~~196~~

iegCekeej mebKeele mecee cee$e nw, Ssmee efveCe&e kejvee eeefnS~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW #eerCeke<eee Deeefo peerJeeW kes iegCeesCeer keeue kee keLeve kejves Jeeues veew met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej eLece etefuekee meceehle ngF&~
Fme ekeej eer <edKeC[eiece kes Jesoveeveeceke elegLe& KeC[ ceW ieejnJeW ebLe ceW
YeeJeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej keer eLece etefuekee ceW ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW elegLe&
ceneefOekeej ceW eLece DeefOekeej meceehle ngDee~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve

elegLeex ceneefOekeej: / 261

DeLe efleereeetefuekee
(JesoveeYeeJeefJeOeeveme)
(elegLe&ceneefOekeejevleie&le)

efleereesefOekeej:
cebieueeejCeced

#eevleeefooMeOece&me, eehlees kece&nevees~

efmeefkeevleeheleerved Jevos, Yekelee ueeskeeedemegemf Leleeved~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&lemehleceYeeJeJesoveevegeesieejs elegLe&x ceneefOekeejs
eoMeevegeesieeefleheeoveheje efleereeetefuekeeveecvee efleereesefOekeej: keLeles~ le$e leeJeled eoMemLeuew:
Skemehleeflemet$eeefCe meefvle~ De$e eLecemLeues Sees DeCegYeeie yebOepPeJemeeCe eoMeevegeesieveeceefveheCehejceefJeYeeieeeflesoeheCeeveece- eLeceevegeesieej Fleeefokeeefleheeokeb e met$e$eeb~ leovevlejb efleeremLeues
"eCeheJeCeoeS Fleeefovee mLeeveeheCeeveece efleereevegeesieejb eefleheeoveeLe met$eceskeb~ lelheeeled le=leeremLeues
DeblejheJeCeoeS Fleeefovee le=leereevlejeheCee efveheCeeLe met$eceskeb~ leoveg elegLe&mLeues keb[eheJeCeoeS
Fleeefovee keeb[keeheCeeveece-elegLee&vegeesieefveheCeeLe met$eceskeb~ lele: hejb hebecemLeues DeespepegcceheJeCeoeS FleeefohesCe DeespeegiceeheCeeveece hebeceevegeesieejmeteveeLe met$eceskeb~ leoveblejb <emLeues

DeLe efleere etefuekee

(JesoveeYeeJeefJeOeeve keer efleere etefuekee)

efleere DeefOekeej
cebieueeejCe
MueeskeeLe&-pees ueeske kes DeeYeeie hej megefmLele nQ, efmeefkeevlee kes heefle nQ, Ssmes efme YeieJevleeW kees
Gece #ecee Deeefo oMe OeceeX keer eeefhle nsleg leLee keceeX kees ve kejves nsleg cesje Jevove-vecemkeej nw~~1~~
Deye efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le meeleJeW YeeJeJesoveevegeesieej kes elegLe& ceneefOekeej
ceW yeejn DevegeesieeW kee eefleheeove kejves Jeeueer efleere etefuekee veece mes efleere DeefOekeej kene pee jne nw~ GmeceW
yeejn mLeueeW kes eje Fkenej met$e nQ~ GveceW mes eLece mLeue ceW Sees DevegYeeie yebOepPeJemeeCe Fleeefo kes eje
yeejn DevegeesieejeW kee veece efveheCe kejves Jeeues DeefJeYeeie eefleso eheCee veeceke eLece Devegeesieej
Fleeefo kee eefleheeove kejves Jeeues leerve met$e nQ~ leovevlej efleere mLeue ceW "eCeheJeCeoeS Fleeefo kes eje
mLeeveeheCee veece kes efleere Devegeesieej kee eefleheeove kejves Jeeuee Ske met$e nw~ lelheeeled le=leere mLeue ceW
Deblej heJeCeoeS Fleeefo kes eje le=leere DevlejeheCee kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e nw~ hegve: elegLe&
mLeue ceW keb[eheJeCeoeS Fleeefo kes eje keeC[ke eheCee veeceke elegLe& Devegeesieej kee efveheCe kejves
Jeeuee Ske met$e nw~ Gmekes yeeo hebece mLeue ceW DeespepegcceheJeCeoeS Fleeefohe mes DeespeegiceeheCee
veece kes hebece Devegeesieej kees yeleueeves nsleg Ske met$e nw~ leoveblej "s mLeue ceW eCeheJeCeoeS

262 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 197

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eCeheJeCeoeS FleeefohesCe <edmLeeveeheCee eheCeeLe SkeeoMemet$eeefCe Je#evles~ hegvee mehlecemLeues

nseeCeheJeCeoeS Fleeefomet$eceeoew ke=lJee DeOemlevemLeeveeheCee veece mehleceevegeesieej keLeveeLe
hebeoMemet$eeefCe meefvle~ lele: hejb DecemLeues mecee- eJeCeoeS Fleeefo met$eeefoefYe: meceeeheCee eefleheeoveeLe
<ees[Memet$eeefCe keLeefe<evles~ lelheeeled veJecemLeues Je=e
f eheCee efveheCeeLe JeefheJeCeoeS Fleeefo met$eeefovee
mehlemet$eeefCe efveheefe<evles~ hegvee oMecemLeues eJeceOeeheCeeefveheCeeeeb peJecepPeheJeCeoeS Fleeefovee
Skeb met$eb~ lele: hejb SkeeoMecemLeues hee&JemeeveeheCeekejCeeLe heppeJemeeCeheJeCeoeS Fleeefovee Skeb
met$eb~ Devevlejb eoMecemLeues DeuheyenglJeevegeesieejeefleheeoveeLe DehheheyengS efe Fleeefomet$eceeoew ke=lJee
$eeesoMemet$eeefCe Je#evles~ Fle$e efleereeteuf ekeeee: mecegoeeheeleefvekee metef elee YeJeefle~
mebeefle efleereetefuekeeeheCeeLe eerceodYetleyeefuemetefjJeexCe Gejmet$eceJeleee&les-

Sees DeCgeYeeieyebOepPeJemeeCeeCeheJeCeoeS lelLe FceeefCe yeejme DeCegeesieejeefCe~~197~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe FlegesvegYeeiemLeeveeveeb enCeb kele&Jeb~
keefeoeMebkeleskeLecevegYeeieyebOemLeeveeveecevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeevemeb%eeefmle ?
Deeeee&: meceeOees-

Fleeefohe mes <edmLeeveeheCee kees eefhele kejves nsleg ieejn met$e kenWies~ hegvee meeleJeW mLeue ceW
nseeCeheJeCeoeS Fleeefo met$e kees Deeefo ceW kejkes DeOemlevemLeeveeheCee veece kes meeleJeW Devegeesieej
kee keLeve kejves nsleg hevn met$e nQ~ Gmekes Deeies Dee"JeW mLeue ceW meceeheJeCeoeS Fleeefo met$eeW kes eje
mecee eheCee kee eefleheeove kejves nsleg meesuen met$e kenWies~ lelheeeled veJeceW mLeue ceW Je=efeheCee kee
efveheCe kejves nsleg JeefheJeCeoeS Fleeefo met$e kes eje meele met$e efveefhele kejWies~ hegvee oMeJeW mLeue ceW
eJeceOeeheCee kes efveheCe ceW peJecepPeheJeCeoeS Fleeefo Ske met$e nw~ Deeies ieejnJeW mLeue ceW
hee&JemeeveeheCee kes keLeve ceW heppJemeeCeheJeCeoeS Fleeefo Ske met$e nw~ Devevlej yeejnJeW mLeue ceW
DeuheyenglJe Devegeesieej kee eefleheeove kejves nsleg DehheyengS efe Fleeefo met$e kees Deeefo ceW kejkes lesjn met$e
kenWies~ Fme ekeej eneB efleere etefuekee keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye efleere eteuf ekee kee eheCe kejves nsleg eerceeved Yetleyeueer Deeeee&oJs e Gej met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

Fmekes Deeies DevegYeeieyebOeeOeJemeeve mLeeve keer eheCee kee DeefOekeej nw~ GmeceW es
yeejn Devegeesieej nQ~~197~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevegYeeieyebOe DeOeJemeevemLeeve Ssmee kenves hej DevegYeeiemLeeveeW kee enCe

kejvee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDevegYeeie yebOemLeeveeW keer DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve meb%ee kewmes mebYeJe nw?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 198

elegLeex ceneefOekeej: / 263

vew<e oes<e:, keeex keejCeesheeejsCe les<eeb mee meb%ee Gheheeles~

hegvejefhe DeeMebkeles-efkeceLe&ces<ee etefuekee Deeielee ?
Deeeee&osJe: meceeOeesDepeIeveeveglke=mLeeveeefve hetJeexes<eg ef$e<Jevegeesieejs<eg metefeleeefve ewJe ve eefheleeefve, les<eeb eheCeeLe&efceeb
etefuekeeielee, DeveLee DevegemeceevelJeemebieeled~
leefmceved eheefe<eceeCesefhe eoMe ewJeevegeesieejeefCe YeJeefvle, Deves<eecemebYeJeeled~
mebeefle les<eecevegeesejeCeeb veeceefveoxMeeLe met$eceJeleee&les-

DeefJeYeeieheef[soheJeCee eCeeJeCee DeblejheJeCee keb[eheJeCee

DeespepegcceheJeCee eCeheJeCee nseeCeheJeCee meceeheJeCee
JeefheJeCee peJecepPeheJeCee heppeJemeeCeheJeCee DehheeyengS efe~~198~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefJeYeeieeeflesoeheCeeceeoew ke=lJeeuheyenglJeheeleeoMeevegeesieejeCeeb veeceeefve keefLeleeefve~ le$e Skewkeefmceved DevegYeeieyebOemLeeves SleeJevleesefJeYeeieeeflesoe YeJevleerefle
%eeheveeLe&ceefJeYeeieeeflesoeheCee Deeieleeefmle~
De$e mLeeveeheCee efkeceLe&ceeielee ?
DevegYeeieyebOemLeeveeefve meJee&Ceefhe SleeJevlesJe YeJevleerefle %eeheveeLe mLeeveeheCee efveefheleeefmle~

en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke keee& ceW keejCe kee Gheeej kejves mes Gvekeer Jen meb%ee yeve peeleer nw~
hegve: Yeer keesF& Mebkee kejlee nwFme etefuekee kee DeJeleej efkemeefueS ngDee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQhenues leerve DevegeesieejeW ceW DepeIeve Deveglke= mLeeveeW keer metevee cee$e keer nw, eheCee veneR keer nw~ DeleSJe
Gvekeer eheCee kejves kes efueS Fme eteuf ekee kee DeJeleej ngDee nw, keeeWekf e DeveLee Devegemeceevelee kee emebie Deelee nw~
Gvekeer eheCee kejves hej Yeer yeejn ner Devegeesieej nesles nQ, keeeWefke Deewj otmejs DevegeesieejeW keer mebYeeJevee
veneR nw~
Gve DevegeesieejeW kee veece efveoxMe Deeies kes met$e eje kenles nQmet$eeLe&-

DeefJeYeeieeeflesoeheCee, mLeeveeheCee, DevlejeheCee, keeC[keeheCee,

DeespeegiceeheCee, <edmLeeveeheCee, DeOemlevemLeeveeheCee, meceeeheCee, Je=e
f eheCee,
eJeceOeeheCee, hee&JemeeveeheCee Deewj DeuheyenglJe, es yeejn Devegeesieej nQ~~198~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeefJeYeeie eefleso eheCee Deeefo ceW kejkes DeuheyenglJehee&vle yeejn

DevegeesieejeW kes veece kens nQ~ GveceW mes Ske-Ske DevegYeeieyebOe mLeeveeW ceW Fleves DeefJeYeeie eefleso nesles nQ, en
yeleueeves kes efueS Ge DeefJeYeeie eefleso eheCee keer ieF& nw~
Mebkee-mLeeveeheCee efkemeefueS keer ieF& nw ?
meceeOeeve-meYeer DevegYeeieyebOe mLeeve Fleves ner nesles nQ, en yeleueeves kes efueS mLeeve eheCee keer ieF& nw~

264 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 198

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DevlejeheCee efkeceLe&ceeielee ?
Skewkeme mLeeveme mebKeeleemebKeeleevevleeefJeYeeieeeflesowjvlejb ve YeJeleerefle, efkevleg meJe&peerJewjvevleiegCecee$eeefJeYeeieeeflesowjvlejefelJeeveb mLeeveceglheeles Fefle %eeheveeLe&cevlejeheCee meceeielee~
keeC[keeheCee efkeceLe&ceeielee ?
DebieguemeemebKeeleYeeie Skeb keeC[keb~ hegve: SkekeeC[keeceeCesve DevebleYeeieJe=e
f -DemebKeeleYeeieJe=e
f mebKeeleYeeieJe=e
f mebKeeleiegCeJe=e
f -DemebKeeleiegCeJe=e
f -DevebleiegCeJe=er: ke=lJeeJeueeskeeceeves meJe&Je=ees efvejee
YeJevleerefle %eeheveeLe&ceeielee keeC[keeheCesefle~
DeespeegiceeheCee efkeceLe&ceeielee ?
meJee&efCe DevegYeeiemLeeveeefve meJee&efJeYeeieeeflesoe Jeie&Cee: mhe&keeefve keeC[keeefve e ke=leegiceevesJesefle
%eeheveeLe&ceespeegiceeheCee meceeeelee~
<edmLeeveeheCee efkeceLe&ceeielee ?
DevebleYeeieJe=e
f mLeeves<eg Je=e
f Yeeienej: meJe&peerJejeefMe:, DemebKeeleYeeieJe=e
f mLeeves<eg Je=e
f YeeienejesmebKeelee
ueeskee:, mebKeeleYeeieJe=efmLeeves<eg Je=efYeeienej: Glke=mebKeeleb, mebKeeleiegCeJe=efmLeeves<eg Je=efiegCekeej:
Glke=mebKeeleb, DemebKeeleiegCeJe=efmLeeves<eg Je=efiegCekeejesmebKeelee ueeskee:, DevevleiegCeJe=efmLeeves<eg
Je=efiegCekeej: meJe&peerJejeefMeYe&Jeleerefle %eeheveeLe <edmLeeveeheCee Deeieleeefmle~
DeOe:mlevemLeeveeheCee efkeceLe&ceeielee ?

Mebkee-DevlejeheCee efkemeefueS keer ieF& nw ?

meceeOeeve-Ske-Ske mLeeve kee mebKeele, DemebKeele Je Devevle DeefJeYeeieeeflesoeW kes eje Devlej
veneR neslee, efkevleg meye peerJeeW mes DevevleiegCes DeefJeYeeieeeflesoeW mes Devlej kees eehle neskej otmeje mLeeve GlheVe
neslee nw, en yeleueeves kes efueS Devlej eheCee keer ieF& nw~
Mebkee-keeC[keeheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e Ske keeC[ke neslee nw~ hegve: Ske keeC[ke kes eceeCe mes
DevevleYeeieJe=e
f , DemebKeeleYeeieJe=e
f , mebKeeleYeeieJe=e
f , mebKeeleiegCeJe=e
f , DemebKeeleiegCeJe=e
f Deewj DevevleiegCeJe=e
f
Fve Je=efeeW kees kejkes osKeves hej Jes efveje nesleer nQ, en yeleueeves kes efueS keeC[keeheCee DeeF& nw~
Mebkee-Deespe egiceeheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-meye DevegYeeiemLeeve, meye DeefJeYeeieeefleso, Jeie&CeeSb, mheOe&ke Deewj keeC[ke ke=leegice ner
nesles nQ, en yeleueeves kes efueS Ge eheCee DeeF& nw~
Mebkee-<edmLeeve eheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-DevevleYeeieJe=ef kes mLeeveeW ceW Je=ef kee Yeeienej meJe&peerJejeefMe nw, DemebKeeleYeeieJe=ef kes
mLeeveeW ceW Je=ef kee Yeeienej DemebKeele ueeske nw, mebKeeleYeeieJe=ef kes mLeeveeW ceW Je=ef kee Yeeienej Glke=
mebKeele nw, mebKeeleiegCeJe=ef kes mLeeveeW ceW Je=ef kee iegCekeej Glke= mebKeele nw, DemebKeeleiegCeJe=ef kes mLeeveeW
ceW Je=ef kee iegCekeej DemebKeele ueeske nw leLee DevevleiegCeJe=ef kes mLeeveeW ceW Je=ef kee iegCekeej meJe& peerJejeefMe nw,
en yeleueeves kes efueS <edmLeeve eheCee DeeF& nw~
Mebkee-DeOemlevemLeeveeheCee efkemeefueS DeeF& nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 198

elegLeex ceneefOekeej: / 265

keeC[kecee$eevevleYeeieJe=er: ielJee DemebKeeleYeeieJe=efYe&Jeefle, keeC[kecee$eemebKeeleYeeieJe=erie&lJee

mebKeeleYeeieJe=e
f Ye&Jeefle, keeC[kecee$emebKeeleYeeieJe=erie&lJee mebKeeleiegCeJe=e
f Ye&Jeefle, keeC[kecee$emebKeeleiegCeJe=erie&lJee DemebKeeleiegCeJe=efYe&Jeefle, keeC[kecee$eemebKeeleiegCeJe=erie&lJee DevebleiegCeJe=efYe&Jeefle Fefle
%eeheveeLe&efceeb eheCeeielee~
meceeeheCee efkeceLe&ceeielee ?
SleevevegYeeieyebOemLeeveeefve peIevesve Felkeeueb yeOevles Glke=sve SleeJelkeeueefceefle %eeheveeLe&ecf eeb meceeeheCee
meceeielee~
Je=efeheCee efkeceLe&ceeielee: ?
DevegYeeieyebOemLeeves<eg DevebleJe=efneveew Deeefob ke=lJee Je=efneve: <e[sJe YeJeefvle~ Sleemeeb yevOekeeuees
peIeveeslke=sve SleeJeeved YeJeleerefle %eeheveeLe&efceeb Je=efeheCee meceeielee~
eJeceOeeheCee efkeceLe&ceeielee ?
DevevleiegCeJe=ew keeueeJeceOeme DeeefoYetl& JeevevleiegCeneveew meceehleself e %eeheveeLe&ecf eeb eheCee meceeieleeefmle~
hee&JemeeveeheCee efkeceLe&ceeielee ?
meJe&meceemLeeveeveeb hee&JemeevecevevleiegCemeesheefj DevebleiegCeb YeefJe<eleerelf e hee&Jemeeveb peeleefceefle meteveeLe&ecf eeb
eheCee meceeieleeefmle~
DeuheyenglJeevegeesieejb efkeceLe&ceeieleefceefle esled ?

meceeOeeve-keeC[ke eceeCe DevevleYeeieJe=efeeB nesves hej DemebKeeleYeeieJe=ef nesleer nw, keeC[ke eceeCe
DemebKeeleYeeieJe=efeeB nesves hej mebKeeleYeeieJe=ef nesleer nw, keeC[ke eceeCe mebKeeleYeeieJe=efeeB nesves hej
mebKeeleiegCeJe=ef nesleer nw, keeC[keeceeCe mebKeeleiegCeJe=efeeB nesves hej DemebKeeleiegCeJe=ef nesleer nw leLee
keeC[ke eceeCe DemebKeeleiegCeJe=efeeB nesves hej DevevleiegCeJe=ef nesleer nw, en efoKeueeves kes efueS Ge eheCee
DeeF& nw~
Mebkee-mecee eheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-es DevegYeeieyebOemLeeve peIevehe mes Fleves keeue leke yebOeles nQ Deewj Glke= he mes Fleves
keeue leke yebOeles nQ, en yeleueeves kes efueS mecee eheCee DeeF& nw~
Mebkee-Je=efeheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-DevegYeeieyebOemLeeveeW ceW DevevleYeeieJe=ef Deewj DevevleYeeieneefve ueskej Je=efeeB Je neefveeeB n
ner nesleer nQ, Fvekee yebOekeeue peIeve Je Glke= he mes Flevee nw, en yeleueeves kes efueS Je=efeheCee DeeF& nw~
Mebkee-eJeceOeeheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-DevevleiegCeJe=ef ceW keeueeJeceOe kee eejbYe neskej Jen DevevleiegCeneefve ceW meceehle neslee nw,
en yeleueeves kes efueS eJeceOeeheCee DeeF& nw~
Mebkee-hee&JemeeveeheCee efkemeefueS DeeF& nw ?
meceeOeeve-meye mecee mLeeveeW kee hee&Jemeeve DevevleiegefCele kes Thej DevevleiegCee nesiee, leye hee&Jemeeve
neslee nw, en yeleueeves kes efueS hee&Jemeeve eheCee DeeF& nw~
Mebkee-DeuheyenglJe Devegeesieej efkemeefueS Deeee nw ?

266 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 199

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Skeefmceved <edmLeevesvevleiegCeJe=deeefomLeeveeveeb mleeskeyenglJeeheCeeLe&efceocevegeesieejceeieleb~

Sleod osMeeceMe&keb met$eb Jele&les, lesve yebOemeceglheefekenlemeceglheefeke-nlenlemeceglheefekemLeeves<eg ef$e<Jeefhe
Sleeefve eoMeevegeesieejeefCe eheefeleJeeefve~
le$e leeJeod yebOemLeeves<eg SleevevegeesieejeefCe YeefCe<evleeeee&osJee:~
kegle: ?
yebOeeled meJeeslheefeoMe&veeefoefle efveesleJeb~
DeOegvee eLeceeheCeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeefJeYeeieheef[soheJeCeoeS Skekeskekeefcn eCeefcn kesJeef[ee

DeefJeYeeieheef[soe ? DeCeblee DeefJeYeeieheef[soe meJJepeerJesefn DeCebleiegCee,
SJeefoee DeefJeYeeieheef[soe~~199~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebeefle peIeveevegYeeieyebOemLeeveceeefele DeefJeYeeieeeflesoeceeCeeheCee efeeles~

keesvegYeeiees veece ?
Deeveeceefhe kece&Ceeb peerJeeosMeeb eeveesveevegiecevenslegheefjCeeceesvegYeeieesefmle~
eke=eflejvegYeeie: efkeVe YeJeefle ?

meceeOeeve-Ske <edmLeeve ceW DevevleiegCeJe=ef Deeefo mLeeveeW kes DeuheyenglJe keer eheCee kejves kes efueS
DeuheyenglJe Devegeesieej Deeee nw~
en osMeeceMe&ke met$e nw DeleSJe yebOemeceglheefeke, nlemeceglheefeke Deewj nlenlemeceglheefeke Fve leerveeW ner
mLeeveeW ceW Fve yeejn DevegeesieejeW keer eheCee kejveer eeefnS~ GveceW henues yebOemLeeveeW ceW Fve DevegeesieejeW kees
Deeeee&osJe kenWies~
eMve-keeeW kenWies ?
keeeWefke yebOe mes melJe keer Glheefe osKeer peeleer nw, Ssmee efveee kejvee eeefnS~
Deye eLece eheCee kes efveheCe nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DeefJeYeeieeefleso eheCee kee ekejCe nw-Ske-Ske mLeeve ceW efkeleves DeefJeYeeie

eefleso nesles nQ ? Devevle DeefJeYeeieeefleso nesles nQ, pees meye peerJeeW mes Devevle iegCes nesles
nQ, Fleves DeefJeYeeieeefleso nesles nQ~~199~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deye peIeve DevegYeeieyebOemLeeve kee Deeee ueskej DeefJeYeeieeeflesoeW kes

eceeCe keer eheCee kejles nQ~
Mebkee-DevegYeeie efkemes kenles nQ ?
meceeOeeve-Dee"eW keceeX Deewj peerJeeosMeeW kes hejmhej ceW DevJee (Skehelee) kes keejCeYetle heefjCeece
kees DevegYeeie kenles nQ~
Mebkee-eke=efle DevegYeeie keeeW veneR nesleer nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 199

elegLeex ceneefOekeej: / 267

ve YeJeefle, efkebe-eesieeoglheeceeveeke=lee: ke<eeeeoglheefeefJejesOeeled~ve e efYeVekeejCeeveeb keeee&CeeceskelJeb

efJeeefle<esOeeled~ efkebe-DevegYeeieJe=e
f : eke=efleJe=ew efveefceee, lemeeb cenvleeb meleeb eke=eflekeee&me De%eeveeefokeme
lemceeVe eke=eflejvegYeeie Fefle ie=nerleJeb~
keefeoeMebkelesDeveesveb mheMe&nls egiegCemeevegYeeielJes meefle GoeeJeefuekeeeeb efmLeleeosMeeeeCeeceglke=evegYeeieeYeeJe: emepeles
Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesSleVeeMebkeveereb, efmLeefle#eesCe DeveesvemheMe&#eeme efveeceeveghehees:~
le$e Skeefmceved hejceeCeew ees peIevesveeJeefmLeleesvegYeeiemleme DeefJeYeeieeeflesoe Fefle meb%ee~ mLeeves
peIevesveeJeefmLeleevegYeeieme DeefJeYeeieeeflesomeb%ee veeefmle, le$e efveefJe&keuhelJeeYeeJeeled~ hegve SlesveeefJeYeeieeeflesoeceeCesve peIeveevegYeeiemLeeves ke=les meJe&peerJewjvevleiegCecee$ee DeefJeYeeieeeflesoe YeJeefvle~
le$e leeJeod JeeefLe&keveeceeefele eodpeIevemLeeveb lemeeefJeYeeieeeflesoeveeceJemLeeveece Geles~ leeLeevewieceveeceeefele eod peIeveevegYeeiemLeeveb leme meJe&hejceeCeghebgpeb Ske$eerke=le mLeeheefelJee le$e
cevoevegYeeiehejceeCebg ie=nerlJee JeCe&iebOejmeeved cegkelJee mheMe ewJe yegdee ie=nerlJee leme e%eee so: kele&Jees
eeJeod efJeYeeieJeefpe&leeefleso1 Fefle~ lemeeefvleceKeb[me Deseme DeefJeYeeieeefleso Fefle meb%ee Jele&les~

meceeOeeve-veneR nesleer nw, keeeWefke eke=efle eesie kes efveefcee mes GlheVe nesleer nw, DeleSJe Gmekeer ke<eee mes
Glheefe nesves ceW efJejesOe Deelee nw~ efYeVe keejCeeW mes GlheVe nesves Jeeues keeeeX ceW Skehelee veneR nes mekeleer, keeeWefke
Fmekee efve<esOe nw~ otmejer yeele, DevegYeeie keer Je=ef eke=efle keer Je=ef ceW efveefcee nesleer nw, keeeWefke Gmekes yengle nesves
hej eke=efle kes keee&he De%eeveeefo keer Je=ef osKeer peeleer nw~ Fme keejCe mes eke=efle DevegYeeie veneR nes mekeleer, Ssmee
eneB peevevee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwhejmhej mheMe& kes nslegYetle iegCe kees eefo DevegYeeie mJeerkeej efkeee peelee nw, lees GoeeJeefue ceW efmLele eosMeeeeW
kes Glke= DevegYeeie kes DeYeeJe kee emebie Deelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQSsmeer DeeMebkee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke efmLeefle kes #ee mes hejmhej mheMe& kee DeYeeJe neslee nw, Ssmee
efveece veneR yevelee nw~
Ske hejceeCeg ceW pees peIevehe mes DeJeefmLele DevegYeeie nw, Gmekeer DeefJeYeeieeefleso meb%ee nw~ mLeeve ceW
peIevehe mes DeJeefmLele DevegYeeie keer DeefJeYeeieeefleso meb%ee veneR nw, keeeWefke JeneB efveefJe&keuhehelee veneR
GheueyOe nesleer~ hegve: Fme DeefJeYeeieeefleso kes eceeCe mes peIeve DevegYeeiemLeeve kee efJeYeeie kejves hej JeneB meye
peerJeeW mes DevevleiegCes DeefJeYeeieeefleso nesles nQ~
eneB meJe&eLece JeeefLe&ke vee kee Deeee kejkes pees peIeve mLeeve nw, Gmekes DeefJeYeeieeeflesoeW kes
DeJemLeeveece kees kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwvewiecevee kee Deeee kejkes pees peIeve DevegYeeiemLeeve nw, Gmekes meye hejceeCegDeeW kes mecetn kees Skeef$ele
kejkes mLeeefhele kejW~ efhej GveceW mes meJe&cevo DevegYeeie mes mebege hejceeCeg kees enCe kejkes JeCe&, iebOe Deewj jme
1. heefjsoes hee"esefmle, efhheCeebleg Deeeleew peeJe efJeYeeieheef[.....................~

268 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 199

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hegvemlesve eceeCesve meJe&mheMe&Keb[s<eg KeefC[les<eg meJe&peerJewjvevleiegCee: meJee&keeMeeosMewjefhe DevebleiegCee

DeefJeYeeieeeflesoe ueYevles~ les<eeb meJex<eeceefhe Jeie& Fefle meb%ee~
me e mebdee Devevleesefhe meved De (8) Fefle ie=nerleJe:~ hegvemleefmceved SJe hejceeCeghegbpes
lelmeMeefleerehejceeCegb ie=nerlJee lelmheMe&me hetJe&efceJe e%eee soves ke=les De$eeefhe leeJevleewJeeefJeYeeieeeflesoe
ueYevles~
De$e keefeoenDeseme hejceeCees: keLeb so: efeeles ?
Deeeee&: een:vew<e oes<e:, leme JecesJe Deseb ve iegCee: Fefle DeYegheieceeled~
hegve: keefeoeMebkeleshejceeCegiegCeeveeb Je=efnevees: mevlees: hejceeCeglJeb keLeb ve efJeOeles ?
Deeeee&: meceeOeesvewleod JeeJeb, Jelees Je=efneveYeeJeb eleerle leme hejceeCeglJeeYegheieceeled~ S<ees efleerees Jeieexvevleesefhe
meved meb ee Demeb K e: het J eex eJeie& m heMex mLeeheef eleJe: (88)~ Sles v e eces C e ieg C es v e
hetJeexehejceeCegmeMewkewkehejceeCebg ie=nerlJee les<eeb les<eeb ie=nerlehejceeCetveeb mheMe&me DeefJeYeeieeeflesos ke=les Skewkees
Jeie&: Glheeles~ SJeb leeJelkele&Jeb eeJeod peIevehejceeCeJe: meJex efveefo& e Fefle~ SJeb ke=les DeYeJeefmeefkewjvevleiegCee:

kees es[kej kesJeue mheMe& kee ner yegef mes enCe kej Gmekee efJeYeeie jefnle so nesves leke e%ee kes eje so
kejvee eeefnS~ Gme veneR soves eesie Debeflece KeC[ keer DeefJeYeeieeefleso meb%ee nw~
heeeled Ge eceeCe mes meye mheMe& KeC[eW kes KeefC[le kejves hej meye peerJeeW mes DevevleiegCes meye DeekeeMeeosMeeW
mes Yeer DevevleiegCes DeefJeYeeieeefleso eehle nesles nQ~ Gve meYeer keer Jeie& en meb%ee nw~
Gmekee eceeCe Devevle neskej Yeer mebef ceW Dee" (8) Ssmee enCe kejvee eeefnS~ hegve: Gmeer hejceeCeghegbpe
ceW Gmekes meMe otmejs hejceeCeg kees enCe kej Gmekes mheMe& kes henues kes meceeve e%ee kes eje eefleso kejves hej
eneB Yeer Gleves ner DeefJeYeeieeefleso GheueyOe nesles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwveneR efoves eesie hejceeCeg kee so kewmes efkeee pee mekelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWekf e Gmekee kesJeue Je ner Dese nw, iegCe veneR, Ssmee mJeerkeej efkeee ieee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwhejceeCeg kes iegCeeW ceW Je=ef SJeb neefve nesves hej Gmekee hejceeCeghevee kewmes efJejesOe kees veneR eehle nesiee ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Je keer Dehes#ee Je=ef Je neefve kes DeYeeJe kee Deeee ueskej
Gmekee hejceeCeghevee mJeerkeej efkeee ieee nw~ en efleere Jeie& Devevle neslee ngDee Yeer mebef ceW Dee"
mebKeehe nw~ Fmes hetJe& Jeie& kes heeme ceW mLeeefhele kejvee eeefnS~ 88~ Fme ece mes iegCe keer Dehes#ee hetJe&
hejceeCeg kes meMe Ske-Ske hejceeCeg kees ueskej Gve enCe efkees iees hejceeCegDeeW ceW efmLele mheMe& kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 199

elegLeex ceneefOekeej: / 269

efmeeveecevevleYeeiecee$ee Jeiee& ueyOee YeJeefvle~ les<eeb eceeCeb mebdee SJeb (8888)~ Sles<eeb meJex<eeceefhe
JeeefLe&keveesJeuebefyeles Jeie&Cee Fefle meb%ee~
De$e keefeoenkeLeb Jeiee&Ceeb Jeie&Cee Fefle JeheosMe: ?
Deeeee&: een-vewleod, Jeie&Jeie&CeeesYexoesheuebYeeled~ Jeiee&Ceeb mecetnes Jeie&Cee, les<eeb ewJeemecetnes Jeie&:~
Jeie&Cee Skee, Jeiee& Devevlee:~ lemceeVe les<eeceskelJeefceefle~
SleeJevcee$eJeie&Cee ie=nerlJee peIevemLeeveme Skeb peIevemhe&keb YeJeefle~
keLeb mhe&kemeb%ee ?
ecesCe mhe&les Je&les Fefle mhe&keced~
Sleme keLeceskelJeced ?
DevleefjlJee Je=dee DevegheuebYeeled~
Feb DeefJeYeeieeeflesoeheCee ef$eefJeOeeefmle-Jeie&CeeeheCee, mhe&keeheCee, DeblejeheCee eself e~
le$e Jeie&CeeeheCee Deefhe ef$eefJeOee-eheCee-eceeCeeuheyenglJeeefve e~ eheCee megiecee, DeefJeYeeieeeflesoeheCeeeeewJe Jeie&Ceemebe%f eleeefJeYeeieeeflesoeveeceefmlelJeefmes:~ le$e eceeCecegeles~ leeLee-Devevlee Jeie&Cee

DeefJeYeeieeefleso kejves hej Ske-Ske Jeie& GlheVe neslee nw~ Fme efeee kees peIeve iegCe Jeeues meye
hejceeCegDeeW kes meceehle nesves leke kejvee eeefnS~ Ssmee kejves hej DeYeJeeW mes DevevleiegCes Deewj efmeeW kes
DevevleJeW Yeeie eceeCe Jeie& eehle nesles nQ~ Gvekee eceeCe mebef ceW Fme ekeej nw 8888~ Fve meYeer keer
JeeefLe&kevee kee DeJeuecyeve kejves hej Jeie&Cee meb%ee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwJeieeX keer Jeie&Cee meb%ee kewmes nes mekeleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeSsmee veneR nw, keeeWefke Jeie& Deewj Jeie&Cee ceW Yeso GheueyOe neslee nw~ JeieeX kes mecetn kee veece Jeie&Cee nw Deewj
GvneR kes Demecetn kee veece Jeie& nw~ Jeie&Cee Ske nesleer nw, hejvleg Jeie& Devevle nesles nQ~ Fme keejCe Jes oesveeW Ske veneR
nes mekeles nQ~
Fleveer cee$e Jeie&CeeDeeW kees enCe kej peIevemLeeve kee Ske peIeve mhe&ke neslee nw~
Mebkee-mhe&ke meb%ee kewmes nw ?
meceeOeeve-ece mes pees mheOee& kejlee nw, DeLee&led ye{lee nw Jen mhe&ke nw~
Mebkee-FveceW Skehevee kewmes nw ?
meceeOeeve-keeeWefke GmeceW Devlej oskej Je=ef veneR GheueyOe nesleer, Dele: Jen Ske nw~
Jen DeefJeYeeieeeflesoeheCee leerve ekeej keer nw-Jeie&CeeeheCee, mhe&keeheCee Deewj DevlejeheCee~
GveceW mes Jeie&CeeeheCee Yeer leerve ekeej keer nw-eheCee, eceeCe Deewj DeuheyenglJe~ FveceW mes eheCee veecekeer
Jeie&Cee megiece nw, keeeWefke DeefJeYeeieeeflesoeW keer eheCee kejves mes ner Jeie&Cee meb%ee Jeeues DeefJeYeeieeeflesoeW kee
DeefmlelJe efme neslee nw~
Deye eceeCe kee keLeve kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw-Jeie&CeeSB Devevle nQ, pees DeYeJeefmeeW mes

270 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 199

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeYeJeefmeef-kewjvevleiegCee: efmeecevevleYeeiecee$ee:~
eceeCeeheCee ielee~
DeuheyenglJecegeles~ meJe&mleeskee peIeveeeeb Jeie&Ceeeeb DeefJeYeeieeeflesoe, Glke=eee Jeie&Ceeee
DeefJeYeeieeeflesoe DevebleiegCee:~
kees iegCekeej: ?
DeYeJeefmeefkewjvevleiegCe: efmeeveecevevleYeeiecee$e:~
kegle: ?
ejcemeceemet#cemeebhejeefekepeIeveyebOeenCeeled le$eeJeefmLelemhe&keevlejesheuebYeeled~ DepeIeveeveglke=Jeie&CeeefJeYeeieeeflesoe DevebleiegCee:~
kees iegCekeej: ?
DeYeJeefmeefkewjvevleiegCe: efmeeveecevevleYeeiecee$e:~ S<ee eheCee SkeesefCeceeefele ke=lee, DeveLee
Glke=-Jeie&Ceehes#eee DepeIeveeveglke=Jeie&Ceeeeb DevebleiegCelJeeveghehees:~
mebeefle mhe&keeheCeeefhe ef$eefJeOee-eheCeeeceeCeceuheyenglJeb esefle~ eheCee megiecee, DeefJeYeeieeefleso-eheCeee ewJe eefhelelJeeled~ mebeefle mhe&keeveeb eceeCecegeles- DevevleeefYeJe&ie&CeeefYe: meJe&$eeJeefmLelemebKeeefYejskeb mhe&keb YeJeefle~ leeefve e peIeveyebOemLeeves DeYeJeefmeefkewjvevleiegCeeefve efmeeveecevevleYeeiecee$eeefCe~ eceeCeb ieleb~

DevevleiegCee nQ Deewj efmeeW kes DevevleJeW Yeeie cee$e nQ~

eceeCe eheCee meceehle ngF&~
Deye DeuheyenglJe kenles nQ-peIeve Jeie&Cee ceW DeefJeYeeieeefleso meyemes mleeske nQ~ Gvemes Glke= Jeie&Cee
ceW DeefJeYeeieeefleso DevevleiegCes nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-DeYeJeefmeeW mes DevevleiegCee Deewj efmeeW kes DevevleJeW Yeeie cee$e iegCekeej nw~
Ssmee keeeW nw ? Fmekee keejCe en nw efke eneB Deefvlece meceeJeleea met#cemeechejeefeke kes peIeve yebOe kee
enCe kejves mes JeneB DeJeefmLele mhe&ke kee Devlej GheueyOe neslee nw~ Gvemes DepeIeveeveglke= Jeie&Cee ceW
DeefJeYeeieeefleso DevevleiegCes nw~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-DeYeJeefmeeW mes DevevleiegCee Deewj efmeeW kes DevevleJeW Yeeie cee$e iegCekeej nw~ en eheCee Ske
esefCe kee Deeee kejkes keer ieF& nw, keeeWefke Fmekes efyevee Glke= Jeie&Cee keer Dehes#ee DepeIeveeveglke= Jeie&Cee ceW
DevevleiegCelJe veneR yeve mekelee nw~
mhe&keeheCee Yeer leerve ekeej keer nw-eheCee, eceeCe Deewj DeuheyenglJe~ GveceW mes eheCee megiece
nw, keeeWefke DeefJeYeeieeeflesoeheCee mes ner Gmekeer eheCee nes peeleer nw~ Deye mhe&keeW kee eceeCe kenles nQ~
meJe&$e DeJeefmLele mebKee Jeeueer Devevle Jeie&CeeDeeW mes Ske mhe&ke neslee nw~ Jes peIeve yebOemLeeve ceW DeYeJeefmeeW
mes DevevleiegCes Je efmeeW kes DevevleJeW Yeeie cee$e nesles nQ~
eceeCe meceehle ngDee~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 199

elegLeex ceneefOekeej: / 271

DeuheyenglJecegeles-meJe&mleeskee: peIeveeefJeYeeieeeflesoe:~ Glke=eefJeYeeieeeflesoe DevebleiegCee:~

DepeIeveeveglke=mhe&keeveeceefJeYeeieeeflesoe DevebleiegCee:~
kees iegCekeej: ?
DeYeJeefmeefkewjvevleiegCe: efmeeveecevevleYeeiecee$e:~
mhe&keeheCee ielee~
DevlejeheCee ef$eefJeOee-eheCee-eceeCeceuheyenglJeb esefle~ eheCee megiecee, yengmhe&keeheCeeeeewJeevlej-meeefmlelJeefmes:~ ve eevlejsCe efJevee efleereeefomhe&keeveeb mebYeJe:, efJejesOeeled~
eceeCecegeles-meJe&peerJewjvevleiegCecee$ewjefJeYeeieeeflesowjskewkeb mhe&keevlejb YeJeefle~
eceeCeeheCee ielee~
DeuheyenglJeb veeefmle, peIevemLeevemeJe&mhe&keeveeb meMelJeesheuebYeeled~
mebeefle DeefJeYeeieeeflesoeOeejYetlehejceeCeJeesefhe DeefJeYeeieeeflesoe YeCevles, DeeOeejs DeeOeseesheeejeled~
lele: eosMeeheCeeefhe DeefJeYeeieeeflesoeheCee Fefle ke=lJee De$e peIevemLeeves eosMeeheCeeb keefj<eefvle~
leeLee-De$e <e[vegeesieejeefCe-eheCee eceeCeb esefCe: DeJenejes YeeieeYeeieceuheyenglJeb esefle~ efMelehebeeMeled
Deeefob ke=lJee eeJeVeJe Fefle mebdeeb mLeeheefelJee Slemee: Gheefj yeeuepeveevegeneLe <e[vegeesieejeefCe YeCeefvle
Deeeee&osJee:~
Sles<eeb efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~

Deye DeuheyenglJe kenles nQ-peIeve mhe&ke kes DeefJeYeeieeefleso meyemes mleeske nQ~ Gvemes Glke= mhe&ke
kes DeefJeYeeieeefleso DevevleiegCes nQ~ Gvemes DepeIeveeveglke= mhe&keeW kes DeefJeYeeieeefleso DevevleiegCes nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-DeYeJeefmeeW mes DevevleiegCee Deewj efmeeWs kes DevevleJeW Yeeie cee$e iegCekeej nw~
mhe&keeheCee meceehle ngF&~
Devlej eheCee leerve ekeej keer nw-eheCee, eceeCe Deewj DeuheyenglJe~ FveceW eheCee megiece nw,
keeeWefke yengmhe&keeW keer eheCee mes ner Devlej kee DeefmlelJe efme neslee nw~ Devlej kes efyevee efleere Deeefo
mhe&keeW keer mebYeeJevee veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw~
eceeCe kenles nQ-meye peerJeeW mes DevevleiegCes DeefJeYeeieeeflesoeW mes Ske-Ske mhe&ke kee Devlej neslee nw~
eceeCe eheCee meceehle ngF&~
DeuheyenglJe veneR nw, keeeWefke peIeve mLeeve kes meye mhe&ke meceeve heees peeles nQ~
Deye DeefJeYeeieeeflesoeW kes DeeOeejYetle hejceeCeg Yeer DeefJeYeeieeefleso kens peeles nQ, keeeWefke DeeOeej ceW
DeeOese kee Gheeej neslee nw~ FmeefueS eosMeeheCee kees Yeer DeefJeYeeieeeflesoeheCee ceevekej eneB peIeve
mLeeve ceW eosMeeheCee kenles nQ~
Jen Fme ekeej nw-eneB n Devegeesieej nQ-eheCee, eceeCe, esefCe, DeJenej, YeeieeYeeie Deewj
DeuheyenglJe~ oes meew hheve mes ueskej veew leke mebef ceW mLeeefhele kej Fmekes Thej De%eeveer peveeW kes DevegeneLe&
Deeeee&osJe n DevegeesieejeW kees kenles nQ~
Fvekee efJemle=le JeCe&ve OeJeueeerkee ceW osKevee eeefnS~

272 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 200

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb eLecemLeues eoMeevegeesieejveeceefYejefJeYeeieeeflesoeheCeekeLevelJesve met$e$eeb ieleced~

DeOegvee mLeeveeheCeeeheCeeLe eMveesejhesCe met$eceJeleee&les Deeeee&osJesve-

"eCeheJeCeoeS kesJeef[eeefCe eCeeefCe ? DemebKesppeueesieeCeeefCe

SJeef[eeefCe eCeeefCe~~200~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSkepeerJes Skeefmceved mecees ees Meles kecee&vegYeeiemlelmLeeveb veece~ lee mLeeveb

efefJeOeb-DevegYeeieyebOemLeeveb DevegYeeiemeJemLeeveb eself e~ le$e eo yebOesve efve<heVeb leod yebOemLeeveb veece~ hetJe&yevOeevegYeeies
Ieeleefe<eceeves eod yebOeevegYeeiesve meMeb YetlJee heleefle leoefhe yebOemLeevecesJe, lelmeMeevegYeeieyebOeesheuebYeeled~
eod Ieeleefe<eceeCeb DevegYeeiemLeeveb yebOeevegYeeiemLeevesve meMeb ve YeJeefle, efkevleg yebOemeMeeebke-GJekeeesce&Oes DeOemleveesJekeeovevleiegCeb GheefjceeebkeeovevleiegCenerveb YetlJee efleefle, leovegYeeiemeJekece&mLeeveb veece~
hegve: DevegYeeieyebOemLeeveeefve meJekece&mLeeveeefve e DemebKeeleueeskecee$eeefCe YeJeefvle~ De$eevegYeeieyebOemLeeveb
meJekece&mLeeveb esleges SkepeerJesJeefmLele kece&hejceeCeg<eg e Glke=evegYeeiemeefnlekece&hejceeCeg: me: ewJe mLeeveb,
efYeVehejceeCeg-efmLeleevegYeeieeveeb Deefhe&lehejceeCegefmLeeleevegYeeiesve men eJe=ee DeYeeJesve yegdee eehlewkelJeeveeb
SkemLeevelJeefJejesOeeled~ efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~
SJecemebKeeleueeskecee$emLeeveeveeb eleskeb mJeheeheCee kele&Jee~

Fme ekeej eLece mLeue ceW yeejn Devegeesieej veece kes eje DeefJeYeeieeefleso keer eheCee kee keLeve
kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~
Deye mLeeveeheCee kees eefhele kejves nsleg eMveesej he mes Deeeee&osJe met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

mLeeveeheCee mes mLeeve efkeleves nQ ? DemebKeele ueeske eceeCe nQ~ Fleves mLeeve
nQ~~200~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ske peerJe ceW Ske mecee ceW pees kecee&vegYeeie efoKelee nw, Gmes mLeeve kenles
nQ~ Jen mLeeve oes ekeej kee nw-DevegYeeieyebOemLeeve Deewj DevegYeeiemelJemLeeve~ GveceW mes pees yebOe mes GlheVe neslee
nw, Jen yebOemLeeve kene peelee nw~ hetJe&ye DevegYeeie kee Ieele efkees peeves hej pees yebOe DevegYeeie kes meMe neskej
he[lee nw, Jen Yeer yebOemLeeve ner nw, keeeWefke Gmekes meMe DevegYeeie yebOe heeee peelee nw~
Ieelee peeves Jeeuee pees DevegYeeiemLeeve nw, Jen yebOeevegYeeie kes meMe veneR neslee nw~ hejvleg yebOe meMe Deebke
Deewj TJeke kes ceOe ceW DeOemleve TJeke mes DevevleiegCee Deewj Gheefjce De<ebke mes DevevleiegCee nerve neskej efmLele
jnlee nw, Jen DevegYeeie melkece&mLeeve nw~ hegve: Jes DevegYeeieyebOemLeeve Deewj melkece&mLeeve DemebKeele ueeskecee$e nesles
nQ~ eneB DevegYeeieyebOemLeeve Deewj melkece&mLeeve, Ssmee kenves hej Ske peerJe ceW DeJeefmLele kece& hejceeCegDeeW ceW pees
Glke= DevegYeeie meefnle kece&hejceeCeg nQ Jener mLeeve neslee nw, keeeWefke efYeVe hejceeCegDeeW ceW efmLele DevegYeeieeW keer
efJeJeef#ele hejceeCeg ceW efmLele DevegYeeie kes meeLe eJe=efe ve nesves mes yegef mes Skelee kees eehle ngS Gvekeer SkemLeevelee
kee efJejesOe heeee peelee nw~ Fmekee efJemleej OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Fme ekeej DemebKeeleueeskecee$emLeeveeW kes eleske kes mJehe keer eheCee kejvee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 201

elegLeex ceneefOekeej: / 273

SJeb efleeremLeues mLeeveeheCee efveheCelJesve met$eceskeb ieleced~

SJeb mLeevemebKee eheCee meceehlee~
mebeefle DeblejeheCeeefveheCeeLe eMveesejhesCe met$eceJeleee&les-

DeblejheJeCeoeS Skekeskekemme eCemme kesJeef[eceblejb ? meJJepeerJesefn

DeCebleiegCeb, SJeef[eceblejb~~201~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleueeskecee$eeefCe DevegYeeieyebOemLeeveeefve meJemLeeveeefve e eefheleeefve~

SlemceeosJe eheCeeefveheCeeled %eeeles eLee mLeeveeveecevlejcemleerefle, DeveLee mLeeveYesoeveghehees:~
leleesvlejeheCee-efve<heueself e eMves mebpeeles keLeles-ve efve<heuee, DeblejeceeCeeheCeeejsCe meheuelJeoMe&veeled~
ve e mLeeve-YesoeJeiececee$esCeevlejeceeCeceJeieceles, leLeevegheuebYeeled~ ve e mLeeveeveecevlejsCe YeefJeleJecesJesefle
efveeceesefmle, DeefJeYeeieeeflesoesejecesCe ieleevee ceefhe mLeevelJeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~
efkeb mLeeveevlejb veece ?
DeOemlevemLeevecegheefjcemLeeves MeesOeefelJee heesves ke=les eodueyOeb lelmLeeveevlejb veece~ le$e eod peIeveb
mLeeveevlejb leoefhe meJe&peerJesYeesvevleiegCeb Skeefmceved DevebleYeeieJe=efe#eshesefhe meJe&peerJew: DevebleiegCecee$eeefJeYeeieeeflesoesheuebYeeled~
De$eevegYeeieyebOemLeeveeveecevlejeefCe eesiemLeeveevlejeefCe FJe meMeeefve ve YeJeefvle, eesiemLeevee#esheeCeeefceJe

Fme ekeej mes efleere mLeue ceW mLeeveeheCee kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej mLeevemebKeeeheCee meceehle ngF&~
Deye DevlejeheCee kee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes met$e DeJeleefjle efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

DevlejeheCee ceW Ske-Ske mLeeve kee Devlej efkelevee nw ? meye peerJeeW mes DevevleiegCee
nw, Flevee Devlej nw~~201~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeeleueeskeeceeCe DevegYeeieyebOemLeeve Deewj mJemLeeveeW keer eheCee keer

pee egkeer nw~ Fmeer eheCee mes peevee peelee nw efke mLeeveeW ceW Devlej nw, keeeWefke Gmekes efyevee mLeeveYeso Ieefle veneR
neslee~ Fme keejCe DevlejeheCee efve<heue nw ? Ssmee eMve nesves hej kenles nQ efke-Jen efve<heue veneR nw,
keeeWefke Devlej kes eceeCe keer eheCee eje Gmekeer meheuelee osKeer peeleer nw~ keejCe efke mLeeve Yeso kes peeve uesves
cee$e mes Devlej kee eceeCe veneR peevee peelee, keeeWefke Jewmee heeee veneR peelee nw~ otmejs mLeeveeW kee Devlej nesvee ner
eeefnS, Ssmee efveece Yeer veneR nw, keeeWefke Ske-Ske DeefJeYeeieeefleso keer DeefOekelee kes ece mes iees ngS Yeer
mLeeveeW keer mLeevehelee ceW keesF& efJejesOe veneR osKee peelee nw~
Mebkee-mLeeveevlej efkemes kenles nQ ?
meceeOeeve-Gheefjce mLeeveeW ceW mes DeOemleve mLeeve kees Ieekej Ske kece kejves hej pees eehle nes, Jen
mLeeveevlej kene peelee nw~ GmeceW pees peIeve mLeeveevlej nw, Jen Yeer meye peerJeeW mes DevevleiegCee nw, keeeWefke Ske
DevevleYeeie Je=ef e#eshe ceW Yeer meye peerJeeW mes DevevleiegCes cee$e DeefJeYeeieeefleso heees peeles nQ~
eneB DevegYeeieyevOemLeeveeW kes Devlej eesiemLeeveevlejeW kes meceeve meMe veneR nesles nQ, keeeWefke eesiemLeevee#esheeW

274 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 201

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DevegYeeiemLeevee#esheeCeeb meMelJeeYeeJeeled~ DevegYeeiemLeeves<eg <e[defJeOeJe=efoMe&veeled Jee veevegYeeiemLeeveevlejeCeeb

meMelJeceefmle~ leeLee-met#cemeebhejeefekeejcemecees peIeveevegYeeieyebOemLeevecesJe YeJeefle~
De$e keefeoeMebkeleseesieJe=efJeMesve met#cemeebhejeefekeejcemecees DepeIeveevegYeeieyebOemLeeveb Deefhe keefMcebefeod peerJeefJeMes<es
efkeb ve YeJesled ?
Deeeee&: meceeOeesve YeJesled, eesieJe=dee DevegYeeieJe=sjYeeJeeled~
lelkeLeb %eeeles ?
Jesoveere-veece-iees$eeCeeb meeesefie-DeeesefiekesJeefueveeslke=evegYeeieewJe YeJeleerefle JesoveemJeeefcelJemet$es
eefhelelJeeled~ eefo hegve: eesieJe=e
f jvegYeeieJe=:s keejCeb YeJesled leefn& vew<e efveecees egppeles, Glke=eveglke=ees& eesjefhe
DevegYeeiemLeeveeveeb mebYeJeeled~
DeLeJee JesoveemeefVeke<e&efJeOeeves eme JesoveereJesovee #es$ele: Glke=e leme YeeJeJesovee efveeceeoglke=e
Fefle eefhelelJeeled %eeeles, eLee eesieJe=efneveew DevegYeeieJe=efneveerveeb keejCeb ve YeJele Fefle~
meeesefiekesJeefuevees ueeskehetjCes Jele&ceeveme #es$eceglke=b peeleb~ YeeJeesefhe met#cemeebhejeefeke#ehekesCe ees
ye: me Glke=es Jee Deveglke=es Jee ueeskeceehetefj kesJeefueefve YeJeleerefle DeYeefCelJee YeJeleerefle eefhelelJeeled

kes meceeve DevegYeeiemLeevee#esheeW ceW meMelee kee DeYeeJe nw~ DeLeJee DevegYeeiemLeeveeW ceW n ekeej keer Je=ef osKes
peeves mes DevegYeeiemLeeveevlejeW ceW meMelee veneR nw~ Jen Fme ekeej nw-met#cemeechejeefeke kes Debelf ece mecee ceW
peIeve DevegYeeieyebOemLeeve ner neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nweesieJe=ef kes eYeeJe mes met#cemeechejeefeke kes Debeflece mecee ceW efkemeer peerJe efJeMes<e ceW DepeIeve DevegYeeiemLeeve
Yeer keeeW veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeveneR neslee nw, keeeWefke eesieJe=ef mes DevegYeeieJe=ef mebYeJe veneR nw~
Mebkee-Jen kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jesoveere, veece Deewj iees$e kece& kee meeesie Deewj Deeesie kesJeefueeeW ceW Glke= DevegYeeie ner neslee
nw, Ssmee etBefke JesoveemJeeefcelJe met$e ceW kene pee egkee nw, Dele: Fmemes peevee peelee nw efke eesieJe=ef kes nesves mes
DevegYeeieJe=ef mebYeJe veneR nw~
eefo hegve: eesieJe=ef DevegYeeieJe=ef kee keejCe nesleer, lees en efveece Gefele veneR Lee, keeeWefke Jewmee nesves hej
Glke= Deewj Deveglke= oesveeW ner DevegYeeiemLeeve JeneB mebYeJe Les~ DeLeJee efpeme peerJe kes Jesoveere kece& keer Jesovee #es$e
keer Dehes#ee Glke= nesleer nw, Gmekes YeeJeJesovee efveece mes Glke= nesleer nw, Fme ekeej pees Jesoveemeefvveke<e& efJeOeeve
ceW eheCee keer ieF& nw, Gmemes Yeer peevee peelee nw efke eesie keer Je=ef Je neefve DevegYeeie keer Je=ef Je neefve ceW keejCe
veneR nw~
ueeskehetjCe mecegodIeele ceW Jele&ceeve meeesiekesJeueer kee #es$e Glke= neslee nw~ YeeJe Yeer pees met#ce meechejeefeke
#eheke kes eje yeebOee ieee nw Jen ueeskehetjCe kees eehle kesJeueer ceW Glke= Yeer neslee nw Je Deveglke= Yeer neslee nw,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 201

elegLeex ceneefOekeej: / 275

eesieJe=efneveew DevegYeeieJe=efneveerveeb keejCeb ve YeJele: Fefle YeefCeleb YeJeefle~

DeLeJee ke<eeeeeYe=les mecekelJe-mece*decf eLeelJeeeslke=evegYeeiees oMe&veceesn#ehekeb cegkelJee meJe&$e YeJeleerelf e
eefhelelJeeod %eeeles~ #eefhelekeceeefMekeue#eCesve Jee iegefCelekeceeefMekeue#eCesve Jee Deeiele mecekelJeb eeflehee
ef-<ed<eefmeeiejeshecekeeueb YeefcelJee oMe&veceesn#eheke-DehetJe&kejCeeLeceevegYeeiekeeC[kees eeJeVe heleefle
leeJelmecekelJe-mece*defceLeelJeeeslke=evegYeeieewJe YeJeleerefle YeefCeleb~ DeveLee #eefhelekeceeefMekeb cegkelJee
iegefCelekeceeefMekesve ewJe mecekelJes ie=nerles mecekelJe-mece*defceLeelJeeeslke=evegYeeiees YeJesled, le$e
eesieyenglJeesheuebYeeled SJeb meefle oMe&veceesn#ehekeb cegkelJee mecekelJe-mece*defceLeelJeeesjvegYeeie Glke=es Jee
Deveglke=es Jee meJe&$e YeJesled~ ve ewJeb, leLeesheosMeeYeeJeeled~ lemceeled eesieesvegYeeiekeejCeb ve YeJeleerefle efmeced~
Geb epeesiee heeef[heosmes efefoDeCegYeeies kemeeeoes kegCeefo efe1~
#eefhelekeceeeMf ekeue#eCesve Deeiele mecekelJeb eeflehee ef<ed<eefmeeiejeshecekeeueb Yeecf elJee efceLeelJeb ielJee
erIe&-GodJesuevekeeuesve mecekelJe-meceeficeLeelJes GodJesue efmeceekeeueeceeCeb SkeefmLeefleb ke=lJee efmLelepeIevemeJekeefce&kemeeefhe mecekelJe-meceeficeLeelJeeeslke=evegYeeieesheuebYeeled meMeOeveegeJe=d ee DevegYeeieJe=e
f vee&mleerelf e
%eeeles~ Slesve meMeOeefvekewye&nkg ew: meJewjvegYeeieyenglJeb YeJeleerelf e S<e Deeeneshemeeefjlees YeJeefle~

Ssmee ve kenkej Glke= ner neslee nw Fme ekeej keer ieF& eheCee mes efveefele neslee nw efke eesie keer Je=ef Je neefve
DevegYeeie keer Je=ef Je neefve kee keejCe veneR nw, en DeefYeeee nw~
DeLeJee ke<eeeeeYe=le ceW oMe&veceesn#eheke kees es[kej meJe&$e mecekelJe Deewj mece*defceLeelJe kee Glke=
DevegYeeie neslee nw, en pees kene ieee nw Gmemes Yeer peevee peelee nw efke eesieJe=ef DevegYeeieJe=ef kee keejCe veneR nw~
Fmeer mes #eefhele keceeefMeke mJehe mes DeLeJee iegefCelekeceeefMeke mJehe mes Deekej mecekelJe kees eehle kej oes
eeme" meeiejeshece heefjYeceCe kejkes oMe&veceesn#eheke DehetJe&kejCe kee peye leke eLece DevegYeeiekeeC[ke heeflele
veneR neslee nw, leye leke mecekelJe Je mece*defceLeelJe kee Glke= DevegYeeie ner neslee nw, Ssmee kene nw~ DeLeJee
(eesieJe=ef kees DevegYeeieJe=ef kee keejCe ceeveves hej) #eefhele keceeefMeke kees es[kej iegefCele keceeefMeke kes eje ner
mecekelJe kes enCe efkees peeves hej mecekelJe Je mece*defceLeelJe kee Glke= DevegYeeie nesvee eeefnS keeeWefke
JeneB eesie keer DeefOekelee heeF& peeleer nw Deewj Ssmee nesves hej oMe&veceesn#eheke kees es[kej meJe&$e mecekelJe Je
mece*defceLeelJe kee DevegYeeie Glke= DeLeJee Deveglke= nesvee eeefnS~ hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWefke Jewmee GheosMe
veneR heeee peelee nw~ FmeefueS eesie DevegYeeie kee keejCe veneR nw, en efme neslee nw~
kene Yeer nw-peerJe eesie mes eke=efle Deewj eosMeyebOe kees leLee ke<eee mes efmLeefle Deewj DevegYeeie kees kejlee nw~
#eefheke keceeefMeke mJehe mes Deekej mecekelJe kees eehle kejkes oes eeme" meeiejeshece keeue leke YeceCe
kejkes efceLeelJe kees eehle nes oerIe& GodJesuevekeeue eje mecekelJe Deewj mece*defceLeelJe keer GodJesuevee kej oes
mecee kee eceeCe Ske efmLeefle kejkes efmLele ngS peIeve melJe Jeeues peerJe kes Yeer etBefke mecekelJe Deewj
mece*defceLeelJe kee Glke= DevegYeeie heeee peelee nw DeleSJe Fmemes peevee peelee nw efke meceeve Oeveege Je=ef mes
DevegYeeie keer Je=ef veneR nesleer~ Fmemes meceeve Oeve Jeeues yengle hejceeCegDeeW kes nesves mes DevegYeeie keer DeefOekelee nesleer
nw, Fme Deeen kee efvejekejCe neslee nw~
1. OeJeuee hegmleke 12, he=. 117~

276 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 202

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeMes<eefJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb heef"leJees YeJeefle~

SJeb le=leeremLeues DevlejeheCeekeLevelJesve met$eceskeb ieleced~
DeOegvee keeC[keeheCeekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

keC[eheJeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieheefjJeefkeb[eb DemebKesppeYeeieheefjJeefkeb[eb mebKesppeYeeieheefjJeefkeb[eb mebKesppeiegCeheefjJeefkeb[eb DemebKesppeiegCeheefjJeefkeb[eb DeCebleiegCeheefjJeefkeb[eb~~202~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#ceefveieesopeIevemeJemLeeveeYe=elf e Gheefjces<eg mLeeves<eg keeC[keeheCee efeeles~

eEkee-Slemceeoveme De#ehekeevegYeeiemeJekece&Ce: mleeskeerYetlemeeYeeJeeled~
Slelkesve eceeCesve %eeeles ?
De$e keLeefe<eceevesvewJe %eeeles~ leeLeemeJe&efJeMegmebeceeefYecegKeefceLeeefpeerJeme %eeveeJejCeerepeIeveevegYeeieyebOe: mleeske:~ meJe&efJeMegemebef%e%eeveeJejCepeIeveevegyebOeesvevleiegCe:~ meJe&eJf eMegelegejf efve%eeveeJejCepeIeveevegYeeieyebOeesvevleiegCe:~ SJeb $eerevf e%eeveeJejCepeIeveevegYeeieyebOeesvevleiegCe:~ erevf e%eeveeJejCepeIeveevegyebOeesvevleiegCe:~ meJe&eJf eMegyeeojwkesefve%eeveeJejCepeIeveevegYeeieyebOeesvevleiegCe:~ meJe&efJeMegmet#cewkesefve%eeveeJejCepeIeveevegYeeieyebOeesvevleiegCe:~

efJeMes<e efJemleej OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS~

Fme ekeej le=leere mLeue ceW Devlej eheCee kee keLeve kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye keeC[keeheCee kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keeC[keeheCee ceW DevevleYeeieJe=efkeeC[ke, DemebKeeleYeeieJe=efkeeC[ke,

mebKeeleYeeieJe=efkeeC[ke, mebKeeleiegCeJe=efkeeC[ke, DemebKeeleiegCeJe=efkeeC[ke
Deewj DevevleiegCeJe=efkeeC[ke nesles nQ~~202~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met#ce efveieesefoee peerJe kes peIeve meJemLeeve mes ueskej Thej kes mLeeveeW ceW
keeC[ke eheCee keer peeleer nw, keeeWefke De#eheke kee Fmemes Deuhe Deewj keesF& DevegYeeiemeJe mLeeve veneR nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-eneB Deeies kens peeves Jeeues met$eeW mes ner en peevee peelee nw pees Fme ekeej nwmebece kes DeefYecegKe ngS meJe&efJeMeg efceLeeef peerJe kes %eeveeJejCeere kee peIeve DevegYeeieyebOe mleeske
nw~ Gmemes meJe&efJeMeg Demeb%eer hebesefve kes %eeveeJejCe kee peIeve DevegYeeie yebOe DevevleiegCee nw~ Gmemes
meJe&efJeMeg elegefjefve peerJe kes %eeveeJejCe kee peIeve DevegYeeieyebOe DevevleiegCee nw~ Fmeer ekeej $eerefve
peerJe kes %eeveeJejCe kee peIeve DevegYeeieyebOe Gmemes DevevleiegCee nw~ Gmemes erefve peerJe kes %eeveeJejCe kee
peIeve DevegYeeieyebOe DevevleiegCee nw~ Gmemes meJe&efJeMeg yeeoj Skesefve peerJe kes %eeveeJejCe kee peIeve
DevegYeeieyebOe DevevleiegCee nw~ Gmemes meJe&efJeMeg met#ce Skesefve peerJe kes %eeveeJejCe kee peIeve DevegYeeieyebOe
DevevleiegCee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 202

elegLeex ceneefOekeej: / 277

lemewJe nlemeceglheefekeb ke=lJee efmLele%eeveeJejCepeIeveevegYeeiemeJekecee&vevleiegCeb~ yeeojwkesefvepeIeveevegYeeiemeJekece& DevebleiegCeb~ erevf e%eeveeJejCepeIeveevegYeeiemeJekece& DevebleiegCeb~ $eerevf e%eeveeJejCepeIeveevegYeeiemeJekece&
DevevleiegCeb~ elegejf efve%eeveeJejCepeIeveevegYeeiemeJekece& DevebleiegCeb~ Demebe%f ehebesevf e%eeveeJejCepeIeveevegYeeiemeJekece&
DevebleiegCeb~ mebe%f ehebesevf emebeceeefYecegKeefceLeeef%eeveeJejCeerepeIeveevegYeeiemeJekece& DevebleiegCeefceefle DevegYeeieeuheyenglJekeLeveeled SJe Slep%eeeles~
Skewkeme iegCekeejesmebKeeleueeskecee$emeJe&peerJejeMeerveeb DemebKeeleueeskecee$eemebKeeleueeskeeveeb
DemebKeeleueeskecee$e-Glke=mebKeeleeveeb DemebKeeleueeskecee$eeveesveeYemlejeMeerveeb e iegCekeejmJehesCe efmLeleeveeb
jeMeerveeb mebJeieex %eeleJe:~
De$e keefeoeMebkeles#eerCeke<eeeejcemecees %eeveeJejCeerepeIeveevegYeeiemeJekece& YeJeleerefle mJeeefcelJemet$es eeseb~ lele: eYe=efle
keeC[keeheCee efkeVe efeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesve efeeles, efkebe-lele: eYe=elf e ecesCe <eCCeeb Je=erveeceYeeJeeled~ ve e ecesCe efvejblejb Je=e
f efJejefnlemLeeves<eg
keeC[keeheCee keleg Mekeeles, efJejesOeeled~
hegve: keefeoenDeefJeYeeieeeflesomLeeveevlejeheCee efkeefceefle peIeveyebOemLeeveeYe=efle eefhelee ?

nlemeceglheefeke kees kejkes efmLele ngS Gmekes ner %eeveeJejCe kee peIeve DevegYeeiemeJe DevevleiegCee nw~
Gmemes yeeoj Skesefve peerJe kes (%eeveeJejCe kee) peIeve DevegYeeiemeJe DevevleiegCee nw~ Gmemes erefve peerJe kes
%eeveeJejCe kece& kee peIeve DevegYeeiemeJe DevevleiegCee nw~ Gmemes $eerefve peerJe kes %eeveeJejCe kece& kee peIeve
DevegYeeiemelJe DevevleiegCee nw~ Gmemes elegefjefve peerJe kes %eeveeJejCe kece& kee peIeve DevegYeeiemeJe DevevleiegCee
nw~ Gmemes Demeb%eer hebesefve peerJe kes %eeveeJejCe kece& kee peIeve DevegYeeiemeJe DevevleiegCee nw~ Gmemes mebece kes
DeefYecegKe ngS meb%eer hebesefve efceLeeef peerJe kes %eeveeJejCe kece& kee peIeve DevegYeeiemelJe DevevleiegCee nw~ Fme
DevegYeeie kes DeuheyenglJe keLeve mes ner en peevee peelee nw~
FveceW mes Ske-Ske kee iegCekeej DemebKeele ueeskecee$e meye peerJejeefMeeeB, DemebKeele ueeskecee$e DemebKeele
ueeske, DemebKeele ueeskecee$e-Glke= mebKeele Deewj DemebKeele ueeskecee$e DeveesveeYemle jeefMeeeW kee, Fve
iegCekeej mJehe mes efmLeefle jeefMeeeW kee mebJeie& peevevee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efke#eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW %eeveeJejCeere kece& kee peIeve DevegYeeiemelJe neslee nw, Jen mJeeefcelJe met$e
ceW kene pee egkee nw~ Gmemes ueskej keeC[keeheCee keeeW veneR keer peeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeveneR keer peeleer nw, keeeWefke Gmemes ueskej ece mes n Je=efeeW kee DeYeeJe nw Deewj ece mes efvejvlej Je=ef mes
jefnle mLeeveeW ceW keeC[ke eheCee kejvee Mekee veneR nw, keeeWefke GmeceW efJejesOe Deelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwefhej DeefJeYeeieeefleso mLeeveevlej eheCeeeW peIeve yebOemLeeve mes ueskej keeeW kener ieF& nQ ?

