Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

271

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

mJeefCe&ce heeeme Je<e&

-uesKeke-

heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe

lesjnerhe jevee efpeveefyecye hebekeueeCeke SJeb
Hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#ee mJeCe&
peebleer Je<e& (Deewue 2006-Deewue 2007) kes meceeheve DeJemej hej ekeeefMele

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeve :-

Oece&efoJeekej heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe

-: mecheeoke :-

-ekeeMeke-

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
heesve veb.- (01233) 280184, 280236

eLece mebmkejCe
1100 eefleeeB

JewMeeKe Meg. SkeeoMeer mes hetefCe&cee

Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2533
27 Deewue mes 2 ceF& 2007

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
cetue
60/-.

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

(4)

mecheeokeere

ceneve keefJeeeW/uesKekeeW keer e=BKeuee ceW pewve peiele ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kee veece Jele&ceeve ceW meJeexheefj nw, efpevneWves Deheveer uesKeveer mes 1-2 veneR Deefheleg 250 ebLeeW
keer jevee kejkes Ske keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled Fve {eF& npeej Je<eeX ceW eeefhe meeefnle lees efueKee ieee
hejvleg efkevneR ceefnuee kes eje meeefnle uesKeve keer yeele megveves-he{ves ceW veneR DeeF& Leer,
Fmekeer MegDeele kejkes hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves Ske eMemle hejcheje kee met$eheele
efkeee nw~
Fme hegmleke ceW het pe %eeveceleer ceeleepeer eje eejbY e mes ueskej Deye leke efueKes
iees mechetCe& ekeeef Mele meeefn le kee JeCe&ve lees nw ner, eneB leke ef ke pees ebLe hetp e
ceeleepeer keer uesK eveer mes efueKes pee eg kes nQ hejvleg DeYeer Deekeeef Mele nQ, Gvekee Yeer
GuuesK e efkeee ieee nw~
ceQves eejbYe mes ner hetpe ceeleepeer kes Devoj Ske efJeMes<elee osKeer nw efke Jes ve lees mJeeb
keYeer Keeueer yew"leer nQ Deewj ve ner efkemeer efMe<e kees Keeueer yew"ves osleer nQ~ Gvekee ncesMee
ener kenvee jnlee nw efke Fleveer ogue&Yelee mes eehle ceveg<e heee&e kes Ske-Ske #eCe kee
meogheeesie kejvee eeefnS~
hetpe ceeleepeer kee peerJeve JeemleJe ceW meYeer kes efueS esjCeemheo nw~ Fleves oerIe&keeefukee
oeref#ele peerJeve ceW GvneWves yengle DevegYeJe %eeve eehle efkeee nw efpemekee megheefjCeece en nw
efke Gvekes eje kener ieF& eleske yeele kees efMejesOeee& kejves ceW ueesie Dehevee DenesYeeie
mecePeles nQ~
Fme ekeej Deveskeeveske iegCeeW mes meceefvJele hetpe ceeleepeer kes mJemLe SJeb oerIe&peerJeve
nsleg JeerjeYet mes yeejcyeej eeLe&vee nw leLee hetpe heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer
cenejepe eje heefjecehetJe&ke efueKeer ieF& en hegmleke Deehe meYeer kes efueS Gheeesieer efme nes,
ener cebieue keecevee nw~

-kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve

yeermeJeeR meoer kee nce meYeer hej ceneve Ghekeej nw efke efpemeves nceW eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe pewmes Deeeee& eoeve efkeS~ Deepe Jele&ceeve ceW nceW
efpeleves Yeer meeOeg-meeefOJeeeW kes oMe&ve nes jns nQ, en meye GvneR Deeeee&eer keer ner ke=hee kee
eefleheue nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Yeer GvneR Deeeee&eer kes eLece
heefMe<e Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes Deeefe&kee oer#ee ueskej pewveOece& keer
efoiedefoievleJeeheer eYeeJevee kejves ceW meblele lelhej nQ~
meved 1934 ceW pevce ueskej meved 1952 ceW cee$e 18 Je<e& keer DeuheJee ceW ie=nleeiekej
hetpe ceeleepeer ves meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes eer ceneJeerj peer
DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee oer#ee OeejCe keer, Fvekeer Jeerjlee osKekej Deeeee&eer ves FvnW
#egefuuekee Jeerjceleer veece eoeve efkeee hegve: meved 1956 ceW ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW
Deeefe&kee oer#ee enCe kejkes Deheves %eeve kes DeeOeej hej %eeveceleer veece eehle efkeee~
meved 1953 mes ueskej Deye leke hetpe ceeleepeer eje efkeS ieS elegceg&Keer keee&keueeheeW kee
Fme hegmleke ceW heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves JeCe&ve efkeee nw~ Deheves
DevegYeJeeW kes DeeOeej hej Yeer #eguueke peer ves FmeceW keF& IeveeDeeW kee mepeerJelee mes
emlegleerkejCe efkeee nw~
JeemleJe ceW en mee nw efke %eeveceleer ceeleepeer ves yeermeJeeR Meleeyoer ceW pevce ueskej keF&
meefoeeW leke kes efueS Deheves veece kees DecejlJe eoeve kej efoee nw~ Gvekes eje efueKes ieS
{eF& meew ebLe, Gvekeer heeJeve esjCee mes efveefce&le Deveske leerLe&, Gvekes DeeMeerJee&o mes Deveske
veiejeW-MenjeW ceW efveefce&le DeodYegle jeveeSB, es meYeer oerIe&keeue leke Gvekeer keerefle&OJepee kees
henjeleer jnWieer~
#egefuuekee oer#ee kes 3 SJeb Deeefe&kee oer#ee kes 51 mJeefCe&ce eelegcee&meeW kee GuuesKe
kejves kes heeeled Fmeer hegmleke ceW hetpe ceeleepeer eje efueefKele mecemle meeefnle kee Yeer
JeCe&ve efkeee nw~ meeefnle kes yeejs ceW efkemeer ves "erke ner kene nwDebOekeej nw JeneB, peneB Deeefole veneR nw~
efveye&ue nw Jen osMe, peneB meeefnle veneR nw~~
meeefnle meceepe kee ohe&Ce ceevee peelee nw efpemekes eje Jeefe kees Oece&, osMe Deewj
meceepe keer JeemleefJeke efmLeefleeeW kee meceereerve %eeve eehle neslee nw~ efJeefYeVe ekeej kes
meeefnle kees efueKeves keer, he{ves keer hejcheje eeeervekeeue mes eueer Dee jner nw~ DeveskeeW

COURTESY - JAIN BOOK DEPOT

C/o Shri Nabhi Kumar Manav Kumar Jain
C-4, Opp. PVR Plaza, Cannaught Place, New Delhi-1
Ph.-011-23416101-02-03/Website : www.jainbookdepot.com

(5)

kewmes yeerles heeeme Je<e&?

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
efpevekes peerJeve kee eleske #eCe veJeerve esjCee eoeve kejlee nw, efpevekee eleske
ejCe veJeerve leerLe& kes efvecee&Ce nsleg ner Deeies ye{lee nw, efpevekee eleske efevleve osMe kes
GppJeue YeefJe<e kee eesleke neslee nw leLee efpevekes cegKe mes efvekeues eleske Meyo ceW
efpeveJeeCeer kee jnme efhee jnlee nw Ssmeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
mecemle keee&keueeheeW kees De#ejMe: efueKeves ceW lees keF& ceess-ceess ebLe leweej nes peeeWies
hejvleg iegYeefe keer Glke YeeJevee kees oe ceW OeejCe kejkes Gvekes iegCeeW kee efkeefeled
GuuesKe kejves keer Fe lees nesleer ner nw~
hetpe ceeleepeer ves meved 1952 ceW ie=nleeie kejves mes ueskej Deye leke Deheves Fme
oerIe&keeefueke lehemJeer peerJeve ceW Ssmes-Ssmes keef"velece keee& efkeS nQ efpevekes yeejs ceW lees
meesevee Yeer Meeeo nj efkemeer kes JeMe keer yeele veneR nw~ GvneWves nj #es$e ceW Deheves
keee&keewMeue kes eje keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw eens Jen meeefnefleke #es$e nes ee
efvecee&Ceelceke #es$e nes, eYeeJeveelceke #es$e nes DeLeJee me=peveelceke #es$e nes, nj keee& kees
mejuelee SJeb menpelee kes meeLe kejvee ceevees Gvekee pevceefme DeefOekeej ner nw~
emlegle hegmleke ceW hetpe ceeleepeer kes hejceefMe<e #eguueke ceesleermeeiej peer ves keeheer
heefjece kejkes hetpe ceeleepeer eje efkeS ieS mecemle eelegcee&meeW kee JeCe&ve efkeee nw~
meJe&eLece #egefuuekee DeJemLee kes leerve eelegcee&me (meved 1953 mes 1955) hegve: meved 1956 mes
meved 2006 leke Gvekes 51 mJeefCe&ce SJeb Ssefleneefmeke eelegcee&meeW kees megvoj Mewueer ceW
uesKeveerye efkeee nw~
efheues 35-36 Je<eeX mes hetpe ceeleepeer kes efveke jnkej ceQves Yeer Deer lejn mes
DevegYeJe efkeee nw efke hetpe ceeleepeer kees Deeiece kes efJe Ske Meyo Yeer yeesuevee ee megvevee
mJeerkeej veneR nw~ kewmeer Yeer Meejerefjke DemJemLelee ceW Deheveer efeeeDeeW kes eefle hetCe&
meeJeOeeve jnvee Gvekes Demeerefcele Deelceyeue kee heefjeeeke nw~
Ssmeer hetpe ceeleepeer kes mJeefCe&ce eelegcee&meeW kee GuuesKe kejves Jeeueer Fme hegmleke kes
ceeOece mes Deehe Yeer esjCee eehle kejW leLee hegmleke kes uesKeke #eguueke ceesleermeeiej
cenejepe Fmeer ekeej meeefnle uesKeve kes eje Deheves Gheeesie kees efmLejlee eoeve kejles
jnW, ener Gvekes mJemLe SJeb oerIe&peerJeve nsleg cebieue keecevee nw~

emleeJevee
-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
peye kees F& mebmLee Deheves keee& keeue kes heeeme Je<e& het Ce& kej ues leer nw leye Gmekee mJeCe&peebleer ceneslmeJe Ketye OetceOeece mes ceveeee peelee nw leLee Gme mebmLee kees yengle meefee
mebmLee kes he ceW peevee peelee nw, keesF& Jeefe peye Deheves peerJeve kes heeeme Je<e& hetCe& kej
ueslee nw lees ueesie Gmekeer mJeCe&peebleer ceveekej Gmekes megKeo YeefJe<e kes efueS cebieue
keeceveeSB kejles nQ leLee peye keesF& ocheefe Deheves JewJeeefnke peerJeve kes heeeme Je<e& hetCe& kej
uesles nQ lees Iej-heefjJeej kes ueesie, efjMlesoej Deeefo meYeer ueesie Gvekes efJeJeen keer ieesu[ve
pegyeueer ceveekej GvnW Ketye Ghenej YeW kejles nQ leLee DeveskeeW MegYekeeceveeDeeW kes eje
Gvekes Mes<e megKeer peerJeve keer keecevee kejles nQ Deeefo.....es meye lees meebmeeefjke KegefMeeeW
keer yeelesb nQ~
ef Jeiele Je<e& hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves peye Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes
heeeme Je<e& het Ce& efkeS, leye mechet Ce& osMe kes YeeeW ves Gvekeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer
ceveekej Deheveer DeodYegle Yeefe kee eoMe&ve efkeee pees efke Gvekee hejce kele& Je Yeer Lee~
ef oiecyej pewve meceepe ceW en eLece DeJemej Lee efke peye efkemeer meeOeg keer Deeefe&kee oer#ee kes
50 Je<e& hetCe& ng S neW~
het pe ceeleepeer ves meved 1956 ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes ceeOees jepehegje
(jepe.) ceW JewMeeKe Jeoer otpe kees Deeefe& kee oer#ee ueskej Deye leke kes Fve Je<eeX ceW Deheves %eeve
Deewj eeefj$e kes yeue hej pees Ssefleneefmeke keee& efkeS nQ, Jes egie-egieeW leke Gvekeer keerefle& kees
efiegefCele kejles jnWies~
hetpe ceeleepeer kes peerJeve keer meJee&efOeke efJeMes<elee en nw efke FvneWves leerLe& efvecee&Ce,
evLe uesKeve, efMe<e meben Deeefo efpeleves Yeer keee& efkeS, Jes meye Deeiece keer Dee%ee kees
efMejesOeee& kejles ngS ner efkeS~ FvneWves keYeer Yeer ueeske eYeeJevee ceW ve he[kej meoe-meJe&oe
Deelce eYeeJevee kees ner cegKelee eoeve keer~ Jes ncesMee Deeeee&eer kegvokegvo mJeeceer keer Fve
hebefeeeW kee mcejCe efkeee kejleer nQDeeoefnob keeoJJeb , peF mekekeF hejefnob e keeoJJeb~
Deeoefnohejefnoeoes, Deeoefn ob meg d"g keeoJJeb~~
DeLee&led eleske ceeveJe kees meJe&eLece Deheveer Deelcee kee efnle kejvee eeefnS, eefo
Mekee nes lees hej kee efnle Yeer kejvee eeefnS~ Deelceefnle Deewj hejefnle oesveeW ceW Deheveer
Deelcee kee efnle Deer lejn kejvee eeefnS~

(7)

(8)

emlegle heg mleke ieef Ceveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e& ceW het pe heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves Fve mJeefCe&ce Je<eeX ceW hetpe ceeleepeer eje efkeS ieS
DeveesKes keee&keueeheeW kee megvoj JeCe&ve efkeee nw~ Fme hegmleke ceW efJeMes<ekej eelegcee&me kes
Devleie&le mecheVe ieefleefJeef OeeeW kee JeCe&ve nw~ meJe&eLece #egefuuekee DeJemLee kes leerve eelegcee&meeW
kee GuuesKe nw hegve: Deeefe&kee oer#ee kes meved 1956 mes ueskej 2006 leke kee JeCe&ve efkeee
ieee nw~ meved 1953 mes ueskej Deye leke hetpe ceeleepeer ves pees keee& efkeS nQ eeefhe Gvekee
De#ejMe: JeCe&ve kejvee efkemeer kes JeMe keer yeele veneR nw efhej Yeer #eguueke peer ves Fve Je<eeX
keer keg mce=efleeeW kee Fme hegmleke ceW mepeerJelee mes JeCe&ve kejkes Ske ceneve keee& efkeee
nw~ Jew mes mecee-mecee hej ekeeefMele mecei%eeve heef$ekee leLee Deve uesKeeW Deeefo kes ceeOece
mes eefleJe<e& eelegcee&me mes mebyebefOele peevekeejer lees meYeer kees eehle nesleer jnleer nw efke
%eeveceleer ceeleepeer kee efkeme meved kee eelegcee&me keneB ngDee? Deewj eelegcee&me kes Devleie&le
hetpe ceeleepeer ves keee veee keee& efkeee? hejvleg Ske ner hegmleke ceW meYeer eelegceemeeW kee
GuuesKe nesves mes efkemeer kees Yeer hetpe ceeleepeer eje efkeS ieS mecemle eelegcee&meeW keer
peevekeejer eehle kejves ceW menpelee nesves kes meeLe ner meeLe Ske ner mLeeve hej Gvekes peerJeve
keer DeefOekeebMe GheueefyOeeeW kees peeveves kee DeJemej eehle nesiee~ Fve heeeme Je<eeX kes
efJeJejCe kes heeeled hetpe #eguueke peer ves %eeveceleer ceeleepeer keer meeefnle meeOevee kes ef Je<ee
ceW Yeer ekeeMe [euee nw~
JeemleJe ceW en mee nw efke Fme DeveeefoefveOeve mebmeej ceW Devevleevevle eeCeer pevce
OeejCe kejles nQ leLee Deeeg kes Deble ceW ce=leg kees eehle kejkes hejueeske nsleg ieceve kej peeles
nQ~ cenJehetCe& yeele en nw efke efpeleves Yeer eeCeer Fme mebmeej ceW jnles nQ, meYeer kes peerJeve
peerves keer Mewueer Ske-otmejs mes eee: efYeVe nesleer nw, meYeer kes Meewke Deeefo Deueie-Deueie nesles
nQ~ pewmes-efkemeer keer mebieerle ceW efe nesleer nw, efkemeer keer ve=lekeuee ceW, keesF& Keeves-heerves
kes Meewkeerve nesles nQ, keesF& Kesueves kes, efkemeer kees Ietcevee-efhejvee Dee ueielee nw, efkemeer
kees Keevee yeveeves ceW efe nesleer nw, keesF& efe$ekeejer kejvee hemebo kejles nQ lees keesF& efYeVeefYeVe heesMeeke henveves kes Meewkeerve nesles nQ, keesF& meepe-meppee ceW efe jKeles nQ, keesF&
efueKevee-he{vee hemebo kejles nQ, efkevneR kees efJeefYeVe ekeej keer JemlegSB mebenerle kejves kee
ye[e Meewke neslee nw Deeefo-Deeefo..~
eneB emebieevegmeej Deehekees uesKeve ceW efe jKeves JeeueeW kes efJe<ee ceW peevevee nw~
uesKeve DeLee&led efueKevee Yeer Ske keuee nw Deewj Fme keuee kes Deveske ekeej nQ~ efYeVe-efYeVe
uesKekeeW/keefJeeeW eje efueefKele meeefnle kees efYeVe-efYeVe JeieeX ceW efJeYee efkeee ieee nw~
pewmes-yeeue meeefnle, egJee meeefnle, veejer meeefnle, Je= meeefnle leLee keefJeleeDeeW ceW
neme keefJeleeSB, Jeerjjme keer keefJeleeSB, keCejme mes Deesle-eesle jeveeSB, e=Bieejjme mes
meceefvJele keefJeleeSB Deeefo....~ Fve meYeer JeieeX kes meeefnle kees efueKeves Jeeues Deueie-Deueie

uesKeke, Deueie-Deueie keefJe nesles nQ DeLee&led pees yeeue meeefnle kes uesKeke nQ, Jes veejer
meeefnle kees efueKeves ceW keef"veeF& cenmetme kejles nQ, yegpegieeX kes efueS esjCeeoeeer meeefnle
efueKeves Jeeues uesKeke veF& heer{er kes efueS efekej meeefnle veneR efueKe mekeles nQ Ssmes ner
neme keefJe Deheveer neme keefJeleeDeeW kes eje lees IebeW meyekee ceveesjbpeve kej ues les nQ hejvleg
Jes Jeerjjme keer keefJeleeSB veneR efueKe mekeles, e=Bieejjme kes keefJe keCejme keer keefJeleeDeeW
mes eesleeDeeW/hee"keeW kees mebleg veneR kej mekeles uesefkeve nce meYeer kes yeere ceW hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Ske Ssmeer efmenmle uesefKekee nQ efpevneWves yeeeW kes
efueS yeeue efJekeeme pewmeer eser hegmlekeW efueKeeR, egJekeeW kes efueS peerJeveoeve, eefle%ee,
hejer#ee Deeefo Deveske jeseke SJeb efMe#eemheo Gheveeme efueKes, veeefjeeW kes efueS veejerDeeueeske Deeefo Deveske hegmlekeW efueKeeR, mJeeOeeeesefceeeW kes efueS %eeveece=le, pewve Yeejleer,
ef$eueeskeYeemkej Deeefo Deveske ebLe efueKes, efJeeveeW kes efueS Demeneer Deeefo efkeue ebLeeW
keer mejue efnvoer erkee keer leLee keeJeuesKeve ceW Yeer DeveskeeW efnvoer mlegefleeeB, DeveskeeW
mebmke=le mlees$eeW kes meeLe ner mebieerle esefceeeW kes efueS Deveskeeveske hetpee-efJeOeeveeW keer jevee
keer, efpeveceW Yeefejme kes meeLe ner meYeer jmeeW kee Jeeheke meceeJesMe nw, efpevnW he{les-he{les
Jeefe Deevevoceive neskej Deheves DeveskeeW DeMegYe keceeX keer efvepe&je kej ueslee nw~
Fve meye jeveeDeeW kees osKekej keF& yeej en efJeeej Deelee nw efke Deepe nce Deewj
Deehe meYeer Deheves meeceves hetpe %eeveceleer ceeleepeer kees osKe jns nQ lees nceW Fme yeele kees
mJeerkeej kejves ceW peje Yeer mebMee veneR jnlee nw efke Fve meye efYeVe-efYeVe ekeej kes
meeefnle keer uesefKekee Ske ner %eeveceleer ceeleepeer nQ hejvleg Deeieeceer oes-eej meew Je<eeX ceW
Meeeo ueesie menpelee mes Fme yeele kees mJeerkeej veneR kej heeSbies efke efpeve %eeveceleer
ceeleepeer ves yeeue efJekeeme pewmeer eser hegmleke efueKeer , GvneR %eeveceleer ceeleepeer vesDemeneer
pewmes efkeuelece ebLe kee mejue efnvoer DevegJeeo efkeee nw leLee DeeOegefveke Mewueer ceW hetpeeefJeOeeveeW keer jevee kejves Jeeueer %eeveceleer ceeleepeer Yeer Ske ner nQ, uesefkeve pees mee nw, Gmes
mJeerkeej lees kejvee ner he[siee~
heer"eOeerMe #eg uueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves hetpe ceeleepeer eje ef ueefKele mecemle
meeefnle kees eejeW Deveg ees ieeW ceW ef JeYee kejkes yengle ner cenJehetCe& keee& ef keeenw, Fmemes
DevegeesieeW s kes ece mes ef kemeer kees Yeer het pe ceeleepeer kes meeef nle kees peeveveseW cyengle mejuelee
jnsieer~ FmeceW eleske meeefnle kee mebef#ehle efJeJejCe Yeer nw efke keye, keneB, efkeme hegmleke kee
uesKeve eejb Ye efkeee, keye heg mleke efueKekej hetCe& keer , hegmleke ceW ef keleves he= nQ,FmeceW efkeme
ef Je<ee kee JeCe&ve nw leLee eLece yeej en heg mleke keye ekeeefMele ngF& Deeefo-Deeefo.....~
Fmemes hetJe& Yeer #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe eje efueefKele Deveske hegmlekeeW
kee Deeheves jmeemJeeove efkeee nw~

(9)
ceOeeosMe kes meveeJeo veiej ceW efhelee Deceesuekeebo pewve SJeb ceelee heeyeeF& kes
pes heg$e ceesleerebo peer (hetJe& DeJemLee kee veece) Deepe Deheves %eeve Deewj Deheveer eesielee
kes DeeOeej hej pecyeterhe-nefmleveehegj kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve nQ~ FvneWves meved 1967
ceW peye mes hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mebIe ceW eJesMe efkeee, leye mes ueskej Deepe leke
Fvekes Deboj mebIe kes eefle, ieg kes eefle, efMe<eeW kes eefle pees mecehe&CeYeeJe SJeb Jeelmeue
YeeJe nQ, Jen meYeer kes efueS DevegkejCeere nw~
hetpe ceeleepeer keer eleske eespeveeDeeW ceW, eens Jen pecyeterhe jevee nes, %eevepeesefle
jLe kee Yeejle YeceCe nes, eeeie leerLe&, kegC[uehegj leerLe& kee efvecee&Ce nes, meYeer ye[-s ess
keee&eceeW ceW hetpe #eguueke peer keer Dence Yetefcekee jnleer nw, Jes hetpe ceeleepeer keer Dee%ee
kees efMejesOeee& kejkes eleske keee& ceW Dehevee hetje ceveeseesie ueieeles nQ efpemekee eefleheue
Deehe meYeer kes meeceves nw efke hetpe ceeleepeer kes eje Ieesef<ele eleske Deeeespeve, eleske
efvecee&Ceelceke keee& DeeMeeleerle meheuelee kes meeLe mecheVe nes peeles nQ~ kece MeyoeW ceW eefo
nce en kenW efke hetpe #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe Fme efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve kes DeeOeej mlebYe nQ lees Meeeo FmeceW keesF& DeefleMeeesefe veneR nesieer~
Fme ekeej hetpe ceeleepeer kes efJeefJeOe keee&keueeheeW SJeb meeefnle meeOevee kee JeCe&vekejves
Jeeueer Fme hegmleke kes ceeOece mes Deehe DeJeMe ueeYeeefvJele neW, ener cebieuekeecevee nw leLee
hegmleke kes uesKeke #eguueke eer ceesleer meeiej peer cenejepe Deeies Yeer Fmeer ekeej hegmlekeeW kes
uesKeve Deeefo kes eje meceepe kee ceeie&oMe&ve kejles jnW , ener JeerjeYet mes eeLe&vee nw~

je^ieewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
keg vokeg voevJeees peer eeled , peereeled eer Meeb eflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeer jmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peer eeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle
Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe
DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve leeieceeer
peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe. yeejeyebkeer,
G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve
kes eLece heg<he kes he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~
ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce
mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee
kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce
yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~
pewvesejer oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved 1953 ceW
Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW
#egefuuekee Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes
meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<eJeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegjjepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-ket
kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees

( 11 )

( 12 )

efveye kej efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb
mebI emLe efMe<e-ef Me<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee
heer yeer pe mes hetp e ceeleepeer keer %eevemeeOeveehe Je=#e emheg ef le ngDee, efpeme hej pees
hees , hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeef mele kej efoee~ ieesccemeej,
hejer#eecegKe, veeeoerefh ekee, ecesekeceueceele& C[, Demeneer , leJeeLe& jepeJeeefle&ke,
meJee& Le&e fmeef, DeveieejOecee& ce=le, cetueeeej, ef$ eueeskemeej Deeefo Devesk e ebLeeW kees Deheveer
ef Me<eeDeeW Deew j mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he {ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle= le
%eeveepe&ve kej efueee~ ef nvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej
Deehekee hetCe& Deef Oekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mesYeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2500 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW pewve meeefOJeeeW kes eje
Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e
peye #egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer
kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer
uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe
Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves Gpeeiej
kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnob er DevegJeeo,
mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe 200 keer mebKee kees
heej kej egkes nQ~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer
efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve
efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&,
peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer
heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer
kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW
me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme eejeW DevegeesieeW
he efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle
Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheog ce, meJe&leesYe, leerve ueeske, ef meee, efJeeMeebefle ceneJeerj
efJeOeeve Fleeefo Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees Oeeje
eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve
Deeiece mes mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nwb Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!

4. efmeeble eesejerJele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece kes
met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kes uesKeve ceW mebueive nQ~ 15 hegmlekeeW keer
erkee efueKe egkeer nQ, efpemeceW mes eLece SJeb efleere hegmleke efnvoer erkee meefnle ekeeefMele
Yeer nes egkeer nQ~ 16JeeR hegmleke kee uesKeve Yeer hetCe&lee keer Deesj nw~ Deepe mes ueieYeie
1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he
eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je-meben, ieesccemeej,
ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer
keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve
kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble
eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer
eje efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee uesKeve kee keee&
eLece yeej nes jne nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejpewve efmeebleeW kee cece& efJeledJeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969
ceW peehegj eelegcee&me kes ceOe pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee
ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees
kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb.
ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes
ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe
ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke
en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveejmeved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje& ^ere mesefceveej pecyeterhenefmleveehegj ceW mecheVe ngDee hegve Deveske mebieesefeeb mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes
efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb
pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCes lee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~ 11 petve
2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje
hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe
je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengbeees iees~

( 13 )

( 14 )

Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes
eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer Gheeef Oe eoeve kej efJeeefJeeeuee
Yeer ieewjJeeefvJele ngDeeefkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees
efyevee cee$e mJeeb kes Oeeef ce&ke DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve,
meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee, Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg
DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes
hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee leLee
efoiecyej meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece
JeefkelelJe yeve ieF~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje
hetpe ceeleepeer kees veee eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe,
Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, je^ ieewjJe, JeeiosJeer Fleeefo
Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes
efvemhe=n neskej Deheveer Deelce meeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW
efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. Fefleneme Yeer heefjJele&ve kes efueS yeeOe ngDeemeved 1992 mes hetpe ceeleepeer keer ef DeeOegefveke efMe#eepeiele ceW he{eeer peeves Jeeueer
hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer Yeevle efJe<eeJemleg hej ieeer, lees YeieJeeve ceneJeerj
pewveOece& kes mebmLeeheke nQ Fleeefo YeebefleeeW kees JeneB osKekej Gvekee oe Deleble Gsefuele
nes G"e~ heuemJehe eOeeveceb$eer, ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer, ef veosMeke-NCERT
Fleeefo mes Gvekeer ele#e Jeelee& eje efMe#eepeiele leke en mebosMe hengBee Deewj ome Je<eeX kes
DeLeke eeeme eje hee"e hegmlekeeW ceW mebMeesOeve kee ece eejbYe nes mekee~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJeveeleerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw ~ hetpe ceeleepeer
kee kenvee nw efke nceejer mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB
nceejer ceneve mebmke=efle keer Oejesnj nQ Dele Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble
DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe

efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw, G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves
pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie&
(A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders)
keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW
meceJemejCe cebef oj Deewj ef$ekeeue eewyeer meer cebefoj kee ef vecee&Ce kejJeekej Gmekee JeeJeeheer
ef
eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW
Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket
keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie ceW eer $e+<eYeosJe oer#ee leerLe&
kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes megheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje
mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboeefyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer
efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle efpevecebefoj,
ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme
#es$e hej ngS nQ leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve ceg efvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemeg eleveeLeef peveceb efojSJeb
ef Jehegueeeue heJe&le keer leuener ceW ceevemleb Ye jevee, YeieJeeve ceneJeer j keer efveJee&CemLeueer
heeJeehegjer ceW peueceb efoj kes mece#e heeC[g keefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[d ieemeve eef lecee
meefnle YeieJeeve ceneJeerj ef pevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer ef veJee&CemLeueer iegCeJeeb peer ceW
ieewlece mJeeceer keer Ke[d ieemeve eeflecee meef nle efpevecebefoj, eer meccesoef MeKej peer ceW YeieJeeve
$e+<eYeos Je cebefoj Fleeef o mecemle efvecee& Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer meb esjCee mes ner mech
eVe ngS nQ~
Jele&ceeve ceW leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer
pevceYetefce keekeboer ceW heg<heobleveeLe efpevecebefoj kes efvecee&Ce nsleg efMeueeveeme mecheVe efkeee
pee egkee nw leLee MeerIe ner efvecee&Cekeee& hetCe& kejkes Fme efJemce=le pevceYetefce kee heefjee Yeer
efJee kees eoeve efkeee pee mekesiee~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCeeefJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej het pe ceeleepeer keer
esjCee mes eejbYe nes egkee nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves
Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees
eoeve kejsieer~

( 15 )

( 16 )

11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg ceneje^
kes keee&kelee&DeeW eje JeneB hej %eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle&he ues jner nw,
efpemeceW hetpe ceeleepeer kes ef veoxMeevegmeej YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve
kejkes efJeMes<e efvecee&Ce mecheVe efkeee peeesiee~
12. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeecepecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972
ceW ie"ve efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee efve<heeove efkeee
nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve,
eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke heef $ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej
ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej
emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje
ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer ceW GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke
mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee Deewj Deble ceW en peesefle
DeKeC[ he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe
mLeue hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer
eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer
efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled oer#eemLeueer-eeeie leerLe&
hej efveefce&le kesJeue%eeve keueeCeke cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW leke YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efoueelee jnsiee~ YeieJeeve ceneJeer j pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle kee efJeefJeOe eebleeW ceW
meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve
leke hengBeeves kes efueS hetpe ceeleepeer ves jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce
ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee, meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e&
leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (lelkeeueerve eOeeveceb$eer
eer Deue peer eje GodIeeefle) Yeer Gvekeer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW
meefnle mecheVe ngS~ DeemLee er.Jeer. ewveue eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve
(meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle efkees iees SJeb
efkees pee jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eea e efoiecyej pewve

ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW FkeeF&eeW eje efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees
me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le efkees ngS nw~
Fmekes Deefleefj e efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& Fve 51 Je<eeX ceW hetp e
ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve lees mebY eJe veneR nw, efkevleg Deepe het je
meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefj efele nesk ej GvnW kece& "lee keer cete fle& kes he ceW
heneevelee nw~
13. mebIe<e& efJepes$eerhetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue
ner kejvee~ hegve Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner
MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee
jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e&hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee
ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~ efkemeer Yeer
mebmLee, leerLe&, ebos Deeefo keer oevejeefMe kees Deheveer mebIe JeJemLee ceW meceeefnle ve kejves kee
Gvekee efveece nw~ 51 Je<eeX mes Fme efveece kee heeueve kejles ngS Deheves kele&Je heLe hej Jes
Deef[ie nQ~ ener keejCe nw efke GvnW uecyeer-uecyeer ee$eeSb kejeves ceW Dehevee kele&Jeheeueve
kejves Jeeues mebIeheefle eeJeke Yeer Dehevee meewYeeie mecePeles nQ~
14. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve23JeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees
hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke
le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve keueeCeke
Yetefc e Deef n$e, efveJee&CeYete fce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej
efJeefJeOe Deeeesp eveeW kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ hegve: Je<e& 2006 kees mecceso efMeKej
Je<e& kes he ceW ceveeves keer es jCee hetpe ceeleepeer ves eoeve keer, leeefk e leve-ceve-Oeve mes
ef oiecyej pew ve meceepe Deheves ceneve leer Le&j epe eer meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe& le
nes mekes ~
YeieJeeve vesefceveeLe keer efveJee&CeYetefce eer efiejveej peer efme#es$e keer megj#ee nsleg Yeer
hetpe ceeleepeer ves pevepeeiejCe kee MebKeveeo efkeee nw~
15. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532 DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee
oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer hetpe ceeleepeer Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW
meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS DeefleMeekeejer
eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF& nQ~ 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe

( 17 )
eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee Deeeespeve kejkes
mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
Fme ceneslmeJe kes meeLe ner oer#ee mJeCe& peebleer Je<e& Yeer OetceOeece mes hetjs osMe kes
efJeefYeVe efoiecyej pewve mebie"veeW eje ceveeee ieee~
16. Dece=lecee neW Je<e& legcnejsefpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&, cegefve,
Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe
efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee Deeeg nw, DeLee&led
18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLeMejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej efueee leLee Gme leeieceeer peerJeve kes 55 Je<e&
Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees nQ~
ceneve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW YeeJeYeervee keesefMe:
veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve
kee nceW Dece=le ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes leLee Deehekes eje veee-veee
meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e)
mebef#ehle heefjee :
efheues leerve oMekeeW ceW jepeOeeveer efouueer keer Gej efoMee ceW GejeosMe kes efpeuee
cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW Ske je^ere Deewj Debleje&^ere Deeke<e&Ce kee
kesv GYej kej Deeee nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW meHeso Deewj jbieerve helLejeW mes efvee|cele pewve
Yetieesue keer Deefleere Je=eekeej jevee pecyeterhe eje Deheves DeeOeej hej Jesefle nukes
iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer MeesYee Deepe efkemekes ceve
kees Deekee|<ele veneR kejleer nw?
eeeerve pewve meeef nle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS Mees Oe kesv ,
DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb ef pevesv YeieJeeve keer hetpeveYeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme
Deveghece leerLe& keer peveke meb mLee kee veece nw -ef oiecyej pewve ef $eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer het pe ieefCeveereceg Ke Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve kee met $eheele ef keee ieee~ ef oiecyej pewve Fber
m et
Dee@He keemcees ieeefHeke ef jmee& (Digambar Jain Institute of Cosmographic
Research ) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyet erhe kee
ef vecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner Deblele mebmLeeve kee ceg Ke keeee&uee yeve ieee~
peb yeterhe keer 30 Ske[ heefJe$e Yetef ce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/
jeveeDeeW kee mebef#ehle efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe
Deewj pewve Yetieesue kee Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs,
veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj
ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj
ceW efJejepeceeve nQ, pees efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW
mes Fme cebefoj kee veece meeLe&ke nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe
mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~

( 19 )

( 20 )

5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve

eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. Meebefle-kegbLeg-DejnveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve
keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe
YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSb Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer
eefleceeDeeW meefnle (Deesce) jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJ eeceeve yeerme leerLe kej ceb efoj-Fme cebef oj ceW efJeosn #es$e kes ef Jeeceeve
20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme keceueeW hej efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg ef vee| cele YeieJeeve $e+<eYeos Je keer cetueveeeke eeflecee SJeb
Deve efpeve eef leceeDeeW meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere |lemleb Ye-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje& <^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele, YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee,
8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece
jevee kee Deefle megvojlee kes meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~
kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve,
efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e
efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. pecyet erhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueef Kele SJeb ekeeef Mele ueieYeie 15000 iebLeeW
SJeb hegmlekeeW kes meb ie n meefnle~
15. pecyeterhe Deew<eOeeuee
16. %eeveceleer keuee cebefojced-neqmleveehegj kes heewjeefCeke Fefleneme kees eoe|Mele kejves
Jeeueer PeebefkeeeW meefnle~
17. Jeerj %eevees oe ieb Leceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme ie bLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW
keer mebKee ceW 200 mes DeefOeke ie bLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nesegkee nw~
18. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes
jner nw, efpemeceW pewve MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve
Ske mLeeve hej eehle neslee nw~

19. jepee eseebme Yees peveMeeuee-Deeves Jeeues oMe& veee| LeeeW kees eef leefove efveMeg uke Meg
(pewveeee& kes Deveghe) Yeespeve GheueyOe kejeves Jeeuee en ef oiecyej pew ve meceepe kee eLece
Yeespeveeuee nw , peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej Yees peve kej mekeles nQ ~
20. Oece& MeeueeSb -200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, ef peveceW "njves meb yebOeer meYeer
DeeOeg efveke megefJeOeeSb GheueyOe nQ~
21. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele),
efyepeueer keer Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW
kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele

meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeter he (neqmleveeheg j) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mes efceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-ef ouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee
GodIeeve eer jepeerJe ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve
efJe<ee hej Debleje&^ere mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej
JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deew ue 1985-ueeueefkeuee cew oeve, ef ouueer mes lelkeeueer ve eOeeveceb$eer eer celeer
Fb efojeieebOeer eje 4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepees efle jLe
kee GodIeeve ef keee ieee~ pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-ef vecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes
mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke os Me Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en
%eeve peesef le lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (Yetlehet Je& eOeeveceb $eer) eje
pecyet erhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo
pewve, efJeOeeeke (ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB ces j"
efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW
Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleer e
mebmke=efle kes Deee eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeer e ieefCeveer
Deee|ekee eer %eeveceleer meeefnle mebieeser-95~

( 21 )
ceee& -Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb $eer eer Deue ef yenejer Jeepeheseer eje 9 Deew ue
1998 kees leeuekeesje ms ef[ece, ef ouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nslegYeieJeeve $e+<eYeos Je
meceJemejCe eer efJenej jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e& leke osMeYej ceW leer Le kej YeieJevleeW kes
meJeex oeer ef meebleeW SJeb pew veOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeleden meceJemejCe
Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeer Me eje leer Le kej $e+<eYeosJe oer#eemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeter he mLeue hej je^ere keg ueheefle meccesueve, ef pemekee GodIeeve
efkeee ieee-mJeieeae eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepehes eer eje 4 HejJejer
2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeos Je
Debleje&^ere ef veJee&Ce cenecenes lmeJe Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme eg ie ceW pewveOece& kes eLece leer Le kej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebiees ef eeW keer
e= bKeuee, YeieJeeve $e+<eYeosJe keer e| lemleb YeeW kee efvecee& Ce leLee Deve Deves ke meeceeefpekeSJeb Mew #eef Ceke
keee& ece je^ere SJeb Debleje& ^ er e mlej hej Fme Je<e& kes Debleie& le Deeeesefpele ef keesiees ~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes
ceeOece mes 4 HejJejer 2000 kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee
hej je^ere mesefceveej Deeeesefpele efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej
$e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes
eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve ceneeesieer $e+<eYeosJe keer meJee heebe
Heg Gegbie ef heer -keceC[ueg meefnle Ke[d ieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes eleer kemJehe
YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes
eleerke mJehe 51 Heg Gegbie kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
14 Heg Gegbie Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee leerve eewyeermeer kes eleerke
mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes
8 HejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegbYeeW mes
kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeer j keer pevceYetefce keg C[ueheg j (veeueb oe) ceWvebeeJele& cenue
leerLe& kee efvecee& Ce~ YeieJeeve ceneJeerj ceb efoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe ceb ef oj, veJeie nMeebefle efpeveceb ef oj,
ef$ekeeue eewyeer meer ceb ef oj Deew j veb eeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeer j kee pevce cenue) SJebGmeceW mLeeefhele
YeieJeeve Meeb ef leveeLe efpeveeuee Fme leer Le& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeer j keer pevceYet
efce kes eeejemeej ns leg YeieJeeve ceneJeer j peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw ~

( 22 )
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le= leer e meneeef yo cenes lmeJe-6 peveJejer 2005
kees pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej
2005 leke) Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej
Je<e& Ieesef<ele efkeee leLee Deeieeceer efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej
YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere keee&ece Deeeesefpele nes jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke
keee&ece mecheVe nes les jnles nQ~ mebmLeeve kes Deod Yegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej
ceneceb$e yeQ ke, peneB eef leJe<e& eeueg YeeeW eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb $e efueKekej
pecee kejeS peeles nQ, legceketj (kevee&ke) mes Ske kejes [ ceb$e SJeb Goehegj (jepe.) mes Ske
kejes [ ceb$e meved 2006 ceW Fme yeQke ceW pecee ngS Dele: GvnW efJeMes <e he mes mecceeefvele efekee
ieee~ kejes [eW ceneceb$e efJeMJeMeeb efle keer efkejCeW emeeefjle kejves ceW Deef leMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve
Oece& hej Gemlejere MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg
efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees 1,00,000/- hees keer veieo jeefMe,
eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee nw~ Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve eje
eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee nw~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe
meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 11,000/- hees keer veieo
jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
kegC[uehegj hegjmkeej-meved 2004 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe
meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 11,000/-hees keer veieo
jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
veb eeJele& heg jmkeej-meved 2004 mes eejb Ye 25000/-hees keer veieo jeef Me meefnle eef leJe<e&
eoeve ef keee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe
Je<e& kes DeJemej hej Ieesef<ele 2,50,000/- hees keer veieo jeefMe kee YeieJeeve $e+<eYeosJe
vesMeveue DeJee[& SJeb 11,000/-hees keer veieo jeefMe kee yeeeer hegjmkeej Yeer mebmLeeve

( 23 )
eje eoeve efkeee ieee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[& meved 2003 ceW kegC[uehegj
ceneslmeJe kes DeJemej hej lelkeeueerve meebmeo SJeb hetJe& efJee jepe ceb$eer eer Jeer.Oevebpee
kegceej pewve kees YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW eoeve efkeee ieee~

Fueeneyeeo-G.e. ceW
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& kee efvecee&Ce
meved 2001 ceW mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee SJeb kesJeue%eevekeueeCeke
Yetefce eeeie (G.e.) ceW Fme leer Le& kee ef vecee&Ce Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej efkeee ieee nw~
Fme leerLe& heefjmej ceW $e+<eYeosJe oer#eekeueeCeke lehees Jeve SJeb meceJemejCe jevee ceboj
ef kes
meeLe-meeLe YeieJeeve keer efveJee& CeYetef ce kes eleerke ceW efJeMeeue kewueeMeheJe&le kee Yeer efvecee&Ce ngDee~
FmeceW 72 ew leeuee nQ leLee heJe& le kes veeres ieghee cebefoj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keerDeef leMeekeejer
Oeeleg eeflecee (meJee leer ve heg heeemeve) efJejepeceeve nw~ heJe&le kes F& Meeve kees Ce ceW fveeefce&le 31
heg TBes keer efle&mlebYe ceW $e+<eYeos Je-ceneJeer j mJeeceer keer 8 eefleceeSB nQ ~ #es$e hej eeef$eeeW kes
DeeJeeme-Yees peve Deeefo keer mechetCe& DeeOeg efveke JeJemLee GheueyOe nw~ Fme leerLe& kee mebe ueve
mebmLeeve kes Debleie&le ieef"le Ghemeefceefle kes eje efkeee pee jne nw~

ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetef ce kegC[ueheg j (veeueboe-ef yenej) kee efJekeeme kejves ns leg mebmeeve
L
kes Devleie& le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetef ce kegC[uehegj ef oiecyej pew ve meef ceef le veece mes kSe
Ghemeefceefle yeveeF& ieF&, efpemekes ceeOece mes JeneB vebeeJele& cenue leerLe& heefjmej keeefvecee& Ce
ef keee ieee~ JeneB vebeeJele& cenue leerLe& heefjmej ceW YeieJeeve Meeb efleveeLe ewleeuee kes Deefleefje
ef JeeMeeb efle ceneJeerj ceb efoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebef oj, veJeenMeeb efle cebefoj leLee leerev ceb efpeue
kee ef$ekeeue eewyeer meer cebefoj nw ~ JeneB eeef$eeeW kes efueS DeeOegefveke megefJeOeeeg eDeeJeeme SJeb
Yeespeve keer meceg efele JeJemLee nw~
Ghejese meYeer efvecee&Ce eespeveeSb, meeceeefpeke, Oeee|ceke leLee Mew#eefCeke keee&ece
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gvekes memebIe meeefveOe ceW
Fme mebmLeeve eje Deeeesefpele efkees iees nQ~ mebIemLe e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer
ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee
efveoxMeve Fve mecemle keeeeX ceW Delevle cenlJehetCe& jne nw~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer
mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~
ceeveefmeke Meeb efle, DeeOeeeq lceke efJekeeme, eeke=efleke meew voe& SJeb Deve Deves ke ueeYe Ske
meeLe eehle kejves nsleg en meb mLeeve pebyeter he oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deeceb ef$elekejlee nw~

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee
meved 1974 ceW ngF&~ leye mes Deye leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj
efvejvlej nes jne nw~ iebLecee}e mes hee"keeW kees ievLe kece keercele ceW heehle nes mekeW, Fme o=eq< mes
ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe keer ieF& nw~ Fme eespevee kes
Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~

efM ejesceefCe mebj#eke

1. eerceleer efvece& }e pewve Oe.he. eer hes ceevo pew ve, lelheg$e heoer he kegceej pewve, KeejeryeeJe}er,
efouueer -6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer 19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eer celeer Meejoe jeveer pew ve Oe.he. mJe. ef jKeyeebo pew ve, yeeng yeueer Svkeues Je, efouueer-92
~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer

hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~

( 25 )

( 26 )

11. mJe. eer celeer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew }eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer

20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kes Je}evo ieeBOeer keer hegCe mce=ef le ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo
megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemeg Kejee mes"er, Hew vmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee,
osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~
30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~
31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eer celeer ef Jece}eos Jeer Oe.he. eer efpevesvo hemeeo pew ve "ss kes oej, es[jce} jes[, veF& uueer
ef o ~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pew ve (efekeve Jee}s), et [er Jee}er ie}er, eewke
yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso keg ceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee,
jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~

mebj #eke
1. eerceleer DeeoMe& pewve Oe.he. mJe. eer DevevleJeere& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve,
cesj"~
2. eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo keg ceej }Keceer evo pewve,
meveeJeo (ce.he.)~
3. eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
4. eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer.heer. Qke jes[, cegcyeF&~
5. eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
6. eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
7. mJe. eer celeer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pew ve, eje-eer jleve evo Keg Mee} evo ieeB Oeer kesmegheg $e
eer Oeve kegceej, DeMees ke keg ceej, ef Mejer Me keg ceej, Oece&jepe ieeB Oeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eos Jeer Oe.he. mJe. eer cens vo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oef jeeiebpe,
veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMees ke keg ceej pew ve (Keske [e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~

( 27 )

( 28 )

48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer meg Yee<eeb o pew ve, eer ef o. pew ve heeMJe& veeLe ew lee}e, 405 [e@ . ceg Kepeea veiej, ef ouuee
r~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-meg cesjevo, evo mesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej,
ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej he meeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, ef meJeeve (ef yenej)~
57. eer meleer Me evo pew ve, 31 ef meef Je} }eFve, ce.veb .-10, mes kej-2, eFhe-5 Peeb meer ~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes "er, Deees Oee Meg iej efceume, jepee kee menmehegj, ef ye}ejer (G.he.)~
60. eer celeer ef kejCe os Jeer pewve Oe.he. eer vejs vo keg ceej pew ve, ef meef Je} }eFve, meer leeheg j.he(G.)b ~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~
62. eer metjpece} heg $e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee ieb pekeje hetjCeje het jCepee, pewve
efJe}e, ceg jeoeyeeo (G.he .)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jef Jeolle hes ceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er ~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~
69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~
70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej,
cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veebo skej Oe.he. YeeT meensye veebos kej, ceg}gv[ (Jes m) ceg cyeF&~
74. eer Yeeieevo ceveer <e kegceej "es ef}ee, eje-ef kejve SpeWmeer , heess. yeg jnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~