278 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 202

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&: eenvew<e oes<e:, les<eeb leleYe=efle eheCeeeeb efeeceeCeeeeb Deefhe oes<eeYeeJeeled~ DeLeJee, les<Jeefhe met#cewkesefvepeIeveevegYeeie meJekece&mLeeveeYe=efle GheefjcemLeeveeveeb eheCee kele&Jee~
kegle: ?
DeOemleveeveeb DevegYeeieyebOemLeeveeveeb meJemJehesCe GheuebYeeYeeJeeled~
Slee met#ceefveieesopeIeveevegYeeiemeJemLeeveb yebOemLeevesve meMeb Deefmle~
kegle Slep%eeeles ?
Slemeesheefj Skee#esheesejb ke=lJee yebOesvegYeeieme peIevee Je=ef: leefmcebMewJeevleceg&ntlexve keeC[keIeelesve
Ieeefleles peIevee neefveYe&Jeleerefle ke<eeeeeYe=les eefhelelJeeled~ yebOesveemeMes met#ceefveieesopeIeveevegYeeiemLeeves mebpeeles
Sles peIeveJe=efneveew ve ueYesles~
efkeb keejCeb ?
yebOesve efJevee Je=sjYeeJeeled~
Sleod efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb heef"leJees YeJeefle, De$e ve eleveles~
SJeb elegLe&mLeues keeC[keeheCeeeefleheeovelJesve met$eceskeb ieleced~
keeC[keeheCee ielee~
DeOegvee DeespeegiceeheCeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Gmemes ueskej Gvekeer eheCee kes kejves ceW Yeer keesF& oes<e veneR nw~
DeLeJee GveceW Yeer met#ce Skesefve kes peIeve DevegYeeie melJemLeeve mes ueskej Thej kes mLeeveeW keer eheCee
kejveer eeefnS~
keeeW ?
keeeWefke DeOemleve yebOemLeeve meeehe mes GheueyOe veneR nw~
en met#ceefveieeso kee peIeve DevegYeeiemelJemLeeve yebOemLeeve kes meMe nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Fmekes Deeies Ske e#eshe DeefOeke kejkes yebOe nesves hej DevegYeeie keer peIeve Je=ef leLee Gmeer
kee Devleceg&ntle& ceW keeC[keIeele kes eje Ieele kej [eueves hej peIeve neefve nesleer nw~ Fme ke<eeeeeYe=le keer
eheCee mes en peevee peelee nw~ met#ce efveieeso kes peIeve DevegYeeiemLeeve kes yebOe kes meMe ve nesves hej en peIeve
Je=ef Deewj neefve veneR heeF& pee mekeleer nw~
eMve-Fmekee keee keejCe nw ?
Gej-keejCe en nw efke yebOe kes efyevee Je=ef keer mebYeeJevee veneR heeF& peeleer nw~
Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS, eneB Fmekee efJemleej veneR kejles nQ~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW keeC[keeheCee kee eefleheeove kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej keeC[keeheCee meceehle ngF&~
Deye DeespeegiceeheCee kes efveheCe nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 203, 204

elegLeex ceneefOekeej: / 279

DeespepegcceheJeCeoeS DeefJeYeeieheef[soeefCe keopegcceeefCe, eCeeefCe keopegcceeefCe, keb[eeefCe keopegcceeefCe~~203~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefJeYeeieeeflesoeveeb mJeheeheCee hetJe&cesJe efJemlejsCe ke=leefceefle vesn efeeles~

meJee&vegYeeiemLeeveeveeb DeefJeYeeieeeflesoeefve ke=leegiceeefve, elegefYe&: DeheefeceeCes efvejbMelJeeled~ meJex<eeb mLeeveeveeb
ejceJeie&Ceeee SkewkehejceeCeew efmLeleeefJeYeeieeeflesoe: ke=leegicee:, le$e efmLeleevegYeeiemewJe mLeeveJeheosMeeled~
efejceeefoJeie&CeeveeceefJeYeeieeeflesoe: hegve: ke=leegiceeewJesefle veeefmle efveece:, le$e ke=leegice-yeeojegicekeefueDeespe-lespeespeeveeceefhe GheuebYeeled~
"eCeeefCe keopegcceeefCe Fleges mLeeveeefve mJekemebKeeee: mhe&keMeueekeeefYe: Skemhe&keJeie&CeeMeueekeeefYe:
Skewkee#eshemhe&keMeueekeeefYee mLeeveeefve ke=leegiceeefve Flegeb YeJeefle~ keb[eeefCe keopegcceeefCe Fefle YeefCeles
SkekeeC[keeceeCesve <eCCeeb Je=erveeb he=Leked-he=Leked keeC[keMeueekeeefYee keeC[keeefve ke=leegiceeefve~
SJeb hebecemLeues DeespeegiceeheCeeeheCelJesve met$eceskeb ieleced~
SJeceespeegiceeheCee meceehlee~
DeOegvee <edmLeeveeheCeeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

eCeheJeCeoeS DeCebleYeeieheefjJeer keeS heefjJeerS Jeefoe ? meJJepeerJesenf

DeCebleYeeieheefjJeer~ SJeef[ee heefjJeer~~204~~
met$eeLe&-

Deespeegice eheCee ceW DeefJeYeeieeefleso ke=leegice nw, mLeeve ke=leegice nw Deewj

keeC[ke ke=leegice nw~~203~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeefJeYeeieeeflesoeW kes mJehe keer eheCee henues efJemleej mes keer pee
egkeer nw, DeleSJe Deye eneB Gvekeer eheCee veneR keer pee jner nw~ mecemle DevegYeeiemLeeveeW kes DeefJeYeeieeefleso
ke=leegice nQ, keeeWefke GvnW eej mes Dehele kejves hej keg Mes<e veneR jnlee nw~ meye mLeeveeW keer Deefvlece Jeie&Cee kes
Ske hejceeCeg ceW efmLele DeefJeYeeie eefleso ke=leegice nQ, keeeWefke GmeceW efmLele DevegYeeie kee veece ner mLeeve nw~
hejvleg efejceeefoke Jeie&CeeDeeW kes DeefJeYeeieeefleso ke=leegice ner neW Ssmee efveece veneR nw, keeeWefke GmeceW
ke=leegice, yeeojegice, keefueDeespe Deewj lespeespe mebKeeeW Yeer heeF& peeleer nQ~
mLeeve ke=leegice nw Ssmee kenves hej mLeeve Deheveer mebKee mes mhe&keMeueekeeDeeW mes Ske mhe&ke keer
Jeie&Cee MeueekeeDeeW mes leLee Ske-Ske e#eshemhe&ke keer MeueekeeDeeW mes ke=leegice nw, Ssmee DeefYeeee enCe kejvee
eeefnS~ keeC[ke ke=leegice nQ Ssmee kenves hej Ske keeC[ke kes eceeCe mes leLee n Je=efeeW keer he=Leked-he=Leked
keeC[keMeueekeeDeeW mes keeC[ke ke=leegice nQ, Ssmee mecePevee eeefnS~
Fme ekeej hebecemLeue ceW Deespeegice eheCee kees eefhele kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej DeespeegiceeheCee meceehle ngF&~
Deye <edmLeeveeheCeeDeeW kee eheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

<edmLeeveeheCee ceW DevevleYeeieJe=ef efkeme Je=ef kes eje Je=efbiele ngF& nw ?

DevevleYeeieJe=ef meye peerJeeW mes Je=efbiele ngF& nw~ Jen Fleveer cee$e Je=ef nw~~204~~

280 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 204

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeCebleYeeieheefjJeer keeS heefjJeerS Jeefoe Fefle he=eeeb DevebleYeeieheefjJe=e

f :
meJe&peerJewJe&ef&lee~ meJJepeerJesefnb Fleges meJe&peerJeeveeb enCeb ve YeJeefle, peerJesYeesvegYeeieJe=sjmebYeJeeled~ efkevleg
meJe&peerJejeMesee& mebKee mee leoYesosve meJe&peerJew: Fefle Meyosve ie=nerleJee~ lew: meJe&peerJewYee&ienejs YeeJesve
kejCelJeceeheVewJe&ef&lee~ meJe&peerJejeefMevee peIevemLeeves Yeeies les euueyOeb mee Je=ef:~ peIevemLeeves eeflejeefMeb
Jeef&lee#eshes eef#ehles eLececevevleYeeieJe=efmLeeveb Glheeles Fefle YeefCeleb YeJeefle~ peIevemLeeves meJe&peerJejeefMevee
KeefC[les le$e SkeKeC[sve Jeef&leeLececevevleYeeieJe=efmLeeveceglheeles eod YeefCeleb leVe Ieles~ leeLeepeIevemLeeveb hebeoMeefJeOeb, hejceeCegmhe&keJeie&CeeefJeYeeieeeflesos<eg Skeefkeeefo-De#emebeejJeMesve
hebeoMeefJeOepeIevemLeeveeslheefe-oMe&veeled~ Sles<eg hebeoMeefJeOepeIevemLeeves<eg meJe&peerJejeefMevee efkeb mLeeveb efeles?
Fefle eMves meefleve leeJelhejceeCeJees efevles, meJe&peerJew: DeYeJeefmeefkesYeesvevleiegCenervekece&hegues<eg efeceeves<eg SkehejceeCegDeveefvleceYeeieme GheuebYeeled~ ve e e#eshe SkehejceeCeg-Deveefvlece Yeeiecee$ees YeJeefle, Devevlew: hejceeCegefYe:
DeYeJeefmeefkesYeesvevleiegCew: Skee#esheefve<hees:~ ve mhe&keeefve efevles, meJe&peerJew: efmesYeesvevleiegCenervepeIevemLeevemhe&kes<eg efeceeves<eg Skemhe&kemeeveefvleceYeeieeveecegheuebYeeled~ ve e peIevemLeeve-peIevemhe&keeefve
Devevleeefve Deeieefvle Fefle e#esheeiecees Jeegb Mekeeles, peIevemLeeveejcemhe&kemeMewjvevlew: mhe&kew: e#esheefve<hees:~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevevleYeeieJe=ef efkeme Je=ef kes eje Je=efbiele ngF& nw Ssmee hetves hej
DevebleYeeieJe=ef meye peerJeeW mes Je=efbiele ngF& nw, Ssmee Gej eehle ngDee nw~ eneB met$e ceW meye peerJeeW mes Ssmee kenves
hej meye peerJeeW kee enCe veneR neslee nw, keeeWefke peerJeeW mes DevegYeeieJe=ef mebYeJe veneR nw~ efkevleg meye peerJejeefMe keer
pees mebKee nw, Jen Ge peerJeeW mes DeefYeVe nesves kes keejCe meye peerJeeW mes enCe kejves eesie nw~ Yeeienej mJehe
mes kejCekeejke DeJemLeeve kees eehle ngS Gve meye peerJeeW mes Jen Je=ef kees eehle ngF& nw~ meye peerJejeefMe kee peIeve
mLeeve ceW Yeeie osves hej pees ueyOe nes, Jen Je=ef kee eceeCe nw~ peIevemLeeve kees eeflejeefMe kejkes GveceW Je=ef eehle
e#eshe kees efceueeves hej eLece DevebleYeeie Je=ef kee mLeeve GlheVe neslee nw, en Gmekee DeefYeeee nw~ peIeve mLeeve
kees meye peerJejeefMe mes KeefC[le kejves hej GmeceW mes Ske-Ske KeC[ eje JeefOe&le eLece DevebleYeeieJe=ef kee mLeeve
neslee nw, en pees kene ieee nw, Jen Ieefle veneR neslee~ Jen Fme ekeej mes nw-peIeve mLeeve hevn ekeej kee
nw, keeeWefke hejceeCeg, mhe&ke, Jeie&Cee Deewj DeefJeYeeieeefleso FveceW Ske-oes Deeefo he mes De#emebeej kes JeMe
hevn ekeej kes peIeve mLeeve keer Glheefe osKeer peeleer nw~ Fve hevn ekeej kes peIeve mLeeveeW ceW mes meye
peerJejeefMe kes eje keewve mee mLeeve KeefC[le efkeee peelee nw ? Ssmee eMve nesves hej Gej ceW kenles nQGmekes eje hejceeCeg lees KeefC[le efkees veneR pee mekeles, keeeWefke DeYeJeefmeeW keer Dehes#ee DevebleiegCee Deewj
efme peerJeeW keer Dehes#ee DevebleiegCes nerve kece&hegodieueeW kees meye peerJeeW eje KeefC[le kejves hej Ske hejceeCeg kee
DevebleJeeb Yeeie heeee peelee nw~ hejvleg e#eshe Ske hejceeCeg kes DevebleJeW Yeeie cee$e veneR neslee nw, keeeWefke DeYeJeefmeeW
mes DevebleiegCes Deveble hejceeCegDeeW kes eje Ske e#eshe GlheVe neslee nw~ meye peerJeeW eje mhe&ke Yeer veneR KeefC[le
efkees pee mekeles, keeeWefke efmeeW mes DevebleiegCes nerve peIeve mLeeve kes mhe&keeW kees meye peerJeeW eje KeefC[le kejves
hej Ske mhe&ke kes DevebleJeW Yeeie kee Deevee heeee peelee nw~ hejvleg peIeve mLeeve mebbyebOeer peIeve mhe&ke Deveble
veneR Deeles nQ~ FmeerefueS Ge jerefle mes e#eshe kee Deevee yeleueevee Mekee veneR nw keeeWefke peIeve mLeeve mebyebOeer
Debeflece mhe&ke kes meMe Deveble mhe&keeW mes e#eshe keer Glheefe nesleer nw Deewj peIeve mLeeve ceW meye peerJeeW mes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 205, 206

elegLeex ceneefOekeej: / 281

ve e peIevemLeeves meJe&peerJesYeesvevleiegCeeefve mhe&keeefve meefvle esve meJe&peerJejeefMevee Yeeies les Devevleeefve

mhe&keeefve Deeiesled~ peIevemLeevemhe&keeefve hejceeCeJee efmeeveeceveefvleceYeeiecee$eeewJesefle~
Slelkeglees %eeeles ?
meJe&mLeevehejceeCeJe: mhe&keeveefhe efmeeveeceveefvleceYeeiecee$eeefCe ewJesefle efpeveesheosMeeled~
ve efpeveesmeleJeee, lelkeejCeeYeeJeeled~
Geb e eerJeerjmesvemJeeefceveeCe efpeCees ehheueDees, lekekeejCeeYeeJeeoes1~
De$e efJeMes<eefJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb Jeesefmle~
mebeefle DemebKeeleYeeieJe=ef: keee Je=dee ? Fefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

DemebKesppeYeeieheefjJeer keeS heefjJeerS~~205~~

DemebKesppeueesieYeeieheefjJeerS SJeef[ee heefjJeer~~206~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelhe=emet$eb peIevehejerleemebKeeleceeefob ke=lJee eeJeoglke=cemebKeeleemebKeeleheeleefcelesleeefve DemebKeelemebKeemLeeveeveJeuecye efmLeleb~ SJeb he=s meefle Gejmet$esCeeeee&osJesve heefjnej
Geles-DemebKeeleueesskeYeeieJe=dee YeJeleerefle~

DevevleiegCes mhe&ke nQ veneR, efpememes efke GveceW meye peerJejeefMe kee Yeeie osves hej Deveble mhe&ke Dee mekeW~ peIeve
mLeeve kes mhe&ke Deewj hejceeCeg efmeesW kes DevebleJeW Yeeie cee$e ner nQ~
eMve-en keneB mes peevee peelee nw ?
Gej-mLeeveeW kes hejceeCeg Deewj mhe&ke Yeer efmeeW kes DevebleJeW Yeeie cee$e ner nQ, Ssmee pees efpeve YeieJeeved
kee GheosMe nw, Gmeer mes Jen peevee peelee nw~
eefo kene peees efke efpeve YeieJeeved DemeleJeee nw, mees en mebYeJe veneR nw, keeeWefke Gvekes DemeleJeee
nesves kee keesF& keejCe veneR nw~
eer Jeerjmesveeeee& ves kene nw-efpevesv YeieJeeved kee GheosMe Demele veneR neslee nw, keeeWefke Demeleheves
kes keejCe kee JeneB DeYeeJe jnlee nw~
Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deye DemebKeeleYeeieJe=e
f efkeme Je=e
f kes eje nesleer nw ? Fme ekeej eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

DemebKeeleYeeieJe=ef efkeme Je=ef kes eje nesleer nw ?~~205~~

Ge Je=ef DemebKeele ueeskeYeeieJe=ef eje nesleer nw~ Jen Fleveer cee$eJe=ef nesleer
nw~~206~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB he=emet$e peIeve hejerleemebKeele mes ueskej Glke= DemebKeeleemebKeele

leke Fve DemebKeele mebKee kes mLeeveeW kee DeJeuecyeve kejkes efmLele nw~ Fme ekeej hetves hej Gej met$e mes
Deeeee&osJe Gmekee heefjnej kejles nQ-DemebKeeleueeskeYeeieJe=ef kes eje nesleer nw, Ssmee peevevee eeefnS~
1. <edKeb[eiece (OeJeuee erkee meceefvJele), heg. 12, he=. 136~

282 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 207, 208

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$es DemebKesppeueesie Fleges efpeveYeeJeeveecemebKeeleeveeb ueeskeeveeb enCeb kele&Jeb, efJeefMeesheosMeeYeeJeeled~ eLeceevevleYeeieJe=efkeeC[keme ejceevevleYeeieJe=efmLeeves DemebKeeleueeskew: Yeeies les YeeieueyOes
leefmcebewJe eef#ehles eLeceemebKeeleYeeieJe=e
f mLeeveceglheeles~ S<e: e#esheesefJeYeeieeeflesoeotvees mLeeveevlejb YeJeefle~
SlelmLeeveevlejb DeOemlevemLeeveevlejeovevleiegCeb~
De$e kees iegCekeej: ?
DemebKeeleueeskewjheJeefle&leheeefOekemeJe&peerJejeefMeieg&Cekeejesefmle~ DemebKeeleYeeieJe=efe#esheb mLeeheefelJee
De$elevemhe&keMeueekeeefYejheJeefle&les DemebKeeleYeeieJe=efe#esheme mhe&keevlejb YeJeefle~ Slelmhe&keevlejb
DeOemlevee#eshemhe&keevlejeovevleiegCeb~
DevebleiegCelJeb keLeb %eeeles ?
Yeeienejceenelceeled~ leeLee-DeOemleveevevleYeeieJe=efmhe&keMeueekeeefYe: heeefOekemeJe&peerJejeefMeb
iegCeefelJee ejceevevleYeeieJe=efmLeeves Yeeies les mhe&keevlejb YeJeefle~
mebeefle mebKeeleYeeieJe=ef: keee Je=dee Fefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

mebKesppeYeeieJeer keeS heefjJeerS ?~~207~~

penCCeemme DemebKesppeemme JetCeemme mebKesppeYeeieheefjJeer, SJeef[ee
heefjJeer~~208~~
met$e ceW DemebKeeleueeske Ssmee kenves hej efpeve YeieJeeved kes eje efpevekee mJehe osKee ieee nw, Ssmes
DemebKeele ueeskeeW kee enCe kejvee eeefnS, keeeWefke Fme mebyebOe ceW efJeefMe GheosMe kee DeYeeJe nw~ eLece
DevevleYeeieJe=efkeeC[ke kes Debeflece DevevleYeeieJe=efmLeeve ceW DemebKeele ueeskeeWs kee Yeeie osves hej ueyOe nes,
Gmekees Gmeer ceW efceueeves hej DemebKeeleYeeieJe=ef kee eLece mLeeve GlheVe neslee nw~ en e#eshe Ske DeefJeYeeieeefleso
mes jefnle neskej mLeeveevlej neslee nw~ en mLeeveevlej DeOemleve mLeeveevlej mes DevevleiegCee nw~
eMve-eneB iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej DemebKeele ueeskeeW mes DeheJeefle&le Ske DeefOeke meye peerJejeefMe nw~ DemebKeeleYeeieJe=efe#eshe
kees mLeeefhele kejkes eneB keer mhe&MeueekeeDeeW mes DeheJeefle&le kejves hej DemebKeeleYeeieJe=ef e#eshe kee mheOe&keevlej
neslee nw~ en mheOe&keevlej DeOemleve e#eshe kes mheOe&keevlej mes Ge DevevleiegCee nw~
Mebkee-Jen Gmemes DevevleiegCee nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen Yeeienej kes ceenelce mes peevee peelee nw~ Jen Fme ekeej nw- DeOemleve
DevevleYeeieJe=efmhe&ke MeueekeeDeeW mes Ske DeefOeke meye peerJejeefMe kees iegefCele kejkes Debeflece DevevleYeeieJe=efmLeeve
ceW Yeeie osves hej mheOe&keevlej neslee nw~
Deye mebKeeleYeeieJe=e
f efkeme Je=e
f kes eje nesleer nw, Fme ekeej kes eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

mebKeeleYeeieJe=ef efkeme Je=ef eje Je=ef kees eehle nesleer nw ?~~207~~

Ske kece peIeve DemebKeele keer Je=ef mes mebKeeleYeeieJe=ef nesleer nw~ Fleveer Je=ef
nesleer nw~~208~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 208

elegLeex ceneefOekeej: / 283

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelhe=emet$eb efeYe=elf e mebKeeceeefob ke=lJee eeJeoglke=mebKeeleheeleb Fefle leeJeosleeefve

mebKeeleefJekeuhemLeeveeefve Dehes#eles~ Sleme efveCe&eeLe&cegejmet$eb YeCelesheesvepeIeve-DemebKeeleme Je=dee mebKeeleYeeieJe=efYe&Jeefle~ De$e met$es penCCeemme DemebKesppeemme
JetCeemme Fefle YeefCeles Glke=b mebKeeleb ie=nerleJeb~
keefeoeMebkeles$e+pegkesve GkekemmemebKesppesCe Fefle DeYeefCelJee met$eieewjJeb ke=lJee efkeceLe&cegeles penCCeemme
DemebKesppeemme JetCeemme Fefle ?
Deeeee&: meceeOeesGlke=mebKeeleme eceeCesve men mebKeeleYeeieJe=s: eceeCeeheCeeLe leeMeb keLeles~
hegve: keefeoen-heefjkece&Jeeveeled Glke=mebKeeleme eceeCeceJeieleefceefleesled ?
Deeeee&: een-vewleled eleJemLeeveb keleg egeb, leme met$eleeYeeJeeled~ DeLeJee Sleme efve:Mes<eme
Deeeeee&vegensCe heoefJeefveie&leme Slemceeled heefjkece&Jeeveeled he=LekelJeefJejesOeeled, ve lele: Glke=mebKeeleme
eceeCeefmeef:~
Slesve Glke=mebKeelesve heeefOekekeeC[kesve iegeCf elekeeC[kecee$eeCeecevevleYeeieJe=erveeb ejceevevleYeeieJe=e
f mLeeves
Yeeies les eod YeeieueyOeb leeefmceved SJe eeflejeefMeb eef#ehles eLecemebKeeleYeeieJe=e
f mLeeveceglheeles~ Slemceeled e#esheeled
SkeeefJeYeeieeeflesos Deheveerles mLeeveevlejb YeJeefle~ SleoOemleveevevleYeeieJe=efmLeeveevlejsYeesvevleiegCebb~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en he=emet$e oes mes ueskej Glke= mebKeele leke Fve mebKeele efJekeuheeW
keer Dehes#ee kejlee nw, Fmekes efveCe&e kes efueS Deeies kee met$e kenles nQSke kece peIeve DemebKeele keer Je=ef mes mebKeeleYeeie Je=ef nesleer nw~ eneB met$e ceW Ske kece peIeve
DemebKeele Ssmee kenves hej Glke= mebKeele kees enCe kejvee eeefnS~
eneB keesF& DeeMebkee kejlee nw efkemeerOes mes Glke= mebKeele ve kenkej met$e kees ye[e kejkes Ske kece peIeve DemebKeele Ssmee efkemeefueS
kene pee jne nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQGlke= mebKeele kes eceeCe kes meeLe mebKeele YeeieJe=ef kes eceeCe keer eheCee kejves kes efueS Jewmee kene
ieee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw efkeGlke= mebKeele kee eceeCe keee heefjkece&met$e mes DeJeiele nw ?
Deeeee& meceeOeeve osles nQSsmee eleJemLeeve kejvee eesie veneR nw, keeeWefke GmeceW met$ehelee veneR nw DeLeJee Deeeee& kes Devegen mes
heefjhetCe& neskej heohe mes efvekeues ngS Fme heefjkece& kes etBefke Fmemes he=Leked nesves kee efJejesOe nw, DeleSJe Yeer Gmemes
Glke= mebKeele kee eceeCe efme veneR neslee nw~
Fme Glke= mebKeele kee Ske DeefOeke keeC[ke mes iegefCele keeC[keeceeCe DevebleYeeieJe=efeeW mes Debeflece
DevevleYeeieJe=efmLeeve ceW Yeeie osves hej pees ueyOe nes, Gmes GmeceW ner eeflejeefMe kejkes efceueeves hej mebKeeleYeeieJe=ef
kee eLece mLeeve GlheVe neslee nw~ FmeceW mes Ske DeefJeYeeieeefleso kes kece kejves hej mLeeveevlej neslee nw~ en

284 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 209, 210

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DemebKeeleYeeieJe=e
f mLeeveevlejsYeesmebKeeleiegCeb~ GheefjceevevleiegCeJe=:s DeOemleveevevleYeeieJe=e
f mLeeveevlejsYeesvevleiegCeb~ DemebKeeleiegCeJe=s: DeOemleveemebKeeleYeeieJe=efmLeeveevlejsYeesmebKeeleiegCeb~ DevebleiegCeJe=s:
DeOemlevemebKeeleYeeieJe=efmLeeveevlejsYe: mebKeeleYeeienerveb mebKeeleiegCenerveb DemebKeeleiegCenerveb Jee~ SJeb
mhe&keevlejeCeeb Deefhe mleeskeyenglJeb %eelJee JeeJeb~ DemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveeYevlejs efmLelemebKeeleYeeieJe=erveecesJeb
ewJe eheCee kele&Jee~
mebeefle mebKeeleiegCeheefjJe=ef: keee Je=dee ? FleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

mebKesppeiegCeheefjJeer keeS heefjJeerS?~~209~~

penCCeemme DemebKesppeemme JetCeemme mebKesppeiegCeJeer, SJeef[ee
heefjJeer~~210~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekeeC[kecee$emebKeeleYeeieJe=er: ielJee hegve: Gheefj mebKeeleYeeieJe=efefJe<ees

efmLeleejceevevleYeeieJe=efmLeeves Glke=mebKeelesve iegefCeles mebKeeleiegCeJe=efYe&Jeefle~ hegve: eeflejeefMeYetles
DeOemlevemLeeves Demee: Je=dee: eef#ehleeeeb eLeceb mebKeeleiegCeJe=efmLeeveb YeJeefle~ Glke=mebKeelecee$eGJekes<eg
SkeeefJeYeeieeeflesosheveerles mLeeveevlejsYeesvevleiegCeb~ elegjbkemLeeveevlejsYeesmebKeeleiegCeb~ hebeebkemLeeveevlejsYeesmebKeeleiegCeb~ Gheefjceeebke-DeOemleveesJekemLeeveevlejsYeesvevleiegCeb~ eLece<edmLeeves GheefjceeLecemehleebkeeled

DeOemleve DevevleYeeieJe=ef mLeeveevlejeW mes DevevleiegCee nw~ DemebKeeleYeeieJe=efmLeeveevlejeW mes DemebKeeleiegCee nw~
Gheefjce DevevleiegCeJe=ef kes DeOemleve DevevleYeeieJe=efmLeeveevlejeW mes DevevleiegCee nw~ DemebKeeleiegCeJe=ef kes
DeOemleve DemebKeeleYeeieJe=ef mLeeveevlejeW mes DemebKeeleiegCee nw~ DevevleiegCeJe=ef kes DeOemleve
mebKeeleYeeieJe=efmLeeveevlejeW mes mebKeeleJeW Yeeie mes nerve, mebKeeleiegCeenerve DeLeJee DemebKeeleiegCee nerve nw~ Fme
ekeej mhe&keevlejeW kes Yeer DeuheyenglJe kees peevekej kenvee eeefnS~ DemebKeele ueeskecee$e <edmLeeveeW ceW Yeer
efmLele mebKeeleYeeieJe=efeeW keer Fmeer ekeej ner eheCee kejvee eeefnS~
Deye mebKeeleiegCeheefjJe=ef efkeme Je=ef kes keejCe nesleer nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

mebKeeleiegCeJe=ef efkeme Je=ef mes Je=efbiele nw ?~~209~~

Jen Ske kece peIeve DemebKeele keer Je=ef mes mebKeeleiegCeJe=efhe Je=efbiele nw~
Fleveer cee$e Je=ef nesleer nw~~210~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeC[keeceeCe mebKeeleYeeieJe=efeesW leke peekej efhej Deeies mebKeeleYeeieJe=ef

kes efJe<ee ceW efmLele Debeflece DevebleYeeieJe=efmLeeve kees Glke= mebKeele mes iegefCele kejves hej mebKeeleiegCeJe=ef nesleer
nw~ efhej eeflejeefMeYetle DeOemleve mLeeve ceW Fme Je=ef kees efceueeves hej eLece mebKeeleiegCeJe=ef mLeeve neslee nw~
Glke= mebKeele eceeCe GJekeeW ceW mes Ske DeefJeYeeieeefleso kes kece kejves hej mLeeveevlej mes DevebleiegCee neslee
nw~ en mLeeveevlej DeOemleve GJeke mLeeveevlejeW mes DevevleiegCee, elegjbke mLeeveevlejeW mes DemebKeeleiegCee, hebeebke
mLeeveevlejeW mes DemebKeeleiegCee, Gheefjce Deebke kes DeOemleve GJekemLeeveevlejeW mes DevebleiegCee nw, eLece <edmLeeve
ceW Gheefjce eLece mehleebke mes DeOemleve elegjbkemLeeveevlejeW mes DemebKeeleiegCee neslee nw~ Fleeefo JeCe&ve OeJeuee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 211 mes 214

elegLeex ceneefOekeej: / 285

DeOemleveeleg:-DebkemLeeveevlejsYeesmebKeeleiegCeb~ FleeefoJeCe&vee OeJeueeerkeeeeb Jee~

SJecemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveeYevlejs efmLelemebKeeleiegCeJe=erveeb eheCee kele&Jee~
mebeefle DemebKeeleiegCeJe=efJeJemLee eefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

DemebKesppeiegCeheefjJeer keeS heefjJeerS ?~~211~~

DemebKesppeueesieiegCeheefjJeer, SJeef[ee heefjJeer~~212~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekeeC[kecee$e<e[bkes<eg ieles<eg meceeeefJejesOesve Jeefl& eesheefjce<e[bkeefJe<ees efmLeleejceesJekes

DemebKeelewueexkewiege& Cf elesmebKeeleiegCeJe=e
f lheeles~ GJekeb eeflejeefMeb le$e leefmcebe eef#ehles DemebKeeleiegCeJe=e
f mLeeveb
YeJeefle~ DemebKeeleiegCeJe=dee SkeeefJeYeeieeeflesos Deheveerles mLeeveevlejb YeJeefle~ SleoOemleveevevleYeeieJe=efmLeeveevlejsYeesvevleiegCeb~ Fleeefo~
DeOegvee DevebleiegCeJe=efJeJemLeeeefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

DeCebleiegCeheefjJeer keeS heefjJeerS ?~~213~~

meJJepeerJesefn DeCebleiegCeheefjJeer, SJeef[ee heefjJeer~~214~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeOemleveesJekes meJe&peerJejeefMevee iegeCf eles DevevleiegCeJe=e

f Ye&Jeefle~ leewJe eeflejeefMeb
ke=lJee DevevleiegCeJe=e
f b eef#ehles DevebleiegCeJe=e
f mLeeveb YeJeefle~ Slemee SJe Je=:s DevebleiegCeJe=e
f mhe&keMeueekee-

erkee ceW osKevee eeefnS~

Fmeer ekeej DemebKeeleueeskecee$e<edmLeeve kes DeYevlej ceW mebKeeleiegCeJe=efeeW keer eheCee kejvee eeefnS~
Deye DemebKeeleiegCeJe=e
f JeJemLee kee eefleheeove kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

DemebKeeleiegCeJe=ef efkeme Je=ef kes eje Je=efbiele nw ?~~211~~

Jen DemebKeele ueeskeeW mes Je=efbiele nw, Fleveer Je=ef nesleer nw~~212~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeC[keeceeCe n DebkeeW kes yeerle peeves hej mecee-Deeiece kes DeefJejesOe

mes Je=ef kees eehle Gheefjce n Debke kes efJe<ee ceW efmLele Debeflece TJeke kees DemebKeele ueeskeeW mes iegefCele kejves hej
DemebKeeleiegCeJe=ef GlheVe nesleer nw~ TJekekees eeflejeefMe kejkes GmeceW Gmes efceueeves hej DemebKeeleiegCeJe=efmLeeve
neslee nw~ DemebKeeleiegCeJe=ef ceW mes Ske DeefJeYeeieeefleso kes kece kejves hej mLeeveevlej neslee nw~ en DeOemleve
DevebleYeeieJe=efmLeeveeW mes DevevleiegCee neslee nw, Fleeefo keLeve peevevee eeefnS~
Deye DevevleiegCeJe=ef keer JeJemLee kee eefleheeove kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

DevevleiegCeJe=ef efkeme Je=ef mes Je=efbiele nw ?~~213~~

DevevleiegCeJe=ef meye peerJeeW mes Je=efbiele nw, Fleveer cee$e Je=ef nesleer nw~~214~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeOemleve TJekeeW kees meye peerJejeefMe mes iegCee kejveshej DevevleiegCe Je=ef
nesleer nw~ Gmeer kees eeflejeefMe kejkes DevevleiegCeJe=ef kees efceueeves hej DevevleiegCeJe=efmLeeve neslee nw~ Fmeer Je=ef kees

286 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 214

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efYejheJeefle&les mhe&keb YeJeefle~ De$eeefhe mLeeveevlej-mhe&keevlejeYeeb leguelee kele&Jee~ SJecemebKeeleueeskecee$e<edmLeeve-efmLeleevevleiegCeJe=erveeb eheCee kele&Jee~ Slesve met$esCe DevevlejesheefveOee eefhelee~
mebeefle SlesvewJe osMeeceMe&keYeeJesve metefelee hejbhejesheefveOee e Jee OeJeueeerkeeeeb~
De$e ceveeked efJeMes<ees YeCelesDe$e DevebleYeeieJe=s: GJekemeb%ee, DemebKeeleYeeieJe=ef: elegjbke:, mebKeeleYeeieJe=ef:, hebee:,
mebKeeleiegCeJe=ef: <e[bke:, DemebKeeleiegCeJe=ef: mehleebke:, DevebleiegCeJe=efje: Fefle ie=nerleJe:1~ Slemee:
meb%eeee: Ske<edmLeeve-mebefeexpeefeleJee~
mebeefle eke=lecegeles-De$e keefeoeMebkelesmekeeC[ke-keeC[keJeie&cee$ee DevebleYeeieJe=efe#eshee es$e SkeYeeienejsCe Deeveerleemles meMee ve YeJeefvle,
DevebleYeeieJe=ef-DemebKeeleYeeieJe=efmJehesCe leeesjJemLeeveeled~ DemebKeeleYeeieJe=efe#eshee Deefhe meMee ve
YeJeefvle, Deveesvecehes#e DemebKeeleYeeieJe=sjJemLeeveeled~ lele SkeYeeienejsCeeveeveb ve egpeles~
DeLe efheMegue-efheMegueeefheMegueeoerveeb he=Leked-he=Leked Yeeienejs Glheee Yeeienejheefjneefveb ke=lJee SkeYeeienejsCe
Deeves<eles Fefle esled, vesob Deefhe Ieles, SkeYeJes mebKeeleefeeeegeme heg<eme DemebKeeleefeeemeg JeeheejefJejesOeeled~
lele: hetJe&eefheleYeeienejeheCee ve Ieles ?
Deeeee&osJe: meceeOees-

DevevleiegCeJe=ef mhe&keMeueekeeDeeW mes DeheJeefle&le kejves hej mhe&ke neslee nw~ eneB hej Yeer mLeeveevlej Deewj
mhe&keevlejeW mes leguevee kejveer eeefnS~ Fme ekeej DemebKeele ueeskecee$e <edmLeeveeW ceW efmLele DevebleiegCeJe=efeeW
keer eheCee kejveer eeefnS~ Fme met$e kes eje DevevlejesheefveOee keer eheCee keer ieF& nw~
Deye Fmeer met$e kes eje osMeeceMe&kehe mes metef ele hejbhejesheefveOee kee ekejCe OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
eneB efkebefeled cee$e efJeMes<e JeCe&ve kejles nQeneB DevevleYeeieJe=ef keer TJeke meb%ee, DemebKeeleYeeieJe=ef keer elegjbke, mebKeeleYeeieJe=ef keer hebeebke,
mebKeeleiegCeJe=ef keer <e[bke, DemebKeeleiegCeJe=ef keer mehleebke Deewj DevevleiegCeJe=ef keer Deebke meb%ee peevevee
eeefnS~ Fme meb%ee mes Ske <edmLeeve mebef keer eespevee kejveer eeefnS~
Deye eneB eke=le kee keLeve kejles nQeneB keesF& Mebkee kejlee nwkeeC[ke meefnle keeC[ke kes Jeie& eceeCe pees DevebleYeeieJe=efe#eshe Ske Yeeienej kes eje ueees iees nQ, Jes
meMe veneR nQ, keeeWekf e Gvekee DevevleYeeieJe=e
f Deewj DemebKeeleYeeieJe=e
f mJehe mes DeJemLeeve nw~ DemebKeeleYeeieJe=e
f
kes e#eshe Yeer meMe veneR nesles, keeeWefke Gvekee hejmhej keer Dehes#ee DemebKeeleYeeieJe=ef mJehe mes DeJemLeeve nw
FmeerefueS Gvekee Ske Yeeienej mes ueevee eesie veneR nw~
eefo kene peees efke efheMegue Je efheMegueeefheMegue DeeefokeeW kes he=Leked-he=Leked YeeienejeW kees GlheVe kejekej
Yeeienej keer neefve kejekej Ske Yeeienej kes eje Jes ueees pee mekeles nQ lees en Yeer Ieefle veneR neslee nw, keeeWefke
mebKeele efeee ege heg<e kes DemebKeele efeeeDeeW ceW Jeeheej kee efJejesOe nw~ Fme ekeej hetJe& eefhele Yeeienej keer
eheCee Ieefle veneR nesleer nw ?
Deeeee& osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ1. <edKeb[eiece, OeJeueeerkee, heg. 12 he=. 170~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 214

elegLeex ceneefOekeej: / 287

melecesleled, efkevleg e#esheeCeecemeMelJeme efJeJe#eeb Deke=lJee meMee Fefle yegd ee mebkeuhe YeeienejeheCee efeeles~
hegve: keefeoenDeueerkeJeevesve keLeb ve kece&yebOe: ?
Deeeee&: GejeeflevesoceueerkeJeeveb, SkeevleeeneYeeJeeled~ ve ewlesve Jeevesve efceLee%eeveceglheeeles, DemebKeelewJe&<ez: he=Lekedhe=Leked $ewjeefMeb ke=lJee GlheeefoleYeeienejsYe: meceglheVe%eevemeceeve-egle%eeveeslhees:~ ve eevlesJeeefmeveeceeeeee&:
meJe&met$eeLe YeCeefvle, leLee efJeOeMeesjYeeJeeled~
hegvejheen keefeledkeLeb hegve: mekeueegle%eeveeslheefe: ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, DevegeeJeen-F&ne-DeJeee-OeejCeeefYemleoglhees:~
Geb e OeJeueeerkeeeebheCCeJeefCeppee YeeJee, DeCebleYeeiees og DeCeefYeuehheeCeb~
heCCeJeefCeppeeCeb hegCe, DeCebleYeeiees megoefCeyees~~
Deeeee&: heeoceees, heeo: efMe<e: mJecesOeee~
leodefJeemesJeee heeo:, heeo: keeuesve heeles~~1

en mele nw, efkevleg e#esheeW keer Demeceevelee keer efJeJe#ee ve kejkes yegef mes GvnW meMe keefuhele kej
Yeeienej keer eheCee keer pee jner nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwFme Demele Jeeve mes kece&yebOe keeeW veneR nesiee ?
Deeeee& Fmekee Gej osles nQ efkeen DemeleYee<eCe veneR nw, keeeWefke Skeevle Deeen kee DeYeeJe nw~ Fme Jeeve mes efceLee%eeve Yeer veneR
GlheVe kejeee pee jne nw, keeeWefke Gmekes eje DemebKeele Je<eeX mes he=Leked-he=Leked $ewjeefMeke kejkes GlheVe kejees
iees YeeienejeW mes GlheVe %eeve kes meceeve egle%eeve GlheVe neslee nw, otmejer yeele en nw efke Deeeee& efMe<eeW kes efueS
mecemle met$eeLe& kees veneR kenles nQ, keeesWefke Jewmeer Meefe kee DeYeeJe heeee peelee nw~
hegvejefhe keesF& Mebkee kejlee nwlees efhej hetCe& egle%eeve kewmes GlheVe nes mekelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke DevegeeJeen, F&ne, DeJeee Deewj OeejCee kes eje Jen GlheVe nes mekelee nw~
pewmee efke OeJeuee erkee ceW kene nwieeLeeLe&-Jeeve kes Deieesej DeLee&led kesJeue%eeve kes efJe<eeYetle peerJeeefoke heoeLeeX kes DevebleJeW Yeeiecee$e
e%eeheveere DeLee&led leerLekej keer meeefleMee efoJeOJeefve kes eje eefleheeove kes eesie nQ leLee eefleheeove kes eesie
Ge peerJeeefoke heoeLeeX kee DevebleJeeb Yeeie cee$e egleefveye neslee nw~~
1. <edKeb[eiece, OeJeuee hegmleke-12, he=. 171~

288 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 215

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Sleemeeb iegCeYeeieJe=erveeb efJemlejesefhe OeJeueeerkeeeeb heef"leJeesefmle~

De$e ceveeked DeuheyenglJecegelesmeJe&mleeskeeefve peIevemLeeves mhe&keeefve~ Deveglke=s mLeeves mhe&keeefve DevebleiegCeeefve~
kees iegCekeej: ?
DeefJeYeeieeeflesoeved eleerle meJe&peerJewjvevleiegCe: mhe&keieCeveeee DeYeJeefmeefkewjvevleiegCe:
efmeeveeceveefvlece-Yeeiees$eiegCekeej: keLeefeleJe:~
Glke=s mLeeves mhe&keeefve efJeMes<eeefOekeeefve %eeleJeeefve YeJeefvle~
SJeb <emLeues <edmLeeveeheCeeehekeeefve SkeeoMe met$eeefCe ieleeefve~
SJeb <edmLeeveeheCee meceehlee~
DeLe hebeefJeOeeOemlevemLeeveeheCeeYesoieefYe&lew: hebeoMemet$ewjOemlevemLeeveeheCee eheles-le$e leeJeled
eLeceYesos hebemet$eeefCe, efleereYesos eleg:met$eeefCe, le=leereYesos ef$emet$eeefCe, elegLe&Yesos met$eeb, hebeceYesos ewkemet$eefceefle
%eeleJeb YeJeefle~
DeOegvee DeOemlevemLeeveeheCeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

nseeCeheJeCeoeS DeCebleYeeieJeefyYeefneb keb[eb iebletCe DemebKesppeYeeieJeefyYeefneb eCeb~~215~~

Deeeee& Ske heeo-ejCe kees kenles nQ, Ske heeo (efleere ejCe) kees efMe<e Deheveer yegef mes enCe kejlee
nw, Ske heeo (le=leere ejCe) Gmekes peevekeej heg<eeW keer mesJee mes eehle neslee nw leLee Ske heeo (elegLe& ejCe)
meceeevegmeej heefjheeke kees eehle neslee nw~~
Fve meye iegCeYeeieJe=efeeW kee efJemleej Yeer OeJeuee erkee ceW he{ves eesie nw~
eneB DeuheyenglJe kes efJe<ee ceW efkebefeled keLeve kejles nQpeIeve mLeeve ceW mhe&ke meyemes mleeske nQ~ Deveglke= mLeeve ceW Gvemes DevevleiegCes mhe&ke nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-DeefJeYeeieeeflesoeW kee Deeee kejkes Jen meye peerJeeW mes DevevleiegCee nw leLee mhe&keieCevee keer
Dehes#ee DeYeJeefmeefkeeW mes DevevleiegCee Deewj efmeeW kes DevevleJeW Yeeiecee$e iegCekeej peevevee eeefnS~
Gvemes Glke= mLeeve ceW efJeMes<e DeefOeke mhe&ke nesles nQ~
Fme ekeej "s mLeue ceW <edmLeeveeheCee kee eheCe kejves Jeeues ieejn met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej <edmLeeveeheCee meceehle ngF&~
Deye heeBe ekeej kes DeOemlevemLeeveeheCee kes YesoeW mes meefnle hevn met$eeW kes eje DeOemlevemLeeveeheCee
kee JeCe&ve efkeee pee jne nw-GveceW mes eLece Yeso ceW heeBe met$e nQ, efleere Yeso ceW eej met$e nQ, le=leere Yeso ceW
leerve met$e nQ, elegLe& Yeso ceW oes met$e nQ SJeb hebece Yeso ceW Ske met$e nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye DeOemlevemLeeveeheCee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DeOemlevemLeeveeheCee ceW DevevleYeeieJe=ef DeefOeke keeC[keeceeCe peekej

DemebKeeleYeeieJe=ef DeefOeke kee mLeeve neslee nw~~215~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 216

elegLeex ceneefOekeej: / 289

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleYeeieJe=efmLeeveme efJeJe#eeb ke=lJee DeOemlevemLeeveeveeb eheCeeLe&efceob

met$eceeieleb~ DevebleYeeieeYeefOekemLeeveeveeb keeb[keb ielJee DemebKeeleYeeieJe=efmLeeveceglheeles~
efkeb keeb[keeceeCeb ?
Debiegueme DemebKeeleYeeie:~
leme kees Yeeienej: ?
efJeefMeesheosMeeYeeJeeled ve %eeeles~ mhe&keJeie&CeeeceeCeefceJe meJe&keeC[keeveeb eceeCeb meMeb~
keglees %eeeles ?
DeefJemebJeeefoleiegJeeveeled %eeeles~
esvesob met$eb osMeeceMe&keb lesve DevebleYeeieeYeefOekemLeeveeveeb keeC[keb ielJee mebKeeleYeeieJe=ef:
mebKeeleiegCeJe=ef: DemebKeeleiegCeJe=ef: DevebleiegCeJe=efe Glheeles Fefle ie=nerleJeb~
mebeefle mebKeeleYeeieJe=efmLeeveme efJeJe#eeb ke=lJee DeOemlevemLeeveeheCeeLe met$eceJeleee&les-

DemebKesppeYeeieyYeefneb keb[eb iebletCe mebKesppeYeeieyYeefneb eCeb~~216~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekeeb[kecee$eeefCe DemebKeeleYeeieeYeefOekemLeeveeefve eeJeVe ieleeefve leeJeled efveeesve

mebKeeleYeeieJe=efmLeeveb veeslheeles Fefle YeefCeleb YeJeefle~
mebeefle mebKeeleiegCeJe=sjeOeejb ke=lJee DeOemlevemLeeveeheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeeleYeeieJe=efmLeeve keer efJeJe#ee kejkes veeres kes mLeeveeW keer eheCee

kejves kes efueS en met$e Deeee nw~ DevevleYeeieJe=ef mLeeveJe=ef kee keeC[ke peekej DemebKeeleYeeieJe=ef kee
mLeeve GlheVe neslee nw~
eMve-keeC[ke kee eceeCe efkelevee nw ?
Gej-Gmekee eceeCe Debiegue kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~
eMve-Gmekee Yeeienej keee nw ?
Gej-efJeefMe GheosMe kee DeYeeJe nesves mes Gmekee heefj%eeve veneR nw~ mhe&ke keer Jeie&CeeDeeW kes eceeCe kes
meceeve meye keeC[keeW kee eceeCe meMe nw~
eMve-Jen efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Gej-Jen ieg kes efJebmeJeeojefnle GheosMe mes peevee peelee nw~
en met$e etBefke osMeeceMe&ke nw DeleSJe DevevleJeW Yeeie mes DeefOeke mLeeveeW kee keeC[ke peekej mebKeeleYeeieJe=ef,
mebKeeleiegCeJe=ef, DemebKeeleiegCeJe=ef Deewj DevevleiegCeJe=ef GlheVe nesleer nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye mebKeeleYeeieJe=efmLeeve keer efJeJe#ee kejkes DeOemleve mLeeveeW keer eheCee kejves nsleg Deeies kee met$e
kenles nQmet$eeLe&-

DemebKeeleYeeieJe=ef keeC[ke peekej mebKeeleYeeieJe=efmLeeve neslee nw~~216~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeeleYeeieJe=ef keeC[keeceeCe mLeeve peye leke veneR yeerleles nQ, leye

leke efveee mes mebKeeleYeeieJe=ef kee mLeeve veneR GlheVe neslee nw, en Ge met$e kee DeefYeeee nw~
Deye mebKeeleiegCeJe=ef kee DeeOeej ueskej DeOemlevemLeeve kees yeleueeves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nw-

290 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 217 mes 219

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebKesppeYeeieyYeefneb keb[eb iebletCe mebKesppeiegCeyYeefneb eCeb~~217~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebKeeleYeeieJe=d e: keeC[kecee$ee eeJeVe ieleemleeJeled mebKeeleiegCe-Je=e

f veexlheeles,
keeb[kecee$ee: mebKeeleYeeieJe=dees ielJee ewJeeslheeles Fefle ie=nerleJeb~
hegve: DemebKeeleiegCeJe=sjeOeejb ke=lJee DeOemlevemebKeeleiegCeJe=efeceeCeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

mebKesppeiegCeyYeefneb keb[eb iebletCe DemebKesppeiegCeyYeefneb eCeb~~218~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleiegCeJe=e
f lheeceevee mebKeeleiegCeJe=erveeb keeC[keb ielJee ewJeeslheeles,
DeveLee veeslheeles Fefle ie=nerleJeb~
mebeefle DevebleiegCeye=efefJeJe#eeb ke=lJeeOemlevemLeeveeheCeeLe met$eceJeleee&les-

DemebKesppeiegCeyYeefneb keb[eb iebletCe DeCebleiegCeyYeefneb eCeb~~219~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleiegCeJe=eflheeceevee meJee&efhe DemebKeeleiegCeJe=efveeb keeC[keb ielJee

ewJeeslheeles, veeveLesefle Jeb~
De$e DeOemlevemLeeveeheCeeeeb eLeceYesos hebemet$eeefCe keefLeleeefve~
SJeb eLeceeOemlevemLeeveeheCee meceehlee~

met$eeLe&-

mebKeeleYeeieJe=ef keeC[ke peekej mebKeeleiegCeJe=ef kee mLeeve neslee nw~~217~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peye leke mebKeeleYeeieJe=efeeB keeC[ke eceeCe veneR yeerleleer nQ, leye leke
mebKeeleiegCeJe=ef veneR GlheVe nesleer nw, efkevleg keeC[ke eceeCe mebKeeleYeeieJe=efeeB peekej ner Jen GlheVe nesleer
nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye DemebKeeleiegCeJe=ef kees DeeOeej kejkes Gmemes veeres keer mebKeeleiegCeJe=ef kes eceeCe keer eheCee
kejves kes efueS met$e kenles nQmet$eeLe&-

mebKeeleiegCeJe=ef keeC[ke peekej DemebKeeleiegCeJe=ef mLeeve neslee nw~~218~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeeleiegCeJe=ef GlheVe nesleer ngF& mebKeeleiegCeJe=efeeW kes keeC[ke kes

yeerleves hej ner GlheVe nesleer nw, Fmekes efyevee Jen GlheVe veneR nesleer, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye DevevleiegCeJe=ef keer efJeJe#ee kejkes veeres kes mLeeveeW keer eheCee kejves kes efueS Deeies kes met$e kee
DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

DemebKeeleiegCeJe=efkeeC[ke peekej DevevleieCgeJe=ef mLeeve GlheVe neslee nw~~219~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevevleiegCeJe=ef GlheVe nesleer ngF& meye ner DemebKeeleiegCeJe=efeesW kes keeC[ke

kees efyeleekej ner GlheVe nesleer nw, Fmekes efyevee Jen GlheVe veneR nesleer, Ssmee mecePevee eeefnSb
eneB DeOemlevemLeeveeheCee ceW eLece Yeso ceW heeBe met$e kens iees nQ~
Fme ekeej eLece DeOemlevemLeeve eheCee meceehle ngF&~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 220

elegLeex ceneefOekeej: / 291

DeLe efleereeOemlevemLeeveeheCeekejCeeLe met$eceJeleee&les-

DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe mebKesppeYeeieyYeefneeCeb~~220~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeS<ee efleereeOemlevemLeeveeheCee efkeceLe&ceeielee ?

mebKeeleYeeieJe=ef-mebKeeleiegCeJe=ef-DemebKeeleiegCeJe=ef-DevebleiegCeJe=erveeb eeOemleveevevleYeeieJe=efDemebKeeleYeeieJe=ef-mebKeeleYeeieJe=eq-mebKeeleiegCeJe=erveeb eceeCeeheCeeLe~
16
mebKeeleYeeieJe=e
f lheeceevee DevebleYeeieJe=erveeb keeC[keJeie ielJee ewJeeslheeles veeveLee, efJejesOeeled~
4
Sles<eeceglheeoveefJeOeevecevegheeleeogeles~
keesvegheele: ?
$ewjeefMekeced~ leeLee-Skemee DemebKeeleYeeieJe=dee DeOemleves eefo keeC[kecee$ee DevebleYeeieJe=ees
ueYevles leefn& heeefOekekeeC[kecee$eeCeecemebKeeleYeeieJe=erveeb efkeevlees ueYeecens ? Fefle eceeCesve
heueiegefCeleseee DeheJeefle&leeeeb keeC[kemeefnlekeeC[keJeie&cee$ee DevebleYeeie Je=ees ueYevles~
mebeefle DemebKeeleYeeieJe=deeefoJeJemLeeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

Deye efleere DeOemlevemLeeve keer eheCee kees yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DevevleYeeie DeefOeke DeLee&led DevevleYeeieJe=efeeW kes keeC[ke kee Jeie& Deewj Ske
keeC[ke peekej mebKeeleYeeieJe=ef kee mLeeve neslee nw~~220~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Mebkee nesleer nw efkeen efleere DeOemlevemLeeve eheCee efkemeefueS kener ieF& nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeJen mebKeeleYeeieJe=ef, mebKeeleiegCeJe=ef, DemebKeeleiegCeJe=ef Je DevevleiegCeJe=ef, Fvekes leLee veeres keer
DevevleYeeieJe=ef, DemebKeeleYeeieJe==ef, mebKeeleYeeieJe=ef Deewj mebKeeleiegCeJe=ef, Fve Je=efeeW kes Yeer eceeCe keer
eheCee kejves kes efueS DeOemleve eheCee kener ieF& nw~
mebKeeleYeeieJe=ef GlheVe nesleer ngF& DevevleYeeieJe=efeeW kes Ske keeC[ke mes DeefOeke keeC[ke kes Jeie& kees
efyeleekej ner GlheVe nesleer nw 16/4, Fmekes efyevee Jen GlheVe veneR nesleer, keeeWefke GmeceW efJejesOe Deelee nw~ Fvekes
GlheVe kejeves keer efJeefOe Devegheele mes kenles nQ~
Mebkee-Devegheele efkemes kenles nQ ?
meceeOeeve-$ewjeefMeke kees Devegheele kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke DemebKeeleYeeieJe=ef kes veeres eefo keeC[ke eceeCe DevevleYeeieJe=efeeB heeF& peeleer nQ, lees Ske DeefOeke
keeC[ke eceeCe DemebKeeleYeeieJe=efeeW kes veeres Jes efkeleveer heeF& peeJeWieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegefCele Fe
kees DeheJee|lele kejves hej keeC[ke meefnle keeC[ke kes Jeie& eceeCe DevevleYeeieJe=efeeB heeF& peeleer nQ~
Deye DemebKeeleYeeieJe=ef Deeefo JeJemLee efveefhele kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQ-

292 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 221 mes 223

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DemebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe mebKesppeiegCeyYeefneeCeb~~221~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSles<eeceglheeoveefJeOeevecegeles~ leeLee-Skemee mebKeeleYeeieJe=dee DeOemleves
eefo keeC[kecee$ee DemebKeeleYeeieJe=ees ueYevles leefn& heeefOekekeeC[kecee$eeCeeb efkeb ueYevles Fefle eceeCesve
heueiegefCele-Feee DeheJeefle&leeeeb keeC[kemeefnlekeeC[keJeie&cee$ee DemebKeeleYeeieJe=ees YeJeefvle~

mebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe DemebKesppeiegCeyYe16

efneeCeb~~222~~
4
efmeebleefevleeceefCeerkeeleeLee-Skemee: mebKeeleiegCeJe=sjOemleves eefo keeC[kecee$ee:
mebKeeleYeeieJe=ees ueYevles leefn& heeefOekekeeC[kecee$eeCeeb efkeb ueYevles Fefle eceeCesve heueiegefCele-Feeeb
DeheJeefle&leeeeb keeC[kemeefnle-keeC[keJeie&cee$ee: mebKeeleYeeieJe=ees ueYevles~ Fefle megiececed~

mebKesppeiegCeyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe DeCebleiegCeyYeefneb

16
eCeb~~223~~
4

efmeebleefevleeceefCeerkeeSles<eeceglheefeefJeOeevecegeles~ leeLee-Skemee DemebKeeleiegCeJe=js Oemleves eefo

met$eeLe&-

DemebKeeleYeeieJe=efeeW kee keeC[keJeie& Je Ske keeC[ke peekej 16/4

mebKeeleiegCeJe=ef kee mLeeve neslee nw~~221~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fvekes GlheVe kejeves keer efJeefOe yeleueeles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke mebKeeleYeeieJe=ef kes veeres eefo keeC[ke eceeCe DemebKeeleYeeieJe=efeeB heeF& peeleer nQ, lees Ske
DeefOeke keeC[ke eceeCe mebKeele YeeieJe=efeeW kes veeres Jes efkeleveer heeF& peeJeWieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegefCele
Fe kees DeheJeefle&le kejves hej keeC[ke meefnle keeC[keJeie& eceeCe DemebKeeleYeeieJe=efeeB nesleer nQ~
met$eeLe&-

mebKeeleYeeieJe=efeeW kee keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke peekej (16/4)