77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJeb
heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje, ieeBOeerveiej, efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eer celeer cebpet }lee pew ve Oe.he. eer he Yeele evo iees Oee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
99. eer cees efnle pew ve heg $e ceg kesMe pew ve, peieVeeLe pew ve heneef [ee, heles nheg j (Mes KeeJeer
jepe.~
)
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes

mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceveg<e pevce keer MeesYee meceioMe&ve kes meeLe mebece heefjheeueve ceW nw~ mJeie& kes osJesv
Yeer ceveg<e heee&e kees eehle kejves keer meoe keecevee efkeee kejles nQ, Gmekee keejCe ener
nw efke mebece, jlve$eehe Oece&, Jeerlejeie cees#eceeie& cee$e ceveg<e heee&e mes ner eehle nes
mekelee nw~ efkemeer Yeer YeJe peerJe kees meceioMe&ve keer eeefhle lees vejke, mJeie& Deewj efleee
ieefle ceW nes mekeleer nw uesefkeve mekeue mebecehe eeefj$e keer eeefhle ceveg<e heee&e kes
Deefleefje keneR megueYe veneR nw~
Deeeee& eer keg bokegb o osJe ves meceemeej keer ieeLee veb. 4 ceW keee DeodYeg le yeele efueKeer nwmegoheefjefeoeCegYetoe meJJemme efJe keeceYeesieyebOekene~
Seemmeg JeuebYees CeJeefj Ce meguenes efJenemme ~~
osKes, megves Deewj DevegYeJe ceW DeeS ngS Ssmes keece Yeesie Deewj yebOe keer keLee lees
Deveeefokeeue mes megveles Dee jns nQ~ uesefkeve Jeerlejeie Meg Deelcee kee keLeve kejves Jeeues Ssmes
efpeveOece& keer eeefhle ye[er ner ogue&Ye nw~
JeemleJe ceW jlve$ee he Jeerlejeie Oece& kee kegletnue cee$e mes enCe kejves Jeeues Yeer
Deveske eeCeer Fme mebmeej meceg mes heej nes iees, lees pees mee#eeled jlve$ee keer cetefle& nQ, Ssmes

(2)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceneve Jeboveere Jele&ceeve Deeeee&, GheeOeee SJeb meeOeg hejceser efveefele ner cees#eceeie& kes
ohe&Ce nQ~ uesefkeve Keso nw efke kejes[eW DejyeeW keer Deeyeeoer ceW cee$e 1100 kes ueieYeie mebeceer
efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer jlve$ee Oece& kee heeueve kejves Jeeues nQ~ Fve meYeer jlve$ee
cetefle&eeW ceW keg mebeceer pees efJeefMe eefleYee mecheVe nQ, efpevemes mJekeueeCe kes meeLe
meceepe kees Yeer keg GheueefyOe ngF& nw GveceW hejceese hetpe Deeefe&keejlve eer %eeveceleer
ceeleepeer kes veece kees Yegueeee veneR pee mekesiee~ hetpe ceeleepeer ves JewMeeKe ke=. 2, 15 Deewue
2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& efkeS nQ~ Fme Deeefe&kee oer#ee mJeCe&
peebleer ceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le nce hetpe ceeleepeer kes heeJeve ejCe keceueeW ceW ener
keecevee kejles nQ efke ceeleepeer oerIee&eg neskej nce meYeer kees Fmeer ekeej jlve$ee ceeie& kees
efoKeeleer jnW~
hetpe ceeleepeer ves 18 Je<e& keer ueIegJee ceW Deepevce yeeee& ele (mehlece eeflecee) SJeb
ew$e ke=<Cee 1, meved 1953 ceW eer ceneJeerj peer #es$e hej 108 Deeeee& eer osMeYet<eCe peer
cenejepe mes #egefuuekee oer#ee enCe keer~ 3 Je<e& yeeo JewMeeKe ke=. 2, meved 1956 ceW
ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes Deeefe&kee oer#ee ueskej
YeejleJe<e& kes efJeefYeVe DebeueeW ceW cebieue efJenej SJeb eelegcee&me kejkes pees %eeve iebiee eJeeefnle
keer nw, Gvekee mebef#ehle JeCe&ve Fme hegmleke ceW emlegle efkeee pee jne nw-

#egefuuekee oer#ee kes leerve eelegcee&me

henuee eelegcee&me (meved 1953-efkewleveiej-G.e.)
Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe ves meved 1952 kee eelegcee&me yeejeyebkeer
Menj ceW efkeee Lee, JeneB mes cee$e 60 efke.ceer. otj efkewleveiej nw~ keg. cewvee kees Deeeee&eer
kes eLece oMe&ve kee meewYeeie Fmemes hetJe& efkewleveiej ceW ner ngDee Lee, efkevleg DeepeerJeve
yeeee& leLee mehlece eeflecee kes ele Deeeee&eer mes yeejeyebkeer ceW Debieerkeej efkees~ eser
Gce Leer-yeejeyebkeer veiej kes Deveske ueesieeW ves leLee heeefjJeeefjke ceelee-efhelee, YeeF&-yenveeW ves
ye[e JeJeOeeve GheefmLele efkeee~ Deeeee&eer Yeer Gme JeJeOeeve kes mece#e {erues he{ iees Les~
uesefkeve keg. cewvee kee mebkeuhe { ner jne~ yeejeyebkeer eelegcee&me kes yeeo Deeeee&eer kee
efJenej ueKeveT ngDee~ ueKeveT ceW hejce iegYee mes" meercebOej oeme peer SJeb pegiieeceue
peer ves Deeeee&mebIe kees eer ceneJeerj peer keer ee$ee kejeves kee Fjeoe efkeee~ Deeeee&eer keer
mJeerke=efle efceueles ner Deeheves mebIe meefnle hetjs "e"-yee mes eer ceneJeerj peer kes efueS emLeeve
kej efoee~ ceeie& ceW ueMkej, iJeeef ueej, meesveeef ieefj Deeefo #es $eeW keer ee$eeSb Yeer mecheVe keeR~
eer ceneJeer j peer ceW ner keg. cewvee ves Deeeee& eer mes hegve: kece&yebOeve mes tves he Ssmeer
oer#ee eoeve kejves keer eeevee keer~ heefjCeece mJehe JeneR eer ceneJeer j peer ceW ew $e ke=<Cee 1,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(3)

(4)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

meved 1953 ceW Deeeee&eer ves Deehekees #eg efuuekee oer#ee os kejJeerjceleer veece eoeve efkeee~
ceneJeerj peer mes mebIe kee heoehe&Ce Deeieje, efhejespeeyeeo, cewvehegjer, keevehegj Deeefo
nesles ngS hegve: ueKeveT neslee nw Deewj owJeeesie mes Deehekee eLece eelegcee&me Deeeee&eer
osMeYet<eCe peer kes meeLe ner efkewleveiej (Deheveer pevceYetefce) ceW nes ieee~
ef kewleveiej ceW meJe&eLece Deeheves peerJekeeC[ Deeef o ebLeeW kee DeOeeve-mJeeOeee efkeee~
efkewleveiej eelegcee&me kes heeeled Deeeee&mebIe kee efJenej neslee nw Deewj 6 efke.ceer.
otj ner oefjeeyeeo ceW mebIe hengBelee nw~ mebIe ceW Ske #egefuuekee eer efJeMeeueceleer ceeleepeer
Deewj LeeR~ eneB mes Deeeee& cenejepe keer Dee%ee heekej Deeheves #egefuuekee Jeerjceleer peer,
#egefuuekee efJeMeeueceleer peer kes meeLe meccesoefMeKej peer, heeJeehegjer Deeefo leerLeeX keer ee$ee kes
efueS emLeeve efkeee Deewj keg ner efoveeW ceW ee$ee kejkes hegve: oefjeeyeeo Deeeee&eer kes meb Ie
ceW Jeeheme Dee ieF~
Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe JeneB mes efJenej kejles-kejles Ske yeej hegve:
eer ceneJeerj peer #es$e hej heOeejs Deewj eebovehegj kes YeieJeeve ceneJeerj keer leerLe& Jebovee kes
heeeled peehegj, eWke, efveJeeF& Deeefo jepemLeeve kes eeceeW ceW mebIe kee efJenej neslee ngDee
Deieuee eelegcee&me peehegj neslee nw~

GheueefyOe ceeleepeer kes eejbefYeke peerJeve keer Leer~

peehegj eelegcee&me meceeheve kes yeeo-peehegj eelegcee&me kes ceOe ner Deehekees %eele
ngDee efke hejcehetpe eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe oef#eCe ceW nQ
Deewj GvneWves meuuesKevee ues jKeer nw~ Dele: MeerIe ner Gve cenelehemJeer kes oMe&ve kej uesvee
eeefnS, Ssmeer Ske YeeJevee ceve ceW GlheVe ngF&~ eLece oer#ee SJeb efMe#ee ieg Deeeee&
eer osMeYet<eCe peer kes mece#e Deeheves efveJesove efkeee~ Deeeee&eer ves Fme MegYe keee& nsleg
legjble Dee%ee eoeve kej oer~
Deeeee&eer keer Dee%ee eehle nesles ner Deeheves #egefuuekee efJeMeeueceleer peer kees meeLe
ueskej Deeeee&eJej Meebeflemeeiej peer cenejepe kes oMe&veeLe& emLeeve kej efoee Deewj oef#eCe
kes veerje veeceke ieebJe ceW Deeeee&eer kes eLece oMe&ve kej Deheves peerJeve kees Oeve ceevee
Deewj Gvemes Dee%ee ueskej Deehe Deewj #egefuuekee efJeMeeueceleer peer ves Deeme-heeme heueCe,
onerieebJe, meesueehegj, keesunehegj Deeefo veiejeW kee YeceCe kejkes leerLe& ee$eeSB Yeer keeR Deewj
meceepe kees Yeer %eeve mes ueeYeeefvJele efkeee~
eelegcee&me kee mecee efveke Deeves hej cnmeJe[ (meeleeje) ceneje^ meceepe keer
eeLe&vee kees mJeerkeej kejkes Deeheves cnmeJe[ kes eelegcee&me keer mJeerke=efle eoeve kej oer~

otmeje eelegcee&me (meved 1954, peehegj-jepemLeeve)

leermeje eelegc ee&me (meved 1955, cnmeJe[-ceneje^)

Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe kes mebIe ceW Delevle DeuheJee Jeeueer Fme #eg efuuekee
Jeerjceleer kees osKekej Deveske eeJekeieCe Deeeee& cenejepe mes ener eMve kejles efke Deeheves
Fleveer eser Jee ceW FvnW oer#ee kewmes eoeve kej oer? uesefkeve #egefuuekee Jeerjceleer kes %eeve
kes #eeesheMece kees osKekej meeOeejCepeve ner veneRr yeefuke heb. eer YebJejueeue peer veeeleerLe&
Deeefo efJeef Mepeve Yeer hetpe ceeleepeer kes meefVeke ceW Deees~ Gme mecee hetpe ceeleepeer ves
mebmke=le kee efJeMes<e DeYeeme kejves nsleg JeekejCe he{ves kee efveee efkeee~ keg efJeeve
JeekejCe he{eves kes efueS heOeejs Yeer, uessefkeve ceeleepeer 1 ef ove ceW efpeleves JeekejCe met $e he{vee
eenleer LeeR , Jes Gleves met$e 1 ceen ceW he{evee eenles Les Dele: keF& efJeeve Jeeheme eues iees~ hegve:
Ske yeeeCe efJeeve heb. oeceesojeeee& kees heb. YebJejueeue peer ves yegueekej hetpe ceeleepeer kees
JeekejCe he{eves nsleg ef veele efkeee~ GvneW ves ceeleepeer keer efpe%eemee Devegmeej ner 25-50 met $e
eefleefove ceeleepeer kees he {ees, efpevnW legjble ceeleepeer meg vee efoee kejleer LeeR~ heb .oeceesojeeee&
peer ves mJeeb kene efke Deepe leke JeekejCe kees Fme ekeej Flevee DeefOeke oebiece kejves Jeeuee
keesF& ot meje ef JeeeLeea nceejer vepej ceW veneR Deeee~ en lees hetJe& eoe efJeMes <e #eeesheMece keer
yeele nw efke hetpe ceeleepeer ves het jer keeleb$e JeekejCe kee 2 ceen ceW DeOeeve meceehle kej
ef ueee Deewj JeneR mes pewve ebLeeW kee cet ue mebmke=le mes DeYeeme eejbYe kej efoee~
keeleb$e JeekejCe kee 2 ceen ceW DeOeeve ner peehegj eelegcee&me keer efJeefMe

Fme eelegcee&me ceW JeneB keer kegceejer yeeefuekeeDeeW kees Deeheves Jemeben, leJeeLe&met$e
Deeefo efJe<eeeW kee DeOeeve kejevee eejbYe kej efoee Deewj Gme DeOeeheve kes efveefcee mes
mJeeb ceW #eeesheMece keer Je=ef nesleer ieF&~ ceeleepeer kes %eeve kee #eeesheMece osKekej JeneB
kegceejer eYeeJeleer (mJe. Deeefe&kee efpeveceleer peer) Deew j meewYeeieJeleer mees vetyeeF& (mJe. Deeefe& kee
heeeJeleer peer) ves hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW jnkej %eeveepe&ve kee efveCe&e ef keee~
Fmeer eelegcee&me kes mecee Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ves kegbLeueefieefj ceW
meceeefOe enCe kej ueer Deewj Devle ceW meye keg leeie kejkes cee$e peue Je peue kee Yeer
leeie kejkes ueeKeeW keer meceepe kees efyeueKelee es[kej Deheves Fme veej Mejerj kee leeie
kej efoee~ Deeeee&eer keer meceeefOe oMe&ve nsleg hetpe ceeleepeer ves meceeefOe mes 1 ceen hetJe&
cnmeJe[ eelegcee&me kes ceOe ner kebgLeueefieefj peekej Deeeee&eer kee DeeMeerJee&o SJeb Gvekes
leeie Jewjeie kees osKeves kee DeJemej eehle efkeee~ eneR hej hetpe ceeleepeer ves Deeeee&eer
Meebef lemeeiej peer cenejepe mes Deeefe&kee oer#ee eoeve kejves keer eeevee keer uesefkeveDeeeee&eJej
ves kene efke ceQves lees meceeefOe ues ueer nw Deewj oer#ee osves kee leeie kej efoee nw Dele: legce Deye
cesjs efMe<e Deeeee& Jeerjmeeiej peer mes peekej oer#ee enCe kej uesvee~ ceQves Dehevee Deeeee&he
GvnW eoeve kej efoee nw, Ssmee MegYe DeeMeerJee&o eoeve kej efoee~ Deeeee&eer Meebeflemeeiej
peer cenejepe keer YeeoeW megoer 2 kees meceeefOe mecheVe nes peeleer nw~ Gmekes yeeo hetpe ceeleepeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(5)

hegve: cnmeJe[ Deekej eelegcee&me hetCe& kejleer nQ~

cnmeJe[ eelegcee&me kes yeeo-keg. eYeeJeleer SJeb eerceleer meesvetyeeF& keer efJeMes<e efpe%eemee
osKekej Deeheves eceMe: 10JeeR leLee mehlece eef lecee kes ele oskej Deheves mebIe ceW jKe efueee~
Fmekes yeeo Deeheves Deheveer efMe<eeDeeW meefnle Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer kes meeLe ner jnves
kee efveCe&e efkeee~ Deeeee& mebIe kee efJenej neslee ngDee mebIe ceeOeesjepehegje hengBelee nw~
hegve:-hegve: eeevee kejves hej #egefuuekee Jeerjceleer peer kees efJe.meb. 2013, meved 1956,
JewMeeKe ke=<Cee 2 kees Jeerjmeeiej peer ves ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee eoeve
kejkes %eeve kes #eeesheMece kees osKekej iegCeeveghe ner %eeveceleer en veecekejCe kej
efoee~ JeneR hej keg. eYeeJeleer kees Yeer #egefuuekee oer#ee efoueekej Gvekee veece eer efpeveceleer
peer jKee ieee~ ceeOeesjepehegje SJeb Deemeheeme keer npeejeW keer pevelee ves hetpe ceeleepeer kes
Jewjeiehejke Me kees osKekej Deheves kees Oeve ceevee~ mebIe kee Deemeheeme efJenej neslee
ngDee eelegcee&me Keeefveee (peehegj) nesves kee efveCe&e nes peelee nw~ heeeled ye. meesvet yeeF& kees
oer#ee oskej #egefuuekee heeeJeleer veece jKee ieee~

Deeefe&kee oer#ee kes 51 eelegcee&me

(meved 1956-2006)
meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee 2 kees Deeefe&kee oer#ee uesves kes yeeo hetpe %eeveceleer
ceeleepeer Deheves iegmebIe kes meeLe ceeOeesjepehegje mes peehegj Dee ieF hegve: JeneR Keeefveee peer
ceW eelegcee&me kee mebeesie eehle nes ieee~ meved 1956 mes ueskej 2006 leke 51eelegcee&meeW keer
heefJe$e eB=Keuee kee heefjee eneB mebef#ehlehe ceW emlegle nw-

eLece eelegc ee&me (meved 1956, peehegj Keeefveee-jepemLeeve)

Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe Delevle ce=ogYee<eer Les~ peye Yeer Deeefe&kee %eeveceleer
peer Deeeee&eer kes heeme peeleeR, lees Deeeee&eer ceeleepeer kes %eeve kes #eeesheMece SJeb he"vehee"ve keer Mewueer mes yengle ner emeVeefee nesles Les~
eneB hej hetpe Deeefe& kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer ef Me<ee #egef uuekee ef pevec
eleer peer
kees meeieej Oecee&ce=le, ieesccemeej, hejer #eecegKe Deewj veeeoeref hekee kee DeOeeve keje efoee~
eelegcee&me kes yeeo-Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes mebIe kee efJenej peehegj
ceW ner ecegKe cebefoj SJeb kee@ueesefveeeW ceW euelee jne~ peehegjJeeefmeeeW ves Deeeee&eer kees
peehegj mes Deeies emLeeve ner veneR kejves efoee~ meceepe keer Demeerce Yeefe osKekej Deieuee
eelegcee&me hegve: Keeefveee ner kejves kee Deeeee&eer ves efveCe&e kejkes Iees<eCee kej oer~ efhej
lees peehegj meceepe kes n<e& kee ef"keevee ner ve jne~

(6)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

otmeje eelegc ee&me (meved 1957, peehegj Keeefveee-jepemLeeve)

Keeefveee ceW Fme Je<e& Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe mebIe meefnle SJeb Deeeee&eer
ceneJeerjkeerefle& peer cenejepe mebIe meefnle Ssmes 2 mebIeeW kee Ske meeLe eelegcee&me nesves mes yengle
ner Deevevo keer Je<ee& ngF&~
eelegcee&me kes ceOe ner Deeefeve Jeoer DeceeJemee kees Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe keer meceeefOe nes ieF& Deewj meceeefOe kes Devevlej cegefve eer efMeJemeeiej cenejepe kees
Fme ceneve mebIe kes vesle=lJe kees mebYeeueves kes efueS Deeeee&he eoeve efkeee ieee~
eelegcee&me kes Devevlej Deeeee&eer efMeJemeeiej peer cenejepe kes mebIe kee efJenej
efiejveej peer keer ee$ee kes efueS nes peelee nw~
Keeefveee eelegcee&me kes yeeo efiejveej ee$ee-Deeeee&eer efMeJemeeiej cenejepe kes
mebIe keer efiejveej ee$ee kejeves kes efueS hejce iegYee mebIeheefle mes" nerjeueeuepeer heeveerefveJeeF& (jepe.) JeeueeW ves keoce G"eee~ ceeie& ceW yeeJej, Depecesj, Deeyet, efmejesner, meesveie{
Deeefo Deveske mLeeveeW mes efJenej kejlee ngDee mebIe efiejveej peer hengBe peelee nw Deewj keg
efove efiejveej peer keer leerLe& Jebovee ceW jnkej heeeled leejbiee, heeueerleevee Deeefo leerLeeX keer
Jebovee kejlee ngDee mebIe kee heoehe&Ce Jeeheme yeeJej neslee nw leLee Deieuee eelegcee&me Yeer
yeeJej ner kejves kee efveCe&e nes peelee nw~
efiejveej ee$ee kes ceOe ceeie& kes efJenej ceW ner osJeeiecemlees$e, meceeefOeMeleke,
DeelceevegMeemeve Deeefo kee DeOeeve hetpe ceeleepeer ves #egefuuekee efpeveceleer peer kees kejeee
Deewj mJeeb leLee efpeveceleer peer ves Fve meYeer ebLeeW kes MueeskeeW kees keC"mLe kej efueee~

leermeje eelegc ee&me (meved 1958, yeeJej-jepemLeeve)

yeeJej kee eelegcee&me Yeer Dehevee keg cenlJe jKelee nw keeeWefke efpeve ebLeeW kee
DeOeeve hetpe ceeleepeer ves efkemeer iegcegKe mes veneRr efkeee, Gvekee DeOeeheve mJeeb ner
#egefuuekee efpeveceleer peer SJeb keF& Deeefe&keeDeeW kees leLee ye. jepeceue peer kees kejeee~ ebLeeW
ceW ecegKe nQ-jepeJeeefe&ke DeOeee 2 mes 10 leke SJeb ieesccemeej kece&keeb[ Deeefo~ JeemleJe
ceW DeOeeheve mes mJeeb ceW DeOeeve nes peelee nw~
Fme eelegcee&me kes ceOe heb. heVeeueeue peer meesveer SJeb heb. eer Ketyeebo peer Deeefo
efJeeveeW kees hetpe ceeleepeer mes leJeeee& Deeefo kee DeJemej eehle ngDee~ en eelegcee&me mes"
echeeueeue peer keer veefmeee yeeJej ceW ngDee Lee~
yeeJej eelegcee&me kes yeeo-yeeJej ceW eelegcee&me hetCe& kejkes mebIe kee efJenej peehegj
kes efueS neslee nw Deewj Deeeee&eer kes meeefveOe ceW ner peehegj ceW eer oerJeeve peer keer veefmeee
kes ceevemlebYe keer eeflee efJeefJeOe keee&eceeW kes meeLe mecheVe nesleer nw~ heeeled mebIe
Deemeheeme veiejeW ceW efJenej kejlee ngDee Depecesj meceepe kes efJeMes<e Deeen kees ve eue mekee
Deewj Deieuee eelegcee&me Depecesj (jepe.) kejves kee efveCe&e ngDee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(7)

eewLee eelegcee&me (meved 1959, Depecesj-jepemLeeve)

hetpe ceeleepeer kees DeOeeve-DeOeeheve SJeb efMe<eeveg en ceW ef e Leer , mees Jen
keee& eneB Yeer eeuet jne Deewj heb eeOeeeer kee mJeeOeee euee~ meyekees ceeleepeer ves
hee$ekesmejer mlees$ e kee DeOeeve kejeee~ ye. efJeeeJeleer yeeF& kees meJee&Le&ef meef kee
DeOeeve kejeee~ Depeces j ceW Debiet jery eeF& (Jele&c eeve Deeefe&kee Deeefo celeer) kees DeOeeve
kejevee eejbYe efkeee Deewj yeeo ceW %eeve SJeb leeie keer Je=e f keer YeeJevee mes Deheves meeLe
ceW ner jKe ef ueee~
Fme eeleg cee&me ceW Ske og Yee& ie keer yeele en jner efke hetpe ceeleepeer kees Meejerefjkeke
mebenCeer kee ekeeshe eejbYe nes ieee, pees Deepe leke efJeeceeve nw~ hejvleg Oeve nQ Ssmeer ceelee,
ef pevneWves Yeso-efJe%eeve kes yeue mes Deelce%eeve kees eehle kej Meejer efjke Jesovee kees keg veneR
ef ievee~ FmeerefueS he"ve-hee"ve ceW ef vejle jnkej DeYeer#Ce %eeveesheees ie eehleefkeee~

heeBeJee@B eelegcee&me (meved 1960, megpeeveie{-jepemLeeve)

Deeeee&eer efMeJemeeiej peer cenejepe kes efJeMeeue mebIe kee eelegcee&me hetCe& neskej mebIe
meefnle Depecesj mes efJenej neslee nw Deewj Deveske veiejeW ceW efJenej kejles ngS mebIe kee cebieue
Deeieceve megpeeveie{ neskej eneR eelegcee&me neslee nw~ eneB hej #egefuuekee efpeveceleer peer kees
pewvesv eefeee JeekejCe Deewj cetueeeej Deeefo ebLeeW kee DeOeeve kejeee~
megpeeveie{ eelegcee&me kes yeeo-megpeeveie{ mes mebIe uee[vet (jepe.) hengBee~ JeneB hej
eer ebmeeiej mceejke keer efJeMeeue hebekeueeCeke eeflee ngF& Deewj Deeeee&eer kes meeef veOe
ceW ner ceevemlebYe efvecee&Ce kes efueS efMeueeveeme keee&ece Yeer mecheVe ngDee~ heeeled mebIe kee
efJenej meerkej neslee nw Deewj yeeo ceW mebIe meeefveOe ceW ner heleshegj MesKeeJeeer ceW Jesoer
eeflee mecheVe nesleer nw~ JeneB mes hegve: mebIe meerkej Deelee nw Deewj meceepe kes efJeMes<e Deeen
hej efJeMeeue mebIe kee Deieuee eelegcee&me kejeves kee meewYeeie meerkej veiejJeeefmeeeW kees ner
eehle nes peelee nw~

"e eelegcee&me (meved 1961, meerkej-jepemLeeve)

efpeme veiej ceW Fleves efJeMeeue mebIe kee eelegcee&me nes peees, JeemleJe ceW JeneB keer Oejleer
Oeve nes peeleer nw, JeneB kee nj veeieefjke keg ve keg he ceW Oeee|ceke-Deeeflceke efeeeDeeW
mes Deeye nes ner peelee nw~ efhej peneB hej ee, %eeve Deewj leeie Fve leerveeW keer ef$eJesCeer
yen jner nes, JeneB kee keee kenvee! meerkej ceW efJeMeeue oer#ee meceejsen kee Deeeespeve nes
ieee~ ye. jepeceue peer keer cegefve oer#ee ngF&, Gvekee veece Deefpelemeeiej jKee ieee Deewj
#egefuuekee efpeveceleer peer keer Deeefe&kee oer#ee ngF& leLee ye. DebietjeryeeF& keer Deeefe&kee oer#ee
leLee ye. jleveeryeeF& keer #egefuuekee oer#ee hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mecheVe ngF& Deewj

(8)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eceMe: veecekejCe Deeefe&kee Deeefoceleer peer SJeb #egefuuekee eseebmeceleer peer Fme ekeej
efkeee ieee~
meerkej veiej ceW ner hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer ecegKe efMe<ee Deeefe&kee
efpeveceleer peer kees ecesekeceue ceele&C[, ueefyOemeej Deeefo ebLeeW kee DeOeeve kejeee~ Deepe
ecesekeceueceele&C[ kee DevegJeeo neskej ekeeefMele nes egkee nw~
meerkej eelegcee&me kes yeeo-efpeme ekeej mes efkemeer kees Deveghece efveefOe (keesF& jlveeW
kee Kepeevee) eehle nes peees, lees Jen Gmes es[vee veneR eenlee nw Deewj yeej-yeej Gmes
mebYeeuekej jKelee nw, Gmeer ekeej uee[vet veiej efveJeeefmeeeW kee mebIe meeefveOe mes DeYeer ceve
mebleg veneRr ngDee Lee~ heefjCeecemJehe meerkej peekej hegve: mebIe kees uee[vet ueeles nQ Deewj
Deeeee&eer kes meeefveOe ceW hegve: ceevemlebYe kee efJeMeeue hebekeueeCeke ceneslmeJe kejkes Yeer
meblegef eehle veneR kejles nQ, Deieuee eelegcee&me kejves keer Yeer mJeerke=efle eehle kej uesles nQ-

meeleJeeB eelegc ee&me (meved 1962, uee[vet-jepemLeeve)

Fme eeleg cee&me kes ceOe hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves efpeveceleer peer kees MeyoeCe&Je eefvkee,
iee efeb leeceef Ce, Oece& Mecee&Yegoe Deeefo eb LeeW kee DeOeeve kejeee~ eneRr hej efkeweveiej
l mes
Deehekeer Devegpee kegceejer ceveesJeleer ceeB kes meeLe ee$eeLe& DeeF LeeR~ GvnW Deeeee& efMeJemeeiej peer
cenejepe mes 1 Je<e& kee yeeee& ele efoueekej DeOeeve kejeves kes efveefcee mes keg efove kes
ef ueS meeLe ceW jKe efueee~ heeeled keg Je<eeX yeeo lees Jen Deeefe& kee DeYeeceleer yeve ieF~
uee[vet eelegcee&me kes yeeo-uee[vet eelegcee&me kes yeeo hetpe ceeleepeer keer eyeue
YeeJevee meccesoefMeKej leerLe&jepe keer ee$ee keer nesleer nw~ Deeeee&eer efMeJemeeiej peer mes Deehe
Dee%ee ceebieleer nQ, uesefkeve Deeeee&eer efMeJemeeiej cenejepe Ske %eevehegbpe kees mebIe mes peeves
veneR osvee eenles, Fme keejCe Dee%ee osves ceW efJeeej kejles nQ~ efhej Yeer Deehekes Thej
Deeeee&eer kee efJeMes<e Devegen nesves kes keejCe Dee%ee eehle nes peeleer nw Deewj Deehe Deheveer
efMe<eeSb (1) efpeveceleer peer (2) Deeefoceleer peer (3) heeeJeleer peer (4) eseebmeceleer peer kees
meeLe ueskej ee$eeLe& emLeeve kej osleer nQ~ mebIe mebeeueve kee Yeej ye. megieveebo peer SJeb
ye. ceveesJeleer peer eje men<e& mJeerkeej kejves kes heeeled Devebleeveble cees#eieeefceeeW keer heefJe$e
Yetefce kes efueS mebIe peeheg j-Deeieje-ceLeg je-efhejes peeyeeo-cewvehegjer -keeveheg j-ueKeveT-efkewleveiejDeeesOee-JeejeCemeer-heeJeeheg jer-jepeie=ner-kegC[ueheg j-iegCeeJeeb -veJeeoe-echeehegj Deeefo leerLeeX keer
Jebovee kejlee ngDee meccesoefMeKej hengBe peelee nw~ meccesoefMeKej ceW Fme Deeefe&kee mebIe kee
DeJemLeeve 1 ceen leke jne~ keg efove mebIe F&mejer Yeer jnlee nw~ keuekeee meceepe kee
efJeMes<e Deeen nesves hej Delevle Deuhe mecee-cee$e 10 efove ceW F&mejer mes keuekeee
hengBekej hetpe ceeleepeer kee Deieuee cebieue eelegcee&me keuekeee ceW neslee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(9)

Dee"JeeB eelegcee&me (meved 1963, keuekeee-he. yebieeue)

keuekeee veiejer kees keF& Je<eeX mes efkemeer Yeer meeOeg kes eelegcee&me kejeves kee meewYeeie
eehle veneR ngDee Lee~ hetpe ceeleepeer pewmes efJeefMe %eeveer meeOeg kees heekej keuekeee kes
eeJekeieCe KegMeer ceW veee jns Les Deewj efove-jele hetpe mebIe mes ueeYeeefvJele nesves keer ese
kejles jnles Les~ eneB hej hetpe ceeleepeer kes eefleefove eJeeve ngS~ ye. heejsueeue Yeiele peer
keer hetpe ceeleepeer kes eefle Deiee{ ee SJeb Yeefe jner~ eJeeveeW ceW hetpe ceeleepeer ves nj
efpe%eemeg keer MebkeeDeeW kee meceeOeeve kejves kee mecee efoee Deewj MeeeeOeej mes nj eMve
kee meceeOeeve kejkes Dee<e&hejcheje kees { efkeee~ eneB hej Deeeee&keuhe eer eglemeeiej peer
keer megheg $eer keg. megMeeruee ves hetpe ceeleepeer kes %eeve mes eYeeefJele neskej ceeleepeer mes ner 5 Je<e&
kes efueS yeeee& ele enCe kej efueee Deewj YeeFeeW kes Delevle cevee kejves hej hej Yeer
mebIe ceW jnves kee { efveee kej efueee~ hetpe ceeleepeer ves keuekeee eelegcee&me ceW
efMe<eeDeeW kees hebemeben, veeekegcegoev Deeefo ebLeeW kee DeOeeve kejeee~
keuekeee eelegcee&me kes yeeo-keuekeee mes efJenej kejkes mebIe kee meccesoefMeKej
hegve: Deeieceve neslee nw~ veboerej hebekeueeCeke kes mecee mebIe meccesoefMeKej ner jne~
heeeled efJenej kejles ngS hegjefueee, eeF&yeemee, keke Deeefo nesles ngS KeC[efieef j- Goeefieefj
keer ee$ee kejkes efJeMeeKeeheveced Deeefo nesles ngS mebIe kee Deieuee eelegcee&me DeebOeeosMe keer
jepeOeeveer nwojeyeeo ceW neslee nw~

veJeceeB eelegc ee&me (meved 1964, nwojeyeeo-Deeb Oe eosM e)

nwojeyeeo ceW hetpe ceeleepeer kee mJeemLe yengle ner eefleketue jne~ efhej Yeer eJeeve
SJeb Oece&eYeeJevee, hetpeve-efJeOeeve Deeefo mecee-mecee hej nesles jns~ eelegcee&me kes ceOe
hetpeve-efJeOeeve 50-60 keer mebKee ceW ngS~
efJeMes <e-nw ojeyeeo cegmeueceeveer efjeemele nesves kes keejCe eneB hej pew ve cebef oj hej
ef MeKej yeveeves hej eef leyebOe Lee, uesef keve Deye Oece&efvejhes#e peveleb $e Meemeve nesves keskeejCe Ssmee
eefleyebOe lees nesvee veneR eeefnS Dele: 1 efove hetpe ceeleepeer ves Deheves eJeeve ceW eer cebefoj peer
kes Thej efMeKej yeveeves kes cenlJe hej ekeeMe [eueles ngS efMeKej yeveJeeves keer esjCee keer~
lelkeeue ner eer peeebo peer uegne [s ves kesMejyeeie kes cebefoj ceW efMeKej kes efvecee& Cekee efveCe& e
ef ueee Deewj DeefleMeerIe efMeKej kee ef vecee&Ce Yeer kejekej GmeceW YeieJeeve MeebefleveeLe mJeeceer keer
eeflecee efJejepeceeve kejekes Gmekeer Jesoer eef lee Yeer OetceOeece mes mecheVe keje oer~
nwojeyeeo mes ye. megjsMe kegceej peer keer oer#ee kes YeeJe osKekej hetpe ceeleepeer ves GvnW
Deeeee&eer efMeJemeeiej cenejepe kes mebIe ceW Yespekej #eguueke oer#ee efouee oer, efpevekee veece
mebYeJemeeiej jKee~ keeueevlej ceW en cegefve yeves Deewj Deye Gvekeer meceeefOe Yeer nes egkeer nw~

(10)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Deeeee&eer keer Dee%ee cebieekej ceeleepeer ves ye.ceveesJeleer kees mJeeb ner nwojeyeeo ceW #egefuuekee
oer#ee eoeve keer~ Deye eneB mes mebIe ceW 516 meeOJeer nes ieeeR~
nwojeyeeo eelegcee&me kes yeeo-eneB mes hetpe Deeefe&kee mebIe kee efJenej Deveblehegjer
nesles ngS cewmetj keer Deesj neslee nw Deewj Deieuee eelegcee&me YeieJeeve yeengyeueer kes heeJeve ejCeeW
ceW eJeCeyesueieesuee nesves kee efveCe&e nes peelee nw~

omeJeeB eelegc ee&me (meved 1965, eJeCeyesueieesuee-kevee&ke)

eneB hej hetpe ceeleepeer ves keVe[ Yee<ee kee 15 efoJeme ceW DeYeeme kejkes Deheveer
efMe<eeDeeW kees Yeer keVe[ uesKeve-Jeeeve ceW kegMeue yevee efoee~ eelegcee&me kes ceOe 15 efove
ceewve meeOevee mes hene[ hej ner YeieJeeve yeengyeueer mJeeceer kes ejCe meeef veOe ceW jnkej hetpe
ceeleepeer ves OeeveeYeeme efkeee~ eneR hej Oeeve ceW ceOeueeske kes lesjnerheeW kes 458
Deke=ef$ece ewleeueeeW kee Me Peuekeves kes yeeo Gmekeer jevee ceefmle<ke ceW DeeF&, pees efke
Deye nefmleveehegj ceW meekeej ngF& nw~ eJeCeyesueieesuee ceW ner YeieJeeve yeengyeueer keer Delevle
ceOegj keeJe ceW mebmke=le mlees$e keer jevee keer Deewj efnvoer hee ceW YeieJeeve yeengyeueer eefj$e
kee efvecee&Ce efkeee Deewj Yeer keF& ieg mlegefleeeB mebmke=le Je keVe[ Yee<ee ceW efveefce& le keeR~ eneB
mes keg. Meeruee ves (Jele&ceeve Deeefe&kee efMeJeceleer peer) Yeer meeLe ceW jnkej hetpe ceeleepeer mes
%eeveeYeeme eejbYe efkeee~
eJeCeyesueieesuee kee jce mLeeve, YeieJeeve yeengyeueer keer efJeMeeue eeflecee SJeb Deve
eYeeJeMeerue efpeveewle kes Deeke<e&Ce mes hetpe ceeleepeer mebIe meefnle eneB hej 1 Je<e& leke jneR
Deewj ebLe, mlegefle jevee leLee Oeeve Deeefo kee efJeMes<e #eeesheMece Yeer YeieJeeve yeengyeueer kes
ejCe-emeeo mes eehle efkeee~
eJeCeyesueieesuee eelegcee& me kes yeeo-eneB mes ef Jenej kejkes het pe ceeleepeer ves cet[efyeer,
ngyeueer, yeerpeehegj, meneheCee heejmeveeLe Deeefo keer ee$eeSb keeR Deewj Deieuee eelegcee&me
meesueehegj kejves kee efveCe&e kej efoee~

ieejnJeeB eelegc ee&me (meved 1966, meesueehegj-ceneje^)

meesueehegj eeefJekee mebmLeeve keer mebmLeeefhekee heeeer ye. megceefleyeeF& peer Meen, megeer
yeeue ye. efJeeguuelee peer Meen SJeb heb. JeOe&ceeve heee&veeLe Meeeer Deeefo efJeeve Je eerceeveeW
kes efJeMes <e Deeen hej hetpe ceeleepeer ves meesueeheg j kes eeefJekeeece ceW eelegcee&me keer mJeerke=efle
eoeve keer leLee meesueehegj Menj ceW Deeeee&eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kes mebIe kee
eelegcee&me nesves mes yengle ner eYeeJevee ngF&~
meesueehegj eelegcee&me ceW eefleefove hetpe ceeleepeer kes efJeefYeVe efJe<eeeW hej eJeeve nesles
jns~ 1 efove eJeeve ceW hetpe ceeleepeer Deke=ef$ece ewleeueeeW kee efJemle=le JeCe&ve kej jner

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(11)

LeeR~ eJeeve kes ceOe ner ye. megceefleyeeF& peer Fleveer Deevevo efJeYeesj nes ieF efke meYee kes
ceOe ner yeesueeR efke efpeme ekeej Deepe nceejs osMe ceW veboerej erhe keer jeveeSb, meceJemejCe
keer jeveeSb Deeefo yeveer ngF& nQ, Gmeer ekeej en ceOeueeske keer jevee Yeer efveefce&le nesJes, lees
efkelevee Dee ueiesiee! yeeo ceW megceefleyeeF& peer keer yengle esjCee jner efke en jevee
meesueehegj Deeece ceW ner yevee oer peees, uesefkeve hetpe ceeleepeer kee JeneB mes MeerIe efJenej kee
efveCe&e eJeCe kej GvnW yengle ner Keso jne~ Jener jevee Deepe nefmleveehegj ceW meekeej nes
egkeer nw~
meesueehegj ceW Jemeben-meeceeefeke efJeefOe Deeefo efJe<eeeW hej Ske efMe#eCe efMeefJej kee
hetpe ceeleepeer ves Deeeespeve efkeee~ eneB hej keF& hegmlekeeW kee ekeeMeve Yeer heefC[le
JeOe&ceeve heee&veeLe Meeeer kes mecheeokelJe ceW ngDee~
meesueehegj eelegcee&me kes yeeo-eelegcee&me meceehle kejkes hetpe ceeleepeer ves mebIe
meefnle efJenej kejkes kegbLeueefieefj, lesj, hew"Ce Deeefo keer ee$eeSb kejles ngS Deewjbieeyeeo,
Sueesje keer ee$eeSb keer Deewj veeboieebJe, ceebieerlegbieer, iepehebLee Deeefo keer ee$ee kejles ngS
ye[Jeeveer-Tve neskej ceOeeosMe kes meveeJeo veiej ceW heoehe&Ce efkeee~
meveeJeo mes hetpe ceeleepeer kee efJenej efmeJejket mes nesles ngS Fboewj ngDee~ Fboewj
ceW Ske efMe#eCe-efMeefJej kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW Deveske eew{ heg<e- ceefnueeDeeW
ves Yeeie efueee~ Deeueehe heefle kee mebef#ehle DevegJeeo meefnle ekeeMeve ngDee Deewj hee$ekesMejer
mlees$e kee heeevegJeeo Yeer ekeeefMele ngDee~
eneB hej Fboewj efveJeemeer het pe ceeleepeer kes eelegcee&me nsleg yeng le ner {lee mes ueies ngS Les,
GOej meveeJeoJeeefmeeeW kes eeeme mes Deeeee& eer efMeJemeeiej peer ves meveeJeo kes ef ueS Dee%ee
eoeve kej oer Dele: Deieues eelegcee&me kee meewYeeie meveeJeo veiejJeeefmeeeW kees eehle ngDee~

yeejnJeeB eelegcee&me (meved 1967, meveeJeo-ceOeeosM e)

efmeJejket pewmes jceleerLe& keer Jebovee kejves JeeueeW kees meveeJeo veiej kee %eeve
Deveeeeme ner nes peelee nw~ ceQ (ceesleermeeiej) mJeeb Gme eelegcee&me keer osve ntB efke hetpe
ceeleepeer ves cegPes Iej mes efvekeeuekej Dehevee efMe<e yeveeee~ Gvekes DeeosMeevegmeej pecyeterhe
jevee Deeefo kes efvecee&Ce ceW ceQves hetje ceveeseesie ueieeee Deewj #eguueke oer#ee OeejCe kej
Jele&ceeve ceW Deehekeer $eeee ceW jlve$ee meeOevee eue jner nw~ eelegcee&me kes ceOe eneB
Ske efMe#eCe efMeefJej kee Deeeespeve ngDee, efpemeceW eew{ JeieeX ves ye[er eeYeefe mes Yeeie
efueee~ Gmeer efMeefJej kes Ske efJeeeLeea eMeJeble kegceej Les, pees efke heg<eeLe& efmeefGheee he{
jns Les~ hetpe ceeleepeer kes meeLe Deekej yeeeejer yeve iees Deewj yeeo ceW ceg efve JeOe&ceevemeeiej
yevekej Jele&ceeve ceW Deeeee& yevekej elegefJe&Oe mebIe kee mebeeueve kej jns nQ~
meveeJeo eelegcee&me kes yeeo-ye. ceesleerebo (ceQ), eMeJeb le keg ceej Deeefo Deveske eeJekeeW

(12)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

kes meeLe hetpe ceeleepeer ves meveeJeo mes efJenej kejkes cegeeefieefj keer ee$ee keer~ heeeled
meuegcyej kes heeme Deeeee&eer efMeJemeeiej peer kes mebIe ceW MeerIe heoehe&Ce keer YeeJevee mes GOej
keer lejhe efJenej efkeee~ ceeie& ceW yeebmeJee[e ceW hetpe ceeleepeer kee cebieue Deeieceve neslee nw~
JeneB hej mes" heVeeueeue ves Deheveer megheg$eer keg. keuee Je keg. keveke kees hetpe ceeleepeer kees
DeOeeve nsleg eoeve efkeee~ hetpe ceeleepeer ves oesveeW kegceeefjkeeDeeW kees 5-5 Je<e& kee
yeeee& ele oskej meeLe ceW jKekej DeOeeve kejeee~ GmeceW mes keg. keuee ves hetpe
ceeleepeer mes Meeeer keesme& leke DeOeeve kejkes Meeeer keer hejer#ee heeme kej ueer Deewj
DeepeerJeve yeeee&ele enCe kej efueee~ Jele&ceeve ceW Jen Deeefe&kee kewueeMeceleer ceeleepeer
kes he ceW Oece&eYeeJevee kej jner nQ~ heeeled MeerIe ner hetpe ceeleepeer ves Deheves efMe<eefMe<eeDeeW kes meeLe Deeeee&eer efMeJemeeiej cenejepe kes mebIe ceW hegve: heoehe&Ce efkeee~ Gme
mecee Deeeee&eer efMeJemeeiej peer SJeb mecemle mebIe kees yengle ner emeVelee ngF& leLee Deieuee
eelegcee&me Deeeee&eer kes meeLe ner eleeheie{ kejves kee efveee ngDee~

lesjnJeeB eelegc ee&me (meved 1968, eleeheie{ -jepemLeeve)

eleeheie{ jepemLeeve kee Dee veiej nw~ eneB eelegcee&me ceW eJeeveeefo mes Ketye
Oece&eYeeJevee ngF&~ hetpe ceeleepeer ves mebIemLe efMe<e ceesleerebo pewve (cegPes), eMeJeble kegceej
pewve SJeb Deheveer efMe<eeDeeW kees Meeeer keesme& kee DeOeeve eejbYe kejeee Deewj meesueehegj
yees[& mes hejer#eeSb Yeer efoueJeeeeR~
eleeheie{ eelegcee&me kes yeeo-Fmeer Je<e& heeuiegve ceen ceW eer ceneJeerj peer #es$e hej
hebekeueeCeke eeflee kes efJeMes<e Deeceb $eCe kees ve euekej Deeeee&eer efMeJemeeiej cenejepe
ves mebIe meefnle ceneJeerj peer #es$e keer Deesj efJenej kej efoee Deewj keese, meJeeF& ceeOeeshegj,
Fvojie{ Deeefo nesles ngS mebIe kee Deeieceve eer ceneJeerj peer #es$e hej nes peelee nw~
eer ceneJeer j peer ceW Deeeee& eer ef MeJemeeiej peer keer Deekeef mceke meceeefOe nes peeves s me
meb Ieves le= lJe kee Ske Yeer <eCe mebke GlheVe ng Dee~ heeeled ceg efve eer Oece& meeiej peer cenej
epe kees mecemle
meb Ie SJeb eeJekeeW kes ceOe Deeeee& he eoeve kejkes meb Ie kes ves le=lJe keer yeeie[esjeoeve
keer ieF&, pees
Deheves efvece&ue eeefj$e kes eje ceg ef ve hejcheje kees De#eg CCe jKeles ng S meejs osMe keer Dee
BKe kes ef meleejs
yeves Deewj mecemle pewve meceepe Deehekes leeie Deewj ef vemhe= n peerJeve mes eYeeef Jele ngDee~
ceneJeerj peer mes Deeeee&mebIe kee efJenej Depecesj efveJeeefmeeeW kes eelegcee&me keer eeLe&vee
hej Depecesj kes efueS ngDee hejvleg ceeie& ceW ner peehegj efveJeeefmeeeW ves efkemeer lejn mebIe kees
Deeies ye{ves ner ve ef oee Deewj Deble ceW efvejeMe neskej DepecesjJeeefmeeeW kees Jeeheme peevee he[e~
Fme ekeej Deieuee eelegcee&me peehegj ner nesves kee efveCe&e nes peelee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(13)

eewonJeeB eelegcee&me (meved 1969, peehegj-jepemLeeve)

peehegj eelegcee&me kes ceOe meYeer efMe<e-efMe<eeDeeW kees hetpe ceeleepeer Demeneer,
jepeJeeefe&ke, pewvesv eefeee, MeyoeCe&Je ebefkee, ieeefebleeceefCe Deeefo Meeeer, veeeleerLe&
keesme& kes efJe<eeeW kee efove ceW 6 IeCs DeOeeve kejeleer LeeR~ Fmekes DeueeJee meecetefnke he
mes Deveske Deeefe&keeSb Deewj cegefveieCe hetpe ceeleepeer mes DeOeeve kee ueeYe eehle kej jns
Les~ eneR hej hetpe ceeleepeer ves Demeneer ebLe keer efnvoer erkee kejvee eejbYe efkeee Deewj
erkee gleieefle mes eueleer jner~ heb. melebOej kegceej peer mes"er Gppewve Jeeues Yeer ceeleepeer mes
yengle eYeeefJele jns~ peehegj eeleg cee&me kes ceOe pewve peesefleueexke veeceke efJe<ee hej Ske
efMe#eCe-efMeefJej kee Deeeespeve ngDee~ Deeeespeve keeheer meheue jne~ pewve peesefleueexke,
G<ee Jebovee, Meebefle Yeefe kee ele#e heue, efpeve mleJeve ceeuee Deeefo hegmlekeeW kee ekeeMeve
Yeer peehegj ceW efkeee ieee~
peehegj eelegcee&me kes yeeo-peehegj mes mebIe kee efJenej neskej efveJeeF& Deeefo nesles
ngS Deieuee eelegcee&me eWke (jepe.) ceW nesves kee efveCe&e ngDee~

hevnJeeB eelegc ee&me (meved 1970, eWke-jepemLeeve)

eWke eelegcee&me kes ceOe Yeer DeOeeheve keee& SJeb efnvoer erkee kee keee& efvejvlej
euelee jne~ eWke ceW hetpe ceeleepeer kees hegve: otmeje Meejerefjke ke vepeuee eejbYe nes
ieee, efpemeves keee& ceW ye[e JeJeOeeve GheefmLele efkeee Deewj keF& ceen leke Fme jesie mes
ceeleepeer kees yengle hejsMeeveer jner, efhej Yeer %eeveesheeesie ceW ef{ueeF& veneR Deeves oer Deewj MeerIe
ner Demeneer pewmes ogn ebLe keer efnvoer erkee hetCe& kej oer~
eWke eelegcee&me kes yeeo-mebIe Deveske veiejeW ceW efJenej kejles ngS es[ejeeefmebn ceW
cebieue heoehe&Ce kejlee nw~ eneB hej hetpe ceeleepeer eje Demeneer ebLe keer efnvoer erkee
hetCe& nes peeleer nw~ Deeeee&eer kes ejCe meeefveOe ceW efnvoer erkee keer efJeefOeJeled hetpeve keer
ieF&~ heeeled Deeeee&eer Oece&meeiej peer cenejepe kes pevceefoJeme hej jLeee$ee kes peguetme kes
meeLe Demeneer erkee kees heeuekeer ceW efJejepeceeve kej Gmekee Yeer peguetme efvekeeuekej
eYeeJevee keer ieF&~
es[ejeeefmebn mes mebIe kee Deeieceve hegve: eWke ceW neslee nw~ eneB hej efJeMeeue
hebekeueeCeke kee Deeeespeve Deeeee&eer kes meeefveOe ceW ngDee~ eneB eWke ceW eefle<"e kees
osKeves nsleg hetpe ceeleepeer kes pes Yeelee eer kewueeMeeb o peer kes meeLe jJeerv kegceej Deees
Les~ eneR mes GvnW hetpe ceeleepeer mes %eeveepe&ve kee meeefveOe eehle ngDee~ keF& Je<eeX mes
Depecesj efveJeemeer Deeeee&eer kes mebIe kee eelegcee&me kejeves kes efueS yengle ner ueeueeefele Les
Dele: eWke hebekeueeCeke kes yeeo mebIe heerheuet, ceeuehegje, ueeJee, heesJej, mees[e, otot Deeefo

(14)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

neslee ngDee efkeMeveie{ hengBelee nw~ efkeMeveie{ ceW keF& Je<eeX kes yeeo Deeeee&eer Oece&meeiej
peer mebIe SJeb Deeeee&eer %eevemeeiej peer kes mebIe kee cebieue efceueve neslee nw~ heeeled mebbIe
eelegcee&me mes hetJe& ner Depecesj hengBekej Depecesj ceW eelegcee&me keer Iees<eCee nes peeleer nw~

meesuenJeeB eelegc ee&me (meved 1971, Depecesj-jepemLeeve)

Depecesj eelegcee&me ceW hetpe ceeleepeer kee meceemeej, Demeneer Deeefo kee mJeeOeee
SJeb eJeeve euee~ eneB pewve peesefleueexke efJe<ee hej ceesFefveee Fmueeefceee neF& mketue kes
ne@ue ceW Ske eYeeJeMeeueer eJeeve ngDee, efpemeceW Deveske he$ekeej SJeb efJeefMe pewve-Depewve
npeejeW keer eyeg pevelee GheefmLele ngF& Leer~ mej mes" mee. Yeeieebo peer meesveer hetpe
ceeleepeer mes leJeeee& ceW ye[e ner mecee efvekeeuekej ueeYe eehle kejles jnles Les~ Depecesj
eelegcee&me kes yeeo Depecesj ceW ner hetpe ceeleepeer keer pevceoe$eer ceeB ceesefnveer peer SJeb Deve
yeeeeefjCeer yeeFeeW keer oer#eeSb ye[s ner OetceOeece mes mecheVe ngF, efpemeceW heeermeeW npeej
keer pevelee Skeke oer#ee meceejesn kes Jewjeie-hejke Me kees osKekej Deheves ves$eeW kees
meheue kej jner LeeR~ keg. ceeOegjer ves eneR hej megiebOeoMeceer kes efove 13 Je<e& keer Gce ceW
Deepevce yeeee&ele OeejCe efkeee~ Jele& ceeve ceW Jes Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer kes he ceW
hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW jlve$eemeeOeveejle nQ~
eelegcee&me kes yeeo-Depecesj eelegcee&me kes yeeo mebIe kee efJenej neslee nw~ mJeemLe
"erke ve nesves mes ceOe ceW hetpe ceeleepeer Deheveer keg efMe<e-efMe<eeDeeW kes meeLe yeeJej ke
peeleer nQ~ yeeJej kes Meee Yeb[ej mes 1 nmleefueefKele eefle Demeneer keer eehle nesves mes
efhheCeer SJeb hee"eblej kee keee& Yeer eejbYe ngDee~
jee mee. eeboceue peer heeC[ee-ieesneer, mes" ceeefCekeebo Jeerjebo ieebOeer-heueCe,
hejmeeoerueeue heeveer-efouueer, heejmeoeme ceesj Jeeues Deeefo cenevegYeeJeeW keer efJeMes<e esjCee
nesves mes yeeJej mes efJenej kej hetpe ceeleepeer Deheves efMe<e-efMe<eeDeeW meefnle peehegj nesles
ngS Yeejle keer jepeOeeveer efouueer ceW heoehe&Ce kejleer nQb~

me$enJeeB eelegcee&me (meved 1972, hene[ erOeerjpe-efouueer)

hene [er Oeer jpe-ef ouueer ceW 2 cegefvejepe (ceg ef ve eer meb YeJemeeiej peer SJeb cegefve eer JeOe&
ceevemeeiej
peer) SJeb 4 ceeleepeer, Ss mes 6 leeef ieeeW kes mebIe kee eelegcee&me mLeeefhele ngDee~ eelegece&me kes ceOe
ner efoiecyej pew ve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer mLeehevee hetpe ceeleepeer keer esjCee mesng F&, ef pemekes
eLece DeOe#e-[e@. kewueeMeeb o pewve jepeee@epe-efouueer SJeb eOeeveceb$eer-Jewe Meebleeremeeo peeref ouueer (hece&-jepeJewe Meerleue emeeo SC[ meb me) ceveesveerle ef kees iees~ mebmLeeve kes Devleie& le ner
Jeerj %eeveesoe eb Leceeuee mLeeefhele keer ieF&~ Demeneer kes DeueeJee ef$eueeskeYeemkej veeceke
ceewefueke ebLe Yeer ceeleepeer ves Fmeer eelegcee& me kes ceOe ef ueKee~ efpemeceW ef$euees keme
ej, ef leueeseheCCeef e,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(15)

pecyet erheheCCeefe Deeefo ebLeeW kes DeeOeej mes eespeve kees ceerue Deeef o mejue DeeOegefveke heef jJes Me
ceW emleg le efkeee ieee~ eneB hej [e@. kew ueeMeebo peer jepee e@epe JeeueeW ves ceeleepeer kes
eJeeve meceemeej, leJeeLe&met$e Deeefo hej ef jkee[& efkees~
hetpe ceeleepeer ves efouueer keer ceerveeyeeF& SJeb ye. ceveesJeleer yeeF& kees Deeeee& osMeYet<eCe
peer mes oer#ee efoueeF&~ Gvekes ece mes eMeesceleer Deewj mebececeleer veecekejCe ngS, Gve oesveeW
ves 3 Je<e& leke hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW Oeeve-DeOeeve efkeee nw~

De"ejnJeeB eelegc ee&me (meved 1973, vepeheie{ -efouueer)

vepeheie{-efouueer kes Fme eelegcee&me kes ceOe efJeefJeOe keee&eceeW kes meeLe ner hetpe
ceeleepeer ebLe jevee ceW melele mebueive jneR Deewj veeemeej veeceke leke&Meee kes Ske ebLe
kee efvecee&Ce efkeee leLee YeeJemeben, YeeJeef$eYebieer, DeeeJe ef$eYebieer kee DevegJeeo kejkes
keeleb$e JeekejCe kee DevegJeeo eejbYe efkeee~
eelegcee&me kes yeeo mebIe kee efJenej efouueer kes efJeefYeVe mLeeveeW hej neskej Deieuee
eelegcee&me hegve: Deeeee&eer Oece&meeiej peer cenejepe kes meeLe ner efouueer ceW neslee nw~

GVeermeJeeB eelegc ee&me (meved 1974, ueeue ceb e foj-efouueer)

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& nesves kes keejCe meejs osMe ceW
YeieJeeve ceneJeerj kes Deefnbmeelceke mebosMeeW keer Oetce eue jner Leer Deewj osMe keer jepeOeeveer
efouueer ceW Deeeee&eer Oece&meeiej peer kee mebIe meefnle eelegcee&me, Deeeee& eer osMeYet<eCe peer
kee mebIe meefnle eelegcee&me, cegefve eer efJeeevebo peer kee eelegcee&me SJeb Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer kee eelegcee&me nesves mes pees eYeeJevee ngF& nw, Jen Yeer Deeves Jeeueer YeeJeer hejcheje kes
efueS Ske esjCee Deewj DeeoMe& kee efJe<ee jnsiee~ Fme eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer
eje efueefKele Deewj DevegJeeefole 13 hegmlekeeW kee ekeeMeve mecheVe ngDee, efpemeceW YeieJeeve
ceneJeerj kes peerJeve hej efueKeer ieF& meefe$e hegmleke (YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves) Yeer efveJee&Ce
ceneslmeJe ceW Ske Devet"er hegmleke efme ngF& Deewj esme mes Deeles ner 25000 hegmlekeW meceehle
nes ieF Dele: 10 npeej hegmlekeeW kee 1 ceen kes Devoj hegve: ekeeMeve efkeee ieee~
yeeeW kes eejbefYeke %eeve nsleg yeeueefJekeeme kes eLece Yeeie kee ekeeMeve Yeer efouueer ceW
Fmeer mecee ngDee Lee~
efveJee&Ce cenes lmeJe kes Fme hegveerle Je<e& ceW ner hetpe ceeleepeer eje DevegJeeefole Demeneer
ebLe SJeb Deve keeflehee hegmlekeeW kee Ske efJeMeeue meceejesnhetJe& ke ceeveveere meent Meebefleemeeo
peer kes meccegKe ieCeceeve jepevesleeDeeW SJeb mecemle efoiecyej, esleecyej Deeeee&-GheeOeee
mebIe meeefveOe ceW efJeceeseve efkeee ieee~
Fmeer Je<e& efoiecyej pewve ef$euees ke MeesOe meb mLeeve kes SJeb meceereerve Oece&%eeve kes eeej nsleg

(16)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

mebmLeeve kes Debleie&le ner Ske ceeefmeke heef $ekee mecei%eeve kee ekeeMeve eejbYe ngDee, pees efke
Deepe osMe kes kees ves -keesves SJeb nj eeb le ceW Deheveer Devet"er Mewueer mes eMebef mele nes egkeer nw~
eelegcee&me kes yeeo-efouueer mes Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe mebIe meefnle,
GheeOeeecegefve eer efJeeevebo peer cenejepe SJeb Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee efJenej
neskej cessj" neslee ngDee Ssefleneefmeke leerLe& #es$e nefmleveehegj ceW cebieue heoehe&Ce neslee nw~
eneB hej veJeefveefce&le 3 efJeMeeue efpeveefyebyeeW keer Deeeee&, GheeOeee SJeb mecemle meeOegDeeW kes
meeefveOe ceW hebekeueeCeke eeflee mecheVe nesleer nw~ hegve: Deeeee&eer Oece&meeiej peer
cenejepe kee eelegcee& me menejvehegj, hetpe ceeleepeer kee eelegcee&me nefmleveehegj Deewj GheeOeee
efJeeevebo peer kee eelegcee&me peieeOejer nesves mes Gej Yeejle ceW Oece&eYeeJevee keeece jner~

yeermeJeeB eelegcee&me (meved 1975, nefmleveehegj-GejeosM e)

nefmleveehegj ceW Skeeble SJeb Meebefleefee mLeeve nessves mes hetpe ceeleepeer kee DeOeeveDeOeeheve hetJe& mecee mes Yeer leere ieefle mes euee~ keF& ebLeeW kes DevegJeeo efkees Deewj
meecetefnke mJeeOeee mes Deveske YeJe peerJeeW kees yengle ner ueeYe eehle ngDee~
ekeeMeve ceW yeeueefJekeeme kes eejeWs YeeieeW kee ekeeMeve ecegKe jne~

FkekeermeJeeB eelegcee&me (meved 1976, Keleewueer-GejeosM e)

eneB hej eelegcee&me mes hetJe& ner Ske efMe#eCe efMeef Jej kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes ng Dee, ef pemeceW ueieYeie 500 eer-heg<e, yeeueke-yeeefuekeeDeeW ves Yeeie ef ueee~ Gme
ef Meef Jej ceW mejue jer efle mes efJe<ee mecePeves keer ef mes Jemeben, meceeefOeMeleke SJebFes heos Me
kee hetpe ceeleepeer ves heeeveg Jeeo kejkes ye[e ner Ghekeej efkeee~ Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kes
meeLe ner Deve keef lehee Deeefe&kee Deeefo hegmlekeeW kee Yeer ekeeMeve keee& mecheVe ngDee~
Fme eeleg cee&me keer Ske GheueefyOe en jner efke hetpe ceeleepeer ves FvOJepe efJeOeeve
efnvoer Yee<ee ceW efueKevee eejbYe efkeee Deewj 3 ceen kes Deuhe mecee ceW 50 hetpeeDeeW mes ege
Fme Je=nod ebLe kee efvecee&Ce kejkes Ske DeodYegle keee& kej efoKeeee nw~ Fme FvOJepe
efJeOeeve kee peye mes ekeeMeve ngDee nw, leye mes ueskej Deepe leke Yeejle kes keessves-keesves ceW
en efJeOeeve nj Je<e& cenleer Oece&eYeeJevee kes meeLe mecheVe efkeee peelee nw~

yeeF&meJeeB eelegc ee&me (meved1977, nefmleveehegj-GejeosM e)

mJeemLe keer eefleketuelee jnves mes hetpe ceeleepeer ves hegve: nefmleveehegj kes eeeerve
cebefoj ceW eelegcee&me kejkes cetueeeej kee MeyoMe: efnvoer DevegJeeo kejves kee mebkeuhe efkeee~
en ebLe Yeejleere %eeveheer" mes ekeeefMele nes egkee nw~ Deve keF& hegmlekeW mece-meeceefeke
efJe<eeeW hej efueKeeR-efpemeceW efoiecyej cegefve, Oejleer kes osJelee SJeb 3-4 hetpeve-efJeOeeve keer
hegmlekeW ecegKe nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(17)

lesF&meJeeB eelegc ee&me (meved1978, nefmleveehegj-GejeosM e)

2 pegueeF& meved 1978 kees DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve MeebefleJeerj efmeevle
mebjef#eCeer meYee kes ceeveveere ceb$eer eer ieCesMeerueeue peer jeveerJeeuee SJeb eer ef$eueeskeebo peer
kees"ejer-keese Deeefo cenevegYeeJeeW ves hetpe ceeleepeer kes heeme GheefmLele neskej hetpe ceeleepeer
kes meeefveOe ceW Ske eefMe#eCe efMeefJej ueieeves kes YeeJe Jee efkees, Gmekeer hejsKee leweej
keer ieF& Deewj hetpe ceeleepeer keer mJeerke=efle eehle kej meYeer ueesie Gme keee& kees efJeefOeJeled
mebeeueve kejves ceW mebueive nes iees~ en efMeefJej nefmleveehegj ceW ner 7 Deketyej mes
16 Deketyej leke mecheVe ng Dee~~ Fme efMeefJej ceW eefMe#eCe nsleg Ske eJeeve efveoxef Mekee veeceke
250 he= keer hegmleke kees hetpe ceeleepeer ves ueieYeie 50-60 ebLeeW kes DeeOeej mes meeceeCe
Deiemle ceen ceW efueKeer Leer, efpemekee efJecees eve ef Meef Jej kes GodIeeve kes ef ove ngDee Lee~
meved 1978 kee eelegcee&me efoiecyej pewve ye[e cebefoj hej nes jne Lee~ Gmekes ceOe
7 mes 16 Deketyej leke osMe Yej kes Gekeesef kes efJeeveeW kee eefMe#eCe efMeefJej jKee ieee
Lee~ leovegmeej 6 Deketyej kees efJeeveeW leLee esefeeW kee Deevee eejbYe nes ieee Lee, leYeer
ye[s cebefoj keer keceser ves efJeeveeW kees "njeves mes cevee kej efoee~ kecejeW ceW leeues [eue
efoes, efpememes Deeeveke mecemee GlheVe nes ieF&~ en eee& esleecyej cebefoj pewve yeeueeece
leke hengBe ieF&~ yeeueeece kes keee&kelee&DeeW ves Deekej ceeleepeer mes kejye efveJesove efkeee
efke ceeleepeer! efkemeer ekeej keer efeblee ve kejW~ eefMe#eCe efMeefJej yeeueeece ceW ueieeJeW, meYeer
eser leLee efJeeve Yeer JeneR "njW, JeneR meYeer kes Yeespeveeefo keer Yeer JeJemLee kejW, hetje
heefjmej Deehekes efueS meceefhe&le nw~
Fme emleeJe hej ceeleepeer ves meYeer mes efJeeej-efJeceMe& efkeee~ hegve: meYeer ves Skecele mes
mJeerke=efle eoeve keer~ efveCe&e nesles ner JeneB oes Iebs ceW mebhetCe& JeJemLee nes ieF&~ 7 Deketyej
kees eele: efMeefJej kee GodIeeve ngDee, efpemeceW heb. ceesleerebo peer kees"ejer-heuCe kees
kegueheefle yeveeee ieee~ efMeefJej ceW Meeeer heefj<eo kes ceneceb$eer heb. yeeyetueeue peer peceeoej
mebeeueke Les efpevneWves ceeleepeer kes DeeosMeevegmeej hetCe& DevegMeemeve mes 10 efove efMeefJej
eueeee~ efMeefJej ceW [e@. ueeueyeneogj Meeeer, heb. cekeKeveueeue peer Meeeer pewmes Gekeesef
kes 80 efJeeve heOeejs Les~ hetpe ceeleepeer ves mJeeb efJeeveeW kees eJeeve Mewueer kes yeejs ceW
eefMeef#ele efkeee~ efMeefJej Deleble cenlJehetCe& jne~ Deepe Yeer keF& egJee efJeeve Gme efMeefJej
keer GheueefyOeeeW kees eeo kejles nQ~
Fme eeleg cee&me ceW meg oMe&ve ces kee ef vecee&Cekeee& gleieefle mes eue jne Lee~ hebekeueeCeke
eeflee kejeves hej efJeeej-efJeceMe& eejbYe nes ieee Lee~ eelegcee&me meceeheve kes heeeled
ceeleepeer ves memebIe efouueer peeves kee efveee efkeee~
eelegcee&me meceeheve kes heeeled-nefmleveehegj kee eelegcee&me hetCe& kejkes ceeleepeer ves

(18)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

memebIe Yeer<eCe meoea ceW efJenej efkeee~ hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kee mJeemLe
Devegketue ve nesles ngS Yeer GvnW meeLe ner ues peeee ieee~ 19 efomecyej kees mebIe kee efouueer
ceW heoehe&Ce ngDee~ JeneB pewve yeeueeece oefjeeiebpe ceW eJeeme kes ceOe megoMe&ve ces keer
eefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee 29 Deewue mes 3 ceF& 1979 leke eer megoMe&ve ces
efpeveefyebye hebekeueeCeke eeflee SJeb iepejLe ceneslmeJe nefmleveehegj (cesj") G.e. ceW
nesiee, Fmekes efueS eeflee meefceefle kee ie"ve efkeee ieee~ eefleeeee& kes he ceW
ye. metjpeceue peer kees jKeves kee efveCe&e efkeee ieee~
hegve: efouueer mes efJenej kejkes mebIe Jeeheme nefmleveehegj Deeee~ efveOee&efjle efleefLe ceW
hebekeueeCeke eef lee meeveb o SJeb ef veefJe&Ive mecheVe ngF& ~ Fme eeflee cenes lmeJe ceW Deee
ee&keuhe
eer eseebmemeeiej cenejepe kes memebIe heOeejves mes Deewj DeefOeke efJeMes<elee Dee ieF&~ hetpe
ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej hebekeueeCeke eeflee kes ceOe en efveCe&e efueee ieee efke
pecyeterhe mLeue hej Deeeee& Jeerjmeeiej mebmke=le efJeeeheer" eejbYe efkeee peeJes~ leovegmeej
eeJeCe Megkeuee Skeced kes MegYe efove efJeeeheer" kee GodIeeve ngDee, efpemeceW eLece efJeeeLeea kes
he ceW mete&keeble (megjsMe) keesef[ee kee eJesMe ngDee~ Jen eLece efJeeeLeea Jele&ceeve ceW cegefve
eer jefJeveboer peer kes he ceW Oece& keer DeejeOevee leLee Oece& keer eYeeJevee kej jns nQ~ Fmeer
ekeej vejsMe kegceej pewve, eJeerCeebo pewve ves Yeer Fme efJeeeheer" mes efJeeeLeea yevekej
DeOeeve efkeee~ Jes eefleeeee& kes he ceW Deepe Yeer Ketye Oece&eYeeJevee kejles ngS
mebmLeeve keer mesJee kej jns nQ~
eefle<"e mecheVe nesves kes heeeled ceeleepeer ves hetpe jlveceleer ceeleepeer keer Deefvee
nesles ngS Yeer pes ceen keer Yeebkej ieceea ceW hegve: efouueer kes efueS efJenej kej efoee~

eewyeermeJeeB eelegc ee&me (meved 1979, ceesjeri es-efouueer)

8 pegueeF& 1979 kees efo. pewve cebefoj ceesjeries, efouueer ceW eelegcee&me keer mLeehevee ngF~&
eefleefove eele: eJeeve leLee mJeeOeee mes cenleer Oece&eYeeJevee ngF&~ eer-heg<eeW, yeeuekeyeeefuekeeDeeW kees Oecee&Oeeve Yeer kejeee ieee~ Gme mecee mebIe ceW Deeefe&kee eer jlveceleer
ceeleepeer leLee Deeefe&kee eer efMeJeceleer ceeleepeer LeeR~ meypeer ceC[er-efouueer keer pewve meceepe
kes efveJes ove hej eeJeCe Megkeuee 7 kees meypeer ceC[er peekej YeieJeeve heee&veeLe kes efveJee&Ceuee[t
e{eves kes GlmeJe ceW cebieue eJeeve efkeee~ Ge keee&ece ceW cegefve eer ceefuuemeeiej peer (Dee.
eer efJeeemeeiej peer cenejepe kes efhelee) Yeer heOeejs Les~
ceefnuee meceepe ceesjeries ves oMeue#eCe heJe& ceW FvOJepe ceb[ue efJeOeeve efkeee,
efpemeceW Deveske eer-heg<eeW ves Yeeie efueee~ efouueer ceW eLece yeej FvOJepe efJeOeeve nes jne
Lee~ FmeerefueS efouueer kes keesves-keessves mes pewve meceepe kes cenevegYeeJe efJeOeeve osKeves Deees~
Deeefeve ceeme ceW efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej kee YeJe Deeeespeve-etBefke ceesjeries ceW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(19)

mLeeve heee&hle veneR Lee FmeefueS pewve yeeueeece oefjeeiebpe ceW 23 mes 30 efmelecyej leke efo.
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve,nefmleveehegj leLee efo. pewve efmeeble mebjef#eCeer meYee kes mebege
leJeeJeOeeve ceW efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej YeJelee kes meeLe mecheVe ngDee~ FmeceW Yeer ees.
ceesleerebo kees"ejer-heuCe kees kegueheefle yeveeee ieee~ heb. heVeeueeue meeefnleeeee&-meeiej
Yeer heOeejs Les~
ef[heriebpe ceW hegve: FvOJepe ceneceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve 3 mes 14 Deketyej
leke ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW mecheVe ngDee, efpemeceW MeleeefOeke eer-heg<eeW ves Yeeie
efueee, cenleer Oece&eYeeJevee ngF&~ efJeOeeve meceeheve kes heeeled ceeleepeer memebIe Jeeheme
ceesjeries heOeejeR~ peneB pewve meceepe efouueer kes DeeCeer keee&kelee& cegefveYee eser
eer jcesMeebo pewve heer.Sme. pewve ceesme&-jepehegj jes[ ves 15 mes 17 Deketyej leke
meheefjJeej heb ehejceser efJeOeeve YeefeefJeYeesj nes kej efkeee, heg ve: oerheeJeueer kes ef ove eelegcee&me
meceeheve ngDee~
ceesjer ies eelegcee&me kes heeeled-eeleg cee& me meceeheve kes heeeled ceeleepeer pewve yeeueeece,
oefjeeiebpe heOeejeR~ eneB eer YeejleJe<eeae DeveeLej#eke pewve meesmeeFer, pewve yeeueeece
oefjeeiebpe kes 75Je<e& keer hetCe&lee hej nerjke peebleer ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee ieee,
ef pemeceW het pe ceeleepeer ves meYeer keee& kelee&DeeW kees DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ nerjke peebleer
ceneslmeJe ceW lelkeeueerve Yeepehee veslee eer Deue ef yenejer Jeepeheseer heOeejs, GvneWves Yeer ceeleepeer
mes DeeMeerJee&o eehle efkeee~ GvnW ceQves ceeleepeer eje efueefKele meeefnle YeW efkeee Lee~
eer jepesv emeeo kecceespeer pewve yeeueeece, oefjeeieb pe-efouueer kes cebefoj ceW FvOJepe
efJeOeeve kejevee eenles nQ~ en yeele ceQves ceeleepeer kees yeleeF&, leye ceeleepeer ceesjeries ceW
efJejepeceeve LeeR~ kecceespeer peye ceesjeries Deees, leye Gvekes Deeles ner ceeleepeer ves cegPes DeeosMe
efoee efke FvnW efJeOeeve meeceeer keer meteer os oes~ meeLe ceW en Yeer kene efke keeefle&ke
Deeeefvnkee ceW efJeOeeve nesiee, ceQ mecee hej hengBe peeTBieer~
kecceespeer ves meeceeer keer meteer neLe ceW ueer leLee ceeleepeer kes efJenej keer leLee efJeOeeve
keer hejsKee yeveeves ueies~ G"les-G"les nbmekej GvneWves kene efke ceQ lees efJeOeeve ve kej
mekeves kes efueS kenves Deeee Lee efkevleg Deehekes YeeJeeW kees osKekej cevee veneR kej mekee,
elegled hekekee kejkes pee jne ntB~ en yeele megvekej ceeleepeer Yeer Ketye nbbmeer leLee Jes Yeer
nBmes~ 28 Deketyej mes 4 veJecyej leke keeefle&ke Deeefvnkee ceW yengle OetceOeece mes efJeOeeve
mecheVe ngDee~
oefjeeiebpe mes efJenej kej ceeleepeer memebIe 25 veJecyej kees efo. pewve cebefoj, eerve
heeke& hengBeer, JeneB 29 veJecyej mes 9 efomecyej leke Oeeve-meeOevee efMeefJej kee Deeeespeve
ngDee~ mebIemLe keg. ceeOegjer ves meyekees meeceeefeke efJeefOe efmeKeeF& leLee ceeleepeer ves er B kee
Oeeve efmeKeeee~ Oeeve kejves ceW meYeer eer-heg<eeW kees yengle Deevebo Deeee~ Meerlekeeue ceW

(20)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

mebIe kee eJeeme ueieYeie {eF& ceen eerveheeke& ceW jne~ eneB cebefoj ceW eele: eefleefove
Jemeben keer ke#ee eueeF& peeleer Leer~ Gmekes heeeled ceeleepeer kee eJeeve neslee Lee~
eneB hej eer efvece&ue kegceej mes"er-meerleehegj JeeueeW mes heefjee ngDee~ Gvekeer Oece&efe
leLee Glmeen osKekej ceeleepeer ves GvnW De.Yee.efo. pewve cenemeYee kee DeOe#e yeveves keer
esjCee oer~ leovegmeej GvnW keese (jepe.) ceW cenemeYee keer ceerefbie ceW DeOe#e heo hej
ceveesveerle efkeee ieee~ ceeleepeer ves GvnW Ketye DeeMeerJee&o efoee~ leye mes ceeleepeer kes heeme
Deekej ceeie&oMe&ve leLee DeeMeerJee&o eehle kejles jnles nQ~
ceeleepeer ves cegPes mes" nerjeueeue peer jeveerJeeuee kes megheg$e eer megjsv kegceej peer
jeveerJeeuee kes eneB FvOJepe efJeOeeve kejeves JeOee& (cene.) Yespee Lee~ 26 veJecyej mes
7 efomecyej leke Ketye eYeeJeveehetJe&ke efJeOeeve ngDee~ ceQ henueer yeej mebbIe mes yeenj efJeOeeve
kejeves ieee Lee~
eerveheeke& ceW ner meent Meebefleemeeo peer kes megheg$e meent DeMeeske kegceej peer mes efveke
mes heefjee ngDee~ GvnW ceeleepeer ves meceepe ceW Deeies Deeves kes efueS hegjpeesj esjCee oer~ peye
oes-eej yeej meent DeMeeske peer kee eerveheeke& ceW ceeleepeer kes heeme Deevee ngDee, leye GvnW
nefmleveehegj ceW yeveves Jeeueer pecyeterhe jevee kes efleere ejCe kee efMeueeveeme kejves keer
esjCee oer ieF&, efpemes GvneWves men<e& mJeerkeej efkeee~ leovegmeej ceeIe Megkeuee hetefCe&cee31 peveJejer 1980 kees meent eseebmeemeeo peer , meent DeMees ke peer Je Gvekeer Oe.he. eerceleer Fvog
peer ves nefmleveeheg j heOeejkej npeejeW pevemecet n kes ceOe meceejesnhetJe&ke ef Meueeveeme efekee~
eerveheeke& mes efo. pewve cebefoj jepeeyeepeej-kevee@ huesme veF& efouueer ceW 6 hejJejer
1980 kees ceeleepeer kee memebIe heoehe&Ce ngDee~ ene@B 23 hejJejer mes 2 ceee& leke ueeuee
Meeceueeue peer "skesoej heefjJeej keer Deesj mes FvOJepe efJeOeeve kee Deeeespeve heeuiegve keer
Deeeefvnkee ceW ngDee~ efouueer pewve meceepe kes Deveske efJeefMe cenevegYeeJeeW ves efJeOeevehetpeve ceW Yeeie ueskej hegCeesheepe&ve efkeee~
eer eserMeen (eegcve kegceej pewve) efkewleveiej kes efJeMes<e Deeen hej JeneB mes 10 mes
19 hejJejer leke Deeeesefpele FvOJepe efJeOeeve kejeves kes efueS ceeleepeer ves keg. ceeOegjer kees
efkewleveiej Yespee~ ceQves Yeer JeneB peekej efJeOeeve kes ceOe eJeeve efkees~ DeJeOe eeble ceW
henueer yeej en FvOJepe efJeOeeve ngDee Lee, efpememes cenleer Oece&eYeeJevee ngF&~
kevee@ huesme mes mebIe meefnle ceeleepeer cebesuee hene[iebpe heOeejeR~ eneB 7 mes 16 ceee&
leke efMe#eCe efMeefJej ceW Jemeben he{eee ieee, yeere ceW hebehejceser efJeOeeve ngDee~ ew$e
Jeoer 9 kees $e+<eYeosJe peebleer ceveeF& ieF&~ eefleefove eJeeve Yeer nesles jns~ Ketye ueeYe meceepe
ves efueee~
keee&eceeW kes meeLe-meeLe ceeleepeer kee uesKeve keee& Yeer euelee jne~ jlvekejC[ kes
heeeW keer efnvoer MueeskeeW ceW jevee, Meebefle efJeOeeve Deeefo ebLe yeveees~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(21)

hegve: mebIe kee Deeieceve meeFefkeue ceekex-eeBoveer eewke ceW ngDee~ ceneJeerj peebleer kes
meboYe& ceW 23 ceee& kees eele: nerjeueeue neej meskesC[^er mketue, hene[er Oeerjpe ceW leLee Gmeer
efove ceOeevn ceW ceneJeerj Geeve kewueeMe veiej kes heb[eue ceW ceeleepeer kes DeespemJeer eJeeve
ngS~ ew$e Meg. 11 mes 13 leke megYee<e cewoeve eeBoveer eewke ceW eefleefove eele: SJeb ceOeevn
ceW ceeleepeer kes eYeeJeer eJeeve ngS~ Fvekes Deefleefje Deewj Yeer keF& mLeeveeW ceW ceneJeerj
peebleer mebbyebOeer ceeleepeer kes eJeeve ngS~
kecceespeer keer Oece&Meeuee ceW 13 mes 28 petve leke 16 efoJemeere MebeefleefJeOeeve ceeleepeer
kes meeefveOe ceW eer efJepesv kegceej pewve meje&he ves efkeee~ Fmemes hetJe& 27 ceF& mes 6 petve leke
Gmeer Oece&Meeuee ceW mecei%eeve efMe#eCe efMeefJej kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW yeeue
efJekeeme, Jemeben, jlvekejC[ eeJekeeeej Deeefo kee efMe#eCe efoee ieee~ meYeer Jeie& kes
ueesieeW ves ueeYe efueee~
pes keer Yeebkej ieceea kes keejCe hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kees
heerefueee nes ieee~ 97 Je<eeae nkeerce Delejmesve pewve kes etveeveer vegmKes mes heerefueee "erke
ngDee~ hegve: otmejer Je leermejer yeej heerefueee ngDee~ yeere ceW mJeemLe yengle veepegke nes ieee
Lee efkevleg Gmeer keemeveer kes yeerpe keer "b[eF& Jeeues vegmKes mes "erke nes ieF~

heeermeJeeB eelegc ee&me

(meved 1980-ketee yegueekeer yesiece, meeFefkeue ceekex, eeBoveer eewke-efouueer)
26 petve 1980 Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees kecceespeer keer Oece&Meeuee ceW eelegcee& me keer
mLeehevee ngF&~ ces cebefoj ceW 20 mes 29 pegueeF& leke ceeleepeer kes meeefveOe ceW FvOJepe
efJeOeeve kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme cebefoj ceW veboerej kes 52 efpeveeueeeW keer YeJe
jevee yeveer ngF& nw~
hejJejer 1981 ceW eJeCeyesueieesuee ceW nesves Jeeues YeieJeeve yeengyeueer meneeefyo
cenecemlekeeefYe<eske keer leweeefjeeB Ske Je<e& hetJe& mes peesjeW mes eejbYe nes ieF& LeeR Dele:
ceeleepeer ves YeieJeeve yeengyeueer kes mebbyebbOe ceW meeefnle kee efvecee&Ce eejbYe kej efoee~
Gheveeme keer Mewueer ceW eesie eesej yeengyeueer hegmleke efueKeer, keeceosJe yeengyeueer
veece mes ueIeg hegefmlekee efueKeer, efpemekee heebe Yee<eeDeeW ceW npeejeW keer mebKee ceW ekeeMeve
efkeee ieee~ yeengyeueer veeke efueKee, Yejle-yeengyeueer veece mes efe$ekeLee (kee@efcekeme) kee
ekeeMeve ngDee~ YeieJeeve yeengyeueer efJe<eeke ceeleepeer eje efueefKele efnvoer-mebmke=le keer
mlegefleeeW kee, yeengyeueer mlees$e, yeengyeueer hetpee Deeefo kee ueeKeeW keer mebKee ceW ekeeMeve
efkeee ieee~ YeieJeeve yeengyeueer keeJe jevee keer Dee@ef[ees kewmes Yeer ye[er mebKee ceW
leweej kejekej efJeleefjle keer ieF&~

(22)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

oMeue#eCe heJe& ceW ceeleepeer kes eJeeve eele: kecceespeer keer Oece&Meeuee ceW leLee ceOeevn
ceW ketee mes" kes ye[s cebefoj ceW ngS~
YeieJeeve yeengyeueer meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske eJeCeyesueieesuee kes eeej-emeej kes
efueS ueeueefkeuee cewoeve mes pevecebieue cenekeueMe eJele&ve kee GodIeeve 29 efmelecyej 1980
kees lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FefvojeieebOeer kes kejkeceueeW mes ngDee~ Gme meYee ceW hetpe
ceeleepeer kes Yeer DeeMeerJe&eve ngS~ en cenekeueMe hetjs osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW Ietcekej
hejJejer 1981 ceW cenecemlekeeefYe<eske kes DeJemej hej eJeCeyesueieesuee hengBee Lee~
eer heVeeueeue mes"er-[erceehegj ves meheef jJeej ceeleepeer kes meeefveOe ceW FvOJepe ceneceC[ue
efJeOeeve 9 mes 19 Deiemle leke kecceespeer keer Oece&Meeuee ceW efkeee~ Fme efJeOeeve kees
efJeOeeveeeee& kes he ceW ceQves mecheVe kejeee Lee~ DeveskeeW cenevegYeeJeeW ves efJeOeeve ceW Yeeie
ueskej Ketye hegCeesheepe&ve efkeee~
Deemeespe (kebJeej ) Megkeuee 15 (MejohetefCe&cee) 23 Deketyej 1980 kees ceeleepeer kee
47JeeB pevceefoJeme ceeleepeer kes cevee kejves kes yeeJepeto Yeer efJeMes<e meceejesnhetJe&ke ceneJeerj
Jeeefkee, oefjeeiebpe ceW efJeMeeue heb[eue yeveekej ceveeee ieee~ lelkeeueerve kesvereceb$eer
eer ekeeMeebo pewve mes"er leLee S.heer. Mecee& ves Yeeie efueee~ hecegKe DeefleefLeeeW ceW meent
DeMeeske kegceej pewve, Decejebo heneef[ee-keuekeee Deeefo ves efJeveeebpeefue meceefhe&le keer~
Fme DeJemej hej eer heVeeueeue mes"er-[erceehegj keer Deesj mes Je=nod eerefleYeespe kee Deeeespeve
efkeee ieee Lee, efpemeceW ueieYeie 5000 eer-heg<eeW ves Yeespeve efkeee~
Fmemes henues ceeleepeer kes oeref#ele peerJeve ceW meved 1966 kes meesueehegj eelegcee&me ceW
ceeleepeer kes cevee kejves hej Yeer Dee. eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kes efJeMes<e Deeen mes
GvneR kes meeefveOe ceW ye. megceefleyeeF& Meen ves MejohetefCe&cee hej ceeleepeer kes pevceefove kees
YeJehe ceW ceveeee Lee~
pevceefoJeme kes Deieues efove 24 Deketyej mes meceemeej Jeeevee efMeefJej eejbYe ngDee~
FmeceW [e@. heVeeueeue peer meeefnleeeee& kees kegueheefle yeveeee ieee Lee~ FmeceW heb. kewueeMeebo
peer efmeebleMeeeer-yeveejme Yeer heOeejs Les~ efMeefJej ceW 85 efJeeve SJeb eerceeve heOeejs Les~
efMeefJej ceW mJeeb ceeleepeer ves eefleefove meceemeej hej [s{ Iebs leke eJeeve efkeee~
2 veJecyej 1980 kees ueeue cebefoj ceW efMeef Jej meceeheve meceejes n keer meYee ceW eer jcesMeebo pew ve
heer.Sme. pewve cees me& ves ceeleepeer eje efueefKele SJeb cegefle YeieJeeve $e+<eYeos Je, mebmekej,
eYeeJevee, peerJeveoeve, Ghekeej leLee ef veecemeej heeeJeueer heg mlekeeW kee efJecees eve efkee~
e
yeengyeueer cemlekeeefYe<eske kes meboYe& ceW hejJejer 1981 kee mecei%eeve YeieJeeve
yeengyeueer efJeMes<eebke kes he ceW efvekeeuee ieee efpemeceW ceeleepeer eje efueefKele Deveske
mlegefleeeW leLee uesKeeW kee ekeeMeve efkeee ieee~ ceQ Deewj jJeerv kegceej 9 hejJejer mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(23)

5 ceee& leke eJeCeyesueieesuee jns~ YeieJeeve yeengyeueer kee cemlekeeefYe<eske efkeee, meceejesn
kee hetje Deevebo efueee~ ceeleepeer efouueer ceW jnkej he$e-heef$ekeeDeeW leLee jsef[ees, er.Jeer. kes
ceeOece mes meceejesn keer peevekeejer uesleer jneR~ 22 hejJejer 1981 kees 1008 keueMeeW mes
cenecemlekeeefYe<eske mecheVe ngDee~ 24 hejJejer kees eJeCeyesueieesuee ceW efo. pewve ef$eueeske
MeesOe mebmLeeve kee DeefOeJesMeve ngDee efpemeceW ceeleepeer eje efueefKele pewve Yeejleer ebLe kee
efJeceeseve ngDee~ Fme ebLe keer DeveskeeW cenevegYeeJeeW leLee meeOegDeeW ves yengle eMebmee keer,
keeeWefke FmeceW eejeW DevegeesieeW kee meb#eshe ceW yengle megvoj efJeJeseve efkeee ieee nw, efpememes
pewveOece& kees mejuelee mes mecePee pee mekelee nw~ Fmes Deveske Yee<eeDeeW ceW ekeeefMele kejves
kee keee& Yeer eue jne nw~
efo. pewve ueeue cebefoj eeBoveer eewke cesW esceebo pewve (oeves JeeueeW) ves 9 mes 16 ceee&
leke FvOJepe efJeOeeve ceeleepeer kes meeefveOe ceW kejeee~ efJeOeeve kes meceeheve hej 16 ceee&
kees efouueer ceW eLece yeej iepejLe efvekeeuee ieee~ FvneR esceebo oeves JeeueeW ves meved 1985
ceW pecyeterhe keer hebekeueeCeke eeflee kes DeJemej hej Ske jLe yeveJeekej YeW efkeee~
FvneWves ueeue efkeues kes meeceves megYee<e cewoeve ceW yew"kej heef#eeeW kes efueS Deveepe yesekej
Gmekes ueeYe mes Deveske jLe yeveJeekej efYeVe-efYeVe cebefojeW ceW YeW kejkes Ske Deveghece
GoenjCe emlegle efkeee~
efouueer mes nefmleveehegj kes efueS emLeeve-16 ceee& kees ueeuecebefoj keer ef JeMeeue meYee
ceW meYeer kees cebieue DeeMeerJee&o eoeve kejles ngS ceeleepeer ves ceesjeries ceW Deeeefvnke heJe&
kejkes 24 ceee& kees nef mleveehegj kes efueS efJenej efkeee~ 9 Deewue kees nefmleveeheg j ceW pecyeter he
mLeue hej heoehe& Ce ngDee~ eneB Deye leke oes Oece& MeeueeDeeW kee efvecee&Ce nes egkee Lee~
JewMeeKe Megkeuee 7, efoveeBke 10 ceF& 1981 kees leervecetefle& cebefoj leLee jlve$ee efveuee
(leeieer YeJeve) kee efMeueeveeme mecheVe ngDee~ eefleefove eele:-ceOeevn ebLeeW kee mJeeOeee
ceeleepeer kes mece#e euelee jne, ceeleepeer ebLeeW kee uesKeve kejleer jneR leLee efvecee&Cekeee&
Yeer gleieefle mes eueles jns~ Fmeer ceOe nefmleveehegj leLee pecyeterhe jevee kes eeej-emeej
kes efueS pecyeterhe %eevepeesefle kes veece mes Ske jLe hetjs Yeejle ceW YeceCe kejeves keer
hejsKee yeveeF& ieF&~

yyeermeJeeB eelegcee&me (meved 1981, pecyeterhe mLeue-nefmleveehegj-G.e.)