DemebKeeleiegCeJe=ef kee mLeeve neslee nw~~222~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee DeefYeeee Fme ekeej nwSke mebKeeleiegCeJe=ef kes veeres eefo keeC[ke eceeCe mebKeeleYeeieJe=efeeB heeF& peeleer nQ, lees Ske DeefOeke
keeC[ke eceeCe mebKeeleiegCeJe=efeeW kes veeres Jes efkeleveer heeF& peeJeWieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegefCele Fe kees
DeheJeefle&le kejves hej keeC[ke Jeie& eceeCe mebKeeleYeeieJe=efeeB heeF& peeleer nQ~ Mes<e keLeve megiece nw~
met$eeLe&-

mebKeeleiegCeJe=efeeW kee keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke (16/4) peekej

DevevleiegCeJe=ef kee mLeeve neslee nw~~223~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fvekes GlheVe kejeves keer efJeefOe yeleueeles nQ~ Jen Fme ekeej nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 224

elegLeex ceneefOekeej: / 293

keeC[kecee$eeefCe mebKeeleiegCeJe=e
f mLeeveeefve ueYevles leefn& heeefOekekeeC[kecee$eeCeecemebKeeleiegCeJe=e
f mLeeveeveeb
efkeb ueYevles Fefle eceeCesve heueiegeCf ele-Feee DeheJeefle&leeeeb keeC[kemeefnlekeeC[keJeie&cee$eeefCe mebKeeleiegCeJe=efmLeeveeefve DeebkeeoOemleves ueyOeeefve YeJeefvle Fefle %eeleJeced~
De$e DeOemlevemLeeveeheCeeeeb efleereYesos eleg:met$eeefCe keefLeleeefve meefvle~
efleereeOemlevemLeeveeheCee meceehlee~
DeOegvee le=leereeOemlevemLeeveeheCeeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

mebKesppeiegCemme nsoes DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[eIeCees yeskeb[eJeiiee

64
keb[eb e~~224~~
16

16
4
efmeebleefevleeceefCeerkeele=leereeOemlevemLeeveeheCee efkeceLe&ceeielee ?
mebKeeleiegCeJe=e
f -DemebKeeleiegCeJe=e
f -DevebleiegCeJe=erveeceOemleveeled DevebleYeeieJe=e
f -DemebKeeleYeeieJe=e
f mebKeeleYeeieJe=erveeb eLeeecesCe eceeCeeheCeeLe&ces<ee le=leereeOemlevemLeeveeheCee Deeielee~ SlemeeLe&eheCeeb
keefj<evleeeee&osJee:~ leeLee-Skemee: mebKeeleYeeieJe=sjOees eefo keeb[kemeefnlekeeb[keJeie&cee$eeefCe
DevebleYeeieJe=efmLeeveeefve ueYevles leefn& heeefOekekeeb[kecee$eeCeeb mebKeeleYeeieJe=efmLeeveeveeb efkeb ueYevles
Fefle keeb[keJeie keeC[keb e efeeflejeefMeb ke=lJee eLeeecesCe SkekeeC[kesve SkehesCe e iegefCelJee cesueeefheles

Ske DemebKeeleiegCeJe=ef kes veeres eefo keeC[ke eceeCe mebKeeleiegCeJe=efeeB heeF& peeleer nQ, lees Ske DeefOeke
keeC[ke eceeCe DemebKeeleiegCeJe=efmLeeveeW kes veeres Jes efkeleveer heeF& peeJeWieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegefCele
Fe kees DeheJeefle&le kejves hej Deebke kes veeres keeC[ke meefnle keeC[keJeie& eceeCe mebKeeleiegCeJe=efmLeeve heees
peeles nQ~ Ssmee peevevee eeefnS~
eneB DeOemlevemLeeve keer eheCee kes efleere Yeso ceW eej met$e kens iees nQ~
Fme ekeej efleere DeOemlevemLeeveeheCee meceehle ngF&~
Deye le=leere DeOemlevemLeeveeheCee kes efveheCe nsleg leerve met$eeW kees DeJeleefjle efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

mebKeeleiegCeJe=ef kes veeres DevevleYeeieJe=efeeW kee keeC[keIeve, oes keeC[keJeie&

Deewj Ske keeC[ke neslee nw~~224~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Ske Mebkee-meceeOeeve kes meeLe efJe<ee kee eefleheeove kejles nQMebkee-le=leere DeOemlevemLeeveeheCee efkemeefueS eehle ngF& nw ?
meceeOeeve-Jen mebKeeleiegCeJe=ef, DemebKeeleiegCeJe=ef Deewj DevevleiegCeJe=ef, Fve Je=efeeW kes veeres
eceMe: DevevleYeeieJe=ef, DemebKeeleYeeieJe=ef Deewj mebKeeleYeeieJe=ef Fvekee eceeCe yeleueeves kes efueS en leermejer
DeOemlevemLeeve eheCee kener ieF& nw~
Deeeee&osJe Deye Fmekeer DeLe&eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw-Ske mebKeeleYeeieJe=ef kes veeres
eefo keeC[ke meefnle keeC[keJeie&eceeCe DevevleYeeieJe=efmLeeve heees peeles nQ, lees Ske DeefOeke keeC[keeceeCe
mebKeeleYeeieJe=efmLeeveeW kes veeres Jes efkeleves heees peeJeWies, Fme ekeej keeC[ke Jeie& Deewj keeC[ke eceeCe oes

294 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 225, 226

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SkekeeC[keIevees ew keeC[keJeieez keeC[keb e GheueYeles~

DemebKesppeiegCemme nsoes DemebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eIeCees Jeskeb[eJeiiee

keb[eb e~~225~~

SlemeeLe& Geles~ leeLee-Skeme mebKeeleiegCeJe=efmLeeveme DeOees eefo keeC[kemeefnlekeeC[keJeie&cee$eeefCe DemebKeeleYeeieJe=efmLeeveeefve ueYevles leefn& heeefOekekeeC[kecee$emebKeeleiegCeJe=efmLeeveeveeb efkeb
ueYevles Fefle hetJe&efceJe efeeflejeefMeb ke=lJee ecesCe SkekeeC[kesve SkehesCe e iegCeefelJee cesueeefheles Ske:
keeC[keIevees ew keeC[keJeieez keeb[keb e GheueYeles~

DeCebleiegCemme nsoes mebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eIeCees Jeskeb[eJeiiee keb[eb

e~~226~~

SlemeeLe& Geles~ leeLee-SkemeemebKeeleiegCemeeOees eefo keeC[kemeefnlekeeC[keJeie&cee$eeefCe

mebKeeleYeeie-Je=efmLeeveeefve ueYevles leefn& heeefOekekeeb[kecee$eeCeecemebKeeleiegCeJe=efmLeeveeveeb efkeb ueYevle
Fefle heueb efeeflejeefMeke=leb ecesCe SkekeeC[kesve SkehesCe e iegCeefelJee cesueeefheles keeb[keIevees efkeeC[keJeieez
keeC[keb e ueYeles~

eeflejeefMeeeB kejkes eceMe: Ske keeC[ke Deewj Ske Debke mes iegefCele kejkes efceuee osves hej Ske keeC[ke Ieve, oes
keeC[ke Jeie& Deewj Ske keeC[ke heeee peelee nw~
met$eeLe&-

DemebKeeleiegCeJe=efmLeeve kes veeres DemebKeeleYeeieJe=efeeW kee Ske keeC[keIeve,

oes keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke neslee nw~~225~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee DeLe& mhe kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke mebKeeleiegCeJe=efmLeeve kes veeres eefo keeC[ke meefnle keeC[keJeie&eceeCe DemebKeeleYeeieJe=efmLeeve
heees peeles nQ lees Ske DeefOeke keeC[ke eceeCe mebKeeleiegCeJe=efmLeeveeW kes Jes efkeleves heees peeJeWies, Fme ekeej
henues kes meceeve oes eeflejeefMeeeB kejkes eceMe: Ske keeC[ke Deewj Ske Debke mes iegefCele kejkes efceueeves hej Ske
keeC[keIeve, oes keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke heeee peelee nw~
met$eeLe&-

DevevleiegCeJe=efmLeeve kes veeres mebKeeleYeeieJe=efmLeeveeW kee Ske keeC[keIeve, oes

keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke neslee nw~~226~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke DemebKeeleiegCeJe=ef mLeeve kes veeres eefo keeC[ke meefnle keeb[keJeCe&eceeCe mebKeeleYeeieJe=efmLeeve
heees peeles nQ, lees Ske DeefOeke keeC[keeceeCe DemebKeeleiegCeJeefmLeeveeW kes veeres Jes efkeleves heees peeJeWies, Fme
ekeej oes eeflejeefMehe efkees iees heue kees eceMe: Ske keeb[ke Deewj Ske Debke mes iegefCele kejkes efceuee osves hej
Ske keeC[keIeve, oes keeb[keJeie& Deewj Ske keeb[ke heeee peelee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 227, 228

elegLeex ceneefOekeej: / 295

De$e DeOemlevemLeeveeheCeeeeb le=leereYesos $eerefCe met$eeefCe meefvle~

Fefle le=leereeOemlevemLeeveeheCee meceehlee~
mebeefle elegLee&OemlevemLeeveeheCeekeejCeeLe met$eeceJeleee&les-

DemebKesppeiegCemme nsoes DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieeJeiiees 256

64
64
efleefCCe-keb[eIeCee efleefCCekeb[eJeiiee keb[eb e~~227~~
64
efmeebleefevleeceefCeerkeeelegLeea DeOemlevemLeeveeheCee efkeceLe&ceeielee?
DemebKeeleiegCeeYeefOeke-DevebleiegCeeYeefOekemLeeveees: DeOemleveDevebleYeeieJe=efmLeeveeveeb
eceeCeeheCeeLe&efceeceeielee~

DeCebleiegCemme nsoes DemebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieeJeiiees

efleefCCekeb[e-IeCee efleefCCekeb[eJeiiee keb[eb e~~228~~
Sles<eecebkeeveecegheeew YeCeceeveeeeb hetJe&efceJe JeeJeced, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOemlevemLeeveeheCeeeeb elegLe&Yesoeefleheeoveehes#eee s met$es keefLeles mle:~
elegLeea DeOemlevemLeeveeheCee meceehlee~
DeOegvee heeceYesomeceefvJeleeOemlevemLeeveeheCeeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

16
16
16
4
256
64
64
64
16
16
16
4

eneB DeOemleve mLeeve keer eheCee kes le=leere Yeso ceW leerve met$e kens iees nQ~
Fme ekeej le=leere DeOemlevemLeeve eheCee meceehle ngF&~
Deye elegLe& DeOemlevemLeeve keer eheCee kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

DemebKeeleiegCeJe=ef kes veeres DevevleYeeieJe=efeeW kee Ske keeC[keJeiee&Jeie&, leerve

keeC[keIeve, leerve keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke neslee nw~~227~~
eqmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Mebkee-meceeOeeve kes eje efJe<ee kees mhe efkeee nw~
Mebkee-elegLe& DeOemlevemLeeveeheCee efkemeefueS eehle ngF& nw ?
meceeOeeve-Jen DeLee&led elegLe& DeOemlevemLeeve eheCee DemebKeeleiegCeJe=ef Deewj DevevleiegCeJe=ef mLeeveeW
kes veeres kes DevevleYeeieJe=ef mLeeveeW kes eceeCe keer eheCee kejves kes efueS kener ieF& nw~
met$eeLe&-

DevevleiegCeJe=ef kes veeres DemebKeeleYeeieJe=efeeW kee Ske keeC[ke Jeiee&Jeie&, leerve

keeC[keIeve, leerve keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke neslee nw~~228~~

eqmeevleefebleeceefCeerkee-Fve DebkeeW keer Glheefe kee keLeve kejles mecee henues kes meceeve eheCee
kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
DeOemlevemLeeveeheCee ceW elegLe& Yeso kes eefleheeove keer Dehes#ee oes met$e kens iees nQ~
Fme ekeej elegLe& DeOemlevemLeeveeheCee meceehle ngF&~
Deye heeceYesomeceefvJele DeOemlevemLeeve keer eheCee kes efveheCe nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw-

296 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 229

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeCebleiegCemme nsoes DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[ees hebenoes

eeeefjkeb[e-JeiieeJeiiee keb[eIeCee eeeefjkeb[eJeiiee keb[eb
e~~229~~

1024
256
256
256
256
64
64
64
64
64
64
16
16
16
16
4

efmeebleefevleeceefCeerkeeSles<eecebkeeveeceglheefeefJeOeevecegeles~ leeLee-keeC[keJeiee&Jeie
ef$ekeeC[keIeveeved ef$ekeeC[keJeiee&ved keeC[keb e ees: mLeeveees: mLeeheefelJee eLeeecesCe hesCe
SkekeeC[kesve e iegCeefelJee cesueeefheles keeC[ke: hebenle: eleg:keeC[keJeiee&Jeiee&: <edkeeC[keIevee:
elegkeeC[keJeiee&: keeC[keb e Glheevles~
De$e DeOemlevemLeeveeheCeeeeb hebeceYesoeefleheeokeb Skeb met$eb Deefmle~
SJeb mehlecemLeues hebeYesomeceefvJeleeOemlevemLeeveeheCeeeeb hebeoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle hebeceer DeOemlevemLeeveeheCee meceehlee~
DeLe meceeeheCeeeeb elegjvlejevlejmLeuemeceefvJeleeefve <ees[Me met$eeefCe YeJeefvle~ le$e eLeceevlejevlejmLeues
meceeheJeCeoeS Fleeefovee eleg:met$eeefCe meefvle~ efleereevlejevlejmLeues SJeb meceFeeefCe Fleeefovee s
met$es mle:~ le=leereevlejevlejmLeues SlLe DehheeyengDeb Fleeefomet$eceeoew ke=lJee <edmet$eeefCe Je#evles~ elegLee&vlejevlejmLeues
megncg elesG Fleeefovee eleg:met$eeefCe eefleheeoefe<evles~ Fleereb mecegoeeheeleefvekee %eeleJee YeJeefle~
DeOegvee meceeeheCeeeeb eleg:meceefekeevegYeeieyebOemLeeveeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

met$eeLe&-

DevevleiegCeJe=ef kes veeres DevevleYeeieJe=efeeW kee heeBe yeej iegefCele keeC[ke, eej
keeC[keJeiee&Jeie&, n keeC[keIeve, eej keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke neslee
nw~~229~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fve DebkeeW kes Glheeove keer efJeefOe kener pee jner nw~ Jen Fme ekeej nwSke keeC[ke Jeiee&Jeie&, leerve keeC[keIeveeW, leerve keeC[ke JeieeX Deewj Ske keeC[ke kees oes mLeeveeW ceW
mLeeefhele kejkes eceMe: Ske Debke Deewj Ske keeC[ke eje iegefCele kejkes efceueeves hej heeBe yeej iegefCele keeC[ke,
eej keeC[keJeiee&Jeie&, n keeC[keIeve, eej keeC[keJeie& Deewj Ske keeC[ke GlheVe neslee nw~
eneB DeOemlevemLeeve keer eheCee ceW hebece Yeso kees eefleheeefole kejves Jeeuee Ske met$e kene ieee nw~
Fme ekeej meeleJeW mLeue ceW heeBe YesoeW mes meceefvJele DeOemlevemLeeve keer eheCee ceW hevn met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej hebece DeOemlevemLeeveeheCee meceehle ngF&~
Deye meceeeheCee ceW eej Devlejevlej mLeue mes meceefvJele meesuen met$e kenWies~ GmeceW mes eLece Devlejevlej
mLeue ceW meceeheJeCeoeS Fleeefo eej met$e nQ~ efleere Devlejeblej mLeue ceW SJeb meceFeeefCe Fleeefo
oes met$e nQ~ le=leere Devlejevlej mLeue ceW SlLe DehheeyengDeb Fleeefo met$e kees Deeefo ceW kejkes n met$e kenWies~
elegLe& Devlejeblej mLeue ceW megngcelesG Fleeefo eej met$eeW kee eefleheeove kejWies~ en met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee
yeleeF& ieF& nw~
Deye meceeeheCee ceW eej mecee Jeeues DevegYeeieyebOemLeeve kee eceeCe efveefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 230

elegLeex ceneefOekeej: / 297

meceeheJeCeoeS eogmeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe

DemebKesppee ueesiee~~230~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeceeeheCeeeeb leeJeled eleg:meceefekeeefve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve

DemebKeeleueeskeeceeCeeefve YeJeefvle~
De$e keefeoeMebkelesmeleheCeeceke=lJee eceeCe-DeuheyenglJeeesjsJe eheCee efkeceLe efeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, Sleees& eesjvegeesieejeesjJeieleeesmleoJeieceeled~ ve e meJejefnleeveeb eceeCeb mleeskeyenglJeb e
mebYeJeefle, efJejesOeeled~ DeLeJee, DeefJeYeeieeeflesoeheCeeefo-DevegeesieejwewJe keeueefJeMese<f eleeveeb DevegYeeieyebOemLeeveeveeb
meJeme eheCee ke=lee, Skemeceeeefokeeuesve DeefJeMese<f eleeveeb meJeme ieievekegmegcemeceevelJeemebieeled~
peIeveevegYeeieyebOemLeeveeYe=efle eeJeoglke=evegYeeieyebOemLeeveefceefle Sles<eecemebKeeleueeskecee$eeCeecevegYeeieyebOemLeeveeveeb e%eee Ske he*dkeles: DeekeejsCe jeveeeeb ke=leeeeb le$eeOemleveeefve DemebKeeleueeskecee$eevegYeeieyebOemLeeveeefve
eleg:meceefekeeefve~ Skemeceeceeefob ke=lJee Glke=sve efvejblejb eleg:meceeb yeOevles Fefle YeefCeleb YeJeefle~
eleg:meceeeoes efkeVe yeOevles ?
mJeeYeeefJekelJeeled eleg: meceeeogheefj ve yeOevles~

met$eeLe&-

meceeeheCee ceW eej mecee Jeeues DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeele ueeske

eceeCe nQ~~230~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met$e kee DeefYeeee en nw efke meceeeheCee ceW eej mecee Jeeues DevegYeeie
yebOe DeOeJemeevemLeeve DemebKeeleueeskeeceeCe nesles nQ~
eneB keesF& DeeMebkee kejlee nw efkemeleheCee ve kejkes eceeCe Deewj DeuheyenglJe keer ner eheCee keeeW keer pee jner nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Fve oes DevegeesieejeW kes DeJeiele nes peeves hej Gvekes eje meleheCee kee
DeJeiece nes peelee nw~ keejCe en nw efke melJe mes jefnle heoeLeeX kee eceeCe Deewj DeuheyenglJe mebYeJe veneR nw,
keeeWefke GmeceW efJejesOe Deelee nw~ DeLeJee DeefJeYeeieeefleso eheCee Deeefo DevegeesieejeW kes eje ner keeue mes
efJeMesef<ele DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes melJe keer eheCee keer pee egkeer nw, keeeWefke Ske mecee Deeefo keeue
keer efJeMes<elee mes jefnle Gvekes melJe kes DeekeeMekegmegce kes meceeve nesves kee emebie Deelee nw~
peIeve DevegYeeieyebOemLeeve mes ueskej Glke= DevegYeeieyebOemLeeve leke Fve DemebKeele ueeskeeceeCe
DevegYeeieyebOemLeeveeW keer Je=ef mes Ske hebefe kes Deekeej mes jevee kejves hej GveceW mes veeres kes DemebKeele ueeske
eceeCe DevegYeeieyebOemLeeve eej mecee Jeeues nQ~ es mLeeve Ske mecee mes ueskej Glke<e& mes efvejvlej eej mecee leke
yebOeles nW, Ssmee DeefYeeee nw~
Mebkee-eej mecee mes Deeies Jes keeeW veneR yebOeles nQ ?
meceeOeeve-en mJeYeeJe ner nw efke Jes eej mecee kes Deeies veneR yebOeles nQ~

298 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 231 mes 233

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle hebemeceefekeeefo DevegYeeieyebOemLeeveeceeCeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

hebemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~231~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeleg:meceefekeeeeesieevegYeeieyebOemLeeves<eg eoglke=evegYeeieyebOemLeeveceefmle lele

GheefjceevegYeeieyebOemLeeveb hebemeceefekeb~ leovegYeeieyebOemLeeveceeefob ke=lJee DemebKeeleueeskecee$eevegYeeieyebOemLeeveeefve
hebemeceefekeeefve, Skemeceeceeefob ke=lJee Glke=sve hebemeceeb yeOevles Flegeb YeJeefle~

SJeb meceFeeefCe meemeceFeeefCe DemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~232~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehebemeceefekeevegYeeieyebOemLeevesYe Gheefj DemebKeeleueeskecee$eeefCe DevegYeeieyebOemLeeveeefve <edmeceefekeeefve YeJeefvle~ lesYe Gheefj mehlemeceefekeeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe
YeJeefvle~ lesYe Gheefj Demeceefekeeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe YeJeefvle~

hegCejefJe meemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee

ueesiee~~233~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeceefekeevegYeeieyebOemLeevesYeesOees esveevegYeeieyebOemLeeveeefve mehlemeceefekeeeeesieeefve hetJe eefheleeefve lesve hegCejefJe Fefle YeefCeleb YeJeefle~ S<e: hegCejefJe Fefle Meyo: Gheefjce<edhebeeleg:-

Deye heeBe mecee Deeefo kes DevegYeeieyebOemLeeve kee eceeCe efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

heeBe mecee Jeeues DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleueeskeeceeCe nQ~~231~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eej mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeveeW ceW pees Glke= DevegYeeieyebOemLeeve

nw~ Gmemes Deeies kee DevegYeeieyebOemLeeve heeBe mecee Jeeuee nw~ Gme DevegYeeieyebOemLeeve mes ueskej DemebKeele ueeske
eceeCe DevegYeeieyebOemLeeve heeBe mecee Jeeues nQ DeLee&led Jes Ske mecee mes ueskej Glke<e& mes heeBe mecee leke yebOeles
nQ, Ssmee DeefYeeee nw~
met$eeLe&-

Fme ekeej n mecee, meele mecee Deewj Dee" mecee eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve
DemebKeele ueeskeeceeCe nQ~~232~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-heeBe mecee kes eesie DevegYeeieyebOe mLeeveeW mes Deeies DemebKeele ueeskeeceeCe
DevegYeeieyebOemLeeve n mecee kes eesie nQ~ Gvemes Deeies meele mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeve DemebKeele
ueeskeeceeCe nQ~ Gvemes Deeies Dee" mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeve DemebKeeleueeskeeceeCe nesles nQ~
met$eeLe&-

efhej mes Yeer meele mecee kes eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeele ueeske
eceeCe nQ~~233~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-etBefke Dee" mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeveeW kes veeres meele mecee kes
eesie DevegYeeieyebOemLeeveeW keer eheCee henues keer pee egkeer nw, DeleSJe met$e ceW hegCejefJe DeLee&led efhej mes Yeer Fme

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 234

elegLeex ceneefOekeej: / 299

meceefekeevegYeeieyebOemLeeves<eg DevegJelee&heefeleJe:~
DevegYeeieyebOemLeeveeveecevegYeeieyebOeeOeJemeeveJeheosMe: keLeb egpeles ?
vew<e oes<e:, keeex keejCeesheeejsCe les<eeb leoefJejesOeeled~
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve veece peerJeme heefjCeeceesvegYeeieyebOemLeeveefveefcee:~ lesve Sleme meb%ee
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveb YeJeleerefle egpeles~ Sleeefve mehlemeceefekeeeeesieevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe YeJeefvle~
kegle: ?
mJeeYeeefJekelJeeled~
SJeb eLeceevlejevlejmLeues eleg:meceefekeeefoyebOemLeeveefvehekeeefve elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee <edmeceefekeeoerveecevegYeeieyebOemLeeveeceeCeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

SJeb meceFeeefCe hebemeceFeeefCe eogmeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~234~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGheefjcemehlemeceefekeevegYeeieyebOemLeevesYe Gheefjceeefve <edmeceefekeeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe~ lesYe Gheefj hebemeceefekeeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeele-ueeskecee$eeefCe~

heo kee eeesie efkeee ieee nw~ Fme hegCejefJe Meyo keer DevegJe=efe Deeies kes n, heeBe Deewj eej mecee kes eesie
DevegYeeieyebOemLeeveeW ceW uesveer eeefnS~
Mebkee-DevegYeeieyebOemLeeveeW keer DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve meb%ee kewmes eesie nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke keee& ceW keejCe kee Gheeej kejves mes Gvekeer DevegYeeieyebOe
DeOeJemeevemLeeve en meb%ee kejves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve kee DeLe& DevegYeeieyebOemLeeve ceW efveefceeYetle peerJe kee heefjCeece nw~ Fme keejCe
Fme DevegYeeieyebOemLeeve keer meb%ee DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve Gefele nw~ es meele mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeve
DemebKeele ueeskeeceeCe nQ~
eMve-kewmes ?
Gej-keeeWefke Ssmee mJeYeeJe ner nw~
Fme ekeej eLece Devlejevlej mLeue ceW eej mecee Deeefo Jeeues yebOemLeeveeW kee efveheCe kejves Jeeues eej
met$e hetCe& ngS~
Deye <ed mecee Deeefo Jeeues DevegYeeieyebOemLeeveeW kee eceeCe efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleerCe&
nesles nQmet$eeLe&-

Fmeer ekeej n mecee eesie, heeBe mecee eesie Deewj eej mecee eesie
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeele ueeskeeceeCe nQ~~234~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheefjce meele mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeveeW mes Thej kes n mecee
eesie DevegYeeieyebOemLeeve DemebKeele ueeske cee$e nQ~ Gvemes Deeies heeBe mecee eesie DevegYeeieyebOemLeeve

300 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 235, 236

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lesYe Gheefj eleg: meceefekeeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe YeJeefvle~ Mes<eb megiececeefmle~

Gheefj eflemeceFeeefCe efyemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe

DemebKesppee ueesiee~~235~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeGheefjceeleg:meceefekesYe GheefjceeefCe ef$emeceefekeeefve efmeceefekeeefve
eevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe YeJevleerefle ie=nerleJeb~ De$elevemet$es GJeefj MeyoesOe:
efmebneJeueeskeveecesCe Gheefj e veoereesleecesCe DevegJelee&heefeleJe:, DeveLee leoLe&eefleheesjYeeJeeled~
SJeb meceeeheCeeeeb efleereevlejevlejmLeues eceeCeeefleheeovehejb met$eeb ieleced~
SJeb eceeCeeheCee meceehlee~
mebeefle DeuheyenglJeefveheCeeLe met$e<edkeceJeleee&les-

SlLe DehheyengDeb~~236~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekeeoJJeb Fefle MeyoesOeenle&Je:~

efkeceLe&ce$eeuheyenglJeb efeeles ?
vew<e oes<e:, DeuheyenglJesveJeieles DeJeieleeceeCemeeveJeielemeceevelJeemebieeled~

DemebKeeleueeskeeceeCe nQ~ Gvemes Deeies eej mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeve DemebKeele ueeskeeceeCe nesles nQ~
Mes<e keLeve megiece nw~
met$eeLe&-

Deeies leerve mecee eesie Deewj oes mecee eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve

DemebKeeleueeskeeceeCe nQ~~235~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheefjce eej mecee kes eesie DevegYeeieyebOemLeeveeW mes Thej kes leerve mecee
eesie Deewj oes mecee eesie DevegYeeieyebOemLeeve DemebKeele ueeskeeceeCe nQ, Ssmee enCe kejvee eeefnS~ eneB met$e
ceW eege GJeefj Meyo keer DevegJe=efe heers efmebneJeueeskeve kes ece mes Deewj Deeies veoereesle kes ece mes kej uesveer
eeefnS, keeeWefke Fmekes efyevee DeLe& keer eefleheefe veneR yeveleer nw~
Fme ekeej meceeeheCee ceW efleere Devlejevlej mLeue ceW eceeCe kee eefleheeove kejves Jeeues oes met$e
hetCe& ngS~
Fme ekeej eceeCeeheCee meceehle ngF&~
Deye DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

eneB DeuheyenglJe kee keLeve kejvee eesie nw~~236~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e ceW keeoJJeb DeLee&led kejves eesie nw, Fme heo kee DeOeenej
kejvee eeefnS~
Mebkee-DeuheyenglJe efkemeefueS efkeee pee jne nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke DeuheyenglJe kes %eeve ve nesves hej peeves ngS eceeCe kes Yeer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 237, 238

elegLeex ceneefOekeej: / 301

meJJelLeesJeeefCe DemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe~~237~~

kesYe: mleeskeeveerefle esled ? GheefjYeCeceevemLeevesYe Fefle %eeleJeb~
kegle: ? mJeeYeeefJekelJeeled~

oesmeg efJe heemesmeg meemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe oes efJe

leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~238~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeelee ueeskee: iegCekeejes$e %eeleJe:~
Slelkeglees %eeeles ?
hejceiegheosMeeosJe %eeeles~ S<eesefJeYeeieeeflesoeveeb iegCekeejes ve YeJeefle, efkevleg mLeevemebKeeee
iegCekeejesefmle~
DeefJeYeeieeeflesome iegCekeej: efkeVe YeJeefle ?
ve YeJeefle, DevevleiegCenerveemebieeled~
leoefhe keglees %eeeles ?
Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$eevegYeeieyebOemLeeves<eg Deefleeevles<eg DemebKeelemeJe&peerJejeefMecee$eiegCekeej
GheueYeles~

De%eele jnves kes meceeve emebie Deelee nw~

met$eeLe&-

Dee" mecee eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve meyemes mleeske nQ~~237~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efkevemes Jes mleeske nQ ? Jes Deeies kens peeves Jeeues mLeeveeW mes mleeske nQ~
kewmes ? keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~
met$eeLe&-

oesveeW ner heee&YeeieeW ceW meele mecee eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve oesveeW ner
legue neskej hetJeexe mLeeveeW mes DemebKeeleiegCes nQ~~238~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB DemebKeeleueeskecee$e iegCekeej peevevee eeefnS~

eMve-en keneB mes peevee peelee nw ?
Gej-en hejce ieg kes GheosMe mes peevee peelee nw~ en DeefJeYeeieeeflesoeW kee iegCekeej veneR nw, efkevleg
mLeevemebKeele kee iegCekeej nw~
Mebkee-en DeefJeYeeieeefleso kee iegCekeej keeeW veneR nw ?
meceeOeeve-veneR neslee nw, keeeWefke Jewmee nesves hej Gmekes DevevleiegCes nerve nesves kee emebie Deelee nw~
Mebkee-Jen Yeer keneB mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-keejCe en nw efke Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e DevegYeeieyebOemLeeveeW kes Deefleeevle nesves
hej DemebKeele meye peerJejeefMe eceeCe iegCekeej heeee peelee nw~

302 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 239 mes 241

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb meceFeeefCe hebecemeceFeeefCe eogmeceFeeefCe~~239~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e met$es SJeb Fefle efveoxMe: efkeceLe ke=le: ?

eesjefhe heee&ees: efmLele<ed-hebe-eleg:meceefekeevegYeeiemLeeveeveeb enCeeLe leeguelJeeefleheeoveeLe
DemebKeeleueeskeiegCekeej%eeheveeLe e SJeb heome efveos&Me: ke=leesefmle~

GJeefj eflemeceFeeefCe~~240~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeef$emeceefekeeefve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve %eeleJeeefve

YeJeefvle~ De$e iegCekeejesmebKeelee ueeskee:~
Sleme met$emeemebhetCe&lJeb efkeefceefle ve emepeles ?
ve emepeles, Gheefjcemet$eme DeJeeJeeveece$e DevegJe=efeYeeJesve Sleme DemebhetCe&lJeeveghehees:~

efyemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~241~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e GJeefj MeyoesvegJele&les~ DeLeJee DeLee&heesewJe GheefjlJeb %eeeles~ Mes<eb

met$eeLe&-

Fmeer ekeej n mecee eesie, heeBe mecee eesie Deewj eej mecee eesie mLeeveeW kee
DeuheyenglJe mecePevee eeefnS~~239~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Mebkee nesleer nw efkemet$e ceW SJeb heo kee efveoxMe efkemeefueS efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-oesveeW ner heee&YeeieeW ceW efmLele n, heeBe Deewj eej mecee eesie DevegYeeiemLeeveeW kee enCe
kejves kes efueS, Gvekeer meceevelee yeleueeves kes efueS leLee DemebKeele ueeske iegCekeej yeleueeves kes efueS SJeb heo kee
efveoxMe efkeee ieee nw~
met$eeLe&-

Deeies kes leerve mecee kes eesie DevegYeeie yevOeeOeJemeevemLeeve Gvemes DemebKeeleiegCes
nQ~~240~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-leerve mecee kes eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ eneB

iegCekeej DemebKeeleueeske eceeCe nw~
Mebkee-Fme met$e kes DehetCe& nesves kee emebie keeeW veneR Deelee nw ?
meceeOeeve-veneR Deelee nw, keeeWefke Deeies kes met$e kes DeJeeJeeW keer eneB DevegJe=efe nesves mes Fme met$e keer
DehetCe&lee Ieefle veneR nesleer nw~
met$eeLe&-

oes mecee kes eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve Gmemes DemebKeeleiegCes nQ~~241~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Gheefj Meyo keer DevegJe=efe nes jner nw~ DeLeJee, DeLee&heefe mes ner

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 241

elegLeex ceneefOekeej: / 303

megieceb~ SleewJe met$ecevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeveeceefhe eespeefeleJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~

De$e keefeoeMebkelesDevegYeeieyebOemLeeveeveeb eheCeeeeb DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb eheCee efkeceLe efeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<ee Mebkee kele&Jee, efkebe-DevegYeeieyebOemLeeveeefve menslegkeeefve YeJeefvle, ve efvenxlegkeeefve Fefle %eeheveeLe
lelkeejCe-eheCee efeeles~ DevegYeeiemLeeveeefleyelJeeled DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeheCee veemebyeeefhe
Fefle efveCexleJee~
hegvejheeMebkeles keefeledDevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefJeYeeieeeflesoeveecevevlelJeb keglees %eeeles ?
Deeeee&Jee&: meceeOeeslelkeee&kece&hejceeCetveeceefJeYeeieeeflesome DeevebeflekelJemeeveLeeveghehees:~
DevegYeeiemLeeveeveeb mebKeeceenelce%eeheveeLe hetJeexeeuheyenglJeme meJe&heos<eg DeJeefmLeleecesCe met#celespemkeeefekekeeeefmLeefleewJe iegCekeejes YeJeefle Fefle %eeheveeLe e Gejmet$eb YeCeles~
SJeb le=leereevlejevlejmLeuesuheyenglJemetevehejeefCe <edmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee DeuheyenglJeiegCekeejefveCe&eeLe met$eceJeleee&les-

GheefjlJe kee %eeve nes peelee nw~ Mes<e keLeve megiece nw~ Fmeer met$e keer eespevee DevegYeeieyebOemLeeveeW ceW Yeer kejveer
eeefnS, keeeWefke GveceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDevegYeeieyebOemLeeveeW keer eheCee ceW DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee efkemeefueS keer pee jner nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmeer Mebkee veneR kejvee eeefnS, keeeWefke DevegYeeieyebOemLeeve menslegke nQ, efvenxlegke veneR nw, Fme yeele kee %eeve
kejeves kes efueS Gvekes keejCeeW keer eheCee keer pee jner nw~ DevegYeeiemLeeveeW mes mebye nesves kes keejCe
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eheCee Demebye Yeer veneR nw~ Ssmee efveCe&e kejvee eeefnS~
hegvejefhe keesF& Mebkee kejlee nwDevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes DeefJeYeeieeeflesoeW keer Devevlelee keneB mes peeveer peeleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQGvekes keee&Yetle kece&hejceeCegDeeW kes DeefJeYeeieeeflesoeW keer Devevlelee etBefke Gmekes efyevee yeve veneR mekeleer
nw, DeleSJe Fmeer mes Gvekeer Devevlelee efme nw~
DevegYeeiemLeeveeW keer mebKee keer DeefOekelee yeleueeves kes efueS leLee hetJeexe DeuheyenglJe kee iegCekeej meye heoeW
ceW DeJeefmLele ece mes lespekeeefeke peerJeeW keer keeeefmLeefle ner nesleer nw, Fme yeele kees Yeer yeleueeves kes efueS Deeies kee
met$e kenWies~
Fme ekeej le=leere Devlejevlej mLeue ceW DeuheyenglJe kees metefele kejves Jeeues n met$e hetCe& ngS~
Deye DeuheyenglJe kes iegCekeej kee efveCe&e kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nw-

304 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 242 mes 244

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

megncg elesGkekeeFee heJesmeCesCe DemebKesppee ueesiee~~242~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevekeeefekesYe Deeiele met#ceeefivekeeefekes<eg Gheheeo: eJesMeveb veece~ lesve eJesMevesve

efJeMese<f eleemlespemkeeefekee peerJee: DemebKeeleueeskecee$ee YetlJee mleeskee: YeJeefvle Gheefj YeCeceeveheosYe Fefle~
Sleohes#eee kesmebKeeleiegCee: ? Fefle esled met$eceJeleee&les-

DeieefCekeeFee DemebKesppeiegCee~~243~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefivekeeefekeveecekeceexoemebegee: meJex peerJee Deefivekeeefekee Fefle veece~ les

DemebKeeleiegCee YeJeefvle, Devleceg&ntle&mebefelelJeeled~
kees iegCekeej: ?
Devleceg&ntle iegCekeejes %eeleJe:~
DeefivekeeefekepeerJekeeeefmLeefle%eeheveeLe met$eceJeleee&les-

keeeefoer DemebKesppeiegCee~~244~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevekeeefekesYe Deeiele Deefivekeeefekes<eg GlheVeeLecemecees ewJeeefivekeeefekeveecekece&Ce Goees YeJeefle~ leogoeegeeLecemeceeeYe=efle Glke<exCe eeJeod DemebKeelee ueeskee Fefle leogoekeeuees
YeJeefle~ me: keeueesefivekeeefekepeerJeeveeb keeeefmLeeflevee&ce~ mee keeeefmLeefle: DeefivekeeefekejeefMeYeesmebKeeleiegCee:~

met$eeLe&-

met#ce lespekeeefeke peerJe eosMe keer Dehes#ee DemebKeele ueeske eceeCe nQ~~242~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Devekeeefeke peerJeeW ceW mes Deekej met#ce Deefivekeeefeke peerJeeW ceW GlheVe
nesves kee veece eJesMe nw~ Gme eJesMe mes efJeMes<elee kees eehle ngS lespekeeefeke peerJe DemebKeele ueeske eceeCe neskej
Deeies kens peeves Jeeues heoeW keer Dehes#ee meyemes mleeske-kece nQ, Ssmee met$e kee DeefYeeee nw~
Fvekeer Dehes#ee mes keewve DemebKeeleiegCes nQ ? Ssmee eMve nesves hej met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes Deefivekeeefeke peerJe DemebKeeleiegCes nQ~~243~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deefivekeeefeke veecekece& kes Goe mes mebege meye peerJe Deefivekeeefeke kens
peeles nQ~ Jes met#ce Deefivekeeefeke peerJeeW mes DemebKeeleiegCes nQ, keeeWefke Jes Devleceg&ntle& ceW mebefele nesles nQ~ DeLee&led
met#ce Deefivekeeefeke peerJeeW keer Dehes#ee yeeoj DeefivekeeefekepeerJe DemebKeeleiegCes nesles nQ~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej Devleceg&ntle& peevevee eeefnS~
Deye Deefivekeeefeke peerJeeW keer keeeefmLeefle yeleueeves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

DeefivekeeefekeeW keer keeeefmLeefle Gvemes DemebKeeleiegCeer nw~~244~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deve keee Jeeues peerJeeW ceW mes Deefivekeeefeke peerJeeW ceW GlheVe nesves kes eLece
mecee mes ner Deefivekeeefeke veecekece& kee Goe neslee nw~ Gmekes Goe ege eLece mecee mes ueskej Glke<e& mes
DemebKeele ueeske eceeCe Gmekee Goekeeue nw~ Jen keeue DeefivekeeefekeeW keer keeeefmLeefle kene peelee nw~ Jen

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 245

elegLeex ceneefOekeej: / 305

kees iegCekeej: ?
DemebKeelee ueeskee:~
mebeefle DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~245~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevegYeeieyebOemLeeveeefve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve e DemebKeeleiegCeeefve

Fefle YeefCeleb YeJeefle~
SlelkeLeb ueYeles ?
eesjefhe DeLe&eesJee&ekeYeeJesve Sleme met$eme GheuebYeeled~ De$e iegCekeejeceeCecemebKeelee ueeskee:~
lelkeglees %eeeles ?
iegheosMeeled %eeeles~
SJeb elegLee&vlejevlejmLeues DeefivekeeefekepeerJemeJe&mleeskekeLevehejeefCe elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
SJececemLeues meceeeheCeeeeb elegjvlejmLeueieefYe&leeefve <ees[Memet$eeefCe ieleeefve~
SJeb meceeeheCee meceehlee~

keeeefmLeefle Deefivekeeefeke peerJeeW keer jeefMe mes DemebKeeleiegCeer nw~

eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej DemebKeeleueeske eceeCe nw~
Deye DevegYeeieyebOe DeOeJemeevemLeeve kee eceeCe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~245~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevegYeeieyebOemLeeve Deewj DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ, en

DeefYeeee nw~
Mebkee-en kewmes heeee peelee nw ?
meceeOeeve-keejCe en nw efke en met$e Fve oesveeW ner DeLeeX kes Jeeeke mJehe mes heeee peelee nw~ eneB
iegCekeej kee eceeCe DemebKeeleueeske eceeCe nw~
eMve-Jen efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Gej--Jen ieg kes GheosMe mes peevee peelee nw~
Fme ekeej elegLe& Devlejevlej mLeue ceW Deefivekeeefeke peerJe meyemes kece nQ Fme keLeve keer cegKelee Jeeues
eej met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Dee"JeW mLeue ceW meceeeheCee ceW eej DevlejmLeueeW mes meceefvJele meesuen met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej meceeeheCee meceehle ngF&~

306 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 246, 247

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Je=efeheCee
mebeefle Je=eqeheCeeeeb <edJe=ef-neefveeheCeeLe met$eceJeleee&les-

JeefheJeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieJeef-neCeer DemebKesppeYeeieJeef-neCeer

mebKesppeYeeieJeef-neCeer mebKesppeiegCeJeef-neCeer DemebKesppeiegCeJeef-neCeer
DeCebleiegCeJeef-neCeer~~246~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSlesve met$esCe <eCCeeb Je=ef-neveerveeb meJeeheCee ke=lee~
De$e keefeoeMebkeles<edmLeeveeheCeeeeb ewJeeJeieleeefmlelJeeveeb <eCCeeb Je=e
f neveerveeb vee$e eheCee efeeles, hegveeoes<eemebieeled?
Deeeee&osJe: meceeOeesvee$e hegveeoes<ees {ewkeles, Je=efneveerveeb keeueme eceeCeeuheyenglJeeheCeeLe <eCCeeb Je=ef-neveerveeb
DeefmlelJeme mceejCekejCeeled~ DeLeJee DevebleiegCeJe=ef-neefvekeeue: Fefle keeueMeyome DeOeenejs ke=les <eCCeeb
Je=efneveerveeb keeueme meJeeheCee Fefle ke=lJee ve hegveeoes<ees {ewkeles~
DeOegvee hebeJe=ef-hebeneefvekeeueeheCeeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

hebeJeef-hebeneCeerDees kesJeefejb keeueeoes neWefle ?~~247~~

Je=efeheCee
Deye Je=efeheCee ceW n ekeej keer Je=ef Deewj neefve kees eefhele kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Je=efeheCee keer Dehes#ee DevevleYeeieJe=ef-neefve, DemebKeeleYeeieJe=ef-neefve

mebKeeleYeeieJe=ef-neefve, mebKeeleiegCeJe=ef-neefve, DemebKeeleiegCeJe=ef-neefve Deewj
DevevleiegCeJe=ef-neefve nesleer nw~~246~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes eje n ekeej keer Je=e

f Deewj neefveeeW keer meJeeheCee keer ieF& nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwn Je=efeeW Je neefveeeW kee DeefmlelJe etBefke <edmLeeveeheCee mes ner peevee pee egkee nw DeleSJe Gvekeer
eheCee eneB veneR keer peeveer eeefnS, keeeWefke hegvee oes<e kee emebie Deelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQeneB hegvee oes<e veneR Deelee nw, keeeWefke Je=efeeW Je neefveeeW kes keeue kes eceeCe Je DeuheyenglJe keer
eheCee kejves kes efueS Fme met$e eje n Je=efeeW Je neefveeeW kes DeefmlelJe kee mcejCe kejeee ieee nw~ DeLeJee
DevevleiegCeJe=ef-neefvekeeue Fme ekeej keeue Meyo kee DeOeenej kejves hej n Je=efeeW Je neefveeeW kes keeue keer
en meJeeheCee nw, Ssmee ceevekej hegvee oes<e veneR Deelee nw~
Deye heeBe Je=e
f Deewj heeBe neefveeeWs kee keeue eefhele kejves nsleg eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

heeBe Je=efeeB Je neefveeeB efkeleves keeue leke nesleer nQ ?~~247~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 248, 249

elegLeex ceneefOekeej: / 307

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelhe=emet$eb Skemeceeceeefob ke=lJee eeJelmebYeJeesefmle Fefle keeuecehes#eles~

penCCesCe SiemeceDees~~248~~
Slee: hebeJe=e
f -neveer: SkemeceecesJe ke=lJee efleeremecees Deveefhe&leJe=e
f neveer<eg ieles meefle Skemeceees ueYeles~

GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~~249~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehebeeveeb Je=ef-neveerveeb ceOes eefo Skemeeb Je=ew neveew Jee megg oerIe&keeueb
efleefle leefn& DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eb ewJe efleefle, ve DeeJeefuekeeee Deefleeebleb keeueb, mJeeYeeefJekelJeeled~
keefeoeMebkelesDevebleYeeieJe=efefJe<eecehes#e DemebKeeleYeeieJe=efeqJe<eeesueme DemebKeeleYeeieiegCe Fefle DemebKeeleYeeieJe=efkeeue: DemebKeeleheueeshececee$e: efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<ees JeeJe:, efJe<eeiegCekeejeefleYeeiesve DevegYeeieyebOekeeues F<eceeCes DevebleiegCeJe=ef-neveerveecemebKeeleueeskecee$eyebOekeeueemebieeled~
ve ewJeb, met$es leemeecevleceg&ntle&cee$eeslke=keeueefveoxMeeled~
DeOegvee DevebleiegCeJe=efneefvekeeueefveCe&eeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-en he=emet$e Ske mecee mes ueskej peneB leke mebYeJe nw, Gleves keeue keer
Dehes#ee kejlee nw~
met$eeLe&-

peIeve mes Fvekee Ske mecee nw~~248~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fve heeBe Je=efeeW Je neefveeeW kees Ske mecee ner kejkes efleere mecee ceW
DeefJeJeef#ele Je=efeeW Je neefveeeW kes eehle nesves hej Gvekee Ske mecee keeue GheueyOe neslee nw~
met$eeLe&-

Jes Glke= mes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie keeue leke nesleer nQ~~249~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-heeBe Je=efeeW Je neefveeeW kes ceOe ceW eefo Ske Je=ef DeLeJee neefve ceW
DeefleMee oerIe&keeue jnlee nw, lees Jen DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e ner jnlee nw, DeeJeueer kee DeefleeceCe kej
Jen DeefOeke keeue leke veneR jnlee, keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDevevleYeeieJe=ef kes efJe<ee keer Dehes#ee DemebKeeleYeeieJe=ef kee efveece etbefke Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie
mes iegefCele nw, DeleSJe DemebKeeleYeeieJe=ef kee keeue DemebKeele heueeshece eceeCe keeeW veneR neslee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke efJe<eeiegCekeej kes eefleYeeie mes DevegYeeieyebOe kes keeue kees mJeerkeej kejves
hej DevevleiegCeJe=ef Je neefve mebyebOeer yebOekeeue kes DemebKeele ueeskecee$e nesves kee emebie Deelee nw~
hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWefke met$e ceW Gvekes Glke= keeue kee efveoxMe Devleceg&ntle& cee$e keeue ner efkeee nw~
Deye DevevleiegCeJe=e
f Deewj neefve kee keeue efveCe&e kejves nsleg eMveesej he mes leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQ-

308 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 250 mes 252

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeCebleiegCeJeef-neCeerees kesJeefejb keeueeoes neWefle ?~~250~~

penCCesCe SiemeceDees~~251~~
GkekemmesCe Debleescegngeb~~252~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleiegCeJe=efyebOecevevleiegCeneefveyebOeb ewkemeceeb ke=lJee efleeremeceesveefhe&leJe=efneveerveeb ieleme leemeeb SkemeceekeeueoMe&veeled~

Sleees&eesJe=&efneveesce&Oes Skemeeb Je=ew neveew Jee megg eefo oerIe&keeueb efleefle leefn& Devleceg&ntle&cesJe
veeefOekeb, efpeveesheosMeeYeeJeeled~ efJeMegdeceevees peerJees efvejvlejcevleceg&ntle&keeueceMegYeeveeb eke=leerveecevegYeeiemLeeveeefve
DevebleiegCenevee men yeOveeefle, MegYeeveeb eke=leerveecevevleiegCeJe=dee men Fefle~ mebefkeue<eceeCees peerJeesMegYeeveeb
eke=leerveecevegYeeiemLeeveeefve efvejvlejcevleceg&ntle&keeuecevevleiegCeJe=dee men, MegYeeveeb eke=leerveecevegYeeiemLeeveeefve
DevebleiegCenevee men yeOveeefle Fefle YeefCeleb YeJeefle~
mebeefle SleeYeeb eYeecevegeesieejeYeeb metefelecevegYeeieJe=efneefvekeeueeveeceuheyenglJeb Je#evles~ leeLeemeJe&mleeskeesvevleYeeieJe=ef-neefvekeeue:~ DemebKeeleYeeieJe=ef-neefvekeeue: DemebKeeleiegCe:~
kee iegCekeej: ?

met$eeLe&-

DevevleiegCeJe=ef Deewj neefve efkeleves keeue leke nesleer nw ?~~250~~

peIeve mes Jes Ske mecee leke nesleer nQ~~251~~
Glke= mes Jes Devleceg&ntle& keeue leke nesleer nQ~~252~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke DevevleiegCeJe=efyebOe Deewj DevevleiegCeneefveyebOe kees

Ske mecee ceW kejkes efleere mecee ceW DeefJeJeef#ele Je=ef DeLeJee neefve kes yebOe kees eehle ngS peerJe kes Gvekee Ske
mecee keeue osKee peelee nw~
Fve oes Je=ef-neefveeeW kes ceOe ceW Ske Je=ef DeLeJee neefve ceW DeefleMee oerIe&keeue leke eefo jnlee nw, lees
Devleceg&ntle& ner jnlee nw, DeefOeke keeue leke veneR, keeeWefke Jewmee efpeve YeieJeeved kee GheosMe veneR nw~ efJeMegef kees
eehle nesves Jeeuee peerJe efvejvlej Devleceg&ntle& keeue leke DeMegYe eke=efleeeW kes DevegYeeiemLeeveeW kees DevebleiegCe neefve kes
meeLe yeebOelee nw Deewj MegYe eke=efleeeW kes DevegYeeiemLeeveeW kees DevevleiegCeJe=ef kes meeLe yeebOelee nw~ Fmekes efJehejerle
mebkeuesMe kees eehle nesves Jeeuee peerJe DeMegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie mLeeveeW kees efvejvlej Devleceg&ntle& keeue leke
DevebleiegCeJe=ef kes meeLe yeebOelee nw leLee MegYe eke=efleeeW kes DevegYeeie mLeeveeW kees DevevleiegCeneefve kes meeLe yeebOelee nw,
en Ge keLeve kee DeefYeeee nw~
Fve oes DevegeesieejeW kes eje metefele DevegYeeie keer Je=ef SJeb neefve kes keeue mebyebOeer DeuheyenglJe kees kenles
nQ~ Jen Fme ekeej nwDevevleYeeieJe=ef Je neefve kee keeue meyemes mleeske nw~ Gmemes DemebKeeleYeeieJe=ef Je neefve kee keeue
DemebKeeleiegCee nw~
eMve-iegCekeej keee nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 252

elegLeex ceneefOekeej: / 309

DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:~
kegle: ?
DevebleYeeieJe=efneefveefJe<eeeled DemebKeeleYeeieJe=ef-neefveefJe<eeme DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~
mebKeeleYeeieJe=ef-neefvekeeue: mebKeeleiegCe:~
kegle: ?
DemebKeeleYeeieJe=efneefveefJe<eecehes#e mebKeeleYeeieJe=efneefveefJe<eeme mebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~
lee mebKeeleiegCelJeb kemceeled eceeCeeled %eeeles ?
eges%ee&eles~ mee e egefe: hetJe eefhelee Fefle vesn eheles~ mebKeeleiegCeJe=ef-neefvekeeue: mebKeeleiegCe:,
hetJeexeefJe<eeeled Sleemeeb efJe<eeme mebKeeleiegCelJeoMe&veeled~ DemebKeeleiegCeJe=ef-neefvekeeue: DemebKeeleiegCe:,
hetJeexeJe=efneefveefJe<eeeled Sleemeeb efJe<eeme eges: DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~
kees iegCekeej: ?
DeeJeefuekeeee: DemebKeeleYeeie:~ DevebleiegCeJe=ef-neefvekeeue: DemebKeeleiegCe:, hetJeexeefJe<eeeled Sleemeeb
Je=efneveerveeb efJe<eeme eges: DemebKeeleiegCelJeoMe&veeled~
kees iegCekeej: ?
DeeJeefuekeeee: DemebKeeleYeeie:~

Gej-iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~

kewmes ?
keeeWekf e DevevleYeeieJe=e
f Je neefve kes efJe<ee keer Dehes#ee DemebKeeleYeeieJe=e
f Je neefve kee efJe<ee DemebKeeleiegCee
heeee peelee nw Deewj mebKeele Yeeie Je=ef-neefve kee keeue mebKeeleiegCee nw~
Ssmee keeeW ?
keeesWefke DemebKeeleYeeieJe=ef Je neefve kes efJe<ee keer Dehes#ee mebKeeleYeeieJe=ef Je neefve kee efJe<ee mebKeeleiegCee
heeee peelee nw~
Mebkee-Jen mebKeeleiegCelJe efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen egefe mes peevee peelee nw Deewj Jen egefe etBefke henues yeleueeF& pee egkeer nw, DeleSJe
Gmekeer eheCee eneB veneR keer peeleer nw~
Gmemes mebKeeleiegCeJe=ef Deewj neefve kee keeue mebKeeleiegCee nw, keeeWefke hetJe& keer Je=ef Deewj neefve kes efJe<ee
keer Dehes#ee Fvekee efJe<ee mebKeeleiegCee osKee peelee nw~ Gmemes DemebKeeleiegCeJe=e
f Deewj neefve kee keeue DemebKeeleiegCee
nw, keeeWefke hetJe& keer Je=ef Deewj neefve kes efJe<ee keer Dehes#ee Fvekee efJe<ee egefe mes DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~ Gmemes DevevleiegCeJe=e
f Deewj neefve kee keeue DemebKeeleiegCee
nw, keeeWefke hetJe& keer Je=ef Je neefve kes efJe<ee keer Dehes#ee Fve Je=ef-neefveeeW kee efJe<ee egefe mes DemebKeeleiegCee
osKee peelee nw~
eMve-iegCekeej keee nw ?
Gej-iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~

310 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 253

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Je=efkeeuees efJeMes<eeefOeke:~
efkeevcee$esCe efJeMes<eeefOeke: Fefle esled ?
DeOemleveeMes<eJe=efkeeuecee$esCe efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~
neefvekeeueesefhe Je=efkeeuesve men efkeVe eefhele: ?
ve eefhele:, efkebe-Je=efkeeuesve neefvekeeue: meceeve: Fefle he=Leked eheCeeee: heueeYeeJeeled~
De$e Je=efkeeueeuheyenglJeb meceehleced~
SJeb veJecemLeues Je=efeheCeeeeb <e[dJe=efneefveehekeeefve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle Je=efeheCee ielee~
DeLe eJeceOeeheCee eheCeeLe met$eceJeleee&les-

peJecepPeheJeCeoeS DeCebleiegCeJeer DeCebleiegCeneCeer e peJecepPeb~~253~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeJeceOeeheCeeeeb DevebleiegCeJe=efjvevleiegCeneefvee eJeceOeceefmle~
De$e keefeoenSleled efkeb keeueeJeceOeb DeenesefmJeled peerJeeJeceOeefceefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeespeerJeeJeceOeb ve YeJeefle, DevegYeeiemLeeves<eg peerJeeveeceJemLeeveeceme hetJe&ceeefhelelJeeled~ lele: keeueeJe-

Je=ef kee keeue Gmemes efJeMes<e DeefOeke nw~

eMve-efkeleves cee$e mes Jen efJeMes<e DeefOeke nw ?
Gej-Jen DeOemleve mecemle Je=efeeW kes keeue mes efJeMes<e DeefOeke nw~
eMve-Je=efkeeue kes meeLe neefvekeeue keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nw ?
Gej-veneR keer nw, keeeWefke neefvekeeue Je=efkeeue kes yejeyej nw, Dele: Gmekeer Deueie mes eheCee kejvee
efve<heue nw~
eneB Je=efkeeue kee DeuheyenglJe meceehle ngDee~
Fme ekeej veJeceW mLeue ceW Je=efeheCee ceW n ekeej keer Je=ef-neefve kee eheCe kejves Jeeues meele met$e
hetCe& ngS~
en Je=efeheCee hetCe& ngF&~
Deye eJeceOe eheCee kees eefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

eJeceOe keer eheCee ceW DevevleiegCeJe=ef Deewj DevevleiegCeneefve eJeceOe nw~~253~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e kee leelhee& en nw efke eJeceOe keer eheCee ceW DevevleiegCeJe=ef
Deewj DevevleiegCeneefve eJeceOe neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeen keee keeueeJeceOe nw ee peerJeeJeceOe nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles ngS kenles nQ efkeJen peerJeeJeceOe veneR neslee nw, keeeWefke DevegYeeiemLeeveeW ceWs peerJeeW kes DeJemLeeve kes ece keer henues

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 254

elegLeex ceneefOekeej: / 311

ceOecesleoefmle~
hegve: keefeoeMebkeleseesJeb leefn& eJeceOeeheCee ve kele&Jee, meceeeheCeeeeewJe DemebKeeleueeskecee$eeCeecemeceefekeeveecevegYeeiemLeeveeveeb keeueceeefele eJeceOelJeefmes:~
Deeeee&osJe: meceeOeesmelecesleled, keeueeJeceOeb meceeeheCeeeeewJe efmeefceefle, efkevleg leme eJeceOeme eejcYe: heefjmeceeefhlee
kemeeb Je=ew neveew Jee peelee Fefle ve %eeeles~ leme eejcYeheefjmeceehleer Sleemeg Je=efneefve<eg peeles Fefle %eeheveeLe
eJeceOeeheCee Deeielee~ DevebleiegCeJe=se&JeceOeme DeeefoYe&Jeefle, hetJe&cegeflJeeled iegheosMeee~ heeefjMes<eeled
DevebleiegCeneves: heefjmeceeefhleYe&Jeleerefle ie=nerleJeb~
esvesob met$eb osMeeceMe&keb lesve eJeceOeeled DeOemleve-Gheefjce-eleg:-hebe-<ed-mehlemeceeeeeesiemLeeveeveeb
ef$emecee-efmeceeeeeesiemLeeveeveeb e eejcYe: DevevleiegCeJe=s: heefjmeceeefhle: DevebleiegCenevesefjefle efmeb~
SJebb oMecemLeues eJeceOeeheCeeefveheCehejb Skeb met$eb ieleced~
Fefle eJeceOeeheCee meceehlee~
DeOegvee meJe&mLeeveeveeb hee&JemeeveeheCeeLe met$eceJeleee&les-

heppeJemeeCeheJeCeoeS DeCebleiegCemme GJeefj DeCebleiegCeb YeefJemmeefo efe

heppeJemeeCeb~~254~~
eheCee veneR keer ieF& nw~ Fme keejCe en keeueeJeceOe nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw efkeeefo Ssmee nw lees efhej eJeceOe keer eheCee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke mecee eheCee mes ner Dee"
mecee eesie DemebKeele ueeskecee$e DevegYeeiemLeeveeW kees keeue kee Deeee kejkes eJeceOehevee efme nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQmeecege ceW en keeueeJeceOe meceeeheCee mes ner efme nw, efkevleg Gme eJeceOe kee eejbYe Deewj
meceeefhle keewve meer Je=ef DeLeJee neefve ceW ngF& nw, en veneR peevee peelee nw~ Fme keejCe Gmekee eejbYe Deewj meceeefhle
Fve Je=ef neefveeeW ceW ngF& nw, en yeleueeves kes efueS eJeceOe eheCee eehle ngF& nw~ DevevleiegCeJe=ef mes eJeceOe
kee eejbYe neslee nw, keeeWefke Jen hetJe& ceW Gef-keefLele nw DeLeJee ieg kee Jewmee GheosMe nw~ heeefjMes<e veee mes
DevevleiegCeneefve mes Gmekeer meceeefhle nesleer nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
etBefke en met$e osMeeceMe&ke nw DeleSJe eJeceOe mes veeres kes Deewj Thej kes eej, heeBe, n Deewj meele
mecee eesie mLeeveeW kee leLee leerve mecee Je oes mecee eesie mLeeveeW kee eejbYe DevevleiegCeJe=ef mes neslee nw Deewj
meceeefhle DevevleiegCeneefve mes nesleer nw, en efme ngDee~
Fme ekeej oMeJeW mLeue ceW eJeceOeeheCee kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej eJeceOeeheCee meceehle ngF&~
Deye meYeer mLeeveeW keer hee&JemeeveeheCee kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

hee&JemeeveeheCee cesW DevevleiegCee kes Thej DevevleiegCee nesiee en hee&Jemeeve nw~~254~~

312 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 255

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cewkesefvepeIevemLeeveeYe=elf e hetJe&eefheleeMes<emLeeveeveeb hee&Jemeeveb DevebleiegCemeesheefj

DevebleiegCeb YeJeleerelf e YetlJee efmLeleced~
SJeb SkeeoMemLeues hee&JemeeveeheCeeefveheCehejb Skeb met$eb ieleced~
Fefle hee&JemeeveeheCee meceehlee~
DeLe DeuheyenglJeevegeesieejs eLeceevlejmLeues efYesometevehejb Skeb met$eb~ Deveblejb efleeresvlejmLeues
DeveblejesheefveOeeveeceeLeceYesomeeuheyenglJeefveheCehejeefCe <edmet$eeefCe~ hegvee le=leeresvlejmLeues hejbhejesheefveOeeveeceefleere-YesomeeuheyenglJeeefleheeokeeefve <edmet$eeefCe Je#evles~
DeOegvee DeuheyenglJeevegeesieejYesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DehheeyengS efe lelLe FceeefCe ogyes DeCegeesieejeefCe DeCeblejesJeefCeOeehejbhejesJeefCeOee~~255~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleiegCeJe=ew DemebKeeleiegCeJe=ew mebKeeleiegCeJe=ew mebKeeleYeeieJe=ew

DemebKeeleYeeieJe=ew DevevleYeeieJe=ew DevevlejeOemlevemLeeveceJeueeskee efmLelemLeeveeveeb ee mleeskeyenglJeeheCee
mee DeveblejesheefveOee keLeles~ peIevemLeevecehes#e DevebleYeeieeYeefOekeeefomJehesCe efmLelemLeeveeveeb ee mleeskeyenglJeeheCee mee hejbhejesheefveOee ieereles~ SJece$e efefJeOecesJe DeuheyenglJeb YeJeefle, le=leereme DeuheyenglJeYebiemeemebYeJeeled~
SJeb eLecesvlejmLeues DeuheyenglJeevegeesieYeso metekeb Skeb met$eb ieleced~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met#ce Skesefve peerJe kes peIeve mLeeve mes ueskej henues kens iees mecemle
mLeeveeW kee hee&Jemeeve DevevleiegCee kes Thej DevevleiegCee nesiee, Fme ekeej neskej efmLele nw~
Fme ekeej ieejnJeW mLeue ceW hee&Jemeeve eheCee kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej hee&JemeeveeheCee meceehle ngF&~
Deye DeuheyenglJeevegeesieej ceW eLece DevlejmLeue ceW oes YesoeW kees metefele kejves Jeeuee Ske met$e nw~ Gmekes
yeeo efleere DevlejmLeue ceW DeveblejesheefveOee veeceke eLece Yeso kee DeuheyenglJe efveheCe kejves Jeeues n met$e nQ~
hegvee le=leere DevlejmLeue ceW hejbhejesheefveOee veeceke efleere Yeso kee DeuheyenglJe eefleheeove kejves Jeeues n met$e
kenWies~
Deye DeuheyenglJe Devegeesieej kes YesoeW kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DeuheyenglJe-Fme DeefOekeej ceW DevevlejesheefveOee Deewj hejbhejesheefveOee es oes Devegeesieej

nesles nQ~~255~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevevleiegCeJe=ef, DemebKeeleiegCeJe=ef, mebKeeleiegCeJe=ef, mebKeeleYeeieJe=ef,

DemebKeeleYeeieJe=ef Deewj DevevleYeeieJe=ef ceW Devevlej DeOemleve mLeeve kees osKeles ngS DeJeefmLele mLeeveeW keer pees
DeuheyenglJe eheCee nw, Jen DevevlejesheefveOee kenueeleer nw~ peIeve mLeeve keer Dehes#ee kejkes DevevleJeW Yeeie mes
DeefOeke Fleeefo mJehe efmLele mLeeveeW keer pees DeuheyenglJeeheCee nw, Jen hejchejesheefveOee nw~ Fme ekeej eneB
oes ekeej kee ner DeuheyenglJe neslee nw, keeeWefke le=leere DeuheyenglJeYebie keer eneB mebYeeJevee veneR nw~
Fme ekeej eLece DevlejmLeue ceW DeuheyenglJeevegeesie kes Yeso keer metevee osves Jeeuee Ske met$e ngDee~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 256 mes 259

elegLeex ceneefOekeej: / 313

DeOegvee eLeceYesomJeheevevlejesheefveOeeeheCeeeeb DeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$e<edkeceJeleee&les-

lelLe DeCeb l ejes J eef C eOeeS meJJelLees J eeef C e DeCeb l eieg C eyYeef n eeef C e
eCeeefCe~~256~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeeefhe SleouheyenglJeb meJe&mLeeveeveeefeleeJeefmLeleb le&eefhe DeJeglheVepeveme

JeglheefepeveveeLe&ceske<edmLeeveceeefele DeuheyenglJeeheCee efeeles~ esve Ske<edmLeeves DevebleiegCeJe=e
f mLeeveceskeb
ewJe lesve meJe&mleeskeefceefle YeefCeleceefmle~

DemebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~257~~

De$e iegCekeej SkekeeC[kecee$ees YeJeefle, Ske<edmLeeveeYevlejs keeC[kecee$eeCeeb ewJe DemebKeeleiegCeJe=erveecegheuebYeeled~

mebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~258~~

De$e iegCekeejes heeefOekekeeC[keb~ efJeMes<ees$e OeJeueeerkeeeeb Je:~

mebKesppeYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~259~~

De$eeefhe iegCekeejes heeefOekekeeC[keb %eeleJeced~

Deye eLece Yesohe DeveblejesheefveOee keer eheCee ceW DeuheyenglJe kee eefleheeove kejves nsleg n met$e
DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

GveceW DevevlejesheefveOee ceW DevevleiegCeJe=efmLeeve meyemes mleeske nQ~~256~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eeefhe en DeuheyenglJe meye mLeeveeW kee Deeee kejkes efmLele nw, lees Yeer
DeJeglheVepeve kees JeglheVe yeveeves kes efueS Ske <edmLeeve kee Deeee kejkes DeuheyenglJeeheCee keer pee jner nw~
etBefke Ske <edmLeeve ceW DevevleiegCeJe=efmLeeve Ske ner nw, DeleSJe meyemes mleeske Ssmee kene ieee nw~
met$eeLe&-

Gvemes DemebKeeleiegCeJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~257~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej Ske keeC[ke cee$e nw, keeeWefke Ske <edmLeeve kes Yeerlej
keeC[ke eceeCe ner DemebKeeleiegCeJe=ef heeF& peeleer nQ~
met$eeLe&-

Gvemes mebKeeleiegCeJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~258~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej Ske Debke mes DeefOeke keeC[ke nw~ Fmekee efJemleej OeJeuee
erkee ceW osKevee eeefnS~
met$eeLe&-

Gvemes mebKeeleYeeieJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~259~~

eneB Yeer iegCekeej Ske Debke mes DeefOeke keeC[ke peevevee eeefnS~

314 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 260 mes 263

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DemebKesppeYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~260~~

De$eeefhe iegCekeejes heeefOekekeeC[keb cevleJeb~

DeCebleYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~261~~

De$eeefhe iegCekeejes heeefOekekeeC[keceJeyeesJeb~ heeefOekekeeC[kesve DemebKeeleYeeieJe=efmLeeves<eg

iegeCf eles<eg Ske<edmLeeveeYevlejs DevebleYeeieJe=e
f mLeeveeveeceglhees:~ De$eeefhe efJemlejes OeJeueeerkeeeeb DeJeueeskeveereb~
SJeb efleeresvlejmLeues DevevlejesheefveOeeeeb DeuheyenglJeefvehekeeefve <edmet$eeefCe ieleeefve~
Fefle DevevlejesheefveOeeuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee hejbhejesheefveOeeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$e<edkeceJeleee&les-

hejbhejesheefCeOeeS meJJelLeesJeeefCe DeCebleYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe~~262~~

DemebKesppeYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~263~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeeb hejbhejesheefveOeeeeb DevebleYeeieeYeefOekeeefve mLeeveeefve meJe&mleeskeeefve, SkekeeC[keeceeCelJeeled~

DemebKeeleYeeieeYeefOekeeefve mLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve meefvle~ De$e iegCekeejes heeefOekekeeC[keb Jele&les~

met$eeLe&-

Gvemes DemebKeeleYeeieJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~260~~

eneB Yeer iegCekeej Ske Debke mes DeefOeke keeC[ke ceevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Gvemes Devevle YeeieJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~261~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB hej Yeer iegCekeej Ske DeefOeke keeC[ke peevevee eeefnS, DemebKeele
YeeieJe=efmLeeveeW kees iegefCele kejves hej Ske <edmLeeve kes Yeerlej DevevleYeeieJe=efmLeeve GlheVe nesles nQ~
Fmekee Yeer efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Fme ekeej mes efleere Devlej mLeue ceW DevevlejesheefveOee ceW DeuheyenglJe kee efveheCe kejves Jeeues n met$e
hetCe& ngS~
Fme ekeej DevevlejesheefveOee ceW DeuheyenglJe meceehle ngDee~
Deye hejbhejesheefveOee ceW DeuheyenglJe kee eefleheeove kejves nsleg n met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

hejchejesheefveOee ceW DevevleYeeieJe=efmLeeve meyemes mleeske nQ~~262~~

Gvemes DemebKeeleYeeieJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~263~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme hejchejesheefveOee ceW DevevleYeeie DeefOeke Jeeues mLeeve meyemes kece nQ,
keeeWefke Jes Ske keeC[ke kes yejeyej nQ~
DemebKeeleYeeie DeefOeke Jeeues mLeeve Gvemes DemebKeeleiegCes nQ~ eneB iegCekeej Ske Debke mes DeefOeke
keeC[ke nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 264 mes 267

elegLeex ceneefOekeej: / 315

mebKesppeYeeieyYeefneeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~264~~
mebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~265~~
DemebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~266~~
DeCebleiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~267~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeuheyenglJes meceehles DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeheCee meceehlee ke=leeefmle~

mebeefle Slesve met$esCe metefeleeveeb DevegYeeiemeJekece&mLeeveeveeb eheCeeb keefj<evleeeee&osJee:De$e keefeoen-hetJe eefheleyebOemLeeveeveeb De$e YeCeceevemeJekece&mLeeveeveeb e kees efJeMes<e:?
Deeeee&osJe: meceeOeesGeles-yebOesve eeefve mLeeveeefve efve<heevles leeefve yebOemLeeveeefve~ DevegYeeiemeJes Ieeleeefe<ceeves eeefve
mLeeveeefve efve<heevles~ leeveefhe keeveefhe yebOemLeeveeefve ewJe YeCevles, yeOeceeveevegYeeiemLeevesve meceevelJeeled~
eeefve hegve: DevegYeeiemLeeveeefve Ieeleeled ewJe Glheevles ve yebOeeled, leeefve DevegYeeiemeJekece&mLeeveeefve YeCevles~
les<eeb ewJe nlemeceglheefekemLeeveeveerefle efleeree meb%ee Jele&les~
De$e keefeoenyebOemLeeveeheCeeb cegkelJee eLeceb nlemeceglheefekemLeeveeheCee efkeVe ke=lee ?
Deeeee&osJe: meceeOees-

met$eeLe&-

Gvemes mebKeeleYeeieJe=efmLeeve mebKeeleiegCes nQ~~264~~

Gvemes mebKeeleiegCeJe=efmLeeve mebKeeleiegCes nQ~~265~~
Gvemes DemebKeeleiegCeJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~266~~
Gvemes DevevleiegCeJe=efmLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~267~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB DeuheyenglJe kes meceehle nesves hej DevegYeeieyebOeDeOeJemeevemLeeve keer

eheCee meceehle keer ieF& nw~
Deye Fme met$e mes metefele DevegYeeiemeJekece&mLeeveeW keer eheCee Deeeee& osJe kejWies~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkehetJe& ceW eefhele efkees iees yebOemLeeveeW ceW Deewj eneB kens peeves Jeeues meJekece&mLeeveeW ceW keee efJeMes<e Devlej nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles ngS kenles nQ efkeyebOe mes pees mLeeve GlheVe nesles nQ, Jes yebOemLeeve kens peeles nQ~ DevegYeeiemeJe kes Ieeles peeves hej pees mLeeve
GlheVe nesles nQ, GveceW mes keg lees yebOemLeeve ner kens peeles nQ, keeeWefke Jes yeebOes peeves Jeeues DevegYeeiemLeeve kes meceeve
nQ~ hejvleg pees DevegYeeiemLeeve Ieele mes ner GlheVe nesles nQ, yebOe mes GlheVe veneR nesles nQ, Jes DevegYeeiemeJemLeeve kens
peeles nQ, Gvekeer ner nlemeceglheefekemLeeve en otmejer meb%ee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwyebOemLeeve eheCee kees es[kej henues nlemeceglheefekemLeeveeW keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nQ ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efke-

316 / efleere etefuekee

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 267

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ve ke=lee, yebOeeled Glheeceeveeveeb nlemeceglheefekemLeeveeveeb DeveJeieleyebOemLeeveme DevlesJeeefmeve:

e%eeheveesheeeeYeeJeeled~
mebeefle met#ceefveieesoeheee&hlepeIeveevegYeeiemLeeveeYe=elf e eeJeled hee&JemeeveevegYeeiemLeeveefceefle leeJeled Sleeefve DemebKeeleueeskecee$eyebOemeceglheefekemLeeveeefve SkeesCeekeejsCe jeefelJee hegve: Sles<eeb yebOemLeeveeveeb IeelekeejCeeveeb
DemebKeeleueeskecee$eeOeJemeevemLeeveeveeb peIeveheefjCeecemLeeveceeefob ke=lJee eeJeoglke=eOeJemeevemLeevehee&JemeeveeceskeesCeekeejsCe Jeeceheeexve jeveeb ke=lJee lelees IeelemLeeveeheCeeb keefj<eefvle~
Sles<eeb efJemlejes OeJeueeerkeeeeb <Jeesefmle~
De$e ceveeked efJeMes<e GeleskeefeoeMebkelesmebKeeleemeg Ieeleheefjheeer<eg ieleemeg hegve: meJe&heefeceme DevegYeeieme IeeefleleMes<eme Ieelees veemleerefle keglees
%eeeles ?
Deeeee&Jee&eerJeerjmesve: meceeOees-Geb e OeJeueeerkeeeebDeefJeeFefjeJeeCeeoes, mejeieeCeceeFefjeeCeb JeeCeb CehheceeCeefceefo Ce Jeesegb pegeb, DeefJeefJemesmeCesCe
DeesmeesefjojeieeefoYeeJeeoes~ Ce e DeefJeeFefjehejbhejeieoGJeSmees Smees ehheuees nesefo, DeJJeJelLeeheeeroes1~
%eeveeJejCeereme meJe&mleeskeeefve yebOemeceglheefekemLeeveeefve~ nlemeceglheefekemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~ iegCekeejes$e
DemebKeelee ueeskee:~ nlemeceglheefekemLeeveeefve (nlenlemeceglheefekemLeeveeefve) DemebKeeleiegCeeefve~ De$eeefhe

veneR efkeee nw, keeeWefke Jewmee nesves hej pees efMe<e yebOe mLeeveeW kes %eeve mes jefnle nw, Gmekees yebOe mes GlheVe nesves
Jeeues nlemeceglheefekemLeeveeW kee %eeve kejeves kes efueS Gheee veneR jnlee nw~
Deye met#ce efveieeso Deheee&hleke peerJe kes peIeve DevegYeeiemLeeve mes ueskej hee&Jemeeve DevegYeeiemLeeve leke Fve
DemebKeeleueeskecee$e yebOemeceglheefekemLeeveeW kees Ske hebefe kes Deekeej mes jekej efhej Fve yebOemLeeveeW kes Ieele kes
keejCeYetle DemebKeele ueeskecee$e DeOeJemeevemLeeveeW ceW peIeve heefjCeece mLeeve mes ueskej Glke= DeOeJemeevemLeeve
hee&vle mLeeveeW kees Ske hebefe kes Deekeej mes Jeece heee&Yeeie ceW jekej heeeled IeelemLeeveeW keer eheCee kejWies~
Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW Je nw~
eneB efkebefeled efJeMes<e kenles nQkeesF& Mebkee kejlee nw efkemebKeele IeeleheefjheeefeeW kes meceehle nesves hej efhej Ieeleves mes Mes<e jns meJe&heefece DevegYeeie kee Ieele veneR
neslee nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Deeeee&eer Jeerjmesve mJeeceer Fmekee meceeOeeve kejles nQ, pees efke OeJeuee erkee ceW JeefCe&le nwen DeefJe Deeeee& Jeeve mes peevee peelee nw~ eefo kene peeJes efke Deeeee& etBefke mejeieer nesles nQ,
DeleSJe Gvekes Jeeve eceeCe veneR nes mekeles, mees Ssmee kenvee egefeege veneR nw, keeeWefke DeefJe Fme efJeMes<eCe
mes jeieeefoYeeJe kee efvejekejCe efkeee ieee nw~ keejCe efke Deeeee& hejcheje mes Deeee ngDee en GheosMe efceLee veneR
nes mekelee, keeeWefke Jewmee nesves hej DeJeJemLee kee nesvee DeefveJeee& nw~
%eeveeJejCeere kes yebOemeceglheefekemLeeve meyemes mleeske nQ~ Gvemes nlemeceglheefekemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
iegCekeej DemebKeeleueeske nw~ Gvemes nlemeceglheefekemLeeve (nlenlemeceglheefeke mLeeve) DemebKeeleiegCes nQ~ eneB
1. OeJeuee hegmleke-12, he=. 240~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 267

elegLeex ceneefOekeej: / 317

iegCekeejesmebKeelee ueeskee:~ S<ee leeJeled %eeveeJejCeereme ef$eefJeOee mLeeveeheCee eefhelee~ SJeb Mes<emehleeveeceefhe
kece&Ceeb ef$eefJeOee mLeeveeheCee %eelJee eheefeleJee~ efJeMes<emleg Deeeg<e: heefjJele&ceeveceOeceheefjCeecesve
Deheee&hlemebegeeflee&ieeegpe&IeveevegYeeies eyes leoskeb yebOemeceglheefekemLeeveb~ hegve: e#esheesejs eyes
efleereyebOemeceglheefekemLeeveb~ Deeeg<e: peIeveheefjCeecemLeeveeYe=elf e DemebKeeleueeskecee$eeefCe heefjCeecemLeeveeefve YeJeefvle~
eeJeef v le heef j CeecemLeeveeef v e leeJevlew J e Deveg Y eeieyeb O emeceg l heef eke-mLeeveeef v e~ nlemeceg l heef ekenlenlemeceglheefekemLeeveeheCeeeeb efeeceeCeeeeb %eeveeJejCemeceeveYebiees %eeleJe:~
SJeb le=leeresvlejmLeues hejbhejesheefveOeeveeceuheyenglJeeefleheeokeeefve <edmet$eeefCe ieleeefve~
FlLeb eoMes mLeues ef$eefYejvlejmLeuew: meceefvJeleeeeb DeuheyenglJeevegeesieejeheCeeeeb $eeesoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle DeuheyenglJeevegeesieeheCee meceehlee~
SJeb DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeheCeeveece efleereeetefuekee meceehlee~

Fefle eer<edKeC[eieceme JesoveeKeC[veeefcve elegLe&KeC[s SkeeoMes evLes YeeJeJesoveeefJeOeeveveeefcve

mehleceevegeesieejs ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefevleeceefCeerkeeeeb elegLex ceneefOekeejs
efleereetefuekeeveeceeeb efleereesefOekeej: meceehle:~
hej Yeer iegCekeej DemebKeeleueeske nw~ en %eeveeJejCeere keer leerve ekeej keer mLeeveeheCee kener ieF& nw~ Fmeer
ekeej mes Mes<e meeleeW keceeX keer leerve ekeej keer mLeeveeheCee kees peevekej kenvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke
Deeegkece& kee heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece kes eje Deheee&hle mebege efleee Deeeg kes peIeve DevegYeeie kees yeebOeves
hej Jen Ske yebOemeceglheefekemLeeve neslee nw~ hegve: Gmes Ske e#eshe DeefOeke yeebOeves hej efleere yebOemeceglheefekemLeeve
neslee nw~ Deeeg kes peIeve heefjCeece mLeeve mes ueskej DemebKeeleueeskeeceeCe heefjCeecemLeeve nesles nQ~ efpeleves
heefjCeecemLeeve nQ, Gleves ner Gmekes DevegYeeieyebOemeceglheefeke mLeeve nQ~ nlemeceglheefeke Deewj nlenlemeceglheefekemLeeveeW
keer eheCee kes kejves hej Jen %eeveeJejCe kes meceeve nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Fme ekeej mes le=leere DevlejmLeue ceW hejchejesheefveOee kes DeuheyenglJe kee eefleheeove kejves Jeeues n met$e
hetCe& ngS~
Fme ekeej yeejnJeW mLeue ceW leerve DevlejmLeueeW mes meceefvJele DeuheyenglJeevegeesieej keer eheCee ceW lesjn
met$e hetCe& ngS nQ~
Fme ekeej en DeuheyenglJe eheCee meceehle ngF&~
eneB Fme ekeej DevegYeeieyebOeDeOeJemeevemLeeve veece keer efleere etefuekee meceehle ngF&~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece kes JesoveeKeC[ veeceke elegLe& KeC[ ceW
ieejnJeW ebLe ceW YeeJeJesovee efJeOeeve veece kes mehlece Devegeesieej ceW
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW elegLe& ceneefOekeej ceW efleere etefuekee veece
kee en efleere DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

318 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe le=leereeetefuekee
(JesoveeYeeJeefJeOeeveme)

le=leereesefOekeej:

(elegLe&ceneefOekeejevleie&le)

cebieueeejCeced
YeefkeleOegv& eer leJe efJeYees: keueg<eb Oegveerles, veeveeefJekeuhenleogceve: hegveeefle~
mebmeejIece&YeJeleeheceheekejeself e, jeieeod efJeotjeefle YeeJeegleb ooeefle~~1~~
DeLe <edKeb[eieceevLeme JesoveeKeC[veeefcve evLes efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejs elegLex ceneefOekeejs le=leereeetefuekeeveece-le=leereesefOekeej: eejYeles~ le$e leeJeled
mehleelJeeeEjMeledmet$es<eg Deew mLeueeefve meefvle~ lele: eLecemLeues DeevegeesieejveeceSkemLeevepeerJeeceeCeevegieceue#eCeeefleheeovehejb peerJemecegoenejs efe Fleeefo met$eeced~ lele: hejb efleeremLeues efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegieceefveheCeeLe efCejblejeCe Fleeefomet$eceskeb~ lelee le=leeremLeues meevlejmLeevepeerJe-eceeCeevegieceeheCeeLe meeblejeCe Fleeefovee Skeb met$eb keLeles~ leoveblejb elegLe&mLeues veeveepeerJekeeueeceeCeevegieceeefleheeoveeLe CeeCeepeerJe- Fleeefovee met$e$eeb Je#eles~ lelheeeled hebecemLeues Je=efeheCeeee:
efYesoieefYe&leeee efveheCeeLe JeefheJeCeoeS Fleeefovee hebeoMe met$eeefCe YeJeefvle~ hegve: <emLeues

DeLe le=leere etefuekee eejbYe

(JesoveeYeeJeefJeOeeve keer le=leere etefuekee)

le=leere DeefOekeej
cebieueeejCe
MueeskeeLe&-ns efJeYees! Deehekeer efoJeOJeefve eeefCeeeW kes keueg<e-heeheeW kees ve kejves Jeeueer nw, Gvekes
oe-ceve kees veevee efJekeuheeW mes nekej heefJe$e kejves Jeeueer nw, Gvekes mebmeejleehe kees otj kejves Jeeueer nw, jeie
mes GvnW otj kej osleer nw Deewj YeeJeegle kees eoeve kejleer nw~ DeLee&led ns YeieJeved! Deehekeer efoJeOJeefvehe
efpeveJeeCeer kee eJeCe kejves mes YeeJeegle%eeve keer eeefhle nes peeleer nw~~1~~
eneB Fme <edKeC[eiece ebLe kes JesoveeKeC[ veeceke ebLe ceW efleereJesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes
Devleie&le JesoveeYeeJeefJeOeeve veeceke meeleJeW Devegeesieej kes elegLe& ceneefOekeej ceW le=leere etefuekee veece mes le=leere
DeefOekeej eejbYe neslee nw~ FmeceW meQleeefueme met$eesW ceW Dee" mLeue nQ~ GveceW mes eLece mLeue ceW Dee" Devegeesieej kes
Devleie&le eLeceevegeesieej kee ue#eCe eefleheeove kejves Jeeues peerJemecegoenejsef e Fleeefo oes met$e nQ~ hegve: efleere
mLeue ceW efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece kee efveheCe kejves nsleg efCejblejeCe Fleeefo Ske met$e nw~ Deeies le=leere mLeue
ceW meevlejmLeevepeerJe eceeCeevegiece kee eheCe kejves Jeeuee meeblejeCe Fleeefo Ske met$e kenWies~ leoveblej elegLe&
mLeue ceW veeveepeerJekeeue eceeCeevegiece kee eefleheeove kejves nsleg CeeCeepeerJe Fleeefo leerve met$e kenWies~
lelheeeled hebecemLeue ceW Je=efeheCee kes oes YesoeW kee efveheCe kejves kes efueS JeefheJeCeoeS

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 268

elegLeex ceneefOekeej: / 319

eJeceOeeheCeekeLeveeLe peJecepPe Fleeefovee $eereCf e met$eeefCe efveieoefvle~ hegvee mehlecemLeues mheMe&veeheCeekeLeveeLe heesmeCeheJeCeoeS Fleeefovee SkeeoMe met$eeefCe Je#evles~ leoveblejb DecemLeues DeuheyenglJeefveheCeeLe
DehheeyengS efe Fleeefovee SkeeoMe met$eeefCe efveheefe<eles Fefle mecegoeeheeleefvekee$e metefelee YeJeefle~
DeOegvee le=leereetefuekeeeeceevegeesieejveeceefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

peerJemecegoenjs efe lelLe FceeefCe De DeCegeesieejeefCe-SeeCepeerJeheceeCeeCegiecees efCejblejeCepeerJeheceeCeeCegiecees meeblejeCepeerJeheceeCeeCegiecees

CeeCeepeerJekeeueheceeCeeCegiecees JeefheJeCee peJecepPeheJeCee heesmeCeheJeCee DehheeyengS efe~~268~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeerJemecegoenejveeefcve DeefmceVeefOekeejsevegeesieejeefCe meefvle~ SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece-efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece-meeblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece-veeveepeerJekeeueeceeCeevegieceJe=efeheCee-eJeceOeeheCee-mheMe&veeheCee-DeuheyenglJeeefve esefle~

De$e peerJemecegoenej: efkeceLe&ceeiele: ?
hetJe eefheleyebOeevegYeeiemLeeves<eg DemebKeeleueeskecee$es<eg peerJee: efkeb meJex<eg meMee: DeenesefmJeod efJemeMee
Jee meMee efJemeMee Jee Fefle eMves meefle Slesve mJehesCe le$e efleefvle Fefle %eeheveeLe Deeb peerJemecegoenej
Deeieleesefmle~

Fleeefo hevn met$e nQ~ hegve: "s mLeue ceW eJeceOeeheCee kes keLeve nsleg peJecepPe Fleeefo leerve met$e nQ~
Fmekes yeeo meeleJeW mLeue ceW mheMe&ve eheCee kees kenves nsleg heesmeCeheJeCeoeS Fleeefo ieejn met$eeW kees
emlegle kejWies~ leovevlej Dee"JeW mLeue ceW DeuheyenglJe kes efveheCe nsleg DehheeyengSefe Fleeefo ieejn met$eeW
kee eheCe kejWies, en met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye le=leere etefuekee ceW Dee" DevegeesieejeW kes veece efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

peerJemecegoenej Fme DeefOekeej ceW es Dee" Devegeesieej nQ-SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece,

efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece, meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece, veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece,
Je=efeheCee, eJeceOeeheCee, mheMe&veeheCee Deewj DeuheyenglJe~~268~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peerJe mecegoenej veece kes Fme DeefOekeej ceW Dee" Devegeesieej yeleueees iees
nQ, efpevekes veece Fme ekeej nQ-1. SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece, 2. efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece, 3. meeblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece, 4. veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece, 5. Je=efeheCee, 6. eJeceOeeheCee, 7. mheMe&veeheCee
Deewj 8. DeuheyenglJe~
Mebkee-eneB peerJemecegoenej efkemeefueS Deeee nw ?
meceeOeeve-henues kens iees yebOeevegYeeiemLeeveeW kes DemebKeeleueeskeeceeCe meYeer mLeeveeW ceW peerJe keee meMe
nesles nQ DeLeJee peerJe keee efJemeMe nesles nQ, DeLeJee meMe-efJemeMe oesveeW nesles nQ, Ssmee hets peeves hej Jes JeneB Fme
mJehe mes efmLele nesles nQ, en yeleueeves kes efueS peerJemecegoenej eneB eehle ngDee nw~

320 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 268

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deevegeeiesejs<eg SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece: efkeceLe&ceeiele: ?

Skewkeefmceved mLeeves peerJee peIevesve SleeJevlees YeJeefvle Glke=sveeefhe SleeJevle Fefle %eeheveeLe&ceeiele:~
efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece: efkeceLe&ceeiele: ?
efvejvlejpeerJemenieleeefve DevegYeeiemLeeveeefve peIevesve SleeJeefvle Glke=sveeefhe SleeJevleefhe YeJevleerelf e %eeheveeLe~
meeblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece: efkeceLe&ceeiele: ?
efvejvlejpeerJeefJejefnlemLeeveeefve peIevesve Feefvle Glke=sveeefhe Fevleefhe YeJevleerefle %eeheveeLe~
veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece: efkeceLe&ceeiele: ?
Skewkeefmceved mLeeves peerJee peIevesve SleeJelkeeueceglke=sveeefhe SleeJelkeeueb efleefvle Fefle meteveeLe~
Je=efeheCee efkeceLe&ceeiele: ?
DeveblejesheefveOee-hejbhejesheefveOeemJehesve peerJeeveeb Je=efeheCeeLe~
eJeceOeeheCee efkeceLe&ceeielee ?
ecesCe Je&ceeveeveeb peerJeeveeb mLeeveeveecemebKeeleYeeies eJeceOeb YetlJee lemceeogheefjcemeJe&mLeeveeefve peerJew:
efJeMes<enerveeefve YetlJee ieleeefve Fefle %eeheveeLe&ceeielee~
mheMe&veeheCee efkeceLe&ceeielee ?
Deleerles keeues SkepeerJesve SkecevegYeeiemLeeveefceelkeeueb mheefMe&leefceefle %eeheveeLe~

Mebkee-Dee" DevegeesieejeW ceW SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece efkemeefueS Deeee nw ?

meceeOeeve-Ske-Ske mLeeve ceW peerJe peIeve mes Fleves nesles nQ Deewj Glke= mes Fleves nesles nQ, Fme yeele
kees yeleueeves kes efueS Gheeg&e Devegiece eehle ngDee nw~
Mebkee-efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece efkemeefueS Deeee nw ?
meceeOeeve-efvejvlej peerJeeW mes meefnle DevegYeeiemLeeve peIeve mes Fleves Deewj Glke=he mes Fleves ner nesles
nW, Fme yeele kes %eeheveeLe& Ge Devegeesieej eehle ngDee nw~
Mebkee-meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece efkemeefueS Deeee nw ?
meceeOeeve-efvejvlej peerJeeW mes jefnle mLeeve peIeve mes Fleves Deewj Glke=he mes Yeer Fleves ner nesles nQ, Fme
yeele kee %eeve kejeves nsleg Jen DeefOekeej eehle ngDee nw~
Mebkee-veevee peerJekeeueeceeCeevegiece efkemeefueS Deeee nw ?
meceeOeeve-Ske-Ske mLeeve ceW peerJe peIeve mes Fleves keeue leke Deewj Glke= mes Yeer Fleves keeue leke
jnles nQ Fmekes meteveeLe& en DeefOekeej Deeee nw~
Mebkee-Je=efeheCee efkemeefueS Deeeer nw ?
meceeOeeve-Jen DevevlejesheefveOee Deewj hejbhejesheefveOee mJehe mes peerJeeW keer Je=e
f eheCee kejves kes efueS Deeeer nw~
Mebkee-eJeceOeeheCee efkemeefueS Deeeer nw ?
meceeOeeve-ece mes Je=e
f kees eehle nesves Jeeues peerJeeW kes mLeeveeW kes DemebKeeleJeW Yeeie ceW eJeceOe neskej
Gmemes Deeies kes meye mLeeve peerJeeW mes efJeMes<enerve neskej iees nQ, en yeleueeves kes efueS eJeceOeeheCee eehle ngF& nw~
Mebkee-mheMe&veeheCee efkemeefueS Deeeer nw ?
meceeOeeve-Deleerlekeeue ceW Ske peerJe kes eje Ske DevegYeeiemLeeve kee Fleves keeue mheMe&ve efkeee ieee nw,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 269

elegLeex ceneefOekeej: / 321

DeuheyenglJeb efkeceLe&ceeieleced~
hetJeexeef$eefJeOeevegYeeiemLeeves<eg peerJeevebe mleeskeyenglJeeheCeeLe&efceefle %eeleJeced~
mebeefle SkemLeevepeerJeeceeCeevegieceefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SeeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe Skekeskekeefcn eCeefcn peerJee peefo neWefle

Skekees Jee oes Jee efleefCCe Jee peeJe GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~~269~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleueeskecee$eeefCe DevegYeeiemLeeveeefve TOJe&ceskehebkeleekeejsCe e%eee

mLeeheefelJee le$e SkewkeevegYeeiemLeeves peIeveeslke=sve peerJeeceeCecegeles~ leeLee-peIevesve Skees Jee peerJemle$e
YeJeefle ew Jee YeJele: $eees Jee YeJeefvle SJeceskeesejJe=dee SkewkeevegYeeiemLeeves Glke=sve eeJeoeJeefuekeeee
DemebKeeleYeeiecee$ee YeJeefvle~
De$e keefeoenDevegYeeiemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe, peerJejeefMe: hegvejvevle:, lesve SkewkeefmceVevegYeeiemLeeves
peIeveeslke=sve DevevlewpeeaJew: YeefJeleJeb, DevegYeeiemLeeveeefve efJejuee peerJejeefMeb meceKeC[b ke=lJee oereceeves
Skewkeefmceved mLeeves DeveblepeerJeesheuebYeeled Fefle ?

en yeleueeves kes efueS mheMe&veeheCee eehle ngF& nw~

Mebkee-DeuheyenglJe efkemeefueS Deeee nw ?
meceeOeeve-Jen hetJeexe leerve ekeej kes DevegYeeiemLeeveeW ceW peerJeeW kes DeuheyenglJe keer eheCee kejves kes
efueS Deeee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece mes Ske-Ske mLeeve ceW peerJe eefo nesles nQ, lees Ske
DeLeJee oes DeLeJee leerve DeLeJee Glke= mes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie leke nesles
nQ~~269~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeeleueeskeeceeCe DevegYeeiemLeeveeW kees Thej Ske hebefe kes Deekeej mes

yegef eje mLeeefhele kejkes GveceW mes Ske-Ske DevegYeeiemLeeve ceW peIeve Je Glke= mes peerJeeW kes eceeCe kees kenles
nQ~ Jen Fme ekeej nwGmeceW peIeve mes Ske peerJe neslee nw DeLeJee oes nesles nQ DeLeJee leerve nesles nQ, Fme ekeej Gejesej Ske-Ske
keer Je=efhetJe&ke Ske-Ske DevegYeeiemLeeve ceW Glke= mes Jes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe leke nesles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDevegYeeiemLeeve DemebKeele ueeskeeceeCe nQ, hejvleg peerJejeefMe Devevleevevle nw, DeleSJe Ske-Ske DevegYeeiemLeeve
ceW peIeve Je Glke= mes Devevle peerJe nesves eeefnS, keeeWefke DevegYeeiemLeeveeW kee efJejueve kejkes peerJejeefMe kees
meceKeC[ kejkes osves hej Ske-Ske mLeeve ceW Devevle peerJe heees peeles nQ ?

322 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 270

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, $emepeerJeeveeefele peerJemecegoenejme eefhelelJeeled~

mLeeJejpeerJeeveeefele efkeceLe peerJemecegoenejes ve eefhele: ?
ve eefhele:, DevegYeeiemLeeves<eg $emepeerJeeveeceJemLeeveefJeOeeves DeJeieles mLeeJejpeerJeeveeb le$eeJemLeeveefJeOeeveme
megKesve DeJeievlegb MekeeceevelJeeled~
hegve: keefeoenmLeeJejpeerJeeveeceJemLeeveefJeOeevesJeieles $emepeerJeeveeceJemLeeveefJeOeeveb efkevveeJeieceles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, Skewkesefmceved mLeeves $emepeerJeeceeCeme efvejblejb $emepeerJewefve&mLeeveeceeCeme
$emepeerJeefJejefnlee-vegYeeiemLeeveeceeCeme e lemceeod DeJeievlegceMekeeceevelJeeled~
SJeb eLecemLeues DevegeesieejeCeeb veeceleleLeceYesomJehe-SkemLeevepeerJeeceeCeevegieceeefleheeovehejb met$eeb ieleced~
SJeb SkemLeevepeerJeeceeCeevegiece: meceehle:~
DeOegvee efleereevegeesieejeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efCejblejeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn DeefJejefnoeCeeefCe Skekees Jee

oes Jee efleefCCe Jee GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~~270~~
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke peerJemecegoenej keer eheCee $eme peerJeeW kee Deeee kejkes keer ieF& nw~
Mebkee-mLeeJej peerJeeW kee Deeee kejkes peerJemecegoenej keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nw ?
meceeOeeve-veneR eefhele keer nw, keeeWefke DevegYeeiemLeeveeW ceW $eme peerJeeW kes jnves kes efJeOeeve kees peeve uesves
hej GveceW mLeeJej peerJeeW kes jnves hej efJeOeeve megKehetJe&ke peevee pee mekelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwmLeeJej peerJeeW kes jnves kes efJeOeeve kees peeve uesves hej $eme peerJeeW kes jnves kee efJeOeeve keeeW veneR peevee
peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke GmeceW Ske-Ske mLeeve ceW $eme peerJeeW kes eceeCe kees, efvejvlej $eme peerJeeW
mes efve mLeeveeceeCe kees leLee $eme peerJeeW mes jefnle DevegYeeiemLeeveeW kes eceeCe kees peevevee Mekee veneR nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW DevegeesieejeW kes veece, Gmekes eLece YesomJehe-SkemLeevepeerJe eceeCeevegiece
kee eefleheeove kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej SkemLeeve peerJeeceeCeevegiece meceehle ngDee~
Deye efleere Devegeesieej kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece mes peerJeeW mes meefnle mLeeve Ske DeLeJee oes DeLeJee
leerve, Fme ekeej Glke= mes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie leke nesles nQ~~270~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 270

elegLeex ceneefOekeej: / 323

efmeebleefevleeceefCeerkeepeerJemeefnleeefve mLeeveeefve Ske-ef-ef$emLeeveeefve Deeefob ke=lJee eeJeoglke=sve efvejblejb

peerJemeefnlemLeeveeefve DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eeefCe ewJe YeJeefvle~
De$e keefeoeMebkelesmebeefle ke<eeeeeYe=les Gheeesiees veece DeLee&efOekeej:~ le$e ke<eeeesoemLeeveeefve DemebKeeleueeskecee$eeefCe
les<eg Jele&ceevekeeues eeJevleemee: meefvle leeJevcee$eeefCe DeehetCee&veerefle ke<eeeeeYe=lemet$esCe YeefCeleb~ lele S<ees
Jesoveemet$eeLeex ve Ieles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, met$eme efpeveJeeveefJeefveie&leme DeefJeeeee&hejbhejeee Deeieleme DeeceeCelJeefJejesOeeled~
hegve: keefeoenkeLeb hegve: ees:met$eeesjefJejesOe: mebYeJeefle ?
Deeeee&osJe: meceeOeesGeles-De$e JesoveeefOekeejs peerJemeefnleeefve mLeeveeefve efvejvlejb eefo YeJeefvle leefn& DeeJeefuekeeee
DemebKeeleYeeiecee$eeefCe esJe YeJevleerelf e YeefCeleb~ ke<eeeeeYe=les evLes hegve: peerJemeefnle efvejblejmLeeveeceeCeeheCee
ve ke=lee, efkevleg Jele&ceevekeeues efvejvlejeefvejblejefJeMes<eCesve efJevee peerJemeefnlemLeeveeveeb eceeCeeheCee ke=lee~ lesve
peerJemeefnlemLeeveeefve le$e elejme DemebKeeleYeeiecee$eeefCe YeJeefvle~ YeJevleesefhe $emepeerJecee$eeefCe mLeeveeefve
$emepeerJemeefnleeefve Jele&ceevekeeues YeJeefvle, SkewkeesoemLeeves Skewke$emepeerJes mLeeefheles peerJemeefnlemLeeveeveeb

efmeevleefebleeceefCeerkee-peerJe meefnle mLeeve Ske DeLeJee oes DeLeJee leerve mLeeveeW mes ueskej Glke=
mes efvejvlej peerJe meefnle mLeeve DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e ner nesles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwkemeeeheeng[ ceW Gheeesie veece kee DeLee&efOekeej nw~ GmecesW ke<eeeesoemLeeve DemebKeele ueeskeeceeCe nQ~
GveceW Jele&ceevekeeue ceWs efpeleves $eme peerJe nQ Gleves cee$e hetCe& nQ, Ssmee ke<eeeheeng[met$e kes eje yeleueeee ieee nw~
FmeefueS en Jesoveemet$e kee DeLe& Ieefle veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke efpeve YeieJeeved kes cegKe mes efvekeues Deewj DeefJe Deeeee& hejcheje mes
Deees ngS met$e kes DeeceeCe nesves kee efJejesOe nw~ DeLee&led Jes DeeceeCeerke veneR nes mekeles nQ~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwefhej Fve oesveeW met$eeW ceW DeefJejesOe kewmes mebYeJe nesiee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQeneB Jesovee DeefOekeej ceW, peerJe meefnle mLeeve efvejvlej eefo nesles nQ, lees DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e
ner nesles nQ, Ssmee kene ieee nw~ hejvleg ke<eeeeeYe=leebLe ceW hegve: peerJe meefnle efvejblej mLeeveeW kes eceeCe keer
eheCee veneR keer ieF& nw, efkevleg JeneB Jele&ceevekeeue ceW efvejblej Je meeblej efJeMes<eCe kes efyevee peerJe meefnle mLeeveeW kes
eceeCe keer eheCee keer ieF& nw~ FmeefueS peerJe meefnle mLeeve JeneB elej kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nesles nQ~
Gleves neskej kes Yeer $eme peerJeeW kes yejeyej mLeeve $eme peerJeeW mes meefnle Jele&ceeve keeue cesb nesles nQ, keeeWefke Ske-Ske
GoemLeeve ceW Ske-Ske $eme peerJe kees mLeeefhele kejves hej peerJeeW meefnle mLeeve $eme peerJeeW kes yejeyej heees peeles

324 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 271

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

$emepeerJecee$eeCeecegheuebYeeled~ De$e DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves<eg peerJemecegoenej: eefhele:~ le$e ke<eeeeeYe=les

ke<eeeesoemLeeves<eg leme eheCee ke=lee~ lele: eespeeaJemecegoenejees: SkeceefOekejCeb veemleerefle efJejesOeesodYeeJeveceegeced~ lemceeled ees: met$eeesvee&efmle efJejesOe Fefle efmeced~
SJeb efleeremLeues le=leereetefuekeeeeb efleereevegeesieejveeceefvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegieceeefleheeovehejb met$eceskeb ieleced~
FlLeb efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece: meceehle:~
DeOegvee meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegieceeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

meeblejeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn efJejefnoeefCe eCeeefCe Skekees

Jee oes Jee efleefCCe Jee GkekemmesCe DemebKesppee ueesiee~~271~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeerJewefJe&jefnleceskecevegYeeieyebOemLeeveb YeJeefle~ efvejvlejb s Deefhe YeJele:, $eerCeefhe

YeJeefvle, SJeb eeJeoglke=sve peerJeefJejefnlemLeeveeefve efvejvlejcemebKeeleueeskecee$eeCeefhe YeJeefvle, DemebKeeleueeskecee$eevegYeeieyebOemLeeves<eg eeefhe ueeskecee$emLeeveeefve $emepeerJemenieleeefve YeJeefvle len&deefhe peerJeefJejefnlemLeeveeveeb
efvejvlejcemebKeele-ueeskecee$eeCeecegheuebYeeled~
SJeb le=leeremLeues meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegieceeefleheeokeb Skeb met$eb ieleced~
FlLeb meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece: meceehle:~
DeOegvee veeveepeerJekeeueeceeCeevegieceefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

nQ~ eneB DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW ceW peerJemecegoenej keer eheCee keer ieF& nw Deewj JeneB ke<eeeeeYe=le ceW
ke<eeeesoe mLeeveeW ceW Gmekeer eheCee keer ieF& nw~ Dele: Gve oesveeW mecegoenejeW kee DeeOeej ve nesves mes efJejesOe
yeleueevee Devegefele nw~ Fme keejCe Gve oesveeW met$eeW ceW keesF& efJejesOe veneR nw, en efme neslee nw~
Fme ekeej efleere mLeue ceW le=leere etefuekee ceW efleere Devegeesieej veeceke efvejblejmLeevepeerJeeceeCeevegiece
kees eefleheeefole kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece meceehle ngDee~
Deye meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

meevlejmLeeve peerJeeceeCeevegiece mes peerJeeW mes jefnle mLeeve Ske DeLeJee oes DeLeJee
leerve, Fme ekeej Glke= mes DemebKeeleueeskeeceeCe nesles nQ~~271~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peerJeeW mes jefnle Ske DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve neslee nw, efvejvlej oes Yeer
nesles nQ Deewj leerve Yeer nesles nQ~ Fme ekeej Glke= mes peerJe jefnle mLeeve efvejvlej DemebKeeleueeskeeceeCe Yeer nesles nQ,
keeeWefke DemebKeeleueeskeeceeCe DevegYeeieyebOemLeeveeW ceW eeefhe ueeskeeceeCemLeeve $eme peerJe meefnle nesles nQ, lees Yeer
peerJe jefnle mLeeve efvejvlej DemebKeeleueeskeeceeCe heees peeles nQ~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece kee keLeve kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej meevlejmLeeve peerJeeceeCeevegiece meceehle ngDee~
Deye veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece kes efveheCe nsleg leerve met$e DeJeleefjle efkees peeles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 272 mes 274

elegLeex ceneefOekeej: / 325

CeeCeepeerJekeeueheceeCeeCegiecesCe Skekeskekeefcn eCeefcn CeeCeepeerJee

kesJeefejb keeueeoes neWefle~~272~~
penCCesCe SiemeceDees~~273~~
GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~~274~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelhe=emet$eb mecee-DeeJeefuekee-#eCe-ueJe-cegntle&-efoJeme-he#e-ceeme-$e+legDeeve-mebJelmejceeefob ke=lJee eeJelkeuhe FlesJeb keeueefJeMes<ecehes#eles~ Gejmet$eeYeeb meceeOeesSkeme peerJeme SkecevegYeeieyebOemLeeveceskemeceeb yebOeefelJee efleeremecees JeOe&efelJee DevecevegYeeiemLeeveb
yeOeceeveme peIevesve SkemeceekeeueesheuebYeeled~ Glke=sve Skees peerJe Skeefmceved mLeeves Skemeceeceeefob ke=lJee
eeJeoglke=sve Deew meceee Fefle efleefle~ eeJelmeesveb mLeeveevlejb ve ieefle leeJeoves<Jeefhe peerJes<eg le$e Deeielmeg
peerJewjefJejefnleb YetlJee esve mLeeveceeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$ekeeueb efleefle lesve DeeJeefuekeeee
DemebKeeleYeeiecee$eewJe Skewkeme mLeeveme DeMetvekeeue Fefle YeefCeleb %eeleJeb~
SJeb elegLe&mLeues veeveepeerJekeeueeceeCeevegieceehes#eee peIeveeslke=keeueefvehekeeefve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
FlLeb veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece: meceehle:~

met$eeLe&-

veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece mes Ske-Ske mLeeve ceW veevee peerJeeW kee efkelevee keeue
nw ?~~272~~
peIeve keeue Ske mecee nw~~273~~
Glke=< keeue DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie nw~~274~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en he=e met$e mecee, DeeJeueer, #eCe, ueJe, cegntle&, efoJeme, he#e,
ceeme, $e+leg, Deeve Deewj mebJelmej mes ueskej keuhekeeueheele Fme ekeej keeue efJeMes<e keer Dehes#ee kejlee nw~
Deeies kes oes met$eesb kes eje Fmekee meceeOeeve efkeee ieee nwSke peerJe Ske DevegYeeieyebOemLeeve kees Ske mecee yeebOekej efleere mecee ceW Je=ef kees eehle neskej Deve
DevegYeeieyebOemLeeve kees yebeOeves Jeeues Ske peerJe kee keeue peIeve mes Ske mecee heeee peelee nw~ Ske peerJe Ske
mLeeve ceW Ske mecee mes ueskej Glke= mes Dee" mecee leke jnlee nw~ peye leke Jen Deve mLeeve kees veneR eehle
kejlee nw, leye leke Deve peerJeeW kes Yeer JeneB peeves hej peerJeeW kes efJejn mes jefnle neskej etBefke Ske mLeeve DeeJeueer
kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe keeue leke jnlee nw, DeleSJe DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e ner Ske mLeeve kee
DeMetve-DeefJejnkeeue neslee nw, en met$e kee DeefYeeee nw~
Fme ekeej elegLe&mLeue ceW veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece keer Dehes#ee peIeve Deewj Glke=keeue kee efveheCe
kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece meceehle ngDee~

326 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 275

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe Je=efeheCee veece hebeces mLeuesvlejeefOekeej:

DeLe Je=e
f eheCeeveecehebeces mLeuesvlejeefOekeejs YesoeheCehejceskeb met$eb~ lele: DevevlejesheefveOeeveeceeLeceYesoefveheCeeLe <edmet$eeefCe~ leovlejb hejbhejesheefveOeeveeceefleereYesoeefleheeoveeLe Deew met$eeCeerelf e hebeoMemet$ewe
f eefYejvlejmLeuemeefnlewefjeb heeleefvekee meteles~
DeOegvee Je=efeheCeeYesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

JeefheJeCeoeS lelLe FceeefCe ogyes DeCegeesieejeefCe-DeCeblejesJeefCeOee

hejbhejesJeefCeOee~~275~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e Je=efeheCeeee ew Yesoew mle:-DevevlejesheefveOee hejbhejesheefveOee e~

De$e keefeoeneheCee-eceeCe-YeeieeYeeieevegeesieejeefCe De$e efkeVe eefheleeefve ?
Deeeee&osJe: eenve leeJeleheCee Geles, Mes<eevegeesieejeheCeeee DeveLeevegheheesewJeevegYeeiemLeeves<eg peerJeeveeceefmlelJeefmes:~
ve eceeCeevegeesieejceefhe JeeJeb, SkemLeevepeerJeeceeCeevegieceeewJe leoJeieceeled~ ve YeeieeYeeie:, DeuheyenglJeeosJe
leoJeieceeled ~ lesve DeveblejesheefveOee hejbhejesheefveOee eself e s ewJee$eevegeesieejs mle:~ ve Je=e
f efveyebOevemeJeeefoeheCeeefhe
egpeles, SleeYeeb eYeecevegeesieejeYeecesJe leoJeieceeled~

Deye Je=efeheCee veece kes hebece mLeue ceW DevlejeefOekeej eejbYe nesles nQDeye Je=efeheCee veeceke hebece mLeue ceW DevlejeefOekeej ceW Yeso kee eheCe kejves Jeeuee Ske met$e nw~
Deeies DevevlejesheefveOee veece kes eLece Yeso kee efveheCe kejves nsleg n met$e nQ~ Gmekes heeeled hejbhejesheefveOee veeceke
efleere Yeso kee eefleheeove kejves Jeeues Dee" met$e nQ~ Fme ekeej leerve DevlejmLeueeW mes meefnle en hevn met$eeW keer
mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye Je=efeheCee kes Yeso efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Je=efeheCee Fme DeefOekeej ceW es oes Devegeesieej nQ-DevevlejesheefveOee Deewj

hejchejesheefveOee~~275~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Je=e
f eheCee kes oes Yeso yeleees nQ-DeveblejesheefveOee Deewj hejbhejesheefveOee~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeneB eheCee, eceeCe Deewj YeeieeYeeieevegiece DevegeesieejeW keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nw ?
Deeeee& osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeeheCee kes kenves keer DeeJeMekelee veneR nw, keeeWefke Fmekes efyevee Mes<e DevegeesieejesW keer eheCee etBefke
yeveleer veneR nw, Dele: Fmeer mes DevegYeeiemLeeveeW ceW peerJeeW kee DeefmlelJe efme nw~ eceeCeevegeesieej Yeer eneB kenves
eesie veneR nw, keeeWefke SkemLeeve peerJe eceeCeevegiece mes ner Gmekee heefj%eeve nes peelee nw~ YeeieeYeeieevegiece
Devegeesieej Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke DeuheyenglJe mes ner Gmekee heefj%eeve nes peelee nw~ FmeefueS eneB
DevevlejesheefveOee Deewj hejchejesheefveOee es oes ner Devegeesieej nQ~ Je=ef kes keejCeYetle meled Deeefo DevegeesieejeW keer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 276

elegLeex ceneefOekeej: / 327

SJeb eLeceevlejmLeues Je=efeheCeeYesoefvehekeceskeb met$eb ieleced~

mebeefle eLeceYesoveece-DeveblejesheefveOeeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DeCeb l ejes J eef C eOeeS penCCeS DeCeg Y eeieyeb O epPeJemeeCeeCes Lees J ee

peerJee~~276~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeveblejesheefveOeeee peIevesvegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves mleeskee peerJee: meefvle~

kegle: ? DeefleefJeMegew Jele&ceevepeerJeeveeb eeesCe mebYeJeeYeeJeeled~ les e DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eeewJe,
SkewkemLeeves Skemeceesve megg eefo JenJees peerJee YeJeefvle leefn& DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$ee SJe YeJevleerefle
SkemLeevepeerJe-eceeCeevegieceevegeesieejs eefheleJeeled~
De$e keefeoenYeJeleg Jele&ceevekeeues SkewkemLeeves Glke=sve peerJeeceeCeceeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:, S<ee DevevlejesheefveOee
e Deleerlekeeueceefele efmLelee, kegle Slep%eeeles? meJee&vegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves<eg Skemecees Glke=sve
mebefelewkemLeevepeerJeeveeb yegdee ke=lemeneesieeveeb Je=efeheCelJeeled~ lele SkewkemLeeves DevevlewpeeaJewYe&efJeleJeced?
Deeeee&osJe: meceeOees-

eheCee Yeer eneB eesie veneR nw, keeeWefke Fve oes DevegeesieejeW mes ner Gvekee DeJeiece nes peelee nw~
Fme ekeej eLece DevlejmLeue ceW Je=efeheCee kes Yeso kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye eLeceYesohe DevevlejesheefveOee kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DevevlejesheefveOee mes peIeve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve ceW peerJe meyemes mleeske

nQ~~276~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes ceeOece mes en yeleueeee nw efke DevevlejesheefveOee mes peIeve
DevegYeeieyebOe DeOeJemeeve mLeeve ceW peerJe meyemes kece heees peeles nQ~
Ssmee keeeW nw ?
FmeceW keejCe en nw efke DeefleMeeefJeMegef ceW Jele&ceeve peerJeeW keer eee: mebYeeJevee veneR heeF& peeleer nw~ Jes Yeer
DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe ner nesles nQ, keeeWefke Ske-Ske mLeeve ceW Ske mecee ceW eefo yengle DeefOeke
peerJe nesles nQ, lees DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe ner nesles nQ, Ssmee SkemLeeve peerJeeceeCeevegiece Devegeesieej
ceW kene pee egkee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwJele&ceevekeeue ceW Ske-Ske mLeeve ceW Glke= mes peerJeeW kee eceeCe DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e
Yeues ner nes Deewj en DevevlejesheefveOee Deleerlekeeue kee Deeee kejkes efmLele nw~ en keneB mes peevee peelee nw?
Jen meye DevegYeeieyevOeeOeJemeevemLeeveeW ceW yegefke=le meneesieege nesles ngS Ske mecee ceW Glke<e& mebefele
Ske mLeeve kes peerJeeW keer pees eheCee keer ieF& nw, Gmemes peevee peelee nw~ Fme keejCe Ske-Ske mLeeve ceW
Devevle peerJe nesves eeefnS ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efke-

328 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 277

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vew<e oes<e:, yengkesveeefhe keeuesve JeefemJehesCewJe Meeerveeb Je=efneveesjYeeJeeled~ ve e Goeves mecegsefhe

eef#ehles yengkeb peuecemleerefle mJekeeceeCeeled Je=efkeb heeveereb ceeefle~ SJeceleerlesefhe keeues Jele&ceeves FJe Skewkeefmceved
DevegYeeieyebOemLeeves Glke=sve DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eeewJe peerJee YeJevleerefle %eeleJeced~
hegve: keefeoeMebkelesSkewkemLeeveceefOeeflemeJe&peerJes yegdee cesueefelJee les<eecevevleeveeceveblejesheefveOee efkeVeeseles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesveeseles, SJeb meefle DeOemleveeleg:meceeeeeesiemLeevepeerJesYe: eJeceOeeled GheefjceefmeceeeeeesiemeJe&mLeevepeerJeeveecemebKeeleiegCelJeemebieeled~ ve ewJeb, efmeceeeeeesiemeJe&mLeevepeerJes peerJesYe: DeOemleveeleg:meceeeeeesiemeJe&mLeevepeerJee DemebKeeleiegCee Flegheefj YeCeceevelJeeled lele: Skewkeefmceved mLeeves peerJee DeeJeefuekeeee
DemebKeeleYeeiecee$eeewJe Glke=sve YeJevleerefle ie=nerleJeced~
DeOegvee efleereevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeevepeerJeeceeCefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efJeefoS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee efJemesmeeefnee~~277~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIevemLeeveeled DemebKeeleueeskecee$emLeeveeefve Gheefj ielJee elmLeeveb efmLeleb leod

efleereevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveefceefle ie=nerleJeced~

en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke yenglekeeue ceW Yeer JeefemJehe mes ner MeefeeeW keer neefve-Je=ef kee DeYeeJe
osKee peelee nw~ Go_eve kees meceg ceW Yeer heskeves hej yengle peue nw, FmeefueS GmeceW Deheves eceeCe mes DeefOeke heeveer
mecee mekesiee, Ssmee veneR nw, keejCe efke Go_eve-efceer kes hee$e efJeMes<e kees meceg ceW Yeer jKeves hej etBefke JeneB
yengle peue Yeje ngDee nw, Dele: GmeceW-Go_eve ceW Deheves eceeCe mes DeefOeke peue mecee peeJesiee, en mebYeJe veneR
nw~ Fmeer ekeej mes Deleerlekeeue ceW Jele&ceevekeeue kes meceeve Ske-Ske DevegYeeiemLeeve ceW Glke= mes DeeJeueer kes
DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe ner peerJe nesles nQ, Ssmee peevevee eeefnS~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwSke-Ske mLeeve kees eehle meye peerJeeW kees yegef mes efceueekej Gve Devevleevevle peerJeeW keer DevevlejesheefveOee
keeeW veneR kener peeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve kejles nQveneR kener peeleer nw, keeeWefke Ssmee nesves hej DeOemleve eej mecee eesie mLeeveeW kes peerJeeW keer Dehes#ee
eJeceOe mes Thej kes oes mecee eesie meye mLeeveeW kes DemebKeeleiegCes nesves kee emebie Deelee nw~ hejvleg Ssmee nw
veneR, keeeWefke oes mecee eesie meye mLeeveeW kes peerJe ceW peerJeeW mes DeOemleve eleg:meceeeesie peerJe DemebKeeleiegCes
nQ, Ssmee Deeies kene peeves Jeeuee nw~ Fme keejCe Ske-Ske mLeeve ceW peerJe DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe ner
Glke= mes nesles nQ, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye efleere DevegYeeieyebOeDeOeJemeevemLeevepeerJeeceeCe kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes efleere DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve ceW peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~277~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve mLeeve mes Deeies DemebKeeleueeskecee$e mLeeve peekej pees mLeeve efmLele
nw, Jen efleere DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 277

elegLeex ceneefOekeej: / 329

De$e keefeoenDemebKeeleueeskecee$emLeeveeefve Gheefj eeflJee efmLelemLeeveme keLeb efleerelJeced ?