8 mes 18 pegueeF& leke eer efvece&ue kegceej mes"er leLee eer heVeeueeue mes"er-[erceehegj ves
FvOJepe efJeOeeve ceeleepeer kes meeefveOe ceW YeefeYeeJehetJe&ke mecheVe ngDee~ Fmeer ceOe
16 pegueeF& (Dee<ee{ Megkeuee 14) kees eelegcee&me keer mLeehevee ngF&~ en pecyeterhe mLeue hej
henuee eelegcee&me mLeeefhele efkeee~ Fme eelegcee&me ceW efvecee&Ce keeeeX keer eieefle kes meeLemeeLe pecyeterhe %eevepeesefle jLe eJele&ve kes efJe<ee ceW eee&-efJeeej euelee jne~

(24)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

11 mes 15 Deketyej leke pecyeter he mes efceveej kee Deeees peve efkeee ieee~
heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee&-meeiej kees Fme mebieeser kee kegueheefle ceveesveerle efkeee
ieee~ Fme mebieeser kes ceOe Meeeer heefj<eo eje ekeeefMele heb. yeeyetueeue peceeoej
DeefYevebove ebLe kee efJeceeseve ngDee leLee GvnW meceefhe&le efkeee ieee~ ceeleepeer ves Yeer GvnW
Gvekeer kece&"lee leLee efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes eefle meceefhe&le YeeJeveeDeeW kes efueS
yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o efoee~
13 Deketyej, MejohetefCe&cee kes efove ceeleepeer kes 48JeW pevceefoJeme kes MegYe DeJemej
hej Deeiele mecemle efJeeveeW, eerceeveeW leLee veJeegJekeeW ves ceeleepeer kes eefle eemegceve
Deefhe&le efkees~
Deveske efJeeveeW kes efJeeejeW kees ueskej heb. yeeyetueeue peceeoej ves ceeleepeer kee
DeefYevebove ebLe ekeeefMele kejves keer eespevee yeveeF&~ peye en yeele ceeleepeer kees %eele ngF&,
lees GvneWves kene efke cegPeceW pees keg Yeer eesielee nw, Gmekee ese Deeefe&kee jlveceleer
ceeleepeer kees nw~ GvneWves ner cegPeceW yeeuekeeue mes Oece& kes mebmkeej Yejs Les, Dele: Gvekee
DeefYevebove ebLe leweej kejW~ leovegmeej Deeefe&kee jlveceleer DeefYevebove ebLe leweej kejkes
veJecyej 1983 ceW jlveceleer ceeleepeer kees meceefhe&le efkeee ieee~
pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee eJele&ve efouueer mes eejbYe kejves kes efueS Deveske
cenevegYeeJeeW ves ceeleepeer mes DeeenhetCe& efveJesove efkeee, efpemeceW ecegKe Les jepesvemeeo
kecceespeer~ meeLe ceW en Yeer kene efke ceeleepeer Deehekees Yeer efouueer euevee he[siee~ Deveske
cenevegYeeJeeW kes DeleefOeke Deeen kes keejCe ceeleepeer kees efouueer peeves kee keee&ece
yeveevee he[e~ 13 hejJejer kees nefmleveehegj mes efouueer kes efueS ceeleepeer ves memebIe efJenej
efkeee~ 27 hejJejer kees efouueer ceesjeries ceW heoehe&Ce ngDee~ 2 ceee& 1982 mes Deeeefvnke
heJe& ceW FvOJepe efJeOeeve GlmeenhetJe&ke mecheVe ngDee~ Deeeee& eer Oece&meeiej peer DeefYeJebove
ebLe kee Deveske meeOeg-meeefOJeeeW kes meeefveOe ceW efJeceeseve ngDee, GmeceW hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW Yeer ceesjeries ceW jepesv emeeo kecceespeer mes efJeceeseve kejJeeee ieee~ efouueer
keer efJeefYeVe keeueesefveeeW ceW ceneJeerj peebleer hej ceeleepeer kes eJeeve ngS~
17 Deewue kees ueeue cebefoj ceW ceeleepeer kes meeefveOe ceW %eevepeesefle keeee&uee kee
GodIeeve ngDee~ Fmekes meeLe ner yeme esefeme Kejerokej jLe efvecee&Ce kee keee& lespeer mes
eejbYe nes ieee~ jLe eJele&ve kee GodIeeve kejves kes efueS eOeeveceb$eer eerceleer FefvojeieebOeer
mes mJeerke=efle uesves kes efueS eer pes.kes. pewve meebmeo (jepemeYee meome) mes efceuee ieee~
Gvekes eeeme mes 4 petve 1982 kees GodIeeve kes efueS eerceleer FefvojeieebOeer keer mJeerke=efle
28 ceF& kees eehle nes ieF&~ mJeerke=efle efceueles ner jLe leweej kejves keer leLee GodIeeve keer
leweeefjeeB yengle lespeer mes eejbYe nes ieF~ OegDeebOeej eeej efkeee ieee~ heb. yeeyetueeue peer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(25)

peceeoej hetCe& efvee leLee levceelee kes meeLe ceW ueies ngS Les~ jJeerv kegceej leLee ceQves
leweejer ceW jele-efove Ske kej efoee Deewj efpevesvemeeo pewve "skesoej, kewueeMeebo pewvekejesueyeeie, [e@. kewueeMeebo pewve jepee e@epe, nsceebo pewve-hene[iebpe, ieCesMeerueeue
jeveerJeeuee-keese Deeefo keF& ueesie keeeeX ceW pegs ngS Les~ ceeleepeer ves MegYe cegntle& ceW
pecyeterhe jevee kes cee@[ue keer ceb$eeW mes Megef keer leLee GmeceW eb$e mLeeefhele efkeee~
4 petve 1982 kees ueeueefkeuee cewoeve ceW yeveees iees efJeMeeue heb[eue ceW eOeeveceb$eer
eerceleer FefvojeieebOeer ves Meece kees 4 yepes heOeejkej Deleble n<e& SJeb GlmeenhetCe& JeeleeJejCe
ceW omeeW npeej keer Yeer [ ceW ceeleepeer mes DeeMeerJee&o ueskej ceb$eeseejhetJe& ke jLe hej heg<heeb peefue
#esheCe kejkes mJeefmleke yeveekej eerheue e{eee~ jLe kes osMe YeceCe kes efueS MegYekeeceveeSb
oeR~ Meece kees 5 yepes mes jLe keer MeesYeeee$ee eeboveer eewwke mes eejbYe neskej jeef$e ceW 9 yepes
kejesueyeeie hengBekej meceehle ngF&~ Deieues efove eerveheeke& neskej jLe jepemLeeve YeceCe kes
efueS eflepeeje hengBee~ jLe mebeeueke kes he ceW heb. yeeyetueeue peer peceeoej jLe kes meeLe ceW
iees~ ye[er YeefeYeeJe mes jepemLeeve kes ieeBJe-ieeBJe ceW jLe kee mJeeiele nes jne Lee~
nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce keee& eue jne Lee~
ef ouueer pewve meceepe kes ecegKe cenevegY eeJeeW kes efJeMes <e DeeenhetCe& ef veJesove kees
mJeerk eej kejkes meved 1982 kee eelegc ee&m e ketee mes" eeBoveer eew ke ceW kejves keer
mJeerk e=efle eoeve kej oer~

meeeFmeJeeB eelegc ee&me

(meved 1982-ketee yegueekeer yesiece, meeFefk eue ceekex, efouueer)
5 pegueeF&, Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer keer jeef$e ceW 8 yepes meceepe kes mewke[eW ueesieeW keer
GheefmLeefle ceW Je<ee&eesie keer mLeehevee keer ieF&~ YeeoeW meg oer otpe, 20 Deiemle kees eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe keer hegCeefleefLe kes DeJemej hej JesoJee[e ceW ceeleepeer kee
eJeeve ngDee~
13 efmelecyej mes 21 efmelecyej leke eer Gemesve nsceebo pewve-hene[iebpe keer Deesj mes
cebesuee keer pewve Oece&Meeuee ceW ceeleepeer kes meeefveOe ceW FvOJepe ceC[ue efJeOeeve ngDee~
26 efmelecyej mes 10 Deketyej leke ceeleepeer kes meeefveOe ceW Ske meeLe oes efJeOeeve ngS~
Oece&Meeuee ceW eele: FvOJepe efJeOeeve leLee oeshenj ceW esceebo pewve-cencetoeyeeo JeeueeW keer
lejhe mes leerme eewyeermeer efJeOeeve ngDee~ cenleer Oece&eYeeJevee ngF&~ Meenoje ceW Deewj Yeer keF&
ess-ess efJeOeeve ngS~
Yeesieue ceW ceeleepeer kes meeefveOe ceW 18 Deketyej kees cebefoj kee efMeueeveeme mecheVe
ngDee~ 21 Deketyej 1982 kees pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej kee GodIeeve efhekekeer

(26)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Dee@ef[esefjece veF& efouueer ceW lelkeeueerve mebmeo meome eer jepeerJe ieebOeer kes kejkeceueeW mes
ngDee~ 22 Deketyej mess 2 veJecyej leke mesefceveej kecceespeer keer Oece&Meeuee meeFefkeue ceekex
ceW mecheVe ngDee, efpemeceW Ske peeheeveer efJeeve Yeer Deees Les~ eleske me$e kes meceeheve hej
ceeleepeer ves Mebk eeDeeW kee meceeOeeve ef keee~ 1 veJecyej kees efo. pew ve ef$euees ke Mees Oe
mebmLeeve kee DeefOeJesMeve, %eevepeesefle eJele&ve het Jee eue meefceefle keer leLee De.Yee.ef o.
pewve egJee heef j<eo keer yew"ke ngF& ~ 2 veJecyej kees mes efceveej kee meceeheve meceejesn yengle
Des he ceW ngDee~
1 veJecyej 1982 MejohetefCe&cee kes efove ceeleepeer kee GveemeJeeB pevceefoJeme efJeeveeW
leLee efouueer pewve meceepe kes cenevegYeeJeeW eje GlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~
eelegcee&me kes heeeled-18 veJecyej 1982 kees kecceespeer Oece&Meeuee mes ceeleepeer ves
memebIe efJenej nefmleveehegj kes efueS efkeee~ 29 veJecyej keeefle&ke Megkeuee lesjme kees pecyeterhe
mLeue nefmleveehegj ceW cebieue eJesMe ngDee~ keeefle&ke hetefCe&cee hej nefmleveehegj kes Jeeef<e&ke cesues
ceW 20-25 npeej pewve-Depewve Deeles nQ~ en cesuee iebiee mveeve kes cesues kes veece mes Yeer
eefme nw~ 1979 ceW megces heJe&le kes efvecee&Ce kes heeeled megces heJe&le Yeer pevelee kes
Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee Lee~ npeejeW ueesieeW ves megces heJe&le hej e{kej GmeceW efveefce&le
16 ewleeueeeW kes oMe&ve kes meeLe-meeLe eejeW lejhe kes eeke=efleke meeQoe& kee Yeer Deevebo
uesves ueies Les~ pecyeterhe mLeue hej leerve cetefle& cebefoj, jlve$ee efveuee (leeieer YeJeve),
YeespeveMeeuee Deeefo kes efvecee&Ce kes meeLe-meeLe pecyeterhe jevee ceW efnceJeeve Deeefo heJe&leeW
kee efvecee&Cekeee& gleieefle mes eue jne Lee~
otmejer lejhe ceeleepeer kes meeefveOe ceW ef$eueeskemeej, jepeJeeefle&ke Deeefo ebLeeW kee
mJeeOeee meb Ie kes efMe<eJeie& kes efueS eeuet efkeee ieee~ ceeleepeer eje meeefnle uesKeve kee
keee& Yeer eue jne Lee~ efove ceW Ske ee oes yeej ceeleepeer jevee efvecee&Ce kes keee& kees Yeer
osKe uesleer LeeR, efpememes keee& kejves JeeueeW kees meblees<e nes peelee Lee efke heJe&leeW Deeefo kee
efvecee&Ce mener he ceW nes jne nw~
GOej jepemLeeve ceW Yeejer Oece&eYeeJeveehetJe&ke pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee eJele&ve
eue jne Lee~ yeere-yeere ceW peye heb. yeeyetueeue peer peceeoej Iej Deeles, lees jLe mebeeueve
kes efueS ceQ euee peelee Lee~ ye[s MenjeW ceW keceser kes heoeefOekeejer Yeer hengBe peeles Les leLee
eYeeJevee osKekej nef<e&le nesles Les~ 20 efomecyej 1982 kees jepemLeeve eJele&ve kee meceeheve
Deefle GlmeenhetCe& JeeleeJejCe ceW mecheVe ngDee~ jepemLeeve kes heeeled yebieeue-efyenej ceW jLe
eJele&ve ngDee~ hegve: G[ermee neskej jLe kee eJele&ve 17 mes 29 Deewue 1983 leke yecyeF& ceW
Yeejer Oece&eYeeJevee kes meeLe ngDee~
nefmleveehegj ceW ceeleepeer kes meeef veOe ceW mecee-mecee hej Deves ke efJeOeeve mecheVe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(27)

ng S~ 6 ceee& 1983 kees veJeef veef ce&le [eFef vebi e ne@ue kee GodIeeve ng Dee~ 15 ceF& 1983
kees eer Gemes ve nsceebo pew ve-hene[iebpe efo uueer eje efveefce&le jlve$ee efveuee kee
GodIeeve GvneR kes kejkeceueeW mes ngDee~ 5 petve mes 15 petve leke leJeeLe&m et$e leLee
oMeOece& hej Ske eef Me#eCe ef Meef Jej pecyeter he mLeue hej mecheVe ng D ee, ef pemeceW
50 efJeeveeW ves eefMe#eCe ef ueee~
efMeefJej kes kegueheefle heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee& Les~ osKeles-osKeles 1983 kes
Je<ee&eesie kee mecee Dee ieee~ hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer DemJemLelee kees
osKeles ngS efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes meomeeW kes efJeMes<e efveJesove hej ceeleepeer ves
Deeieeceer Je<ee&eesie pecyeterhe mLeue hej ner mLeeefhele kejves kee efveCe&e efkeee~

DeeFmeJeeB eelegc ee&me (meved 1983, pecyeterhe-nefmleveehegj, G.e.)

Dee<ee{ keer Deeefvnkee ceW veJeefveefce&le [eFefvebie ne@ue ceW Ske meeLe oes efmeee
efJeOeeve ngS~ Ske lesjnhebLe efJeefOe mes ngDee leLee otmeje yeermehebLe Deecveee mes ngDee~ en
meecebpeme yengle Dee ueiee~ efkemeer kees Yeer efkemeer ekeej keer efMekeeele veneR jner, yeefuke
meyekees yengle Deevevo Deeee~ Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer, 23 pegueeF& kees Je<e& 1983 kes
eelegcee&me keer mLeehevee ngF&~
pecyeterhe mLeue hej pecyeterhe jevee kes meeLe-meeLe Deve Oece&Meeuee Deeefo kes
efvecee&Ce keee& eue jns Les~ ceeleepeer Deheves uesKeve leLee he"ve-hee"ve ceW mebueive LeeR~ Deeves
Jeeues YeeeW leLee oMe&veeefLe&eeW kees OeceexheosMe kes meeLe-meeLe pecyeterhe jevee mes Yeer
heefjefele kejeleer LeeR~ GOej %eevepeesefle kee YeceCe ceneje^ ceW eue jne Lee~ JeneB keer
eYeeJevee kes meceeeej peye ceeleepeer kees eehle nesles, lees Jes yengle nef<e&le nesleer LeeR~ owefveke
Oeeefce&ke efeeeDeeW, meeceeefeke-eefleeceCe kes Deefleefje peeseflejLe kes efvejeyeeOe eJele&ve kes
efueS Ketye ceeuee peehe Yeer kejleer LeeR~
pecyeterhe jevee keer hetCe&lee kees vepeoerke osKeles ngS pecyeterhe jevee kes ueieYeie
200 efpeveefyebyeeW keer hebekeueeCeke eeflee kees mecheVe kejeves kes efueS efveJesove kejves nsleg
mebmLeeve kee Ske eefleefveefOeceC[ue ye.jJeerv kegceej SJeb keg. ceeOegjer kes meeLe 28 Deketyej
1983 kees jepemLeeve ieee, JeneB efJeefYeVe veiejeW ceW efJejepeceeve Deeeee& eer Oece&meeiej peer,
GheeOeee eer Deefpelemeeiej peer, cegefve eer oeemeeiej peer, cegefve eer DeefYevebovemeeiej peer
Deeefo 10 mebIeeW ceW peekej veeefjeue e{eee~ Deewjbieeyeeo ceW eelegcee&me kej jns Deeeee&eer
efJeceuemeeiej cenejepe kees Yeer eeflee hej nefmleveehegj heOeejves kes efueS ceQves, eer efvece&ue
kegceej mes"er Deeefo ves eerheue e{eee~
11 mes 21 efmelecyej 1983 leke oMeue#eCe heJe& ceW eer Deevebo ekeeMe pewve meesjce
JeeueeW ves leLee 7 mes 15 veJecyej leke eer peekegceej pewve efJeveeekee-Yeeieuehegj JeeueeW ves

(28)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

pecyeterhe mLeue hej hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW FvOJepe efJeOeeve efkees~ MejohetefCe&cee
kes efove ceeleepeer kee 50JeeB pevceefoJeme meeoieer mes ceveeee ieee~
Fme eelegcee&me kes ceOe hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kes DeefYevebove ebLe kees
ekeeefMele kejves keer leweejer ngF& , ebLe leweej nes ieee~ keeefle& ke Meg keuee hetefCe& cee,
20 veJecyej 1983 kees efJeMeeue meceejesn kes ceOe hetpe jlveceleer ceeleepeer kees DeefYevebove
ebLe YeW efkeee ieee~ Ge meceejesn ceW eer Decejebo heneef[ee-keuekeee, eer efvece&ue
kegceej mes"er, ueeuee eer Meeceueeue "skesoej, eer ieCesMeerueeue jeveerJeeuee Deeefo ieCeceeve
cenevegYeeJe heOeejs Les~ meebmeo eer pes.kes. pewve ves ebLe efJeceeseve efkeee Lee~ Fme ekeej
Deveske ekeej mes Oece&eYeeJeveehetJe&ke 1983 kees eelegcee&me mecheVe nes ieee~
eelegcee&me kes heeeled-%eevepeesefle jLe kee eJele&ve leefceuevee[g, kevee&ke, kesjue kes
heeeled 1 hejJejer 1984 mes ceOeeosMe kee eJele&ve peyeuehegj mes eejbYe ngDee~ ce.e. kes
Deveske ceb$eer leLee vesleeDeeW kes meeLe-meeLe ceOeeosMe pewve meceepe kes ecegKe mes" osJekegceej
efmebn keemeueerJeeue, eer kewueeMeebo eewOejer-meveeJeo, eer Fvojebo pewve eewOejer-meveeJeo
Deeefo cenevegYeeJe JeneB hengBes Les, ceQ Yeer ieee Lee~
pecyeter he jevee kes ef peveef yeb yeeW keer heb ekeueeCeke JewMeeKe Megk euee 8 mes
12 leovegmeej efoveeBke 28 Deewue mes 3 ceF& 1984 leke kejves keer Iees<eCee ceeleepeer ves keer~
11 ceee& 1984 kees efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer yew"ke hetpe ceeleepeer kes meeefveOe
cesW ngF&, efpemeceW eeflee meefceefle kee ie"ve efkeee ieee~
17 ceF& kees meveeJeo veiej ceW %eevepeesefle jLe kee YeJe mJeeielehetJe&ke eJesMe ngDee~
eneB ef$eefoJemeere keee&ece jKee ieee Lee~ efouueer, Fboewj Deeefo mes Deveske ieCeceeve
cenevegYeeJe leLee heb. yeeyetueeue peer peceeoej, [e@. ueeueyeneogj Meeeer Deeefo Deveske efJeeve
Yeer Gme mecee meveeJeo heOeejs Les~ efJeMeeue pevemeYee kes heeeled Deeke<e&ke MeesYeeee$ee
efvekeeueer ieF&~ meYee ceW mes" Deceesuekeebo peer meje&he kees DeefYevebove he$e YeW efkeee ieee~
keF& efoveeW mes heb. peceeoej peer kes ve pee heeves kes keejCe Ske megeesie efJeeve
heb. megOece&ebo peer Meeeer-efleJejer (peyeuehegj) ce.e. kees mLeeF& mebeeueke kes he ceW efveege
efkeee ieee~
14 ceF& 1983 kees peeseflejLe mebeeueke heb. yeeyetueeue peer peceeoej efyenej eosMe mes
Deheves Iej Deees Les, Gmekes yeeo 17 ceF& kees kesJeue meveeJeo kes keee&ece ceW Deees Les~
9 petve 1984 kees ye[ewle ceW Gvekes efveJeeme hej ner hebef[le peer kee mJeie&Jeeme nes ieee~ hegve:
Ske ceen heeeled 14 pegueeF& kees hebef[le peer keer Oece&helveer kee Yeer mJeie&Jeeme nes ieee~ hebef[le
peer kes Demeeceefeke efveOeve mes mebmLeeve kes meYeer meomeeW kees neefo&ke og:Ke ngDee~ hebef[le
peer kee JeelmeuehetCe& JeJenej Deepe Yeer eeo Dee peelee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(29)

GvleermeJeeB eelegcee&me (meved 1984, pecyeterhe-nefmleveehegj, G.e.)

5 mes 14 pegueeF& 1984 leke eer efvece&ue kegceej mes"er, eer megcesjebo heeveer-ueKeveT
leLee eer ceebieerueeue hene[s-nwojeyeeo ves efceuekej ceeleepeer kes meeefveOe ceW pecyeterhe mLeue
hej FvOJepe efJeOeeve efkeee~ etbefke pecyeterhe keer hebekeueeCeke eeflee Deieues Je<e& nesvee
efveefele nes ieee Lee~ Gmemes henues jevee kee efvecee&Ce Yeer hetje nesvee Lee Dele: ceeleepeer ves
mebmLeeve kes heoeefOekeejer Je meomeeW kes efveJesove kees mJeerkeej kejkes nefmleveehegj ceW ner
eelegcee&me keer mLeehevee 12 pegueeF&, Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees mebIe meefnle keer~
pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce keee& ceW peehegj kes cetefle& Jesoer efvecee&Ce kejves JeeueeW kes
efveefcee mes yeere-yeere ceW JeJeOeeve Dee peelee Lee Gmekee eLeesef ele efvejekejCe efkeee peelee
Lee~ GOej jLe eJele&ve eue jne Lee, Gmes Yeer osKevee neslee Lee~ eeflee hej eeef$eeeW kees
"njeves kes efueS Oece&MeeueeDeeW kee efvecee&Ce keee& Yeer lespeer mes eue jne Lee~ hebekeueeCeke
eeflee Meeveoej he mes mecheVe nes, Gmekes efueS ceeleepeer kes heeme Yeer efJeeej-efJeceMe&
euelee jnlee Lee~ pecyeterhe jevee keer YeJelee kees osKekej keg DekeejefCeke efJes<eerpeve
Pet"er YeebefleeeB Yeer hewueeles jnles Les, Gvekee Yeer mecee-mecee hej efvejekejCe efkeee ieee~
pecyeterhe jevee hetCe&he mes Meeees e yeves, Fme yeele hej ceeleepeer hetje Oeeve jKeleer
LeeR~ Gvekee ebLe uesKeve leLee mJeeOeee Yeer efvejeyeeOe he mes eue jne Lee~ YeJe
meceejesnhetJe&ke 9 Deiemle mes iegpejele ceW jLe eJele&ve eejbYe ngDee~ 14 Deketyej mes Deemeece
ceW %eevepeesefle kee eJesMe ngDee~ Deemeece ceW ceQ (ye. ceesleerebo), jJeerv kegceej, keg. ceeOegjer
leLee megOece&ebo peer-efleJejer (ce.e.) jLe eJele&ve ceW meeLe ceW Les~ eYeeJeveehetJe&ke veiej-veiej
ceW eJele&ve nes jne Lee~ Gmeer ceOe jepeOeeveer efouueer ceW 31 Deketyej 1984 kees lelkeeueerve
eOeeveceb$eer eerceleer Fefvoje ieebOeer peer kees Gvekes ner efveJeeme hej Gvekes ner Debiej#eke ves
ieesueer ceejkej Gvekeer nlee kej oer, efpememes meejs osMe ceW nenekeej cee ieee~ meeOegJeie&
kees Yeer Fme Ievee mes DeeIeele hengBee eqkevleg nesvenej kees keewve eue mekelee nw~ Deieues efove
Fefvoje ieebOeer kes heg$e eer jepeerJe ieebOeer kees eOeeveceb$eer heo hej Deemeerve efkeee ieee~ Fme
Ievee mes Ske mehleen leke jLe eJele&ve ceW Yeer ceeetmeer kee JeeleeJejCe jne~
24 veJecyej 1984 mes GejeosMe ceW peesefle eJele&ve kee MegYeejbYe ceeleepeer keer
pevceYetefce efkewleveiej mes ngDee~ peeseflejLe kee mJeeiele kejves kes efueS GejeosMe kes
lelkeeueerve cegKeceb$eer eer veejeeCeoe efleJeejer Deheves Jeefj meneesieer ceb$eer ees. JeemegosJe
efmebn kes meeLe nsueerkee@hj mes heOeejs~ efJeMeeue heb[eue ceW Deekej jLe hej mJeefmleke yeveekej,
eerheue e{ekej, Deejleer Gleejkej mJeeiele efkeee~ meYee meceeheve hej GvneWves kene efke
cegPes %eeveceleer ceeleepeer kes Gme Iej kes oMe&ve kejvee nw, peneB efJee keer ceelee, DeJeOe keer
Deveceesue ceefCe %eeveceleer ceeleepeer ves pevce efueee Lee~ Gvekes kenles ner efyevee hetJe& metevee

(30)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

leLee JeJemLee kes Gvekees Gme Iej ceW ues peeee ieee~ JeneB GvneWves Gme heefJe$e Yetefce kees
veceve efkeee, DeleerJe n<e& Jee efkeee, Lees[e emeeo Yeer Keeee~
nefmleveehegj ceW jlveceleer ceeleepeer leLee %eeveceleer ceeleepeer Fme meceeeej kees megvekej
DeleerJe nef<e&le ngF~ Gvekee DeeMeerJee&o efkewleveiej keer efJeMeeue meYee ceW Gme mecee he{kej
megveeee ieee Lee~
eelegcee&me kes heeeledefveecemeej ebLe keer meeeo eefvkee veeceke mebmke=le erkee-ceeleepeer ves meved
1978 ceW JewMeeKe Megkeuee 3 (De#ee le=leeree) kes MegYe efove Deeeee& kegbokegboke=le efveecemeej
keer mebmke=le erkee efueKevee eejbYe efkeee Lee efkevleg hejJejer 1979 ceW t ieF&~ cee$e
74 ieeLeeDeeW keer erkee ngF& Leer~ heeBe Je<e& kes Devlejeue kes heeeled 21 ceF& 1984 kees hegve:
erkee efueKevee eejbYe kej efoee Deewj 15 veJecyej 1984 kees cee$e mee{s 5 ceen ceW erkee
hetCe& kej oer~ Fme efove ceQ (ye. ceesleerebo) eneR Lee~ Dele: Ge erkee keer nmleefueefKele eefle
kees heeuekeer ceW efJejepeceeve kejkes peguetme efvekeeuee~
hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer meuuesKevee-ceieefmej Megkeuee elegLeea,
26 veJecyej 1984 mes jlveceleer ceeleepeer kee mJeemLe efJeMes<e he mes {eruee nesves ueiee~
Oeerjs-Oeerjs mJeemLe efiejlee ieee~ hetpe ye[er ceeleepeer ves mecePe efueee efke Deye Fvekeer
efJeMes<ehe mes osKeYeeue kejvee DeeJeMeke nw~ Deye Fvekee Mejerj peJeeye os jne nw~
DemJemLe nesles ngS Yeer jlveceleer ceeleepeer Deheveer owefveke efeeeDeeW ceW meeJeOeeve LeeR~ Deenej
tlee pee jne Lee~ GvnW efvejvlej mJeeOeee-Yeefehee" Deeefo megveeee pee jne Lee~ ceeIe
Jeoer 9 efoveeBke 15 peveJejer 1985 kees Ceceeskeej ceneceb$e megveles-megveles Deleble Meeble
heefjCeeceeW mes mJeie&efmeOeej ieF~ 13 mebleeveeW kees pevce osves kes yeeo 13 Je<e& leke 13 ekeej
kes eeefj$e kee Deer lejn heeueve kejles ngS eerheee&e kees meeLe&ke kej efueee~
hetpe jlveceleer ceeleepeer keer meceeefOe kes heeeled Deewue 1985 ceW nesves Jeeueer pecyeterhe
hebekeueeCeke eeflee ef veefJe& &Ive SJeb meevebo mecheVe nes, Fmekes ef ueS ceeleepeer ves 15 Deew ue
1985 mes 21 Deew ue 1985 leke eefleef ove Deveske ef JeOeeve kejees~ Fme ceOe ceeleepeer ves Deveske
hetpeeDeeW keer jevee keer ~ pecyeter he hetpee, nefmleveeheg j hetpee, Deeef oveeLe hetpee Deeefo~Deew j Yeer
yenggle meeje ues Keve keee& ef keee~ yeere-yeere ceW eeflee meefceefle keer yew "keW Yeer nesleer jneR~
eeflee kes eej ceen hetJe& mes nefmleveehegj ceW keeeesX keer DeefOekelee mes %eevepeesefle eJele& ve ceW ces je
Je jJeerv keg ceej kee peevee kece nes ieee lees mebIemLe ye. keg . ceeOegjer ves DeveskeeW mLeeveeW hej
peekej keg Meue mebeeueve efkeee~ Fmemes henues Yeer kegceejer ceeOegjer (Jele&ceeve Deeefe& kee
eer eboveeceleer ceeleepeer) ves DeveskeeW veiejeW, MenjeW ceW peekej Deheves DeespemJeer eJeeveeW mes cenleer
eYeeJevee keer~ mLeeF&he mes mebeeueve heb. meg Oece&eb o peer Meeeer kej ner jns Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(31)

G.e. kes cegKeceb$eer kee pecyeterhe mLeue hej Deeieceve-4 ceee& 1985 kees G.e. kes
cegKeceb$eer eer veejeeCeoe efleJeejer pecyeterhe mLeue hej heOeejs~ Gej Yeejle kes Fme
Skecee$e efJeMeeue hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe kees Meeveoej yeveeves kes efueS GvneWves
jlve$ee efveuee ceW yew"kej ceeleepeer mes DeeMeerJee&o efueee~ eeflee ceW efyepeueer, heeveer,
megj#ee Deeefo mejkeej keer lejhe mes megefveefele efkeee~ veefMeee ceeie& kees hekekee yeveekej
Gmekee [ecejerkejCe kejeee~ ceneslmeJe kes efueS Meemeve keer lejhe mes ceb$eer eeshesmej
JeemegosJe efmebn peer kees eYeejer yeveeee~ megces hej DeefYe<eske kes efueS mejkeej keer lejhe mes
heesefu[bie heeFhe keer meeref{eeB yeveeF& ieF~
cegefvemebIe heoehe& Ce leLee heb ekeueeCeke eeflee kee PeC[ejes nCe-Deeeee&eer Oece& meeiej
peer mebIemLe keg cegefve-Deeefe&keeJeb=o 22 Deewue kees pecyeterhe mLeue hej heOeejs~ Gmeer efove
PeC[ejesnCe ngDee leLee jLeee$eehetJe&ke YeieJeeve heeC[eue ceW efJejepeceeve efkees iees~
22 Deewue mes ner eeflee kee keee&ece eejbYe nes ieee~ 26 mes 28 Deewue leke Debleje&^ere
mesefceveej kee Deeeespeve efkeee ieee~ 28 Deewue kees %eevepeesefle jLe keer MeesYeeee$ee
efvekeeuekej jLe eJele&ve kee meceeheve pecyeterhe mLeue hej ngDee~ Gmeer efove pecyeterhe jevee
kes meeceves lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe ves %eevepeesefle keer DeKeC[
mLeehevee keer~
28 Deewue mes 2 ceF& leke yengle Yeejer eYeeJeveehetJe&ke hebekeueeCeke eeflee mecheVe
ngF& efpemekee JeCe&ve MeyoeW ceW kejvee keef"ve nw~ 30 Deewue 1985 kees eosMe kes cegKeceb$eer
eer veejeeCeoe efleJeejer ves hetpe ceeleepeer mes DeeMeerJee&o eehle kej pecyeterhe jevee kee
GodIeeve efkeee~
hetpe ceeleepeer ieefCeveer heo mes efJeYetef<ele-1 ceF& 1985 kees YeieJeeve ves kesJeue%eeve
keueeCeke kes heeeled ceeleepeer keer efMe<ee Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer ves ieefCeveer heo
keer efeeeSb kejJeekej ieefCeveer heo mes efJeYetef<ele efkeee~ en Deeefe&keeDeeW ceW meJeexe heo
neslee nw~ 2 ceF& kees pecyeterhe jevee kes meeceves DeKeC[ OJepe keer mLeehevee ngF&, leye mes
efvejblej Jen OJepe uenjelee jnlee nw~ 11 Je<e& hetJe& hetpe ceeleepeer ves efpemekee yeerpeejesheCe
efkeee Lee, Jen Deepe 2 ceF& 1985 kees Je=#e yevekej heefuele ngDee, efpemes osKekej ceeleepeer
leLee nce meyekees Deheej n<e& ngDee~ yeere ceW keg efJeIve Deees Yeer Deewj eues iees~ Gvemes
keee& kee veneR, elegled DeleerJe eYeeJevee ngF&~
2 ceF& kees pecyeterhe jevee ceW mecemle eefleceeSB efJejepeceeve nesves kes heeeled ceeleepeer
ves mecemle keee&kelee&DeeW kees yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
24 petve mes 3 pegueeF& leke leerve cetefle& cebefoj ceW Ske meeLe 3 FvOJepe ceC[ue efJeOeeve
ngS, leerve ceC[ue cebe[s iees, leerveeW kes Deueie-Deueie epeceeve Les~

(32)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

leermeJeeB eelegcee&me (meved 1985, pecyeterhe-nefmleveehegj, G.e.)

1 pegueeF& 1985, Dee<ee{ Megkeuee 14 kees ceeleepeer ves pecyeterhe mLeue hej Je<ee&eesie
keer mLeehevee keer~ pecyeterhe mLeue hej pecyeterhe jevee kes DeJeMes<e keee& leLee Deve
efvecee&Ce keee& eue jns Les~ mJeeOeee, he"ve-hee"ve Yeer eue jns Les~ 1 Deiemle-YeeoeW ke=.
otpe mes ceeleepeer ves pecyeter he efJeOeeve yeveevee eejbYe efkeee~ keg ner hetpeeSB Mes<e jn ieF LeeR
efke YeeoeW Megkeuee 12 kees ceeleepeer kees yegKeej Deevee eejbYe nes ieee~ Oeerjs-Oeerjs neuele
efyeie[leer ieF&&~ keF& Jewe yegueees iees efkevleg efmLeefle Deewj veepegke nes ieF&~ iebYeerj efmLeefle kees
osKeles ngS 19 veJecyej kees cesj" mes [e@. S.heer. DeeJeeue kees yegueeee ieee~ GvneWves "erke
mes peebe kejkes heerefueee Ieesef<ele kej efoee~
Deieues efove mes Guer leLee yegKeej keer oJeeF& yebo kejkes heerefueeemebyebOeer oJeeF& eejbYe
keer ieF&~ pees keemeveer kes yeerpe, meeQhe Deeefo keer "b[eF& ueerJej kees "erke kejves kes efueS
Deeefe&kee jlveceleer ceeleepeer kees henues oer ieF& Leer, Jen osvee eejbYe efkeee ieee~ Gmekes yeeo
Lees[e-Lees[e ieVes kee jme Yeer efoee ieee~ Oeerjs-Oeerjs Guer nesvee yebo ngF&~ hes ceW Deenej
keves ueiee~ mJemLelee Deeles-Deeles hetje eelegcee&me yeerle ieee~ efpeme keemeveer kes yeerpe Deeefo
keer "b[eF& mes ceeleepeer kees hegvepeeaJeve eehle ngDee, Jen "b[eF& DeYeer Yeer GvnW Deenej ceW oer
peeleer nw~ ueerJej kees "erke jKeves ceW en "C[eF& jeceyeeCe Deew<eefOe nw~
ceeleepeer keer DemJemLelee kes ceOe ner ceeleepeer kes hejceYee mebmLeeve kes ceb$eer
eer Decejebo pewve nesceyes[-cesj" ves 18 mes 27 Deketyej 1985, Deeefeve Megkeuee 5 mes
15 (MejohetefCe&cee) leke FvOJepe ceC[ue efJeOeeve kee efJeMeeue Deeeespeve efkeee~ Fme
MejohetefCe&cee hej ceeleepeer kes pevce kes 51 Je<e& hetjs nesves kes Gheue#e ceW mJeCe& peebleer
ceneslmeJe kes he ceW yengle Glmeen kes meeLe ceveeee efkevleg Delevle kecepeesjer kes keejCe
ceeleepeer heeb[eue ceW veneR pee mekeeR~ meYeer ves ceeleepeer kes heeme leeieerYeJeve ceW ner peekej
DeeMeerJee&o efueee~
13 Deketyej 1985 kees De.Yee.efo. pewve egJee heefj<eo keer keee&keeefjCeer keer yew"ke
hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW ngF&, efpemeceW ye. jJeerv kegceej kees egJee heefj<eo kee je^ere
DeOe#e ceveesveerle efkeee ieee~ ceeleepeer ves Oece&, Oecee&lcee leLee Oecee&eleveeW keer j#ee kes
efueS Dehevee DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
keeef le&ke Deeefvnkee ceW 17 mes 27 veJecyej 1985 leke eer ceoveueeue pew ve, efkewleveiej
ves eneB leerve cetefle& cebefoj ceW FvOJepe efJeOeeve efkeee~ 19 veJecyej kees ner heerefueee jesie
Ieesef<ele ngDee Lee~ efJeOeeve ceW ceeleepeer keer efmLeefle G"kej yew"ves keer veneR Leer Dele: Deheves
kecejs ceW ueskej ner hetpeeSB megveleer LeeR~ Jes hetpeeSb leLee Gvekeer peeceeueeSb Deew<eefOe kee
keece kej jner LeeR~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(33)

eelegcee&me kes heeeled-Lees[er meer mJemLelee Deeves hej 29 efomecyej 1985 mes ceeleepeer
ves hegve: Lees[e-Lees[e uesKeve eejbYe kej efoee~ DeeOee Iebe Yeer uesKeve kej uesves mes ceeleepeer
kees ye[e meblees<e neslee Lee~ Gve efoveeW JeeesJe= efJeeve heb. hetueebo peer efmeebleMeeeer ye[s
cebefoj hej jn jns Les~ GvneWves keF& yeej Deekej ceeleepeer mes efveJesove efkeee efke ceQ Deehekeer
keee Jew eeJe=efe keB? mJeeOeee megveeves kes efueS Yeer efveJes ove efkeee ef kevleg kecepeesjer ceeleepeer
kees Fleveer DeefOeke Leer efke mJeeOeee DeefOeke os j megveves keer ef nccele veneR Leer, efhje Yeer hebef[le
peer ves meoea ceW Yeer Deekej efveecemeej eeYe= le (ceeleepeer keer ef veecemeej hej erkee Jeeuee ebLe)
29 peveJejer 1986 mes meg veevee eejbYe kej ef oee~ hebef[le peer ves ceeleepeer eje keer ieF& erkee keer
yengle eMebmee keer ~ Yeues ner keg efJe<eeeW ceW meweefvleke celeYeso Lee, efhej Yeer Gvekee JeJenej
meewneo&hetCe& jne~ 21 ceF& 1986 leke Ge ebLe kee mJeeOeee meg veekej het Ce& efkeee~
ceeIe leLee heeuiegve ceW 16-16 efove kes Megkeue he#e nesves mes oesveeW cenerveeW ceW 16-16
efove kes Meebefle efJeOeeve ngS~ heeuiegve keer Deeefvnkee ceW eerceleer Mekegvleuee osJeer-efouueer ves
efmeee efJeOeeve Yeer ef keee~ hetpe ceeleepeer kees Fve efJeOeeveeW hej keeheer henues mes ner yengle
ee jner nw~ Fmeer mes jesie-Meeske ve nes peeles nQ, ye[s-ye[s keeeesX keer efmeef nes peeleer nw~
FmeerefueS Deye Yeer ess-ye[s efJeOeeve kejeleer ner jnleer nQ~
16 ef omecyej 1985, ceieef mej Meg keuee 5 kees leer ve cetefle& cebef oj ceW Deeeee& eer ef Jeceuemee
iej
peer cenejepe eje eefleefle #es$eheeue Jesoer ceW efJejepeceeve efkees iees~
yeerceejer kes keejCe pecyeterhe efJeOeeve, pees DeOetje t ieee Lee, Gmes 12 ceF& 1986
mes hegve: efueKevee eejbYe kejkes 12 petve 1986 eglehebeceer kes efove hetje kej efoee~ Gmeer
efove nmleefueefKele efJeOeeve keer eefle OeJeuee ebLe leLee cetueeeej iebLe kees heeuekeer ceW
efJejepeceeve kejkes MeesYeeee$ee efvekeeueer, eglehebeceer heJe& ceveeee~
FvOJepe efJeOeeve SJeb eefMe#eCe efMeefJej-pes Meg. 12 efoveeBke 19 petve mes eer
Decejebo pewve-nesceyes[ ves leermejer yeej ceeleepeer kes meeefveOe ceW FvOJepe efJeOeeve kejeee~
Fmeer ceOe Decejebo peer ves efJeeveeW kes efueS eefMe#eCe efMeefJej kee Yeer Deeeespeve jKee,
efpemeceW 50 efJeeveeW ves leJeeLe&met$e leLee oMeOeceeX hej eJeeveeW kee eefMe#eCe eehle efkeee~
Fme efMeefJej kes kegueheefle eeeee& eer vejsv ekeeMe peer-efhejespeeyeeo kees yeveeee ieee Lee~
ceeleepeer kes DeeosMeevegmeej 14 mes 21 ceF& 1986 leke efvekeJeleea mejOevee veiej ceW
efMe#eCe efMeefJej kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW ceQves (ye. ceesleerebo ves) Yeer JeneB peekej
yeeueke-yeeefuekeeDeeW leLee eew{ Jeie& ceW Oece& kes mebmkeej [eues~ DeYeer leke pecyeterhe jevee kes
DeJeMes<e keee& hetjs efkees pee jns Les~ JesefoeeW ceW MeerMes kes heuues ueieekej 17 pegueeF& leke
leerve yeej ceW mecemle eefleceeSB efJejepeceeve kej oer ieF, efpememes ceeleepeer kes ceve ceW ye[e
meblees<e ngDee~

(34)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eelegcee&me kes heMeeledoer#ee kes efueS eerheue e{ekej eeLe&vee-ceQves (ye. ceesleerebo ves) 21 hejJejer
1986- ceeIe Meg012 kees hetpe ceeleepeer kes mece#e eerheue e{ekej efveJesove efkeee efke
ceeleepeer! ceQ #eguueke oer#ee uesvee eenlee ntB, cegPes Dee%ee eoeve keerefpees~ ceeleepeer ves keg
osj meese -efJeeej kejkes Gefele mecee peevekej men<e& mJeerke=efle eoeve kej oer~ Gme mecee
ceeleepeer ves JeelmeueJeMe en Yeer kene efke Deeeee&mebIe kees nefmleveehegj ueekej eneR
oer#ee uees~ ceeleepeer kes DeeosMeevegmeej jJeerv kegceej, efpevesv emeeo "skesoej leLee
kewueeMeevo kejesueyeeie Deeefo eeJekepeve efJeceuemeeiej peer cenejepe mes efveJesove kejves
27 hejJejer kees Fvoewj iees~ Deeeee&eer mes efveJesove kejkes 2 ceee& kees Jeeefheme Deekej
ceeleepeer kees yeleeee efke Deeeee&eer Fvoewj mes efhejespeeyeeo peekej JeneB mes eelegcee&me
kejves kes heeeled nefmleveehegj Deekej oer#ee eoeve kejWies~ DeLee&led Ske Je<e& yeeo oer#ee nes
mekesieer~ efhejespeeyeeo eelegcee&me kes ceOe ceQ YeeoeW Jeoer 12, 1 efmelecyej kees jJeerv kegceej
leLee heb. megOece&ebo peer kes meeLe efhejespeeyeeo ieee~ Deeeee&eer kes mece#e eerheue e{eee~
Deeeee&eer ves kene-heeuiegve (ceee&) ceW oer#ee kee cegntle& nw~ oer#ee kes efueS Ske Je<e& kee
mecee efvekeeuevee Yeejer cenmetme nes jne Lee, efhej Yeer mecee efvekeeuevee ner he[e~
5 efmelecyej-YeeoeW megoer 1 kees efhelee eer Deceesueke evo peer meje&he kee mJeie&Jeeme nes ieee~
efhelee kes efJeeesie kee ogKe lees ngDee ner, Gmekes Deefleefje ceve ceW keF& efove leke en Yeer Keso
jne efke ceQ Gvekes meeceves oer#ee venerb ues mekee~ 5 efmelecyej YeeoeW megoer 1 mes 16 efmelebyej
YeeoeW megoer 13 leke eer heutceue pewve efouueer Je Gvekes oeceeo eerjepekegceej pewve Jeerje
efyeu[me& efouueer ves hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW leervecetefle& ceefvoj ceW FvOJepe efJeOeeve
efkeee~ ceOe kes mecee kee meogheeesie kejles ngS ceQves leerLe&ee$eeebs keer hegve: 12 Deketyej
1986 Deeefeve Meg . 10 (efJepeeeoMeceer) kees efhejespeeyeeo peekej oer #ee keer efleefLe megefveef ele
kejves kes efueS Deeeee&eer efJeceuemeeiejpeer cenejepe kes mece#e eerheue e{eee~ Deeeee&
cenejepe ves 8 ceee&-heeuiegve Megkeuee 9, jefJeJeej kees oer#ee kee MegYe cegntle& yeleueeee~ cesjs
meeLe JeneB jJeerv kegceej, efpevebs emeeo "skesoej, jepesv emeeo kecceespeer efouueer SJeb
megjsMe ebo ieess Jeeues iees Les~ yeere-yeere ceW ceQ ee$eeSBb kejlee jne~ 19 Deketyej kees
ceeleepeer kee 53JeeB pevceefove efJeMes<e meceejesnhetJe&ke ceveeee ieee~ cesues kee Deeeespeve
efkeee ieee Lee~ 20 Deketyej kees nefmleveehegj mes nefjej neskej yeerveeLe keer ee$ee
kejkes 25 Deketyej kees Jeeheme mekegMeue nefmleveehegj Dee iees~
keceue cebefoj kee efMeueeveeme-26 Deketyej 1986 efove jefJeJeej, YeeoeW Jeoer 8 kes
MegYe efove eer jepekegceej pewve Jeerjeefyeu[me& SJeb eerheutceue pewve efouueer ves keceue cebefoj
kee efMeueeveeme efkeee, eneR hej eejbYe cesb Ske keceje yeveekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(35)

keer keuheJe=#emJehe meJee veew heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve keer ieeer LeeR, Fmeer
kees Iesjkej eejesb lejhe keceueekeej cebefoj yeveeee ieee~ eeflecee peneB keer leneB Ke[er jnebr,
kecejs kes eejesb lejhe keer oerJeejbs ne oer ieeebr~
jJeerv kegceej peer ves cesjer oer#ee kes meeLe hebekeueeCeke eeflee keer Yeer Iees<eCee kej
oer~ YeieJeeve vesefceveeLe leLee heee&veeLe keer efJeMeeue eefleceeSB ueeF& ieeeR~ 25 hejJejer mes
ee$eeDeeW kee efmeueefmeuee yebo ngDee~ 8 hejJejer 1987 ceeIe Megkeuee 10 kees ceeleepeer ves
leerveueeske efJeOeeve efueKekej hetje efkeee, Gmekee veece meJe&leesYe efJeOeeve jKee ieee~

FeermeJeeB eelegc ee&me (1986-pecyeterh e-nefmleveehegj ceW)

14 pegueeF& mes 22 pegueeF& leke nesves Jeeues FvOJepe efJeOeeve kes ceOe 20 pegueeF& kees
ceeleepeer ves eelegcee&me keer mLeehevee keer~ FmeceW oes ceb[ue Ske meeLe yeveees iees~ Ske
DeeveboekeeMepeer (meesjce Jeeues ) efouueer JeeueeW keer Deesj mes leLee otmeje ekeeMeebo- megYee<eebo
pewve efkewleveiej keer lejhe mes~ meew. eerceleer pewve Oe.he. esceebo pewve yenjeFe JeeueeW ves
YeeoeW Jeoer 3 mes 12, leovegmeej 22 Deiemle mes 1 efmelebyej leke yenjeFe ceW FvOJepe
efJeOeeve kejeee GmeceW ceeleepeer ves cegPes (ye. ceesleerebo) jJeerv kegceej leLee ceeOegjer kees
Yespee~ JeneB Deer Oece&eYeeJevee ngF&~
meved 1983 mes keF& yeej ceeleepeer kes YeeJe keuhegce efJeOeeve yeveeves kes ngS~ GmeceW
efueKeer peeves Jeeueer hetpeeDeeW keer hejsKee Yeer ceeleepeer ves efueKeer efkevleg henues Jemlelee kes
keejCe leLee yeeo cebs DemJemLelee kes keejCe Jen keee& mebYeJe veneR nes mekee~ Ske efove
DemJemLe DeJemLee ceW ceeleepeer ves ceeOegjer mes kene efke cesjs yeeo legce Fme efJeOeeve kees
yeveevee~ ceeOegjer ves kene-ceeleepeer! Deehe peuoer mJemLe neskej Deehe ner yeveeJeWieer~ efJeOeeve
lees keee, Deewj Yeer yengle meejs Oece&eYeeJevee kes keee& Deehekes eje nesvee nw~
Lees[er mJemLelee eehle nesles ner ceeleepeer kes ceefmle<ke ceW 8 pegueeF& 1986 Dee<ee{
Meg. 1 keer jeef$e ceW hejsKee emhegefle ngF& Deewj 9 pegueeF& kees eele: 5:45 hej jlve$ee
efveuee ceW TB vece: efmesYe: efueKekej efJeOeeve hetpee efueKevee eejbYe kej efoee Deewj ceve
ceW en meesee efke peye Yeeecej mlees$e keer jevee mes ceevelegbieeeee& kes 48 leeues t iees,
SkeerYeeJemlees$e keer jevee mes Jeeefojepe cegefvejepe kee keg jesie otj nes ieee, lees Fme
ceneve keuhegce efJeOeeve keer jevee mes cesje Mejerj mJemLe nes peeJes, lees FmeceW Deeee& keer
keee yeele nw! Deewj ngDee Ssmee ner, 17 Deketyej1986 keer MejohetefCe&cee kes efove jevee hetCe&
nes ieF&, ceeleepeer kes n<e& kee heej veneR jne, Jen efove ceeleepeer kee 53JeeB pevceefove Lee,
Gmeer efove ceeleepeer ves leerveueeske efJeOeeve keer jevee eejbYe kej oer~
17 mes 19 Deketyej leke ef$eefoJemeere pevceefoJeme kee keee&ece Deeeesefpele efkeee
ieee~ ef ouueer leLee Deemeheeme kes Deveske veiejesb mes yemeW Deeeerb~ ceOe eosMe leLee DeJeOe eeble