Deeeee&:een-vewleod, Je=efceeefele eheCeeeeb efeeceeCeeeeb DevemeemebYeJeeled~ ve e Je=ew
eheefe<eceeCeeeeb Je=efefJejefnleb mLeeveb efleereb YeJeefle, DeveJemLeeemebieeled~
hegve: keefeoeMelesDemebKeeleueeskecee$eeefCe peerJeeOeejlJesve peIevemLeevesve meceeveeefve Fefle keLeb %eeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod, DeveLee eJeceOeeoOe: Gheefj e DemebKeeleueeskecee$eefiegCeJe=efneefveemebieeled~ ve ewJeb,
veeveepeerJeevegYeeie-yebOeeOeJemeeveefiegCeJe=efneefvemLeeveevlejeefCe DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie Fefle GJeefj
hejbhejesheefveOeeeeb YeCeceevelJeeled~
efkeb e, ve efvejblejb meJe&mLeeves<eg peerJeJe=efYe&Jeefle, eJeceOes DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeieb cegkelJee
DemebKeeleueeske-cee$epeerJeemebieeled~
hegvejefhe keefeled he=efleefkeevcee$esCe efJeMes<eeefOekee: ?
Deeeee&osJe: GejeefleSkepeerJecee$esCe efJeMes<eeefOekee %eeleJee:~ peIevemLeevepeerJeeved efJejuee leebewJe efJejueveheb eefle meceKeb[b

eneB keesF& Mebkee kejlee nwDemebKeeleueeskeeceeCe mLeeve Deeies peekej efmLele mLeeve efleere kewmes nes mekelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR kenvee, keeeWefke Je=ef kee Deeee kejkes eheCee kes kejves hej Deve efleere mLeeve mebYeJe veneR
nw~ Je=ef keer eheCee keer peeves hej Je=ef mes jefnle mLeeve otmeje neslee veneR nw, keeeWefke Jewmee nesves hej DeveJemLee
kee emebie Deelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwDemebKeeleueeskeeceeCemLeeve peerJeeOeejmJehe mes peIeve mLeeve kes meceeve nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmee Yeer veneR kenvee, keeeWefke Fmekes efyevee eJeceOe mes veeres Je Thej DemebKeele ueeskeeceeCe ogiegCeJe=efneefvemLeeveeW kes nesves kee emebie Deelee nw~ hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWekf e veeveepeerJeeW mebyebOeer DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW kes
efiegCeJe=e
f -neefvemLeeveevlej DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie nw, Ssmee Deeies hejchejesheefveOee ceW kene peeves Jeeuee nw~
otmejer yeele en nw efke meye mLeeveeW ceW efvejvlej peerJeeW keer Je=ef nesleer nes, Ssmee Yeer veneR nw, keeeWefke eJeceOe
ceW DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie kees es[kej DemebKeeleueeskecee$e peerJeeW kee emebie Deelee nw~
hegve: keesF& hetlee nwefkeleves eceeCe mes Jes efJeMes<e DeefOeke nQ ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQSke peerJe cee$e mes Jes efJeMes<e DeefOeke nQ~ peIeve mLeeve kes peerJeeW kee efJejueve kej Gvekees ner efJejueve Debke

330 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 278, 279

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ke=lJee oes<eg le$e SkeKeC[cee$esCe efJeMes<eeefOekee Fefle YeefCeleb YeJeefle~

mebeefle le=leereevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeevepeerJeeceeCeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

leefoS DegCeYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee efJemesmeeefnee~~278~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeefhe hetJe&efceJe DeJeefmLelecemebKeeleueeskecee$eeOJeeveb ielJee efleerees peerJees

Je&les~ DeOemlevemeJe&mLeeveeefve peerJewpe&IevemLeevepeerJesYe: SkepeerJeeefOekemLeevesve meceeveeefve~
kegle:?
mJeeYeeefJekelJeeled~
mebeefle DeesleveeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb efJemesmeeefnee efJemesmeeefnee peeJe peJecepPeb ~~279~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlesve ecesCe DebmeKeeleueeskecee$eeOJeeveb ielJee Skewkeb peerJeb JeOee&heefelJee vesleJeb

eeJeod eJeceOeb Fefle~
meJe&$e SkewkeewJe peerJees JeOe&les Fefle keLeb %eeeless ?
met$eeefJeeeeeexheosMeeled %eeeles~ esve iegCeneefveb eefle e#esheYeeienejes efiegCeefiegCeecesCe eeJeod eJeceOeb
leeJeod ieefle lesve e#esheesJeefmLele SkepeerJecee$eewJe YeJeleerefle Deeeeee& YeCeefvle~ Sleoeeee&Jeeveb eceeCeb
ke=lJee SkepeerJe SJe JeOe&les Fefle eeleJeced~

kes eefle meceKeC[ kejkes osves hej GveceW Ske Keb[ cee$e Jes efJeMes<e DeefOeke nQ, en DeefYeeee nw~
Deye le=leere DevegYeeieyebOe DeOeJemeevemLeevepeerJe kee eceeCe eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Gvemes le=leere DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve ceW peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~278~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB hej Yeer henues kes meceeve DeJeefmLele DemebKeeleueeskecee$e DeOJeeve

peekej efleere peerJe ye{lee nw~ DeOemleve kes meYeer mLeeve peerJeeW keer Dehes#ee peIeve mLeeve kes peerJeeW mes Ske peerJe
DeefOeke mLeeve kes meceeve nQ~
eMve-kewmes meceeve nQ ?
Gej-keeeWefke Ssmee mJeYeeJe nw~
Deye Deeies kee eceeCe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Fme ekeej eJeceOe leke peerJe efJeMes<e DeefOeke-efJeMes<e DeefOeke nQ~~279~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ece mes DemebKeeleueeske cee$e DeOJeeve peekej Ske-Ske peerJe ye{ekej
eJeceOe leke ues peevee eeefnS~
Mebkee-meJe&$e Ske-Ske ner peerJe ye{lee nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en met$e kes efJejesOe mes jefnle Deeeee& kes GheosMe mes peevee peelee nw~ etBefke eleske iegCeneefve
ceW eJeceOe leke e#esheYeeienej ogiegCes-ogiegCes ece mes peelee nw, FmeefueS e#eshe DeJeefmLele neslee ngDee Ske peerJe
eceeCe ner neslee nw, Ssmee Deeeee& kenles nQ~ DeeeeeeX kes Fme Jeeve kees eceeCe kejkes Ske peerJe ner ye{lee nw,
Ssmee eeve kejvee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 280

elegLeex ceneefOekeej: / 331

mebeefle DevevlejesheefveOeeee YeeJeeLe&eheCeeb keefj<evleeeee&oJs ee:~ leeLee-peIevemLeevepeerJeeceeCeb efJejuee

les<JesJe peerJes<eg meceKeC[b ke=lJee oes<eg Skewkeme heme SkewkepeerJeeceeCeb eehveeself e~ hegve: De$e SkepeerJeb ie=nerlJee
peIeves mLeeves peerJee: mleeskee:~ efleeres peerJeemleeJevleewJe~ SJecemebKeeleueeskecee$emLeeves<eg peerJeemleeJevleewJe
YeJevleerelf e~ lele GheefjceeveblejmLeeves Skees peerJe: e#esheefeleJe:~ hegvejefhe DemebKeeleueeskecee$emLeeves<eg peerJeemleeJevle
SJe~ lelees efJejuevejeMes: efleereheOeefjlepeerJemleoveblejesheefjcemLeepeerJes<eg e#esheefeleJe:~ lele: Sleme mLeeveme
peerJew: meceeveeefve YetlJee DemebKeeleueeskecee$emLeeveeefve ieefvle~ leleesvevlejesheefjcemLeeves le=leerees peerJees
JeOee&heefeJe:~ SJecevesve efJeOeevesve hetJeexeeOJeeveb OegJeb ke=lJee SkewkepeerJeb JeOee&heefelJee vesleJeb eeJeod
peIevemLeevepeerJesYees efiegCepeerJee Fefle~
De$e efJeMes<eefJemlejes OeJeueeerkeeeeb heef"leJeesefmle~
DeOegvee peerJeefJeMes<enerveeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

lesCe hejb efJemesmenerCee~~280~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelesve eJeceOesve hejcegheefj peerJee efJeMes<enervee YetlJee ieefvle~

kegle: ?
mJeeYeeefJekelJeeled leeremebkeuesMesCe peerJeeveeb eeesCe mebYeJeeYeeJeee~
mebeefle efJeMes<enerveeceeCeevleefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

Deye DeveblejesheefveOee kes YeeJeeLe& keer eheCee Deeeee& osJe kejWies~ Jen Fme ekeej nwpeIevemLeeve kes peerJeeW kes eceeCe kee efJejuevekej GvneR peerJeeW kees meceKeb[ kejkes osves hej Ske-Ske Debke
kes eefle Ske-Ske peerJe kee eceeCe eehle neslee nw~ hegve: eneB Ske peerJe kees enCekej peIeve mLeeve ceW peerJe
mleeske nQ Deewj efleere mLeeve ceW peerJe Gleves ner nQ~ Fme ekeej DemebKeeleueeske cee$e mLeeveeW ceW peerJe Gleves cee$e ner
nesles nQ~ Gvemes Deeies Deveblej mLeeve ceW Ske peerJe kee e#eshe kejvee eeefnS~ efhej Yeer DemebKeele ueeskecee$e mLeeveeW
ceW peerJe Gleves cee$e ner nesles nQ~ lelheeeled efJejueve jeefMe kes efleere Debke kes eefle eehle Ske peerJe kee leoveblej
Deeies kes mLeeve mebyebOeer peerJeeW ceW e#eshe kejvee eeefnS~ efhej Fme mLeeve kes peerJeeW mes meceeve neskej DemebKeeleueeske
cee$e mLeeve peeles nQ~ lelheeeled Devevlej Deeies kes mLeeve ceW le=leere peerJe kees ye{evee eeefnS~ Fme ekeej Fme efJeefOe
mes hetJeexe DeOJeeve kees OegJe kejkes Ske-Ske peerJe kees ye{ekej peIeve mLeeve kes peerJeeW mes otves peerJeeW kes eehle
nesves leke ues peevee eeefnS~
Fmekee efJeMes<e efJemle=leJeCe&ve OeJeuee erkee ceW he{ves eesie nw~
Deye peerJe kes efJeMes<e nerveheves kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmekes Deeies peerJe efJeMes<e nerve nQ~~280~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gmemes DeLee&led eJeceOe mes Deeies peerJe efJeMes<e nerve neskej peeles nQ~
eMve-peerJe efJeMes<e nerve neskej keeeW peeles nQ ?
Gej-keeeWekf e, Ssmee mJeYeeJe nw DeLeJee leere mebkeuesMe mes ege peerJeeW keer eee: mebYeeJevee veneR heeF& peeleer nw~
Deye efJeMes<e nerve eceeCeevle kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw-

332 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 281, 282

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe Gkekemme DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes

efe~~281~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJeb efJeMes<enerCee efJemesmenerCee Fefle Jeerhmee efveoxMeesefmle~ lesve eJeceOeeled

GheefjcemeJe&mLeeveeefve DevevlejesheefveOeeee peerJewefJe&Mes<enerveeveerefle Jeb~ Sleme YeeJeeLe& Geles~ leeLeeeLeceefiegCeJe=efYeeienejb peIevehejerleemebKeeleme efYeeiesve iegCeefelJee efJejuee eJeceOepeerJes<eg meceKeb[b
ke=lJee oes<eg Skewkeme heme SkewkepeerJeeceeCeb eehveesefle~ lele Sleme SJecesJe mLeeheefelJee heheCee efeeles~
Sleme efJemlejesefhe OeJeueeerkeeeeb Je:~
SJeb efleeresvlejmLeues efleereYesos DevevlejesheefveOeeveeceeLeceYesoefvehekeeefve <edmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee hejbhejesheefveOee Yesos DevegYeeieyebOeeOeJemeevepeerJeeceeCeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

hejbhejesJeefCeOeeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCepeerJesenf lb ees leees DemebKesppeueesieb

iebletCe ogiegCeJeefoe~~282~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleueeskecee$eevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves<eg peerJee peIeveevegYeeieyebOeeOeJemeevepeerJew: meMee YetlJee hegve: les<eeceskepeerJesve DeefOekelJeesheuebYeeled~ eleg:meceefekemLeeveeYe=efle eeJeod

met$eeLe&-

Fme ekeej Glke= DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve leke peerJe efJeMes<enerve-efJeMes<enerve

neskej peeles nQ~~281~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej efJeMes<enerve-efJeMes<enerve en Jeerhmee efveoxMe nw~ FmeefueS eJeceOe

mes Deeies meye mLeeve DevevlejesheefveOee keer Dehes#ee peerJeeW mes efJeMes<enerve nQ, Ssmee mecePevee eeefnS~ Fmekee YeeJeeLe&
kenles nQ~ Jen Fme ekeej nweLece ogiegCeJe=ef kes Yeeienej kees peIeve hejerleemebKeele kes efYeeie mes iegefCele kejves hej pees eehle nes,
Gmekee efJejueve kejkes eJeceOe kes peerJeeW kees meceKeC[ kejkes osves hej Ske-Ske Debke kes eefle Ske-Ske peerJe
kee eceeCe eehle nes peelee nw~ FmeefueS Fmekees Fmeer ekeej mes mLeeefhele kejkes eheCee kejles nQ~
Fmekee Yeer efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW Je nw~
Fme ekeej efleere DevlejmLeue ceW efleere Yeso ceW DevevlejesheefveOee veeceke eLece Yeso kee efveheCe kejves
Jeeues n met$e hetCe& ngS~
Deye hejchejesheefveOee Yeso ceW DevegYeeieyebOeDeOeJemeevemLeeve peerJe kee eceeCe eefleheeove kejves nsleg met$e
DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

hejchejesheefveOee ceW peIeve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve kes pees peerJe nQ, Gvemes DemebKeele
ueeskecee$e peekej Jes ogiegCeer Je=ef kees eehle nesles nQ~~282~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke DemebKeele DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve peerJe

peIeve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve kes peerJeeW mes meceeve neskej efhej Jes Ske peerJe mes DeefOeke heees peeles nQ~ eej

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 283 mes 285

elegLeex ceneefOekeej: / 333

efmeceefekeeveecemebKeeleYeeie Fefle leeJelmeJe&mLeeveeefve peerJew: meMeeveerefle YeefCeleb YeJeefle~

DeJeefmLelecee$eeOJeeveb ielJee SkewkepeerJeJe=ee peIevemLeevepeerJecee$es<eg peerJes<eg peIevemLeevepeerJeeveecegheefj
Jeef&les<eg efiegCeJe=efmeceglhees: iegCeneefve-DeOJeevecemebKeeleueeskecee$eb YeJeleerefle ie=nerleJeced~
DeOegvee efiegCeJe=efkeeueefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb ogiegCeJeefoe peeJe peJecepPeb~~283~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemegiececesleled, DevevlejesheefveOeeee: eefheleefJeMes<elJeeled~ eJeceOeeod DeOemleveefiegCeJe=e

f -DeOJeeefve meMeeefve, eLece efiegCeJe=e
f eYe=elf e GheefjceefiegCeJe=er<eg efiegCeJe=e
f b eefle DeOemleveiegCeJe=d ee
SkepeerJeJeefOe&leeOJeeveme Dee
& ielJee SkewkepeerJeJe=:s GheuebYeeled~ eJeceOeeogheefjceefiegCeneveesefhe DeOemleveefiegCeneefveefYejOJeevesve meceevee:, efiegCeefiegCeceOJeeveb ielJee SkewkepeerJeheefjneves:~
DeOegvee SleosJeefveheCeeLe met$e<edkeceJeleee&les-

lesCe hejcemebKesppeueesieb iebletCe ogiegCenerCee~~284~~

SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkekeefmmeeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes
efe~~285~~
mecee eesie mLeeveeW mes ueskej oes mecee eesie mLeeveeW kes DemebKeeleJeW Yeeie leke meYeer mLeeve peerJeeW keer Dehes#ee
meceeve nQ, en DeefYeeee nw~
Flevee cee$e DeJeefmLele DeOJeeve peekej Ske-Ske peerJe keer Je=ef eje peIevemLeevemebyebOeer peerJeeW kes Thej
peIevemLeeve mebyebOeer peerJeeW kes yejeyej peerJeeW kes ye{ peeves hej otveer Je=ef kes GlheVe nesves kes keejCe iegCeneefve
DeOJeeve DemebKeele ueeskecee$e neslee nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye efiegCeJe=efkeeue kes efveheCe nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fme ekeej eJeceOe leke Jes otveer-otveer Je=ef mes ege nQ~~283~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kee DeLe& megiece nw, keeeWefke Fmekeer efJeMes<elee keer eheCee
DevevlejesheefveOee ceW keer pee egkeer nw~ eJeceOe mes veeres kes ogiegCeJe=efDeOJeeve meMe nQ, keeeWefke eLece ogiegCeJeef
mes ueskej Deeies keer ogiegCeJe=efeeW ceW mes eleske ogiegCeJe=ef ceW DeOemleve ogiegCeJe=ef kes Ske peerJe Je=ef ege
DeOJeeve kee DeeOee-DeeOee Yeeie peekej Ske-Ske peerJe keer Je=ef heeF& peeleer nw~ eJeceOe kes Thej keer
ogiegCeneefveeeB Yeer DeOemleve ogiegCeneefve mes DeOJeeve keer Dehes#ee meceeve nQ, keeeWefke otvee-otvee DeOJeeve peekej SkeSke peerJe keer neefve nesleer nw~
Deye Fmeer kee efveheCe kejves nsleg n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmemes Deeies DemebKeele ueeske peekej Jes otves nerve nesles nQ~~284~~
Fme ekeej mes Jes Glke= DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve kes eehle nesves leke otves-otves
nerve nQ~~285~~

334 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 286 mes 288

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SiepeerJe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppee
ueesiee~~286~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeiegCeneveOJeeveb hetJe eefheleb, hegveefjn efkeceLe eheles ?
iegCeneveOJeeveeled veeveeiegCeneefveMeueekeemeg Deeveereceeveemeg cebocesOeeefJeefMe<epeveefJemceejCeeLe eheles~

CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe DeeJeefueeeS
DemebKesppeefoYeeiees~~287~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme meeOevecegeles-SkeiegCeneefve-DeOJeevecee$eemebKeeleueeskeevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb eefo Skee efiegCeJe=efMeueekee ueYeles leefn& meJee&vegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeveeb efkeb

ueYeles Fefle eceeCesve heueiegeCf ele-FejeMes: DeheJeefle&leeeeb DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeiecee$eveeveeefiegCeJe=e
f neefveMeueekee: ueYevles~

CeeCeepeer J eDeCeg Y eeieyeb O epPeJemeeCeog i eg C eJeef -neef C eeCeb l ejeef C e

LeesJeeefCe~~288~~
Ske peerJe kes DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW mebyebOeer ogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej
DemebKeele ueeskeeceeCe nw~~286~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Mebkee-meceeOeeve kes ceeOece mes met$e kes DeefYeeee kees yeleeee ieee nw~
Mebkee-iegCeneefveDeOJeeve keer eheCee henues keer pee egkeer nw, Gmekeer eheCee eneB efhej efkemeefueS keer
pee jner nw ?
meceeOeeve-iegCeneefve DeOJeeve mes veeveeiegCeneefveMeueekeeDeeW kees ueeles mecee cevoyegef efMe<eeW kees mcejCe
kejeves kes efueS Gmekeer efhej mes eheCee keer pee jner nw~
met$eeLe&-

veevee peerJeeW mes mebyebOeer DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW mebyebOeer ogiegCeJe=e

f -neefvemLeeveevlej
DeeJeueer kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~~287~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee meeOeve kenles nQ-Ske iegCeneefve DeOJeeve kes yejeyej DemebKeele

ueeskeeceeCe DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer eefo Ske ogiegCeJe=efMeueekee heeF& peeleer nw, lees mecemle
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW keer efkeleveer ogiegCeJe=efMeueekeeSb heeF& peeJeWieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegefCele
Fe jeefMe kees DeheJeefle&le kejves hej DeeJeueer kes DemebKeeleJesW YeeieeceeCe veeveeogiegCeJe=ef-neefve MeueekeeSB heeF&
peeleer nQ~
met$eeLe&-

veevee peerJeeW mebyebOeer DevegYeeieyebOeeOeJemeeveogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej mleeske

nQ~~288~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 289, 290

elegLeex ceneefOekeej: / 335

kegle: Sleled? DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeieeceeCelJeeled~

SepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~~289~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekegle:? DemebKeeleueeskeeceeCelJeeled~ De$e keefeoen-SJeceuheyenglJeb

eceeCeeheCeeosJe DeJeieleefceefle vewJe eheefeleJeced?
Deeeee&: eenve, cebocesOeeefJeefMe<eevegeneLe eheCeeeeb efeeceeCeeeeb oes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leeresvlejmLeues hejbhejesheefveOeeeheCehejeefCe Deew met$eeefCe ieleeefve~
FlLeb hebecemLeues ef$eefYejvlejmLeuew: meceefvJelehebeoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle Je=efeheCee meceehlee~
eJeceOeeheCee eheles~
DeLe eJeceOeeheCeeeheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

peJecepPeheJeCeoeS eCeeCecemebKesppeefoYeeies peJecepPeb~~290~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eMve neslee nw efke-Ssmee kewmes nw ? lees Gej efoee nw efke Fmekee
keejCe en nw efke Jes DeeJeueer kes DemebKeeleJeW YeeieeceeCe nQ~
met$eeLe&-

Gvemes Ske peerJe mebyebOeer DevegYeeieyebOeeOeJemeeveogiegCeJe=ef-neefvemLeeveevlej

DemebKeeleiegCes nQ~~289~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eMve neslee nw efke Ssmee keeeW nQ ? Fmekee Gej nw efke Jes etBefke
DemebKeeleueeskeeceeCe nQ FmeerefueS DemebKeeleiegCes ceeves iees nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwen DeuheyenglJe etBefke eceeCe eheCee mes ner peevee pee egkee nw, DeleSJe Gmekeer eneB eheCee veneR
kejveer eeefnS ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke ceboyegef efMe<eeW kes DevegeneLe& Gmekeer eneB
eheCee kejves ceW keesF& oes<e veneR nw~
Fme ekeej mes le=leere DevlejmLeue ceW hejbhejesheefveOee kees eefhele kejves Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej hebecemLeue ceW leerve DevlejmLeueeW mes meceefvJele hevn met$e hetCe& ngS~
en Je=efeheCee meceehle ngF&~
Deye eJeceOeeheCee kee keLeve efkeee pee jne nw~
GmeceW eJeceOeeheCee kes eheCe nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

eJeceOe keer eheCee kejves hej mLeeveeW kes DemebKeeleJeW Yeeie ceW eJeceOe neslee
nw~~290~~

336 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 290

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeemeJe&mLeeveeefve DemebKeeleKeb[eefve ke=lJee le$e SkeKeb[s eJeceOeb YeJeefle~

SleodeJeceOeb DeOemleveeleg:meceefekemLeeveeYe=efle Gheefj efmeceeeeeesiemLeeveeveecemebKeeleYeeieb ielJee YeJeefle~
ef$emeceeeeeesiemLeeveeveeb ejcemecees eJeceOeb efkeVe peeeles ?
ve peeeles, DemebKeeleueeskecee$eiegCeneefveemebieeled~
Slelkeglees %eeeles ?
DeOemlevemLeevesYe: DemebKeeleiegCeef$emeceeeeeesiemLeeves<eg DemebKeeleueeskewiege& Cf eles<eg efmeceeeeeesiemLeeveeveeb
eceeCeeslhees:~
leoefhe keglees %eeeles ?
hetJe eefheleeuheyenglJemet$eeled~ leeLee-meJe&mleeskee: DemeceeeeeesieevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve~
eesjefheheee&ees: mehlemeceeeeeesieevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~ eesheefj heee&ees: <edmeceeeeeesiemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~ eesjefhe heee&ees: hebemeceefekeeeeesiemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
eesjefheheee&ees: eleg:meceefekeeeeesiemLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~ ef$emeceefekeeeeesiemLeeveeefve
DemebKeeleiegCeeefve~ efmeceefekeeeeesie-mLeeveeefve DemebKeeleiegCeeefve~
iegCekeej: meJe&$e DemebKeeleueeskecee$ees YeJeleerefle met$es ve eefhele:~ Slelmet$eme JeeKeeveb kegJe&vle:
kesefhe Deeeeee&: iegCekeej: keeeefmLeefleefjefle YeCeefvle, kesefhe meeceevesve DemebKeeleueeskee Fefle~ lep%eelJee
JeeJeced~ eJeceOeme DeOemlevemLeeveeefve efkeb yengkeeefve Deenesemf Jeled GJeefjceeefCe, GYeeLeeefhe mLeeveeveecemebKeele-

efmeevleefebleeceefCeerkee-meYeer mLeeveeW kes DemebKeele KeC[ kejkes GveceW mes Ske KeC[ ceW eJeceOe
neslee nw~ en eJeceOe kes DeOemleve eej mecee eesie mLeeveeW mes ueskej Thej oes mecee eesie mLeeveeW kes
DemebKeeleJeW Yeeie peekej neslee nw~
Mebkee-leerve mecee eesie mLeeveeW kes Debeflece mecee ceW eJeceOe keeeW veneR neslee nw ?
meceeOeeve-veneR nesslee nw, keeeWefke Jewmee nesves hej DemebKeele ueeskeeceeCe iegCeneefveeeW kee emebie Deelee nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-DeOemleve mLeeveeW keer Dehes#ee DemebKeeleiegCes leerve mecee eesie mLeeveeW kees DemebKeele ueeskeeW mes
iegeCf ele kejves hej eteB kf e oes mecee eesie mLeeveesW kee eceeCe GlheVe neslee nw~ Dele: Fmeer mes Ge emebie megeJf eefole nw~
Mebkee-Jen Yeer efkeme ekeej mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen hetJe& ceW eefhele DeuheyenglJe mebyebOeer met$e mes peevee peelee nw~ Jen Fme ekeej nw-Dee"
mecee eesie DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve meyemes mleeske nQ~ Gvemes oesveeW ner heee&YeeieeW ceW meele mecee eesie
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ Gvemes oesveeW ner heee&YeeieeW ceW n mecee eesie mLeeve DemebKeeleiegCes
nQ~ Gvemes oesveeW ner heee&YeeieeW ceW heeBe mecee eesie mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ Gvemes oesveeW ner heee&YeeieeW ceW eej
mecee eesie mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ Gvemes leerve mecee eesie mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~ Gvemes oes mecee eesie
mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~
iegCekeej meye mLeeveeW ceW DemebKeele ueeskeeceeCe nw, en met$e ceW veneR kene ieee nw~ Fme met$e kee JeeKeeve
kejves Jeeues efkeleves ner Deeeee& iegCekeej keeeefmLeefleeceeCe yeleueeles nQ Deewj efkeleves ner meeceevehe mes Gmekee
eceeCe DemebKeeleueeske eceeCe yeleueeles nQ~ Gmekee %eeve kejkes keLeve kejvee eeefnS~
eJeceOe mes veeres kes mLeeve keee yengle nQ, DeLeJee Thej kes yengle nQ, oesveesW ekeej kes ner mLeeveeW kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 291 mes 293

elegLeex ceneefOekeej: / 337

Yeeies eJeceOeefceefle efmes: Fefle YeefCeles leefVeCe&eeLe&cegejmet$eceefmle-

peJecepPemme nsoes eCeeefCe LeesJeeefCe~~291~~

GJeefjcemebKesppeiegCeeefCe~~292~~

kees iegCekeej: ?
DeeJeefuekeeee DemebKeeleYeeie:~ keejCeb hetJe eefheleefceefle vesn eheles~
Fefle <emLeues eJeceOeeheCeeeeb $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~

DeLe mheMe&veeheCee
DeLe mheMe&veeheCeeeeb SkeeoMemet$es<eg mheMe&vekeeueefveheCeeLe ew DeblejeefOekeejew mle:~ eLecemLeues
DemebKeeleiegefCelehesCe heesmeCeheJeCeoeS Fleeefovee mehlemet$eeefCe~ efleeremLeues efJeMes<eeefOekehesCe
peJecepPemme Fleeefovee elJeeefjmet$eeCeerefle mecegoeeheeleefvekee YeJeefle~
mebeefle mheMe&veeheCeeeeb SkepeerJeevegYeeieyebOemheMe&vekeeueeheCeeLe met$eceJeleee&les-

heesmeCeheJeCeoeS leeros keeues SepeerJemme GkekemmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes heesmeCekeeuees LeesJees~~293~~

DemebKeeleJeW Yeeie ceW eJeceOe nQ, Ssmee efme nw, Fme ekeej hets peeves hej Gmekee efveCe&e kejves kes efueS Deeies kee
met$e kenles nQ~
met$eeLe&-

eJeceOe kes veeres kes mLeeve mleeske nQ~~291~~

Gvemes Thej kes mLeeve DemebKeeleiegCes nQ~~292~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCekeej keee nw ? iegCekeej DeeJeueer kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~ Fmekee

keejCe hetJe& ceW eefhele efkeee pee egkee nw, DeleSJe Gmekeer eneB eheCee veneR keer pee jner nw~
Fme ekeej "s mLeue ceW eJeceOeeheCee kee eheCe kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~

DeLe mheMe&veeheCee eejbYe

Deye mheMe&veeheCee ceW ieejn met$eeW ceW mheMe&vekeeue kee efveheCe kejves nsleg oes Deblej DeefOekeej kens peeles
nQ~ GveceW mes eLece mLeue ceW DemebKeeleiegefCelehe mes heesmeCeheJeCeoeS Fleeefo meele met$e nQ~ efleere mLeue
ceW efJeMes<e DeefOeke he mes peJecepPemme Fleeefo eej met$e nQ en met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee ngF&~
Deye mheMe&veeheCee ceW Ske peerJe kes DevegYeeieyebOemheMe&vekeeue keer eheCee kes efueS met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

mheMe&veeheCee keer Dehes#ee Deleerlekeeue ceW Ske peerJe kes Glke= DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve ceW mheMe&ve kee keeue mleeske nw~~293~~

338 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 293

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeemheMe&veeheCeeeeb Deleerles keeues SkepeerJeme Glke=svegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves

mheMe&vekeeue: mleeskees %eeleJees YeJeefle~
De$e keefeoenDe$e meleheCee-eceeCeeheCeeYeeb efJevee DeuheyenglJeeheCewJe efkeceLe&cegeles?
Deeeee&osJe: eenve leeJelmeleheCee$e kele&Jee, DeuheyenglJesve ewJeeJeieceeled~
kegle: ?
DeefJeeceevemeJeme mleeskeyenglJeeheCeeveghehees:~ ve eceeCeeheCeeefhe JeeJee, SkewkepeerJesve Deleerles
keeues SkewkemLeevemheefMe&lekeeueme GheosMesve efJeveeefhe DevevleeceeCelJeefmes:~ Glke=evegYeeieyebOeeOeJemeevemLeevemheMe&vekeeue: Fefle Jeekeesve Deleerles keeues SkepeerJesve efmeceeeeeesiemeJee&vegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves<eg
efmLelekeeuees ie=nerleJe:~
De$e keefeoeMebkeleskeLeb efmeceeeeeesiemeJe&mLeeveeveeb Glke=mLeeveJeheosMe: ?
Deeeee&osJe: meceeOeesDemee: Mebkeeee: heefjnej Geles-Glke=mLeevemeneejsCe ees: meceeees: Glke=JeheosMees YeJeefle,
Deefmemeneefjleme heg<eme DeefmeJeheosMe FJe~
Glke=me DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveceglke=evegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveb, De$e <eerlelheg<emeceemees %eeleJe:~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e kee DeefYeeee en nw efke mheMe&veeheCee ceW Yetlekeeue ceW Ske
peerJe kes Glke= DevegYeeieyebOe DeOeJemeevemLeeve ceW mheMe&ve kee keeue mleeske nw Ssmee peevevee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeneB meleheCee Je eceeCeeheCee kes efyevee DeuheyenglJeeheCee ner efkemeefueS keer pee jner nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQeneB meleheCee veneR keer ieF& nw, keeeWefke Gmekee %eeve DeuheyenglJe mes ner nes peelee nw~
eMve-kewmes nes peelee nw ?
Gej-keejCe en nw efke efpemekee DeefmlelJe ve nes, Gmekes DeuheyenglJe keer eheCee veneR yeveleer nw~
eceeCeeheCee Yeer kenves kes Deeesie nQ, keeeWefke Ske-Ske peerJe kes eje Deleerlekeeue ceW Ske-Ske mLeeve kes
mheMe&ve efkees peeves kee keeue Devevle nw, Fme ekeej GheosMe kes efyevee Yeer Gmekee Deveble eceeCe efme nw~ Glke=
DevegYeeie yebOeeOeJemeevemLeevemheMe&ve keeue mes Deleerlekeeue ceW Ske peerJe kes eje oes mecee eesie meye
DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeW ceW jnves kee keeue enCe kejvee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwoes mecee eesie meye mLeeveeW keer Glke= mLeeve meb%ee kewmes Ieefle nesleer nw ?
Deeeee&osJe Fme Mebkee kee Gej kenles nQGlke= mLeeve kes meeLe jnves kes keejCe oes meceeeW keer Glke= meb%ee nw, pewmes Deefmeege heg<e keer Deefme en
meb%ee nes peeleer nw~
Glke= kee DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve Glke= DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve Fme ekeej eneB <eer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 294, 295

elegLeex ceneefOekeej: / 339

le$e mheMe&vekeeue: mleeske:, SkepeerJeme DeeflemebkeuesMees eeesCe heleveeYeeJeeled (2) De$e debkeeceeCee mebef:
%eeleJee~ ve e S<e: le$e efvejblejb efmLelekeeue:, efkevleg Devlejb ke=lJee ke=lJee efmLelekeeues mebkeefueles mleeske Fefle
YeefCeleceefmle~
DeOegvee peIevemheMe&vekeeueeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes heesmeCekeeuees DemebKesppeiegCees~~294~~ (4)

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeves Fefle YeefCeles DeOemleveeleg:meceeeeeesiemeJe&mLeeveeveeb enCeb kele&Jeced~

keLeb les<eeb meJex<eeb peIeveJeheosMe: ?
Geles-elegCee meceeeveeb peIevemLeevemeneejsCe peIevemeb%ee~ leme mLeeveeefve peIeveevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveeefve~ le$e mheMe&vekeeue: DemebKeeleiegCeesefmle~
kegle: ?
DemebKeJeejb eleg:meceeeeeesiemLeeves<eg heefjYece meke=led efmeceeeeeesiemLeeveeveeb ieceveeled~
mebeefle keeC[keeefomheMe&vekeeueeefleheeoveeLe met$ehebekeceJeleee&les-

keb[emme heesmeCekeeuees leefeees esJe~~295~~ (4)

lelheg<emeceeme nw~ GmeceW mheMe&vekeeue mleeske nw~ Fmekee keejCe en nw efke Ske peerJe kee eee: DeefleMee
mebkeuesMe ceW heleve veneR neslee nw (2)~ eneB oes Debke eceeCe mebef peevevee eeefnS Deewj en JeneB efvejvlej jnves
kee keeue veneR nw, efkevleg yeere-yeere ceW Devlej kejkes JeneB jnves kes keeue kee mebkeueve kejves hej Gmes mleeske Ssmee
kene ieee nw~
Deye peIeve mheMe&keeue kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Gmemes peIeve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve ceW mheMe&vekeeue DemebKeeleiegCee nw~~294~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve DevegYeeieyebOe DeOeJemeevemLeeve Ssmee kenves hej veeres kes eej

mecee eesie meye mLeeveeW kee enCe kejvee eeefnS~
Mebkee-Gve meyekeer peIeve meb%ee kewmes nw ?
meceeOeeve-peIeve mLeeve kes meeLe jnves kes keejCe eej meceeeW keer peIeve meb%ee kener peeleer nw~ Gmekes
mLeeve peIeve DevegYeeiemLeeve kens peeles nQ~ GveceW jnves kee keeue DemebKeeleiegCee nw~
keeeW ?
keeeWefke DemebKeeleyeej eej mecee eesie mLeeveeW ceW heefjYeceCe kejkes Ske yeej oes mecee eesie mLeeveeW kees
eehle neslee nw~
Deye keeC[keeefo kee mheMe&vekeeue eefleheeove kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

keeC[ke kee mheMe&vekeeue Glevee ner nw~~295~~ (4)

340 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 296 mes 298

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJe eefhelemewJe efkeceLe eheCee efeeles, eefheleeheCeeeeb heueeYeeJeeled?

Fefle esled, Deeeee&sCe keLeles-vew<e oes<e:, penCCeeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes Fefle Jeeveeled GlheVemebMeeme
efMe<eme mebosnefveJeejCeeLe leoglhees:~

peJecepPeheesmeCekeeuees DemebKesppeiegCees~~296~~ (8)

efmeebleefevleeceefCeerkeepeJecepPes Fefle YeefCeles DemeceeeeeesiemeJe&mLeeveeveeb enCeb kele&Jeb~

les<eeceleerlekeeues SkepeerJesve mheefMe&lekeeueesmebKeeleiegCe:, ceOeceheefjCeecewe&JeceOemLeeves<eg DemebKeeleJeejb heefjYece
meke=led eleg:meceeeeeesiemLeeveeveeb iecevemebYeJeeled~

keb[emme GJeefj heesmeCekeeuees DemebKesppeiegCees~~297~~ (3~2)

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeceeeeeesiemLeevesYe: ef$emecee-efmeceeeeeesiemLeeveeveecemebKeele-iegCelJeeled~

peJecepPemme GJeefjb keb[emme nsoes heesmeCekeeuees DemebKesppeiegCees~~298~~ (7~6~5)

efmeebleefevleeceefCeerkeeefkeb keejCeefceefle esled ? eeefhe mehle-<ed-hebemeceeeeeesiemLeeveeefve ef$emeceeefmeceeeeeesiemLeeveeveeb DemebKeeleYeeiemlend& eefhe Sles<eeb mheMe&vekeeueesmebKeeleiegCe:, ceOeceheefjCeecewjmebKeeleJeejb

efmeevleefebleeceefCeerkee-henues efpemekeer eheCee keer pee egkeer nw, Gmeer keer efhej mes eheCee efkemeefueS
keer pee jner nw, keeeWekf e eefhele keer eheCee kejves ceW keesF& ueeYe veneR nw ? Ssmeer Mebkee nesves hej Deeeee& kenles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke peIeve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve Fme keLeve mes GlheVe ngS mebosn mes
ege efMe<e kes Gme mebosn kees otj kejves kes efueS eefhele keer Yeer eheCee yeve peeleer nw~
met$eeLe&-

Gmemes eJeceOe kee mheMe&vekeeue DemebKeeleiegCee nw~~296~~ (8)

efmeevleefebleeceefCeerkee-eJeceOe ceW Ssmee kenves hej Dee" mecee eesie meye mLeeveeW kees enCe
kejvee eeefnS~ leerve keeue ceW Ske peerJe kes eje Gvekee mheMe&vekeeue DemebKeeleiegCee nw~ keejCe en nw efke
ceOece heefjCeeceeW kes eje eJeceOemLeeveeW ceW DemebKeele yeej heefjYeceCe kejkes Ske yeej eej mecee eesie mLeeveeW
ceW peevee mebYeJe neslee nw~
met$eeLe&-

Gmemes keeC[ke kes Thej mheMe&vekeeue DemebKeeleiegCee nw~~297~~ (3~2)

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Dee" mecee eesie mLeeveeW keer Dehes#ee leerve
mecee Je oes mecee eesie mLeeve DemebKeeleiegCes heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmemes eJeceOe kes Thej Deewj keeC[ke kes veeres mheMe&ve kee keeue DemebKeeleiegCee
nw~~298~~ (7~6~5)
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe keee nw ? Ssmee eMve nesves hej Gej osles nQ efkeeeefhe meele, n Deewj heeBe mecee eesie mLeeve leerve mecee Je oes mecee eesie mLeeveeW kes DemebKeeleJeW Yeeie nQ,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 299 mes 301

elegLeex ceneefOekeej: / 341

heefjYece meke=led ef$emecee-efmeceeeeeesiemLeeveieceveesheuebYeeled~

keb[emme GJeefj peJecepPemme nsoes heesmeCekeeuees leefeee esJe~~299~~

(7~6~5)
efmeebleefevleeceefCeerkeemeceevemebKelJeeled ceOeceheefjCeecewye&OeceevelJesve YesoeYeeJeee~
SJeb mheMe&veeheCeeeeb eLecesvlejmLeues mheMe&vekeeueeheCehejeefCe mehle met$eeefCe ieleeefve~
mebeefle efJeMes<eeefOekeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

peJecepPemme GJeefj heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~~300~~ (7~6~5~ 4~3~2)

efmeebleefevleeceefCeerkeemehle-<ed-hebemeceeeeeesiemLeevemheMe&vekeeuemeesheefj elege
f eefmecee-eeeesiemLeeveeveeb mheMe&vekeeueeJesMeeled~
efkeevcee$ees$e efJeMes<e: ?
mehle-<ed-hebemeceeeeeesiemLeeveeveeb mheMe&vekeeueme DemebKeeleYeeiees efJeMes<ees %eeleJe:~

keb[emme nsoes heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~~301~~ (4~5~6~7~8~

7~6~5)
lees Yeer Fvekee mheMe&vekeeue DemebKeeleiegCee nw, keeeWekf e ceOece heefjCeeceeW kes eje DemebKeele yeej meele, n Deewj heeBe
mecee eesie mLeeveeW ceW heefjYeceCe kejkes Ske yeej leerve mecee Je oes mecee eesie mLeeveeW ceW ieceve heeee peelee nw~
met$eeLe&-

keeC[ke kes Thej eJeceOe kes veeres mheMe&vekeeue Glevee ner nw~~299~~ (7~6~5)

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ske lees Gvekeer mebKee meceeve nw, otmejs ceOece heefjCeeceeW kes eje yeOeceeve
mJehe mes GveceW keesF& Yeso Yeer veneR nw, FmeefueS en mheMe&vekeeue Glevee ner neslee nw, en efme nes peelee nw~
Fme ekeej mheMe&veeheCee ceW eLece DevlejmLeue ceW mheMe&vekeeue keer eheCee kejves Jeeues meele met$e hetCe& ngS~
Deye efJeMes<e DeefOeke kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gvemes eJeceOe kes Thej mheMe&vekeeue efJeMes<e DeefOeke nw~~300~~(7~6~5~4~3~2)

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke meele, n Deewj heeBe mecee eesie mLeeveeW kes
mheMe&vekeeue kes Thej eej, leerve Je oes mecee eesie mLeeveeW kes mheMe&vekeeue kee eneB eJesMe nw~
eMve-efJeMes<e kee eceeCe eneB efkelevee nw ?
Gej-eneB meele, n heeBe mecee eesie mLeeveeW mebyebOeer mheMe&vekeeue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e efJeMes<e
peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Fmemes keeC[ke kes veeres mheMe&vekeeue efJeMes<e DeefOeke nw~~301~~ (4~5~6~7~8~

7~6~5)

342 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 302, 303

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeefkeevcee$ees efJeMes<e: ?
mJekekeeueme DemebKeelee Yeeiee efJeMes<eesefmle~ leeLee-eJeceOekeeueeYevlejs eleg:meceeeeeesiemLeevekeeuecee$eb ie=nerlJee Gheefjcemehle-<ed-hebemeceeeeeesiemLeevekeeueeveecegheefj mLeeefheles SleeJeod YeJeefle
(4~5~6~7~7~6~5~4)
S<e keeue: ef$emecee-efmeceeeeeesiemLeeveeveeb keeueb cegkelJee Mes<ekeeueevehes#e efiegCeneefvejefmle~ hegve:
eJeceOekeeueme DeheveerleMes<ee DemebKeelee Yeeiee meefvle~ hegvemleeved ie=nerlJee DeOemleveef$emeceeefmeceeeeeesiemLeevekeeues MeesefOeles MegMes<eb efmeceeef$emeceeeeeesiemLeevekeeueme DemebKeelee Yeeiee YeJeefvle~
hegve: Sleefmceved hetJeexe efiegCekeeues MeesefOeles eEkeefeVetveefiegCekeeue: efleefle~ lesve efJeMes<eeefOeke: Fefle keeue:
eefhele:~

keb[emme GJeefjb heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~~302~~ (5~6~7~8~7~6~

5~4~3~2)
efkeevcee$ees efJeMes<e:? Gheefjce ef$emecee-efmeceeeeeesiemLeevekeeuecee$e: YeJeefvle~

meJJesmeg eCesmeg heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~~303~~ (4~5~6~7~8~7~

6~5~4~3~2)
efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eMve G"lee nw efke-efJeMes<e efkelevee nw ?
Fmekee Gej osles ngS kene nw efkeJen efJeMes<e Deheves keeue kes DemebKeele yengYeeie eceeCe nw~ pees Fme ekeej nweJeceOekeeue kes Yeerlej eej mecee eesie mLeeveeW kes keeue cee$e kees enCe kej Gheefjce meele, n Je heeBe
mecee eesie mLeeveeW mebbyebOeer keeueeW kes Thej mLeeefhele kejves hej Flevee neslee nw-(4~5~6~7~7~6~5~4)
en keeue leerve mecee Je oes mecee eesie mLeeveeW mebyebOeer keeueeW kees es[kej Mes<e keeueeW keer Dehes#ee kejkes
ogiegCee nerve nw~ hegve: eJeceOekeeue kees kece kejves mes Mes<e jne DemebKeele yengYeeie nw~ Gmekees enCe kej
DeOemleve leerve mecee Deewj oes mecee eesie mLeeveeW kes keeue ceW mes kece kej osves hej Mes<e oes mecee Je leerve mecee
eesie mLeeveeW kes keeue kee DemebKeele yengYeeie jnlee nw~ Fmekees hetJeexe ogiegves keeue ceW mes kece kej osves hej keg
kece ogiegCee keeue jnlee nw~ FmeerefueS efJeMes<e DeefOeke keeue keer eheCee keer ieF& nw~
met$eeLe&-

Fmemes keeC[ke kes Thej mheMe&vekeeue efJeMes<e DeefOeke nw~~302~~ (5~6~7~8~7~

6~5~4~3~2)
efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB efJeMes<e efkelevee nw ? Ssmee eMve nesves hej kene nwJen Thej kes leerve mecee Deewj oes mecee eesie mLeeveeW mebyebOeer keeue kes yejeyej nw~
met$eeLe&-

Fmemes meye mLeeveeW ceW mheMe&vekeeue efJeMes<e DeefOeke nw~~303~~(4~5~6~7~8~7~6~

5~4~3~2)

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 303

elegLeex ceneefOekeej: / 343

efmeebleefevleeceefCeerkeeefkeevcee$ees efJeMes<eeefOeke:?
DeOemleveeleg:meceeeeeesiemLeevekeeuecee$e:~
SJeb DeYeJe efmeefkeeeeesies eheCee kele&Jee~
De$e mheMe&veeheCee meceehlee~
DeLeJee, GkekemmepPeJemeeCeeCes Fefle YeefCeles efmeceeeeeesiemLeeveeveeb ejceb ie=eles~
penCCepPeJemeeCeeCes Fefle YeefCeles eleg:meceeeeeesieeveeb peIeveb ie=eles Fefle kesefhe Deeeeee& YeCeefvle~
leVe Ieles, Glke=mebkeuesMes efveheleveJeejsYe: Glke=efJeMegew heleveJeejeCeecemebKeeleiegCelJeefJejesOeeled~
keb[emme heesmeCekeeuees leefeDees esJe Fleges Gheefj eleg:meceeeeeesiemLeeveeveeb ejcemLeevekeeuees
ie=nerle: Fefle YeCeefvle~
Sleoefhe ve Ieles, Skeme mLeeveme keeC[kelJeefJejesOeeled, Glke=efJeMegew heefjCeceveJeejsYees ceOecemebkeuesMeheefjCeceveJeejeCeeb meceevelJeefJejesOeeled~ lemceeled efleereeuheyenglJeeheCee De$e ve eefhelee~
Fefle efleeresvlejmLeues mheMe&vekeeueefJeMes<eeefOekeehekeeefve elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
SJeb mehleces mLeues devlejmLeueieefYe&le mheMe&veeheCeehejlJesve SkeeoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle mheMe&veeheCee meceehlee YeJeefle~
DeLe DeuheyenglJeeheCeeeeceskeeoMemet$eeCeJeleee&vles-

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Yeer eMve ngDee nw efke-efJeMes<e efkelevee nw ?

Fmekee Gej osles ngS kene nw efkeJen efJeMes<e DeOemleve eej mecee kes eesie mLeeveeW mebyebOeer keeue kes yejeyej nw~
Fme ekeej DeYeJeefmeefke eesiemLeeve ceW eheCee kejvee eeefnS~
eneB mheMe&ve eheCee meceehle ngF&~
DeLeJee Glke= DeOeJemeevemLeeve Ssmee kenves hej oes mecee eesie mLeeveeW kee Deefvlece mLeeve enCe
efkeee peelee nw~ peIeve DevegYeeiemLeeve Ssmee kenves hej eej mecee eesie mLeeveeW kee peIeve mLeeve enCe
efkeee peelee nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& kenles nQ~
hejvleg Jen Ieefle veneR neslee, keeeWefke Ssmee nesves hej Glke= mebkeuesMe ceW he[ves kes yeejeW keer Dehes#ee Glke=
efJeMegef ceW he[ves kes yeejeW kes DemebKeele iegCes nesves kee efJejesOe neslee ns~
keeC[ke kee mheMe&vekeeue Glevee ner nw, Ssmee kenves hej Thej eej mecee eesie mLeeveeW ceW Deefvlece mLeeve
kes keeue kees enCe efkeee ieee nw, Ssmee Jes kenles nQ~
hejvleg Jen Ieefle veneR neslee nw, keeeWefke Ske mLeeve kes keeC[ke nesves kee efJejesOe nw leLee Glke= efJeMegef
ceW heefjCele nesves kes yeejeW keer Dehes#ee ceOece mebkeuesMe ceW heefjCele nesves kes yeejeW keer meceevelee kee efJejesOe nw~ Fme
keejCe efleere DeuheyenglJe keer eheCee eneB veneR keer ieF& nw~
Fme ekeej efleere DevlejmLeue ceW mheMe&vekeeue efJeMes<e DeefOeke kee eheCe kejves Jeeues eej met$e hetCe& ngS~
eneB mehlece mLeue ceW oes DevlejmLeueeW mes ieefYe&le mheMe&veeheCee kees kenves Jeeues ieejn met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej mheMe&veeheCee meceehle ngF&~
Deye DeuheyenglJeeheCee ceW ieejn met$e DeJeleefjle nesles nQ-

344 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 304 mes 308

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DehheyengS efe GkekemmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee LeesJee~~304~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekegle: ? efmeceeeeeesiemLeevekeeueme mleeskelJeesheuebYeeled~

penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee DemebKesppeiegCee~~305~~

keglees %eeeles ? hetJeexekeeueeled Sleme keeueesmebKeeleiegCe Fefle met$eJeeveeled %eeeles eLee eleg:meceeeeeesiemLeeves<eg heefjYeceefvle peerJee yengkee Fefle~

keb[emme peerJee leefeee esJe~~306~~

kegle: ees: keeueeesYexoeYeeJeeled~

peJecepPemme peerJee DemebKesppeiegCee~~307~~

kegle: ? keeC[keme eJeceOekeeueme DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

keb[emme GJeefjb peerJee DemebKesppeiegCee~~308~~

kegle: ? eJeceOemLeevesYe: ef$emeceefeke-efmeceefekeeeeesiemLeeveeveecemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

met$eeLe&-

DeuheyenglJe keer Dehes#ee Glke= DevegYeeieyebOeeOeJemeeve ceW peerJe mleeske nQ~~304~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee kewmes nw ? keejCe en nw efke oes mecee eesie mLeeveeW kee keeue mleeske
heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gvemes peIeve DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeve ceW peerJe DemebKeeleiegCes nQ~~305~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?

meceeOeeve-hetJe& kes keeue keer Dehes#ee Fmekee keeue DemebKeeleiegCee nw, Fme met$e Jeeve mes peevee peelee nw
efke eej mecee eesie mLeeveeW ceW peerJe yengle YeceCe kejves Jeeues nQ~
met$eeLe&-

keeC[ke kes peerJe Gleves ner nQ~~306~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee keeeW nw ? keejCe en nw efke oesveeW ceW keeue keer Dehes#ee keesF& Yeso veneR nQ~
met$eeLe&-

Gvemes eJeceOe kes peerJe DemebKeeleiegCes nQ~~307~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee keeeW nw ? keejCe en nw efke keeC[ke keer Dehes#ee eJeceOekeeue

DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gvemes keeC[ke kes Thej peerJe DemebKeeleiegCes nQ~~308~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee keeeW nw ? keejCe en nw efke eJeceOe kes mLeeveeW keer Dehes#ee leerve
mecee Je oes mecee eesie mLeeve DemebKeeleiegCes heees peeles nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11 JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 309 mes 314

elegLeex ceneefOekeej: / 345

peJecepPemme GJeefj keb[emme nseoes peerJee DemebKesppeiegCee~~309~~

DemebKeeleiegefCelemheMe&vekeeuelJeeled~

keb[emme GJeefjb peJecepPemme nsefceoes peerJee leefeee esJe~~310~~

mheMe&vekeeuemLeevemebKeeefYe: meceevelJeeled~

peJecepPemme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnee~~311~~

keb[emme nsoes peerJee efJemesmeeefnee~~312~~
keb[emme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnee~~313~~
meJJesmeg eCesmeg peerJee efJemesmeeefnee~~314~~

Sles<eeb met$eeCeeceLe&: megieceesefmle~

SJeb DecemLeuesuheyenglJekeLevelJesve SkeeoMe met$eeefCe ieleeefve~
Fefle JesoveeYeeJeefJeOeeveveece-Devegeesieejb meceehleced~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s SkeeoMeevLes YeeJeJesoveeefJeOeeves

mehleceevegeesieejs ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb
le=leereeetefuekeeveeceeeb le=leereesefOekeej: meceehle:~
met$eeLe&-

Gvemes eJeceOe kes Thej Deewj keeC[ke kes veeres peerJe DemebKeeleiegCes nQ~~309~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke eneB DemebKeeleiegCee mheMe&vekeeue heeee peelee nw~
met$eeLe&-

keeC[ke kes Thej Deewj eJeceOe kes veeres peerJe Gleves ner nQ~~310~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke eneB mheMe&vekeeue Deewj mLeevemebKee keer Dehes#ee meceevelee nw~
met$eeLe&-

Gvemes eJeceOe kes Thej peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~311~~

Gvemes keeC[ke kes veeres peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~312~~
Gvemes keeC[ke kes Thej peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~313~~
Gvemes meye mLeeveeW ceW peerJe efJeMes<e DeefOeke nQ~~314~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fve meYeer met$eeW kee DeLe& megiece nw~

Fme ekeej Dee"JeW mLeue ceW DeuheyenglJe kee keLeve kejves Jeeues ieejn met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej JesoveeYeeJe efJeOeeve veece kee Devegeesieej meceehle ngDee~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW ieejnJeW ebLe ceW YeeJeJesovee efJeOeeve
veece kes meeleJeW Devegeesieej ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee
ceW le=leere etefuekee veece kee en le=leere DeefOekeej meceehle ngDee~

346 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 314

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deme JesoveeYeeJeefJeOeeveme Ghemebnej:

De$e JesoveeYeeJeefJeOeeveveecele=leereceneefOekeejme ceveeked Ghemebnej: efeeles-eerceledheg<heobleYetleyeefuemetefjJee&eCeerle<edKeC[eieceebLemeevleie&leJesoveevegeesieejveeceelegLe&KeC[s cegKehesCe Jesoveeee: <ees[Me DeefOekeeje:
meefvle~ Deefmceved SkeeoMes ebLes JesoveekeeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejs mle:~ De$e le=leereceneefOekeejs
JesoveeYeeJeefJeOeevecesJe Skees ceneefOekeej: keefLele:~ Deme efJemlej: efkebefeled meteles-eLecelemleeJeled veeceYeeJemLeeheveeYeeJe-JeYeeJe-YeeJeYeeJeeveeb JeCe&veeb ke=lJee meJex<eg YeeJes<eg JesoveeYeeJeefJeOeeves kece&leodJeefleefjeveesDeeieceJeme heoceerceebmee-mJeeefcelJe-DeuheyenglJeveeceefYeeeesefOekeeje: eefhelee:~
heoceerceebmeeeeb %eeveeJejCeeefo-Decetuekece&Ceeb Glke=eveglke=peIeveepeIeveYeeJeJesoveeveeb keLeveceemeerled~
De$e eerJeerjmesveeeeexCe Glke=eefoeleg:heow:men meeefo-Deveeefo-OegJe-DeOegJe-Deespe-egice-Deesce-efJeefMeveesDeesceefJeefMe-veeceveJeheoeveeb osMeeceMe&keYeeJesve meteefelJee $eeesoMeheoeveeb hejmhejb meefVeke<e&: eefhele:~
mJeeefcelJeevegeesieejs %eeveeJejCeeefo-Decetueeke=leer: Deeefele Glke=eefoeleg:heoehes#eee mJeeefcelJeb keefLeleced~
DeuheyenglJeevegeesieejs peIeve-Glke=-peIeveeslke=eved $eerved Yesoeved ke=lJee cetueeke=efle<eg Gejeke=efle<eg
eeuheyenglJeb JeefCe&leceefmle~
Dele: hejb DemewJe JesoveeYeeJeefJeOeeveme elegLex ceneefOekeejs eceMe: eLecee-efleeree-le=leeree: Fceeefmlee:

Fme JesoveeYeeJeefJeOeeve kee Ghemebnej kejles nQ

eneB JesoveeYeeJeefJeOeeve veeceke le=leere ceneefOekeej kee efkebefeled Ghemebnej efkeee pee jne nweerceeved heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee& eJej kes eje eCeerle <edKeC[eiece ebLe kes Devleie&le Jesoveevegeesieej
veeceke elegLe&KeC[ ceW cegKehe mes Jesovee kes meesuen DeefOekeej nQ~ Fme ieejnJeW ebLe ceW Jesoveekeeue efJeOeeve Deewj
JesoveeYeeJeefJeOeeve es oes Devegeesieej nQ~ eneB le=leere ceneefOekeej ceW JesoveeYeeJeefJeOeeve veece kee ner Ske ceneefOekeej
kene ieee nw~ Fmekee keg efJemle=le JeCe&ve eneB kejles nQFmeceW eeLeefcekehe mes veeceYeeJe, mLeeheveeYeeJe, JeYeeJe Deewj YeeJeYeeJe Fve eej Yesohe YeeJe kee JeCe&ve
kejkes meYeer YeeJeeW ceW JesoveeYeeJe efJeOeeve ceW kece&leodJeefleefje veesDeeieceJe kes heoceerceebmee-mJeeefcelJe-DeuheyenglJe
veece mes leerve DeefOekeej eefhele efkees iees nQ~
heoceerceebmee ceW %eeveeJejCe Deeefo Dee" cetuekeceeX kes Glke=-Deveglke=, peIeve-DepeIeve YeeJeJesoveeDeeW
kee keLeve Lee~ eneB eerJeerjmesveeeee& kes eje Glke= Deeefo eej heoeW kes meeLe meeefo-Deveeefo-OegJe-DeOegJeDeespe-egice-Deesce-efJeefMe-veesDeesceefJeefMe veece Jeeues veew heoeW kees osMeeceMe&keYeeJe mes metefele kejkes lesjn heoeW
kee hejmhej ceW meefVeke<e& eefhele efkeee nw~
mJeeefcelJe Devegeesieej ceW %eeveeJejCe Deeefo Dee" cetue eke=efleeeW kee Deeee ueskej Glke= Deeefo eej heoeW
keer Dehes#ee mJeeefcelJe kene nw~
DeuheyenglJeevegeesieej ceW peIeve-Glke= Deewj peIeveeslke= es leerve Yeso kejkes cetue eke=efleeeW Deewj
Gejeke=efleeeW ceW DeuheyenglJe JeefCe&le nw~
Fmekes Deeies Fmeer JesoveeYeeJeefJeOeeve kes elegLe& ceneefOekeej ceW eMece: eLece, efleere Deewj le=leere etefuekee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 314

elegLeex ceneefOekeej: / 347

etefuekee: eefhelee:~ eefmceved ekejCes efJeJeef#eleevegeesieejs keefLeleb efJe<eeceJeuecye efJeMes<eJeeKeeveb efeeles

mee etefuekee keLeles~ Dele: etefuekee meJe&Lee mJeleb$eb ve YetlJee efJeJeef#eleevegeesieejmewJe SkeesJeeJees ceveles~
SleeMe: De$e efleeetefuekee efveefo&e: meefvle~ Slee SJe $eeesefOekeeje elegLe&ceneefOekeejs meefvle~
eLeceetefuekeeeeb iegCeesCeerefvepe&jeCeeceskeeoMemLeeveeefve JeefCe&leeefve~ mecekelJeeslheefe-eeJeke-efJejleDevebleevegyebeOf eefJemebeespeke-oMe&veceesn#eheke-eeefj$eceesnesheMeeceke-GheMeebleke<eee-#eheke-#eerCeceesn-mJemLeeveefpeveeesieefvejesOeeJe=eefpevee: meefvle~ S<eg SkeeoMemLeeves<eg iegCeeseCf eefvepe&je GejesejemebKeeleiegeCf elee YeJeefvle, efkevleg
Sles<eeb keeuee GejesejmebKeeleiegCee nervee %eeleJee:~ leJeeLe&met$eebLes oMemLeeveeefve JeefCe&leeefve, le$e efpeveme ew
Yesoew ve mle:~
efleereeteuf ekeeeeb DevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeeveme keLeveceefmle~ Deme eoMeevegeesieejeefCe-DeefJeYeeieeeflesoeheCee-mLeeveeheCee-DeblejeheCee-keeC[keeheCee-DeespeegiceeheCee-<edmLeeveeheCeeDeOemlevemLeeveeheCee-meceeeheCee-Je=efeheCee-eJeceOeeheCee-hee&JemeeveeheCee-DeuheyenglJeeheCeeeself e~
le=leereetefuekeeeeb peerJemecegoenejefJeeejCeeefmle~ Deme peerJemecegoenjme Deew DevegeesieejeefCeSkemLeevepeerJeeceeCeevegiece-efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece-meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece-veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece-Je=efeheCee-eJeceOeeheCee-mheMe&veeheCee-DeuheyenglJeeefve esefle~
De$e heelele=leereelegLe&ceneefOekeejeeselego&MeeefOekeef$eMelemet$eeefCe meefvle~ leelhee&cesleled-SlevceneebLeb

veece mes leerve etefuekeeSB kener ieF& nQ~

efpeme ekejCe ceW efJeJeef#ele Devegeesieej ceW kens iees efJe<ee kee DeJeuecyeve ueskej efJeMes<e JeeKeeve efkeee
peelee nw, Jen etefuekee kenueeleer nw~ Dele: etefuekee meJe&Lee mJeleb$e ve neskej efJeJeef#ele Devegeesieej kee ner Ske
DeJeeJe ceeveer peeleer nw~ Ssmeer etefuekeeSB eneB leerve yeleueeF& ieF& nQ~ es ner leerve DeefOekeej elegLe& ceneefOekeej ceW nw~
eLece etefuekee ceW iegCeesCeer efvepe&je kes ieejn mLeeve JeefCe&le nQ~ pees efke Fme ekeej veece Jeeues nQ1. mecekelJeeslheefe 2. eeJeke 3. efJejle 4. DevevleevegyebefOeefJemebeespeke 5. oMe&veceesn#eheke 6. eeefj$eceesnGheMeeceke
7. GheMeebleke<eee 8. #eheke 9. #eerCeceesn 10. mJemLeeveefpeve 11. eesieefvejesOeeJe=eefpeve~
Fve ieejn mLeeveeW ceW iegCeeseCf eefvepe&je Gejesej DemebKeeleiegCeer nesleer nQ, efkevleg Fvekes keeue GejesejmebKeeleiegCee
nerve peevevee eeefnS~ leJeeLe&met$e ebLe ceW oMe mLeeve kens nQ, JeneB efpeve-meeesiekesJeueer Deewj DeeesiekesJeueer
veece kes oes Yeso veneR ceeves nQ~
efleere etefuekee ceW DevegYeeieyebOe DeOeJemeevemLeeve kee keLeve nw~ Fmekes yeejn Devegeesieej nQ1. DeefJeYeeieeeflesoeheCee 2. mLeeveeheCee 3. DevlejeheCee 4. keeC[keeheCee 5. DeespeegiceeheCee
6. <edmLeeveeheCee 7. DeOemlevemLeeveeheCee 8. meceeeheCee 9. Je=efeheCee 10.eJeceOeeheCee
11. hee&JemeeveeheCee SJeb 12. DeuheyenglJeeheCee~
le=leereetefuekee ceW peerJemecegoenej keer efJeeejCee-eheCee keer ieF& nw~ Fme peerJemecegoenej kes Dee"
Devegeesieej nQ-1. Ske mLeevepeerJeeceeCeevegiece 2. efvejvlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece 3. meevlejmLeevepeerJeeceeCeevegiece
4. veeveepeerJekeeueeceeCeevegiece 5. Je=efeheCee 6. eJeceOeeheCee 7. mheMe&veeheCee Deewj 8. DeuheyenglJe~
eneB leke le=leere-elegLe& ceneefOekeej ceW leerve meew eewon met$e nQ~

348 / elegLeex ceneefOekeej:

JesoveeYeeJeefJeOeeve / met$e 314

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heef"lJee kece&yebOekeejCesYees efJejpe mJeelceleJeefevleveb efJeOeeleJeced~ ceceelcee YeieJeeved Deelceeefmle, keoenb

jeies<eceesn-eesOeceeveceeeeueesYehebesevf eefJe<eeJeeheejsYe: mJeelceeveb he=Lekeke=le efvepeMegyegefvejbpevehejceelceeveb
Oeeeved meved hejceeuneob eehvegJeved hejceeveboheob eehmes Fefle YeeJeveee jlve$eeMegefb efmeeqb hetCe&leeb e ueYevles
YeJepeerJee:~ Jeeceefhe SJecesJe eeeecens eerceneJeerjmJeeefceveeb ejCekeceueees:efmLelJee Fefle leLee e eeLe&lesJeerjme pevceYetefceee&, kegC[ueeKeehegjer YegefJe~
mLeseeod Jeerjme efmeebleb, YeJeeveeb e efeeb efeeeled~~1~~

Fefle eerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemeteqjJee&eCeerle<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s SkeeoMes

ebLes eerJeerjmesveeeee&efJejefeleOeJeueeerkeeecegKeveeveeebLeeOeejsCe efJejefeles efJebMeefleleces Meleeyoew
eLeceeeee&Meeefj$eeeJeleea-eerMeebeflemeeiejiegmleme eLeceheeOeerMe eerJeerjmeeiejeeee&mleme efMe<ee-pecyeterhejevee-YeieJevceneJeerjpevceYetefcekegC[uehegjvebeeJele&cenueDeeefoleerLeexeefjkee-ieefCeveer%eeveceleerke=leefmeebleefebleeceefCeerkeeeeb efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejme etefuekee$eemeceefvJeleeseb elegLeex
ceneefOekeej meceehle:~
leelhee& en nw efke Fme ceneebLe kees he{kej kece&yebOe kes keejCeeW mes efJeje neskej mJeelceleJe kee efevleve
kejvee eeefnS~ cesjer Deelcee YeieJeeve Deelcee nw, ceQ keye jeie-s<e-ceesn-eesOe-ceeve-ceeee-ueesYe SJeb hebesefve
efJe<eeJeeheej mes Deheveer Deelcee kees he=Leked kejkes efvepe Meg-yeg-efvejbpeve hejceelcee kees Oeeles ngS hejce
Deeuneo kees eehle kejles ngS hejceevebo heo kees eehle keBiee~ Fme YeeJevee mes jlve$ee keer Megef-efmeef Deewj
hetCe&lee kees YeJepeerJe eehle kejles nQ~ nce ueesie Yeer eer ceneJeerj mJeeceer kes ejCe keceueeW ceW yew"kej ener eeevee
kejles nQ leLee en eeLe&vee kejles nQ efkeMueeskeeLe&-YeieJeeved ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegjer peieled ceW meowJe efmLele jns Deewj JeerjeYeg kes
meJeexoeer efmeevle YeJeeW kee keueeCe kejW~~1~~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeved heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee& eje eCeerle <edKeC[eiece ebLe kes Jesovee
veece kes elegLe&& KeC[ ceW ieejnJeW ebLe ceW eerJeerjmesveeeee& jefele OeJeuee erkee kees ecegKe
kejkes veevee ebLeeW kes DeeOeej mes efJejefele yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea
eer Meebeflemeeiej cenejepe Gvekes eLece heeOeerMe eer Jeerjmeeiejeeee& Gvekeer efMe<ee
pecyeterhe jevee keer esefjkee YeieJeeved ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW vebeeJele&
cenue Deeefo leerLeeX keer Geefjkee ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer
eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW Jesoveevegeesieej kes
meesuen YesoeW kes Devleie&le mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeve
Devegeesieej keer leerve etefuekeeDeeW mes meceefvJele
elegLe& ceneefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 349

Ghemebnej:

DeLe evLemeeshemebnej: efeelesmebeefle eerceneJeerjmJeeefceMeemeveb keLelesYeieJelees ceneJeerjleerLe&kejme pevceYetecf e: kegC[uehegjveiejer Fefle efoiecyejhejchejeieleefpeveeiecesefmle~ leLeeefnefmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegb[ues Jeerjes~
GejheiiegeCf e-efjkeKes, efeeefmeee lesjmeerS GhheCCees1~~549~~
Feb ieeLee efleueeseheCCeefeevLemeeefmle~ kemeeeheeng[ ebLejepeme peeOeJeueeerkeeeeceefheDeemee{peesCCe-hekeKeerS kegb[uehegjCeiejeefnJe-CeenJebme-efmelLeCeefjbefomme efleefmeueeosJeerS ieyYeceeiebletCe
lelLe DeefoJemeeefne-CeJeceemes Deefe eFemegkeke-hekeKe-lesjmeerS jeerS GejheiiegCeerCekeKees ieyYeeoes
efCekeKeblees JeceeCeefpeefCeboes~2
keeEMceefeod evLes kegC[hegjveeceeefhe Jele&les leoefhe kegC[uehegjcesJe ve e JewMeeueer-Devleie&lekegC[eece Fefle
efveesleJeb~ efkeb e kegb [uehegjveiejer jepeOeeveer he=Leieefmle leLee e JewMeeueer he=LeiesJe jepeOeeveer Deemeerled~ Geb eleefmceved <eCceeme Mes<eeeg<eeveekeeoeieefce<eefle~
Yejlesefmceved efJeosneKes efJe<ees YeJeveebieCes~~251~~
je%e: kegC[hegjsMeme JemegOeejehelelhe=Leg:~
mehlekeesefce&efCe: meeOee& efmeeLe&me efoveb eefle~~252~~