(36)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

mes Deveske YeeieCe heOeejs, Deveske efJeeve Yeer Deees~ GuueemehetCe& JeeleeJejCe ceW ceeleepeer
kee pevceefove ceveeee ieee~ Deveskeesb JeeeDeebs ves ceeleepeer kes eefle efJeveeebpeefue meceefhe&le
kejles ngS Gvekes oerIe& peerJeve keer cebieue keecevee keer~ ceeleepeer ves meYeer kees cebieue
DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Fme ekeej efJeefJeOe GheueefyOeeebs kes meeLe Je<ee&eesie hetCe& ngDee~
Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kee memebIe nefmleveehegj ceW cebieue heoehe&CecegPes oer#ee eoeve kejves kes efueS leLee hebekeueeCeke eeflee mecheVe kejeves kes efueS
Jeelmeuejlveekej Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kee memebIe 1 ceee& 1986 heeuiegve
Megkeuee otpe kees pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW cebieue heoehe&Ce ngDee~ mebIe kes Deeieceve mes
ceeleepeer leLee nce ueesieeW kees DeleerJe n<e& ngDee~ ceeleepeer keer esjCee mes veJeefveefce&le leerve
ueeske efJeOeeve 20 hejJejer mes cewbves eejbYe efkeee Lee, Jen 1 ceee& kees Deeeee&eer kes mece#e
hetCe& ngDee~
2 ceee& mes hebekeueeCeke eeflee eejbYe nes ieF&~ PeC[ejesnCe mes hebekeueeCeke kes
mecemle keee&ece ceeleepeer leLee Deeeee&mebIe kes meeefveOe ceW eceMe: mecheVe nesves ueies~
8 ceee& jefJeJeej, heeuiegve Megkeuee 9 kee Jen MegYe efove Dee ieee~ eele: hebekeueeCeke
eef lee kes Debleie&le pevcekeueeCeke ceveeee ieee~ megces keer heeb[g keefMeuee hej pevceeefYe<eske
ngDee~ ceOeevn ceW eerefJeceue ceb[he ceW efJeMeeue pevemecetn kes ceOe Deeeee&eer ves cesjer
#eguueke oer#ee keer efJeefOe eejbYe keer, oer#ee mebmkeej kejkes #eguueke ceesleermeeiej veece
Ieesef<ele efkeee~ meceejesn kes cegKe DeefleefLe lelkeeueerve kesvere jsueceb$eer eer ceeOeJejeJe
efmebefOeee Les~
oer#ee kes DeJemej hej ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves yengle ner ceeefce&ke Godieej
Jee efkees~ GvneWves kene efke- ceQbves meveeJeo ceW Deceesuekeebo pewveheer meeiej mes ceesleer
kees efueee Lee, Deepe Deeeee&eer ves hegve: cees leer kees meeiej mes pees [kej #eg uueke ecesleermeeiej
yevee efoee~ 9 ceee& kees ceeB heeyeeF& leLee mebIemLe keg. ceeOegjer ves Deeeee& eer ef Jeceuemeeiej
peer, GheeOeee eer Yejlemeeiej peer, ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer leLee (cegPes) veJeoeref#ele
#eguueke ceesleermeeiej Deeefo 9 meeOegDeeW kee he[ieenve kej Deenej efoee~ 11 ceee&-heeuiegve
Meg. 11 kees cees #ekeueeCekehetJe& ke eef lee efJeefOe mecheVe ng F&~ hetpe ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej
cegPes nefmleveehegj ceW ner es[kej 17 ceee& 1987, ew$e ke=<Cee otpe kees Deeeee&mebIe kee cesj"
keer lejhe cebieue efJenej nes ieee~ Deeeee&mebIe kes meeLe 34 meeOeg-meeOJeer Les~
22 Deewue-JewMeeKe ke=<Cee 9 kees meerkej (jepe.) ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje kes le=leere heeOeerMe Deeeee& eer Oece&meeiejpeer
cenejepe kee meceeefOehetJe&ke mJeiee&jesnCe nes ieee~ Gmekes Deieues efove ceeleepeer kes meeefveOe
ceW nefmleveehegj ceW Gvekes eefle eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ Deveblej 6 ceF&, JewMeeKe Meg. 8 kees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(37)

GheeOeee eer Deef pelemeeiej peer cenejepe kes efueS Deeeee&heo keer Iees<eCee keer ieF&~ 7 petve,
pes Megkeuee 10 kees Goehegj ceW efJeMeeue pevemecegoee leLee elegefJe&Oe mebIe kes meeefveOe ceW
elegLe& Deeeee&he eoeve efkeee ieee~
Deeeee& eerOece&meeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes Ske ceen yeeo ner Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe keer Gvekeer pevceYetefce keesLeueer ceW ner (28 ceF& 1987 pes
Megkeuee 1 kees) meceeefOe nesves kes meceeeej Deeeveke eehle kej hetpe ceeleepeer leLee mebIe kes
meYeer ueesie nleeYe jn iees~ meceeeej eehle nesves hej hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW Gvekes
eefle Yeer efJevece eebpeefue Deefhe&le keer ieF& ~ Deeeee&eer ves hetpe ceeleepeer kees 1953 ceW eer
ceneJeerj peer ceW #egefuuekee oer#ee oskej #egefuuekee Jeerjceleer veece eoeve efkeee Lee~
iegpejele ceW efMe#eCe efMeefJej-iegpejele eosMe kes Oece&efve cenevegYeeJeeW kes efJeMes<e
efveJesove hej hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve,
nefmleveehegj eje 31 ceF& mes 8 petve 1987 leke Denceoeyeeo ceW Ske efJeMeeue efMe#eCe
efMeefJej kee Deeeespeve hetjs iegpejele eosMe kes mlej hej Deeeesefpele efkeee ieee~ efpemeceW
Deveske veiejeW mes 1000 mes DeefOeke eer-heg<eeW leLee yeeueke- yeeefuekeeDeeW ves Yeeie efueee~
GmeceW ceeleepeer keer efMe<ee keg. ceeOegjer (Jele&ceeve Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer) kes
meeLe Deveske efJeeveebs ves JeneB peekej efMe#eCe eoeve efkeee~ Gme efMeefJej kees leLee eboveeceleer
ceeleepeer kees Deepe Yeer iegpejele Jeeues eeo kejles nQ~ Jewmee efMeefJej ve Gmemes henues ve Gmekes
yeeo Deepe leke ngDee~ Gme efMeefJej kes ceeOece mes nefmleveehegj kes Jeerjmeeiej efJeeeheer" ceW
15-20 efJeeeLeea he{ves kes efueS Deees Les~

yeeermeJeeB eelegc ee&me (1987- pecyeterhe-nefmleveehegj ceW)

10 peg ueeF& 1987 Dee<ee { Megkeuee elego& Meer kees ceeleepeer ves 35JeeB eelegcee&me pecyeter he
mLeue hej mLeeefhele efkeee~ Gme mecee 15 pegueeF& mes 24 peg ueeF&-eeJeCe ke=. 5 mes eeJeCe ke=.
14 leke eer celeer nerjeceCeer peer cencet oeyeeo leLee eer keceueeb o pewve, Keejer yeeJeueer f oe uueer
ves leerve cetef le& ceb efoj ceW oes Deueie-Deueie ceb [ue ceeb[kej yengle Glmeen kes meeLe FvOJepeefJeOeeve
ef kees~ efJeOeeve hetpeve kes Deefleefje ceOeevn ceW n{euee Deeef o keer ke#eeSB Yeer eueeF& ieF~
Je<e& 1987 ceW ceeleepeer ves efJeefJeOe ekeej kee uesKeve keee& efkeee~ keueeCe keuhele
mlees$e veece mes mJejefele mebmke=le keer elegefJeMeefle mlegefle kee DevJee DeLe& efnvoer ceW,
Deeeee& hetpeheeoke=le mebmke=le hebeece=le DeefYe<eske kee efnvoer heeevegJeeo, mekeueerkejCenJeve Deeefo keer efJeefOe kes mebmke=le MueeskeeW kee YeeJehe heeevegJeeo kejkes ceC[ue efJeOeeve
eejcYe efJeefOe leLee nJeveefJeefOe veece mes hegmleke kee me=peve, YeieJeeve vesefceveeLe Gheveeme
Deeefo kee uesKeve efkeee~ Fve efoveeW ceW cesjer mce=efleeeB veece mes Ske megboj DeelcekeLee kee
uesKeve Yeer eue jne Lee~

(38)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

mJeemLe ueeYe nesves kes yeeo ceeleepeer kee efebleve eue jne Lee efke meeOeg peerJeve kes
6 keeue ceeves nQ- (1) oer#ee (2) efMe#ee (3) ieCehees<eCe (4) Deelce mebmkeej (5) meuuesKevee
(6) GeceeLe&~ FveceW mes eejbYe kes leerve keee& Deer lejn nes egkes nQ, Deye Deeies eewLes kee
vecyej Dee jne nw Dele: efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer YeeJeer ieefleefJeefOeeeW kes
mego={ mebeeueve nsleg Ske veJeerve hejsKee yeveeF&~
#eguueke ceesleermeeiej kees heer"eOeerMe yeveeee-2 Deiemle 1987, jefJeJeej eeJeCe
Megkeuee mehleceer kees efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer yew"ke Deentle keer ieF&,
efpemeceW ceeleepeer keer Dee%ee mes leerve Je<e& kes efueS veJeerve keee&keeefjCeer kee ceveesveeve efkeee
ieee~ efpemekes Devleie&le ye. jJeerv kegceej kees DeOe#e, eer efpevebsemeeo "skesoej efouueer
kees keeee&Oe#e, eer ieCesMeerueeue jeveerJeeuee keese kees ceneceb$eer leLee keg. ceeOegjer kees ceb$eer
heo kee Yeej meeQhee ieee~ Deye leke mebmLeeve kes keeeexbs ceW esjCee leLee ceeie&oMe&ve ceeleepeer
osleer jnleer LeeR efkevleg Deye Deeies mes #eguueke ceesleermeeiej hej en Yeej [euee pee jne nw,
GvnW mLeeF&he mes heer"eOeerMe heo hej eefleeefhele efkeee pee jne nw~ Fmekes Deefleefje
mebmLeeve keer ieefleefJeefOeeeW kees meg eehe mes osKeves Je eueeves kes efueS Ske mLeeF& meefcfleee kee
Yeer ie"ve efkeee ieee, ef pemeceW meele JeefeeeW kees mLeeF&he ceW efueee ieee~ Fme YeeJeer
JeJemLee keer Gheef mLele meYeer cenevegYeeJeebs ves Yet efj-Yetefj eMebmee keer~ Deieues ef ove mLeeF& meef ceef le
kes meomeeW ves heer"eOeer Me #eguueke ceesleermeeiej kee heeoe#eeue kejkes vetleve Jee-eeoj-uebiees
Deefhe&le efkees~ hetpe ceeleepeer ves veJeerve efheer eoeve kej cebieue DeeMeer Jee&o efoee~
Fme Je<e& kee oMeue#eCe heJe&-Fme Je<e& 1987 ceW ceeleepeer ves jJeerv kegceej kees
[e@. eseebme kegceej ye[ewle kes meeLe leueewo (iegpejele), keg. ceeOegjer kees ye[ewoe leLee
heb. megOece&ebo, heb. eJeerCe ebo, heb. vejsMe kegceej kees Yeer iegpejele ner oMeue#eCe heJe& ceW
eJeeve kejves kes efueS Yespee, Deer eYeeJevee ngF&~ nefmleveehegj ceW ceQves lelJeeLe&met$e leLee
oMeOeceeWb& hej eJeeve efkees~ Deeefeve ke=<Cee 7 mes Deeefeve Megkeuee 1, efoveeBke 14 mes
24 efmelecyej leke eer heg leeveeb o pewve heles nheg j JeeueeW ves meheefjJeej FvOJepe ef JeOeevefkeee~
e
Deeefeve ke=<Cee 14 (efo. 21 efmelecyej 1987) kees cesje 48JeeB pevceefove Lee~ Gme
mecee meveeJeo (ce.e.) mes (ceeB) heeyeeF& leLee (yenve) efkejCeyeeF& eewOejer eneB DeeF& ngF&
LeeR~ GvneWves mvesnJeMe pevceefoJeme kee Ske ese mee keee&ece hetpe ceeleepeer mes Dee%ee
ueskej jKe efoee~ ceQves kene-ceeleepeer kes mece#e cesjs pevceefoJeme kee keee&ece Dee
veneR ueielee~ Fme hej ceeleepeer ves kene efke-yess-yesefeeW kee ceelee kes meeceves iegCeieeve
neslee nw, lees Dee ner nw, nesves oes~
MejohetefCe&cee Dee jner Leer 7 Deketyej yegOeJeej kees efkevleg efouueer leLee Deemeheeme kes
Menj JeeueeW keer megefJeOee kees osKeles ngS 4 Deketyej jefJeJeej Deeefeve Megkeuee 12 kees ner

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(39)

hetpe ceeleepeer kes 54 JeW pevcepeebleer ceneslmeJe kee keee&ece Deeeesefpele efkeee ieee~
efouueer, hetJeea GejeosMe, heefeceer GejeosMe, ce.e., jepemLeeve, ceneje^, Deemeece,
nefjeeCee Deeef o Deveske eosMeeW kes veiejeW Je MenjeW mes nef mleveehegj Deekej Yeeesb ves pevcepeevleer
meceejesn ceW Yeeie efueee~ het pe ceeleepeer Deheves eleske pevceefoJeme hej en DeJeMe yeleeleer
nQ efke Mejo hetefCe&cee kes efove kesJeue cesjs Mejerj kee ner pevce veneR ngDee elegled leeie Deewj
mebece kee Yeer Deepe ner pevce ngDee Lee~ meved 1952 ceW yeejeyebkeer (G.e) ceW MejohetefCe&cee kes
efove ner DeepeerJeve yeeee&ele leLee ie=nleeiehe mehlece eeflecee kes ele eehle efkees Les hegve:
7 Deketyej MejohetefCe&cee kees mebIe kes yeeeejer-yeeeeefjCeer efMe<eeW ves leLee mebmLeeve kes
meomeeW ves ceeleepeer kes heeoe#eeue kejkes hetpeve keer leLee 54 oerhekeeW mes Deejleer Gleejer~
Gmeer efove mebmLeeve keer mLeeF& meefceefle kes meomeeW ves heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej kees
(cegPes) jpele eMeefmle he$e YeW keer, ef pemes jlve$ee efveuee-leeieerYeJeve ceW ueiee efoee ieee~
pevce peebleer kes heeJeve DeJemej hej eer heg<eeseceoeme pewve peieeOejer (nefjeeCee)
JeeueeW ves 2 Deketyej-Deeefeve Megkeuee 10 mes 11 Deketyej keeefle&ke Jeoer 5 leke FvOJepe
efJeOeeve efkeee~ 20 Deketyej 1987 keeefle&ke Jeoer 13 kees ceneJeerj cebefoj ceW efJejepeceeve
eser eefleceeDeeWs kees JeneB mes ueekej leerve cetefle& cebefoj ceW DemLeeF& Deueceejer yeveekej GmeceW
ueesns kee cepeyetle ojJeepee ueieekej GmeceW efJejepeceeve efkeee ieee~ Jes eefleceeSB DeYeer Yeer
Gmeer DemLeeF& Deueceejer ceW efJejepeceeve nQ~
Fme Deketyej ceen ceW eneB kes Deefleefje ueKeveT ceW eer kewueeMeeb o meje&he efkewleveiej
JeeueeW ves, Deeefeve Megkeuee ceW eer Jeerjsv kegceej pewve ves, Gmekes yeeo efvekeJeleea oefjeeyeeo
ceW FvOJepe efJeOeeve nges~ osMe ceW Deve$e Yeer DeveskeeW veiejeW ceW FvOJepe efJeOeeve nes jns
Les~ FvOJepe efJeOeeveeW keer meJe&$e Oetce megvekej ceeleepeer kees yengle emeVelee nesleer Leer
keeeWefke Jen Gvekes eje ner Yeefe mes jes iees heoeW keer jevee Leer~
Deefleere pecyeterhe ceb[ue efJeOeeve hetpeve-osMe ceW meJe&$e cebefoj ee heb[eue ceW ceb[ue
efJeOeeve keer jevee kejkes hetpee keer peeleer nw efkevleg eneB pecyeterhe mLeue hej mee#eeled
pecyeterhe jevee kes meeceves heb[eue yeveekej GmeceW hetpee kejles ngS pecyeterhe jevee ceW
eLeemLeeve 1008 DeIe& Je peeceeuee ceW eerheue e{ees iees~ en efJeOeeve 27 Deketyej
1987 keeefle&ke Megkeuee 5 mes eejbYe neskej keeefle&ke Meg. 14 efoveeBke 4 veJecyej leke ngDee~
Fmekes Deeeespevekelee& hejceiegYee eerDeevebo ekeeMe pewve (meesjce Jeeues) ieebOeer veiej
efouueer Les, Gvekes meeLe Deveske eeJekeeW ves Yeer efJeOeeve-hetpeve ceW Yeeie efueee~ Fme ekeej kes
efJeOeeve kee henuee ner DeJemej Lee, yeng le ner Deevebo Deeee~ Gmekes yeeo efhej Gme hekeej kee
efJeOeeve pecyeterhe jevee kes meeceves veneR nes mekee~
eelegcee&me kes heeeled-eefleefove ceeleepeer kes meeefveOe ceW nce ueesie mJeeOeee he{les

(40)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Les~ eeef$eeeW kes efueS eele:-ceOeevn ceW eJeeve Yeer nesles Les~ ceeleepeer efJeefYeVe efJe<eeeW kes
uesKeve ceW ueieer jnleer Leebr~ cesjs heeme ebLeeW keer ethejeref[bie kee efJeMes<e keee& jnlee Lee~
efvecee&Ce keeeeX kees kejeves, yeenj peeves-Deeves ceW, Dee@efheme kes keeeeX ceW jJeerv kegceej
Jemle jnles Les~ keg. ceeOegjer mebIe keer heefjeee& kes Deefleefje ceeleepeer kes DeeosMeevegmeej
vetleve jeveeDeeW kee me=peve leLee eefleceen mecei%eeve heef$ekee kes efueS uesKe-keefJeleeSB
efueKeleer jnleer LeeR~
pecyeterhe mLeue hej henueer yeej keuhegce efJeOeeve kee Deeeespeve-meved 1986 keer
Deeefeve Megkeuee 15 (MejohetefCe&cee) kes MegYe efove cee$e mee{s leerve ceen ceW en keuhegce
efJeOeeve efueKekej ceeleepeer ves leweej kej efoee Lee~ Fme mecee esermee efkewleveiej Gme
nmleefueefKele eefle kees Deheves neLe ceW jKekej jLe ceW yew"s Les, leYeer GvneWves ken efoee Lee
efke- ceeleepeer! ceQ ner Fme efJeOeeve kees heJeeTbiee Deewj ceQ ner meyemes henues Deehekes
meeefveOe ceW pecyeterhe mLeue hej kejeTbiee~ leovegmeej GvnW ner pecyeterhe mLeue hej
ceeleepeer kes meeefveOe ceW henueer yeej Fme efJeOeeve kees kejves kee DeJemej eehle ngDee~
24 hejJejer 1988 heeuiegve Megkeuee 8 mes 15 leke en efJeOeeve leervecetefle& cebefoj ceW yengle
"e"-yee kes meeLe mecheVe ngDee~ esermee meefnle 5 cenevegYeeJeeW kees eeJeleea yeveeee
ieee~ ieesueekeej megboj meceJemejCe keer jevee keer ieF&~ Oeeleg mes veJeefveefce&le iebOekeger,
ceevemlebYe, leesjCeej, OJepeeSb, ewleJe=#e, efmeeLe&Je=#e Deeefo ceb[ue hej henueer yeej jKes
iees efpememes DeodYegle MeesYee Jeehle nes ieF&~ efJeOeeve ceW efueefKele efJeefOe kes Devegmeej eejeW
ekeej kee oeve ueieeleej 8 efove leke Ketye yeebe ieee, Fme DeJemej hej eesieerjepe hetueebo
pewve lejhegj (ce.e.) kees yegueeee ieee Lee, Jes eeCeeece leLee eesie ceW hetCe& efve<Ceele nQ,
GvneWves Deveske ekeej kes jesieeW kes efueS Deveske ekeej kes eesie leLee eeCeeeece efmeKeees~
Gmemes meerKeves JeeueeW kees mJeemLe ueeYe ngDee~
meved 1988 ceW ew$e Jeoer 9 kees eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevcepeebleer
ceveeves keer efJeMes<e esjCee ceeleepeer ves peveceeveme kees oer Deewj Gmekee keejCe en yeleeee
efke Fmemes Deece pevelee keer en Yeeble OeejCee otj nesieer efke 24 JeW leerLekej YeieJeeve
ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ keeeWefke eewyeermeJeW leerLekej mebmLeeheke veneR nes mekeles,
YeieJeeve ceneJeerj mes henues 23 leerLekej nes egkes nQ~ pecyeterhe mLeue hej Yeer $e+<eYeosJe
pevcepeebleer ceveeF& ieF&~
mecee-mecee hej efJeMes<e eJeeve-pecyeterhe mLeue hej eoe-keoe nesceiee[&,
Sve.meer.meer., kes[s, efceefue^er kes peJeeveeW kes mecetn Deeles jnles Les~ GvnW ceeleepeer kees
GheosMe osves ceW efJeMes<e Deevebo FmeefueS Deelee Lee keeeWefke GvnW ceebme-ceefoje kee leeie kejves
keer esjCee oer peeleer Leer Deewj peye GveceW mes DeefOeke ee Lees[s ueesie leeie kej osles Les, leye

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(41)

Deheej n<e& neslee Lee~ eefleefove keF& Depewve Yeer oMe&veeLe& Deeles jnles Les, GvnW Yeer Deb[s, ceebme,
ceefoje kee leeie kejJeekej ese ceb$e vece: megKe-Meebefle kes efueS osleer jnleer LeeR~
en ece Deye Yeer euelee jnlee nw~
Je<e& kes Debleie& le Deeves Jeeues Deveske ess-ye[s heJeeX kees ceeleepeer eneB Yeer ceveJeeleerb leLee
Deeves Jeeues eeef$eeeW kees Yeer esjCee osleer LeeR leLee Deye Yeer osleer nQ efpememes Oece& keer eYeeJevee
meowJe nesleer jns leLee veF& heer{er kees Yeer Gve heJeeX keer cenee kee heefjee neslee jns~
De#ee le=leeree ces uee-YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Ske Je<e& kes GheJeeme kes yeeo nefmleveehegj
ceW JewMeeKe Meg. leerpe kees eLece Deenej ngDee Lee, Jen efleefLe De#ee le=leeree kes veece mes
eefme nes ieF&~ Gme Gheue#e ceW esleecyej pewve meceepe ceW Je<eealehe kejves keer hejbheje nw~
Je<eealehe kejves Jeeues Ske efove Yeespeve, Deieues efove kesJeue heeveer, en ece hetjs Je<e& Yej leke
eueeles nQ~ Gme ece ceW JewMeeKe Meg. le=leeree kees Jes Je<eealehe kejves Jeeues Gme efove eneB
Debeflece heejCee kejles nQ, Gme efove eefleJe<e& esleecyej meceepe kee ye[e cesuee ueielee nw~
ceeleepeer keer leere YeeJevee jner efke Fme DeJemej hej efoiecyej meceepe Yeer nef mleveehegj Deekej
Des mlej mes Fme heJe& kees ceveeJes efkevleg Gvekeer Jen YeeJevee Deye leke Yeer meheue veneR nes
heeF&~ efhej Yeer ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej De#ee le=leeree kes efove eefleJe<e&
jLeee$ee efvekeeueer peeleer nw~ emeeohe ceW F#egjme yeebe peelee nw~ DeYeer eneB 9 heg Geggbie
Ke[dieemeve YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Deenejoeve keer eeflecee leerve keueeCekeeW mes eefleefle
efJejepeceeve nw Deewj meeLe ceW jepee eseebme Deenej osles ngS Ke[s efkees nQ~ Gmeer Gheue#e ceW
De#eele=leeree kes efove YeieJeeve kees F#egjme kee Deenej oskej eeeerve jepee eseebme eje
efoes iees eLece Deenej kes efoJeme kees eeo kej eeueg ke=leke=le nesles jnles nQ~
Deeeee&keuhe eg lemeeiej peer kee meceeef OecejCe-peye het pe ceeleepeer ves en meceeeej
megvee efke uetCeJee (meerkej) jepe. ceW Deeeee&keuhe eer eglemeeiej peer cenejepe ves 28 Deewue
kees elegefJe&Oe Deenej kee leeie kej efoee nw, MeerIe ner meceeefOecejCe keer leweejer nw Dele:
eneB mJeeOeee yebo kejkes leerve efove leke eele: meeeb Ceceeskeej ceb$e kee hee" kejeee~
eneB mes iees jJeerv kegceej leLee keg. ceeOegjer ves 6 ceF& 1988 MegeJeej pes Jeoer 5 kees
heesve mes metevee oer efke Dee.ke. eer eglemeeiejpeer cenejepe kee meceeefOecejCe nes ieee,leYeer
eneB meYee kee Deeeespeve kejkes eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ Dee.ke. eglemeeiej cenejepe
mebIe kes Jeefjlece meeOeg Les~ #eguueke DeJemLee mes ner ceeleepeer kes eefle efJeMes<e Jeelmeue
Lee~ GvneWves 12Je<e& keer meceeefOe ues jKeer Leer~
Deeeee& cegefve eer oMe&vemeeiejpeer cenejepe nefmleveehegj heOeejs-menejveheg j ceW meved
1988 ceW hebekeueeCeke eeflee keebpeerhebLeer efJeeveeW kes eje nes jner Leer~ Gve efJeeveeW ves
Oethe Kesves mes cevee kej efoee Dele: JeneB keer meceepe ves Gve efJeeveeW kee yeefn<keej kej

(42)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

efoee~ efouueer mes Deeeee& eer oMe&vemeeiej peer cenejepe kees ues iees~ Gvekes meeefveOe ceW
eefleeeee& heb. helenmeeiej peer Goehegj JeeueeW mes eeflee kejJeeF&~ GvneR efoveeW ceW
efoiecyej pewve ye[e cebefoj nefmleveehegj ceW keebpeerhebLe kee efMeefJej ueieves Jeeuee Lee ~ ye[ewle,
menejvehegj, Keleewueer, efouueer Deeefo Deemeheeme keer pewve meceepe kes efJeMes<e Deeen mes
Deeeee& eer oMe&vemeeiej peer cenejepe 13 ceF& 1988 pes Meg. 12 kees nefmleveehegj Deees
Deesj ye[s cebefoj ceW "njs~ ye[s cebefoj keer keceser JeeueeW kees keebpeerhebLeer efMeefJej ve ueieeves kes
efueS kene, peye Jes veneR ceeves, lees Deemeheeme Je efouueer keer cegefveYee meceepe ves Kegues Deece
efJejesOe kej efoee~ DebleleesielJee nefmleveehegj ceW efMeefJej ve ueiekej Gve ueesieeW kees ceJeevee ceW
ueieevee he[e~ Jes cegefvejepe pecyeterhe ceW oMe&ve leLee Deenej kes efueS Yeer Deeles Les~ ceeleepeer
mes eee&-Jeelee&, efJeeej-efJeceMe& Yeer kejles Les~ Deeeee&eer oMe&vemeeiej peer cenejepe keer
efveYeeakelee kees osKeles ngS Gvnsb pecyeterhe mLeue hej ceeleepeer keer esjCee mes Deemeheeme keer
pevelee ves efceuekej Oece&kesmejer keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~
meceemeej keer oesveeW erkeeDeeW kee efnvoer DevegJeeo-pes Megkeuee hebeceer (egle
hebeceer) 19 petve 1988 kees efpeveJeeCeer keer hetpee kes Deveblej hetpe ceeleepeer ves meceemeej
ebLejepe keer Deeeee& Dece=leev leLee Deeeee& peemesveke=le mebmke=le erkeeDeeW kee efnvoer
DevegJeeo kejvee eejbYe efkeee~ erkee kes meeLe-meeLe efJe<ee kees mhe kejves kes efueS GveceW
YeeJeeLe& leLee efJeMes<eeLe& Yeer efoes efpememes he{ves JeeueeW kees efJe<ee oebiece kejves ceW mejuelee
nes ieF&~ Fme ebLe keer oesveeW erkeeDeeW kes efnvoer DevegJeeo kejves ceW pees YeeJe Deees, Jen
ceeleepeer ves cesjer mce=efleeeB ebLe ceW Fve MeyoeW ceW efueKee nw~ Fme ebLe kes DevegJeeo ceW cegPes
pees Deevebo Deeee, Jen MeyoeW mes hejs nw~
pes Megkeuee leerpe- 17 petve 1988 mes 21 petve 1988 leke eer Meebefleueeue peer
iebieJeeue Fcheeue JeeueeW ves leerve cetefle& cebefoj ceW FvOJepe efJeOeeve kejeee~ GmeceW ceeleepeer
ves eefleefove eJeeve efoee~ keg. ceeOegjer ves meeceeefeke efJeefOe efmeKeeF& leLee eR kee Oeeve
kejeee, meyekees yengle Deevebo Deeee~
eer<ceeJekeeMe ceW DeJeOe eeble mes Deees ngS yeeueke-yeeefuekeeDeeW kes efueS efMe#eCeefMeefJej ueieeee ieee~ GmeceW ceQves, keg. ceeOegjer, heb. eJeerCeebo, heb. vejsMekegceej Deeefo ves
Gvekees Deveske efJe<eeeW kee DeOeeve kejeee~ efJeefOe efJeOeeve eejbYe efJeefOe leLee nJeve efJeefOe
Yeer efmeKeeF&~ ceeleepeer ves eJeeve efoes~ yeeeW ves Ketye ueeYe efueee~ gefeeW ceW ieg kes heeme
Deevee meeLe&ke nes ieee~
Dee<ee{ keer Deeefvnkee ceW Ske meeLe oes FvOJepe efJeOeeve- eerceleer MeebefleosJeer Oe.he.
eer jepekegceej pewve [eueeriebpe leLee Gvekes megheg$e megMeerue kegceej pewve ves meheefjJeej Deekej
leLee eer efJepesv kegceej pewve Meeueerceejyeeie efouueer ves meheefjJeej Deekej FvOJepe efJeOeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(43)

efkeee~ Ske ves yeermehebLe mes, otmejs ves lesjnhebLe mes efJeOeeve efkeee~ Ssmeer mecevJeeelceke
ef Deve$e osKeves kees yengle kece efceuesieer~ yengle ner YeefeefJeYeesj neskej Deevebo mes oesveesb
eghe Deheveer-Deheveer efJeefOe mes hetpee kejles Les~ ceeleepeer kes eJeeve eefleefove megveles Les~
Deeeee& Jeerjmeeiej mebmke=le efJeeeheer"-efJeeeheer" kes Ske efJeeeLeea keceuesMe kegceej
ves 25 pegueeF& 1988 kees hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele enCe efkeee, efpememes
ceeleepeer kees emeVelee ngF&~ Fme efJeeeheer" kes efJeeeLeea ye . megjsMe pewve keesef[ee SJeb megYee<e
pewve yeb[e ves cegefve oer#ee ueskej peerJeve meeLe&ke efkeee nw efpemekee ceeleepeer kees Je nceW efJeMes<e
ieewjJe nw~

leQl eermeJeeB eelegcee&me (1988-pecyeterhe nefmleveehegj ceW)

mebmLeeve kes heoeefOekeejer leLee meomeeW SJeb Deemeheeme kes pewve meceepe kes cenevegYeeJeesb
kes efveJesove hej Je<e& 1988 kee eelegcee&me nefmleveehegj ceW ner 27 pegueeF& kees mLeeefhele efkeee~
eelegcee&me ceW Deveske ess-ye[s efJeOeeve nesles jns~ hetpe ceeleepeer eje uesKeve keee& Yeer
melele euelee jne~ mecee-mecee hej eJeeve Yeer nesles jnles Les~ oMeue#eCe heJe& ceW
Denceoeyeeo mes ebotYeeF&, efovesMeYeeF& Deeefo keg eeJeke-eeefJekeeeW Dee iees Les, Deve
mLeeveeW kes Yeer eeJeke Dee iees Les~ heJe& hetpeeDeeW kes Deefleefje ome Oece&, leJeeLe&met $e hej cesjs
Je ceeleepeer kes eJeeve nesles Les~ keg. ceeOegjer leLee jJeerv kegceej heJe& ceW ye[ewle ceW Deeeesefpele
keuhegce efJeOeeve kejeves iees Les~ Deeefeve ke=<Cee ceW neheg[ cebs FvOJepe efJeOeeve ngDee, GmeceW
keg. ceeOegjer kees ues iees Les~ JeneB yengle Glmeen Lee~
keuhegce efJeOeeve-16 Deketyej 1988, Deemeewpe Megkeuee 5 mes pecyeterhe mLeue hej
eer ceebieerueeue peer hene[s nwojeyeeo ves meheefjJeej GlmeenhetJe&ke keuhegce efJeOeeve efkeee~
efJeOeevehee&vle eejeW ekeej kes oeve Yeer yeebs iees~ Mejo hetefCe&cee-25 Deketyej kees hetpe
ceeleepeer kee 54JeeB pevceefoJeme meceejesnhetJe&ke ceveeee ieee~ eer yeeyetueeue peer, ceebie rueeuepeer
hene[s heefjJeej keer heg$eJeOegDeeW leLee yeeueke-yeeefuekeeDeeW ves efceuekej hetpe ceeleepeer kes
peerJeve hej Ske ese mee Skeebkeer emlegle efkeee, yengle ner jesceebeke jne~ en hene[s
heefjJeej meved 1964 mes hetpe ceeleepeer kee hejce Yee nw~ peye leke eer ceebieerueeue peer
peerefJele jns, leye leke eefleJe<e& ceeleepeer kes oMe&veeLe& Deeles jns~ keF& yeej ceeleepeer keer
pevcepeebleer hej eerefleYeespe efkeee~ Gvekes YeeF& eer yeeyetueeuepeer hene[s Yeer yejeyej Deeles
jnles nQ leLee mebmLeeve keer eieef leMeer ue eespeveeDeeW ceW DeeefLe&ke ees ieoeve Yeer kejles jnles nQ ~ Fme
ef JeOeeve kes ceOe mJeefmle eer Yeejke eekeeref le& peer (eJeCeyesueieesue) Yeer heOeejs LesGvneWves Fme
ef JeOeeve kees eJeCeyesueieesue ceW Yeer kejeves kee efveCe&e ef ueee~ mebieer lekeej leLee ceb[ue efJeOeeve hej
jKes peeves Jeeues ceevemleb Ye, leesjCeej Deeefo GhekejCe Yeer eneB mes ues peeves kee YeeJe Jee
ef keee~ 16 veJecyej mes eJeCeyesueieesue ces b yengle Yeejer Glmeen kes meeLe keuhegce efJeOeevemecheVe

(44)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ng Dee~ JeneB keVe[Yee<eer Deveske YeeeW ves ceeleepeer kee yengle ieg CeevegJeeo efkeee keeWefke ceeleepeer
ves meved 1965 ceW eJeCeyes ueieesue ceW eeleg cee& me efkeee Lee~
8 veJecyej 1988, keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer efheueer jeef$e kees Deeieceese efJeefOe mes
Je<ee&eesie keer ef veehevee ceeleepeer ves memebIe keer, leoveblej YeieJeeve ceneJeerj kee efveJee& Ceuee[t
e{eee ieee~ Gmeer efove Meece kees oerheeJeueer hetpeve mebIemLe yeeeejer-yeeeeefjefCeeeW leLee
mehe JeeueeW ves keer~ pecyeterhe ceW oerheceeefuekee ueieeF& ieeer~
eelegcee&me kes yeeo-keeefle&ke Deeefvnkee ceW eer Jeerjsv kegceej pewve efkewleveiej
leLee eer efyepesv kegceej pewve efouueer ves nefmleveehegj meheefjJeej Deekej meJe&leesYe ceb[ue
efJeOeeve ef k ees ~ oes Deueie-Deueie ceb[ ue yeves Les ~ Fme efJeOeeve ceW ceeleepeer ves
108 peeceeueeSB efueKeer nQ eleske peeceeuee ceW eeboer kee Ske mJeefmleke e{eves kee efueKee
nw~ oesveeW eghe ves Oeeleg kes 108 mJeefmleke e{ees~ keg. ceeOegjer ves Yeer henueer yeej hetje
efJeOeeve Deheves neLe mes kejkes ceC[ue hej 108 mJeefmleke e{ees~ Deeeee& megceef lemeeiej peer
cenejepe nefmleveehegj ceW ye[s cebefoj hej "njs Les, efJeOeeve kes ceOe pecyeterhe mLeue hej
heOeejs~ lesjnhebLe-yeermehebLe kee mecevJee os Kekej emeVelee Jee keer Deewj kene efke pecyeter he
kes yeejs ceW pewmeer DeheJeenW ueesieeW ves hewuee jKeer LeeR, Jewmee keg Yeer eneB osKeves ceW venerb
Deeee, meye ieuele efvekeuee, eneB hej yengle ner Dee ueiee~
meceemeej kee mJeeOeee Yeer ceeleepeer kes mece#e meecetefnke he ceW eue jne Lee leLee
ceeleepeer Gmekeer erkeeDeeW kee DevegJeeo Yeer kej jner Leebr~ 3 peveJejer 1989 kees meceemeej
hetJee&Oe& heves os efoee cesj" ceW megceve efhebme& kees~ Fmeer ceOe ceeleepeer ves Deeeee& kegvokegvo
kes evLeeW mes cekeKevemJehe efveee-JeJenejmecevJeeelceke 108 ieeLeeSB mebkeefuele kejkes
ieeLeeDeeW kee DeLe& leLee YeeJeeLe& oskej kegvokegvo ceefCeceeuee veece mes Ske hegmleke leweej
kej oer, Gme hegmleke kee ekeeMeve Yeer nes ieee~
ceF& ceW eneB Deeeee& eer kegbLegmeeiej cenejepe kee memebIe cebieue heoehe&Ce ngDee~
40 efove leke mebIe nefmleveehegj ceW kee, meYeer ves mebIe keer Ketye mesJee keer Deewj hetpe
ceeleepeer ves mebIemLe meeOegDeeW kees Deveske efJe<eeeW kee DeOeeve kejeee~
20 petve mes eer ekeeMeebo pewve efkewleveiej ves meheefjJeej Deekej $ewueeskee efJeOeeve
efkeee~ ceeleepeer ves leerve ueeske efJeOeeve leerve meeFpe kes yeveees-ye[e meJe&leesYe, ceOece
leerveueeske leLee ese $ewueeskee efJeOeeve veece mes yeveeee~ levceelee mes YeefehetJe&ke efJeOeeve
hetpeve keer~ efJeOeeve kes ceOe eefleefove ceeleepeer kes eJeeve Yeer ngS, hetjs heefjJeej ves Yeefe
Je %eeve kee hetje ueeYe efueee~
eer leejeebopeer (vejhelee) Yejlehegj (jepe.) ves nefmleveehegj Deekej pecyeterhe
ef JeOeeve ef keee~ efJeOeeve kes ceOe 16 pegueeF& 1988, Dee<ee{ Megk euee 13 kees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(45)

ye. jJeerv kegceej, ieCesMeerueeue jeveer Jeeuee, efpevesv emeeo "skesoej Deeefo cenevegYeeJeeW kes
eje ceeleepeer kes heeme yew"kej pecyeterhe mLeue keer eieefle leLee 1990 ceW pecyeterhe
ceneslmeJe kejves kes yeejs ceW efJeeej-efJeceMe& eue jne Lee, leYeer ceeleepeer ves Gefele mecee
osKekej menmee Ieesef<ele kej efoee efke ye. keg. ceeOegjer keer oer#ee nesieer, 13 Deiemle,
eeJeCe Megkeuee 11 kee cegntle& nw~ en yeele megveles ner jJeerv kegceej keg osj kes efueS
nleeYe jn iees, peye en osKe efueee efke-ceeleepeer kee efveCe&e Je Iees<eCee { nw, leye
kene efke-oer#ee "e" yee mes nesieer, GlmeenhetJe&ke keee&ece yeveeee peeJesiee~

eeQe fl emeJeeB eelegcee&me (1989- pecyeterh e nefmleveehegj ceW)

oer#ee nsleg ye. keg. ceeOegjer ves eeLe&vee keer-17 pegueeF& Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kes
efove eelegcee&me mLeehevee nsleg GheefmLele pevemecegoee eerheue e{ekej eeLe&vee kej jns Les,
Gmeer mecee ye. keg. ceeOegjer ves oer#ee kes efueS eerheue e{ekej ceeleepeer mes efveJesove efkeee~
ceeleepeer ves men<e& mJeerke=leer eoeve keer~ en peevekeejer hetjs osMe keer efo. pewve meceepe kees
eehle nesles ner n<e& kee JeeleeJejCe Jeehle nes ieee~ keg uees ieeW kees efJe<eeo Fmeefuees ngDee efke
Deye keg. ceeOegjer peer Deheves megceOegj keb" mes efJeOeeve kejeves veneR Dee mekeWieer~ en Gvekes
Jeelmeue YeeJe kee eesleke Lee~ peien-peien mes oer#ee hetJe& efyeveesjer (MeesYeeee$ee) efvekeeueves
kes efueS lespeer mes ceebie Deeves ueieer~ oer#ee efleefLe ceW Ske ceen mes Yeer kece kee mecee Lee Dele:
keF& peien Ske efove ceW oes-oes peien efyeveesjer efvekeeueer ieeer~ efyeveesjer kes efueS Deveske veiejeW
kes Yeeesb kees cevee Yeer kejvee he[e~
13 Deiemle, eeJeCe Megkeuee 11 jefJeJeej kees oer#ee hetJe& Yeer MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~
Jen MeesYeeee$ee pecyeterhe mLeue hej yeves efJeMeeue heb[eue ceW meYee kes he ceW heefjCele nes
ieF&~ meYee ceW 10,000 mes DeefOeke pevemecegoee GheefmLele Lee~ Deveske eosMeesb kes YeeieCe
heOeejs Les Gmekes heeeled hetpe ceeleepeer ves Deheves neLeeW mes oer#ee efJeefOe eejbYe kejles ngS
oer#eeLeea keg. ceeOegjer kes uecyes-uecyes yeeueeW kee kesMeueeWe eejbYe efkeee~ Gme kesMeueeWe kes
Me kees osKekej meejer pevelee kes ves$e Deeghetefjle nes jns Les efkevleg ceeOegjer kes esnjs hej
cegmkeeve Leer~ Gme mecee oer#ee kee Me ye[e ner jesceebeke Lee~ 28 cetueiegCeesb kee mebmkeej
kejkes efheer, keceb[ueg leLee Meee eoeve kejves mes hetJe& henves ngS meYeer JeeeW kee leeie
kejJeekej cee$e oes mee[er eoeve keerb~ Ske Gmeer efove kes efueS leLee otmejer Deieues efove kes
efueS~ oeref#ele veece Deeefe&kee eboveeceleer Ieesef<ele kejles ner heb[eue peekeej kes veejeW mes
ietbpe G"e~ keg. ceeOegjer yeve ieeerb peieledceelee~ cesjs meefnle meYeer ves GvnW veceesmleg efkeee~
Deepe Yeer Deveske Yee Gme Me kees eeo kejkes jesceebefele nes peeles nQ~ oer#ee kes heeeled
efJeiele Je<eeX mes eboveeceleer ceeleepeer kes eje Yeer Oece& keer cenleer eYeeJevee nes jner nw~
ceeleepeer kes DeeosMeevegmeej Ketye uesKeve efkeee, Yepeve Je hetpeeSB efueKeeR, Deveskeesb efJeOeeve

(46)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Deheves ceOegj keb" mes kejees, DeespemJeer eJeeve efkees, Ketye heoee$eeeW keer~
oMeue#eCe heJe& ceW FvOJepe efJeOeeve mecheVe ngDee, efpemeceW Deveske veiejesb kes Yeeesb ves
Yeeie efueee~ eele:, ceOeevn leLee jeef$e ceW Ketye Oecee&ce=le keer Je<ee& ngF&~
MejohetefCe&cee hej ceeleepeer kee 56JeeB pevce efoJeme ef$eefoJemeere keee&ece kes meeLe
Je=nod mlej hej ceveeee ieee~ Mejo hetefCe&cee kes 8 efove hetJe& mebIemLe JeeesJe= yeeeeefjCeer
MeeceeyeeF& efkewleveiej ves ceeleepeer kes mece#e eerheue e{ekej #egefuuekee oer#ee osves kes
efueS eeLe&vee keer Leer leovegmeej 15 Deketyej MejohetefCe&cee kes MegYe efove ceeleepeer kes
pevcepeebleer meceejesn kes ceOe ceeleepeer ves GvnW #egefuuekee oer#ee eoeve kej #egefuuekee
eeceleer veece Ieesef<ele efkeee~ Gvekeer meceeefOe kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ceW 2004 kes
eelegcee&me ceW nes ieF&~
Fmeer MegYe DeJemej hej ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW eefleeeeeeX keer Ske
ef$eefoJemeere mebieeser 15 mes 17 Deketyej 1989 leke mecheVe ngF&, Deveske eefleeeee&
heOeejs Les~ ceeleepeer ves leerveesb efove eefleeeeeeX kees mecyeesefOele efkeee~ yengle meheue
mebiees er jner~ Fmeer meceejesn kes ceOe eLece pecyet erhe hebeJe<eea e cenes lmeJe leLee heb eueeCeke
ek
eeflee 3 ceF& mes 7 ceF& 1990 JewMeeKe Megkeuee 9 mes 13 leke kejves keer Iees<eCee keer ieeer~
Fme ekeej efJeefJeOe GheueefyOeeeW kes meeLe Deemeewpe ke=<Cee 14 kees Je<ee&eesie kee
meceeheve nes ieee~
eelegcee&me kes yeeo-ye[ewle ceW 27 veJecyej mes 14 efomecyej leke Je=nod leerve ueeske
efJeOeeve kee Deeeespeve jKee ieee Lee~ ye[ewle pewve meceepe kes cenevegYeeJeeW kes efJeMes<e Deeen
SJeb efveJesove hej ceeleepeer ves peeves keer mJeerke=efle eoeve kej oer Leer~ eneB mes mebIe mejOevee
hengBee~ JeneB ceeleepeer kee mJeemLe Kejeye nes ieee~ ceJeevee ceW Ceceeskeej ceb$e Jeeues yeeyee
Deeeee& keueeCemeeiej peer mes YeW ngF& Leer~ mejOevee ceW mJeemLe megOeej nesves hej ye[ewle
peeles ngS efyeveewueer ceW GheeOeee eer %eevemeeiej cenejepe mes YeW ngF&~ 26 veJecyej kees
ye[ewle Menj ceW heoehe&Ce ngDee~ efoiecyej pewve DeefleefLe YeJeve ceW ieCeOejeeee& eer kegbLegmeeiej
peer cenejepe kee mebIe "nje ngDee Lee~ Gvekee eelegcee&me eneR ngDee Lee~ ceeleepeer mebIe
meefnle DeefleefLe YeJeve kes efveke iesm neGme ceW "njerb~ efJeOeeve kee Peb[ejesnCe 27 kees
leLee efJeOeeve hetpeve 28 mes eejbYe ngF&~ eboveeceleer ceeleepeer ves Je ceQves eefleefove 1-2 Iebe
efJeOeeve, hetpeve he{er~ mebIe meeefveOe ceW mJeeOeee Deeefo Yeer ngDee, hetpe ceeleepeer ves eneB
GheeOeee eer kevekeveboer Deeefo cegefveeeW kes Deeen mes meYeer cegefvejepeeW kees Demeneer
Deeefo ebLeeW kee DeOeeve Yeer kejeee~ eneB meoea yengle DeefOeke nes ieeer Leer~ eneB mes
5 peveJejer 1990 kees efJenej kejkes ceesoerveiej ceW 18 peveJejer mes 27 peveJejer leke
FvOJepe efJeOeeve kejeee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(47)

29 peveJejer kees ceesoerveiej mes efJenej kejkes mebIe kee heoehe&Ce 31 peveJejer kees
keceuee veiej cesj" ceW ngDee~ 1 hejJejer mes 12 hejJejer leke eer esceebo peer lesueJeeueeW ves
keceueeveiej cebefoj kes meeceves heb[eue yeveekej yengle "e"-yee mes keuheogce efJeOeeve kejeee,
eejeW ekeej kee oeve Ketye yeebe, hetCe& Goejlee mes efJeOeeve efkeee~ keceueeveiej mes
14 hejJejer kees nefmleveehegj keer lejhe efJenej kejkes cesj" ceW keg eeJekeeW kes Iej Ske-Ske
efove kes efJeOeeve kejeles ngS jemles ceW "njves kes mLeeveeW hej, mketue ceW eJeeve kejles ngS
ceJeevee heOeejkej eneB Yeer keg eeJekeeW kes IejeW ceW megKe-Meebefle kes efueS ess efJeOeeve
kejees~ 22 hejJejer kees nefmleveehegj ceW ceeleepeer kee memebIe cebieue heoehe&Ce ngDee~ keeefle&ke
Megkeuee 1 mes heeuiegve Megkeuee leke kee efJenej cebieuecee jne, efJeefJeOe ekeej mes Oece&eYeeJevee
ngF&~ Fme eJeeme ceW ceeleepeer kes meeLe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, ceQ leLee #egefuuekee
eeceleer kes Deefleefje ye.keg. yeervee Je keg. DeemLee LeeR~ oer#ee kes heeeled cesje leLee
eboveeceleer ceeleepeer kee en eLece efJenej Lee~
pecyeterhe ceneceneslmeJe keer leweeefjeeB-pecyeterhe mLeue hej Deeles ner mebIe keer
efoveeee& efJeefOeJeled eejbYe nes ieF&~ owefveke meecetefnke mJeeOeee Yeer eejbYe nes ieee~
ceeleepeer kee Dehevee uesKevekeee& eue jne Lee~ ceneslmeJe mes hetJe& cebefojeW leLee Oece&MeeueeDeeW
ceW jbieeF&-hegleeF& kee keee& Yeer eue jne Lee~ heerleue keer erb yeveekej GmeceW 24 leerLekejeW keer
eeflecee efJejepeceeve kejves kes efueS henues ceeleepeer ves efceer mes eR kee vecetvee yeveJeeee~
Deveblej cegjeoeyeeo ceW heerleue keer eR leLee Gmekes veeres heerleue kee ner keceue yeveves kee
Dee@[&j efoee ieee~ Gmeer kes meeLe heerleue kes 5 ces ye[s-ye[s SJeb lesjnerhe kes 378 cebefojeW
kes yeveeves kee Dee@[&j efoee~ peehegj ceW eefleceeDeeW kee Dee@[&j efoee ieee~
heeuiegve keer Deeefvnkee ceW leerme eewyeermeer efJeOeeve eer efMeKejebo pewve neheg[ leLee
eer efpevesv emeeo "skesoej Je Gvekeer yenve mejueepeer ves Deekej mecheVe efkeee~ pecyeterhe
hebeJe<eeae ceneslmeJe kes meeLe hebekeueeCeke eeflee kejves kee Yeer efveCe&e hetJe& ceW efkeee
ieee Lee Dele: 4 ceee& kees eeflee meefceefle keer ceerefbie kejkes heeflee- mebyebOeer keee&Yeej
meeQhes iees~ meYeer ves GlmeenhetJe&ke efpeccesoejer ueer~
Deeeee& heo keer eee&-eeeqj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebef lemeeiej peer cenejepe keer
hejcheje kes elegLe& heeOeerMe Deeeee& eer Deef pelemeeiej peer cenejepe kes DemeeOe #eejesie kees
os Keles ngS YeeJeer Deeeee& kes yeejs ceW eee& eejbYe nes ieF&~ DeefOekeebMe ceg ef ve-Deeefkee
e& Deeeee&keuhe
eer eseebmemeeiej peer cenejepe kees YeeJeer Deeeee& yeveeves kee efveCe&e kej egkes Les~ eneB
ceeleepeer kees Yeer en Gefele ef veCe&e meg vekej emeVelee ng F& Leer efkevleg Deeeee& eer eefDpelemeeiej
peer cenejepe keer meceeefOe kes heeeled Deeeee&heo kee efveCe&e iebYeerj efJeJeeo ceW he[ ieee ~
eleeW keer meeOevee-hetpe ceeleepeer ves iCe leLee DeMee Mejerj mes Yeer ceveesyeue kes

(48)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eje jme-DeVe Deeefo leeie kejkes Deveske ele efkees~ keewve-keewve mes ele keye efkees?
Fmekee efJemle=le efJeJeseve ceeleepeer ves mJeeb cesjer mce=efleeeB ebLe ceW efkeee nw~ Je<eeX leke Ske
DeVe-eeJeue efueee~ yeeo ceW oes DeVe uesvee eejbYe efkeee, Jen Deye Yeer eue jne nw~ Fmeer
ekeej Je<eeX leke efJeefJeOe ekeej kes jmeeW kee leeie jKee~ Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe
keer meceeefOe kes heeeled ieg[, Mekekej leLee oner Je lesue kee Yeer leeie kej efoee Lee~ veceke
kee leeie 30 Je<e& leke jne nw~ Jele&ceeve ceW Yeer hetpe ceeleepeer kesJeue oes DeVe SJeb oes ner jme
Deenej ceW enCe kejleer nQ~
pecyeterhe ceneceneslmeJe mes henues ceneve ebLeeW kee ekeeMeve-meceemeej ebLe kee
hetJee&Oe& hekej Dee peeves mes ceeleepeer meefnle meYeer kees DeleerJe emeVelee ngF&~ Demeneer kes
eLece Yeeie keer eefleeeB meceehle nes peeves mes Gmekes efleere mebmkejCe kee Yeer ekeeMeve kej
efoee ieee~ Fmeer ekeej ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej Deeeee& eer Jeerjmeeiej mce=efleebLe kee
ekeeMeve Yeer efove jele Ske kejkes efkeee ieee~ Fve meYeer ebLeeW kes efJeceeseve ceF& 1990 ceW
nesves Jeeues ceneslmeJe ceW neskej peve-peve leke hengBeeS iees~
cesj" ceW G.e. keer veiejheeefuekeeDeeW kes DeOe#e, meome leLee cesejeW kes meccesueve mes
Deveske uees ie 5 Deewue 1990 kees pecyeterhe mLeue hej Deees, osKekej yengle emeVe ngS~ cesjs,
ye[er ceeleepeer kes eJeeve ngS~ Fmeer ekeej eefleefove cesj" mebYeeie, eosMe leLee osMe kes
efJeefYeVe YeeieeW mes oMe&veeLeea ye[er mebKee ceW eneB Deeles nQ, GvnW ceeleepeer kee GheosMe megveves
kee Yeer hegCe DeJemej eehle neslee jnlee nw~
#es$e hej eue jns efvecee&Ce keeeeX keer osKejsKe efJeiele 7-8 Je<eeX mes mesJeeefveJe=e Fbpeer.
eer kewueeMeebo pewve leesheKeevee cesj" Jeeues kej jns nQ, DeJewleefveke mesJee os jns nQ~ Gvekeer
Oe.he. kewueeMeJeleer peer Yeer YeefehetJe&ke Gvekes meeLe enerb jnleer nQ~ oesveeW keer oeve leLee
mesJeeJe=efe ceW efJeMes<e efe jner~ meved 1975 mes 1987 leke pecyeterhe mLeue hej eej
hebekeueeCeke eefleeSb nes egkeer LeeR~ ceF& ceW ceneslmeJe kes meeLe heebeJeeR eeflee nesieer~
eeflee mes hetJe& 12 Deewue 1990 JewMeeKe ke=<Cee otpe kees Ske efJeOeeve kee eele: nJeve nes
jne Lee, Gmeer efove otmejer lejhe ceJeevee kes eerheeuepeer leLee Gvekes heg$e %eeveebo pewve
FvOJepe efJeOeeve kee Peb[ejesnCe kej jns Les~ en efJeOeeve 22 Deewue kees mecheVe ngDee~
12 Deewue-JewMeeKe Jeoer otpe kees ceeleepeer kee 34 JeeB Deeefe&kee oer#ee efoJeme Lee, Gme
efove pecyeterhe mLeue hej ceeleepeer kes heeoe#eeue, Deejleer kes eje mebIe kes meomeeW ves
Deheves Yeefemegceve Deefhe&le efkees, ceeleepeer kes iegCeevegJeeo ieees~ Fme DeJemej hej ceeleepeer
ves Yeer Deheves ieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe, oer#ee efoJeme leLee Deye leke efkees
keeeeX kee mcejCe efkeee~ Deheves efMe<eeW eje Denefve&Me efkees pee jns keeeeX kees Yeer eeo
kej Deefle meblees<e SJeb n<e& Jee efkeee~ osKeles-osKeles hebeJe<eeae ceneslmeJe Je hebekeueeCeke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(49)

eeflee kee mecee vepeoerke Dee ieee~ 28 Deewue mes 2 ceF& leke efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej
Deeeesefpele efkeee ieee~
hebekeueeCeke eeflee SJeb eLece hebeJe<eeae pecyeterhe ceneslmeJe 3 ceF& mes 7 ceF&
1990 leke-mecee Dee ieee efejeleer ef#ele eLece hebeJe<eeae pecyeter he ceneslmeJe kee~ efleefLe
Leer JewMeeKe Meg. leerpe (De#ee le=leeree), leejerKe Leer 27 Deewue 1990~ keee&ece eejbYe
ngDee pecyeterhe ceneslmeJe leLee hebekeueeCeke eeflee kes Deeeee& efveceb$eCe, ieg Dee%ee
leLee Peb[ejesnCe mes~ ye. jJeerv kegceej pewve ves mebIe meeefveOe ceW Deeeee& efveceb$eCe osles ngS
efleueke ueieekej kebkeCe yebOeve efkeee, ceeuee henveeF& leLee Jee YeW efkees-eefleeeee&
heb.helesnmeeiej peer, meneesieer heb. eoerhe kegceej kegmegbyee (cene.) heb. megOece&ebo peer efleJejer
kees~ eefleeeeeeX leLee meefceefle heoeefOekeeefjeeW ves efceuekej hetpe ceeleepeer mes eerheue
e{ekej eeLe&vee keer hetjs keee&ece ceW meeefveOe eoeve kejves kes efuees~ ceeleepeer ves men<e&
mJeerke=efle eoeve kejles ngS meYeer kees DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Deveblej efmeeLe& ceb[he kes
meeceves yeves TBes OJepeoC[ hej Peb[ejesnCe efkeee ceeleepeer kes hejceYee eer keceueebo pewve
Keejer yeeJeueer efouueer ves meheefjJeej~ Peb[ejesnCe kes heeeled jLeee$ee SJeb Ieee$ee kes meeLe
heb[eue ceW yeveer Jesoer keer Megef ngF& leLee Gme hej efJejepeceeve keer ieF&b eefleefle eefleceepeer,
Fmeer kes meeLe eejbYe nes iees efJeefJeOe Devegeve, ceb$epeehe, ceb[ue efJeOeeve Deeefo~
keee&ece keer Deieueer ke[er kes he ceW 28 Deewue 1990 kees %eevepeesefle efMe#eCe/
eefMe#eCe efMeefJej kee GodIeeve ngDee~ efMeefJej kee kegueheefle cegPes ceveesveerle efkeee ieee~
efMeefJej kes Deeeespeve kee megPeeJe eer nerjeueeuepeer Denceoeyeeo ves efoee Lee~ efMeefJej ceW
Deve mLeeveeW kes Deefleefje iegpejele mes Yeer 25-30 ueesie heOeejs Les~ efMeefJej 3 ceF& leke
euee~ mebIemLe yeeeejer-yeeeeefjefCeeeW, hetpe eboveeceleer ceeleepeer leLee ceQves efMe#eCe
eoeve efkeee~ ieefCeveer ceeleepeer kes eefleefove eJeeve ngS~ 2 ceF& kees meyekeer hejer#ee ueer
ieF&~ 3 ceF& kees meceeheve hej meYeer kees eceeCehe$e efoes iees~
hebekeueeCeke eeflee ceW YeieJeeve kes ceelee-efhelee yeves eer efpeveW emeeo pewve
"skesoej efouueer Je Gvekeer Oe.he. eerceleer efJeceuee osJeer~ meewOece& Fvo yeveves kee meewYeeie
eehle ngDee eer ceesleerebo pewve keemeueerJeeue peewnjer ojeryee efouueer kees~ 3 ceF& keer jeef$e ceW
[er .heer keew efMeke ceg pehehejveiej eje pewve jeceeeCe hej DeeOeeef jle meerlee mJeebJej eeefv kee
kee cebeve efkeee ieee~ oMe&keeW ves Ketye mejenvee keer~ Deveblej ieYe&keueeCeke keer yeefnjbie
Je Deblejbie efeeeSB mecheVe ngF~ eeflee ceW 5 heg TBes Oeeleg kes eR ceW efJejepeceeve nesves
Jeeueer 24 eefleceeDeeW keer, FvOJepe efJeOeeve ceW lesjn erhe ceW mLeeefhele kejves kes efueS 458
eefleceeDeeW leLee yeenj mes Yeer DeeF& ngF& eefleceeDeeW keer eefleeefJeefOe eejbYe ngF&~ 4 ceF& kees
eele: pevcekeueeCeke kes Me emlegle ngS~ pevcekeueeCeke kes DeJemej hej SsjeJele neLeer

(50)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

hej MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ megces keer heeb[gkeefMeuee hej pevceeefYe<eske ngDee~ kesvere
Geesieceb$eer eewOejer Deefpeleefmebn ves pecyeterhe hej Deeles ngS nsueerkee@hj mes heg<heJe=ef keer SJeb
Glejkej ceeleepeer kee DeeMeerJee&o enCe efkeee~ leoveblej meYeeceb[he ceW hengBekej cebe hej
Deemeerve ngS~ Deepe kes Fme keee&ece kees DecetueiegCe meccesueve veece efoee ieee Lee~
eewOejer Deefpeleefmebn peer kes mJeeiele kes Deveblej ceQves Je hetpe eer eboveeceleer ceeleepeer ves
DecetueiegCeeW leLee Gmekeer peerJeve ceW cenee hej ekeeMe [euee~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer
eje DevegJeeefole meceemeej ebLe kee efJeceeseve Geesieceb$eer peer ves efkeee~ ceb[he kes heeme
ueieeF& ieF& DecetueiegCe eoMe&veer kee GodIeeve Yeer eewOejer Deefpeleefmebn peer ves efkeee,
eoMe&veer yengle ner Deeke<e&ke Leer~ Meece kees YeieJeeve kee heeuevee Pegueeee ieee~
5 ceF& kees eele: yeeueeer[e efoKeeF& ieF&~ ceOeevn ceW jepeeefYe<eske kes heeeled
YeieJeeve JeOe&ceeve kegceej keer oer#ee kee keee&ece mecheVe ngDee~ jeef$e ceW efouueer keer
megeefme ieeefekee ewleeueer ves pewve Yepeve emlegle efkees~ Jes mJeeb eer-heg<e keer DeeJeepe ceW
ieekej pevelee kes Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieF& Leerb~ 6 ceF& kees eele: YeieJeeve keer Deenejeee&
kejeves kee hegCe eer Decejebo peer heneef[ee keuekeee kees eehle ngDee~ Deepe hebeJe<eeae
ceneslmeJe kes Gheue#e ceW megcesheJe&le keer heeb[gkeefMeuee hej DeefYe<eske kejves kes efueS osMe
Yej mes Deees Yeeesb keer Yeer[ eele: mes Skeef$ele nesvee eejbYe nes ieF&~ Ske Devenesvee MegYe
mebeesie eehle nes ieee Deepe kes efove~ 5 Je<e& hetJe& Yeer Deepe kes efove JewMeeKe Megkeuee 12 keer
efleefLe Leer~ JeeeeW keer cebieue OJeefve kes meeLe cebieue eewke hej mLeeefhele keueMeebs mes nej-cegkeg
OeejCe efkees ngS kesMeefjee heefjOeeve ceW megmeefppele Fv-FveefCeeeW ves Yeefe-efJeYeesj neskej
DeefYe<eske kejvee eejbYe kej efoee~
6 ceF& kees Dehejevn 3 yepes Gej eosMe kes jepeheeue eer meleveejeeCe jser Ske
Yee kes he ceW meceejesn ceW heOeejs~ meYeeceb[he ceW pevemecegoee Skeef$ele Lee~ jepeheeue
cenesoe kes cebe hej heOeejles ner meYeer ves kejleue OJeefve mes Gvekee mJeeiele efkeee~ meYee keer
DeOe#elee eer Jeerjsv kegceej pewve eerhe peefmme ueKeveT ves keer~ eer jser peer SJeb eerhe
peefmme kee mJeeiele heg<henej, Mee@ue, eerheue mes efkeee ieee~ ceQves ceneslmeJe keer ceefncee
hej efJeeej emlegle kejles ngS yeleeee efke hegCeeesie mes pecyeterhe jevee keer heeJeve esefjkee
ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heeJeve meeefveOe eLece pecyeterhe ceneslmeJe kees
eehle nes jne nw~ hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje
DevegJeeefole ceneve ebLe Demeneer kes leerveeW YeeieeW kes efJeceeseve mes hetJe& Ge ebLe keer erkee
keer cenee hej ekeeMe [euee~ veejer Meefe kes efJe<ee ceW DeespemJeer eJeeve efkeee~ leerveeW
YeeieeW kee efJeceeseve kejkes jepeheeuepeer ves hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW ceW eoeve efkees~
ceeleepeer ves ebLe hej DeeMeerJee&o efueKekej jser peer kees eoeve efkees~ hetpe ceeleepeer kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(51)

oer#eeieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes mce=efleebLe kee efJeceeseve Yeer eer ceebieerueeuepeer
heneef[ee, nwojeyeeo ves jepeheeue mes kejJeeee~
jepeheeue eer jser peer ves Deheves Yee<eCe ceW kene efke-nefmleveehegj keer Oejleer ceneve
nw~ eneB keer Yetefce hej ngDee ceneYeejle kee eg Oece& keer efJepee leLee DeOece& keer hejepee
yeleelee nw~ cegPes henueer yeej Fme heefJe$e leerLe& hej Deeves kee DeJemej efceuee nw~ %eeveceleer
ceeleepeer pewmeer ceneve meeOJeer eneB leeie Deewj lehemee kee eesle yene jner nQ~ Fvemes Ssmee
DeeMeerJee&o eehle kejvee nw efke nceeje osMe MeefeMeeueer SJeb Oece&meefn<Ceg yeves ~ cesjer MegYekeeceveeSB
Deehe meye mJeerkeej kejW~
hetpe ceeleepeer ves otj-otj mes Deees mecemle vej-veeefjeeW kees leLee jepeheeue cenesoe
kees Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Deble ceW meYeeOe#e peefmme eer Jeerjsv kegceej
pewve ves Deheves mebef#ehle GodyeesOeve ceW kene efke Ssmes GlmeJe eneB eefleJe<e& nesles jnsb efpememes nceW
Je Deehe meyekees eneB eefleJe<e& Deeves kee ceewkee efceuelee jns~ oesveeW DeefleefLeeeW ves cebe hej
efJejepeceeve eefleceeDeeW leLee eR kes oMe&ve ef kees Deveblej pecyeterhe oMe&ve kejles ngS eeseskeesue
kees cesvepej kejkes megcesheJe&le keer 136 meeref{eeB e{kej Thej leke peekej eejeW lejhe
kee eeke=efleke meeQoe& osKeles jns, veewkeeefJenej Yeer efkeee~ Deble ceW keceue cebefoj kes
GodIeeve kes he ceW efMeueehe kee DeveeJejCe kej cebefoj kes oMe&ve kejkes efouueer kes efueS
jJeevee nes ieS, hetjs {eF& Iebs kes~
12 yepes mes 3 yepes leke kesJeue%eeve keueeCeke keer efeeeSB ngF&~ meceJemejCe keer
jevee efoKeeF& ieF&~ hetpe ceeleepeer kee cebieue eJeeve Yeer ngDee~ jeef$e ceW cenejepe ke=<Ce
kegceej kelLeke keuee kesv efouueer eje pewve MeeeeW kes DeeOeej mes ceneYeejle keer keeJe
ceW veeefkee efoKeeF& ieF&, efpemes oMe&keeW ves Ketye mejene~
7 ceF& kees eele: heeJeehegjer keer jevee yeveekej YeieJeeve ceneJeerj kee cees#eieceve
efoKeeee ieee~ keceue cebefoj hej keueMeejesnCe leLee OJepeejesnCe efkeee eerceleer Gefce&uee
osJeer meblees<e kegceej pewve efouueer ves~ FvneR keer lejhe mes keceue cebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keer eeflecee mLeeefhele keer ieF& Leer~ ceOeevn ceW meceeheve hej jLeee$ee efvekeeueer ieF&~
mecemle Deeiele efJeeveeW, eerceeveeW leLee ueieveMeerue keee&kelee&DeeW kee meefceefle keer Deesj mes
mJeeiele leLee DeefYevebove efkeee ieee~ mecemle eefleceeSB eLeemLeeve efJejepeceeve kej oer
ieF&~ ceneslmeJe meevebo leLee efveefJe&Ive mecheVe ngDee~
Deeeee&keuhe eer es eebmemeeiej peer cenejepe kees hebece heeeee& heo hej eefleeefhele
efkeee ieee-eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje kes
elegLe& heeeee& eer Deefpelemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes heeeled hebece heeeee& kes
efJe<ee ceW keeheer eeeme kes yeeo Yeer peye Skecele veneR yeve heeee, leye oes heeeee& yeveees

(52)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

iees~ GveceW mes Ske Deeeee&keuhe eer eseebmemeeiej peer cenejepe kees yeveeee ieee~ GvnW
ueesneefjee (jepe.) ceW 10 petve 1990 kees 34 efheerOeejer cegefve, Deeefe&kee, #eguueke,
#egefuuekeeDeeW, heeemeeW eefleeeW leLee 25 npeej eeJeke-eeefJekeeDeeW keer efJeMeeue GheefmLeefle
ceW hebece heeeee& kes heo hej eefleeefhele efkeee ieee~ Fme meceejesn ceW nefmleveehegj mes
kece& ees ieer ye. jJeerv keg ceej kees ceeleepeer ves Deheveer menceefle kes meeLe Yespee Lee~Ge meceejesn
ceW os Me kes meQ ke [eW veiejeW mes YeeieCe heOeejs Les~ Deeeee&heo kes mebmkeej GheeOeee eer
DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves efkees~ mecemle efJeefOe-ef JeOeeve ye. eer met jpeceuepeer yeeyeepeer ves
kejees~ en keee& ece eele: 8:30 mes eejbYe neskej 1.30 yepes leke-5 Ieb s euee~

heQeflemeJeeB eelegcee&me ( 1990- pecyeterh e nefmleveehegj ceW)

hetpe ceeleepeer ves 6 pegueeF& 1990 Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees pecyeterhe mLeue hej
mebIemeefnle Je<ee&eesie keer mLeehevee keer~ Dee<ee{ Meg. hetefCe&cee kees Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe keer pevcepeevleer, eeJeCe ke=<Cee Skeced kees JeerjMeemeve peebleer kes keee&ece
mecheVe ngS SJeb eeJeCe Megkeuee 7 kees YeieJeeve heee&veeLe kes efveJee&Ce keueeCeke kes Gheue#e
ceW DeefYe<eske-hetpeehetJe&ke ceeleepeer kes meeefveOe ceW efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~
Jewmes lees ceeleepeer efJeefJeOe ekeej kes uesKeve ceW mebueive jnleer Leerb efhej Yeer mecee
efvekeeuekej keee&eceeW ceW meeefveOe SJeb OeceexheosMe Yeer osleer jnleer LeeR~
oMeue#eCe heJe& ceW eer ceveespe kegceej pewve nefmleveehegj ves FvOJepe ceb[ue efJeOeeve
yengle n<eexuueeme mes meheefjJeej efkeee~ eele: efJeOeeve hetpeve, ceOeevn ceW oMeOece& leLee
lelJeeLe&met$e hej eJeeve leLee jeef$e ceW Yeefe, Yepeve, Deejleer, ve=le leLee eJeeve, eMvecebe ngS~ efJeeeheer" kes efJeeeLeea ye. OejCesv kegceej (leefceuevee[g Jeeues) efJeOeeveeeee& Les~
YeeoeW megoer otpe kees eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer 35JeeR
hegCeefleLeer ceveeF& ieF&~
25 efmelecyej, Deemeespe Megkeuee 6 mes 7 Deketyej, Deemeewpe Megkeuee 15 (MejohetefCe&cee)
leke pecyeterhe mLeue hej leerveueeske ceb[ue efJeOeeve kee Deeeespeve efkeee ieee ef pemeceW cesj",
efouueer, neheg[ mes Yee cenevegYeeJeeW ves heOeejkej Yeefe iebiee ceW DeJeieenve kej hegCeesheepe&ve
efkeee~ osMe kes efJeefYeVe veiejeW kes DeMeeble JeeleeJejCe kees osKeles ngS ceeleepeer kee 57 JeeB
pevceefoJeme 2 Deketyej (Mejo hetefCe&cee) kes efove meeoieer mes ceveeee ieee~
1 Deiemle 1990 kees megeefme efJeeve eer ceesleerebo ieewleceebo kees"ejer, heuve
(cene.) kee Gvekes ie=nveiej heuve ceW 90 Je<e& keer Deeeg ceW meceeefOecejCe nes ieee~ Deeheves
mebmLeeve eje Deeeesefpele efMe#eCe- eefMe#eCe efMeefJejeW ceW kegueheefle kes heo kees ieewjJeeefvJele
efkeee Lee~ GvnW mebmLeeve keer Deesj mes eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~
hetpe ceeleepeer kee 57 JeeB pevce efoJeme MejohetefCe&cee kes efove eerceleer meblees<ekegceejer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(53)

kes vesle=lJe ceW veeieewj (jepe.) ceW pewve meceepe ves n<eexuueeme kes meeLe ceveeee~ ceeleepeer keer
hetpeve kejkes Gvekes efe$e kes mece#e 57 oerhekeeW mes Deejleer Gleejer~
mejOevee (cesj") G.e. ceW eLece yeej efJeMeeue keuheogce efJeOeeve kee YeJe Deeees pevekeeefle&ke Deeefvnkee kes DeJemej hej 24 Deketyej mes 2 veJecyej 1990 leke efJeOeeve efkeee
ieee~ efJeOeeve mes hetJe& pewve meceepe kes Jeefj cenevegYeeJeeW ves nefmleveehegj Deekej hetpe
ceeleepeer mes memebIe meeefveOe eoeve kejves kes efueS mejOevee heOeejves nsleg efveJesove efkeee~
ceeleepeer ves Deheveer efMe<ee Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee #egefuuekee eer eeceleer
ceeleepeer kees Yespe efoee~ eboveeceleer ceeleepeer kee meceepe ves YeJe mJeeiele efkeee~ Gvekes
JeneB heOeej peeves mes meceepe ceW DeYetlehetJe& Glmeen peeie=le nes ieee~ heb. eJeerCeebo Meeeer
SJeb ye. OejCesvkegceej efJeOeeveeeee& kes he ceW Les~ efJeOeeve kejves JeeueeW kees yengle Deevebo
Deeee~ efJeOeeve mecheVe kejJeekej eer eboveeceleer ceeleepeer Jeeheme nefmleveehegj heOeej ieF~
oerheeJeueer 1990 kes efove ceeleepeer ves memebIe eelegcee& me eele: meceeheve efkeee leoghejeble
keceuecebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce kes Gheue#e ceW efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~
Meece kees oerheceeefuekee ueieeF& ieF&, oerheeJeueer hetpeve keer ieF&~
eelegcee&me kes heeeled-21 efomecyej 1990 kees hebece heeeee& eer eseebmemeeiej peer
cenejepe keer 72 JeeR pevcepeebleer hej ceeleepeer kes meeefveOe ceW meYee kee Deeeespeve kejkes
Gvekes eefle efJeveeebpeefue Deefhe&le keer ieF&~
9 peveJejer 1991 ceeIe ke=<Cee 9 kees Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer "er
hegCeefleLeer ceveeF& ieF&, Gvekes ejCeeW kee e#eeue kejkes hetpeve keer ieF& leLee meYee ceW
eebpeef ue meceefhe&le keer ieF&~ meved 1985 ceW Gvekeer pecyeterhe mLeue hej ner meceeefOe ngF& Leer~
Deeefe&kee heefJe$eeer SJeb heeJeveeer ceeleepeer kee pecyeterhe mLeue hej {eF& ceen leke
eJeeme jne~ GvneWves hetpe ceeleepeer mes Ketye %eeve Deefpe&le efkeee, DevegYeJe megves~
GheeOeee eer %eevemeeiej peer cenejepe Yeer leerve efove kes~ ceeleepeer mes DeeOeeeflceke
eee&SB keeR~ hetpe ceeleepeer keer efMe<ee Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer kee efeeew[jsveJeeue (jepe.) ceW heeuiegve Jeoer DeceeJemee meved 1991 kees meeceeve DemJemLelee kes yeeo
Deeeveke meceeefOecejCe nes ieee~ Jes hetpe cegefve eer iegCemeeiej peer leLee Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer kes meeLe LeeR~ meceeefOe kee meceeeej megvekej eneB ieefCeveer ceeleepeer kees
Keso ngDee~ Gvekes eefle eneB meyeves eebpeefue Deefhe&le keer~
hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer Dee%ee mes 15 hejJejer 1991 kees eboveeceleer ceeleepeer ves
ceJeevee henBgekej heeuiegve kes Deeefvnke heJe& ceW eer efmeee ceb[ue efJeOeeve kejeee~
20 hejJejer mes 25 hejJejer leke cegPes Yeer ceeleepeer ves ceJeevee Yespee~ JeneB peekej ceQves Yeer
hetpeeSb he{eR leLee eJeeve efkees~ efJeOeeve ceW ye. jJeerv peer, ye. keceuesMe, ye. OejCesv,

(54)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ye. peJesjebo leLee ye. keg. yeervee Deeefo Yeer hengBes Les, ceQ 25 kees Jeeheme nefmleveehegj Dee
ieee~ efpeme efove efJeOeeve kee hetCee&ngefle nJeve ngDee, Gmeer efove Kee[er eg meceeefhle keer
metevee mes hetjs veiej ceW n<e& e ieee~ hettpe eboveeceleer ceeleepeer 2 ceee& kees Jeeheme
nefmleveehegj heOeej ieF~
nefmleveehegj ceW nesueer cesuee-eefleJe<ee&vegmeej Fme Je<e& (1991ceW) nesueer cesues hej
pecyeterhe mLeue mes jLeee$ee hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW efvekeeueer ieF&~
ceeleepeer kee eJeeve Yeer ngDee~ Deemeheeme kes efJeefYeVe veiejeW mes 6-7 npeej eeJekeeeefJekeeDeeW ves Deekej pecyeterhe kes oMe&ve efkees~
Dehewue 1991 ceW hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee DeefYeveboveebLe
ekeeefMele kejves keer hejsKee yeveeF& ieF&~ 9 ceee& 1991, ew$e Jeoer 9 kees YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer peebleer kes Gheue#e ceW pecyeterhemLeue hej efJeefJeOe keee&ece mecheVe ngS~
eele: eYeelehesjer leLee 108 keueMeeW mes leLee hebeece=le DeefYe<eske, ceOeevn ceW Oece&meYee ceW
ieefCeveer ceeleepeer Je mebIe kes meeOegDeeW kes eJeeve ngS~ Fme MegYe DeJemej hej meW^ue eGve
nefmleveehegj kes efJeeeueeeW ceW mes meele efJeeeueeeW kes e$e-e$eeDeeW kes eje $e+<eYeosJe
meebmke=efleke keee&ece emlegle efkees iees~ GveceW eLece, efleere, le=leere leLee meeblJevee
hegjmkeej efoes iees~ keee&ece ceW 4-5 npeej e$e-e$eeSb leLee efvekeJeleea Deveske veiejeW
mes pewve yebOeg heOeejs Les~ keee&ece yengle jeseke Les~ meYeer ves eMebmee keer~
Deeefe&kee eer heefJe$eeer SJeb heeJeveeer ceeleepeer kee 7 ceee& kees pecyeterhemLeue mes
efJenej ngDee~ efJeiele {eF& ceen mes pecyeterhemLeue hej eJeeme kejkes hetpe ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer mes Ketye %eeve ueeYe leLee DevegYeJe %eeve eehle efkeee~
veeboCeer (efpeuee- keesunehegj) cene. kes Yeejke eer efpevemesve mJeeceer kee 7 ceee&
1991 kees ce" ceW meceeefOecejCe nes ieee~ Deeheves Deblemecee ceW Dee. eer megyeuemeeiej peer
cenejepe mes cegefve oer#ee ues ueer Leer~ Deeheves hetJe& ceW nefmleveehegj heOeejkej hetpe ceeleepeer mes
effJeefJeOe efJe<eeeW hej Oeeefce&ke eee& keer Leer~ Deehe #eguueke heo kee efveJee&n kejles Les~
pecyet er hemLeue hej GvnW eebpeefue Deefhe&le keer ieF& ~ Gvekes mLeeve hej #eg uueke eer evYet<eCepeer
(efMe<e- Deeeee& eer osMeYet<eCepeer) kees Yeejke heo hej #eguueke JesMe ceW eefleeefhele
efkeee ieee~
cegefve eer efveJee&Cemeeiej peer cenejepe kee Fvoewj ceW 12 ceee& 1991 kees meceeefOecejCe
nes ieee~ Gvekes eefle mebmLeeve keer Deesj mes eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ hetpe cegefve
eer 13 Je<e& hetJe& nefmleveehegj heOeejs Les~ GvneWves pecyeterhe mebmLeeve kes efJekeeme kes efueS pees
meneesie eeJekeeW mes kejJeeee, Jen efejmcejCeere jnsiee~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes efMe<e ye. megieveebopeer Depecesj kee Deheves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(55)

ie=nveiej ceW 24 ceee& 1991 ew$e Meg. 9 kees 85 Je<e& keer DeJemLee ceW meceeefOecejCe nes ieee~
Gvekes eefle mebmLeeve kes eje eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ GvneWves ceeleepeer keer esjCee mes
mehlece eeflecee kes ele enCe efkees Les, meved 1962 mes 1967 leke ceeleepeer kes mebIe kes meeLe
jns Les~ keuekeee, keke, eJeCeyesueieesue, meesueehegj leLee meveeJeo leke keer ee$ee ceW
mecee-mecee hej peekej ee$ee ceW meneesie efoee Lee~
hetpe Deeeee& eer efJeeemeeiej peer cenejepe kes DeeMeerJee&o mes mLeeefhele yeeeer Deeece
peyeuehegj keer 27 yeeueye eeeefjCeer yenveW 20 Deewue kees hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes oMe& veeLe&
heOeejer LeeR ~ 5 efove leke ceeleepeer kes heeme jnkej Deveske ekeej kes DevegYeJe leLee ceeie&oMe& ve
Deeefe&keeeee& kes efJe<ee ceW leLee Deve Oeeef ce&ke efJe<eeeW ceW eehle efkees~ MebkeeDeeW kee meceeOeeve
Yeer eehle efkeee leLee efJeefJeOe efJe<eeeW hej ceeef ce& ke eJeeve Yeer megves~
yeejeceleer (ceneje^) ceW JeeesJe= Deeef e&kee eer Deefp eleceleer ceeleepeer kee
29 Deewue meved 1991 kees ceneceb$e eJeCe kejles ngS meceeefOecejCe nes ieee~ Deefpeleceleer
ceeleepeer ves Deye mes 63 Je<e& hetJe& meved 1928 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej
cenejepe mes #egefuuekee oer#ee OeejCe keer Leer~ Deeheves 12 Je<e& keer meuuesKevee ues jKeer Leer,
Gmekee en Debeflece Je<e& Lee~ 7 peveJejer 1991 kees Deeeee& yeengyeueermeeiej cenejepe ves
Deehekees Deeefe&kee oer #ee eoeve kej oer~ meceeefOehee le Deeeee& yeeng yeueer meeiej peer enejepe
c
JeneR jns~ meceeefOe nesves keer metevee eehle nesves hej pecyeterhemLeue hej meYee kejkes
eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ hetpe ceeleepeer ves mebmcejCe megveeles ngS kene efke Deeeee& eer
Meebeflemeeiej cenejepe kee Debeflece oerheke yegPe ieee~ Deeefe&kee Deefpeleceleer ceeleepeer keer
meceeefOe Deeefe&keeDeebs kes efueS DevegkejCeere nw~
efouueer neF&kees& kes cegKe veeeeOeerMe eer efceueeheebopeer pewve ves 12 ceF& 1991 kees
pecyeterhe mLeue hej heOeejkej ceeleepeer mes DeeMeerJee&o eehle efkeee~ 16 ceF& kees pecyeterhe
mLeue hej hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW De#eele=leeree heJe& ceveeee ieee, jLeee$ee
efvekeeueer ieF&, F#egjme kee emeeo efJeleefjle efkeee ieee~ 21 ceF& 1991 kees hetJe& eOeeveceb$eer
leLee keebesme DeOe#e eer jepeerJe ieebOeer keer nlee ceeme kes efveke hesjcyeotj ceW ceeveJe yece
kes eje kej oer ieF&~ osMe kes efueS ogKeo Ievee jner~ Fme Ievee mes ceeleepeer Je mebIe kees
Yeer neefo&ke #eesYe ngDee~ mebmLeeve keer Deesj mes Gvekes eefle eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ hetpe
ceeleepeer kes meeefveOe ceW JewMeeKe Meg. 7 kees megoMe&veces mLeeheveeefoJeme, Jew.Meg.12 kees
pecyeterhe eefleehevee efoJeme leLee 4 petve kees %eevepeesefle eJele&ve keer Je<e&ieeb" ceveeF& ieF&~
pewvemeceepe mejOevee kes efJeMes<e efveJesove kees mJeerkeej kejkes ceeleepeer ves memebIe
13 pegueeF& 1991 kees mejOevee kes efueS cebieue efJenej efkeee~ 20 pegueeF& kees YeJe mJeeiele
kes meeLe mebIe kee mejOevee veiej ceW cebieue heoehe&Ce ngDee~

(56)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eermeJeeB eelegcee&me (1991- mejOevee, efpe.-cesj"- G.e. ceW)

25 pegueeF& Dee<ee{ Meg keuee elego& Meer kees eelegcee&me keer mLeehevee GuueemehetCe& JeeleeJejCe
ceW ngF&~ eeJeCe ceeme ceW efJeefJeOe keee&ece-ieghetefCe&cee, JeerjMeemeve peebleer, YeieJeeve
heee&veeLe efveJee&CeefoJeme Deeefo Deeeesefpele efkees iees~ eefleefove Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer, #eguueke ceesleermeeiej (cesjs) SJeb ieef Ceveer ceeleepeer kes eJeeve nges~ 11 Deiemle kees
ceefnuee ceC[ue mLeehevee, ee.ke=.14 mes ee.Meg. 7 leke eefleefove Ske-Ske efJeOeeve ngS~
13 Deiemle kees Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee oer#ee efoJeme ceveeee ieee~ Gmeer efove
efoiecyej pewve yeeefuekeemebIe keer mLeehevee keer ieF&~ 15 Deiemle kees mJeleb$elee efoJeme hej
efJeMes<e eJeeve meYee ngF& Deefnb mee mes ner efJeeMeebefle mebYeJe nw efJe<ee hej Yee<eCe eefleeesefielee
ngF& efpemeceW pewveslej JeeeDeeW ves Yeer Yeeie efueee~ 24 Deiemle kees pewve kevee Fvj keeuespe
ceW j#eeyebOeve heJe& hej efJeMes<e eJeeve ngS~ 25 Deiemle kees j#eeyebOeve heJe& kee Oeeefce&ke SJeb
je^ere cenJe hej meeJe&peefveke eJeeve ngS~
11 efmelecyej mes 24 efmelecyej leke meJe&leesYe ceneceb[ue efJeOeeve mecheVe ngDee~
200 mes DeefOeke eer-heg<eeW ves Yeeie ueskej hetpeve keer ~ 11 efmelecyej kees De.Yee. efo. pewve
leerLe&#es$e keceser kes DeOe#e meent eer DeMeeske kegceej pewve ves mejOevee heOeejkej hetpe
ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ 16 mes 22 Deketyej leke efMe#eCe efMeefJej kee
Deeeespeve ngDee efpemeceW meYeer Jee kes ueesieeW ves Yeeie ueskej %eeveepe&ve eehle efkeee, ceeleepeer
kes OeceexheosMe megves~ 23 Deketyej MejohetefCe&cee kes efove hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer 58 JeeR pevce peebleer efJeMeeue meceejesnhetJe&ke ceveeF& ieF& efpemeceW cegKeDeefleefLe
kes he ceW Yee.pe.hee. kes je^ere DeOe#e eer cegjueer ceveesnj peesMeer heOeejs Les~ eer peesMeer
peer ves ceeleepeer eje mebkeefuele cegefveeee& veeceke ebLe kee efJeceeseve efkeee~
22 Deketyej kees De. Yee. efo. pewve egJee heefj<eo keer keee&keeefjCeer keer yew"ke ceW
Deeieeceer leerve Je<e& kes efueS yee.ye. eer jJeerv kegceej pewve kees DeOe#e, ceveespe kegceej
nefmleveehegj kees ceneceb$eer meefnle 16 heoeefOekeejer SJeb meomeeW kee eeve efkeee ieee~
26 Deketyej kees ceeleepeer kee memebIe ueMkejiebpe ceW heoehe&Ce ngDee, JeneB Ske mehleen kee
eJeeme jne~ eefleefove eele: mes Meece leke eJeeve, eMvecebe, meebmke=efleke keee&ece ngS~
2 veJecyej kees mebIe kee ieebOeerveiej keeueesveer ceW Deeieceve ngDee~ hetjs eelegcee&me ceW mejOevee
veiej Oece&cee nes ieee Lee~ Oecee&ce=le keer Ketye Je<ee& ngF&~
13 veJecyej kees ceeleepeer kee mejOevee veiej mes hegve: nefmleveehegj kes efueS cebieue
efJenej ngDee~ DeveskeeW m$eer-heg<e ken jns Les efke nce ceeleepeer kes efyevee kewmes jnWies?
ceeleepeer kee mvesn Jeelmeue Deeies keye kewmes efceuesiee? 14 veJecyej kees mebIe meueeJee
hengBee~ eer Decejebo nesceyes[ cesj" JeeueeW ves pewve meceepe meueeJee kes meeLe Deheveer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(57)

pevceveiejer ceW YeeJeYeervee mJeeiele efkeee~ leerve efove leke eele:, ceOeevn leLee jeef$e ceW
eJeeve Deeefo kes efJeefJeOe keee&ece ngS~ pewveslej meceepe ves Yeer meYeer keee&eceeW ceW
GlmeenhetJe&ke Yeeie efueee~ meueeJee mes cenuekee, ceJeevee nesles ngS 19 veJecyej kees ceeleepeer
kee memebIe pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW yeQ[yeepeeW kes meeLe cebieue heoehe&Ce ngDee~
eelegcee&me kes heeeled-20 veJecyej keeefle&ke Megkeuee elego&Meer kees hetpe ceeleepeer kes
memebIe meeefveOe ceW Jeeef<e&ke jLeee$ee efvekeeueer ieF&~ 21 veJecyej keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee
kees ueieYeie 20-25 npeej pewve-Depewve eeuegDeeW ves pecyeterhe oMe&ve kee ueeYe efueee~
hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW eefleefove OeJeuee ebLe kee mJeeOeee eele: euelee jne,
ceeleepeer kee uesKevekeee& euelee jne, efMe<eeW kee he"ve-hee"ve neslee jne~ mecee-mecee
hej meeceefeke efJe<eeeW hej keee&ece Yeer kejeleer jneR~ osMe kes efJeefYeVe eosMeeW mes Deeves Jeeues
YeeeW leLee oMe&veeefLe&eeW kees OeceexheosMe oskej ke=lekele kejleer jneR~
28 peveJejer 1992 ceeIe Jeoer 9 kees Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer 7JeeR
hegCeefleefLe hej Gvekeer ejCe$eer hej ejCeeW kee e#eeue kejkes hetpeve keer ieF&~ eebpeefue
meYee ceW Gvekes iegCeeW kee mcejCe kejles ngS mebIe kes meeOegDeeW ves leLee Deve JeeeDeeW ves
eebpeefue Deefhe&le keer~ ieefCeveer ceeleepeer ves Yeer Gvekes peerJeve keer efJeMes<eleeDeeW mes meYeer kees
heefjefele kejeee~ Jes JeemleJe ceW ceesefnveer mes efveceexefnveer yeve ieF, Jes jlveeW keer Keeve LeeR~
eeef j$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe keer hejcheje kes hebeceheeeee&
eer eseebmemeeiej peer cenejepe kee yeeb meJee [e (jepe0) ceW 19 hejJejer 1992 kees meceeef OecejCe nes
ieee~ GvneW ves meved 1993 ceW eJeCeyes ueiees ue ceW nesves Jeeues YeieJeeve yeeng yeueer kes cemlek
eeef Ye<es ke ceW
meefcceef uele nesves kes efueS 5 hejJejer 1992 kees meuegcyej (jepe.) mes efJenej ef keee Lee~ eerYceheg j
(jepe.) ceW heng Beves hej Deenej kes yeeo mJeemLe ef yeie [ ieee~ oes ef ove ceW keF& omle-Guernes ieS,
leye Yeer Deeies efJenej kej efoee~ Deblelees ielJee 19 hejJejer kees yeeb meJee[e ceW meceeef OejCe
ec nes ieee~
nef mleveeheg j ceW metevee ef ceueles ner eeb peefue meYee ceW Gvekes eef le meb Ie kes meeOeg DJeeeW eefleeeW ves
eeb peef ue meceef he&le keer ~ ieef Ceveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves Yeer kene efke mebIe hej
cheje kee Ske
efveYeeake SJeb lehemJeer meeOeg Deeeveke euee ieee~ nes veer kees keewve eue mekelee nw ?
24 hejJejer mes 4 ceee& 1992 leke mejOevee ef veJeemeer eer vejsv kegceej megveerue kegceej
(ces.megveerue skemeeF&ume) ves hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW pecyeterhemLeue hej
FvOJepe efJeOeeve efkeee~
nefmleveehegj ceW Yeejle efJekeeme heefj<eo kes oes efoJemeere meccesueve kee GodIeeve kejves
heOeejs GejeosMe kes cegKeceb$eer eer keueeCeefmebn peer ves 15 hejJejer kees pecyeterhe mLeue
hej yeves nsueerhes[ hej nsueerkee@hj mes Glejles ner leeieerYeJeve heOeejkej hetpe ieefCeveer
ceeleepeer mes DeeMeerJee&o eehle efkeee~ ceeleepeer ves osMe leLee eosMe kees DeefnWmee kes jemles hej
eueeves keer esjCee oer~

(58)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

16 hejJejer kees keuheJe=#e meMe keceuecebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj keer
eeflecee kee 17JeeB eefleehevee efoJeme ceeleepeer keer $eeee ceW ceveeee ieee~ en eeflecee
17 Je<e& hetJe& 1975 ceW ceeIe Meg . 13 kees Ske ess kecejs ceW efJejepeceeve keer ieF& Leer~ yeeo
ceW Gmeer peien YeJe keceue cebefoj yeveeee ieee~
eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje kes hebece
heeeee& eer eseebmemeeiej peer cenejepe kes mJeiee&jesnCe kes heeeled Gmeer mebIe hejcheje kes
Jeefj cegef vejepe GheeOeee eer Deef Yevebovemeeiej peer cenejepe kees hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer leLee Deve keF& meeOegDeeW keer menceefle mes 8 ceee& 1992 kees Keebot
keeueesveer yeebmeJee[e ceW elegefJe&Oe mebIe kes meeefveOe ceW <ece heeeee& kes heo hej eefleeefhele
efkeee ieee~ Ge meceejesn ceW ceeleepeer ves eneB mes ye. jJeerv kegceej kees Yespee Lee~
hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW nesueer cesues hej Jeeef<e&ke jLeee$ee efvekeeueer ieF&~ ew$e
Jeoer 9 kees $e+<eYe peebleer 27 ceee& kees leLee ew$e Megkeuee 13, 15 Deewue kees ceneJeerj
peebleer ceveeF& ieF&~ Jew MeeKe Meg. 3 kees De#ee le=leeree heJe& ceveeee ieee, Fmeer efove YeieJeeve
$e+<eYeosJe kee eLece Deenej nefmleveehegj ceW ngDee Lee~
pewve meceepe kes Meer<e& veslee meent eer eseebmeemeeo peer kee 17 ceee& kees efveOeve nes
ieee~ Gvekes eefle mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW Je meomeeW ves 19 ceee& kees eebpeefue
meceefhe&le keer~ meentpeer ves meved 1980 ceW pecyeterhe kes efleere ejCe kee efMeueeveeme efkeee
Lee~ YeieJeeve yeengyeueer kes 1981 ceW meneeefyo ceneslmeJe kes efJe<ee ceW GvneWves meceemecee hej hetpe ceeleepeer mes ceeie&oMe&ve Yeer eehle efkeee Lee~
keuekeee kes kece&" keee&kelee& eer keueeCeebo heeveer kee 14 ceee& 1992 kees
meccesoefMeKej efme#es$e hej oeieefle ke peeves mes efveOeve nes ieee~ meved 1963 ceW peye
ceeleepeer kee eelegcee&me keuekeee ceW ngDee Lee leYeer mes heeveer peer keer ceeleepeer kes eefle
Deveve Yeefe jner~ 14 ceee& kees ner keCeeoerhe kes eMemJeer meb heeoke eer ef peves ekeeMe pew ve
kee Se (G.e) ceW Deekeefmceke efveOeve nes ieee~ Fvekeer Yeer hetpe ceeleepeer kes eefle Deheej Yeefe
Leer~ oesveeW ceneveg YeeJeeW kes eefle meb mLeeve keer Deesj mes eebpeefue meceef he& le keer ieF
&~
eer Decejebo pewve nesceye s[ heefjJeej cesj" ves 29 ceF& mes 9 petve leke FvOJepe efJeOeeve
efkeee~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes eefleefove efJeOeeve kes ceOe eJeeve ngS~ ceOe ceW 31 ceF&
pes ke=<Cee elego&Meer kees YeieJeeve MeebefleveeLe kes efveJee&Ce keueeCeke kes Gheue#e ceW
ef veJee& Ceuee[t e {eee ieee leLee jLeee$ee efvekeeueer ieF& ~ Dee<ee { Deeef vnkee ceW eer Oeer
meg jkeg ceej,
megYee<eebo pewve cegpehehejveiej ves eer efmeee efJeOeeve n<eexuueeme mes efkeee~ ye. OejCesv
efJeOeeveeeee& Les~ efJeOeeveeW ceW Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb #eguueke eer ceesleermeeiej
(cesjs) leLee Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kes mecee mecee hej eJeeve ngS~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(59)

meQeflemeJeeB eelegcee&me ( 1992-pecyeterhe nefmleveehegj ceW)