Ghemebnej

Deye iebLe kee Ghemebnej kejles nQJele&ceeve egie kees eer ceneJeerj mJeeceer kee Meemeve kene peelee nwYeieJeeved ceneJeerj leerLekej keer pevceYetefce kegC[uehegj veiejer nw, Ssmee efoiecyej hejcheje kes efpeveeiece-ebLeeW
ceW nw~ Jen Fme ekeej nwieeLeeLe&-YeieJeeved ceneJeerj kegC[uehegj ceW efhelee efmeeLe& Deewj ceelee efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) mes ew$e
Megkeuee $eeesoMeer kes efove Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW GlheVe ngS~~549~~
en ieeLee efleueeseheCCeefe ebLe keer nw~ kemeeeheeng[ ebLejepe keer peeOeJeuee erkee ceW Yeer JeCe&ve Deeee nwDee<ee{ Megkeue he#e keer <eer efleefLe kes efove kegC[uehegj veiej kes DeefOeheefle veeLeJebMeer efmeeLe& vejsv keer
jeveer ef$eMeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB Dee" efoJeme DeefOeke veew ceeme jnkej eerJeOe&ceeve efpevesv ew$e
Megkeue he#e keer $eeesoMeer keer jeef$e ceW Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW ieYe& mes yeenj DeeS~
efkevneR ebLeeW ceW (GejhegjeCe ceW) kegC[hegj veece Yeer nw, Jen Yeer kegC[uehegj ner nw, ve efke JewMeeueer kes
Devleie&le kegC[eece Ssmee efveee mes peevevee eeefnS~ keeeWefke kegC[uehegj veiejer jepeOeeveer he=Leked nw leLee JewMeeueer
veiejer he=Leked (efmebOegosMe keer) jepeOeeveer Leer~
kene Yeer nwMueeskeeLe&-DeeglemJeie& kes Fv keer Deeeg peye n ceeme keer yeekeer jn ieF& Deewj Jen mJeie& mes Deeves
kees Gele ngDee, leye Fmeer Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW efJeosn osMe kes kegC[hegj veiej kes jepee efmeeLe& kes cenue
kes eebieCe ceW eefleefove mee{s meele-meele kejes[ jlveeW keer ceeser Oeeje yejmeves ueieer~~251-252~~
1. efleueeseheCCeefe De. 4~ 2. <edKeC[eiece, OeJeuee heg. 9, he=. 161 ~

350 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Dee<ee{me efmeles he#es <eeeb MeefMeefve eeseje<ee{s mehleleueeemeeomeeYevlejJeefle&efve~~253~~

vebeeJele&ie=ns jlveoerefhekeeefYe: ekeeefMeles~
jlveheekekes
nbmeletefuekeeefoefJeYetef<eles~~254~~
ojefveeJeueesefke efJeefMeheueoeefeve:~
mJehveeved <ees[MeefJeefVeeved efeeeme efeekeeefjCeer1~~255~~
efJeefMee jepeOeeveereb Fefle keefLelebmeKesKeJe&eesefhe - cecyehegYesovew:~
esCeecegKeekej#es$e - eeceIees<ewefJe&Yetef<ele:~~3~~
efJeMes<esCe JeCe&efelJee hegve: keefLelebSleeJelewJe heee&hleb, hegjme iegCeJeCe&veced~
mJeiee&JelejCes leod eod JeerjmeeOeejleeb ieleced2~~12~~
leefmceVesJe nefjJebMehegjeCes Jeerjme efheleecenveece keefLelebmeJee&Le&eerceleerpevcee, leefmceved meJee&Le&oMe&ve:~
efmeeLeexYeJeokee&Yees, Yethe: efmeeLe&heew<e:~~
JewMeeueerveieee&: keLeveceefhe GejhegjeCes Jele&les~ leLeeefnefmebOJeeKeefJe<ees YetYeod JewMeeueerveiejsYeJeled~
eskeeKeesefleefJeKeelees efJeveerle: hejceen&le:~~3~~

Dee<ee{ Megkeuee <eer kes efove peye evcee Geje<ee{e ve#e$e ceW Lee, leye jepee efmeeLe& keer emeVeyegef Jeeueer
jeveer efeekeeefjCeer meele KeC[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& veeceke jepeYeJeve
ceW nbme-letefuekee Deeefo mes megMeesefYele jlveeW kes heuebie hej mees jner LeeR~ Gme mecee GvneWves jeef$e kes Debeflece enj ceW
keg Kegueer meer efvee ceW efJeefMe heue kees eoeve kejves Jeeues meesuen mJehve osKeW~~253-254-255~~
efJeefMe jepeOeeveer kes efJe<ee ceW nefjJebMehegjeCe ceW kene nwMueeskeeLe&-Jen efJeosn osMe Kes, keJe&, cecye, hegYesove, esCeecegKe, megJeCe&, eeboer keer KeeveeW, Kesle,
eece Deewj Iees<eeW mes efJeYetef<ele nw~~3~~
Fme efJe<ee ceW eerefpevemesveeeee& efJeMes<e JeCe&ve kejles ngS Deeies kenles nQMueeskeeLe&-Fme veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve lees Fleves mes ner heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes
DeJeleej uesles mecee YeieJeeve ceneJeerj kee DeeOeej ngDee-YeieJeeve ceneJeerj JeneB mJeie& mes DeJeleerCe& ngS~~12~~
Gmeer nefjJebMehegjeCe ceW ceneJeerj kes efheleecen kee veece kene nwMueeskeeLe&-jepee meJee&Le& Deewj jeveer eerceleer mes GlheVe mecemle heoeLeeX kes osKeves Jeeues mete& kes meceeve
owoerheceeve Deewj mecemle DeLe&-heg<eeLe& efme kejves Jeeues efmeeLe& JeneB kes jepee Les~~
JewMeeueer veiejer kee keLeve Yeer GejhegjeCe ceW Deeee nw~ pees Fme ekeej nwMueeskeeLe&&-efmebOeg veece kes osMe keer JewMeeueer veiejer ceW eske veece kes DeefleMee eefme, efJeveerle Deewj
efpevesv osJe kes DeefleMee Yee jepee Les~~3~~
1. GejhegjeCe heJe& 74~ 2. nefjJebMehegjeCe meie& 2

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 351

leme osJeer megYeeKee leees: heg$ee oMeeYeJeved~

mehleOe&ees Jee heg$ee peeemeer efeekeeefjCeer~
efJeosnefJe<ees kegC[meb%eeeeb hegefj Yetheefle:~~
veeLees veeLekeguemewke: efmeeLee&KeefeefmeefYeeked~
leme hegCeevegYeeJesve efeeemeerled efeekeeefjCeer1~~8~~
SleleceeCesve %eeeles JewMeeueer veiejer efmebOegosMeme jepeOeeveer, leme jepee eske:, kegC[uehegjveiejer
kegC[hegjer veiejer Jee efJeosnosMeme jepeOeeveer leme jepee meJee&Le&:~ Deme heg$eme efmeeLe&vejsvme je%eer
efeekeeefjCeer DehejveeceOesee ef$eMeuee je%e: eskeme peeemeer heg$eer~
YeieJelees ceneJeerjme pevce ew$eMegkeuee$eeesoMeeb je$eew yeYetJeself e peeOeJeueeeeb Jele&les lesjmeerS jeerS Fleeefovee~
eoe leerLe&kejme pevce YeJeefle leoeveeR elegefCe&keeeosJes<eg veeveeefJeOeJeeeeefve DeJeeefoleevesJe OJeveefvlekeuhes<eg IeCe YeJeves<eg MebKees, peeself eefJe&ceeves<eg e efmebnveeo:~
oOJeeve Yesjer Jevepeeuees<eg, eppevceefve Keele efpeve: me S<e:2~~
meewOecesvsCe cele&ueeskes leerLekejeYeespe&vce %eelJee DemebKeosJe-osJeebieveeefYe: meneiele leerLekejpevceveiejeR
eoef#eCeerke=le efpeveyeeuekeb veerlJee megoMe&vecesjes: heeb[kg eefMeueeee Gheefj pevceeefYe<eskeb ke=lJee pevceceneslmeJe: ke=le:~

Gvekeer helveer kee veece megYee Lee GvneWves oMeOece& kes meceeve oMe heg$eeW kees pevce efoee Lee Deewj mehle$e+efeeW
kes meceeve Gvekeer meele hegef$eeeB LeeR, efpeveceW meyemes ye[er efeekeeefjCeer LeeR~ efJeosn osMe kes kegC[hegj veeceke veiej ceW
veeLeJebMe kes efMejesceefCe SJeb efmeefeeW mes mecheVe jepee efmeeLe& jepe kejles Les, hegCe kes eYeeJe mes efeekeeefjCeer
GvneR keer efeee ngF& LeeR~~8~~
Fme eceeCe mes en mhe nes peelee nw efke JewMeeueer veiejer efmebOeg osMe keer jepeOeeveer Leer Deewj Gmekes
jepee eske Les leLee kegC[uehegjer DeLeJee kegC[hegjer veiejer efJeosn osMe keer jepeOeeveer Leer, Gmekes jepee
meJee&Le& Les~ Gvekes heg$e efmeeLe& vejsv keer jeveer efeekeeefjCeer Dehejveece ef$eMeuee jepee eske keer meyemes ye[er
heg$eer LeeR~
YeieJeeved ceneJeerj kee pevce ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer jeef$e ceW ngDee Lee Ssmee peeOeJeuee keer lesjmeerS jeerS
Fve hebefeeeW mes peevee pelee nw~
peye leerLekej YeieJeeve kee pevce neslee nw, Gme mecee eejeW efvekeee kes osJeeW kes eneB veevee ekeej kes Jeee
efyevee efkemeer kes yepeeS ner yepeves ueieles nQMueeskeeLe&-efpevekee pevce nesles ner keuheJeemeer osJeeW kes eneB Iebs yepeves ueies, YeJeveJeeefmeeeW kes YeJeveeW ceW
MebKe OJeefve nesves ueieer, peesefleJee&meer osJeeW kes efJeceeveeW ceW efmebnveeo nesves ueiee, Jeblej osJeeW kes eneB Yesjer yepeves ueieer,
Ssmes Jess efpevesv YeieJeeved Fme eeflecee ceW DeJeleerCe& nesJeW DeLee&led FvneR mecemle efJeMes<eleeDeeW mes meceefvJele en
pevcekeueeCeke meceefvJele efpevesv nQ~~
meewOece& Fv ves ceveg<eueeske ceW leerLekej eYeg kes pevce kees peevekej DemebKe osJe Deewj osefJeeeW kes meeLe
Deekej leerLekej pevce keer veiejer keer eoef#eCee kejkes efpeveyeeueke kees ueskej megoMe&veces keer heeC[gkeefMeuee kes
Thej Gvekee pevceeefYe<eske kejkes pevce ceneslmeJe efkeee Lee~
1. GejhegjeCe heJe& 75~ 2. eefleeefleueke ebLe~

352 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hegve:-

Deueb leefoefle leb Yekelee efJeYet<eesodIeefJeYet<eCew:~

Jeerj: eerJe&ceeveeslemeeKeeefleeb JeOeeled~~276~~
Devevlejb efpeveyeeuekeceeveere kegC[uehegjs efhelejew eoee le$eeefhe pevceceneceneslmeJeb ekeej~
leleemebpeemeeLe&mebosns mebpeeles efJepeeme e~
pevceeveblejcesJewve - ceYesleeueeskecee$ele:~~282~~
lelmebosns ieles leeYeeb eejCeeYeeb mJeYeefele:~
Demles<e mevceefleoxJees YeeJeerefle mecegoele:~~283~~
Deve$eeefhe keefLeleceefmleyegefpPee-hejcekeKej-keejCesefnb~ pees mebpee-efJepeeefnb eejCesefnb~~
DeJeueesFG mesmeefJe osJeosG~ CeG YeermeCeg mebosnnsG~~
mecceF keesekf eke[ mebpeceOeCesenf ~b efJejFe ieg-efJeCee-heeeefnCesenf b1~~
SleeYeeb mebeceOeeefj eejCeef<e&Yeeb DelevleefJeveeYeeJesve leme YeieJele: eoef#eCeeb ke=lJee mevceefle: Fefle
veece ke=leced~
YeieJelees YeesieesheYeesiemeeceeeR mJeiee&oeveere Oeveheeflevee mJeeb elenb oeb~
leme keeueJeeesJee_eJeMesvewueefJeue: mJeeced~
YeesieesheYeesieJemletefve mJeie&meejeCenefo&Jeced~~287~~

hegve:MueeskeeLe&-DeefOeke kenves mes keee ? Fv ves GvnW YeefehetJe&ke Geceesece DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele kej
Jeerj Deewj JeOe&ceeve Fme ekeej oes veece jkeKes~~276~~
Devevlej efpeveyeeueke kees ueekej kegC[uehegj ceW ceelee-efhelee kees meeQhekej JeneB Yeer pevce kee ceneceneslmeJe
efkeee Lee, Gme efJe<ee ceW Yeer GejhegjeCe ceW JeCe&ve nw~
Gmekes heeeledMueeskeeLe&-Ske yeej mebpee Deewj efJepee veece kes oes eejCe cegefveeeW kees efkemeer heoeLe& ceW mebosn GlheVe
ngDee Lee hegve: YeieJeeve kes pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe Deees Deewj Gvekes oMe&ve cee$e mes ner Gvekee mebosn otj
nes ieee, FmeefueS Gve eejCe$e+efOeejer cegefveeeW ves ye[er Yeefe mes kene Lee efke en yeeueke mevceefle leerLekej nesves
Jeeuee nw DeLee&led GvneWves Gvekee mevceefle veece jkeKee Lee~~282-283~~
Deve$e-JeerjefpeefCevoeefjG veeceke ebLe ceW Yeer cenekeefJe eerheg<heoble ves kene nwMueeskeeLe&-mebpee Deewj efJepee veeceke eejCe $e+efOeejer osJeeW ves hejceesheosMehe JeeCeer kees mecePekej ner
Gvekes MewMeJekeeue ceW ner osKekej GvnW osJeeW kes osJe leerLekej peeve efueee Deewj Gvekes Yeer<eCe mevosn kee keejCe otj nes
ieee~ mebeceOeejer cegevf eeesW ves Delevle efJeveeYeeJe mes Gvekeer eoef#eCee keer Deewj GvnW mevceefle kenkej hegkeeje~~
Gve mekeuemebece kes Oeejke eejCe$e+efOeejer egieue$e+ef<eeeW ves Delevle efJeveeYeeJe mes Gve YeieJeeved
keer-efpeveyeeueke keer eoef#eCee kejkes Gvekee mevceefle en veece jKee Lee~
YeieJeeved keer YeesieesheYeesie meeceeer Oeveheefle kegyesj mJeie& mes mJeeb ueekej eefleefove osles nQ, Fmekee JeCe&ve
GejhegjeCe ceW Deeee nw1. JeerjefpeefCeboeefjG (he=. 20)~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 353

Meee%eee meceeveere Jeeb eeJele&elmeoe~

Deveseg: mJeie&veeLeme meYeeeeceYeJelkeLee1~~288~~
Skeoe mJeiex meYeeeeb Jeerjme MetjlJeb eglJee Ske: mebieceveeceosJe: Deeiele Geeves yeeuekew: men eer[vleb
Je&ceeveb efJeueeskee ceneveeieeke=efleb oOeved gceeer[ehejeeCeb eYegb efJeYeer<eefelegb Yetpeme cetueeleYe=elf e eeJelmkebOeceJesle~
ceneYees meceglheVes Deves yeeuekee: heueeefelee: efkevleg Jeerj:ueueefppeeMeleelegeceee leceefnb efJeYeer:~
kegceej: eer[eeceeme ceele=heekeJeeoe~~294~~
efJepe=cYeceeCen<eeYeesefveefOe: mebiecekeescej:~
mleglJee YeJeevceneJeerj: Fefle veece ekeej me:2~~295~~
Skeoe ef$ebMeodJe<ee&vevlejb ceefle%eeve#eeesheMeceefJeMes<ele: mce=lehetJe&YeJeevlejes ceneyeeseOf eb mebeehe ueewkeeefvlekeosJew:
mlegefleb eehleJeeved~ leoeveeR meewOecesvsCe mecemleosJeheefjJeejw: Deeiele eveYeeefMeefyekeeeeb eYegceejese <eC[Jeveb
%eele=Jeveb Jee veerlJee oer#eekeueeCekeb ke=leced~ ceeie&Meer<e&ke=<CeoMeceeb Je&ceeveme lehe:keueeCekeb yeYetJe~
YeieJeeved oer#eevevlejb Devleceg&ntexvewJe ceve:hee&e%eevemJeeceer yeYetJe~ leme eYees: kesJeueb meeceeefekeb eeefj$ecesJe~
Geb e-lemeeecesJe eeefj$eb efleereb leg eceeefoveeced3~~314~~

MueeskeeLe&-Fv keer Dee%ee mes kegyesj eefleefove Gve YeieJeeved kes mecee-Deeeg Deewj Fe kes Devegmeej mJeie& keer
meejYetle YeesieesheYeesie keer meye JemlegSB mJeeb ueeee kejlee Lee Deewj meoe Kee& kejJeeee kejlee Lee~~288~~
Ske yeej mJeie& ceW JeerjeYeg keer MetjJeerjlee kee yeKeeve megvekej Ske mebiece veece kee osJe Deekej kegC[uehegj
kes Geeve ceW yeeuekeeW kes meeLe Kesueles ngS yeeueke JeOe&ceeve kees osKekej yengle ye[s veeie kee he OeejCe kejkes Je=#e
hej eer[e kejles eYeg kees [jeves kes efueS Je=#e keer pe[ mes ueskej Thej mkevOeeW leke efuehe ieee~ Fme Me mes
YeeYeerle neskej Deve meYeer yeeueke Yeeie iees, efkevleg Jeerj JeOe&ceeve ves Gvekee meecevee efkeeeMueeskeeLe&-pees uenueneleer ngF& meew efpeeDeeW mes Delevle Yeebkej efoKe jne Lee, Ssmes Gme mehe& hej
e{kej kegceej ceneJeerj ves efveYe&e nes, Gme mecee Fme ekeej eer[e keer efpeme ekeej efke ceelee kes heuebie hej efkeee
kejles Les~~294~~
kegceej keer Fme eer[e mes efpemekee n<e&heer meeiej Gce[ jne Lee, Ssmes Gme mebiece osJe ves YeieJeeve keer mlegefle
keer Deewj ceneJeerj en veece jKee~~295~~
Ske yeej leerme Je<e& kes heeeled leerme Je<e& keer Deeeg kes Devevlej ceneJeerj kees Deheves ceefle%eeve kes #eeesheMece
efJeMes<e mes hetJe&YeJe kee peeeflemcejCe nes peeves mes ceneyeesefOe Jewjeie nes ieee leye ueewkeeefvlekeosJeeW ves Deekej Gvekeer
mlegefle keer~ Gme mecee meewOece& Fv mecemle osJeheefjJeej kes meeLe Deekej eveYee veece keer heeuekeer ceW eYeg kees
efye"ekej <eC[Jeve DeLeJee %eele=Jeve ceW ues peekej Gvekee oer#eekeueeCeke ceneslmeJe efkeee~ ceieefmej ke=<Cee oMeceer
efleefLe kees JeOe&ceeve leerLekej kee lehekeueeCeke ngDee~ oer#ee kes Devevlej YeieJeeved Devleceg&ntle& ceW ner ceve:hee&e%eeve
kes mJeeceer nes iees~ Gve cenecegefve leerLekej eYeg kes leye kesJeue Ske meeceeefeke eeefj$e ner Lee~
kene Yeer nw-Gve YeieJeeved kes henuee meeceeefeke eeefj$e ner Lee, keeeWefke otmeje soeshemLeeheveeeeefj$e
eceeoer peerJeeW kes neslee nw~~314~~
1. GejhegjeCe heJe& 74~ 2-3. GejhegjeCe heJe& 74~

354 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

<eesheJeemeevevlejb ketueeecehegee&: ve=heefle: ketue: Jekeguees Jee eLececeenejoeveb heeememe olJee he_eeee
mebeehe eLeceoelee eefme:~
Deveseg: Gppeefeveerveieee&: Deeflecegekeveeefcve MceMeeves eefleceeeesieOeeefjCeb Je&ceeveefpeveceJeueeskee :
jewYeeJesve Oewe hejeref#elegb Ghemeie ekeej~
mJeeb mKeueefelegb esle: meceeOesjmeceLe&ke:~
me cenefleceneJeerjeKeeb ke=lJee efJeefJeOee: mlegleer:~~336~~
Gceee mececeeKeee veefle&lJeeieeocelmej:~
heeefheveesefhe eleg<eefvle emheb meenmee:1~~337~~
SJecesJe keewMeecyeeb cenemeleer evovee e=BKeueeyeYeeefieveer leb keeeefmLelew efJeMebleb ceneJeerjb efJeueeskee
elegodepevleer e=BKeueeyebOevejefnlee yeYetJe, lel#eCes efJeieuevceeueleerceeueeefoJeecyejYet<eCee YeefeYeejYejevelee
veJeOeeYeefeb ke=lJee YeieJeles #eerjeVeenejb Deoeled~
Geb eMeerueceenelcemebYetlehe=LegnsceMejeefJekee
~
MeeueVeYeeJeJeleesJeewoveb efJeefOeJelmegOeer:~~346~~
DeVeceeeeCeeemcew lesveeheeee&hebekeced~
yebOegefYee meceeeesie: ke=leevoveee leoe~~347~~

leerLekej cenecegefve ceneJeerj kees <eesheJeeme-yesuee (oes efove kes GheJeeme) kes Deveblej ketueeece kes jepee ketue
DeLeJee Jekegue ves Keerj kee eLece Deenej oskej osJeeW kes eje hebeeee&Je=ef kees eehle efkeee, Fme ekeej Jes eLece
Deenejoelee eefme ngS~
Deeies euekej Ske yeej ceneJeerj Gppeefeveer veiejer kes Deefle cegeke veece kes MceMeeve ceW eefleceeeesiehetJe&ke Oeeve
ceW efmLele Les, GvnW OeevemLe osKekej Ske ves jewYeeJe mes Gvekeer hejer#ee uesves nsleg Gve hej Ieesj Ghemeie& efkeee~
MueeskeeLe&-Gme ves Deheveer efJeee kes eYeeJe mes efkees ngS Deveske Yeebkej GhemeieeX mes GvnW meceeefOe mes
efJeeefuele kejves kee eelve efkeee hejvleg Jen GmeceW meceLe& veneR nes mekee~ Devle ceW Gmeves YeieJeeved kes cenefle
ceneJeerj Ssmee veece jKekej Deveske ekeej mes mlegefle keer, Deheveer Gcee veece keer Yeeee& kes meeLe ve=le efkeee Deewj meye
ceelmee&YeeJe es[kej Jen JeneB mes euee ieee mees "erke ner nw keeeWefke meenme kees mhe he mes osKeves Jeeues heeheer
peerJe Yeer mevleg nes peeles nQ~~336-337~~
Fmeer ekeej keewMeecyeer veiejer ceW yesef[eeW ceW peke[er cenemeleer ebovee cenecegefve ceneJeerj kees osKekej peeW ner
YeefehetJe&ke G"kej Ke[er ngF&, Gmekeer yesef[eeB t ieF, Jen lel#eCe ner megvoj ceeueleer heg<heeW keer ceeuee SJeb efoJe
JeeeYet<eCeeW mes meefnle neskej YeefehetJe&ke cenecegefve ceneJeerj kee he[ieenve kejkes veJeOeeYeefehetJe&ke GvnW Keerj kee
Deenej osves ueieer~ en ekejCe Yeer GejhegjeCe ceW GefuueefKele nw~
kene Yeer nwMueeskeeLe&-Meerue kes ceenelce mes Gmekee efceer kee mekeesje megJeCe&hee$e yeve ieee Deewj keesoeW kee Yeele
Meeueer eebJeueeW kee Yeele nes ieee~ Gme yegefceleer ves efJeefOehetJe&ke he[ieenvekej YeieJeeved kees Deenej efoee~ FmeefueS
Gmekes eneB hebeeeeeX keer Je<ee& ngF& Deewj YeeF&-yebOegDeeW kes meeLe Gmekee meceeiece nes ieee~ FOej peieod yebOeg YeieJeeved
1. GejhegjeCe heJe& 74~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 355

hegvee-

YeieJeeved Je&ceeveesefhe veerlJee eoMeJelmejeved~

eemLesve peieodyebOegpe=&efcYekeeeecemeefVeOeew~~348~~
$e+pegketueeveoerleerjs ceveesnjJeveevlejs~
cenejlveefMeueehes eefleceeeesieceeJemeved~~349~~
efmLelJee <eesheJeemesve meesOemleelmeeueYetn:~
JewMeeKes ceeefme meppeeslmveoMeceecehejeCnkes~~350~~
nmleesejevlejb eeles MeefMevee{Megefke:~
#ehekeesefCeceee MegkeueOeevesve megefmLele:~~351~~
Ieeeflekecee&efCe efvecet&ue eeheevevleelegeced~
elegefebMeoleerMes<eJeeYeeefmeceefnceeuee:~~352~~
meeesieYeeJehee&vles mJehejeLe&emeeOeke:~
hejceewoeefjkeb ossnb efyeYeoYeeCes yeYeew~~353~~
elegefJe&Oeecejw: meeOe meewOecesvmleoeiele:~
lege&keueeCemelhetpeeefJeefOeb meJe meceeveeled1~~354~~
kesJeue%eevemeteexoeevevlejb YeieJeeved ceneJeerj: he=LJeerleueeogheefj heemeneOeveg:hee&vleb-efJebMeeflemenenmlemeesheefj
DeekeeMeebieCes Jejepele~ meewOecexve%eee OevekegyesjsCe DeOe&efveefce<ecee$esCe meceJemejCejevee ke=lee~ Demeeb
meceJemejCemeYeeeeb eoMemeYee: eerceC[heYetceew megMeesefYelee Deemeved efkevleg eYeesefo&JeOJeefvevee&YeJeled~ ceOes ceOes
YeieJele: eereJf enejesefhe yeYetJe~
Oece&leerLe&meeslheefe: keLeles-

JeOe&ceeve ves Yeer emLe DeJemLee kes yeejn Je<e& Jeleerle efkees~ efkemeer Ske efove Jes pe=efcYeke eece kes meceerhe
]$e+pegketuee veoer kes efkeveejs ceveesnj veeceke Jeve kes ceOe ceW jlveceeer Ske ye[er efMeuee hej meeueJe=#e kes veeres yesuee
kee efveece ueskej eeflecee eesie mes efJejepeceeve ngS~ JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove DehejeCn keeue ceW nmle Deewj
Geje heeuiegveer ve#e$e kes yeere ceW evcee kes Dee peeves hej heefjCeeceeW keer efJeMeglee kees ye{eles ngS Jes #eheke esCeer
hej Dee{ ngS~ Gmeer mecee GvneWves MegkeueOeeve kes eje eejeW Ieeefleee keceeX kees vekej Devevleelege eehle
efkees Deewj eeQleerme DeefleMeeeW mes megMeesefYele neskej Jes ceefncee kes Oeveer nes iees, Deye Jes meeesiekesJeueer iegCemLeeve kes
Oeejke nes iees, efvepe Deewj hej kee eeespeve efme kejves ueies leLee hejceewoeefjke Mejerj kees OeejCe kejles ngS
DeekeeMeheer Deebieve ceW megMeesefYele nesves ueies~ Gmeer mecee meewOece& mJeie& kee Fv eejeW ekeej kes osJeeWs kes meeLe
Deeee Deewj Gmeves %eevekeueeCeke mebyebOeer hetpee keer mecemle efJeefOe hetCe& keer~~346-354~~
kesJeue%eeve mete& Goe kes Devevlej-kesJeue%eeve eehle kejves kes heeeled YeieJeeve ceneJeerj he=LJeerleue mes heeBe
npeej Oeveg<e, yeerme npeej neLe Thej DeOej DeekeeMe ceW efJejepeceeve nes iees~ meewOece& Fv keer Dee%ee mes Oevekegyesj
ves DeOe&efveefce<e cee$e ceW ner meceJemejCe keer jevee kej oer~ Gme meceJemejCe meYee ceW eerceC[heYetefce ceW yeejn meYeeSB
megMeesefYele LeeR, Gvekes yeereeW yeere ievOekeger ceW leerLekej ceneJeerj efJejepeceeve Les~ efkevleg eYeg keer efoJeOJeefve veneR
efKejer~ yeere-yeere ceW eYeg kee eerefJenej Yeer ngDee~
Oece&leerLe& keer Glheefe kes mebyebOe ceW nefjJebMehegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw1. GejhegjeCe, heJe& 74~

356 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Geb e<ed<eefefoJemeeved Yetees, ceewvesve efJenjved efJeYeg:~ Deepeieece peielKeeleb, efpevees jepeie=nb hegjced~~61~~
Deejesn efieefjb le$e, efJehegueb efJehegueefeeced~ eyeesOeeLe me ueeskeeveeb, Yeevegceevegoeb eLee~~62~~
FveefiveJeeegYetleeKee, keeQe[f veeKeee hebe[f lee~ Fvveesoveeeeelee:, meceJemLeevecen&le:~~68~~
eleskeb meefnlee: meJex, efMe<eeCeeb heeefYe: Melew:~ lekeleecyejeefomebyebOee:, mebeceb eefleheseof js~~69~~
meglee eskejepeme, kegceejer ebovee leoe~ OeewleskeecyejmebJeerlee, peeleeee&Ceeb hegj:mejer~~70~~
esefCekeesefhe e mebeehle:, mesveee elegjbieee~ efmebnemeveesheefJeb leb, eCeveece efpevesejced~~71~~
ele#eerke=leefJeeeLe, ke=leoes<e$ee#eeced~ efpevesvb ieewleceeshe=led, leerLee&Le heeheveeMeveced~~89~~
me efoJeOJeefvevee efJee-mebMeeseof vee efpeve:~ ogvogeYf eOJeefveOeerjCs e, eespeveevlejeeefevee~~90~~
eeJeCemeeefmeles he#es, ve#e$esefYeefpeefle eYeg:~ eefleheeefvn hetJee&Cns, MeemeveeLe&cegoenjled1~~91~~
ieCeOejeYeeJesve YeieJelees efoJeOJeefveve& mebYetlee, ieewleceiees$eere FvYetefleyeeeCees JesoJesoebieheejiees eoe
meceeeele:, Deeiele e efceLeelJeceoefJejefnlees YetlJee mecekelJeb mebeceb e eeflehee eYegb eefle meceefhe&lees peele:
leoeveercesJe ieewleceieCeOejefveefceesve eYegceneJeerjme efoJeOJeefve: eeogye&YetJe~
peeOeJeueeeeb efueefKeleceefmle eMveesejhesCe-

MueeskeeLe&-leovevlej eeme" efove leke ceewve mes efJenej kejles ngS eer JeOe&ceeve efpevesv peieled eefme
jepeie=n veiej Deees~ JeneB efpeme ekeej mete& Goeeeue hej Dee{ neslee nw, Gmeer ekeej Jes ueesieeW kees eefleyeg
kejves kes efueS efJehegue ue#ceer kes Oeejke efJehegueeeue hej Dee{ ngS~~61-62~~
FvYetefle, DeefiveYetefle, JeeegYetefle leLee keewefC[ve Deeefo heefC[le Fv keer esjCee mes eer DejnvleosJe kes
meceJemejCe ceW Deees~~68~~ Jes meYeer heefC[le Deheves heeBe-heeBe meew efMe<eeW mes meefnle Les leLee meYeer ves Jeeeefo kee
mebyebOe leeiekej mebece OeejCe kej efueee~~69~~ Gmeer mecee jepee eske keer heg$eer evovee kegceejer, Ske mJe
Jee-meheso mee[er OeejCekej Deeefe&keeDeeW ceW ecegKe nes ieF&~~70~~ jepee esefCeke Yeer Deheveer elegjbefieCeer mesvee
kes meeLe meceJemejCe ceW hengBee Deewj JeneB efmebnemeve hej efJejepeceeve eerJeOe&ceeve efpevesv kees Gmeves vecemkeej
efkeee~~71~~
leye mecemle heoeLeeX kees ele#e osKeves Jeeues SJeb jeie, s<e Deewj ceesn Fve leerveeW oes<eeW kee #ee kejves Jeeues
heeheveeMeke eerefpevesvosJe mes ieewlece ieCeOej ves leerLe& keer eJe=efe kejves kes efueS hete-eMve efkeee~~89~~
leovevlej eerJeOe&ceeve eYeg ves eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e keer eefleheoe kes eele:keeue kes mecee DeefYeefpeled ve#e$e ceW
mecemle mebMeeeW kees soves Jeeues, ogvogefYe kes Meyo kes meceeve iebYeerj leLee Ske eespeve leke hewueves-hengBeves Jeeueer
efoJeOJeefve kes eje Meemeve keer hejcheje eueeves kes efueS GheosMe efoee~~90-91~~
ieCeOej kes DeYeeJe ceW YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer Leer~ hegve: peye Jeso-Jesoebie kes heejbiele, ieewlece
iees$eere FvYetefle yeeeCe Deees Deewj meceJemejCe ceW Deekej efceLeelJe ceo mes jefnle neskej GvneWves mecekelJe Deewj
mebece kees eehle kejkes eYeg kes eefle Jes meceefhe&le nes iees, Gmeer #eCe ieewlece ieCeOej kes efveefcee mes eYeg ceneJeerj keer
efoJeOJeefve efKejves ueieer~
peeOeJeuee ceW eMveesejhe mes Fmekee JeCe&ve efueKee nw1. nefjJebMehegjeCe, meie& 2~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 357

efoJJepPegCeerS efkeceb lelLeeheGeer ?

ieefCeboeYeeJeeoes~
meesnefccebosCe lekeKeCes esJe ieefCeboes efkeCCe {esFoes ?
Ce, keeueueerS efJeCee Demensppemme osefJebomme leeseCemeeerS DeYeeJeeoes1~
YeieJelees efoJeOJeefve: DeeoMeceneYee<ee-mehleMeleueIegYee<eehesCe YeJeefle~ meJe&Yee<eeceeer e ieereles~
Geb epeeseCeheceeCemebef o-efleefjeecej-ceCegJe efCeJenheef[yeesOees~
efceoceOegjieYeerjleje-efJemeoefJemeemeeue-Yeemeeefnb~~
DejnceneYeemee KeguueeYeemee efJe meemeemebKee~
DekeKej DeCekeKejhhee-meCCeer peerJeeCe meeueYeemeeDees~~
Soeefmeb YeemeeCeb leeuegJeoblees - keb" - JeeJeejb~
heefjnefje Skekekeeueb YeJJepeCeeCebokej Yeemees2~~
FvYetefleveeceieewleceieCeOejsCe leoeveeR YeieJelees efoJeOJeefveb eglJeeJeOeee& e Devleceg&ntlexCe eoMeebiejevee
ke=lee~ SlelkeLeveb OeJeueeerkeeeeceefmle~
lesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemece-peefCeoeGjceueyege
f mebheCCesCe yeeCesCe ieesoceieesesCe meeueogmmegeof -heejSCe peerJeepeerJemeemebons -efJeCeemeCe-cegJeieeJeceeCe-

eMve-efoJeOJeefve keeeW GlheVe veneR ngF& Leer ?

Gej-ieCeerv-ieCeOej kes DeYeeJe kes keejCe efoJeOJeefve GlheVe veneR ngF& Leer~
eMve-leye meewOece& Fv ves Gmeer mecee ieCeOej kees keeeW veneR emlegle efkeee ?
Gej-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke keeueueefyOe kes efyevee Demecee ceW osJesv-meewOece& Fv ceW ieCeOej kees
ueeves keer Meefe kee DeYeeJe heeee peelee nw~ DeLee&led 66 efoveeW kes yeeo keeueueefyOe Deeves hej ner ieCeOej kees GheefmLele
kejves keer Meefe meewOece& Fv ceW eie ngF&, Ssmee mecePevee eeefnS~
YeieJeeve keer efoJeOJeefve De"ejn ceneYee<ee SJeb meele meew ueIegYee<eehe mes nesleer nw Deewj meJe&Yee<eeceeer
efoJeOJeefve Yeer ceeveer peeleer nw~
efleueeseheCCeeer ceW kene Yeer nwieeLeeLe&-ce=og, ceOegj, Deefle iebYeerj Deewj efJe<ee kees efJeMeo kejves Jeeueer Yee<eeDeeW mes Ske eespeve eceeCe
meceJemejCe meYee ceW efmLele leerLekej YeieJeeve efleee, osJe Deewj ceveg<eeW kes mecetn kees eefleyeesefOele kejves Jeeues nQ,
meb%eer peerJeeW keer De#ej Deewj Deve#ejhe mekeue Yee<ee SJeb De"ejn ceneYee<ee leLee meele meew eser Yee<eeDeeW ceW
heefjCele ngF& Deewj leeueg, ovle, Dees" leLee keC" kes nueve-euevehe Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner mecee ceW
YeJepeveeW kees Deevevo kejves Jeeueer Yee<ee kes mJeeceer nQ~~60-61-62~~
FvYetefle veece kes ieewlece ieCeOej mJeeceer ves Gmeer mecee YeieJeeve keer efoJeOJeefve kees megvekej Deewj Gmes
DeJeOeejCe kejkes Devleceg&ntle& ceW ner eoMeebie keer jevee kej oer~ Ssmee OeJeuee erkee ceW keLeve nw~
Fme ekeej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele Gve YeieJeeved ceneJeerj kes eje kens iees DeLe& kees, Gmeer keeue ceW Deewj
Gmeer #es$e ceW #eeesheMece efJeMes<e mes GlheVe ngS eej ekeej kes efvece&ue %eeve mes ege, JeCe& mes yeeeCe, ieewlece iees$eer,
1. kemeeeheeng[ heg. 1~ 2. efleueeseheCCeefe De. 1~

358 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heeocetuesCe FbefoYetefoCeeJeneefjoes1~
hegCees lesefCeboYetefoCee YeeJemegoheppee-heefjCeosCe yeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeeCeceskekesCe esJe
cegngesCe jeCee keoe~2
DeeeYe=elf e hegje <eef-DeefOekeheeefJebMeefleMeleJe<e&hetJe eYeesce&neJeerjme jepeie=nerveieee efJehegueeeueheJe&lemeesheefj
meceJemejCemeYeeeeb eLeceosMevee mebpeelee eeJeCeke=<Ceme eefleheefeLeew hetJee&Cnkeeues Fefle lele: Feb efleefLe:
JeerjMeemevepeebleer veecvee YeejleJe<ex eefmeeefmle~ Feb keeueieCevee JeerjefveJee&CemebJelmejs ef$ebMeoefOekeheeefJebMeefleMeleleces %eeleJee~
Devevlejb YeieJeeved ceneJeerj: SkeesveefebMeodJe<e&-heeceeme-efJebMeefleefoJemeheeleb kesJeefuekeeues mebhetCe&YeejleosMes
Yejle#es$emeee&Keb[s efJele heeJeehegjeR mebeehveesled~
kesefeoeeeee&: eerceneJeerjmJeeefceve: Deeeg: emehleefleJe<e keLeeefvle~ kesefee SkemehleefleJe<e&-ef$eceemeheeefJebMeefleefoveeceeCeb ieCeeefvle Fefle peeOeJeueeerkeeeeb keLeveceefmle~
heeJeehegjerveieee&: mejesJejceOes eodceefvojb Jele&les leosJe YeieJelees efveJee&CemLeeveb Deefmle~ mebeeflekeeues kesefeled
esleheOeeefjCees cevevles-YeieJelees efveJee&CeYetefcejvee Fob peuecebefojb leg mebmkeejYetefcejefmle efkevleg vewlelmebYeJeefle~
ee efveJee&CeYetefce: mewJe mebmkeejYetefcece&vleJee efoiecyejpewveevLeeOeejsCe, leosJe keLelesheeJeveoerefIe&keekegue-efJeefJeOegceKeC[cebef[les jces~
heeJeeveiejeseeves JeglmeiexCe efmLele: me cegefve:~~16~~

mebhetCe& og:egefle ceW heejbiele Deewj peerJe-DepeerJeefJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eer JeOe&ceeve kes heeocetue ceW
GheefmLele ngS Ssmes FvYetefle ves DeJeOeejCe efkeee~
Deveblej YeeJeeglehe heee&e mes heefjCele Gve FvYetefle ieewlece ieCeOej ves yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he
ebLeeW keer Ske ner cegntle& ceW ece mes jevee kej oer~
Deepe mes heeerme meew mee" Je<e& hetJe& eYeg ceneJeerj keer eLece osMevee jepeie=ner veiejer ceW efJehegueeeue heJe&le hej
meceJemejCe meYee ceW eeJeCe ke=<Cee eefleheoe efleefLe kees hetJee&Cn keeue cesb GlheVe ngF& Leer-efKejer Leer, FmeefueS Jen
efleefLe JeerjMeemevepeebleer kes veece mes Yeejle Je<e& ceW eefme nw~ en keeue ieCevee Jeerj efveJee&Ce mebJeled heeerme meew
leerme (2530) mes peevevee eeefnS~
Devevlej YeieJeeved ceneJeerj Gveleerme Je<e& heeBe cenerves yeerme efove leke kesJeueer keeue ceW mechetCe& Yejle #es$e kes
Deee&KeC[ ceW efJenej kejkes YeejleosMe keer heeJeehegjer veiejer ceW Dee iees~
keg Deeeee&eer ceneJeerj mJeeceer keer Deeeg yenej Je<e& keer yeleeles nQ leLee keg Deeeee& Fkenej Je<e& leerve
ceen heeerme efove eceeCe Deeeg kenles nQ, Ssmee peeOeJeuee erkee ceW keLeve Deeee nw~
heeJeehegjer veiejer kes mejesJej kes yeere ceW pees peuecebefoj efJeeceeve nw, Jener YeieJeeve kee efveJee&CemLeeve nw~
Jele&ceeve ceW keg esleecyej ueesie ceeveles nQ efke-YeieJeeved keer efveJee&CeYetefce otmejer peien nw Deewj en peuecebefoj lees
Gvekes Mejerj keer mebmkeej Yetefce nw, efkevleg Ssmee mebYeJe veneR nw~ efoiecyej pewve ebLeeW kes DeeOeej mes pees efveJee&CeYetefce
nesleer nw, Jener mebmkeej Yetefce ceevevee eeefnS~ Gmeer kees kenles nQieeLeeLe&-keceueeW mes Jeehle mejesJej, Deveske ekeej kes Je=#eeW mes ceefC[le heeJeehegjer kes megvoj Geeve ceW Jes
cenecegefve YeieJeeve ceneJeerj keeeeslmeie& mes efmLele-Ke[s nes iees~~16~~
1-2. <edKeC[eiece OeJeueeerkee meceefvJele heg. 1~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 359

keeefle&keke=<Cemeevles mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe:~

DeJeMes<eb mebeeheod-Jepejecejce#eeb meewKeced~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvb %eelJee efJeyegOee eLeeMeg eeiece~
osJelejeebove - keeueeiegmegjefYeieesMeer<ez:~~18~~
Deiveerveefppeveosnb cegkegeveuemegjefYeOetheJejceeuew:~
DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
hegvee-

heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes, heeeslheuee-kegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~

eerJe&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee1~~24~~
eeriegCeYemetefjCeeefhe keLeleseceelheeJeehegjb eehe ceveesnjJeveevlejs~
yentveeb mejmeeb ceOes, ceneceefCeefMeueeleues~~501~~
efmLelJee efoveeb Jeerle-efJenejes Je=efvepe&j:~
ke=<Cekeeefle&kehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesies le=leeres-MegkeueOeevehejeeCe:~
ke=leef$eeesiemebjesOe: mecegefVeefeeb efele:~~511~~

keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kes G<eekeeue ceW mJeeefle ve#e$e ceW Mes<e DeIeeefleee keceeX kee veeMe kejkes YeieJeeved
ves Depej-Decej-De#ee megKe kees eehle efkeee~~17~~
ceneJeerj efpevesv ves efveJee&Ce kees eehle kej efueee nw en peevekej osJeieCe legjvle osJeoe, ueeueebove,
ke=<Ceeie, ieesMeerj evove Deeefo keer Oethe ueskej Dee iees~~18~~
Deefivekegceej FveW ves Deheves ceggkegeveue keer Deefive mes heefJe$e Oethe-ceeuee Deeefo mes hetpee kejkes eYeg kes Mejerj
kee mebmkeej efkeee Deewj ieCeOejeW keer hetpee kejkes meYeer osJelee Deheves-Deheves mLeeve kees eues iees~~19~~
hegve: Deeies kene nwheeJeehegj veiej kes yeenj hee-keceue Deewj kegcegoveer-keceefueefveeeW mes megMeesefYele mejesJej kes ceOe Yeeie
kes GVele Yetefce eosMe ceW efJejepeceeve neskej JeOe&ceeve efpeveosJe ves mecemle keceeX mes jefnle neskej DeIeeefleee keceeX kee
veeMe kejkes efveJee&Ce Oeece kees eehle kej efueee~~24~~
eer iegCeYe Deeeee& Yeer GejhegjeCe ceW kenles nQMueeskeeLe&-Devle ceW Jes heeJeehegj veiej ceW hengBeWies, JeneB kes ceveesnj veece kes Jeve kes Yeerlej Deveske
mejesJejeW kes yeere ceW ceefCeceeer efMeuee hej efJejepeceeve neWies~ efJenej es[kej efvepe&je kees ye{eles ngS Jes oes efove leke
JeneB efJejepeceeve jnWies Deewj efhej keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kes efove jeef$e kes Debeflece mecee mJeeefle ve#e$e ceW
DeefleMee osoerheceeve leermejs Megkeue Oeeve ceW lelhej neWies~ leovevlej leerveeW eesieeW kee efvejesOekej mecegefVeefeeeeefleheeleer
veeceke elegLe& MegkeueOeeve kees OeejCekej eejeW Ieeefleee keceeX kee #ee kej oWies Deewj Mejerj jefnle kesJeueiegCehe
neskej Ske npeej cegefveeeW kes meeLe meyekes eje Jee_veere cees#eheo eehle kejWies~ Jener Gvekes megKe kees kejves
Jeeuee meyemes ye[e heg<eeLe& nesiee-Gvekes heg<eeLe& keer Debeflece meercee nesieer~ leovevlej Fveefo meye osJe DeeJeWies
1. efveJee&CeYeefe-eerhetpeheeomJeeceerke=le~

360 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nleeIeeefleeleg<ke: meVeMejerjes iegCeelceke:~

ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced~~512~~
leosJe heg<eeLe&me heeleesvevlemeewKeke=led~
DeLe meJexefhe osJesve Jeervcegkegmhegjled~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemlemlesne ceesnefJeef<eced~
DeYee& iebOeceeueeefo-Jeweof J& ewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerle-ceIezJe&voejJe: mleJew:~
JeerjefveJe=&eflemeceehleefove SJeemleIeeefleke:~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve: ~
YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele:1~~516~~
eoe heecekeeueeejbYes ef$eJe<e&-Deceemewkehe#eeJeMes<eceemeereoe keeefle&keke=<CeeceeJemeeeeb elet<eJesueeeeb
YeieJeeved efveJee&Ceceehe~
lele:eYe=efle oerheceeefuekeeheJe& mebpeelebefpeveWJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced~
ehee heeJeeveiejeR iejeremeeR, ceveesnjeseeveJeves leoerekes~~15~~
elegLe&keeuesOe&elegLe&ceemekew - efJe&nerveleeefJeelegjyoMes<ekes~
me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-eYeelemevOeemecees mJeYeeJele~~16~~
DeIeeeflekecee&eCf e efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~

Deewj Deiveerv kegceej kes cegkeg mes epJeefuele nesves Jeeueer Deefive keer efMeuee hej YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kej Mejerj
jkeKeWies~ mJeie& mes ueees ngS iebOe, ceeuee Deeefo Geceesece heoeLeeX kes eje ceesn kes Me$egYetle Gve leerLekej YeieJeeve
keer efJeefOehetJe&ke hetpee kejWies Deewj efhej Deveske DeLeeX mes Yejer ngF& mlegefleeeW kes eje mebmeej-YeceCe mes heej nesves Jeeues
Gve YeieJeeved keer mlegefle kejWies~ efpeme efove YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kees efveJee&Ce eehle nesiee, Gmeer efove ceQ Yeer
Ieeefleee keceeX kees ve kej kesJeue%eeveheer ves$e kees eie kejves Jeeuee nesTBiee Deewj YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe
oslee ngDee Deveske osMeeW ceW efJenej keBiee~~509-516~~
hebece keeue kes eejbYe ceW peye leerve Je<e& Dee" ceeme Ske he#e Mes<e Lee, leye keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer
elet<e yesuee ceW YeieJeeved ves efveJee&CeOeece kees eehle efkeee~
leye mes ner oerheeJeueer heJe& eejbYe ngDee nw~ Fme meboYe& ceW kene nwMueeskeeLe&-YeieJeeve ceneJeerj Yeer efvejvlej meye Deesj kes YeJe mecetn kees mebyeesOekej heeJeeveiejer hengBes
Deewj JeneB kes ceveesnjeseeve veeceke Jeve ceW efJejepeceeve nes iees~~15~~ peye elegLe&keeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee"
ceeme yeekeer jns leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kes efove eele:keeue kes mecee mJeYeeJe mes ner eesie
efvejesOekej Ieeefleee kece&he FOeve kes meceeve DeIeeeflekece& kees Yeer vekej yebOejefnle nes mebmeej kes eeefCeeeW kees megKe
Ghepeeles ngS efvejvlejee leLee efJeMeeue megKe mes meefnle efveye&vOe-cees#emLeeve kees eehle ngS~~16-17~~
1. GejhegjeCe heJe& 76~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 361

me heekeueeCecenecensej, eefmeefveJee&Cecens elegefJe&Oew~

MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele, megjw meceYee&le efmeMeemeve~~18~~
pJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjwoeaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele, eoerefheleekeeMeleuee ekeeMeles~~19~~
leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe, eke=le keueeCecenb menepee~
epeicegefjvee megjwe&LeeeLeb, eeeeceevee efpeveyeesefOeceefLe&ve~~20~~
lelemleg ueeske eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele hetpeefelebg efpevesejb, efpeveWefveJee&CeefJeYetefleYeefeYeeked~~21~~1
emceeled mLeeveeled leerLekejYeieJeeved cees#eb eehveesefle lelmLeeves Fv: mJeJeesCe ejCeefevnb GlkeerCe kejesefle~
Sleoefhe efueefKeleb Jele&les~ leLeeefnTpe&evleefiejew Jeeer JeesCeeefueKe heeJeveerced~
ueeskes efmeefMeueeb ees efpeveue#eCe he*def eefYe~~14~~2
eermecevleYemJeeefceveeefhe eervesefceveeLemlegleew keefLeleced~
kekegob
YegJe
Keejeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=le~
cesIeheueheefjJeerlelemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefeCee~~127~~
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYee, meleleceefYeiecelese e~
eerefleefJeleleoew heefjlees, Ye=Mecetpe&evle Fefle efJeegleeseue~~128~~

ieYee&efo heeBeeW keueeCekeeW kes ceneved DeefOeheefle, efmeMeemeve Ssmes YeieJeeved ceneJeerj kes efveJee&Ce ceneslmeJe kes
mecee eejeW efvekeee kes osJeeW ves efJeefOehetJe&ke Gvekes Mejerj keer hetpee keer~~18~~ Gme mecee megj Deewj DemegjeW kes eje
peueeF& ngF& yengle Yeejer osoerheceeve oerhekeeW keer hebefe mes heeJeeveiejer kee DeekeeMe meye Deesj mes peieceiee G"e~~19~~
eseCf eke Deeefo jepeeDeeW ves Yeer epee kes meeLe efceuekej YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer hetpee keer~ leovevlej ye[er
Glmegkelee kes meeLe efpevesv YeieJeeve mes jlve$ee keer eeevee kejles ngS Fv osJeeW kes meeLe-meeLe eLeemLeeve eues
iees~~20~~ Gme mecee mes ueskej YeieJeeved kes efveJee&CekeueeCe keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e ceW
eefleJe<e& DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeved ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies~
YeeJeeLe&-GvneR keer Yeefe ceW oerheeJeueer kee GlmeJe ceveeves ueies~~21~~
efpeme mLeeve mes leerLekej YeieJeeve kees cees#e eehle neslee nw, Gme mLeeve hej Fv Deheves Jee kes eje
ejCeefevn GlkeerCe& kejles nQ~ en Yeer ebLeeW ceW efueKee nw, pees Fme ekeej nwMueeskeeLe&-efiejveej heJe&le hej Fv ves Jee mes Gkesj kej Fme ueeske ceW heefJe$e efmeefMeuee kee efvecee&Ce
efkeee leLee Gmes efpevesv YeieJeeve kes ue#eCeeW kes mecetn mes ege efkeee~~14~~
eer mecevleYemJeeceer ves Yeer eer vesefceveeLe mlegefle ceW kene nwMueeskeeLe&-pees he=efLeJeer kee kekego nw-yewue kes kebOes kes meceeve TBee leLee MeesYee GlheVe kejves Jeeuee nw,
pees efJeeeOejeW keer efeeeW mes mesefJele efMeKejeW kes eje megMeesefYele nw, efpemekes le cesIeeW kes mecetn mes efIejs jnles nQ, pees
Fv kes eje efueKes ngS eYeg kes efevneW kees OeejCe kejlee nw, FmeerefueS leerLe&mLeeve nw, ncesMee leLee Deepe Yeer eerefle
mes efJemle=le efee Jeeues $e+ef<eeeW kes eje pees meye Deesj mes DeleefOeke mesefJele nw, Ssmee Jen DeefleMee eefme
1. nefjJebMehegjeCe meie& 66~ 2. nefjJebMehegjeCe meie& 65~

362 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eefmceved efoves ieewlecemJeeceer cees#eceJeehe, leefmceved efoves megOece&mJeeceer kesJeue%eeveceJeehveesled~ eefmceved efoves
megOece&ieCeOejes efveJee&Ceheob uesYes leefmceved efoves pecyetmJeeceer kesJeueer yeYetJe, eefmceved efoves pebyetmJeeceer efveJee&CeOeece
eehe leefmceved efoves keefeoefhe cenecegefve: kesJeueer ve peele: DeleesvegyekesJeueer Deeb pebyetmJeeceer SJeeefvlece Deemeerled~
ieewlecemJeeefceeYe=eflekesJeefueveeb Oece&eJele&vekeeuees ef<eefJe<e, lelee veefvo-veefvoefce$e-Dehejeefpele-ieesJe&veYeyeenghee&vlee Fces hee elego&MehetefJe&Ce: eglekesJeefuevees yeYetJeg:~ Sles<eeb keeue: MeleJe<ee&efCe~
hegve: efJeMeeKe-eesefue-#eef$ee-pee-veeie-efmeeLe&-Oe=efle<esCe-efJepee-yegefue-iebieosJe-meggOece&veeceeve:
SkeeoMe Deeeeee&: oMehetJe&OeeefjCe: mebpeelee:, Sles<eeb keeue: $eMeerleefOekewkeMeleJe<e~
lele: ve#e$e-peeheeue-heeC[g-OegJemesve-kebmeveeceOesee Fces hee Deeeeee&: SkeeoMeebieOeeefjCees yeYetJeg:,
Sles<eeb keeue: efJebMeleefOekeefMeleJe<ee&efCe~
lelheeeled megYe-eMeesYe-eMeesyeeng-ueesnee&veeceOesee Fces elJeej Deeeeee& DeeeejebieOeje SkeeoMeebieelego&MehetJee&Ceeb SkeosMe%eeleeje mebpeelee:, S<eeb keeue: DeeoMeeefOekeMeleJe<ee&efCe~1 DeleSJe eerieewlecemJeeefceeYe=efleueesnee&heeleces<e keeue:62100183220118683
meefheefC[lee: $eMeerleefOeke<edMeleeefve Je<ee&efCe %eeleJeeefve~
Slelkeeueevevlejb eerOejmesveeeeeex yeYetJe~
vebeof mebIeme eeke=leheeJeueer<eg S<eg $eMeerleefOeke<edMeleJe<ee&Yevlejs<JesJe eerOejmesve-heg<heoble-YetleyeefuemetjerCeeb
keeueieCevee mJeerke=leeefmle~ eLee-

Tpe&evle veece kee heJe&le nw~~127-128~~

efpeme efove ieewlece mJeeceer ves cees#e eehle efkeee, Gmeer efove megOecee&mJeeceer ieCeOej ves kesJeue%eeve kees eehle
efkeee~ efpeme efove megOecee& ieCeOej ves efveJee&CeOeece eehle efkeee, Gme efove pecyetmJeeceer kesJeueer ngS~ efpeme efove
pecyetmJeeceer kees efveJee&Ce ngDee, Gme efove keesF& Yeer cegefve kesJeue%eeveer veneR yeves, FmeefueS Deefvlece DevegyekesJeueer
pecyetmJeeceer ner ngS nQ~
ieewlecemJeeceer mes ueskej kesJeefueeeW kee Oece&eJele&vekeeue yeeme" Je<e& nw, Gmekes yeeo vebefo-vebefoefce$eDehejeefpele-ieesJe&ve-Yeyeengheele es heeBe elego&MehetJeea eglekesJeueer ngS~ Fvekee keeue meew Je<e& nw~
hegve: efJeMeeKe-eesef ue-#eef$ee-pee-veeie-efmeeLe&-Oe=elf e<esCe-efJepee-yege
f ue-iebieosJe-megOece& veece kes ieejn
Deeeee& oMehetJe&Oeejer ngS, Fvekee keeue Ske meew lesjemeer Je<e& nw~
Gmekes heeeled ve#e$e-peeheeue-heeC[g-OegJemesve-kebmeeeee& veecekes heeBe Deeeee& ieejn Debie kes Oeejer ngS,
Fvekee keeue oes meew yeerme Je<e& nw~
lelheeeled megYe-eMeesYe-eMeesyeeng Deewj ueesnee& veece kes es eej Deeeee& Deeeejebie kes Oeejer ieejn Debie Deewj
eewon hetJeeX kes SkeosMe %eelee ngS, Fvekee keeue Ske meew De"ejn Je<e& nw~ DeleSJe ieewlecemJeeceer mes ueesnee& leke kee
en keeue nw-62100183220118683 Je<e&~ es meye efceuekej 683 Je<e& ngS, Ssmee peevevee eeefnS~
Fme keeue kes Devevlej eer Oejmesveeeee& ngS~
vebefomebIe keer eeke=le heeJeefueeeW ceW Fve 683 Je<eeX ceW ner eerOejmesve-eerheg<heoble-Yetleyeueer DeeeeeeX keer
keeueieCevee mJeerkeej keer ieF& nw~ pewmes1. efleueeseheCCeefe De. 4~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 363

kesJeefuekeeue: ef<eefJe<e, eglekesJeefuekeeue: Meleeefve Je<ee&eCf e, oMeheteJf e&Ceeb $eMeerleefOekeMeleJe<ee&eCf e, SkeeoMeebieOeeefjCeeb $eeefebMeoefOekeMeleJe<ee&eCf e, oMe-veJe-DeebieOeeefjCeeb mehleveJeefleJe<ee&eCf e, SkeebieOeeefj-Den&oyd eefuekeeue:
DeeefJebMeefleJe<e, ceeIevebeof metejf keeue: SkeefJebMeefleJe<e, Oejmesveeeee&keeue: SkeesveefJebMeefleJe<e, heg<heovleeeee&keeue:
ef$ebMeodJe<e, Yetleyeefuemetejf keeue: efJebMeefleJe<e SJeb SkeebieOeeefjCeeb keeue: DeeoMeesejMeleJe<ee&eCf e Deemeved~
meefhebef[lee:-6210018312397565
hee<eeefOekeheeMeleeefve hegvee DeeoMeesejMeleJe<e&cesueves 565118683 $eMeerleefOeke<edMeleeefve
Je<ee&efCe yeYetJeg:~
Slesve Sleod %eeeles eerOejmesveeeee&me mecee: JeerjefveJee&CemebJelmejeled <edMeleeefve Je<ee&efCe DevevlejcesJe~
Sleled egleleerLe&eJele&vekeeue: SkeefJebMeeflemeneeceeCecesJe Dees Jegsob eehmeefle~
Geb e- ieesocecegefCehengoerCeb JeemeeCeb mmeoeefCe lesmeeroer~~1492~~
Jeermemenmmeb eflemeoe meeejme JejeefCe megoeflelLeb~
OecceheeCensot Jeesefmmeefo keeueoesmesCeb1~~1493~~
DeecemeeLe&:-eer ieewlecemJeeefceeYe=elf ekeeueme eceeCeb <edMele$eMeerelf eJe<ee&eCf e, hegvee efJebMeeflemeneef$eMelemehleoMeJe<ex<eg keeueoes<esCe eled egleleerLe Oece&eJele&veme keejCeb leled Jegso eehmeleerefle %eeleJeb
(6832031721000) Dele: YeieJelees JeerjeYees: efveJee&CeefoJememe SkeefJebMeeflemeneJe<e&heelecesJe egleleerLe
eefue<eefle heeeled og<<ecekeeueeYeeJesCe Jegsob eehmeefle~ leeJelheeleb elegefJe&OemebIe: mLeemeefle~
eeefhe pewveOece&: Meeeleesefmle, leerLe&kejhejbhejeefhe Meeeeflekeer leLeeefhe YejlewjeJeleees: <edkeeuehejeJele&ve-

kesJeueerkeeue yeeme" Je<e& nw, eglekesJeueer keeue meew Je<e&, oMehetefJe&eeW kee Ske meew eflejemeer Je<e&, ieejn
DebieOeeefjeeW kee Ske meew leWleerme Je<e&, oMe-veJe SJeb Dee" Debie%eeveOeeefjeeW kee meeeveJes Je<e&, Ske Debie kes
%eeveOeejer Den&odyeefue kee keeue DeeF&me Je<e&, ceeIevebefo metefj kee keeue Fkekeerme Je<e&, Oejmesveeeee& kee keeue GVeerme
Je<e&, heg<heoble Deeeee& kee keeue leerme Je<e&, Yetleyeueer Deeeee& kee keeue yeerme Je<e& SJeb Ske DebieOeeefjeeW kee keeue
Ske meew De"ejn Je<e& Lee~ Fve meyekees efceueekej kegue-6210018312397565 Je<e& ngS~
565 ceW hegve: 118 Je<e& efceueeves hej 585118683 Je<e& ngS~
Fmemes en %eele neslee nw efke eerOejmesveeeee& kee mecee Jeerj efveJee&Ce mebJelmej mes 600 Je<e& kes yeeo kee ner nw~
en egleleerLe& eJele&ve kee keeue 21 npeej Je<e& eceeCe ner nw, Deeies en Jegso kees eehle nes peeSiee~ kene Yeer nwieeLeeLe&-ieewlecemJeeceer eYe=efle kes keeue kee eceeCe n meew eflejemeer Je<e& neslee nw~~1492~~
pees egleleerLe& eJele&ve kee keejCe nw, Jen yeerme npeej leerve meew me$en Je<e& leke egleleerLe& jnsiee, Fmekes yeeo
keeueoes<e mes Jegso kees eehle nes peeSiee~~1493~~
Fmekee DeLe& en nw efke-eer ieewlece mJeeceer mes ueskej keeue kee eceeCe 683 Je<e& nw, hegvee yeerme npeej
leerve meew me$en Je<eeX ceW keeue oes<e mes pees egleleerLe& Oece&eJele&ve kee keejCe nw Jen Jegso kees eehle nes peeSiee,
Ssmee peevevee eeefnS (6832031721000) Dele: YeieJeeved JeerjeYeg kes efveJee&CeefoJeme kee 21000 Je<e&
hee&vle ner egleleerLe& euesiee~ heeeled og<eceekeeue kes eYeeJe mes Jegso kees eehle nesiee, leye leke elegefJe&Oe mebIe kee
DeefmleJe Yeer jnsiee~
eeefhe pewveOece& Meeele nw, leerLekej hejcheje Yeer Meeele nw, efhej Yeer Yejle Deewj SsjeJele #es$eeW ceW <edkeeue
1. efleueeseheCCeefe De. 4, he=. 338 mes 340~

364 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efveefceesvewJe egleleerLe&me Jegefefe: keefLelee$e, efJeosn#es$es<eg leg meoe keeuecesJe Oece&leerLe&hejcheje Jele&les
leerLekejhejchejeefhe e le$e meowJe Deefmle~
Deefmceved ngC[eJemeefhe&Ceerkeeues pewveOece&me eLeceleerLekejeer$e+<eYeosJesve ees OeceexheosMees oe: me
SJeevewmleerLe&kejosJew: keefLele: ve e heee&veeLesve elegee&ceOece&1 Gheefo:, efoiecyejhejchejeeeb leg ceneJeerjmJeeefcehee&vleelegeJf eMeefleleerLe&kejeCeecegheosMe: meceeve SJeemeerled~ mewJe OeceexheosMehejcheje Dees Jeerjebiepecegevf eheeleb eefue<eefle~
eerJeerjebiepecegefve-meJe&eerDeeefe&kee-Deefiveoe-hebiegeereeefJekeeCeeb elegefJe&OemebIe: mLeemeefle2~ keeefle&keke=<CemeeceeJemeeeeb Sles<eeb meceeefOecejCeevevlejb keeueoes<esCe Oece&Jegsoes YeefJe<eefle Fefle %eeleJeced~
eeriegCeYemJeeefceveeefhe eesebeveeee&me efMe<e: meevcegefveJeeajepeee:~~432~~
meJe&eerjeefe&keeJeiex heefece: eeJekeesece:~
Deefiveue: heuiegmesveeKee eeefJekee eeefhe meodelee3~~433~~
eoe hebecekeeueme ef$eJe<ee&ceemewkehe#eMes<ees YeefJe<eefle leoe Oece&leerLe&Jegsoes %eeleJe:~
Dee eYe=efle Jeerjeyoeod Skeesveef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleceeod4 Dees DeeoMemenehebeMeleJe<e&heelehebecekeeueme-Devleb leeJeled Oece&leerLeexeceefJeefVehesCe eefue<eefle, vee$e mebosnes efJeOeeleJe:~
e$e kegC[uehegjveieee vebeeJele& eemeeos leerLekejefMeMegceJeueeskee eeseejCeef<e&cenecegvees: Mebkeeee:

hejeJele&ve kes efveefcee mes ner egleleerLe& keer Jegefefe eneB kener ieF& nw, efJeosn #es$eeW ceW lees meoekeeue ner Oece&leerLe& keer
hejcheje eueleer jnleer nw Deewj leerLekej hejcheje Yeer JeneB meowJe jnleer nw~
Fme ngC[eJemeefhe&Ceerkeeue ceW pewveOece& kes eLece leerLekej eer $e+<eYeosJe ves pees OeceexheosMe efoee nw, Jener
GheosMe Deve meYeer leerLekejeW ves efoee nw, ve efke heee&veeLe ves elegee&ce Oece& kee GheosMe efoee nw~ efoiecyej hejcheje
ceW lees ceneJeerjmJeeceer hee&vle eewyeermeeW leerLekejeWs kee GheosMe meceeve ner Lee~ Jener OeceexheosMe hejcheje Deeies Jeerjebiepe
cegefve hee&vle euesieer~ eer Jeerjebiepe cegefve-meJe&eer Deeefe&kee-DeefiveoeeeJeke Deewj hebiegeer eeefJekee Fme ekeej
elegefJe&Oe mebIe jnsiee~ keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kees Fve meYeer kes meceeefOecejCe kes heeeled keeueoes<e kes keejCe
Oece& kee Jegso nes peeSiee, Ssmee peevevee eeefnS~
eer iegCeYemJeeceer ves Yeer kene nwMueeskeeLe&-eer eveeee& kes efMe<e Jeerjebiepe veece kes cegefve, Deeefe&kee Jeie& ceW meJe&eer veece keer Deeefe&kee,
Deefiveue veece kes eeJeke SJeb heuiegmesvee veece keer eeefJekee Yeer meodeleeW keer Oeejke neWieer~~432-433~~
peye hebecekeeue kes leerve Je<e& Dee" ceeme Deewj Ske he#e Mes<e jnWies, leye Oece&leerLe& kee Jegso nesiee, Ssmee
peevevee eeefnS~
Deepe mes DeLee&led Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529 mes Deeies 18500 Je<e& leke hebece keeue kes Deble leke en
Oece&leerLe& DeefJeefVehe mes euesiee, FmeceW keesF& mebosn veneR nw~
YeeJeeLe&-efpeme mecee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves en ekejCe efueKee Lee, Gme mecee
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529 Lee~
peneB kegC[uehegj veiejer vebeeJele& cenue ceW leerLekej efMeMeg kees osKekej oes eejCe $e+ef<eeeW-cenecegefveeeW
1. esleecyej hejcheje ceW heee&veeLe kes elegee&ce Oece& kee GheosMe nw~ efoiecyej hejcheje ceW veneR nw~ 2. efleueeseheCCeefe
De. 4~ 3. GejhegjeCe heJe& 76~ 4. erkeeuesKevekeeueeseb~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 365

meceeOeeveb peeleb~ YeieJevcegefvemegelepevceYetefcejepeie=nerveieee meceJemejCeefmLeleceevemlebYeme oMe&veb ke=lJee

ieewlecemeeefYeceeveb ieefueleb, me ceneJeerjeYees: efMe<elJeb mJeerke=le #eCesve eleg%ee&veOeejer ieCeOejes yeYetJe~ ef$ebMeodJe<e&heeleb
YeieJele: meceJemejCes efmLelJee eYegefoJeOJeefveceecece=leheeveb keejb keejb DemebKeYeJeeveeceefhe Oecee&ce=leb heeefeleb~
e$e heeJeehegee mejesJejs ceOes efmLeleb ceefCeceeerefMeueeee Gheefj keeeeslmeiexCe efmLele: eYeg: hejceeleerefveOeece
DeJeehe~
Demceeled kegC[uehegjeod jepeie=nerveiejer heeeesMes efmLelee heeJeehegjer e DemceeoeesMecee$es efmLelee~
Deeb ef$eJesCeerleerLe&mebiece: keme YeJeme oemejesnb ve efJekeemeeefle Deefhe leg meJex<eeb YeJeeveeb cegveerveeceeefe&keeCeeb e efeeceeuneoelesJe~
jepeie=nerveieee meceJemejCes YeieJevceneJeerjeYegceJeueeskee eLeceoMe&vekeeues SJe ieewlecemJeeefcevee Yekelee
Meyoeseeefjlebpeeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYelee-JecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew~~
keueg<eoee ceeveesodYeevlee: hejmhejJewefjCees~ efJeielekeueg<ee: heeoew eme ehee efJeMeemeg:~~1~~
FleeefohesCe ewleYeefeveecvee mlegefle: eefmeeefmle~
hegvee mJeeb keefLelebpemmebefleeb Oeccehenb efCees, lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~
keeSCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmejhebecesCe~~

keer Mebkee kee meceeOeeve nes ieee Lee~ YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner veiejer ceW meceJemejCe kes Deboj
efmLele ceevemlebYe kee oMe&ve kejkes ieewlecemJeeceer kee DeefYeceeve ieefuele nes ieee Lee, Jes ieewlece ieCeOej ceneJeerj eYeg
keer efMe<elee mJeerkeej kejkes #eCeYej ceW eej %eeveOeejer ieCeOej nes iees Les~ leerme Je<e& leke YeieJeeve kes meceJemejCe ceW
jnkej eYeg keer efoJeOJeefve kee Dece=leheeve kej-kejkes DemebKe YeJe eeefCeeeW kees Yeer Oecee&ce=le kee heeve kejeee Lee~
efpeme heeJeehegj veiejer ceW mejesJej kes ceOe efmLele ceefCeceeer efMeuee kes Thej keeeeslmeie& mes efmLele eYeg ves hejce
Deleerefve Oeece kees eehle efkeee Lee~ Fme kegC[uehegj mes jepeie=ner veiejer heeBe keesMe hej SJeb heeJeehegjer kegC[uehegj
mes Dee" keesMe cee$e otjer hej efmLele nw~
en leerLe& ef$eJesCeer (kegC[uehegj-jepeie=ner-heeJeehegjer) kee mebiece efkeme YeJeeeCeer kes oekeceue kees
efJekeefmele veneR kejleer nw ? Deefheleg meYeer YeJeeW kees SJeb cegefve-Deeefe&keeDeeW kes efee kees Deeuneefole kejleer ner nw~
jepeie=ner veiejer ceW meceJemejCe ceW YeieJeeve ceneJeerj eYeg kee DeJeueeskeve kejkes eLece oMe&ve keeue ceW ner
ieewlecemJeeceer kes eje YeefehetJe&ke es Meyo Geeefjle efkees iees LesMueeskeeLe&-ns YeieJeved! Deehe peeMeerue nesJeW~ Deehekes ejCekeceue peye efJenejkeeue ceW mJeCe&keceueeW kes
Thej DeOej he[les nQ, Gme mecee FveW kes cegkegeW keer efkejCeeYee mes egefcyele kes meceeve eefleYeeefmele nesles nQ~
keuegef<ele oe Jeeues eeCeer Yeer Deehekes ejCekeceueeW kes meeceerhe kees eehle kejkes hejmhej ceW JewjYeeJe kees es[kej
keueg<elee mes jefnle nes peeles nQ~~1~~
Fleeefohe mes ewleYeefe veece keer mlegefle eefme nw~
hegvee Jes ieewlecemJeeceer mJeeb kenles nQMueeskeeLe&-efpevekes efveke-ejCe meeefVeOe ceW ceQves Oece&heLe kees mJeerkeej efkeee nw, Gvekes efveke ceQ
hejce efJevee YeeJe kees eke kejles ngS keee-Jeeve Deewj ceve mes efvele ner hebeebie vecemkeejhetJe&ke efmej Pegkeekej

366 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Devevlejb e$e heeJeehegee YeieJelees efveJee&Ceheoeehleevevlejb ieewlecemJeeceer kesJeue%eeveer yeYetJe~

DeleSJe Fob leerLe&$eeb eflemeCeeb veoerveeb mebiece FJe $eeeCeeb leerLee&Ceeb mebiece: ef$eJesCeermebieceleerLe&mJehesCe
peieled- hetpe: MelesvJebees cegveervieCeervvejsvmleglee Jele&les~ ueewekf ekeeeeiemebieceleerLe&ecf eJe Fob ef$eJesCeerleerLe&mebiece:
meJe&pewveOecee&vegeeefeveeb Deves<eeb Yeeefekeeveeb Deefhe kece&keueg<ee#eeueveeLe Yeteeefoefle YeeJeeecenced~
evLehetCe&leekeeue:Demee: erkeeee uesKevekeeues Meewjerhegj-eeeie-JeejeCemeer-evhegjer-efmebnhegjer (meejveeLe)-kegC[uehegjerjepeie=nerleerLex<eg-leerLekej ieYe&pevceoer#eekesJeue%eevekeueeCekeheefJe$eerke=le leerLex<eg, keceueon-(hevee) heeJeehegjerjepeie=ner-iegCeeJee-meccesoefMeKejefveJee&Ce#es$es<Jeefhe efJenjvleer Denb JevoveeYeefemlegefleOeeveeYeemeeefokeb e kegJe&vleer
mebmke=leerkeeb efueKevleer Deefhe SJeb eOeevee efmce~ eled-leerLekejYeieJeleeb mhe=#es$eeCeeb heefJe$ejpeebefme cece
ceveesJeevekeeeeved erkeeceefhe heefJe$eevlesJe lemeeb erkeeeeb Dece=lekeCeeved meefcceeevesJe, cece S<e efJeeemeesefmle~
1
kegC[uehegjleerLee&oeiele Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOeke-hebeefJebMeefleMeleleces eeJeCeMegkeueemehleceecee
$eeesefJebMeefle-leceleerLekejeerheee&veeLeefveJee&CekeueeCekeefoJemes YeieJevceneJeerjefveJee&CeYetefce-heeJeehegjer-heefJe$eleerLex
Denb JesoveekeeueJesoveeYeeJemeceefvJelemeeme SkeeoMeceevLeme ef$eveJeleefOekehebeMelemet$emeefnleme efmeevleefevleeceefCe erkeeb hetCee kegJe&vleer efJeMes<eeuneocevegYeJeeefce~

Jevove kejlee ntB~~

Devevlej efpeme heeJeehegjer veiejer ceW YeieJeeved ves efveJee&CeOeece kees eehle efkeee, Gmeer heeJeehegjer ceW ieewlece mJeeceer
ves kesJeue%eeve eehle efkeee Lee~
FmeefueS leerve veefoeeW kes meceeve Fve leerveeW leerLeeX kee mebiece leerLe& ef$eJesCeer mebiece mJehe peieled ceW hetpe nw,
meew FveW mes Jebe nw, cegveerv-ieCeerv Deewj vejsv mes mlegle nw~ ueewefkeke mebmeej ceW eeefuele eeeie kes mebiece leerLe&
kes meceeve en ef$eJesCeer leerLe& kee mebiece mecemle pewveOece& kes DevegeeefeeeW kes efueS SJeb Deve YeepeveeW kes Yeer
kece&keueg<e kees e#eeefuele kejves Jeeuee-Oeesves Jeeuee nesJes, Ssmeer cesjer YeeJevee nw~
ebLe hetCe&lee kee keeueFme ebLe keer erkee kes uesKeve keeue ceW Meewjerhegj-eeeie-JeejeCemeer-evhegjer-efmebnhegjer (meejveeLe)kegC[uehegjer-jepeie=ner leerLeeX hej leerLekejeW kes ieYe&-pevce-oer#ee kesJeue%eevekeueeCeke mes heefJe$e leerLeeX hej leLee
keceueon (hevee kee ieguepeejyeeie)-heeJeehegjer-jepeie=ner-iegCeeJeeb-meccesoefMeKej efveJee&Ce#es$eeW hej Yeer efJenej
kejles ngS ceQ Jevovee-Yeefe-mlegefle-OeeveeYeeme Deeefo kejles ngS mebmke=le erkee kees efueKeles ngS ceve ceW en
ee jKeleer Leer efke-leerLekej YeieJevleeW mes mheefMe&le #es$eeW keer pees heefJe$e jpe nw, Jen cesjs ceve-Jeeve-keee kees
SJeb cesjs eje efueKeer ieF& erkee kees Yeer heefJe$e kejleer ner nw Deewj Gme erkee ceW es leerLe&#es$e Dece=lekeCeeW kees Yeer
efceefele kej osles nQ, Ssmee cesje efJeeeme nw~
kegC[uehegj leerLe& mes Jeeheme efJenej kejkes Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529 ceW eeJeCe Megkeuee mehleceer kes efove
lesFmeJeW leerLekej eer heee&veeLe kes efveJee&CekeueeCeke keer efleefLe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer
heefJe$e leerLe& hej ceQ Jesoveekeeue-JesoveeYeeJe mes meceefvJele 593 met$e meefnle Fme ieejnJeW ebLe keer
efmeevleefebleeceefCe erkee kees hetCe& kejles ngS efJeMes<e Deeuneo kee DevegYeJe kejleer ntB~
1. eeJeCe Meg. 7, Jeerj meb. 2529, efoveeBke 4-8-2003~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 367

De$ewJe eYeesefve&Jee&CekeueeCekehetJe DeefvleceosMevee yeYetJe~ DebeflecemeceJemejCejevee, meceJemejCeefJeIeveb

ee$ewJe yeYetJe~
lemeeb keeefle&keke=<CeeceeJemeeeeb efleLeew SJe meeebkeeues eYees: eLeceieCeOejosJeeerFvYetelf eveeceieewlecemJeeefcevee
kesJeue%eeveb mebeehleced~ lele: eYe=efle DeeeJeefOe meJex pewveOecee&Jeuebefyeve: keeefle&keeceeJemeeeeb eele: G<eekeeueselet<eyesueeeeb heeJeehegee mJe-mJeveiejs<Jeefhe pewvecebefojs<eg YeieJeleeb ceneJeerjmJeeefceveeceefYe<eskehetpeeb efJeOeee
efveJee&Ceueveecvee ceneceesokeb eYegejCeees: mecehe& efveJee&CekeueeCeceneslmeJeb kegJe&efvle~
hegve: leefmceved SJe efoJemes meeebkeeues oerheceeefuekeeceneslmeJeb ke=lJee Deveblejb eYeesie&CeOejeerieewlecemJeeefcekesJeue%eeveceneslmeJeefveefceesve eoMeieCeeveeceerMe:ieCesMe:, eoMeieCeeved Oeejeefle Fefle ieCeOej: FleeefohesCe
ieCeOej:, ieCesMe:, ieCeerMe:, ieCeheefle:, ieCeeOeerMe: heee&eJeeefeveeceevegmeejsCe eerieewlecemJeeefceveb eerkesJeue%eeveue#ceeR (Oeveue#ceeR) Deefhe hetpeevle: vetleveJemeveecegntle&ceefhe kegJe&efvle~
DeelJes keoeefeled keefmcebefeod Je<ex cegntle&%ekeLeveevegmeejsCe ueewefkekepevee: DeceeJemeeee: hetJe elego&Meeb
je$eew SJeb oerheceeefuekeeb ieCesMeue#ceerhetpeeb ke=lJee vetleveJemeveecegntle kegJe&efvle~ vewleled megg, efkebe-eerceneJeerjmJeeefce-efveJee&CeeehleveblejcesJe FveefoefYeoxJew: oerheceeefuekeeceneslmeJe: ke=le:~ lelee ieCeOejosJesve
meeeb kesJeue%eeveb ueyOeb~
DeleSJe pewveYeeefekew: YeieJevceneJeerjefveJee&CekeueeCekemeeveblejcesJe oerheceeefuekee ieCeOejosJekesJeue%eeveceneue#ceerhetpeeefJeefOe: kele&Jee~
Deefmceved efJe<ees cegnlt eex ve he=Je:~ efkebe-Sleved efveJee&CekeueeCekeefoJemeb hetCe&cesJe DeefleMeeefecenJemeefnleb
efJeeles~

eneR hej YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&CekeueeCeke mes hetJe& Gvekeer Deefvlece osMevee Yeer ngF& Leer~ Gvekes Debeflece
meceJemejCe keer jevee SJeb meceJemejCe kee efJeIevee (meceeheve) Yeer Fmeer heeJeehegjer keer Yetefce hej ngF& Leer~
eneR-heeJeehegjer ceW ner keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee efleefLe ceW ner meeebkeeue ceW eYeg kes eLece ieCeOejosJe eer
FvYetefle veece kes ieewlecemJeeceer ves kesJeue%eeve eehle efkeee Lee~ leye mes ueskej Deepe leke meYeer pewveOecee&Jeuecyeer
keeefle&ke DeceeJeme keer eele:keeueerve G<ee yesuee ceW heeJeehegjer peekej ee Deheves-Deheves veiejeW ceW Yeer pewve cebefojesW ceW
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee DeefYe<eske Deewj hetpeve kejkes efveJee&Ce ue veece mes ceneceesoke-ye[e mee ue yeveekej
eYeg ejCeeW ceW meceefhe&le kejkes-e{e kejkes efveJee&CekeueeCeke ceneslmeJe ceveeles nQ~
hegve: Gmeer efove meeebkeeue ceW oerheceeefuekee ceneslmeJe kejkes Devevlej ieewlece ieCeOej mJeeceer kes kesJeue%eeve
ceneslmeJe kes keejCe Gme Gheue#e ceW eoMeieCeeW kes F&Me ieCesMe Deewj meceJemejCe keer yeejn meYeehe ieCeeW kees
OeejCe kejves Jeeues ecegKe ieCeOej veece kees meeLe&ke kejves Jeeues ieCeOej, ieCesMe, ieCeerMe, ieCeheefle, ieCeeOeerMe
Deeefo heee&eJeeeer veece kes Devegmeej eer ieewlece ieCeOej mJeeceer keer SJeb Gvekeer kesJeue%eeveue#ceer SJeb (Oeveue#ceer)
keer Yeer hetpeve kejles ngS vetleve Jemeveecegntle& Yeer kejles nQ~
Deepekeue keoeefeled efkemeer Je<e& cegntle&%e efJeeveeW kes keLeveevegmeej ueewefkekepeve DeceeJemee kes hetJe& elego&Meer
keer jeef$e ceW ner oerheceeefuekee mepeekej Deewj ieCesMe-ue#ceer keer hetpee kejkes vetleve Jemeveecegntle& kej uesles nQ~ efkevleg
en "erke veneR nw, keeeWefke eer ceneJeerj mJeeceer kes efveJee&Ce eeefhle kes heeeled ner Fveefo osJeebW kes eje oerheceeefuekee
ceneslmeJe efkeee ieee Lee Deewj Gmekes yeeo ieCeOejosJe ves meeebkeeue ceW kesJeue%eeve eehle efkeee Lee~ FmeefueS pewve
eeueg YeeeW kees YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&CekeueeCeke kes Devevlej ner oerheceeefuekee Deewj ieCeOejosJe,
kesJeue%eeveceneue#ceer keer hetpee Deeefo efJeefOe kejvee eeefnS~ Fme efJe<ee ceW cegntle& veneR hetvee eeefnS~ keeeWefke en

368 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceneOeerjOeerjb ceneJeerjJeerj,b ceneueeskeueeskeb ceneyeesOeyeesOeced~

cenehetpehetpeb ceneJeere&Jeere, ceneosJeosJeb cenevleb ceneefce~~1~~
YeieJevceneJeerjmJeeefceveeceefvleceMejerjb Jeb, les<eeb efveJee&CeYetefce heeJeehegjer#es$eb, mee keeefle&keke=<CeeceeJemee
efleefLe: keeueb, les<eeb eYetCeecevevleevevleiegCee: YeeJe:, Sleeved meJee&veefhe eYeesJ& e-#es$ekeeueYeeJeeved DevebleevevleJeejeved
vecemkejesefce, hegvee mJeelegehetefle eeeceevee eYees: hebekeueeCekeYetceer: osMeveeYetefceb jepeie=neR Meeeleefme#es$eb
meccesoefMeKej-ceefhe mlegJevleer mJeelceeveb leerLe keleg Feefce~

eerceneJeerjmJeeefcemlees$eced
yemebleefleuekeebo:efmeeLe&-jepekegue-ceb[ve-JeerjveeLe:, peele: megkegC[uehegjs ef$eMeueepeveveeb~
efmeefefee: mekeue-YeJeefnlebkejes e:, eermevceefleefJe&levegleeled efkeue mevceefleb ces~~1~~
gleefJeuebeyf elebo:- ef$eefJeOeyeesOeegle: megefoJeegle:, veefn pevevegojsefhe e cet{lee~
efJeceue-hegCekejb MegYeleerLe&ke=od, efJeefOecegheepe& ceneefJeYeJew:efele:~~2~~

efveJee&CekeueeCeke kee mechetCe& efoJeme ner DeefleMeehe mes cenJehetCe& neslee nw~
pewmee efke kene nwMueeskeeLe&-pees ceneved Oewe&Jeeved nesves mes ceneOeerj Oeerj kenueeles nQ, ceneve Jeerjlee kes Oeveer nesves mes
ceneJeerj Jeerj veece mes eefme nQ, mechetCe& ueeske kees %eeve mes osKe uesves kes keejCe ceneueeske ueeske nQ, kesJeue%eeveer
nesves mes ceneyeesOe yeesOe nQ, ceneve hetpe peveeW mes hetpe nesves mes cenehetpe hetpe nQ, ceneved MeefeMeeefueeeW ceW Yeer
MeefeJeeved nesves mes ceneJeere& Jeere& kenueeles nQ Deewj mebmeej kes meyemes ceneved osJe-osJeeW kes Yeer osJe nesves kes keejCe
ceneosJe osJe kens peeles nQ, Ssmes ceneved leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer ceQ Dee&vee kejlee ntB~~1~~
YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes Debeflece Mejerj Je kees, Gvekeer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer #es$e kees, keeefle&ke ke=<Cee
DeceeJemee keer efleefLe kes he ceW keeue kees leLee Gve eYeg kes DevevleevevleiegCehe YeeJe kees, Fme ekeej eYeg kes
Je-#es$e-keeue-YeeJe meYeer kees cesje Devevleevevle yeej vecemkeej nw~ hegveMe Deheves Devevle elegeDevevle%eeve-DevevleoMe&ve-DevevlemegKe Deewj DevevleJeere&he Devevleelege keer hetefle& kes efueS eeevee kejles ngS
eYeg keer hebekeueeCekeYetefce, osMeveeYetefce jepeie=ner leerLe& leLee Meeele efme#es$e meccesoefMeKej leerLe&jepe keer Yeer
mlegefle kejles ngS Deheves Deelcee kees meee leerLe& yeveeves keer cesjer neefo&ke DeefYeuee<ee nw~

eer ceneJeerj mJeeceer mlees$e

MueeskeeLe&-jepee efmeeLe& kes kegue kees megMeesefYele kejves Jeeues ceneJeerj mJeeceer kegC[uehegj veiejer ceW ceelee
ef$eMeuee kes ieYe& mes GlheVe ngS~ pees efmeef-cegefekevee kes efee nQ leLee mecemle YeJepeerJeeW kee efnle kejves Jeeues
nQ, Ssmes eer mevceefleeYeg cegPes mevceefle-MeerIe meodyegef eoeve kejW~~1~~
osJeieefle mes egle ngS YeieJeeve ceelee kes Goj ceW Yeer ceefle-egle-DeJeefOe Fve leerve %eeveeW mes ege Les FmeefueS
ieYe& ceW Yeer De%eeveer veneR Les~
efJeceue hegCe kees eoeve kejves Jeeueer MegYe leerLekej eke=efle kee Gheepe&ve-yebOe kejkes ceneJeerj mJeeceer ves
ceneve JewYeJe kees eehle efkeee~~2~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Ghemebnej / 369

kevekeYetYe=efle heeb[gkemeefuee, leogheefj mce kejesleefYe<eseveced~

megjheeflemleJe pevceceneslmeJes, elegue-Meefe-egle: MegMegYes eYeg:~~3~~
vegleieCeervcegveervefJeeej-eYegvejsvmegjsvmegmevceefle:~
meoefme ceOe-ce=iesvmegefJejs, eefJejjepe meoe efkeue veewefce leb~~4~~
yemebleefleuekeebo:-kewJeue-yeesOejefJe-oerefOeefleefYe: mecebleeled, og<kece&hebefkeue-YegJeb efkeue Mees<eeved e:~
YeJeme efeepeuepe-eefJeyeesOekeejer, leb mevceefleb megjvegleb meleleb mleJeerefce~~5~~
heeJeehegjs mejefme heeegles cevees%es, eesieb efveOe efkeue kece&Jeveb eOee#eerled~
uesYes megcegefeueuevee-cegheceeJeleerleeced, Yespes lJeveblemegKeOeece veceesmleg lemcew~~6~~
Devlecebieueced
Jele&les Meemeveb eme, leerLe&ke=eb peieodiegced~ cegngceg&ngve&cemke=le, erkeseb heefjhete&les~~1~~
eerOejmesveeesieervb, heg<heovleiegb mlegJes~ eerYetleyeefuemetefjb e, Jeerjmesveiegb cegoe~~2~~
<edKeC[eieceMeeeeyOeerved, Yekelee velJee hegve: hegve:~ mejmJeleeR e Jevosnb, JeYeeJeegleehlees~~3~~
eerMeebeflemeeiejb metefjb, eLeceeeee veceeefce e~ ceneeleeoeleejb, metefjb eerJeerjmeeiejced~~4~~

mJeCee&eue-megces heJe&le hej heeb[gke veece keer megvoj efMeuee nw, meewOecexv ves Gme heeb[gkeefMeuee kes
Thej pevce ceneslmeJe ceW Deehekee DeefYe<eske efkeee Lee, Gme mecee Jes eYeg Delegueveere Meefe mes meefnle
megMeesefYele nes jns Les~~3~~
ieCeOej, cegefveieCe, efJeeeOejsv, eeJeleea Deewj osJesveW mes Jebe-mlegle mevceefle YeieJeeved meYee kes ceOe
meceJemejCe kes yeereeW yeere efmebnemeve hej efJejepeceeve Les, Gve ceneJeerj YeieJeeve kees ceQ meoe vecemkeej kejlee
nt~B ~4~~
pees kesJeue%eeveheer mete& keer efkejCeeW kes eje meYeer lejhe mes og<kece& keere[ mes Jeehle mebmeejhe=LJeerheer mejesJej kees megKeeles ngS YeJeeeefCeeeW kes oe keceue kees efKeuee osles nQ~ Ssmes osJeeW kes eje mlegle
mevceefle YeieJeeved keer ceQ melele mlegefle kejlee ntB~~5~~
efpevneWves heeJeehegjer veiejer ceW keceueeW mes meefnle cevees%e mejesJej kes ceOe ceW eesie kee efvejesOe kejkes mecemle
kece&heer Jeve kees oiOe efkeee-peuee efoee~ Ghecee jefnle cegefeheer ueuevee kees eehle efkeee Deewj Deveble megKe
kes Oeece efmeheo kees eehle kej efueee, Gve Jeerj YeieJeeved kees cesje vecemkeej nesJes~~6~~

Devle cebieue
MueeskeeLe&-Jele&ceeve ceW efpeve leerLekej peieodieg kee Meemeve eue jne nw, Gve YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer
kees yeej-yeej vecemkeej kejkes cesjs eje en erkee hetCe& keer pee jner nw~~1~~
eer Oejmesveeeee& cegveerv kees leLee eer heg<heoble-Yetleyeueer iegJee& kees SJeb eer Jeerjmesveeeee& iegJee& keer
hejce emeVe YeeJe mes ceQ mlegefle kejlee (kejleer) ntB~~2~~
<edKeC[eiece Meeeheer meceg kees yeejcyeej YeefehetJe&ke veceve kejkes, Je Deewj YeeJeegle keer eeefhle nsleg
ceQ eer mejmJeleer ceelee kees Jevove (kejleer) kejlee ntB~~3~~
yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej cegveerv kees cesje veceve nw leLee cesjs ceneele eoelee iegosJe

370 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eerJeerjMeemeveb eeJeled, mLeseeeeJeefppeveeiece:~ ieefCeveer%eeveceleseb, mLeseeled erkee ke=lee YegeJf e~~5~~

Fefle eerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefuemetefjJee&eCeerle<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&Keb[s

SkeeoMes evLes eerJeerjmesveeeee&efJejefeleOeJeueeerkeeecegKeveeveeevLeeOeejsCe efJejefeles
efJebMeefleleces Meleeyoew eLeceeeee&eeefj$eeeJeleea-eerMeebeflemeeiejiegmleme
eLeceheeOeerMe: eerJeerjmeeiejeeee&mleme efMe<ee-pecyeterhejeveeYeieJevceneJeerjpevceYetefcekegC[uehegjeefoleerLeexeefjkeeieefCeveer%eeveceleerke=leefmeevleefebleeceefCeerkeeeebb
JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieej-JesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejmeceefvJeleeseb
SkeeoMees evLe:
meceehle:~

meceehleeseb evLe:
~~JeOe&leeb efpeveMeemeveced~~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej cegefvejepe nQ, GvnW cesje yeejcyeej veceve nw~~4~~
peye leke Fme he=LJeerleue hej efpeveMeemeve efmLele jns, leye leke efpeveeiece kee DeefmlelJe yevee jns SJeb cegPe
ieefCeveer %eeveceleer ke=le en erkee Yeer mebmeej ceW mLeeF& he mes efJeeceeve jns, ener eYeg ejCeeW ceW cesjer eeLe&vee
nw~~5~~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeve heg<heoble-Yetleyeueer metefj eje eCeerle <edKeC[eiece ebLe kes Jesovee
veece kes elegLe& KeC[ ceW ieejnJeW ebLe ceW eer Jeerjmesveeeee& efJejefele OeJeuee erkee kees
ecegKe kejkes Deve Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes jefele ebLe ceW yeermeJeeR meoer kes
eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej iegosJe Gvekes eLece heeOeerMe
eer Jeerjmeeiejeeee&, Gvekeer efMe<ee pecyeterhe jevee keer esefjkee-YeieJeeved
ceneJeerj pevceYetefcekegC[uehegj Deeefo leerLeeX keer Geefjkee ieefCeveer
%eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee
ceW Jesoveekeeue efJeOeeve Devegeesieej SJeb JesoveeYeeJeefJeOeeve Devegeesieej meceefvJele en
ieejnJeeB ebLe hetCe& ngDee~
Fme ekeej en ebLe meceehle ngDee~
~~efpeveMeemeve meowJe Je=efbiele nesJes~~

i:i:i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eMeefmle / 371

SkeeoMeevLeme eMeefmle:
cebieueeejCeced
Meewjerhege&&eedeeew-cee&vee ces cebieueb efeeeled~
FbeefoefYe: meoe Jebee, vesefceveeLeme pevceYet:~~1~~
MeewjerhegjleerLex heefJe$eYetceew SkeeoMeevLeme erkee eejyOee cebbieueeejCeb ke=lJee ceee~ hegve: gleielee
efJenjvlee pesMegkeueeefleereeeeb1 leerLekej$e+<eYeosJelehemLeueeroer#eeYetefceb mebeehe ecegefolecevemee le$e
eer$e+<eYeosJeJevoveeefoefYe: hegCeepe&veb ke=leced~ hegve: pesMegkeueeoMecee: ueIeghebekeueeCekeceejYe pesMegkeueehetefCe&ceeeeb cees#ekeueeCeevevlejb kewueeMeheJe&lemeesheefj ef$ekeeueelegefJeMeleerveeb emehleefleefpeveeeflecee: mLeeefhelee:
Yeeefekew:~ keerefle&mlebYes<eg Deew efpeveeeflecee: mLeeefhelee:~ De$ewJe Je<ee&eesies veeveeefJeOeOecee&vegeveeefve yeYetJeg:~
Deme ceOes Dee<ee{ke=<CeeelegLee yeeeeefjjJeervsCe Devepevew: meeOe kegC[uehegjs veJeleerLe&efvecee&CeeLe
mLeueb eerleb~ De$e eeeie#es$es Je<ee&eesieeYevlejs DeeefeveMegkeueehetefCe&ceeeeb2 meceJemejCecebefojs eer$e+<eYeosJemeceJemejCe-mLeeheveeYeJeled~ Fueeneyeeo-Geveeeeueeme veeecetelf e&-eer Meeceuekegceejmesve-cegKeveeeeOeerMesve
mJeefmlekeb efueefKelJee GodIeeveb ke=leced~

<edKeC[eiece kes ieejnJeW ebLe keer eMeefmle

cebieueeejCe
MueeskeeLe&-pees DeOe&eeer-veejeeCe eer ke=<Ce Deeefo mes ceeve ngF& nw, FveefokeeW mes pees
meowJe Jebe nw, Jen YeieJeeved vesefceveeLe keer pevceYetefce Meewjerhegj veiejer cesje cebieue kejs-cesjs efueS MegYe
cebieuekeejer nesJes~~1~~
Meewjerhegj leerLe& keer heefJe$e Yetefce hej ceQves Fme ieejnJeW ebLe keer erkee kees cebieueeejCe kejkes eejbYe efkeee~
hegve: gleieefle mes efJenej kejles ngS pes Megkeuee efleeree efleefLe kees leerLekej $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce lehemLeueer
leerLe&-eeeie ceW hengBekej nef<e&le ceve mes JeneB eer $e+<eYeosJe keer Jebovee Deeefo kejkes hegCeepe&ve efkeee~ Gmekes yeeo
pes Megkeuee oMeceer mes ueIeg hebekeueeCeke eejbYe neskej pes Megkeuee hetefCe&cee leke ngDee Deewj hetefCe&cee kees
cees#ekeueeCeke kes Devevlej kewueeMeheJe&le kes Thej ef$ekeeue eewyeermeer leerLekej YeieJevleeW keer 72 efpeveeefleceeSB
YeeeW ves mLeeefhele keer~ JeneB efveefce&le keerefle&mlebYe keer JesefoeeW ceW 8 efpeveeefleceeSB mLeeefhele keer ieF~ hegve: eneR
lehemLeueer leerLe& hej mebIe kee Je<ee&eesie ngDee, Gme Je<ee&eesie kes ceOe veevee ekeej kes Oeeefce&ke Devegeve Deeefo
mecheVe ngS~
Fme ceOe Dee<ee{ ke=<Cee elegLeea kees yeeeejer jJeerv kegceej ves keg ueesieeW kes meeLe efyenej eevle kes
kegC[uehegj ceW peekej JeneB vetleve leerLe& kes efvecee&Ce nsleg Yetefce kees ee efkeee~ eneB eeeie leerLe& hej Je<ee&eesie kes
ceOe Deeefeve Megkeuee hetefCe&cee-MejohetefCe&cee kes efove meceJemejCe cebefoj ceW eer $e+<eYeosJe meceJemejCe keer
mLeehevee ngF&~ Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes veeecetefle& eer Meeceuekegceejmesve-cegKe veeeeOeerMe ves mJeefmleke
yeveekej Gme cebefoj kee GodIeeve efkeee~
1. pes Meg. 2, 2528, efoveeBke 12-6-2002~ 2. Deeefeve Meg. 15, efoveeBke-21-10-2002~

372 / eMeefmle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeeiepewveleerLee&led keeefle&keMegkeuee<eee: kegC[uehegjb eefle cebieueefJenejesYeJeled~ gleielee ievlee

keeefle&keMegkeueehetefCe&ceeeeb1 YeieJeleeb heee&veeLeeveeb pevceYetceew JeejeCemeeb eYeeJeveehetJe&keb Demceekeb eJesMeesYeJeled~
De$e JeejeCemeeb YeieJele: megheee&veeLeme pevceYetefce-Yeowveer-eereseebmeveeLepevceYetefceefmebnhegjer2-meejveeLeYeieJeeveYepevceYetefce3-evhegjer#es$eeefCe JeefvolJee ceeie&Meer<e&Megkeueemehleceeb Deejeceneveiejs eefJeMe le$eeefhe
Oece&eYeeJeveeb efJeueeskeevlee hevee-heeefueheg$es ielJee hegvee eer megoMe&veesef vees efveJee&CeYetecf e-ieguepeejyeeieefmLele4keceueonleerLex ejCeJevoveeb ke=lJee heew<eke=<CeeoMeceeb5 jefJeJeemejs kegC[uehegjleerLex YeieJelees ceneJeerjme pevceYetefceb
mebeehe ceveefme ceneved DeevevoesYeJeled~ DemeecesJe efleLeew eerceneJeerjcebefojme efMeueeveeme: keeefjle:6~ Demceeled
hetJe De$e eeeervecebefojeebieCes heeuiegveMegkeueeoMeceeb keerefle&mlebYeme efMeueeveeme: keeefjleesYeJeled7~
kegC[uehegjleerLex DeleerJe gleielee efvecee&Cekeee keejefelJee De$emLekeee&kele=&pevew: celmebIemeeefveOes
ceeIeMegkeuee<eee: SkeeoMeerheeleb cenehebekeueeCekeeeflee8 keeefjlee~ Demeeb eefleeeeb DeJeieenveeeceeCeYeieJevceneJeerjeeflecee, elegoM& ehegGegib eheeemevee eer$e+<eYeosJeeeflecee, ef$ekeeueelegeJf eMeefleleerLekejeCeeb emehleleees
efpeveeefleceee eefleeflee yeYetJeg:~
Deefmceved hebekeueeCekeeefleeceneslmeJes j#eeceb$eer-eerpeepe&hevee[erpe-jsueJesceb$eer-eerefveleerMekegceejefyenejeosMejepeheeue-ceneceefnceeerefJeveesoeboheeC[secenevegYeeJee Deeielee:~ YeieJevceneJeerjmJeeefceve: Meemeve-

eeeie pewve leerLe& mes keeefle&ke Megkeuee <eer kees cesje kegC[uehegj keer Deesj cebieue efJenej nes ieee~ ogleieefle mes
eueles ngS keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee kees YeieJeeved heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW eYeeJeveehetJe&ke nceeje mebIe
meefnle cebieue eJesMe ngDee~ eneB JeejeCemeer ceW YeieJeeved megheee&veeLe keer pevceYetefce Yeowveer, eer eseebmeveeLe pevceYetefce
efmebnhegjer-meejveeLe, YeieJeeve eveYe keer pevceYetefce evhegjer leerLe& #es$e keer Jebovee kejkes ceieefmej Megkeuee mehleceer
kees Deeje ceneveiej ceW eJesMe kejkes JeneB Yeer Oece&eYeeJevee kejles ngS hevee-heeefueheg$e Menj ceW peekej hegvee
mes" megoMe&ve keer efveJee&CeYetefce ieguepeejyeeie efmLele keceueon leerLe& ceW mes" megoMe&ve kes ejCeeW keer Jebovee kejkes heew<e
ke=<Cee oMeceer, jefJeJeej kees YeieJeeved ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej hengBekej ceneved Deevevo keer
DevegYetefle ngF&~ Gmeer efove JeneB eer ceneJeerj cebefoj kee efMeueeveeme oerheke pewve-meew. megYeeef<eveer pewve-JeejeCemeer eje
kejeee ieee~ Fmemes hetJe& eneB eeeerve cebefoj kes eebieCe ceW heeuiegve Megkeuee oMeceer (24 ceee& 2002) kees
keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme keceueebo pewve-KeejeryeeJeueer, efouueer eje kejeee pee egkee Lee~
kegC[uehegj leerLe& hej Delevle lespeieefle mes efvecee&Cekeee& kejJeekej eneB kes keee&kelee&DeeW kes eje cesjs mebIe
meeefVeOe ceW ceeIe Megkeuee <eer mes SkeeoMeer leke ceneve hebekeueeCeke eeflee mecheVe kejeF& ieF&~ Fme eeflee ceW
DeJeieenvee eceeCe (7 neLe) YeieJeeved ceneJeerj keer Ke[dieemeve eeflecee, eewon heg Gegbie YeieJeeved $e+<eYeosJe keer
heeemeve eeflecee SJeb ef$ekeeue eewyeermeer leerLekejeW keer yenej efpeveeefleceeSB eefleefle ngF~
Fme hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe ceW kesvere j#eeceb$eer eer peepe& hevee[erpe, jsue ceb$eer eer efveleerMe kegceej,
efyenej eosMe kes jepeheeue ceneceefnce eer efJeveesoebo heeC[s cenevegYeeJe heOeejs~ YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes
1. keeefle&ke Meg. 15, Jeer.efve.meb. 2529, efo. 21-10-2002~ 2. ceieefmej ke=. 4, efo. 24 veJecyej~
3. ceieefmej ke=. 6, efo. 26 veJecyej~ 4. heew<e ke=. 4, efo. 23-12-2002~ 5. heew<e ke=. 10, Jeerj efve. meb. 2529,
efo. 29-12-2002, kegC[uehegj eJesMe~ 6. ceneJeerj cebefoj efMeueeveeme kegC[uehegj ceW heew<e ke=. 10, Jeer.efve.meb.
2529, efo. 29-12-2002~ 7. eeeerve cebefoj kegC[uehegj ceW keerefle&mlebYe efMeueeveeme-heeuiegve Meg. 10, efo. 24-32002~ 8. ceeIe Meg. 6 mes 11, Jeer. efve. meb. 2529, efo. 7-2-2003~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eMeefmle / 373

eYeeJeveekejCeeLe ceneceefncejepeheeuekejkeceueeYeeb eer ceneJeerjpeesleerjLeme eJele&veb yeYetJe~

ceeIeMegkeuewkeeoMeeb (12 hejJejer 2003) eYeesce&neJeerjmJeeefceve: Deesejmenecenekegb Yew: cenecemlekeeefYe<eskees
cenleYeeJeveehetJe&keceYeJeled~
Deeb eer YeieJevceneJeerjpevceYetefceleerLe vebeeJele&cenueb Fefle veecvee eefmeb ke=leced~
efyenejeevleme Oeeefce&keveemeyees[D& eOe#e-eerjeceieesheeuepewve-efyenejeebleere efo. pewveleerLe&#es$ekeceserceeveoceb$eereerDepeekegceejpewveeeJekeew GYeew pevceYetefceefJekeemes efJeMes<e menYeeefieveew YeJele:~
Deveblejb MeeeleleerLe&meccesoefMeKejJevoveeLe Demceekeb cebieueefJenej: kegC[uehegjleerLee&led Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleces heeuiegveke=<Ceele=leereeee: YetlJee heeuiegveke=<Ceehebeceeb jepeie=nerefme#es$eb
YeieJevcegefvemegeleveeLepevceYetefceb e mebeehe Jevoveeb efJeOeee heeuiegveke=<Ceeceeb heeJeehegjerefme#es$eb mebeehe
cenodn<ee&eflejskesCe ceneJeerjeYegejCeJeboveeb peuecebefojs efJeOeee heeuiegveke=<CeeveJeceeb eerieewlecemJeeefceefveJee&CeYetefceb
ielJee oMe&veb ke=lJee le$e-le$e leerLex<eg1 YeieJevceneJeerj YeieJeved-cegefvemegele-eerieewlecemJeeefceeefleceeefJejepeceeveesjCeeb
olJeees meccesoefMeKejefme#es$eb heeuiegveMegkeueeveJeceeb2 mebeehe DeheejevevoesYeJeled~
JeerjefveJee&CemebJelmejs SkeesveveJeleefOekeelegeJf eMeefleMeleleces3 ceeemeccesoefMeKejefme#es$eme Jevovee ke=leemeerled~
hegve: mJehvesefhe DeeMee veemeerled eled hegvejefhe cece Jevovee YeefJe<eefle~ efkevleg YeieJevceneJeerjmJeeefceveeb
ke=heeemeeosveemebYeJeesefhe mebYeJeesYeJeefoefle efJeueeskee cenoeee cenoevevoesefhe Depeeele~ DeeoMeefoJemeeefve

Meemeve keer eYeeJevee nsleg ceneceefnce jepeheeue kes kejkeceueeW mes eer ceneJeerj peesefle jLe kee eJele&ve ngDee~
ceeIe Megkeuee SkeeoMeer (12 hejJejer 2003) kees eYeg ceneJeerj mJeeceer keer eeflecee kee 1008 cenekegbYeeW
kes eje cenecemlekeeefYe<eske ceneved eYeeJeveehetJe&ke mecheVe ngDee~
en YeieJeeved ceneJeerj pevceYetefce leerLe& vebeeJele& cenue veece mes eefme ngDee nw~
efyenej eevleere Oeeefce&ke veeme yees[& kes DeOe#e eer jeceieesheeue pewve, efyenej eevleere efoiecyej pewve leerLe&#es$e
keceser kes ceb$eer eer Depeekegceej pewve, es oesveeW eeJeke cenevegYeeJe pevceYetecf e leerLe& kes efJekeeme ceW efJeMes<e meneesieer yeves~
Deveblej Meeele leerLe& meccesoefMeKej keer Jebovee nsleg nceeje cebieue efJenej kegC[uehegj leerLe& mes Jeerj efveJee&Ce
mebJeled 2529, heeuiegve ke=<Cee le=leeree efleefLe kees ngDee, hegve: heeuiegve ke=<Cee hebeceer kees jepeie=ner efme#es$e ceW
YeieJeeved cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce keer Jebovee kejkes, heeuiegve ke=<Cee Deceer kees heeJeehegjer efme#es$e hengBekej
Deefle n<e&hetJe&ke peuecebefoj ceW peekej ceneJeerj mJeeceer keer ejCe Jebovee keer, hegve: heeuiegve ke=<Cee veJeceer kees eer
ieewlecemJeeceer keer efveJee&CeYetefce iegCeeJeeb ceW peekej leerLe& kee oMe&ve efkeee Deewj Gve-Gve leerLeeX hej YeieJeeve ceneJeerj,
YeieJeeve cegefvemegele SJeb eer ieewlece mJeeceer keer eeflecee efJejepeceeve kejves keer esjCee oskej Deeies ye{les ngS heeuiegve
Megkeuee veJeceer kes efove meccesoefMeKej efme#es$e kees eehle kejkes JeneB hengBekej Deheej Deevebo ngDee~
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2489 (meved 1963) ceW ceQves meccesoefMeKej efme#es$e keer Jebovee keer Leer~ hegve: mJehve
ceW Yeer DeeMee veneR Leer efke hegve: cesjer Jebovee nesieer~ efkevleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer ke=hee emeeo mes DemebYeJe
keee& Yeer mebYeJe nes ieee, en osKekej cegPes ceneved Deeee& Deewj DeleerJe Deevevo Yeer ngDee~ JeneB Dee" efove jnkej
1. heeuiegve ke=. 3, Jeer.efve.meb. 2529, efo. 19-2-2003 kees efJenej kej 21 hejJejer kees jepeie=ner, 24 hejJejer kees
heeJeehegjer, 25-2-2003 kees iegCeeJeeb kes oMe&ve efkees~ 2. heeuiegve Meg. 9, Jeer. efve.meb. 2529 kees efo. 12-3-2003 kees
ceQ memebIe efMeKej peer hengB e ieF&~ 3. henues jepemLeeve mes Jeer.efve.meb. 2489 (meved 1963) ceW ceQves meccesoefMeKej Jebovee keer Leer~

374 / eMeefmle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

le$e efmLelJee JevoveeYekeleeefovee OeeveeYeemesve e efme#es$eesheemevee ke=lee~ De$e heJe&leme ceOes efmLeleeeshe[ekegC[mLeuesefhe GheefJeMe ceee erkeeuesKeveb ke=leb 1ew$eke=<Ceehebeceeb (22-3-2003) DeleSJe
ceveefme meowJe efevleles~ Demeeb erkeeeeb efme#es$e-heeJeehegjer-jepeie=ner-iegCeeJee-meccesoefMeKej#es$eeCeeb
heefJe$ehejceeCeJees cece MeyoJeie&Cee: heefJe$eevlesJe~
MeeeleleerLeexeb meccesoefMeKej#es$eb~ De$eleeled Jele&ceevengC[eJemeefhe&Ceerkeeues efJebMeefleleerLekeje efveJee&Ceceeheg:
leLee e keesef-keesefcenecegveerej: efveJee&Ceheob eehlee:~ Deme leerLe&me Jevovee keesef-keesef-GheJeemeheueb
eeefle~ le$e leerLex $e+<eYepeebleer efoJemes $e+<eYeosJecebefojme efMeueeveemeesYeJeled~
hegve: le$e #es$eeled eleeievlee iegCeeJee-heeJeehegjer #es$eb JeefvolJee ew$eMegkeueeceeb kegC[uehegjeR eefJee~
le$ewJe ceneJeerjpeebleer keejefelJee lele: kegC[uehegjs YeieJevceneJeerjme ieYe&keueeCekeefleLeeJesJe ieYe&keueeCekeb
keejefelJee veJeenMeebefleefpeveefyecyeeveeb veJeleerLe&kejeCeeb hebekeueeCekeeeflee ceOecehesCe keeefjlee
Dee<ee{Megkeuee<eee1 DeejYe oMeceeb eeJeled~
hegveee<ee{Megkeueeelego&Meeb kegC[uehegj#es$es Je<ee&eesieb mebmLeehe eeJeCeke=<CeeeefleheefeLeew jepeie=neR ielJee
efJehegueeeuemeesheefj YeieJevceneJeerjosMeveepeebleer keeefjlee DeesejmenekeueMew: cemlekeeefYe<eskeceneslmeJehetJe&keb
JeerjMeemevepeebleerveecvesefle~

heJe&le keer Jebovee, Yeefe Deewj OeevemeeOevee kes eje ceQves efme#es$e keer Gheemevee keer~
eneB heJe&le kes Thej (ceOe Yeeie ceW) efmLele eeshe[e kegC[ veeceke mLeue hej Yeer yew"kej efpevecebeof j heefjmej ceW ceQves
ew$e ke=<Cee hebeceer kees erkee kee uesKeve efkeee~ FmeefueS cesjs ceve ceW meowJe efebleve euelee nw efke Fme erkee ceW efme#es$e
heeJeehegjer-jepeie=ner-iegCeeJeeb-meccesoefMeKej Deeefo leerLe&#es$eeW kes heefJe$e hejceeCeg cesjer MeyoJeie&Cee kees efveefele he mes heefJe$e
kejles ner kejles nQ~ DeLee&led Gve heefJe$e hejceeCegDeesW mes Fme erkee uesKeve keer heefJe$elee Je=e
f ib ele nes peeleer nw~
en meccesoefMeKej efme#es$e Meeele leerLe& nw~ eneB mes Jele&ceeve ngC[eJemeefhe&Ceer keeue ceW yeerme leerLekejeW ves
efveJee&Ce eehle efkeee nw leLee kejes[eW-kejes[eW cenecegveerejeW ves efveJee&Ce kees eehle efkeee nw~ Fme leerLe& keer Jebovee
keesef-keesef GheJeemeeW kee heue eoeve kejleer nw~ JeneB meccesoefMeKej leerLe& hej $e+<eYeossJe pevcepeebleer kes efove
ew$e ke=<Cee veJeceer kees cesjer esjCee mes $e+<eYeosJe cebefoj kee efMeueeveeme ngDee~
hegve: Gme leerLe&#es$e mes Jeeheme Deeles ngS iegCeeJeeb, heeJeehegjer #es$e keer Jebovee kejkes ew$e Megkeuee Deceer kees
kegC[uehegj ceW eJesMe efkeee~ JeneR hej ceneJeerj peebleer kee ceneslmeJe kejJeekej hegve: kegC[uehegj ceW YeieJeeved
ceneJeerj keer ieYe&keueeCeke efleefLe ceW ner Dee<ee{ Megkeuee <eer kees ieYe&keueeCeke kejJeekej veJeenMeebefle efpeveefyecyeeW
keer veew leerLekej eefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee ceOecehe ceW kejJeeF&~ Dee<ee{ Megkeuee <eer mes eejbYe
neskej en hebekeueeCeke eeflee Dee<ee{ Megkeuee oMeceer heeBe efove leke mecheVe ngF&~
hegvee Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees kegC[uehegj #es$e ceW Je<ee&eesie mLeeefhele kejkes eeJeCe ke=<Cee eefleheoe
efleefLe kees jepeie=ner peekej efJehegueeeue heJe&le kes Thej YeieJeeved ceneJeerj osMevee peebleer mecheVe kejeF& DeLee&led
JeerjMeemeve peebleer veece kes Gme heefJe$e efoJeme kes Gheue#e ceW jepeie=ner leerLe& kes efJehegueeeue heJe&le hej efveefce&le
meceJemejCe ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj keer elegceg&Keer eefleceeDeeW kee 1008 keueMeeW mes cemlekeeefYe<eske
ceneslmeJe mecheVe ngDee~
1. Jeer.efve.meb. 2529, ew$e ke=. 5, efo. 22-3-2003 kees eeshe[ekegb[ hej yew"kej erkee efueKeer nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

eMeefmle / 375

Deveblej heee&veeLeefveJee&CekeueeCekeefoJemes heeJeehegjerefme#es$es Deeb evLe: hetCeeake=le:~

Deefmceved met$emebKee ef$eveJeleefOekeheeMeleeefve, he=e: eoMeesejefMeleeefve e meefvle~
YeieJeeved heee&veeLe: Deeleveeled JeerjefveJee&CemebJelmejef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleceeled DeMeerleefOekemehleefJebMeefleMeleJe<ee&efCe hetJe cees#eceJeehe meccesoefMeKejefme#es$eeled lemcew YeieJeles leled#es$eee e vecees vece:~
Deveblejb peske=<CeeceeJemeeeeb heeJeehegjerleerLex Jeeb Deeieece:~ YeejleosMeme je^heefleceneceefnce[e@. S.heer.pes. Deyoguekeueececenecevee: Deeiele pewvemeeOJeerveeb cece e DeeMeerJee&ob ie=nerlJee heeJeehegee
eerceneJeerjmJeeefceejCeJeboveeb kegJe&ved cenod n<e Jekelecekejesled~
YeieJevcenefleceneJeerjmJeeefceveeb Meemeves eerieewlecemJeeefceeYe=efleieCeOeje:, leoveblejb Deveskes Deeeeee&: yeYetJeg:~
Deefmceved efoiecyejpewveMeemeves cetuemebIes eer kegbokegboecveees mejmJeleeries yeueelkeejieCes efJebMeefleleces Meleeyoew
eLeceeeee&: eeefj$eeeJeleea-eerMeebeflemeeiejcenecegveerves yeYetJe~ leme eLeceefMe<e: eLece SJe heeeee&:
eerJeerjmeeiejcenecegefve:~ leme iegosJeme kejkeceueeYeeb Deeefe&keeoer#eeceeoee Denb ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
veecvee eefmeeefmce~
cece mebIemLe-e%eeeceCeer-Deeefe&keeevoveeceleer-pecyeterheheer"eOeerMe #eguuekeeerceesleermeeiej-#egefuuekeeeeceleer-kece&eesieer-yeeeeefjjJeervkegceejpewve (pecyeterhe-DeOe#e)-yeeeeefjCeer kegceejer yeervee keg. DeemLeekeg. meeefjkee-keg. Fbog-keg. eefvkee-keg. Deuekee-keg. eerefle-keg. mJeeefle-FleeefomebIemLeeefleieCeeveecevegketuelJeceefhe
cece uesKevekeeex efveefceeceefmle~

Deveblej heee&veeLe efveJee&CekeueeCeke kes efove eeJeCe Megkeuee mehleceer kees heeJeehegjer efme#es$e ceW en ebLe ceQves
efueKekej hetCe& efkeee~
FmeceW met$e mebKee 593 nw Deewj cesjs nmleefueefKele he= 212 nQ~
YeieJeeve heee&veeLe ves Deepe kes Jeerj efveJee&Ce mebJelmej 2530 mes 2780 Je<e& hetJe& meccesoefMeKej efme#es$e mes
cees#e eehle efkeee Lee, Gve leerLekej heee&veeLe YeieJeeved kees SJeb Gvekes efveJee&CeleerLe& kees cesje yeejcyeej vecemkeej nw~
Devevlej Deieues Je<e& meved 2004 ceW pes ke=<Cee DeceeJemee kees nce ueesie heeJeehegjer leerLe& hej Deees~ JeneB
Yeejle osMe kes je^heefle ceneceefnce [e@. S.heer. pes. Deyogue keueece cenesoe ves Deekej GheefmLele pewve meeefOJeeeW kee
SJeb cesje DeeMeerJee&o enCe kejkes eer ceneJeerj mJeeceer kes ejCeeW keer Jebovee kejkes Deheves JeeJe kes ceeOece mes
DeleerJe n<e& Jee efkeee~
YeieJeved cenefle ceneJeerj mJeeceer kes Meemeve ceW eer ieewlece mJeeceer Deeefo 11 ieCeOej ngS, leovevlej Deveske
Deeeee& ngS nQ~ Fme efoiecyej pewve Meemeve ceW cetuemebIe kes kegvokegvo Deecveee mejmJeleerie yeueelkeejieCe ceW
yeermeJeeR Meleeyoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej cenecegveerv ngS nQ~ Gvekes eLece efMe<e SJeb eLece
heeeee& eer Jeerjmeeiej cenecegefve Les, efpevekes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee enCe kej ceQ ieefCeveer Deeefe&kee
%eeveceleer veece mes eefme ngF& ntB~
cesjs mebIe ceW efmLele e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer, pecyeterhe kes heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej,
#egefuuekee eeceleer SJeb kece&eesieer yeeeejer jJeerv kegceej pewve (pecyeterhe kes DeOe#e), yeeeeefjCeer kegceejer
yeervee, keg. DeemLee, keg. meeefjkee, keg. Fvog, keg. eefvkee, keg. Deuekee, keg. eerefle, keg. mJeeefle Fleeefo mebIemLe
eefleeeW keer Devegketuelee Yeer cesjs uesKevekeee& ceW efveefcee nw~

376 / eMeefmle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle YeejleosMeme je^heefle-ceneceefnce-[e@. S.heer.pes. Deyoguekeueece (Meekeenejer)-eOeeveceb$eerDeueefyenejerJeepeheseer-cenevegYeeJee: efyenejeevleme jepeheeue-ceneceefnce-Sce. jeceepeesef eme-cegKeceb$eer-eerceleerjeJe[erosJe: Fces ieCeleb$eMeemeveb j#eefvle~
Demee: erkeeee: meneesefievees evLee:-<edKeC[eieceevLe-eLece-mehlece-SkeeoMece-ke<eeeeeYe=lepeeOeJeueeerkee-efleueeseheCCeefe-eefleeefleueke-GejhegjeCe-nefjJebMehegjeCe-efveJee&CeYeefe Fleeoe: meefvle~
ceneJeerjme efveJee&Ce-Yetecf e: heeJeehegjer YegeJf e~
eefmeemleecenb Jevos, efveJee&CemeewKeueyOees~~1~~
ieewlecemJeeefcekewJeue-Yetecf eb eeefhe veceecenced~
Deme leerLe&me ceenelceb, mLeseeled meJe&$e Yetleues~~2~~
Deeevleejkeb vebeeled, Deeb evLees cenerleues~
ieefCeveer%eeveceleseb, erkeeefhe ve: efeeb efoMesled~~3~~
~~ Fefle Yeb Yeteeled ~~

Fme mecee Yeejle osMe kes je^heefle ceneceefnce [e@. S.heer. pes. Deyogue keueece (cegefmuece nesles ngS Yeer
Meekeenejer nQ) SJeb Deue efyenejer Jeepeheseer cenevegYeeJe eOeeveceb$eer nQ~ efyenej eevle kes jepeheeue ceneceefnce
Sce. jeceepeesefeme, cegKeceb$eer eerceleer jeye[er osJeer nQ, es meYeer jepeveslee YeejleosMe kes ieCeleb$e Meemeve keer
j#ee kej jns nQ~
Fme erkee kes uesKeve ceW meneesieer ebLeeW kes veece Fme ekeej nw1. <edKeC[eiece ebLe (eLece), 2. mehlece ebLe, 3. ieejnJeeB ebLe 4. ke<eeeeeYe=le (peeOeJeuee erkee),
5. efleueeseheCCeefe, 6. eefleeefleueke, 7. GejhegjeCe, 8. nefjJebMehegjeCe, 9. efveJee&CeYeefe Fleeefo~
MueeskeeLe&-YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer Fme Oejleer hej heeJeve leerLe& kes he ceW eefme nw,
efveJee&Ce meewKe keer eeefhle nsleg ceQ Gme efmeYetefce kees Jevove kejleer ntB~~1~~
en heeJeehegjer leerLe& eer ieewlece ieCeOej mJeeceer keer kesJeue%eeve Yetefce kes veece mes Yeer peeveer peeleer nw Dele:
kewJeueYetefce kes he ceW Yeer Gmes cesje veceve nw~ Fme leerLe& keer ceefncee Fme he=LJeer leue hej meowJe hewueleer jns, ener
cebieue YeeJevee nw~~2~~
peye leke Fme mebmeej ceW evcee Deewj leejeDeeW kee ekeeMe jns, leye leke en ebLe Yeer meyekees %eeveece=le kee
Deevebo eoeve kejlee jns leLee cegPe %eeveceleer ieefCeveer Deeefe&kee kes eje jefele Fme ebLe keer efmeevleefebleeceefCe
erkee Yeer nce meYeer YeJeelceeDeeW kes efueS keueeCe kee ceeie& eoefMe&le kejleer jns, ener YeieJeeved efpevesv mes eeLe&vee
nw~~3~~
~~Fefle Yeb Yeteeled~~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle / 377

efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
efpeveMeemeve ceW Devegeesie eej ceW ye kener efpeveJeeCeer nw~
pees eoMeebie kee DebMe yeleeves Jeeueer eYeg keer JeeCeer nw~~
efMeJeheLe kees ojMeeves Jeeueer en peve peve keer keueeCeer nw~
Fme efpeveJeeCeer kees veceve keB en efMeJemegKe osves Jeeueer nw~~1~~
ceneJeerj eYet keer efoJeOJeefve ieewlece ieCeOej ves enCe efkeee~
efhej hejcheje mes DeeeeeeX ves Gme egle kee DeOeeve efkeee~~
Gme egle kees peye eer heg<heoble ieg Yetleyeueer ves efueKe [euee~
Jen egle <edKeC[eiece yevekej os jne %eeve kee Gefpeeeuee~~2~~
<edKeC[eiece en met$e ebLe kenueelee nw efpeveMeemeve ceW~
nw eoMeebie kee meej Yeje n KeC[he Fme Deeiece ceW~~
Fmekes met$eeW hej DeeeeeeX ves erkee keF& yeveeF& nQ~
meye DevegheueyOe nes ieF cee$e OeJeuee erkee yee heeF& nw~~3~~
Gme OeJeuee erkee kee efnvoer DevegJeeo efkeee efJeeveeW ves~
esjCee efceueer eer Meebefle efmebOeg keer eLece metefj pees Fme egie kes~~
meesuen ebLeeW ceW ngDee ekeeefMele meyekee %eeve eoelee nw~
Fvekes mJeeOeee mes YeJeelcee efmeevle %eeve hee peelee nw~~4~~
eer Jeerjmesve Deeeee& jefele OeJeuee erkee DeOeeve efkeee~
ieefCeveer eer %eeveceleer keer $eeee ceW keg ceveve efkeee~~
keg hegCeeesie Deeee meyekee pees vetleve erkee efueKeer ieF&~
ieefCeveer ceelee eer %eeveceleer peer kes eje pees jeer ieF&~~5~~
efmeevle megefevleeceefCe veeceke en mebmke=le erkee Deveghece nw~
hetjer erkee nes ieF& ekeeefMele Deye en efnvoer kee ece nw~~
ceelegeer keer esjCee efceueer ceQves efnvoer DevegJeeo efkeee~
Gme ece ceW Fme ieejnJeW ebLe kee hetCe& Deepe DevegJeeo efkeee~~6~~
eer Jeerj mebJeled heefeme meew De[efleme keeefle&ke Megkeue elegLeea nw~
meved oes npeej ieejn ceW leerme Deketyej MeveerJeej efove nw~~
Deheveer ieg ceelee kes kejkeceueeW ceW ke=efle efkeee meceefhe&le nw~
cesje hetje peerJeve ner efpevekes heeJeve ejCeeW ceW Deefhe&le nw~~7~~
cesje heefjee lees kesJeue Fvekeer efMe<ee kenueeves mes nw~
meewYeeie efleere kenes lees Fvekeer ueIegYeefieveer yeveves mes nw~~