13 pegueeF& 1992- Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees pecyeterhemLeue hej ieefCeveer ceeleepeer
ves memebIe Je<ee&eesie keer mLeehevee keer~ Je<ee&eesie mLeehevee kes Deieues efove hetpe ceeleepeer kes
oer#eeieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kee mcejCe kejles ngS ieghetefCe&cee kes he ceW
Gvekee pevceefove ceveeee ieee~ eeJeCe ke=. Skece kees YeieJeeve ceneJeerj keer eLece efoJeOJeefve
efKejer Leer~ Gmekee mcejCe kejles ngS Gmes Jeerj Meemeve peebleer kes he ceW ceveeee ieee~
meccesoefMeKej mes cees#e eehle kejves Jeeues YeieJeeve heee&veeLe Debeflece leerLekej Les, Gvekee
eeJeCe Meg. 7 kees cees#ekeueeCeke ceveeee ieee~ meccesoefMeKej heJe&le keer ke=ef$ece jevee
yeveekej efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~ YeeoeW Megkeuee otpe- 29 Deiemle kees yeermeJeeR Meleeefyo kes
eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer 37JeeR hegCe efleLeer
Gvekeer hetpee Yeefe leLee iegCeevegJeeo kejkes ceveeF& ieF&~ mecemle keee&eceeW ceW hetpe ieefCeveer
ceeleepeer kee memebIe meeefveOe eehle jne~
oMeue#eCe heJe& ceW eer ceveespekegceej pewve nefmleveehegj ves meheefjJeej keuheogce efJeOeeve
mecheVe efkeee~ eer Decejebo nesceyes[ ves Yeer efleere eeJeleea yevekej hetpee keer~ efJeOeeve
hetpeve kes Deefleefje heJe& mecyebOeer eJeeveeW kee Yeer ueeYe meyekees efceuee~ efJeOeeve keer efJeefOe
kes Devegmeej efJeOeeveheele eefleefove eejeW ekeej kee oeve yeebe ieee~
8 mes 12 Deketyej 1992 leke pecyeterhe mLeue hej eeefj$e efvecee&Ce mebieeserr kee
Deeeespeve hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW pecyeterhemLeue hej efkeee ieee~ Fme
mebieeserr ceW osMe Yej mes 100 mes DeefOeke Gekeesef kes efJeeveeW kes Deefleefje mes" eer
osJekegceejefmebn peer keemeueerJeeue Fboewj pewmes Deveske eserieCe Yeer heOeejs Les~ yengle meheue
mebieeserr jner~
11 Deketyej 1992-Deemeewpe Megkeuee 15 (MejohetefCe&cee) kes MegYe efove hetpe ieefCeveer
ecegKe ceeleepeer keer 59JeeR pevcepeebleer efJeMeeue meceejesnhetJe&ke ceveeF& ieF&~ cegKe DeefleefLe
kes he ceW kesefve eeceerCe efJekeeme jepeceb $eer eer Gece YeeF& hesue heOeejs Les~ jepe meYee
meome eefvkee kesefveee Yeer heOeejer LeeR~ DeveskeeW eosMeeW kes Yee Yeer ye[er mebKee ceW hetpe
ceeleepeer kes eefle Deheves Yeefe megceve meceefhe&le kejves kes efueS heOeejs Les~ Gmeer efove hetpe
ceeleepeer kees Gvekee DeefYeveboveebLe ceb$eer cenesoe ves efJeceesefele kejkes Gvekes kejkeceueeW ceW
meceefhe&le efkeee~
ieefCeveer %eeveceleer DeefYeJebove ebLe kes mebheeoke ceb[ue ceW keF& efJeeveeW kes veece nQ
efkevleg Gmekes leweej kejves ceW meJee&efOeke heefjece Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves
efkeee~ keF& cenerveeW kee mecee GmeceW ueieeee~ en yengle ner cenlJehetCe& keee& ngDee nw~
meefoeeW leke en ebLe %eeveceleer ceeleepeer keer ceefncee kees eeeseflele kejlee jnsiee~

(60)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

jepemLeeve keer jepeOeeveer iegueeyeer veiejer peehegj ceW 17 mes 29 efmelecyej 1992 leke
hetpe ceeleepeer eje jefele keuheogce ceneceb[ue efJeOeeve kee Deeeespeve ef JeMeeuehe ceW efkeee
ieee Lee~ efpemeceW 1300 eer-heg<eeW ves hetpeve keer leLee eefleefove 5 mes 10 npeej eer-heg<e
efJeOeeve osKeves leLee megveves Deeles Les~ efJeOeeve keer efveefJe&Ive SJeb meevebo mecheVelee mes nef<e&le
neskej peehegj mes 45 yemeeW eje 3000 eeJeke-eeefJekeeDeeW ves 18 Deketyej 1992 kees
Deekej efJeMeeue meYee ceW efJeOeeve keer ceefncee kees yeleeles ngS hetpe ieefCeveer ceeleepeer kees
Deeefe&kee efMejesceCeer keer GheeefOe eoeve kejles ngS mecceeefvele efkeee~ mebmLeeve keer Deesj
mes Deeiele mecemle cenevegYeeJeeW kee mJeeiele efkeee ieee~
14 Deketyej keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kees efheueer jeef$e ceW hetpe ceeleepeer ves
Je<ee&eesie kee meceeheve efkeee Deveblej YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce kes Gheue#e ceW ef veJee&Ceuee[t
e{ekej oerheeJeueer ceveeF& ieF&~
eelegcee&me kes heeeled-meveeJeo (ce.e.) ceW mecheVe hebekeueeCeke eeflee ceW #eguueke
ceesleermeeiej peer- Oece&kesMejer Deeeee& eer oMe&vemeeiej peer cenejepe leLee GheeOeee eer
meceleemeeiej peer cenejepe keer esjCee SJeb meeefveOe ceW 26 mes 30 veJecyej 1992 leke
hebekeueeCeke eeflee meevebo mecheVe ngF&~ GmeceW meefcceefuele nesves kes efueS Deeeee&eer ves
cegPes (#eguueke ceesleermeeiej kees) meveeJeo Deeves kes efueS meceepe kees efJeMes<e esjCee oer~
leovegmeej hetpe ceeleepeer ves cegPes meveeJeo peeves kee DeeosMe efoee~ ye. jJeerv kegceej,
ceveespe kegceej Deeefo kes meeLe ceQ meveeJeo ieee~ 1 efomecyej kees meveeJeo mes Jeeheme emLeeve
kejkes efmeJejket, heeJeeefiejer-Tve, ye[Jeeveer, yevesef[ee, yepejbieie{ kes oMe&ve kejles ngS
5 efomecyej kees nefmleveehegj Dee iees~
ceeIe Jeoer 9 efo. 16 peveJejer 1993 kees hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer
8JeeR hegCeefleLeer eefleJe<ee&vegmeej, hetpeve SJeb eebpeefue meYee kejkes ceveeF& ieF&~
Jewmes lees ceeleepeer kees Oevelesjme-23 Deketyej 1992 kees eele: 4 yepes meeceeefeke kes
heeeled Oeeve kejles ngS jeeiebpe DeeesOee ceW efmLele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeuekeee
31 heg Gegb ie eeflecee kes oMe&ve kejles ng S Deb lece& ve ceW Gme efJeMeeue eef lecee kee cenecemlekeeefYe<eske
kejeves keer esjCee eehle ngF&, leYeer ceeleepeer ves DeeesOee peeves kee ceve yevee efueee Lee
efkevleg Deveske ekeej mes Tneheesn kes heeeled DebleleesielJee DeeesOee kes efueS efJenej kejves
kee efveee nes ieee~ Fmemes henues ceeleepeer ves keYeer Gme eeflecee kes mee#eeled oMe&ve veneR
efkees Les~
pecyet erhe mLeue hej lesjnerhe jevee ceb efoj kee efMeueeveeme-het pe ieef Ceveer
Deeefe&kee efMejesceCeer eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe cebieue meeefveOe ceW ueeuee ceneJeerjemeeo
pewve yebi eeueer mJeer, meeGLe Skeme. veF& efouueer kes kejkeceueeW mes les jnerhe efp eveeuee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(61)

kee efMeueeveeme 5 hejJejer 1993 ceeIe Megkeuee lesjme kees efkeee ieee~ Fme efJeMeeue
efp eveeuee ceW lesj nerh e keer megbo j jevee yeveeF& ieF& nw ef pemeceW 458 Deke=ef$ece ewleeueeeW
ceW 458 eefleceeSb efJejepeceeve kes meeLe-meeLe osJeYeJeveeW Deeef o ceW 2000 mes DeefOeke
eefleceeSb nQ~
DeeesOee kes efueS cebieue efJenej-11 hejJejer 1993 efleLeer heeuiegve ke=<Cee hebeceer
iegJeej kees ceOeevn 1 yepes hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves memebIe DeeesOee leerLe&
kes efueS pecyeterhemLeue mes cebieueefJenej kej efoee~ mebIe ceW Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer, #eguueke ceesleermeeiej, #egefuuekee eeceleer, ye. jJeerv kegceej, ye. keg. yeervee,
keg. DeemLee Deeefo Les~ nefmleveehegj mes yenmetcee, ceerjehegj, efyepeveewj, venesj, Oeecehegj,
meesnje, keeB" leLee cegjeoeyeeo ceW Oece&eYeeJevee kejles ngS 12 ceee& kees YeieJeeve heee&veeLe
keer kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Deefn$e ceW heoehe&Ce ngDee~ eneB mebIe 3 efove jne~ Gmeer
mecee Fme hegveerle #es$e hej ceeleepeer ves leerme eewyeermeer keer 720 eefleceeDeeW kees efJejepeceeve
kejves nsleg leerme eewyeermeer cebefoj keer eespevee eoeve keer~ en eespevee meekeej neskej
JeneB 11 efMeKejeW Jeeuee Deefle megboj efJeMeeue cebefoj yevekej leweej nes ieee nw GmeceW
720 eefleceeSb YeJe keceueeW hej efJejepeceeve keer ieF& nQ~
Deefn$e mes yejsueer, MeenpeneBhegj nesles ngS ceneJeerj peebleer hej meerleehegj mebIe
hengBee~ Deefn$e mes hetJe& 1 ceee& mes 6 ceee& 1993 leke eer efvece&ue kegceej mes"er keer Megiej
efceue efyeueejer ceW efmeeeefJeOeeve ceeleepeer kes meeefveOe ceW mecheVe ngDee, eneB DeeesOee
leerLe&efJekeeme kes efueS eee& eejbYe ngF&~
4 Deewue kees ceneJeerj peebleer meerleehegj ceW GlmeenhetJe&ke ceveeF& ieF&~ JeneR hej hetpe
ceeleepeer kee 37 JeeB Deeefe&kee oer#ee peebleer ceneslmeJe yewmeeKe Jeoer otpe-8 Deewue 1993 kees
YeJe he ceW ceveeee ieee~ eneR hej DeeesOee ceW ef$ekeeue eewyeermeer keer 72 eefleceeSb
mLeeefhele kejves keer eespevee ves meekeejhe OeejCe efkeee~ 15 efceve ceW 72 eefleceeDeeW kes
oeleej megefveefele nes iees~ meerleehegj mes efmeOeewwueer, efyemeJeeb nesles ngS hetpe Deeefe&kee
eer jlveceleer ceeleepeer (ieefCeveer ceeleepeer keer pevceoe$eer ceeb) keer pevceYetefce cencetoeyeeo ceW
ceeleepeer kes eLece yeej heoehe&Ce kes cebieue DeJemej hej YeJe mJeeiele efkeee~ 25 Deewue kees
De#ee le=leeree heJe& meesuueeme ceveeee ieee~ JeneB Yeejer Oece& eYeeJevee kejkes mebIe helesnhegj
hengBee~ helesnhegj ceW DehetJe& Glmeen kes meeLe Oece&ece=le keer Je<ee& ngF&~
40 Je<e& kes heeeled hetpe ceeleepeer kee mebIe meefnle pevceYetefce efkewleveiej ceW cebieue
heoehe&Ce-DeJeOe kes DeveskeeW veiejeW ceW cenleer eYeeJevee kejles ngS hetpe ceeleepeer kee Deheveer
pevceveiejer efkewleveiej (efpeuee-yeejeyebkeer) G.e. ceW memebIe 9 ceF& 1993 jef JeJeej kees cebieue
heoehe&Ce ngDee~ Yeejer iejce peesMeer kes meeLe mJeeiele efkeee ieee~ mJeeiele kes efueS eosMe kes

(62)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

hetJe& cegKeceb$eer eer keueeCe efmebn heOeejs Les~ mebIe kee 8 petve leke efkewleveiej ceW eJeeme
jne~ 8 petve kees DeeesOee leerLe& kes efueS efkewleveiej mes cebieue efJenej ngDee~
DeeesOee leerLe& hej 16 petve kees ceeleepeer kee memebIe heoehe&Ce ngDee~ 17 petve kees
ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efMeueeveeme keee&ece mecheVe ngDee~ Jewmes lees ceeleepeer ves Deeves
Jeeuee 1993 kee eelegcee&me efkewleveiej ceW kejves keer 99 eefleMele mJeerke=leer eoeve kej oer
Leer efkevleg DeeesOee leerLe& keer oeveere efmLeefle kees osKeles ngS GvneWves 1 eefleMele t kee
ueeYe G"eles ngS DeeesOee cebs ner 1993 kee eelegcee&me kejves keer Iees<eCee kej oer~

De[leermeJeeB eelegcee&me (1993- DeeesOee leerL e& ceW)

hetpe ceeleepeer ves Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer-2 pegueeF& 1993 kees mebIe meefnle jeeiebpe
efo. pewve cebefoj DeeesOee ceW ye[er cetefle& kes meeceves Je<ee&eesie keer mLeehevee keer~ eneB 10 ceen
leke eJeeme jne~ 10 ceen ceW hetpee efJeOeeve Deeefo kes efJeefJeOe keee&ece nesles jns~ leerve
eew yeer meer ceb efoj kee efvecee& Ce keee& euelee jne~ meved 1965 ceW ye[er eeflecee efJejepeceev
e nesves kes
heeele 28 Je<eeX mes ee Gmemes het Je& yeermeJeeR Meleeyoer ceW efkemeer efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer kees
eeleg cee& me kee DeJemej veneR Dee heeee~ ceeleepeer kee en DeeesOee ceW eLece eelegcee&me Lee~
hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer 60JeeR pevcepeevleer leLee Yeejleere
mebmke=efle kes DeeeeCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe hej je^ere mebieeser-27 mes 31 Deketyej
1993 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hej Ske efJeMeeue mebieeser kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer kes
memebIe meeefveOe ceW jeeiebpe efo. pewve cebefoj kes meeceves ye[s YeJe heb[eue ceW jKeer ieF& Leer
efpemekes efJeefJeOe me$eeW ceW DeveskeeW efJeeveeW ves Deheves DeeuesKe he{s~ Fme mebieeser ceW MeleeefOeke
pewve leLee pewveslej efJeeve heOeejss Les~ en mebieeser efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
nefmleveehegj leLee DeJeOe efJee efJeeeuee hewpeeyeeo kes mebege leJeeJeOeeve ceW Deeeesepf ele keer
ieF& Leer~ mebieeser kes mebeespeke [e@. Deveghece pewve Fboewj Les~ mebieeserr kee meceeheve
31 Deket yej kees efkeee ieee~ 30 Deketyej 1993 Deemeewpe Meg. 15 (MejohetefCe&cee) kes MegYe
efove hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer 60 JeeR pevcepeevleer kee keee&ece eele:
meteexoe mes hetJe& ner eejbYe nes ieee Lee~ YeeeW ves Deekej ceeleepeer kes heeoe#eeue kej
Deejleer Gleejer, heg<heJe=ef keer, Yepeve ieeS, ve= le efkees~ meJe&$e KegMeer kee JeeleeJejCe Jeehle
Lee keeeWefke mJeeb ceeleepeer emeVe cege ceW meyekees cebieue DeeMeerJee&o eoeve kej jner LeeR~
ceOeevn cebs efJeMeeue efJeveeebpeefue meYee keer DeOe#elee keer eer efvece&ue kegceej mes"er ves, leLee
cegKe DeefleefLe kes he ceW heOeejs Les eer Deej.kes.pewve yebyeF&~ Deveske eerceeveeW, efJeeveeW,
YeeeW leLee keee&kelee&DeeW ves Deheveer efJeveeebpeefueeeB Yeefe efJeYeesj neskej Deefhe&le keeR~
ceeleepeer ceW efJeeceeve Deveske iegCeeW kee JeCe&ve 5-10 efceve, Iebs-oes Iebs DeLeJee oes eej
efoveeW ceW kejvee mebYeJe veneR Lee~ efJeveeebpeefue kesJeue eleerkeelcekehe cessb ner kej hee jns Les

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(63)

meceeeYeeJe kes keejCe~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele DeeesOee leerLe& hetpee hegmleke kee
efJeceeseve eer ef$eueeske ebo peer kees"ejer-keese ves efkeee~ Deewj Yeer Deveske hegmlekeeW, he$eheef$ekeeDeeW kes efJeceeseve ngS efpeveceW YeieJeeve $e+<eYeosJeefJe<eeke meeceeer Leer~ pewve meeefnle
ceW jece efJe<ee hej efveyebOe eefleeesefielee ceW eLece, efleere, le=leere hegjmkeej eoeve efkees
iees~ yeeue uesKekeeW kees Yeer hegjmke=le efkeee ieee~ hegjmkeejeW keer jeefMe eer essueeue pewve
heejceeefLe&ke ^m efkewleveiej leLee eerceleer heeyeeF& heejceeefLe&ke ^m meveeJeo kes meew peve
mes eoeve keer ieF&~ %eeveceleer efe$eeefleeesefielee ceW 39 efe$e eehle ngS Les~ Gve efe$e
efvecee&leeDeeW kees Yeer eLece, efleere, le=leere leLee Mes<e kees meeblJevee hegjmkeej eoeve efkees
iees~ Deveske cenevegYeeJeeW ves Fme MegYe DeJemej hej 60-60 JemlegSb Deeiele cenevegYeeJeeW kees
YeW ceW oeR~ $e+<eYe pevceYetefce DeeesOee hegmleke, pees efke ieefCeveer ceeleepeer ves DeeesOee
ceW ner efueKekej leweej keer Leer, Gmekee efJeceeseve eer Gccesoceue heeb[ee ves efkeee~
eser eJeveer DeeesOee kes megeefme cenble eer ve=leieesheeueoemepeer ves meceejesn ceW
heOeejkej Deheveer efJevece heg<heebpeefue meceefhe&le keer~ efouueer, Deemeece, veeieeueQ[, heefeceer
Gej eosMe kes Deveske veiejeW, jepemLeeve, ceOe eosMe, nefjeeCee, nwojeyeeo leLee DeJeOe
kes eleske pewve Deeyeeoer Jeeues veiejeW leLee MenjeW mes npeejeW keer mebKee ceW YeeeW ves
heOeejkej ceeleepeer keer pevcepeevleer Yeejer GlmeenhetJe&ke ceveeF&~ hetpe ceeleepeer kee DeJeOe
leLee DeeesOee ceW henueer yeej oerIe&keeueerve eJeeme leLee eelegcee&me ngDee Lee~
het pe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kees eeefj$e eefvkee Gheeef Oe etb lees ceeleepeer
kees hetJe& ceW mecee-mecee hej Deveske GheeefOeeeW mes efJeYetef<ele efkeee ieee efhej eeefj$e
eefvkee keer GheeefOe Yeer DeleerJe meeLe&ke leLee meeceefeke jner~ meved 1992 ceW Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer ves MejohetefCe&cee 11 Deketyej kees eefj$e efvecee&Ce mebieeser ceW
Deeieeceer Je<e& kees eeefj$e GlLeeve Je<e& kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee keer Leer, Gmeer Je<e& kes
meceeheve hej eeefj$eeefvkee keer GheeefOe mebIe leLee mecemle pevelee ves YeefeefJeYeesj neskej
30 Deketyej 1993 MejohetefCe&cee kes heeJeve efove eoeve keer~
9 veJecyej kees cenejepee Fbj keeuespe ceW hetpe ceeleepeer kes cebieue eJeeve ngS~
keeuespe kes eeeee& eer megOeebMeg peer, efJeeeefLe&eeW leLee DeOeehekeeW ves mejmJeleer Jebovee kes
meeLe heg<he Deefhe&le kejles ngS YeJe mJeeiele efkeee~ en keeuespe DeeesOee kes jepee meenye
eje mebeeef uele nw~ 1600 e$e-e$eeDeeW ves YeieJeeve $e+<eYeosJe leLee DeeesOee keer eeeer vleee
kee Fefleneme efehetJe&ke megvee~ cesjs Je Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes Yeer eJeeve
ngS~ Fme DeJemej hej iegpejele kes cegKeceb$eer efeceve YeeF& hesue keer Oe.he. eerceleer Gefce&uee
yesve hesue Yeer oMe&veeLe& Dee ieF& LeeR~
keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer keer efheueer jeef$e ceW Deeiece keer Dee%eevegmeej hetpe ceeleepeer

(64)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ves memebIe Yeefehee" kejkes eelegcee&me meceeefhle keer Iees<eCee keer, Deveblej YeieJeeve ceneJeerj
keer hetpee kejkes efveJee&Ceuee[t e{ekej oerheeJeueer heJe& ceveeee ieee~ Fme ekeej DeeesOee
keer heeJeve Yetefce hej Je<e& 1993 kee en eelegcee&me Deveske ceneve GheueefyOeeeW kes meeLe
mecheVe ngDee~
eelegcee&me kes heeeled-eelegcee&me meceeefhle kes meeLe peesjoej leweeefjeeB eejbYe nes ieF
YeieJeeve $e+<eYeos Je keer efJeMeeue eeflecee kes cenecemlekeeefYe<eske keer leLee veJeef veefce&le ef$ekeeue
eewyeermeer cebefoj ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer ef$ekeeue eewyeermeer keer 72 efpeveeefleceeDeeW keer
hebekeueeCeke eeflee keer~ Jewmes lees hetjs eelegcee&me cesW Fme efJe<ee hej DeveskeeW yew"kesb
DeeesOee, ueKeveT, efouueer Deeefo ceW nesleer jneR efkevleg Deye Gmekees cetle&he eoeve kejves
kee mecee Dee ieee~ hetjs osMe ceW Fme keee&ece keer ietbpe hewue ieF&~ hetjs DeeesOee kee
JeeleeJejCe $e+<eYeosJecee nes ieee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke leLee cenecemlekeeefYe<eske cenes lmeJe kee Meg YeejbYe13 hejJejer 1994 jefJeJeej kees efJeMeeue heb[eue kes meeceves efouueer efveJeemeer eer Jeerjebo
ye[peelee ves hetpe ieefCeveer ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle kejkes ceneslmeJe kee MegYeejbYe
Peb[ejesnCe mes efkeee~ eefleeeee& Les- ye.yeeyee metjpeceuepeer~ cegKe DeefleefLe kes he ceW
heOeejs Les- kesvere eece efJekeeme ceb$eer GeceYeeF& njpeerYeeF& hesue leLee G.e. kes hetJe&
cegKeceb$eer Yee.pe.hee. veslee eer keueeCe efmebn peer~ DeeesOee kes efJeOeeeke eer ueuuetefmebn
peer Yeer heOeejs Les~ keee&ece keer eLece meYee Yejle ceb[he ceW ngF& efpemekee mebeeueve
kece&eesieer ye. eer jJeerv kegceej pewve ves efkeee~ cesjs, Dee. eer eboveeceleer ceeleepeer kes leLee
ieefCeveer ceeleepeer kes eJeeve leLee DeeMeerJe&eve ngS~ YeieJeeve kes ceelee-efhelee yeveves kee
meewYeeie yeejeyebkeer efveJeemeer eer eboveueeuepeer Je Gvekeer Oe.he. kees eehle ngDee~ meewOece&
Fv eer Deefveue kegceej pewve heerleefJenej efouueer kees yeveves kee megDeJemej efceuee~ 13 mes
18 hejJejer leke efJeefJeOe ceb[ueefJeOeeve Devegeve nesles jns~ $e+<eYeosJe hebekeueeCeke lees
osMe Yej ceW nesles jnles nQ, JeneB GvnW Deheves ceb[he kees DeeesOeehegjer veece osvee he[lee nw
efkevleg eneB ceefCekeebeve mebeesie jne efke $e+<eYeosJe keer veiejer DeeesOee ceW ner $e+<eYeosJe
hebekeueeCeke nes jne Lee~
19 hejJejer mes 23 hejJejer leke eceMe: hebekeueeCeke ngS~ 19 hejJejer kees
ieYe&keueeCeke kes efove kesvere Gheie=njepeceb$eer eer jeceueeuejener ves heOeejkej efJeMeeue
eeflecee kes oMe&ve efkees leLee ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ jeef$e ceW ieYe&keueeCeke
kes yeee Me efoKeees ieS leLee Deblejbie efeeeSb ngF~
cegKeceb$eer eer cegueeece efmebn eeoJe heOeejs-20 hejJejer kees eele: pevcekeueeCeke
kes Debleie&le YeieJeeve kee pevceeefY e<es ke ngD ee~ mewk e [eW vej-veeefjeeW ves heeb [gk e efMeuee hej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(65)

pevceeefYe<es ke efkeee~ ceOeevn ceW 3 yepes G.e. kes ceg Keceb$ eer eer cegueeeceefm ebn eeoJe
nsueerkee@hj mes heOeejs~ cebefo j heefjmej ceW heOeejkej meJe& eLece het pe ceeleepeer kes ke#e ceW
peekej ceeleepeer kee efJeMes<e DeeMeerJee&o enCe ef keee leLee keg meeceef eke eee& leLee
ef JeMes<e ceeie&o Me&ve eehlekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes oMe&ve kejles ng S meYee ceb e hej
heOeejs~ Gheef mLele pevemeceg oee ves leeefueeeW keer ie[ie[en kes meeLe cegKeceb $eer peer kee
DeefYeJeeove-mJeeiele efk eee~ cegK eceb$eer kes meeLe eos Me kes pesue ceb$eer eer DeJeOes Me
emeeopeer, eeceerCe ef Jekeeme ceb$ eer eer GceeMebk ej keewefMeke Deeefo Yeer heOeejs Les~ meYeer kee
meefceefle keer Dees j mes mJeeiele efkeee ieee~ meYee keer DeOe#elee kej jns eer kew ueeMeebo
peer eew Oejer meveeJeo kee mJeeiele cegK eceb$ eer peer ves efkeee~ meYee kee mebeeueve kece&eesi eer
ye. jJeer v kegceej pewve ves efk eee~
cegKeceb$eer eer cegueeece efmebn peer ves Deheves Yee<eCe ceW mhe MeyoeW ceW kene efke
jepeveerefle ceW Deeves mes henues cesje peerJeve pewve meceepe kes ceOe yeerlee~ pewve mketue ceW he{e
leLee pewve mketue ceW ner he{eee Fme DeJemej hej Deveske Iees<eCeeSb Yeer keeR efpeveceW keg Fme
ekeej mes LeeR- 1-DeeesOee ceW $e+<eYeosJe ves$e efeefkelmeeuee Keesuee peeJesiee~ 2-jepeIee
jepekeere Geeve kee veece $e+<eYeosJe jepekeere Geeve kej efoee peeJesiee~ 3-DeJeOe
efJeeefJeeeuee hewpeeyeeo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe pewveesej keer mLeehevee kes efueS G. e.
mejkeej keer Deesj mes 25 ueeKe . efoee peeJesiee~ 4-DeeesOee ceW DeJeOe esme keueye keer
mLeehevee leLee YeJeve kes efueS 10 ueeKe . Devegoeve efoee peeJesiee Fleeefo cegKeceb$eer peer
ves pees pees Iees<eCeeSb keer GveceW mes Ghejese meYeer cetle&he ceW heefjCele nes ieF& nQ~ meYee ceW cesjs
Je eer Dee. eboveeceleer ceeleepeer kes eJeeveeW kes Deveblej ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes DeespemJeer eJeeve ngS~
lehekeueeCeke kes ef ove 21 hejJejer kees jeef $ e ceW keefJe mecces ueve ngD ee,
22 hejJejer kees kesJeue%eeve keueeCeke kes efove ceefnueemeccesueve ngDee~ meceJemejCe keer
jevee keer ieF&~ 23 hejJejer kees eele: efveJee&CekeueeCeke kes heMeeled veJeefveefce&le keceue
cebefoj ceW Deefle megboj efKeues keceue keer iegueeyeer hebKegef[eeW hej eceMe: ef$ekeeue eewyeermeer keer
72 eefleceeSb oeleejeW ves Deheves neLeeW mes efJejepeceeve keer~ eefleceeDeeW kes efJejepeceeve nesves mes
keceue keer DeeYee Mele iegveer nes ieF&~ 23 hejJejer kes ceOeevn ceW G.e. kes ceneceefnce
jepeheeue eer ceesleerueeue Jeesje~ hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle kej meYee ceW heOeejs~
meYee keer DeOe#elee pewve meceepe kes DeeCeer veslee meent eer DeMeeske kegceej pewve ves keer~
meefceefle keer Deesj mes jepeheeue cenesoe kee mJeeiele efkeee ieee~ meeLe ceW heOeejerb Gvekeer
Oe.he. kee Yeer mJeeiele efkeee ieee~ meent eer DeMeeske kegceej peer kee Yeer mJeeiele ngDee~
meent DeMeeske peer leerLe&#es$e keceser kes DeOe#e nesles ngS Yeer henueer yeej DeeesOee heOeejs Les~

(66)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

DeeesOee kee cebefoj GvneR kes efhelee eer meent Meebefleemeeo peer ves yeveJeeee Lee~ cesjs, hetpe
eer eboveeceleer ceeleepeer leLee ieefCeveer ceeleepeer kes eJeeve ngS~
jeef$e ceW megeefme mebieerlekeej jJeerv pewve-yecyeF& kes YepeveeW keer Oetce meYee ceb[he ceW
jner~ Gvekee Ske Yepeve ye[e ceeefce&ke jne DeeesOee keer ceefncee kes efJe<ee ceW-efmej Oejves
Jeeueer Oejleer hej heie jKevee he[les nQ Fleeefo~ meent DeMeeske kegceej peer ves Deheves Yeeie
keer mejenvee kejles ngS hetpe ceeleepeer kee YeefehetJe&ke DeeYeej Jee efkeee efke ceQ peerJeve
ceW henueer yeej DeeesOee Deeee ntB Fme meceejesn ceW cegPes Deecebef$ele veneR efkeee peelee lees ve
ceeuetce keye Fme ceneve Meeele leerLe& kes oMe&ve nesles~ jepeheeue eer Jeesjepeer ves Yeer Deheves
mebef#ehle GoddyeesOeve ceW kene efke DeeesOee keer eefmeef DeYeer leke ogefveee ceW jece pevceYetefce
kes veece mes Leer efkevlegg hetpe ceeleepeer kes Fme eeeme mes Deye pewve Oece& kes eLece leerLekej
$e+<eYeosJe keer pevceYetefce kes veece mes Yeer peeveer peeJesieer~
24 hejJejer kee efove DeeesOee kes Fefleneme ceW mJeCee&#ejeW ceW Debefkele nes ieee23 hejJejer kees DeeesOee keer ieueer-ieueer pewve eeJeke-eeefJekeeDeeW mes Yejer ngF& Leer~ osMe kes
Deveske eosMeebs mes npeejeW keer mebKee ceW YeeieCe DeeesOee ceW henueer yeej YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee cenecemlekeeefYe<eske osKeves leLee kejves Deees Les~ 24 hejJejer kees eele:keeue yengle ye[er
mebKee ceW kesMeefjee heefjOeeve mes megmeefppele neskej DeefYe<eske kejves kes efueS lelhej Les~
cenecemlekeeefYe<eske ceW eLece keueMe kejves kee meewYeeie efouueer kes eser ueeuee ceneJeerj
emeeo pewve yebieeueer mJeer, meeGLeSkeme. veF& efouueer kees eehle ngDee~ peue kes keueMeeW mes
DeefYe<eske kes heeeled hebeece=le DeefYe<eske ngDee~ eceMe: veeefjeue peue, F#egjme, Ie=le, otOe,
oner, meJeex<eefOe, keukeetCe&, kesMej mes DeefYe<eske keer e osKeles ner yeveleer Leer~ YeeieCe
Yeefe ceW mejeyeesj neskej ve=le kej jns Les~ Jes mJeeb Yeer DeefYe<eske kes iebOeesoke mes jbieerve nes
jns Les~ Fme DeJemej hej mebieerlekeej eer jJeerv pewve ves YepeveeW kes ceeOece mes meYeer kees
Yeefe ceW mejeyeesj kej efoee~ cebefoj kes Yeerlej YeeieCe YeieJeeve hej heg<heJe=ef kej jns Les
leLee yeenj ceW DeeesOee kes jepee efJeceeve mes heg<heJe=ef kejkes YeieJeeve kes eefle Deheveer Yeefe
eoefMe&le kej jns Les~ DeekeeMeJeeCeer mes keee&ece kee meerOee emeejCe efkeee pee jne Lee~
hetpe ieefCeveer ceeleepeer Je mecemle mebIe kes n<e& kee heejeJeej veneR Lee, meYeer kes heefjece ves
keee&ece ceW eej eeB o ueiee efoes~ YeieJeeve keer Deejleer leLee Meebef leOeeje mes cenecemlekeeef Ye<eske
keee&ece kee meceeheve ngDee~ hetpe ceeleepeer ves DeekeeMeJeeCeer kes ceeOece mes mecemle
pevemecegoee kees Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
meceejesn meefoeeW kes efueS Deheveer Deefce ehe es[ ieee, DeeesOee kes Fefleneme
ceW Ske keerefle&ceeve mLeeefhele kej ieee~ Fmemes henues DeeesOee ceW pewve mecegoee keer Fleveer
ye[er Yeer[ keYeer veneR osKeer ieF&~ hetpe ceeleepeer ves efpeme GsMe kees ueskej nefmleveehegj mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(67)

efJenej efkeee Lee, Jen MeleeefleMele meheue jne~ pewve leerLe& DeeesOee keer Jeerjeefveele otj
nes ieF&~ Yee kes Yetle Yeeie iees, meebhe efyet eues iees, iegb[s heueeeceeve nes iees~ yeer.yeer.meer.
uebove ves Deheves emeejCe ceW kene efke DeYeer leke DeeesOee ceW oes MeefeeeB osKeer pee jner LeeR
efkevleg Deye leermejer Meefe kes he ceW pewve GYejkej Deees nQ~ Deeies eefle hebee Je<e& ceW Fme
ekeej kee cenecemlekeeefYe<eske kejves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves meefceefle kees eoeve keer
efpemes meYeer ves efJeveehetJe&ke mJeerkeej efkeee~
16 petve 1993 mes 6 Deewue 1994 leke kes 295 efove pewve leerLe& DeeesOee kes
Fefleneme ceW mJeefCe&ce jns~ kesJeue hebekeueeCeke DeLeJee cenecemlekeeefYe<eske ner veneR ngDee
Deefheleg #es$e kee Deecetue etue efJekeeme ngDee, eWkeeW kes peerCeexej ngS~ Deveske efMeueeuesKe
ueies~ eeef$eeeW keer DeeJeemeere megefJeOee kes efueS %eeveceleer efveuee kee YeJe ef vecee&Ce ngDee~
DeeesOee leerLe&#es$e keceser kee egveeJe-hebekeueeCeke eeflee leLee YeieJeeve $e+<eYeos Je
Debleje&^ere cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe 24 hejJejer 1994 ceW mecheVe nesves kes heeeled
ew$e ke=<Cee veJeceer 4 Deewue 1994 kees YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer kee Jeeef<e&keeslmeJe
hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW jLeee$ee leLee YeieJeeve kes DeefYe<eskehetJe&ke mecheVe
ngDee~ Gmeer efove DeeesOee leerLe&#es$e keceser kee egveeJe Yeer ngDee~ efpemeceW ye. jJeerv kegceej
kees DeOe#e, mejespe pewve helesnhegj kees ceneceb$eer leLee eegcve kegceej pewve (eser mee)
efkewleveiej kees kees<eeOe#e kes he ceW egvee ieee~ GheeOe#e, ceb$eer Deeefo kes heoeW kes efueS
eesie SJeb DevegYeJeer cenevegYeeJeeW kees egvee ieee~ Fme keceser kes heoeefOekeeefjeeW kee egveeJe
Deeieeceer 3 Je<e& kes efueS efkeee ieee~ efJeiele 12 Je<eeX mes ueieYeie Jes ner heoeefOekeejer #es$e keer
GVeefle kej jns nQ~
6 Deewue 1994 kees ceeleepeer ves memebIe DeeesOee mes ueKeveT kes efueS cebieue emLeeve
efkeee~ 22 Deewue kees ueKeveT ceW mebIe kee heoehe&Ce [eueeriebpe ceW ngDee~ oes ceen leke
ueKeveT keer efJeefYeVe keeueesefveeeW ceW ceeleepeer kee YeceCe ngDee efpememes Deveske ekeej kes
DeeeespeveeW mes meJe&$e %eeve keer iebiee eJeeefnle ngF&~ 11 petve mes 19 petve leke Fefvojeveiej
keeueesveer ceW efMe#eCe efMeefJej, mebieeser leLee eeJeke meccesueve Deeefo mecheVe ngS~
hetpe ceeleepeer kes cebieue meeefveOe ceW eejyeeie ceW ceneJeerj peebleer kee meceejesn yengle
GlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~ JewMeeKe ke=<Cee otpe 1 ceF& 1994 kees ueKeveT kes megeefme
Deeef[esefjece jJeerveuee ceW hetpe ceeleepeer kee 38JeeB Deeefe&kee oer#ee peebleer kee
keee&ece Yeer Deefle GuueemehetJe&ke JeeleeJejCe ceW mecheVe ngDee~ 9 petve kees ceeleepeer ves
efJeMeeue pevemecetn kes ceOe Fefvojeveiej ceW Je<e& 1994 kee eelegcee&me efkewleveiej ceW kejves
keer Iees<eCee keer efpememes hetjs DeJeOe ceW n<e& keer uenj oew[ ieF&~
23 petve kees ceeleepeer kee Fefvojeveiej ueKeveT mes efJenej neskej 25 petve kees

(68)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

yeejeyebkeer ceW heoehe&Ce ngDee~ eneB 10 pegueeF& leke efmeee efJeOeeve, efMe#eCe ef MeefJej Deeefo
Deveske Oece&eYeeJevee kes keee&ece mecheVe ngS~ 11 pegueeF& kees yeejeyebkeer mes efkeswleveiej kes
efueS efJenej ngDee~

GvleeefuemeJeeB eelegcee&me (1994-efkewleveiej (yeejeyeb k eer- G.e. ceW)

21 pegueeF& 1994 Dee<ee{ Meg. 14 kees efkewleveiej ceW eelegcee&me keer mLeeheveeeelegcee&me mLeehevee kes keee&ece ceW DeJeOe kes Deveske veiejeW mes YeeieCe heOeejs Les~ Fmeer
efove hetpe ceeleepeer ves kesMeueeWe Yeer efkees~ efheer heefjJele&ve Yeer efkeee ieee~ hetpe
ceeleepeer kes #eg efuuekee oer#ee kes heeeled eLece eeleg cee& me meved 1853 ceW Deeeee&
eer osMeYet<eCe peer cenejepe kes meeLe efkewleveiej ceW ngDee Lee, leye mes 40 Je<eeX kes yeeo
efkewleveiej efveJeeefmeeeW kees eelegcee&me kejeves kee mJeCe& DeJemej eehle ngDee~
Dee<ee{ keer Deeeefvnkee ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW eej efmeee ceb[ue
efJeOeeveeW kee Ske meeLe Deeeespeve efkeee ieee~ Je<ee&eesie kes meeLe keee& ece eejbYe nes iees~
Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee kees Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe keer pevcepeevleer, eeJeCe
ke=<Cee Skeced kees JeerjMeemeve peebleer ceveeF& ieF&~ 13 Deiemle 1994 kees Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer kee 5JeeB oer#ee efoJeme meceejesnhetJe&ke ceveeee ieee~ 12,13,14
Deiemle kees leerLe&jepe eer meccesoefMeKej SJeb YeieJeeve heee&veeLe hej mebieeserr leLee efe$e
eefleeesefielee kee Deeeespeve efkeee ieee efpemeceW mLeeveere yeeueke-yeeefuekeeDeeW leLee m$eerheg<eeW ves Yeeie efueee~ eefleeesefieeeW ves YeieJeeve heee&veeLe leLee meccesoefMeKej kes megvojDeeke<e&ke efe$e yeveees~ Fmeer MegYe DeJemej hej eer ceoveueeue pewve SJeb megYee<eebo pewve ves
12 mes 23 Deketyej leke FvOJepe efJeOeeve mecheVe efkeee efpemeceW DeveskeeW eer-heg<eeW ves
Yeeie ueskej hegCeesheepe&ve efkeee~
oMeue#eCe heJe& mes hetJe& YeeoeW megoer 2, 7 efmelecyej kees eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hegCe efleLeer ceveeF& ieF&~ Ge DeJemej hej ef$eefoJemeere
mebieeserr leLee Deeeee&eer mes mebyebefOele efe$e eefleeesefielee Yeer jKeer ieF& Leer~ 9 efmele. YeeoJe
megoer 5 mes 18 efmele. YeeoeW megoer 14 leke efJeefJeOe keee&eceeW kes meeLe oMeue#eCe heJe&
ceveeee ieee~ ome GheJeeme, heebe GheJeeme, leerve GheJeeme, oes GheJeeme kejves Jeeues DeveskeeW
yeeueke-yeeefuekeeDeeW leLee eer-heg<eeW kee mJeeiele efkeee ieee~ oMeOece& leLee leJeeLe&met$e
hej oesveeW ceeleepeer leLee cesjs eJeeve ngS~ 20 efmele. kees #eceeJeCeer heJe& ceveeee ieee~
22 efmele. kees #eceeJeCeer heJe& kes DeJemej hej meeJe&peefveke meYee ceW eer eboveeceleer ceeleepeer
ves Deheveer pevceYetefce ceW henueer yeej kesMeueeWe efkees~
pevceYetefce efkewleveiej ceW <eefhetefle& kee Deeeespeve-hetpe ceeleepeer kes <eerrhetefle&
meceejes n kes heeJeve DeJemej hej eer eegcve keg ceej pewve (eser mee) Decej Geesie efkew leveiej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(69)

ves 6 mes 17 Deketyej kees meJe&leesYe ceneceb[ue efJeOeeve kee Deeeespeve efkeee~ <eerrhetefle&
meceejesn kee YeJe Deeeespeve 17 mes 19 Deketyej leke efJeMeeue meceejesnhetJe&ke Deeeesefpele
efkeee ieee~ Gej eosMe kes jepeheeue eer ceesleerueeue Jeesje, keejeieej ceb$eer DeJeOesMeemeeo
peer, hewpeeyeeo kes hetJe& efJeOeeeke eer peeMebkej emeeo heeb[s Deeefo Deveske jepevewelf eke Je
eMeemeefveke DeefOekeejer heOeejs~ osMeYej kes (ceeleepeer kes efvekemLe) 61 esefeeW kee
mecceeve efkeee ieee~ 61 efmeueeF& ceMeerveW yeeber ieF, eeceerCe eer-heg<eeW kees meeef[eeB Je
kecyeue yeebs iees~ eer nbmejepe pewve ueKeveT JeeueeW keer lejhe mes mebhetCe& efkewleveiej kes
mecemle peeefleeeW kes vejveeefjeeW kees Je Deemeheeme eeceeW mes DeeF& pevelee kes efueS Yeb[eje
(eerefleYeespe) kee Deeeespeve efkeee ieee~ ef kewleveiej kes Fefleneme ceW Ske eeoieej keee&ece
ngDee~ MejohetefCe&cee kes efove ner eer ceneJeerj emeeo pewve yebieeueer mJeer meWj efouueer kes
eje efkewleveiej ceW efveefce&le %eeveceleer keerefle&mlecYe kee GodIeeve efkeee ieee~ jeef$e ceW
[er.heer. keewefMeke Dee& ieg he cegpehehejveiej eje DeleerJe Deeke<e& ke jbieejbie meebmke=efleke keee&ece
emleg le efkeee ieee~ eer eser mee., eer ceoveueeue pew ve leLee meg Yee<e ebo pewve keer Dee
sj mes
mecemle pewve yeb OegDeeW kes ef ueS eer efleYeespe kee Deeeespeve ef keee ieee Lee~
Je<ee&eesie kes ceOe efkewleveiej mes cee$e 6 efke.ceer. otj oefjeeyeeo ceW 24 mes
30 efmelecyej leke Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee ceQves peekej Deveske efJe<eeeW hej
efMe#eCe eoeve kejkes %eeveece=le keer Je<ee& keer ~ JeneB kes ueeueyeneogj Meeeer Fvj keeuespe
ceW Yeer eJeeve ngS~
eelegcee&me meceeheve keer heeJeve yesuee ceW Je<ee&eesie meceeheve kes meeLe YeieJeeve ceneJeerj
kee efveJee&Ceuee[t e{eee ieee, oerheeJeueer ceveeF& ieF&~ peveceeveme ceW yeenj mes Guueeme
efoKeeF& os jne Lee efkevleg eelegcee&me meceeheve keer Iees<eCee mes meyekes ceve jesves ueies Les efke
Deye ceeleepeer efJenej kejves kes efueS mJeleb$e nes ieF& nQ~
efkewleveiej mes efJenej-efJenej kes mecee cebefoj mes efvekeueles ner eer-heg<eeW , yeeuekeyeeefuekeeDeeW keer DeegOeeje eJeeefnle nesves ueieer~ Gmekes meeLe Deveske ueesie peesj peesj mes
efmemeefkeeeB Yej kej jesves ueies~ ken jns Les ceeleepeer nce Deehekes efyevee kewmes jnsieW? nceejs
efove kewmes Jeleerle nesWies? keg Deeies ye{ves hej efmemeefkeeeB keCeebove ceW yeoue ieF~ Ssmee
ueie jne Lee ceeveeW veiejefveJeemeer DeegOeejeDeeW mes ceeleepeer kes heeoe#eeue kej jns nQ~
Deleble ke"esj oe kejves kes yeeJepeto Yeer meyekes Meeske keer Gce[leer meefjlee osKevee hetpe
ceeleepeer leLee mecemle mebIe kes efueS yengle keef"ve nes jne Lee~ efkewleveiej mes oefjeeyeeo
peeves leke Yeer 6 efke.ceer. leke mewke[eW ueesieeW kes Deebmet yebo veneR nes hee jns Les~ en ove
pevceYetefceJeeefmeeeW kes DehevelJe leLee Jeelmeue kees yelee jne Lee~ Jen efove Lee 9 veJecyej
1994 kee~