378 / efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer essueeue efhelee ceesefnefve ceeB ves cegPekees Yeer pevce efoee~
meved GefVeme meew DeeJeve pes DeceeJeme kees Lee pevce ngDee~~8~~
ceeOegjer veece heekej ceQves ceeOege& iegCeeW kees veefnb heeee~
ieg kee DeeMeerJee&o heekej Fme iegCe kees ceQves Deheveeee~~
eer %eeveceleer ceelee kee meJe&eLece oMe&ve peye heeee Lee~
Leer ieejn Je<e& Gce cesjer peerJeve kees Oeve yeveeee Lee~~9~~
meved Gvnej ceW heefeme Deketyej kees MejohetefCe&cee Leer~
cegPe vevner meer kevee kees ceeB ves yeeee& oer#ee oer Leer~~
oes Je<e& kee ele ueskej Deeies Deepevce Gmes mJeerkeej efueee~
meved GefVeme meew Fkenej YeeoeW megefo oMeceer ele Oeej efueee~~10~~
Fme lejn Deepe yeeefueme Je<eeX kees iegejCeeW ceW efyeleeee nw~
nj heue kees meeLe&ke kej peerves kee ceb$e FvneR mes heeee nw~~
lesjn Deiemle meved GefVeme meew veJeemeer eeJeCe megefo ieejme Leer~
nefmleveehegjer leerjLe hej peye ceeOegjer yeveer evoveeceleer~~11~~
efhej lees eewefyeme Iebs ieg kes DeeMeer<e mes MeerMe heefJe$e ngDee~
%eeveejeOevee kee keeue cesje eeefj$e mes Deewj heefJe$e ngDee~~
cesjs pewmee meewYeeie meYeer kees efceues YeeJevee nw cesjer~
Deefvlece meceeefOe keer peesefle peues yeme ener keecevee nw cesjer~~12~~
eer MeebefleefmebOeg kes efMe<e Jeerjmeeiej keer efMe<ee %eeveceleer~
Gme GheJeve keer Fke keueer yeveer Deeefe&kee De%e eboveeceleer~~
heeTB DeYeer#Ce %eeveesheeesie en iegDeeW kee DeeMeer<e efceues~
egle%eeve Je=ef neskej Fke efove kewJeue%eeve keer peesefle peues~~13~~
Fme egie keer en Deveceesue efveOeer erkee meweefvleke ebLeeW keer~
egie egie leke Decej jns erkee ieefCeveer ceeB kes Fve ebLeeW keer~~
metjpe eboe leejs peye leke peie ceW ekeeMe hewueeSbies~
efmeevlemegefevleeceefCe erkee keer ieewjJe ieeLee ieeSbies~~14~~
-oesneeer efpevesv De iegke=hee, efceues cegPes efovejele~
Deefece ebLeeW kee keB, MeerIe mejue DevegJeeo~~15~~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

379

<edKeC[eiece hegmleke-11-mebmke=le erkee uesKeve keer efleefLe, mLeeve SJeb efoveeBke

e. eqleefLe
Jeerj mebJeled
eejbYe1. JewMeeKe ke=. mehleceer
2528
2. JewMeeKe ke=. veJeceer
2528
3. JewMeeKe ke=. oMeceer
2528
4. JewMeeKe ke=. SkeeoMeer
2528
5. JewMeeKe ke=. SkeeoMeer
2528
6. JewMeeKe ke=. eoMeer
2528
7. JewMeeKe ke=. $eeesoMeer
2528
8. JewMeeKe Meg. Skeced
2528
9. JewMeeKe Meg. otpe
2528
10. JewMeeKe Meg. leerpe
2528
11. JewMeeKe Meg. elegLeea
2528
12. JewMeeKe Meg. hebeceer
2528
13. JewMeeKe Meg. oMeceer
2528
14. JewMeeKe Meg. SkeeoMeer
2528
15. JewMeeKe Meg. eoMeer
2528
16. JewMeeKe Meg. $eeesoMeer
2528
17. pes ke=. Skeced
2528
18. pes ke=. otpe
2528
19. pes ke=. leerpe
2528
20. pes ke=. <eer
2528
21. pes ke=. <eer
2528
22. pes ke=. mehleceer
2528
23. pes ke=. veJeceer
2528
24. pes ke=. oMeceer
2528
25. pes Meg. Skeced
2528
26. pes Meg. mehleceer mes
2528
Dee<ee{ Meg. mehleceer leke
27. Yeeheo ke=. leerpe mes
2528
Yeeheo ke=. veJeceer leke
28. Deeefeve ke=. otpe mes
2528
Deeefeve Meg. Skeced leke

eece (mLeeve)
Meewjerhegj, yesej
veieuee-jeceeb mketue
veevesceT
efmejmeeiebpe
efmejmeeiebpe (meYee ceW)
efmejmeeiebpe
GKejsC[ (efmejmeeiebpe)
hebeMeerue FCj keeuespe
FeJee (meYee ceW)
FeJee
FeJee (ueeuehegje)
FeJee
censJee-FCj keeuespe
pevelee Fbj keeuespe, Depeerleceue eece
efcenewueer-yeeue efJeeeuee
cenesueer-efJeeeuee
cegFee, meble Jew. efJeeeuee
hejeme, Ieecehegj mes Deeies
peneveeyeeo (helesnhegj)
ceueJeeb
helesnhegj
efJeueboe
yeggOeJeve-Fbj kee@uespe
mewveer-iegkegue
Fueeneyeeo
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer-eeeie

efoveeBke

3-5-2002
5-5-2002
6-5-2002
7-5-2002
8-5-2002
9-5-2002
10-5-2002
13-5-2002
14-5-2002
15-5-2002
16-5-2002
17-5-2002
21-5-2002
22-5-2002
23-5-2002
24-5-2002
27-5-2002
28-5-2002
29-5-2002
31-5-2002
1-6-2002
2-6-2002
4-6-2002
5-6-2002
11-6-2002
17-6-2002 mes
16-7-2002
Fueeneyeeo
26-8-2002 mes
1-9-2002
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer-eeeie 23-9-2002 mes
7-10-2002

380 / erkee uesKeve keeue

e. eqleefLe
29. ceeie&Meer<e& ke=. otpe
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.

ceeie&Meer<e& ke=. leerpe

ceeie&Meer<e& ke=. hebeceer
ceeie&Meer<e& ke=. mehleceer
ceeie&Meer<e& ke=. oMeceer
ceeie&Meer<e& ke=. SkeeoMeer
ceeie&Meer<e& ke=. eoMeer
ceeie&Meer<e& Meg. Skeced
ceeie&Meer<e& Meg. otpe
ceeie&Meer<e& Meg. elegLeea
ceeie&Meer<e& Meg. <eer
ceeie&Meer<e& Meg. mehleceer
ceeie&Meer<e& Meg. mehleceer
ceeie&Meer<e& Meg. ieejme
ceeie&Meer<e& Meg. lesjme
heew<e ke=. Skeced
heew<e ke=. otpe
heew<e ke=. otpe
heew<e ke=. leerpe
heew<e ke=. eewLe
heew<e ke=. hebeceer
heew<e ke=. <eer
heew<e ke=. mehleceer
heeuiegve ke=. elegLeea
heeuiegve ke=. hebeceer
heeuiegve ke=. oMeceer
heeuiegve ke=. SkeeoMeer
heeuiegve ke=. SkeeoMeer
heeuiegve ke=. eoMeer
heeuiegve ke=. $eeesoMeer
heeuiegve Meg. Skeced
heeuiegve Meg. otpe
heeuiegve Meg. elegLeea

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeerj mebJeled
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529

eece (mLeeve)
Yesuethegj-JeejeCemeer
(YeieJeeve heee&veeLe pevceYetefce)
cewoeefieve-JeejeCemeer
meejveeLe-efmebnhegjer
evhegjer-keeMeer
mewohegj
oewhegj
eerefle kevee Fbj kee@uespe
efeuenjer-efJeeeuee
osJekegueer-mketue (efpeuee-yekemej)
Meenhegj heer (Yeespehegj)
cemee{ (Deeje)
Deeje (eYeele DeeJeeue kee Iej)
Deeje (meYee ceW)
Deeje (meYee ceW)
keguenefjee-efJeeeuee
hevee (ceer"ehegj)
hevee-ceer"ehegj
cegjeohegj-hevee
cegjeohegj-hevee
cegjeohegj-hevee
hevee-Menj
hegueJeefjee (hevee kes efveke)
JesCeerhegj
kegC[uehegj (hegjevee cebefoj)
efmeueeJe-efJeeeuee
Iees[ekeesje efJeeeuee
iegCeeJeeb, efyenej
veJeeoe, efyenej
ogOeueer-efJeeeuee
jpeewueer-FCj keeuespe
Pegcejerleuewee (PeejKeb[)
nerjes[ern
peecet-meefjee

efoveeBke
22-11-2002
23-11-2002
25-11-2002
27-11-2002
29-11-2002
30-11-2002
1-12-2002
5-12-2002
6-12-2002
7-12-2002
9-12-2002
10-12-2002
10-12-2002
15-12-2002
17-12-2002
20-12-2002
21-12-2002
21-12-2002
22-12-2002
23-12-2002
24-12-2002
25-12-2002
26-12-2002
20-2-2003
21-2-2003
25-2-2003
26-2-2003
26-2-2003
27-2-2003
28-2-2003
4-3-2003
5-3-2003
7-3-2003

erkee uesKeve keeue / 381

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
e.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.

eqleefLe
Jeerj mebJeled
heeuiegve Meg. hebeceer
2529
heeuiegve Meg. hebeceer
2529
heeuiegve Meg. <eer
2529
heeuiegve Meg. mehleceer
2529
ew$e ke=. hebeceer
2529
ew$e ke=. $eeesoMeer
2529
ew$e Megkeuee Skeced
2529
ew$e Megkeuee otpe
2529
ew$e Meg. elegLeea
2529
JewMeeKe Meg. leerpe
2529
(De#ee le=leeree)
72. JewMeeKe Meg. elegLeea
2529
73. JewMeeKe Meg. hebeceer
2529
74. JewMeeKe Meg. <eer mes
2529
Dee<ee{ ke=. <eer leke
75. eeJeCe ke=. Skeced
2529
(Jeerj Meemeve peebleer)
76. eeJeCe ke=. <eer mes
2529
eeJeCe ke=. oMeceer leke
meceeheve77. eeJeCe Meg. mehleceer
2529

eece (mLeeve)
meefjee kes efveke
meefjee
oesvouees (meefjee)
Deewje efJeeeuee
eeshe[e kegC[-meccesoefMeKej peer
F&mejer
Jesuekeheer-mketue
hebleceeOeJe mketue
Pegcejerleuewee-pewve YeJeve
kegC[uehegj-vebeeJele& cenue

efoveeBke
8-3-2003
8-3-2003
9-3-2003
10-3-2003
22-3-2003
30-3-2003
2-4-2003
3-4-2003
5-4-2003
4-5-2003

kegC[uehegj-vebeeJele& cenue
heeJeehegjer
kegC[uehegj-vebeeJele& cenue

5-5-2003
6-5-2003
7-5-2003 mes
20-6-2003 leke
14-7-2003

jepeie=ner
kegC[uehegj-vebeeJele& cenue

19-7-2003 mes
23-7-2003

heeJeehegjer (efyenej)

4-8-2003

i:i: i:i

382 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejced
(<ees[MeYesoevleie&le<eevegeesieejced)
eLecees ceneefOekeej:
met$e meb.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

9.
10.
11.
12.

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

met$e

JeseCekeeueefJeneCes efe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~

heoceerceebmee-meeefceecehheeyengS efe~
heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes efkecegkekemmee efkeceCegkekemmee efkeb penCCee efkecepenCCee?~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee penCCee Jee DepenCCee Jee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
meeefceeb ogefJenb penCCeheos Gkekemmeheos~
meeefceesCe Gkekemmeheos CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee kemme ?~
DeCCeojmme hebef ebeof emme meefCCemme efceeFefmme meJJeeefn heppeeerenf heppeeeomme kecceYetecf eemme
DekecceYetefceemme Jee kecceYetefceheef[Yeeiemme Jee mebKesppeJeemeeGDemme Jee DemebKesppeJeemeeGDemme
Jee osJemme Jee~ ceCegmmemme Jee efleefjkeKemme Jee CesjFemme Jee FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee
CeGbmeeJesomme Jee peueejmme Jee Leueejmme Jee Keieejmme Jee meeieej-peeieej-megoesJepeesiepegemme
GkekeefmmeeeS efoerS Gkekemmeefeqomebefkeuesmes JeceeCemme, DeOeJee F&efmeceefpPeceheefjCeecemme lemme
CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Gkekemmee~
leJJeefoefjeceCegkekemmee~
SJeb CCeb kecceeCeb~
meeefceesCe Gkekemmeheos DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee kemme ?~
DeCCeojmme ceCegmemme Jee hebef ebeof eefleefjkeKepeeseCf eemme Jee meefCCemme mecceeFefmme Jee (efceeFefmme
Jee) meJJeeefn heppeeerefn heppeeeomme kecceYetefceemme Jee kecceYetefceheef[Yeeiemme Jee
mebKesppeJeemeeGDemme FeflLeJesomme Jee hegejf meJesomme Jee CeGbmeeJesomme Jee peueejmme Jee Leueejmme
Jee meeieej-peeieej-lehheeDeesiiemebekf eefuemme Jee (lehheeDeesiieefJemegmme Jee) GkekeefmmeeeS DeeyeeOeeS
pemme leb osJe-efCejeeGDeb he{cemeceS yebOeblemme DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekemmee~
leJJeefoefjeceCegkekemmee~
meeefceesCe penCCeheos CeeCeeJejCeereJesoCee keeueoes penefCCeee kemme ?~
DeCCeojmme eefjcemeceeogcelLemme lemme CeeCeeJejCeereJesoCee keeueoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~
meeefceesCe penCCeheos JeseCeereJeseCee keeueoes penefCCeee kemme ?~
DeCCeojmme eefjcemeceeYeJeefmeeqemme lemme JeseCeereJeseCee keeueoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
SJeb DeeGDe-CeeceieesoeCeb~

he= meb.
6
8
9
10
13
13
14
14

18
19
19
20

22
24
25
26
27
27
27
28
29

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 383

met$e

meeefceesCe penCCeheos ceesnCeereJeseCee keeueoes penefCCeee kemme?~

DeCCeojmme KeJeiemme eefjcemeceemekemeeFemme ceesnCeereJeseCee keeueoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
DehheeyengS efe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieejeefCe-penCCeheos Gkekemmeheos penCCegkekemmeheos~
penCCeheosCe DeCCeb efhe kecceeCeb JeseCeeDees keeueoes penefCCeeeDees leguueeDees~
Gkekemmeheos meJJelLeesJee DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee~
Ceecee-ieesoJeseCeeDees keeueoes GkekeefmmeeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeJeseCeeDees keeueoes GkekeefmmeeeDees eeeefj efJe
leguueeDees efJemesmeeefneeDees~
ceesnCeeremme JeseCee keeueoes Gkekeefmmeee mebKesppeiegCee~
penCCegkekemmeheos DeCCeb efhe kecceeCeb JeseCeeDeess keeueoes penefCCeeeDees leguueeDees LeesJeeDees~
DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee DemebKesppeiegCee~
CeeceeieesoJeseCeeDees keeueoes GkekeefmmeeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees (DemebKesppeiegCeeDees)~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeJeseCeeDees keeueoes GkekeefmmeeeDees eeeefj efJe
leguueeDees efJemesmeeefneeDees~
ceesnCeereJeseCee keeueoes Gkekeefmmeee mebKesppeiegCee~

he= meb.
30
30
30
31
32
32
32
33
33
33
34
34
34
34

DeLe eLeceeetefuekee
(JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejevleie&lee)
efleerees ceneefOekeej:
(Devleie&le-eLeceesefOekeej:)
36. Sees cetueheeef[efefoyebOes hegJJeb ieceefCeppes lelLe FceeefCe eeeefj DeCegeesieejeefCe-efefoyebOeeCeheJeCee
efCemeseheJeCee DeeyeeOeekeb[e heJeCee DehheeyengS efe~
37. efefoyebOeeCeheJeCeoeS meJJelLeesJee megngcesFbefoe Deheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe~
38. yeeojsFbefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
39. megngcesFbefoeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
40. yeeojsFbefoeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
41. yeerFbefoeDeheppeeeefefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
42. lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
43. leerFbefoeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
44. lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
45. elegeEjefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
46. lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~

37
39
39
39
39
40
41
41
41
41
41

384 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

DemeefCCehebefebefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~

lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
meefCCehebefebefoeDeheppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
lemmesJe heppeeemme efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
meJJelLeesJee megngcesFbefoeDeheppeeemme mebefkeuesmeefJemeesefneCeeefCe~
yeeojsFbefoe Deheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
megngcesFbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
yeeojsFbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
yeerFbefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
yeerFbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
leerFbefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
leerFbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
eGefjbefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
eGefjbefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
DemeefCCehebefebefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
DemeefCCehebefebefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
meefCCehebefebefoeDeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
meefCCehebefebefoeheppeeemme mebefkeuesme-efJemeesefneCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
meJJelLeesJees mebpeomme penCCeDees efefoyebOees~
yeeojsFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees DemebKesppeiegCees~
megngcesFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
yeeojsFbefoeDeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
megngcesFbefoe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
yeeojsFbefoeDeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
megngcesFbefoeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
yeeojsFbefoeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
yeerFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
leerFbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
leerFbefoeDeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe GkekemmeefefoyebOees efJemesmeeefnDees~

he= meb.
41
41
42
42
43
45
45
45
45
46
46
46
46
46
46
46
46
46
47
50
51
51
51
51
51
52
52
52
52
52
53
53
53
53

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 385

met$e

leerFbefoeheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~

eGefjbefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
DemeefCCehebefebefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
mebpeomme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
mebpeoemebpeomme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
Demebpeomecceeefoefheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
meefCCeefceeFefhebefebefoeheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe Deheppeeemme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe Deheppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
lemmesJe heppeeemme GkekemmeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
efCemeseheJeCeoeS lelLe FceeefCe ogJes DeCegeesieejeefCe DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~
DeCeblejesJeefCeOeeS hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeeCeb CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeereJeseCeere-DeblejeFeeCeb efleefCCeJeememenmmeeefCe DeeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb
yengieb, peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb
efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe leermeb meeiejesJecekees[erees efe~
103. hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeeCeb ceesnCeeremme meeJeememenmmeeefCe Deeyeenb ceesetCe
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengDeb, peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb
leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe
meeefjmeeiejesJecekees[ekeesef[ efe~
104. hebef ebeof eeCeb meCCeerCeb mecceeefoerCeb Jee efceeefoerCeb Jee heppeeeeCeceeGDemme hegJJekeese[f efleYeeieceeyeeOeb
ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb,
peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe
lesleermemeeiejesJeceeefCe efe~
105. hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeeCeb CeeceeieesoeCeb yesJeememenmmeeefCe DeeyeeOeb ceesetCe
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb

he= meb.
53
54
54
54
54
54
55
55
55
55
55
56
56
56
56
57
57
57
58
58
58
59

62

65

66

386 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

106.

107.

108.

109.

110.

111.
112.
113.
114.
115.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe Jeermeb
meeiejesJecekees[erees efe~
hebefebefoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeceheppeeeeCeb meeCCeb kecceeCeceeGJe-JeppeeCecebleescegngeceeyeeOeb
ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efJeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb,
peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe
Debleeskees[ekees[erees efe~
hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb eGefjbefoe-leerFbefoe-yeerFbefoeeCeb yeeojsFbefoe-DeheppeeeeCeb
megngcesFbefoeheppeeeheppeeeCeceeGDemme Deblees-cegngeceeyeeOeb ceesetCe peeJe he{cemeceS heosmeiieb
efCeefmeeb leb yengDeb, peb efyeefoe-meceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb
efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe hegJJekees[ekees[erees efe~
hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGefjbefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb yeeoj-SFbefoeheppeeeeCeb meeCCeb
kecceeCeb DeeGDeJeppeeCeb DebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengDeb, peb
efyeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb,
SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe meeiejesJecemenmmemme meeiejesJece-meomme
meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme efleefCCe-meeYeeiee mee-meeYeeiee yesmeeYeeiee heef[hegCCee efe~
hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGefjbefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb yeeoj-SFbefoeheppe-eeeCeceeGDemme
hegJJekeesef[efeYeeieb yesceemeb meesuemejeefobefoeeefCe meeefojseeefCe eeeefjJeemeeefCe meeJeememenmmeeefCe
meeefojseeefCe Deeyeenb ceesetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efyeefoemeceS heosmeiieb
efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb
peeJe GkekemmesCe heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees hegJJekeesef[ efe~
hebefebefoeeCecemeCCeerCeb eGefjbefoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb yeeojs-FbefoeDeheppeeeeCeb megngcesFbefoeheppeeDeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeceeGDeJeppeeCecebleescegngeceeyeeOeb ceesetCe peb he{cemeceS
heosmeiieb efCeefmeeb leb yengieb, peb efyeefoemeceS heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoemeceS
heosmeiieb efCeefmeeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkekemmesCe meeiejesJecemeomme
meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme efleefCCemeeYeeiee, mee-meeYeeiee, yesmeeYeeiee, heefueoesJecemme mebKesppeefoYeeiesCe TCeee heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeee efe~
hejbhejesJeefCeOeeS hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeeeeCeb DeCnb kecceeCeb peb he{cemeceS
heosmeiieb leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee
peeJe Gkekeefmmeee efoer efe~
SeheosmeiegCeneefCeeCeblejb DemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~
CeeCeeheosmeiegCeeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo-Yeeiees~
CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~
SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~

he= meb.

67

68

69

70

72

73
74
74
75
75

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 387

met$e

116. hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeceheppeeeeCeb eGeEjefoe-leerFbefoe-yeerFbefoe-SFbefoe-yeeojmegng cg eheppeeeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb peb he{cemeceS heosmeiieb leoes heefueoesJecemme
DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~
117. Seheosme iegCeneefCeeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~
118. CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo Yeeiees~
119. CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~
120. SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
121. DeeyeeOeekeb[eheJeCeoeS~
122. hebef ebeof eeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb eGeEjefoeeCeb leerFeb of eeCeb yeerFeb of eeCeb SFbeof eyeeoj-megncg e-heppeeDeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeceeGJeJeppeeCe-cegkekeefmmeeeoes efoeroes meceS meceS heefueoesJecemme
DemebKesppeefoYeeiecese-ceesmeefjotCe SeceeyeeOeekeb[eb kejseof ~ Sme kecees peeJe penefCCeee efefo efe~
123. DehheeyengS efe~
124. hebef eb efoeeCeb meCCeerCeb efceeFerCeb heppeeeheppeeeCeb meeCnb kecceeCe-ceeGJe-JeppeeCeb meJJelLeesJee
penefCCeee DeeyeeOee~
125. DeeyeeneeCeeefCe Deeyeenekeb[eeefCe e oes efJe leguueeefCe mebKesppe-iegCeeefCe~
126. Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~
127. CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~
128. SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
129. Seceeyeenekeb[ecemebKesppeiegCeb~
130. penCCeDees efefoyebOees DemebKesppeiegCees~
131. efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
132. GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
133. hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeeeeCeceeGDemmeb meJJelLeesJee penefCCeee Deeyeene~
134. penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
135. DeeyeeOeeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
136. Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~
137. CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
138. SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
139. efefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
140. GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
141. hebefebefoeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeheppeeeCeb eGeEjeffoeeCeb leerFbefoeeCeb yeerFbefoeeCeb SFbefoeyeeojmegngceheppeeeheppeeeeCeceeGDemme meJJelLeesJee penefCCeee Deeyeene~
142. penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
143. DeeyeeneeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
144. Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~

he= meb.
76
76
76
76
76
76
76
78
79
81
81
81
82
82
82
83
83
83
83
84
84
84
84
85
85
85
85
86
86
86
86

388 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

145. efefoyebOeeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~

146. GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
147. hebef ebeof eeCecemeCCeerCeb eGeEjefoeeCeb leerFeb of eeCeb yeerFeb of eeCeb heppee-DeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeb
DeeGJeJeppeeCeceeyeeneeCeeefCe Deeyeenekeb[eeefCe e oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~
148. penefCCeee Deeyeene mebKesppeiegCee~
149. Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~
150. CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
151. SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
152. Seceeyeenekeb[ecemebKesppeiegCeb~
153. efefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
154. penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
155. GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
156. SFbefoeyeeoj-megngce-heppee-DeheppeeeeCeb meeCnb kecceeCeb DeeGJe-JeppeeCe-ceeyeeneeCeeefCe
Deeyeenekeb[eeefCe e oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~
157. penefCCeee Deeyeene DemebKesppeiegCee~
158. Gkekeefmmeee Deeyeene efJemesmeeefnee~
159. CeeCeeheosmeiegCeneefCeeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
160. SeheosmeiegCeneefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
161. Seceeyeenekeb[ecemebKesppeiegCeb~
162. efefoyebOeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
163. penCCeDees efefoyebOees DemebKesppeiegCees~
164. GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~

he= meb.
87
87
87
87
88
88
88
88
88
89
89
89
89
89
90
90
90
90
90
90

efleereeetefuekee
(JesoveekeeueefJeOeeveevegeesieejevleie&lee)
efleereesefOekeej:
165. ef"efoyebOepPeJemeeCeheJeCeoeS lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieejeefCe peerJemecegoenejes heeef[mecegoenejes
efefomecegoenejes efe~
166. peerJemecegoenejs efe pes les CeeCeeJejCeeremme yebOee peerJee les ogeJf ene-meeoyebOee esJe DemeeoyebOee esJe~
167. lelLe pes les meeoyebOee peerJee les efleefJene-eGeCeyebOee efleeCeyebOee efyeeCeyebOee~
168. DemeeoyebOee peerJee efleefJene-efyeeCeyebOee efleeCeyebOee eGeCeyebOee efe~
169. meJJeefJemege meeomme eGeCeyebOee peerJee~
170. efleeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~
171. efyeeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~

94
98
99
100
100
100
100

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 389

met$e

meJJeefJemege Demeeomme efyeeCeyebOee peerJee~

efleeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~
eGeCeyebOee peerJee mebefkeefueoje~
meeomme eGeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeb efefob yebOebefle~
meeomme efleeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme DepenCCeDeCegkekeefmmeeb ef"efob yebOebefle~
meeomme efyeeCeyebOee peerJee meeomme esJe Gkekeefmmeeb efefob yebOebefle~
Demeeomme yeseCeyebOee peerJee melLeeCesCe CeeCeeJejCeeremme penefCCeeb efefob yebOebefle~
Demeeomme efleeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme DepenCCe DeCegkekeefmmeeb efefob yebOebefle~
Demeeomme eGeCeyebOee peerJee Demeeomme esJe Gkekeefmmeeb efefob yebOebefle~
lesefmeb ogefJene mesef[heJeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~
DeCeblejesJeefCeOeeS meeomme eGeCeyebOee efleeCeyebOee peerJee Demeeomme efyeeCeyebOee efleeCeyebOee
peerJee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peerJee LeesJee~
efyeefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~
leefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~
SJeb efJemesmeeefnee efJemesmeeefnee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~
lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~
meeomme efyeeCeyebOee peerJee Demeeomme eGeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS
peerJee LeesJee~
efyeefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~
leefoeeS efoerS peerJee efJemesmeeefnee~
SJeb efJemesmeeefnee efJemesmeeefnee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~
lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeomme Demeeomme Gkekeefmmeee efefo efe~
hejbhejesJeefCeOeeS meeomme eGeCeyebOee efleeCeyebOee peerJee Demeeomme efyeeCeyebOee efleeCeyebOee CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peerJesenf lb ees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefoe~
SJeb ogiegCeJeefoe ogiegCeJeefoe peeJe peJecepPeb~
lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~
SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~
meeomme efyeeCeyebOee peerJee Demeeomme eGeCeyebOee peerJee CeeCee-JejCeereme penefCCeeeS efoerS
peerJesefnblees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefoe~
SJeb ogiegCeJeefoe ogiegCeJeefoe peeJe meeiejesJecemeohegOeeb~
lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~
SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeomme Demeeomme Gkekeefmmeee efefo efe~
SkepeerJeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiie-cetueeefCe~
CeeCeepeerJe-ogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefoYeeiees~
CeeCeepeerJe-ogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~

he= meb.
101
101
101
102
102
103
104
104
105
106
107
108
108
108
109
109
110
110
110
110
111
112
112
112
113
113
113
113
113
114
114

390 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

SiepeerJe-ogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
meeomme Demeeomme e efyeeefCeeefcce efCeecee DeCeeieejheeDeesiieeCeeefCe~
meeieejheeDeesiieeCeeefCe meJJelLe~
meeomme eGeefCee-peJecepPemme nsoes eCeeefCe LeesJeeefCe~
GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~
meeomme efleeefCee-peJecepPemme nsoes eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~
meeomme efyeeefCee-peJecepPemme nsoes SeblemeeieejheeDeesiieeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
efcemmeeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
meeomme esJe efyeeefCeepeJecepPemme GJeefj efcemmeeeefCe mebKesppe-iegCeeefCe~
Demeeomme efyeeefCeepeJecepPemme nsoes SeblemeeeejheeDeesiieeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
efcemmeeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
Demeeomme esJe efyeeefCeepeJecepPemmegJeefj efcemmeeeefCe mebKesppe-iegCeeefCe~
SeblemeeieejheeDeesiieeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
Demeeomme efleeefCeepeJecepPemme nsoes eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~
Demeeomme eGeefCeepeJecepPemme nsoes eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
meeomme penCCeDees efefoyebOees mebKesppeiegCees~
peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~
Demeeomme penCCeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~
peees Gkekemmeeb oenb ieefo mee efoer mebKesppeiegCee~
Debleeskees[ekees[er mebKesppeiegCee~
meeomme efyeeefCeepeJecepPemme GJeefj SeblemeeieejheeDeesiieeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
meeomme GkekemmeDees efefoyebOees efJemesmeeefnDees~
peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~
oenefoer efJemesmeeefnDee~
Demeeomme eGeefCee-peJecepPemme GJeefjceeCeeefCe efJemesmeeefneeefCe~
Demeeomme GkekemmeefefoyebOees efJemesmeeefnDees~
peefefoyebOees efJemesmeeefnDees~
SosCe DeheosCe meJJelLeesJee meeomme eGeCeyebOee peerJee~
efleeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~
efJeeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~
Demeeomme efyeeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~

he= meb.
114
115
116
117
117
118
118
118
119
119
119
120
120
120
120
121
121
121
121
122
122
122
122
123
123
123
123
124
124
124
125
125
125
125

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
237.
238.
239.
240.
241.
242.
243.
244.
245.
246.
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255.
256.
257.
258.
259.
260.
261.
262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 391

met$e

eGeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~

efleeCeyebOee peerJee efJemesmeeefnee~
heeef[mecegoenejs efe lelLe FceeefCe ogyes DeCegDeesieejeefCe heceeCeeCegiecees DehheeyengS efe~
heceeCeeCegiecesCe CeeCeeJejCeeremme DemebKesppee ueesiee efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe~
SJeb meeCnb kecceeCeb~
DehheeyengS efe meJJelLeesJee DeeGDemme efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe~
CeeceeieesoeCeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-JeseCeere-DeblejeFeeCeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe eeeefj efJe leguueeefCe
DemebKesppeiegCeeefCe~
ceesnCeereme efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
efefomecegoenejs efe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieejeefCe heieCeCee DeCegkeer efleJJe-cebooe efe~
heieCeCeeS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
efyeefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
leefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
SJecemebKesppee ueesiee DemebKesppee ueesiee peeJe Gkekemmeefefo efe~
SJeb meeCnb kecceeCeb~
lesefmeb ogefJeOee mesef[heJeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~
DeCeblejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeereme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe LeesJeeefCe~
efyeefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe efJemesmeeefneeefCe~
leefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe efJemesmeeefneeefCe~
SJeb efJemesmeeefneeefCe efJemesmeeefneeefCe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~
SJeb CCeb kecceeCeb~
DeeGDemme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe LeesJeeefCe~
efyeefoceeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
leefoeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
SJecemebKesppeiegCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~
hebjhejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS efefoyebOepPeJemeeCeeCesenf lb ees leoes heefueoesJecemme
DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe oggiegCe-Jeefoe~
SJeb ogiegCeJeefoe ogiegCeJeefoe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~
SJeb efefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~
CeeCeeefefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe DebiegueJeiiecetue-soCeeCeecemebKesppeefoYeeiees~
CeeCeeefefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~
SeefefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppeiegCeb~
SJeb CCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb~

he= meb.
126
126
129
129
130
130
130
130
130
134
134
134
134
136
136
137
138
138
139
139
139
139
140
140
140
141
141
141
141
142
142
142

392 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

269. DeCegkeerS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS peeefCe efefo-yebOepPe-JemeeCe-eCeeefCe leeefCe

efyeefoeeS efoerS yebOepPeJemeeCeeCeeefCe DehegJJeeefCe~
270. SJecehegJJeeefCe DehegJJeeefCe peeJe Gkekeefmmeee efefo efe~
271. SJeb meeCCeb kecceeCeb~
272. efleJJe-cebooeS CeeCeeJejCeeremme penefCCeeeS efoerS penCCeeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeb meJJeceboeCegYeeieb~
273. eflemmes esJe GkekemmeceCebleiegCeb~
274. efyeefoeeS efoerS penCCeeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeceCebleiegCeb~
275. eflemmes esJe GkekemmeceCebleiegCeb~
276. leefoeeS efoerS penCCeeb efefoyebOepPeJemeeCeeCeceCebleiegCeb~
277. eflemmes esJe GkekemmeeceCebleiegCeb~
278. SJeceCebleiegCee peeJe Gkekemmeefefo efe~
279. SJeb meeCCeb kecceeCeb~

he= meb.
146
148
150
151
151
152
152
152
153
153
153

DeLe JesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejced
(efleereJesoveevegeesieejevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegeesieejced)

le=leerees ceneefOekeej:
(Devleie&le-eLeceesefOekeej:)

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

JeseCeeYeeJeefJeneCes efe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~

heoceerceebmee meeefceecehheeyengS~
heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee efkeceCegkekemmee eEke penCCee efkecepenCCee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee penCCee DepenCCee Jee~
SJeb meeCnb kecceeCeb~
meeefceeb ogefJenb penCCeheos Gkekemmeheos~
meeefceesCe Gkekemmeheos CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee kemme ?~
DeCCeojsCe hebefebefoSCe meefCCeefceeFefCee meJJeeefn heppeeerefn heppeeieosCe meeieeJepeesiesCe
peeieejsCe efCeecee GkekemmemebefkeefuesCe yebOeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe~
leb SFbefoemme Jee yeerFbefoemme Jee leerFbefoemme Jee eGefjbefoemme Jee hebefebefoemme Jee meefCCemme Jee
DemeefCCemme Jee yeeojmme Jee megngcemme Jee heppeemme Jee Deheppeemme Jee DeCCeojmme peerJemme
DeCCeoefJeeeS ieoerS JeceeCemme lemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee~
leJJeefoefjeceCegkekemmee~
SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
meeefceesCe Gkekemmeheos JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee kemme ?~
DeCCeojsCe KeJeiesCe megngcemeebhejeFemegefmebpeosCe eefjcemeceeyeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe~
leb KeerCekemeeeJeerojeieogcelLemme Jee mepeeseif ekesJeefuemme Jee lemme JeseCeere JeseCee YeeJeoes Gkekemmee~

160
162
163
164
169
170
171
171
173
173
174
174
174
174

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 393

met$e

leJJeefoefjeceCegkekemmee~
SJeb Ceecee-ieesoeCeb~
meeefceesCe Gkekemmeheos DeeGJeJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee kemme ?
DeCCeojsCe DehheceemebpeosCe meeieejpeeieejlehheeDeesiieefJemegsCe yeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe~
leb mebpeomme Jee DeCegejefJeceeCeJeeefmeeosJemme Jee ~ lemme DeeGJeJeseCee YeeJeoes Gkekemmee~
leJJeefoefjeceCegkekemmee~
meeefceesCe penCCeheos CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?
DeCCeojmme KeJeiemme eefjcemeceeogcelLemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penCCee~
leJJeefoefjeb penCCee~
SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~
meeefceesCe penCCeheos JeseCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?
DeCCeojKeJeiemme eefjcemeceeYeJeefmeefemme DemeeoJesoCeeremme JesoeceeCemme lemme JeseCeereJeseCee
YeeJeoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
meeefceesCe penCCeheos ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?
DeCCeojmme KeJeiemme eefjcemecee-mekemeeFmme lemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
meeefceesCe penCCeheos DeeGDeJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?
DeCCeojsCe ceCegmmesCe hebefebefoeefleefjkeKepeesefCeSCe Jee heefjeeceeCe-ceefpPeceheefjCeecesCe DeheppeeefjefkeKeeGDeb yeuueeb pemme leb meblekecceb DeeflLe lemme DeeGDe-JeseCee YeeJeoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
meeefceesCe penCCeheos CeeceJeseCee YeeJeoes penefCCeee kemme ?
DeCCeojsCe megngceefCeieesopeerJeDeheppeeSCe nomeceghheefeekeccesCe heefjeecee-CeceefpPeceheefjCeecesCe
yeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe lemme CeeceJeseCee YeeJeoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
meeefceesCe penCCeheos ieesoJeseCee YeeJeoes penefCCeee keme ?
DeCCeojsCe yeeojlesG-JeeGpeerJesCe meJJeeefn heppeeerefn heppeeeosCe meeieejpeeieejmeJJeefJemegsCe
nomeceghheefeekecesCe GeeieesocegJJeseuf ueotCe Ceereeieesob yeuueeb pemme leb meblekecceceeflLe ieesoJeseCee
YeeJeoes penCCee~
leJJeefoefjecepenCCee~
DehheeyengS efe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe-penCCeheos Gkekemmeheos penCCegkekemmeheos~
penCCeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee~
DeblejeFeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeeeDees efJe oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~

he= meb.
175
177
178
178
179
180
181
181
181
181
183
183
185
185
185
185
186
186
186
187
187
188
189
189
189
190
190
191
192

394 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

DeeGJeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~

ieesoJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
CeeceJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
JeseCeereJesoCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
GkekemmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesoCee YeeJeoes Gkekeefmmeee~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee efleefCCe efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~
ceesnCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~
Ceecee-ieesoJeseCeeDees YeeJeoes GkekeefmmeeeDees oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~
JesoCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~
penCCegkekemmeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee~
DeblejeFeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeereJeseCeeDees YeeJeoes penefCCeeeDees oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~
DeeGDeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
CeeceJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
ieesoJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
JesoCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
DeeGDeJeseCee YeeJeoes penefCCeee DeCebleiegCee~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoesGkekeefmmeee efleefCCe efJe leguueeees DeCebleiegCeeDees~
ceesnCeereJesoCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~
Ceecee-ieesoJeseCeeDees YeeJeoes Gkekeefmmeee oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~
JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekeefmmeee DeCebleiegCee~
Sees GkekemmeDees eGmeefeheefoees ceneob[Dees keeeJJees YeJeefo~
meJJeefleJJeeCegYeeieb meeoeJesoCeereb~
pemeefieeer Geeieesob e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
osJeieoer DeCebleiegCenerCee~
kecceFemejerjceCebleiegCenerCeb~
leseemejerjceCebleiegCenerCeb~
DeenejmejerjceCebleiegCenerCeb~
JesGefJJeemejerjceCebleiegCenerCeb~
ceCegmeieoer DeCebleiegCenerCee~
DeesjeefueemejerjceCebleiegCenerCeb~
efceeceCebleiegCenerCeb~
kesJeueCeeCeeJejCeereb kesJeueobCeeJejCeereb DemeeoeJesoCeereb Jeerejf eblejeFeb e eeeefj efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
DeCebleeCegyebefOeueesYees DeCebleiegCenerCees~

he= meb.
193
194
194
195
196
196
197
197
198
198
198
198
199
199
199
199
199
199
199
199
199
204
205
205
206
206
206
206
206
208
208
208
210
210

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 395

met$e

ceeee efJemesmenerCee~
keesOees efJemesmenerCees~
ceeCees efJemesmenerCees~
mebpeueCeeS ueesYees DeCebleiegCenerCees~
ceeee efJemesmenerCee~
keesOees efJemesmenerCees~
ceeCees efJemesmenerCees~
heekeKeeCeeJejCeereueesYees DeCebleiegCenerCees~
ceeee efJemesmenerCee~
keesOees efJemesmesnerCees~
ceeCees efJemesmenerCees~
DeheekeKeeCeeJejCeereueesYees DeCebleiegCenerCees~
ceeee efJemesmenerCee~
keesOees efJemesmenerCees~
ceeCees efJemesmenerCees~
DeeefYeefCeyeesefneCeeCeeJejCeereb heefjYeesieeblejeFeb e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
ekeKegobmeCeeJejCeereceCebleiegCenerCeb~
megoCeeCeeJejCeereceekeKegobmeCeeJejCeereb YeesieblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
Deesefn CeeCeeJejCeereb DeesefnobmeCeeJejCeereb ueenblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
ceCeheppeeCeeCeeJejCeereb LeerCeefieer oeCeblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
CeJegbmeeJesoes DeCebleiegCenerCees~
Dejoer DeCebleiegCenerCee~
meesiees DeCebleiegCenerCees~
YeeceCebleiegCenerCeb~
ogiegbe DeCebleiegCenerCee~
efCeeefCee DeCebleiegCenerCee~
heeueeheeuee DeCebleiegCenerCee~
efCee DeCbeleiegCenerCee~
heeuee DeCebleiegCenerCee~
Depemeefkeeer Ceereeieesob e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~
efCejeieF& DeCebleiegCenerCee~
efleefjkeKeieF& DeCebleiegCenerCee~
FeflLeJesoes DeCebleiegCenerCees~
hegefjmeJesoes DeCebleiegCenerCees~

he= meb.
211
211
211
211
212
212
212
212
213
213
213
213
214
214
214
214
215
216
217
217
218
218
218
218
219
219
219
219
219
219
220
220
220
220

396 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

joer DeCebleiegCenerCee~
nmmeceCebleiegCenerCeb~
osJeeGDeceCebleiegCenerCeb~
efCejeeGDeceCebleiegCenerCeb~
ceCegmeeGDeceCebleiegCenerCeb~
efleefjkeKeeGDeceCebleiegCenerCeb~
Sees penCCeDees eGmeefheefoDees ceneob[Dees keeeJJees YeJeefo~
meJJeceboeCegYeeieb ueesYemebpJeueveb~
ceeeemebpJeueveceCebleiegCeb~
ceeCemebpeueveceCebleiegCeb~
keesOemebpeueveceCebleiegCeb~
ceCeheppeeCeeCeeJejCeereb oeCeblejeFeb e oesefJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~
DeesefnCeeCeeJejCeereb DeesefnobmeCeeJejCeereb ueeYeblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~
megoCeeCeeJejCeereb DeekeKegobmeCeeJejCeereb YeesieblejeFeb e efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~
ekeKegobmeCeeJejCeereceCebleiegCeeefCe~
DeeefYeefCeyeesefneCeeCeeJejCeereb heefjYeesieblejeFeb e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~
efJeefjeblejeFeceCebleiegCeb~
hegefjmeJesoes DeCebleiegCees~
nmmeceCebleiegCeb~
joer DeCebleiegCee~
ogiegbe DeCebleiegCee~
YeeceCebleiegCeb~
meesiees DeCebleiegCees~
Dejoer DeCebleiegCee~
FeflLeJesoes DeCebleiegCees~
CeJegbmeeJesoes DeCebleiegCees~
kesJeueCeeCeeJejCeereb kesJeueobmeCeeJejCeereb kesJeueobmeCeeJejCeereb e oesefJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~
heeuee DeCebleiegCee~
efCee DeCebleiegCee~
heekeKeeCeeJejCeereceeCees DeCebleiegCees~
keesOees efJemesmeeefnDees~
ceeee efJemesmeeefnee~
ueesYees efJemesmeeefnDees~
DeheekeKeeCeeJejCeereceeCees DeCebleiegCees~
keesOees efJemesmeeefnDees~

he= meb.
220
220
221
221
221
221
226
226
227
227
227
228
228
228
228
229
229
230
230
230
230
230
230
231
231
231
231
232
232
232
232
232
233
233
233

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 397

met$e

ceeee efJemesmeeefnee~
ueesYees efJemesmeeefnDees~
efCeeefCee DeCbeleiegCee~
heeueeheeuee DeCebleiegCee~
LeerCeefieer DeCebleiegCee~
DeCebleeCegyebefOeceeCees DeCebleiegCees~
keesOees efJemesmeeefnDees~
ceeee efJemesmeeefnee~
ueesYees efJemesmeeefnDees~
efceeceCebleiegCeb~
DeesjeefueemejerjceCebleiegCeb~
JesGefJJeemejerjceCebleiegCeb~
efleefjkeKeeGDeceCebleiegCeb~
ceCegmeeGDeceCebleiegCeb~
lespeFemejerjceCebleiegCeb~
kecceFemejerjceCebleiegCeb~
efleefjkeKeieoer DeCebleiegCee~
efCejeieoer DeCebleiegCee~
ceCegmeieoer DeCebleiegCee~
osJeieoer DeCebleiegCee~
CeereeieesoceCebleiegCeb~
Depemeefkeeer DeCebleiegCee~
DemeeoeJesoCeereceCebleiegCeb~
pemeefkeeer Geeieesob e oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~
meeleeJesoCeereceCebleiegCeb~
efCejeeGDeceCebleiegCeb~
osJeeGDeceCebleiegCeb~
DeenejmejerjceCebleiegCeb~

he= meb.
233
233
233
233
233
234
234
234
234
234
235
236
236
236
236
236
237
237
237
237
237
238
238
238
238
238
239
239

DeLe eLeceeetefuekee
JesoveeYeeJeefJeOeeveme
elegLeex ceneefOekeej:
Devleie&le-eLeceesefOekeej:
175. meJJelLeesJees obmeCeceesnGJemeeceemme iegCemesef[iegCees~
176. mebpeoemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~

252
252

398 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
177.
178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

DeOeeheJeemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~

DeCebleevegyebOeer efJemebpeesSblemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
obmeCeceesnKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
kemeeeGJemeeceiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
GJemeblekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
kemeeeKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
KeerCekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
DeOeeheJeekesJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
peesieefCejesOekesJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~
meJJelLeesJees peesieefCejesOekesJeefuemebpeomme iegCemesef[keeuees~
DeOeeheJeekesJeefuemebpeomme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
KeerCekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
kemeeeKeJeiemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
GJemeblekemeeeJeerejeeogcelLemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
kemeeeGJemeeceemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
obmeCeceesnkeKeJeemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
DeCebleeCegyebefOeefJemebpeesSblemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
DeOeeheJeemebpeomme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
mebpeoemebpeomme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~
obmeCeceesnGJemeeceemme iegCemesef[keeuees mebKesppeiegCees~

he= meb.
253
254
255
255
256
257
257
257
257
258
258
259
259
259
259
260
260
260
260
260

DeLe efleereeetefuekee
(JesoveeYeeJeefJeOeeveme)
efleereesefOekeej:
197. Sees DeCgeYeeieyebOepPeJemeeCeeCeheJeCeoeS lelLe FceeefCe yeejme DeCegeesieejeefCe~
198. DeefJeYeeieheef[soheJeCee eCeeJeCee DeblejheJeCee keb[eheJeCee DeespepegcceheJeCee eCeheJeCee
nseeCeheJeCee meceeheJeCee JeefheJeCee peJecepPeheJeCee heppeJemeeCeheJeCee DehheeyengS efe~
199. DeefJeYeeieheef[soheJeCeoeS Skekeskekeefcn eCeefcn kesJeef[ee DeefJeYeeieheef[soe ? DeCeblee
DeefJeYeeieheef[soe meJJepeerJesefn DeCebleiegCee, SJeefoee DeefJeYeeieheef[soe~
200. "eCeheJeCeoeS kesJeef[eeefCe eCeeefCe ? DemebKesppeueesieeCeeefCe SJeef[eeefCe eCeeefCe~
201. DeblejheJeCeoeS Skekeskekemme eCemme kesJeef[eceblejb ? meJJepeerJesefn DeCebleiegCeb, SJeef[eceblejb~
202. keC[eheJeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieheefjJeefkeb[eb DemebKesppeYeeieheefjJeefkeb[eb mebKesppeYeeieheefjJeefkeb[eb
mebKesppeiegCeheefjJeefkeb[eb DemebKesppeiegCeheefjJeefkeb[eb DeCebleiegCeheefjJeefkeb[eb~
203. DeespepegcceheJeJeoeS DeefJeYeeieheef[soeefCe keopegcceeefCe, eCeeefCe keopegcceeefCe, keb[eeefCe keopegcceeefCe~

262
263
266
272
273
276
279

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 399

met$e

204. eCeheJeCeoeS DeCebleYeeieheefjJeer keeS heefjJeerS Jeefoe ? meJJepeerJesefn DeCebleYeeieheefjJeer~

SJeef[ee heefjJeer~
205. DemebKesppeYeeieheefjJeer keeS heefjJeerS~
206. DemebKesppeueesieYeeieheefjJeerS SJeef[ee heefjJeer~
207. mebKesppeYeeieJeer keeS heefjJeerS ?~
208. penCCeemme DemebKesppeemme JetCeemme mebKesppeYeeieheefjJeer, SJeef[ee heefjJeer~
209. mebKesppeiegCeheefjJeer keeS heefjJeerS?~
210. penCCeemme DemebKesppeemme JetCeemme mebKesppeiegCeJeer, SJeef[ee heefjJeer~
211. DemebKesppeiegCeheefjJeer keeS heefjJeerS ?~
212. DemebKesppeueesieiegCeheefjJeer, SJeef[ee heefjJeer~
213. DeCebleiegCeheefjJeer keeS heefjJeerS ?~
214. meJJepeerJesefn DeCebleiegCeheefjJeer, SJeef[ee heefjJeer~
215. nseeCeheJeCeoeS DeCebleYeeieJeefyYeefneb keb[eb iebletCe DemebKesppeYeeieJeefyYeefneb eCeb~
216. DemebKesppeYeeieyYeefneb keb[eb iebletCe mebKesppeYeeieyYeefneb eCeb~
217. mebKesppeYeeieyYeefneb keb[eb iebletCe mebKesppeiegCeyYeefneb eCeb~
218. mebKesppeiegCeyYeefneb keb[eb iebletCe DemebKesppeiegCeyYeefneb eCeb~
219. DemebKesppeiegCeyYeefneb keb[eb iebletCe DeCebleiegCeyYeefneb eCeb~
220. DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe mebKesppeYeeieyYeefneeCeb~
221. DemebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe mebKesppeiegCeyYeefneeCeb~
222. mebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe DemebKesppeiegCeyYeefneeCeb~
223. mebKesppeiegCeyYeefneeCeb keb[eJeiieb keb[eb e iebletCe DeCebleiegCeyYeefneb eCeb~
224. mebKesppeiegCemme nsoes DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[eIeCees yeskeb[eJeiiee keb[eb e~
225. DemebKesppeiegCemme nsoes DemebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eIeCees Jeskeb[eJeiiee keb[eb e~
226. DeCebleiegCemme nsoes mebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eIeCees Jeskeb[eJeiiee keb[eb e~
227. DemebKesppeiegCemme nsoes DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieeJeiiees efleefCCe-keb[eIeCee efleefCCekeb[eJeiiee
keb[eb e~
228. DeCebleiegCemme nsoes DemebKesppeYeeieyYeefneeCeb keb[eJeiieeJeiiees efleefCCekeb[e-IeCee efleefCCekeb[eJeiiee
keb[eb e~
229. DeCebleiegCemme nsoes DeCebleYeeieyYeefneeCeb keb[ees hebenoes eeeefjkeb[e-JeiieeJeiiee keb[eIeCee
eeeefjkeb[eJeiiee keb[eb e~
230. meceeheJeCeoeS eogmeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
231. hebemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
232. SJeb meceFeeefCe meemeceFeeefCe DemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
233. hegCejefJe meemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~

he= meb.
279
281
281
282
282
284
284
285
285
285
285
288
289
290
290
290
291
292
292
292
293
294
294
295
295
296
297
298
298
298

400 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
234.
235.
236.
237.
238.
239.
240.
241.
242.
243.
244.
245.
246.
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255.
256.
257.
258.
259.
260.
261.
262.
263.
264.
265.
266.
267.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

SJeb meceFeeefCe hebemeceFeeefCe eogmeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCe-eCeeefCe DemebKesppee ueesiee~

Gheefj eflemeceFeeefCe efyemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~
SlLe DehheyengDeb~
meJJelLeesJeeefCe DemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe~
oesmeg efJe heemesmeg meemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
SJeb meceFeeefCe hebecemeceFeeefCe eogmeceFeeefCe~
GJeefj eflemeceFeeefCe~
efyemeceFeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
megngcelesGkekeeFee heJesmeCesCe DemebKesppee ueesiee~
DeieefCekeeFee DemebKesppeiegCee~
keeeefoer DemebKesppeiegCee~
DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
JeefheJeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieJeef-neCeer DemebKesppeYeeieJeef-neCeer mebKesppeYeeieJeef-neCeer
mebKesppeiegCeJeef-neCeer DemebKesppeiegCeJeef-neCeer DeCebleiegCeJeef-neCeer~
hebeJeef-hebeneCeerDees kesJeefejb keeueeoes neWefle ?~
penCCesCe SiemeceDees~
GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~
DeCebleiegCeJeef-neCeerees kesJeefejb keeueeoes neWefle ?~
penCCesCe SiemeceDees~
GkekemmesCe Debleescegngeb~
peJecepPeheJeCeoeS DeCebleiegCeJeer DeCebleiegCeneCeer e peJecepPeb~
heppeJemeeCeheJeCeoeS DeCebleiegCemme GJeefj DeCebleiegCeb YeefJemmeefo efe heppeJe-meeCeb~
DehheeyengS efe lelLe FceeefCe ogyes DeCegeesieejeefCe DeCeblejesJeefCeOeehejbhejesJeefCeOee~
lelLe DeCeblejesJeefCeOeeS meJJelLeesJeeefCe DeCebleiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe~
DemebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
mebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
mebKesppeYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
DemebKesppeYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
DeCebleYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
hejbhejesheefCeOeeS meJJelLeesJeeefCe DeCebleYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe~
DemebKesppeYeeieyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
mebKesppeYeeieyYeefne eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
mebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~
DemebKesppeiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~
DeCebleiegCeyYeefneeefCe eCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~

he= meb.
299
300
300
301
301
302
302
302
304
304
304
305
306
306
307
307
308
308
308
310
311
312
313
313
313
313
314
314
314
314
315
315
315
315

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11
met$e meb.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 401

met$e

he= meb.

DeLe le=leereeetefuekee
(JesoveeYeeJeefJeOeeveme)
le=leereesefOekeej:

268. peerJemecegoenjs efe lelLe FceeefCe De DeCegeesieejeefCe-SeeCepeerJe-heceeCeeCegiecees efCejblejeCepeerJeheceeCeeCegiecees meeblejeCepeerJeheceeCeeCegiecees CeeCeepeerJekeeueheceeCeeCegiecees JeefheJeCee peJecepPeheJeCee heesmeCe-heJeCee DehheeyengS efe~
269. SeeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe Skekeskekeefcn eCeefcn peerJee peefo neWefle Skekees Jee oes Jee efleefCCe Jee
peeJe GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~
270. efCejblejeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn DeefJejefnoeCeeefCe Skekees Jee oes Jee efleefCCe Jee GkekemmesCe
DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~
271. meeblejeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn efJejefnoeefCe eCeeefCe Skekees Jee oes Jee efleefCCe Jee GkekemmesCe
DemebKesppee ueesiee~
272. CeeCeepeerJekeeueheceeCeeCegiecesCe Skekeskekeefcn eCeefcn CeeCeepeerJee kesJeefejb keeueeoes neWefle~
273. penCCesCe SiemeceDees~
274. GkekemmesCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~
275. JeefheJeCeoeS lelLe FceeefCe ogyes DeCegeesieejeefCe-DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~
276. DeCeblejesJeefCeOeeS penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes LeesJee peerJee~
277. efJeefoS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee efJemesmeeefnee~
278. leefoS DegCeYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee efJemesmeeefnee~
279. SJeb efJemesmeeefnee efJemesmeeefnee peeJe peJecepPeb~
280. lesCe hejb efJemesmenerCee~
281. SJeb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe Gkekemme DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes efe~
282. hejbhejesJeefCeOeeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCepeerJesefnblees leees DemebKesppeueesieb iebletCe ogiegCeJeefoe~
283. SJeb ogiegCeJeefoe peeJe peJecepPeb~
284. lesCe hejcemebKesppeueesieb iebletCe ogiegCenerCee~
285. SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkekeefmmeeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes efe~
286. SiepeerJe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppee ueesiee~
287. CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe DeeJeefueeeS DemebKesppeefoYeeiees~
288. CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejeefCe LeesJeeefCe~
289. SepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeef-neefCeeCeblejcemebKesppe-iegCeb~
290. peJecepPeheJeCeoeS eCeeCecemebKesppeefoYeeies peJecepPeb~
291. peJecepPemme nsoes eCeeefCe LeesJeeefCe~
292. GJeefjcemebKesppeiegCeeefCe~
293. heesmeCeheJeCeoeS leeros keeues SepeerJemme GkekemmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes heesmeCekeeuees LeesJees~

319
321
322
324
325
325
325
326
327
328
330
330
331
332
332
333
333
333
334
334
334
335
335
337
337
337

402 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.
313.
314.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes heesmeCekeeuees DemebKesppe-iegCees~

keb[emme heesmeCekeeuees leefeees esJe~
peJecepPeheesmeCekeeuees DemebKesppeiegCees~
keb[emme GJeefj heesmeCekeeuees DemebKesppeiegCees~~
peJecepPemme GJeefjb keb[emme nsoes heesmeCekeeuees DemebKesppe-iegCees~
keb[emme GJeefj peJecepPemme nsoes heesmeCekeeuees leefeee esJe~
peJecepPemme GJeefj heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~
keb[emme nsoes heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~
keb[emme GJeefjb heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~
meJJesmeg eCesmeg heesmeCekeeuees efJemesmeeefnDees~
DehheyengS efe GkekemmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee LeesJee~
penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeeCes peerJee DemebKesppeiegCee~
keb[emme peerJee leefeee esJe~
peJecepPemme peerJee DemebKesppeiegCee~
keb[emme GJeefjb peerJee DemebKesppeiegCee~
peJecepPemme GJeefj keb[emme nseoes peerJee DemebKesppeiegCee~
keb[emme GJeefjb peJecepPemme nsefceoes peerJee leefeee esJe~
peJecepPemme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnee~
keb[emme nsoes peerJee efJemesmeeefnee~
keb[emme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnee~
meJJesmeg eCesmeg peerJee efJemesmeeefnee~

SkeeoMes evLes met$emebKee:-593

i:i: i:i

he= meb.
339
339
340
340
340
341
341
341
342
342
344
344
344
344
344
345
345
345
345
345
345

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 11

Yepeve / 403

Yepeve

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer

lepe&meesveeefiejer ceW meesvee......

Meebefle-kegbLeg-DejveeLe keer eeflecee heejer nQ~

Gvekes hebekeueeCe keer ceefncee veejer nw~~
leerve ueeske keer jevee megvoj yeve ieF&,
%eeveceleer ceeleepeer keer YeeJevee jner~~
Meebefle-kegbLeg-DejveeLe keer eeflecee heejer nQ~
Gvekes hebekeueeCe keer ceefncee veejer nw~~ske.~~
nefmleveehegj leerLe& keer Oejleer ngF& heeJeve~
pees leerve leerLekej eYet kes pevce mes nw Oeve~~
$ee yeej hevn ceeme leke yejmes peneB jleve~
Gme leerLe& De leerLekejeW kees nce kejW Jebove~~
efpevekeer ceefncee leerve ueeske ceW veejer nw,
Gvekes hebekeueeCe keer ceefncee veejer nw~~1~~
leerveeW eYet nQ leerve heoJeer mes meefnle kens~
leerLexMe SJeb eeJeleea keeceosJe jns~~
n KeC[ keer leye jepeOeeveer nefmleveehegj Leer~
efhej eej-eej keueeCekeeW mes Yeer heefJe$e ngF&~~
megjvej Jebefole efpevekeer ceeB Deefle heejer nQ,
Gvekes hebekeueeCe keer ceefncee veejer nw~~2~~

eeflecee efJeMeeue yeveeR eLece ner yeej eYeg $ee keer~

eer MeebefleveeLe Je kegbLeg Dej leerveeW efpevesej keer~~
Fke meeLe nes ieee cemlekeeefYe<eske leerveeW kee~
Deye hetCe& nes ieee mJehve ceelee %eeveceefle peer kee~~
ener evoveeceleer KegMeer Deye Yeejer nw,
Gvekes hebekeueeCe keer ceefncee veejer nw~~3~~

404 / mejmJeleer mlees$e

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mejmJeleer mlees$e

(eefleeefleueke ebLe mes)

yeejn Debiebefieppee obmeCeefleueee eefjeJelLenje~

eesmehegJJeenjCee "eJes oJJeee megeosJeer~~1~~
DeeeejefMejmeb met$e-ke=leJeke$eeb megkebef"keeced~
mLeevessve meceJeeeebie-JeeKeee%eefhleoesue&leeced~~2~~
JeeiosJeleeb %eele=keLees-heemekeeOeevemleveerced~
Debleke=MemeVeeefYecevegejoMeebiele:~~3~~
megefvelebyeeb megpeIeveeb eMveJeekejCeegleeled~
efJeheekemet$eiJeeo-ejCeeb ejCeebyejeced~~4~~
mecekelJeefleuekeeb hetJe&-elego&MeefJeYet<eCeeced~
leeJelekeerCe&keesoerCe&-eehe$eebkegjefeeced~~5~~
DeehleeJeenewIe-JeYeeJeeefOeosJeleeced~
hejyeeheLeehleeb meeogefeb Yegefecegefeoeced~~6~~
efvecet&ueceesnefleefcej#eheCewkeo#eb,
ve#esCe meJe&peieogppJeuevewkeleeveced~
mees<esmJe efevceecenes efpeveJeeefCe! vetveb,
eeeercelees peeefme osefJe! leouhemetefleced~~7~~
DeeYeJeeoefhe ogjemeocesJe,
eeemeb megKecevevleceefebleced~
peeelese megueYeb Keueg hebgmeeb,
lJelemeeole Fnebye! vecemles~~8~~
esleecelkeejkeje peveeveeb,
cenesoeeeeYegoee: mecemlee:~
nmles ke=lee: Memlepevew: emeeoeled,
leJewJe ueeskeebye! veceesmleg legYeced~~9~~
mekeueegJeefleme=sjbye! etCeeceefCemlJeb,
lJeceefme iegCemeghegsOece&me=se cetueced~
lJeceefme e efpeveJeeefCe! mJescegkelebiecegKee,
leefon leJe heoeypeb YetefjYekelee veceece:~~10~~