(70)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eelegcee&me kes heeeled-oefjeeyeeo ceW 9 veJecyej kees mebIe kee eJesMe ngDee Deewj Gmeer
efove mes JeneB keuheogce efJeOeeve eejbYe nes ieee pees 19 veJecyej kees hetCe& ngDee~ efJeOeeve kes
ceOe efJeefJeOe ekeej kes %eeveJeOe&ke keee&ece leLee oesveeW ceeleepeer Je cesjs mecee-mecee hej
eefleefove eJeeve Yeer ngS, oefjeeyeeo mes DeefleMee #es$e ef$eueeskehegj kes efueS 20 veJecyej kees
emLeeve ngDee~ 21 veJecyej mes 1 efomecyej 1994 leke keuheogce efJeOeeve eYeeJeveehetJe&ke
mecheVe ngDee, DeefleMeeege YeieJeeve vessefceveeLe keer eeflecee kee cemlekeeefYe<eske ngDee~
ueKeveT, yeejeyebkeer, efkewleveiej, helesnhegj Deeefo veiejeW mes YeeieCe ye[er mebKee ceW
heOeejs Les~
ef$eueeskehegj mes emLeeve kejkes ceeleepeer kee memebIe 16 efomecyej 1994 kees hegve:
DeeesOee ceW heoehe&Ce ngDee~ jeeiebpe efmLele ye[er eeflecee Jeeues cebefoj kes Ske lejhe
meceJemejCe cebefoj ceW meceJemejCe jevee leLee cebefoj kes efMeKej kee leLee otmejer lejhe
ieleJe<e& ceW efveefce&le leerve eewyeermeer cebefoj kes efMeKej kee efvecee&Cekeee& lespeer mes eue jne Lee~
ceeleepeer kes hengBeves mes %eeve keer iebiee Yeer eJeeefnle nesves ueieer~ Deeefe&kee eboveeceleer
ceeleepeer, #eguueke ceesleermeeiej peer leLee mJeeb ieefCeveer ceeleepeer eje mebIe kes efMe<eeW kees
DeOeeve kejeee pee jne Lee~ Deeves Jeeues eeJeke Yeer ueeYe uesles Les~ 29 efomecyej 1994
keer Meece kees metevee efceueer efke cesjs oer#eeieg Jeelmeue jlveekej Deeeee& eer efJeceuemeeiej
peer cenejepe kee heeJeve efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deepe ner meceeefOecejCe nes ieee, en
meceeeej megvekej mebIe ceW meYeer kees #eesYe ngDee~ ceeleepeer kes meeefveOe ceW eebpeefue meYee
keer ieF&~ 30 efomecyej kees hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW meYee kee Deeeespeve kejkes
meeOegDeeW leLee mebIe kes eefleeeW leLee Deees ngS eeJekeeW ves eebpeefue Deefhe&le keer~
ef vecee&CeeOeerve meceJemejCe ceb efoj ceW ef Jejepeceeve nesves Jeeueer eef leceeDeeW keer hebekeueeCeke
eeflee 15 mes 20 hejJejer 1995 kees nesvee efveefele ngDee Lee Gmeer keer leweejer peveJejer
1995 mes eejbYe nes ieF& Leer~ efveOee&efjle keee&ece kes Devegmeej 15 hejJejer kees Peb[ejesnCe
kes meeLe hebekeueeCeke eeflee kee keee&ece eejbYe ngDee~ 16 mes 20 hejJejer leke
eceMe: heb ekeueeCeke cenleer eYeeJeveehetJe&ke mecheVe ng S~ 20 hejJejer kees eele: cees#keueeCeke
e
kes heeeled meceJemejCe cebefoj ceW eLee- mLeeve eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF Deveblej ef$ekeeue
eewyeermeer leLee meceJemejCe cebefoj kes ef MeKejeW hej keueMeejesnCe leLee OJepeejesnCe ef keesiees~
$e+<eYeosJe jepekeere Geeve ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe eeflecee kee DeveeJejCe-Ske
YeJe MeesYeeee$ee kes meeLe hetpe ceeleepeer memebIe jeeiebpe mes $e+<eYeosJe jepekeere Geeve ceW
hengBeeR, 21 heg keer eeflecee kees yeveves ceW Ske ceen kee mecee ueiee efkevleg jepekeere Geeve
ceW eeflecee mLeeefhele kejves keer mJeerke=efle hewpeeyeeo kes lelkeeueerve keefceMvej eer jeOesMeece
keewefMeke ves cee$e 15 meskeW[ ceW eoeve keer Leer~ GvneR kes kejkeceueeW mes eeflecee kee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(71)

DeveeJejCe kejeee ieee~ keewefMekepeer kee YeeJeYeervee mJeeiele efkeee ieee~ hetpe ceeleepeer
ves keefceMvej cenesoe kees Ketye DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ Jen eeflecee Geeve ceW Deeves JeeueeW
kees menpehe ceW Jeerlejeielee kee heeJeve mebosMe oskej hegCeesheepe&ve keje jner nw, cetefle&
efvecee&lee eer ceneJeerj emeeo pewve yebieeueer mJeer meWj veF& efouueer eje ueieeee ieee Je
meeLe&ke nes ieee~
G.e. kes ceg Keceb$eer eer cegueeeceefmebn eeoJe ieleJe<e& peye cenecemlekeeef Ye<es ke ceneslmeJe
ceW heOeejs Les, leye [e@. jececeveesnj ueesefnee efJeMJe efJeeeuee ceW $e+<eYeosJe pewve MeesOeheer"
Keesueves keer Iees<eCee keer Leer~ leovegmeej 5 hejJejer 1995 kees G.e. kes jepeheeue kes ecegKe
meefeJe eer eesiesv veejeeCe efcee ves efJeeefJeeeuee heefjmej ceW MeesOeheer" kee efMeueeveeme
efkeee~ Ge DeJemej hej ieefCeveer ceeleepeer, Dee.eer eboveeceleer ceeleepeer, #eg. ceesleermeeiej
cenejepe, ye. jJeervkegceej leLee mebIe keer yeeeeefjCeer yenveW GheefmLele LeeR~ Jen MeesOeheer"
leweej neskej keee& kej jner nw~
%eeveceleer ceeleepeer kees efJeeefJeeeuee eje [er.efued keer GheeefOe-5 hejJejer 1995
kees efJeeefJeeeuee heefjmej ceW MeesOeheer" kes efMeueeveeme ceW hetpe ceeleepeer keer GheefmLeefle
kee ueeYe G"eles ngS lelkeeueerve kegueheefle kes.heer. veewefeeue ves ceeleepeer kees efJee efJeeeuee
keer ceeveo GheeefOe [er.efue. mes mecceeefvele efkeee~ en mecceeve efkemeer Yeer efoiecyej pewve
meeOeg kees osMe ceW eLece yeej eoeve efkeee ieee~
cegKeceb$eer cenesoe keer Iees<eCeevegmeej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves$e efeefkelmeeuee Yeer
DeeesOee leLee Deemeheeme keer pevelee kees ueeYe hengBee jne nw~ 9 ceee& 1995 kees hetpe
ceeleepeer ves DeeesOee ceW mejetle hej efmLele mheefke efMeuee veeceke Deeece cesb peekej
meJe&Oece& meccesueve ceW memebIe GheefmLele neskej GheefmLele pevemecegoee kees pewveOece& keer
eeeervelee mes DeJeiele kejeee~ 19 mes 27 ceee& leke veJeefveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW
keuheogce ceb[ue efJeOeeve mecheVe ngDee~ efJeOeeve ceW DeJeOe kes Deveske veiejeW mes YeeieCe heOeejs
Les, meYeer ves eJeeveeW kee ueeYe efueee~
28 ceee& kees DeeesOee mes ceeleepeer kee memebIe nefmleveehegj kes efueS cebieue efJenejcebieue efJenej mes hetJe& keer meYee ceW Dee. eer eboveeceleer ceeleepeer ves Deheves GodyeesOeve kes ceOe
Ske ceeefce&ke Yepeve emlegle efkeee efpememes meYeer GheefmLele peve- mecegoee kes ves$e mepeue nes
iees, Gmekeer oes hebefeeeb Fme ekeej mes LeeRefveefOeeeB keF os oer nQ DeeesOee kees ceele ves~
Deye leerLe& kees jKevee cesjs Yeeesb mecneue kes~~
Deees Oee mes YeieJeeve mebYeJeveeLe keer pevceYetefce eeJemleer nesskej yenjeFe, pejJeuejes [,
ievesMehegj, ef$eueeskehegj ceW Oece&eYeeJevee kejles ngS mebIe kee 16 Deewue kees lenmeerue helesnhegj

(72)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceW heoehe&Ce ngDee, peneB hetpe ceeleepeer kee 17 Deewue JewMeeKe Jeoer otpe kees 39 JeeB Deeefe&kee
oer#ee meceejesn YeJeleehetJe& ke ceveeee ieee~ helesnhegj mes Yeer<eCe ieceea ceW efJenej kejkes ceeie&
kes Deveske veiejeW ceW Oecee&ce=le SJeb %eeveece=le keer Je<ee& keer~
28 ceF& 1995 kees YeieJeeve MeebefleveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hegve: cebieue
heoehe&Ce-hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebIe meefnle DeJeOe eeble keer
20 ceen keer ee$ee eYeeJeveehetJe&ke meevebo mecheVe kejkes pecyeterhe nefmleveehegj ceW cebieue
heoehe&Ce ngDee~ efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes meomeeW ves YeeJeYeervee mJeeiele efkeee~
ceeleepeer kes Deeieceve mes meYeer DeleerJe nef<e&le Les~ mJeeOeee,DeOeeve, he"ve-hee"ve, uesKeve
Deeefo owefveke keeeeX kes meeLe-meeLe Deeieeceer keee&eceeW keer hejsKee yevevee eejbYe nes
ieeer~ Deketyej ceW hebeJe<eea e pecyet erhe ceneslmeJe leLee ceeleepeer kee pevcepeeb leer GlmeenhetJe& ke
ceveeves keer eee& eueves ueieer~

eeefuemeJeeB eelegc ee&me (1995-pecyeterh e-nefmleveehegj ceW)

11 pegueeF& 1995- Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees mebmLeeve kes heoeefOekeejer, meomeeW
leLee efouueer, cesj", mejOevee, Keleewueer, ceJeevee Deeefo kes YeeeW kes efveJesove hej ceeleepeer
ves Je<e& 1995 kee eelegcee&me pecyeterhe-nefmleveehegj ceW kejves keer Iees<eCee kes meeLe Deeiece
ef Jeef OehetJe&ke YeefeeeB he{kej eelegcee&me keer mLeehevee keer~ eefleJe<ee& vegmeej hetCe&ef cee kees hetpe
ceeleepeer kes oer#eeieg Deeeee& eer Jeer jmeeiej peer cenejepe keer pevce peebleer leLee eeJeCe
ke=. 1 kees Jeer jMeemeve peebleer ceveeF& ieF& efpeveceW ceeleepeer Je Deve meeOeg DeeW kee GodeesyOeve ngDee~
eelegcee& me mLeehevee Jeeues efove het pe ceeleepeer ves kes MeueeWe efkees~ Dee<ee{ keer Deeefvnkee
ceW efmeee efJeOeeve jepekegceej pewve leLee eegcve kegceej pewve efkewleveiej ves efkeee~
efJeOeeve kes meceeheve hej yeejeyebkeer, lenmeerue helesnhegj, ueKeveT Deeefo mes Yeer cenevegYeeJe
heOeejs Les ~ keee&eceeW keer e=bKeuee ceW eeJeCe Meg keuee 7 kees YeieJeeve heee&veeLe keeef veJee&CeeslmeJe
ceveeee ieee, ef veJee&Ceuee[t meb Ie kes meeefveOe ceW e{eee ieee~ YeeoeW Meg. ot pe kees eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer 41 JeeR hegCe efleefLe ceveeF& ieF&~ oMeue#eCe heJe&
ceW hetpee kes meeLe-meeLe oMeOece& leLee leJeeLe&met$e hej eefleefove ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer,
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee cesjs eJeeve ngS, jeef$e ceW heMvecebe leLee YepeveYeefeve=le ngS, FvOJepe ceb[ue efJeOeeve Yeer heJe& ceW mecheVe ngDee~
eeJeCe Megkeuee het efCe&cee kees meecetefnke he mes j#eeyebOeve heJe& ceveeee ieee~ Dekeb heveeeee&
Deeefo 700 cegefveeeW keer leLee efJe<Cegkegceej cegefvejepe keer hetpeve, e%eesheJeerle heefjJele&ve nsleg
nJeve ngDee~ YeieJeeve eseebmeveeLe peer kee efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~ eeJeCe Megkeuee 11
kees Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee "e oer#ee efoJeme leLee Deemeewpe ke=<Cee 14 kees
cesje 55 JeeB pevceefoJeme meeceeve he mes ceveeee ieee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(73)

efJeiele oes Je<eeX mes ceebieerlegbieer efme#es$e ^m keceser kes cenevegYeeJe yeej-yeej ceebieerleg bieer
heOeejkej JeneB keF& Je<eeX mes yekemeeW ceW yebo eef leceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee kejeves nsleg
ceeleepeer kes heeme Deeles jns~ hetpe Deeefe&kee eer eseebmeceleer ceeleepeer mewke[eW he$e efueKekej
ieefCeveer ceeleepeer mes efveJesove kejleer jneR efke Deehe pewmeer efoJe Meefe kes Deees efyevee
ceebieerlebgieer ceW hebekeueeCeke eeflee nesvee mebYeJe veneR nw, Fme efJe<ee hej ceeleepeer ves hetJe&
cebbs leLee Fme eelegcee&me ceW Yeer keF& yeej meesee-efJeeeje efkevleg otjer osKekej peeves keer efnccele
veneR nes hee jner Leer~ eee&DeeW kes eueles Deemeewpe ceen kee Megkeue he#e Dee ieee~
pecyeterhe hebeJe<eeae ceneslmeJe-pecyeterhe ceneslmeJe keer hetJe& yesuee ceW 25 efmelecyej
mes 3 Deketyej 1995 leke leerve cetefle& cebefoj pecyeterhe mLeue hej mecheVe ngDee~ 1 Deketyej
kees mejmJeleer ceelee keer ceneDeejeOevee keer ieF&~ pecyeterhe ceneslmeJe kee MegYeejcYe
2 Deketyej kees eer vejsMe yebmeue eje efkees iees Peb[ejesnCe mes ngDee~ 4 mes 6 Deketyej
veJeefveefce&le cebefoj, Jeemeghetpe cebefoj leLee MeebefleveeLe cebefoj ceW Jesoer eeflee neskej
YeieJeeve efJejepeceeve kejkes leerveeW cebefojeW hej keueMeejesnCe leLee OJepeejesnCe ngS~ 4 mes
7 Deketyej leke ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer meeefnle mebieeser mecheVe ngF& efpemeceW
MeleeefOeke efJeeveeW ves Yeeie efueee~ 6 Deketyej kees De. Yee. efo. pewve egJee heefj<eo kee
vewefceefeke DeefOeJesMeve ngDee, 7 Deketyej kees De.Yee. efo. pewve he$ekeej meccesueve, efe$e
eefleeesefielee, efJeeveeW kes ceOe Jeeo-efJeJeeo eefleeesefielee, pecyeterhe eoef#eCee eefleeesefielee
Deeefo mecheVe ngS~ 8 Deketyej 1995 kees eele megoMe&ve ces keer heeb[gke efMeuee hej
1008 keueMeeW mes YeieJeeve MeebefleveeLe kee DeefYe<eske ngDee~ ceOeevn ceW ieefCeveer ecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer kes 62 JeW pevce peevleer meceejesn keer efJeMeeue meYee ngF& efpemeceW osMe
kes efJeefYeVe eosMeeW mes npeejeW keer mebKee cebs vej-veejer meefcceefuele ngS~ keWere Keee ceb$eer
eewOejer eer Deefpele efmebn ves pevcepeebleer ceneslmeJe kee GodIeeve oerhe eppJeueve kejkes
efkeee hegve: hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje jefele meceemeej erkee kes GejeOe& kee efJeceeseve
efkeee~ Fme MegYe DeJemej hej eer Deefpele efmebn peer ves Ceceeskeej ceneceb$e yeQke kee Yeer
God Ieeve efkeee~ [e@. Deveghece pew ve-Fvoewj kees eLece ieef Ceveer Deeef e&kee %eeveceleer eghjmkeej
mebmLeeve keer Deesj mes eoeve efkeee ieee, efpemeceW Ske ueeKe heee, jpele eMeefmle, Meeue
SJeb eerheue YeW efkeee ieee~ hegjmkeej meewpevekeee& eer Deefveue kegceej pewve keceue
cebefoj, eerle efJenej- efouueer Les~
ceneslmeJe kes ceOe meved 1994 ceW DeeesOee ceW mecheVe ceneslmeJe mebyebOeer DeeesOee
mceeefjkee kee efJeceeseve efkeee ieee~ Mejerj mJemLelee kes efueS [e@. osJesv kegceej pewve
Yeesheeue ves SkeetesMej efeefkelmee efMeefJej kee Deeeespeve efkeee Lee~ Fme meceejesn ceW
62 efJeeveeW kees mecceeefvele efkeee ieee~ eer ceoveueeue pewve efkewleveiej ves eeceerCe

(74)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceefnueeDeeW kees 62 meeef[eeb leLee eer GcesMeebo pewve efkewleveiej ves 62 kecyeue efJeleefjle
efkees~ eewOejer Deefpele efmebn peer ves eeJekeeW kes meeLe mJeeb Yeer ceeleepeer kes ejCe otOe mes
e#eeefuele ef kees~ Fme ekeej MejohetefCe&cee kee efove efJeefJeOe keee&eceeW mes Deeuees efkele kejlee
ngDee ceeleepeer kes iegCeieeve kes meeLe hetCe& ngDee~ hegve hetefCe&cee kes evcee ves mecemle he=LJeer
ceb[ue kees Deheveer MegYe SJeb Meerleue efkejCeeW mes Deeueesefkele kejles ngS jeef$e kes 9:15 hej meved
1934 ceW peiele peveveer ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kees pevce osves kee meewYeeie
eehle efkeee~ MejohetefCe&cee Oeve nes ieF&~
Mejo hetefCe&cee kes 15 efove heMeeled eelegcee&me meceeheve keer yesuee Dee ieF&~ keeefle&ke
ke=<Cee elego&Meer keer ef heueer jeef$e ceW hetpe ceeleepeer ves memebIe Yeefehee" kejles ngS Je<ee&eesie
keer efveehevee keer~ Deveblej keceue cebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee kes mece#e
DeefYe<eske hetpeehetJe&ke efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~ Meece kees oerheeJeueer ceveeF& ieF&~ ceJeevee ceW
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW 26 Deketyej mes 3 veJebyej leke
FvOJepe efJeOeeve mecheVe ngDee~ JeneB 31 Deketyej kees ceeleepeer kes meeJe&peefveke meYee ceW
kesMeueebse ngS~ ceJeevee eJeemehee le hetpe Deeef e&kee eer eb oveeceleer ceeleepeer kes eJeeve ngS~
3 veJecyej kees ceeleepeer kee hegve pecyeterhe mLeue hej heoehe&Ce ngDee~ 6-7 veJecyej ceW
keeefle&ke cesuee ngDee efpemeceW eefleJe<e& keer Yeebefle 25 npeej pewve-pewveslej vej-veeefjeeW ves
pecyeterhe kes oMe&ve efkees~
eelegcee&me kes heMeeled-25 veJecyej 1995 kees eele keeue hetpe ceeleepeer ves efyevee
efkemeer mes efJeeej-efJeceMe& efkees 27 veJecyej kees ceebieerlegbieer efme#es$e (ceneje^) kes efueS
efJenej keer Iees<eCee kej oer, en Iees<eCee megveles ner mebIe kes meYeer ueesie Deeee& eefkele nes
iees~ efhej Yeer meYeer ves ceeleepeer kes cegKeejefJebo mes efvekeues ngS MeyoeW kees efMejesOeee& kejkes
mebIe keer yeeeeefjCeer yenveeW ves, mebIemLe meeOegDeeW ves leLee ye. jJeerv kegceej ves efJenej keer
leweejer eejbYe kej oer~ 27 veJebyej meesceJeej kees MegYe cegntle& ceW efJenej nes ieee~ mebIe ceW
hetpe ieefCeveer Deeefe&kee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer, hetpe Deeefe&kee eereboveeceleer
ceeleepeer, cebQ (#eg. ceesleermeeiej) #eg. eer eeceleer, kece&eesieer ye. jJeerv kegceej, ye. eerebo
pewve, keg. yeervee, keg. DeemLee, keg. meeefjkee, keg. eefvkee, keg. Fvog, keg. Deuekee Les~
ceebieelegbieer kes efueS ceeleepeer kes memebIe efJenej keer metevee eehle nesles ner ve kesJeue
ceneje^ ceW Deefheleg jemles ceW Deeves Jeeues eosMeeWs kes veiej-veiej, Menj-Menj ceW n<e& keer
uenj oew[ ieF&~ ceJeevee, cesj", ceesoerveiej, ieeefpeeeyeeo nesles ngS mebIe kee 8 efomecyej
1995 kees jepeOeeveer efouueer ceW $e+<eYeefJenej ceW cebieue heoehe&Ce ngDee~ 9 efomecyej kees
eerleefJenej ceW mebIe keer DeieJeeveer meceepe kes cenevegYeeJeeW ves keer~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer,
eboveeceleer ceeleepeer Je cesjs eJeeve ngS~ 10 efomecyej kees ceOeevn ceW mebIe kee Deeieceve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(75)

pewve yeeueeece ceW ngDee~ yeeueeece kes eebieCe ceW meent eer DeMeeske kegceej pewve keer
DeOe#elee ceW efJeMeeue meYee ngF& efpemeceW meent peer ves eerheue e{ekej mebIe kes eefle
efJeveeYeeJe eke efkees~ Deveske cenevegYeeJeeW ves mebIe kes mJeeiele ceW Deheveer efJeveeebpeefue
emlegle keer~
nefmleveehegj mes ceebieerlegbieer hengBeves leke kee mebhetCe& Yeej Jenve kejves Jeeues ueeuee
eer ceneJeerj emeeo pewve yebieeueer mJeer, meeGLe Skeme., veF& efouueer kees mebIeheefle Ieesef<ele
kejles ngS meent DeMeeske peer ves GvnW heie[er henveekej efouueer pewve meceepe keer Deesj mes
mJeeiele efkeee~ hetpe ceeleepeer kee 1982 kes heMeeled 13 Je<eeX kes yeeo jepeOeeveer ceW
Deeieceve ngDee Lee~ efouueer kes efJeefYeVe #es$eeW ceW Oecee&ce=le keer Je<ee& kejles ngS 18 efomecyej
kees kegvokegvoYeejleer ceW heoehe&Ce ngDee peneB %eeve SJeb efJeee kee Dehet Je& efceueve ngDee~ 20 Je<e&
kes yeeo oes eYeeJeke %eeveer meeOegDeeW-ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer leLee Deeeee&eer efJeeevebo
cenejepe kee cebieue efceueve ngDee~ 19 efomecyej kees eele:keeueerve eJeeve meYee ceW efJeeejeW
kee Deeoeve-eoeve ngDee~ kegbokegboYeejleer mes emLeeve kejles mecee Deeeee&eer ves Ske
cebieue keueMe YeW kejJeekej ceebieerlegbieer ee$ee keer cebieue keecevee keer~ 21 efomecyej kees
cenjesueer efmLele mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo peer kes heece&neGme mes ieg[ieeBJee kes efueS
efJenej nes ieee~
30 efomecyej 1995 kees mebIe eflepeeje hengBee~ #es$e keceser ves YeeJeYeervee mJeeiele
efkeee~ 31 efomecyej jefJeJeej kees ceebieerlebgieer ^m keceser keer ceerefbie ngF& efpemeceW efouueer,
jepemLeeve, GejeosMe Deeefo mes mewke[eW cenevegYeeJeeW ves meefee meneesie osves kes YeeJe Jee
efkees~ ceebieerlebgieer ceW nesves Jeeueer hebekeueeCeke eeflee meefceefle ceW kece&eesieer ye. eer jJeerv
kegceej pewve kees DeOe#e leLee [e@. heVeeueeue pewve heehe[erJeeue kees ceneceb$eer heo hej cevees veerle
efkeee ieee~ Deve heoeW hej Yeer kece&" keee&keee&DeeW kee eeve efkeee ieee~ eeflee ceW
efJeMes<e meneesie kes he ceW eer hetveceebo iepejepe pewve iebieJeeue ves ceebieerlegbieer hebekeueeCeke
meefnle hetpe ceeleepeer kes ceeb ieer legb ieer eJeemeheele Deeves Jeeues mecemle eeJekeeW kes efueS eerefleYees pe
keer men<e& mJeerke= ef le eoeve keer ~ Deve oeveer ceneveg YeeJeeW ves Yeer oeve keer Iees<eCeeSbkeer~
pewve yeeueeece oefjeeiebpe efouueer kes pewve cebefoj ceW efmLele cetueveeeke YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe kes ejCeeW kes efveke mes ee$ee eejbYe kej ceebieerlegbieer efmLele YeieJeeve
cegefvemegele kes ejCeeW ceW meceehle nesieer~ ceebieerlegbieer ee$ee cebs eLece leerLe& eflepeeje kes oMe&ve
ngS, ceeleepeer ves peerJeve ceW henueer yeej eflepeeje leerLe& kes oMe&ve efkees~
ceeleepeer kes cebieue meeefveOe ceW eflepeeje leerLe& hej meccesoefMeKej keer efJeMeeue jevee
kes efvecee&Ce nsleg Yetefcehetpeve efJeefOehetJe&ke mecheVe ngF& leLee eb$e mLeeefhele efkeee ieee~
2 peveJejer 1996 kees eflepeeje mes cebieue efJenej nes ieee~ jepemLeeve kes veiejeW ceW

(76)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Oecee&sheosMe osles ngS ceebieerlegbieer mes peveceeveme kees DeJeiele kejeles ngS 18 peveJejer 1996
ceeIe ke=. 13 kees hetpe ceeleepeer kee Deheveer #egefuuekee oer#eeYet efce DeefleMee #es$e
eer ceneJeerj peer cesb MegYeeieceve ngDee~ #es$e keceser kes DeOe#e eer vejsMe kegceej mes"er,
cenecev$eer Deeefo ves ye. keceueeyeeF& Deeece kes mece#e mebIe kee mJeeiele efkeee~ DeeoMe&
ceefnuee efJeeeuee keer npeejeW yeeefuekeeDeeW ves, efJeeeuee keer mebeeefuekee ye. keceueeyeeF& ves
MeesYeeee$ee ceW heOeejkej JeeleeJejCe kees KegMevegcee yevee efoee~ MeebefleJeerjveiej iegkegue kes
80 yees Yeer peguetme ceW Deheveer Yeefe emlegle kej jns Les~ 19 peveJejer ceeIe ke=. elegoM& eer
kees cegKe cebefoj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&Ceuee[t OetceOeece mes e{eee ieee~ eJeeve
Yeer ngS~ 21 peveJejer kees MeebefleJeerj veiej ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes 31 heg Gegbie
YeieJeeve MeebefleveeLe keer efJeMeeue eeflecee kee ye=nled mlej hej hebeece=le DeefYe<eske mecheVe
ngDee~ ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej MeebefleJeerj veiej ceW ceboej keuheJe=#e mLeeefhele kejves keer
Iees<eCee keer ieF&~ 22 peveJejer kees Fboewj mes Ske eefleefveefOeceb[ue heeeer yeeyetueeuepeer
heeewoer kes vesle=lJe ceW ieescceefiejer hej oMeeefyo meceejesn ceW GheefmLeleer eoeve kejves nsleg
ceeleepeer mes efveJesove kejves ceneJeerj peer Deees~ 11 ceee& kees Fvoewj Menj ceW heoehe&Ce,
12-13 ceee& kees kegbokegbo %eeveheer" ceW leLee 14 mes 17 ceee& leke ieescceefiejer hej oMeeefyo
meceejesn ceW mebIe kes eJeeme kee keee&ece megefveefele ngDee~
ee$ee kes ejCe Deeies ye{les ngS 29 peveJejer kees DeefleMee #es$e ecelkeejpeermeJeeF&ceeOeesjepehegj ceW mebIe hengBee~ 31 peveJejer kees ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej kewueeMe
heJe&le keer mebjevee kes efueS efMeueeveeme ngDee~ 8 hejJejer kees DeefleMee #es$e kesMeJejee
heeve, 10 mes 13 hejJejer leke keese ceW eJeeme jne~ 13 hejJejer kees oeoeyee[er veefMeee
ceW leerve ueeske jevee kee efMeueeveeme kejJeekej DeefleMee #es$e eeboKes[er kes efueS efJenej nes
ieee~ 18 hejJejer kees eeboKes[er DeefleMee #es$e hej heoehe&Ce ngDee~ 21 hejJejer kees
Peeuejeheeve hengBekej YeieJeeve MeebefleveeLe keer efJeMeeue eeflecee kee DeefYe<eske "e-yee mes
kejeee~ 26 hejJejer kees mebIe megmevesj hengBee eneB cegKe yeepeej ceW eJeeve meYee ngF&~
hetpe ceeleepeer kes oMe&ve leLee eJeeve megvekej eer efvece&ue kegceej pewve uegneef[ee keer megheg$eer
keg. eerleer efJeje neskej mebIe kes meeLe nes ieF&~ 3 mes 5 ceee& leke YeieJeeve ceneJeerj keer
Ghemeie&Yetefce Gppewve ceW eJeeme jne~ Gppewve ceW Gme efoJeYetefce kees leerLe&he ceW efJekeefmele
kejves kes efueS ceeleepeer ves efMeueeveeme kejJeeee~ JeneB YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue
eeflecee peeefmebnhegje ceW efJejepeceeve keer peeves Jeeueer nw~
hetJe& efveOee&efjle keee&ece kes Devegmeej 11 ceee& kees Fvoewj Menj ceW 1008 ceefnueeDeeW
ves efmej hej keueMe jKekej efJeMeeue MeesYeeee$ee kes meeLe DeYetlehetJe& mJeeiele efkeee~ Fvoewj
kes Fefleneme ceW Ssmes mJeeiele kee henuee DeJemej Lee~ 13 ceee& kees kegbokegbo %eeveheer" heefjmej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(77)

ceW ceefnueeDeeW keer efJeMeeue meYee ceW DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kee
ie"ve hetpe ceeleepeer kes esjCee Je meeefveOe ceW efkeee ieee~ 14 mes 17 ceee& leke
ieescceefiejer ceW ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW efJeefJeOe keee&eceeW kes meeLe ieescceefiejer kee
oMeeefyo meceejesn ceveeee ieee~ Fvoewj ceW 13 efove leke mebIe kee eJeeme jne~
Fvoewj kes Debeflece eJeeme kes he ceW eJeveer ceW kekej efJeMeeue meYee kees mebyeesefOele
kejles ngS 21 ceee& kees efme#es$e efmeJejket kes efueS emLeeve efkeee~ 26 ceee& kees
efmeJejket hengBekej oeveJeerj eser mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo peer efouueer kes kejkeceueeW
mes hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW lesjn erhe jevee kee efMeueeveeme efkeee ieee~
efMeueeveeme meceejesn ceW veercee[ #es$e kes Deveske veiejeW mes mewke[eW keer mebKee ceW eeJeke
heOeejs Les~
cesjer (#eg. ceesleermeeiej) pevceYetefce meveeJeo ceW hetpe ceeleepeer kee mebIe meefnle
28 ceee& ew$e Megkeuee 9 (jeceveJeceer) kees Yeejer GlmeenhetCe& JeeleeJejCe ceW 29 Je<eeX keer efej
eleer#ee kes heMeeled cebieue heoehe&Ce ngDee~ oer#ee kes heMeeled Deeefe&kee eer evoveeceleer
ceeleepeer kee eLece yeej meveeJeo ceW heOeejvee ngDee~ 28,29,30 ceee& kees oesveeW ceeleepeer Je
cesjs meeJe&peefveke eJeeve ngS~ 30 ceee& kees mebIe ceW cesjs heeme Ske eee& eueer~ mJeeb ye[er
ceeleepeer ves kene efke legcnejer yengle henues Fe Leer efke veiej kes yeenj Ske megboj
eeke=efleke meeQoe& mes ege Oeeefce&ke mLeue yeveeee peeJes, Fe keer hetefle& Deye kej uees~ leYeer
veiej mes 3 efke.ceer. otj eer ekeeMeebo pewve megheg$e eer Deceesuekeebo pewve meje&he ves Deheveer
peceerve Ghejese mLeue kes efueS eoeve kejves keer Iees<eCee keer~ Ge mLeue kee veece ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer ves Ceceeskeej Oeece efoee~ jele keer jele ceW Ge mLeue kees meehemegLeje kejJeekej eele efMeueeveeme kes efueS leweejer keer ieF&~ 31 ceee& jefJeJeej kees eele:
meveeJeo leLee Deemeheeme kes veiejeW mes npeejeW eeJeke-eeefJekeeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer
mebIe meefnle Ceceeskeej Oeece mLeue hej heOeejeR~ DehetJe& GlmeenhetCe& JeeleeJejCe ceW efMeueeveeme
efJeefOe mecheVe ngF&~ Deepe kee efove meveeJeo veiej kes efueS mJeefCe&ce De#ejeW ceW efueKee ieee~
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee veece Yeer meveeJeo kes Fefleneme kes meeLe egieeW-egieeW kes
efueS peg[ ieee~ ekeeMeevo peer keer ceelesMJejer heeyeeF& peer kee neefo&ke DeefYevebove jpele
eMeefmle, mce=efleefevn Je eerheue YeW kejkes ye. jJeerv peer ves efkeee~
31 ceee& keer Meece kees mebIe kee emLeeve heeJeeefiej-Gve keer lejhe nes ieee~ eej efove
kee eJeeme Ske Deefce ehe es[ ieee~ efvekeJeleea veiej yesef[eeB ceW ceneJeerj peebleer hej
YeieJeeve ceneJeerj kee mebosMe osles ngS 6 Deewue kees mJeCe&Ye Deeefo eej cegefveeeW keer
efveJee&CeYetefce heeJeeefiej-Tve ceW hetpe ceeleepeer kee memebIe heoehe&Ce ngDee~ eneB yewmeeKe Jeoer
otpe kees ieefCeveer ceeleepeer kee 40 JeeB Deeefe&kee oer#ee efoJeme OetceOeece mes ceveeee ieee~

(78)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

hetpe ceeleepeer ves eneB mes efveJee&Ce eehle mJeCe&Ye Deeefo 4 cegefveeeW kes ejCe mLeeefhele kejves
keer esjCee #es$e keceser kes heoeefOekeeefjeeW kees eoeve keer~ Jes ejCe DeYeer keg mecee hetJe&
JesoereefleehetJe&ke 18 peveJejer 2006 kees mLeeefhele efkees iees~
nefmleveehegj mes 27 veJecyej 1995 kees efJenej kejkes keoce-keoce eueles ngS
G.e.,efouueer, nefjeeCee, jepemLeeve, ceOeeosMe leLee ceneje^ Fve 6 eosMeeW keer
1620 efke.ceer. keer ee$ee 6 KeC[ efJepee kes meceeve kejles ngS eefleefove 15-20 efke.ceer.
keer heoee$ee kejkes hetjs 5 ceen heMeeled 27 Deewue 1996 kees n<ee&suueemehetJe&ke ceebieerlegbieer
efme#es$e hej heoehe&Ce ngDee~ ve meoea osKeer ve ieceea, eueles ner eues iees Deewj DebleleesielJee
Deheves ejce ue#e hej mekegMeue hengbe ner iees~ Fme heJe&leere ee$ee ves peve-peve ceW peeie=efle
GlheVe kej oer~ hetpe ceeleepeer ves Deheveer ienjer metPeyetPe mes DeveskeeW mLeeveebs hej vetleve
eespeveeSb YeWmJehe eoeve keeR~ ceebieerlegbieer #es$e hej hengBeves mes henues ner JeneB yeeOeeSb otj
nesvee eejbYe nes ieF~ meyemes ye[er yeeOee otj ngF& heeveer keer~ #es$e kes efveke yeesefjbie nesles ner
Yejhetj heeveer GheueyOe nes ieee~ heeveer keer mecemee nue nes ieF&~ osMe kes efJeefYeVe eosMeeW cebs
uet-uehe eue jner Leer efkevleg ceebieerlebgieer ceW Meerleuelee Leer~ mecemle keee&keee& eeflee
ceneslmeJe kes keeeeX kees cetle&he eoeve kejves ceW pegs Les~ 55 Je<eeX kes yeeo hebekeueeCeke
eeflee keer MegYe Ie[er Dee ieF&~ osMe kes efJeefYeVe YeeieeW mes YeeeW keer esefueeeB gleieefle mes
Deevee eejbYe nes ieF~ ceebieerlebgbieer kee mJehe ner yeoue ieee, pebieue ceW cebieue nes ieee~ cegefve
eer jeCemeeiej peer cenejepe, ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer leLee Deeefe&kee
eer eseebmeceleer ceeleepeer leerveeW mebIeeW kee cebieue efceueve ngDee~ megeefme eefleeeee&
ye. eer metjpeceue yeeyeepeer leLee Gvekes mecemle meneesieer efJeeve Dee iees~ eeflee kes
meewOece& Fv Deeefo mecemle hee$e Dee iees leLee eeflee kee MegYe efove Yeer Dee ieee, 3 ceF&
1996 JewmeeKe Megkeuee hetefCe&cee kees eele keeue keer cebieue yesuee ceW leerveeW mebIeeW kes meeefveOe
ceW Peb[ejesnCe ngDee~ 3 ceF& mes ner hebekeueeCeke mebyeOeer efeeeSb efJeefOe-efJeOeeve eejbYe nes
iees~ 19 mes 23 ceF& leke efejeleeref#ele hebekeueeCeke eeflee mecheVe ngF&~ eeflee
ceneslmeJe ceW eosMe kes cegKeceb$eer eer ceveesnj peesMeer leLee keF& jepeveslee Deees~ eeflee kes
ceOe Yeer ceeleepeer eje efkees pee jns peehe ceb$eeW kes eYeeJe mes eeke=efleke leLee ceeveJeere
yeeOeeSb Yeer Deeles-Deeles ue ieF, ceeveeW ecelkeej ner ngS~ eejeW lejhe DeesueeJe=ef nes jner
Leer efkevleg ceebieerlegbieer ceW efvejeyeeOe keee&ece eue jns Les~ efpeve ueesieeW kes efcepeepe efkevneR
keejCeJeMe iejce nes jns Les, Gvekes Yeer ceefmle<ke ceW Meebefle Dee ieF&~ eeflee efveefJe&Ive SJeb
meevebo mecheVe nes ieF&~ 23 ceF& pes Megkeuee <eer kees YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer
efJeMeeue eeflecee kee hebeece=le leLee 1008 keueMeeW mes cenecemlekeeefYe<eske hetJe&ke keee&ece
mecheVe ngDee~ osKeles ner osKeles ceebieerlegbieer mes YeeeW kee lespeer mes Jeehemeer ieceve nes ieee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(79)

Lekeeve otj nesles-nesles Je<ee&eesie kee mecee vepeoerke Dee ieee~ Fvoewj keer pewve meceepe kee
eelegcee&me kes efueS efveJesove leLee Deeen eue jne Lee~ FOej ceneje^JeeefmeeeW kees le=efhle
veneR ngF& Leer keeeWefke eeflee leke kee meeje mecee eeflee JeJemLee ceW Jeleerle nes ieee
Lee Dele efveJesove kes meeLe meleeen kejves keer Yeer eee& megveeF& os jner Leer~ 9 petve kees
eeflee ceneslmeJe kes keee&keee&DeeW kee mecceeve meceejesn eue jne Lee~ Gme mecee
ceneje^ JeeueeW ves hegjpeesj eeeme ef keee~ DebleleesielJee Je<e& 1996 kee eelegcee&me ceebieerlebgbieer
efme#es$e hej kejves keer Iees<eCee kej oer~ Fme Iees<eCee mes hetjs ceneje^ ceW n<e& keer uenj
oew[ ieF&~ YeeeW ves efce"eF& yeeBer, Ieer kes oerheke peueeS leLee cesIeosJelee ves emeVe neskej
cetmeueeOeej Je<ee& kejkes emeVelee Jee keer~ ceebieerlegbieer ceW eelegcee&me kejves keer Iees<eCee kes
meeLe mJeeb ceeleepeer leLee mebIe kes mecemle meeOegieCe Deheves-Deheves uesKeve-he"ve-hee"ve ceW
mebueive nes iees~ osMe kes efJeefYeVe YeeieeW mes YeeeW kes Deeves kee efmeueefmeuee eeuet jne~
ee$eerieCe #es$e oMe&ve kes meeLe-meeLe mebIe oMe&ve kee Yeer ueeYe G"eves ueies~
6 petve 1996 kees ceebieerlegbieer ceW jepekeere DeeeceMeeuee ceW oesveeW ceeleepeer Je cesjs
eJeeve ngS~ Deepe ner 6 petve Dee<ee{ ke=. hebeceer kees eeeerve cebefoj kes efveke meneket
cebefoj keer 1008 eefleceeDeeW kees efJejepeceeve kejves kes efueS 108 hebKeg[er Jeeues keceue kes
efueS keceue cebefoj kee efMeueeveeme mebIe meeefveOe ceW ngDee~ efMeueeveeme kes heMeeled cebefoj
efvecee&Ce keer eefeee eejbYe nes ieF&~ 2 pegueeF& kees ceebieerlegbieer mes ceeuesieeBJe kes efueS efJenej
ngDee~ 7 pegueeF& kees ceeuesieeBJe eJesMe, 9 mes 12 pegueeF& leke JeneB Oeeve meeOevee SJeb efMe#eCe
efMeefJej, Deveblej keJeueevee, meesvepe, ekeueer, efebeJee[ neskej mebIe eeboJe[ hengBee~
eeboJe[ ceW 4 efove mebIe kee eJeeme jne, meceepe ves Ketye Oece& ueeYe efueee~ eeboJe[ mes
meeCee, lenejeyeeo ceW Oece& eJeeveeW mes meceepe ves ueeYe efueee~ 26 pegueeF& kees mebIe kee
hegve ceebieerlegbieer ceW heoehe&Ce nes ieee~

FeeefuemeJeeB eelegcee&me (meved 1996-ceeb i eerl ebgi eer efme#es$e cene. ceW)
29 pegueeF& 1996, Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves mebIe
meefnle eelegcee&me keer mLeehevee keer~ hetpe Deeefe&kee eer eseebmeceleer ceeleepeer ves Yeer Deheves
mebIe meefnle eelegcee&me keer mLeehevee keer~ 29 pegueeF& mes 6 Deiemle leke pewve ceefnueeceb[ue
ceeuesieeBJe keer Deesj mes Oeeve-meeOevee SJeb efMe#eCe efMeefJej kee Deeeespeve efkeee ieee~
Deeiele mecemle eeef$eeeW, ceeuesieeBJe leLee Deemeheeme kes pewve eeJeke-eeefJekeeDeeW ves %eeveece=le
kee heeve efkeee~ eelegcee&me eejbYe nesles ner Je<ee& keer Pe[er kes meeLe-meeLe keee&eceeW keer Yeer
Pe[er ueie ieF& Deewj lees Deewj hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes efJejepeves mes eeef$eeeW kes Deeieceve
keer Yeer Pe[er ueie ieF&~ ieghetefCe&cee, JeerjMeemeve peebleer, YeieJeeve heeMJe&veeLe efveJee&CeeslmeJe,
j#eeyebOeve heJe& Deeefo ceveees iees~ kesJeue keee&ece ner veneR nesles jns elegled efvecee&Ce keeeeX

(80)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

keer Yeer Pe[er ueieer ngF& Leer~ Fve meyekes Deefleefje hetpe ceeleepeer kee uesKeve keee& efvejblej
peejer Lee~ Deeieeceer keee&eceeW keer Yeer eespevee yeveeF& pee jner Leer~ efove hej efove yeerleles
iees Deewj ceneheJe& oMeue#eCe Dee ieee~ eefleJe<e& keer Yeebefle Fme Je<e& Yeer eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hegCeefleLeer YeeoeW Megkeuee otpe, 14 efmelebyej
1996 kees YeefehetJe&ke ceveeF& ieF&~ 17 mes 27 efmelecyej leke oMeue#eCe heJe& ceW Deveske
veiejeW mes Oece&yebOeg heOeejs Les~ meYeer ves hetpee-hee" kes meeLe meeOegDeeW kes oMeOece& leLee
leJeeLe&met$e hej ngS eJeeveeW kee Yeer Yejhetj ueeYe efueee~ 12 Deketyej, Deeefeve ke=<Cee
DeceeJemee kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes oer#ee ieg Deeeee&eerJeer jmeeiej
cenejepe keer hegCeefleLeer ceveeF& ieF&~
ceeleepeer kee 63JeeB pevcepeevleer meceejes n-hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes 63JeW pevcepeevleer
meceejesn kes MegYe DeJemej hej 17 Deketyej mes 27 Deketyej leke keuhegce ceneceb[ue
efJeOeeve kee Deeeespeve efkeee ieee~ YeeeW ves Yeefe ceW efveceive neskej efJeOeeve hetpeve kee
Deevebo eehle efkeee~ 22 Deketyej mes 24 Deketyej leke veJeefveefce&le keceuecebefoj ceW Jesoer
eeflee neskej keceue keer 108 hebKegef[eeW hej meneket keer 1008 eefleceeSb efJejepeceeve
keer ieF~ 26 Deketyej, Deemeespe Megkeuee 15 (MejohetefCe&cee) kes efove hetpe ceeleepeer kee
63JeeB pevce efoJeme meceejesn ceneje^ keer Oejleer kees otmejer yeej eehle ngDee~ Fmemes henues
meved 1966 ceW meesueehegj ceW Deeeee& eer efJeceuemeeiejpeer cenejepe kes meeef veOe ceW ceveeves kee
megeesie eehle ngDee Lee~ Fme meceejesn ceW efouueer mes lees mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo peer
heOeejs ner, ueeuee esceebo-KeejeryeeJeueer, eerkeceueebo pewve-KeejeryeeJeueer, jepekegceej pewve
Jeerje efJeu[me& Yeer heOeejs, osMeYej mes Deveske Yee heOeejs~ meYeer kee DeeefleLe ceneje^
JeeueeW ves Yejhetj efkeee~ [e@. heVeeueeue pewve heehe[erJeeue hew"Ce, Deeceoej (efJeOeeeke)
eer peeebo pewve keemeueerJeeue, eer ngkegceeb o ieb ieJeeue, jcesMeebo Meen-ceeuesieeBJe, ceeefCekeebo
Sme. hene[s-ceeuesieeBJe, eer Mejo hene[s- eerjecehegj Deeefo mewke[eW ceneje^ kes YeeeW ves
ceebieerlegbieer ceW [sje [euekej mebIe keer Ketye Yeefe keer~ Yeefe ceW mejeyeesj jns~
hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje efme#es$e hej efkeee ieee eLece eelegcee&me DeYetlehetJe&
GheueefyOeeeW mes heefjhetCe& jne~ ceeleepeer kee Fmemes henues leLee Fmekes yeeo Yeer DeYeer leke
efkemeer efme#es$e hej eelegcee&me kee en henuee ner DeJemej Lee~ #es$e hej ceeleepeer kes
efJejepeves mes pees keee& meefoeeW mes veneR ngS Les Jes DeefleDeuhe mecee ceW mecheVe nes iees~ Deeves
Jeeuee eleske ee$eer ken jne Lee eqke ceeleepeer ves #es$e kee keeeekeuhe kej efoee~
eer peeebo peer keemeueerJeeue ves mejkeej kes meneesie mes heJe&le hej efyepeueer hengBee oer~
Oece&Meeuee mes hene[ leke hengBeves kes efueS hekekeer me[ke leLee hegue kee efvecee&Ce keje efoee~
meceepe kes meneesie mes Oece&MeeueeSb yeve ieF~ Deveske veJeefvecee&CeeW mes #es$e keer Keeefle otj-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(81)

otj leke hewue ieF&~ eeef$eeeW keer mebKee ceW Yeer Yeejer DeefYeJe=ef ngF&~ ceeleepeer kes #es$e hej
heoehe&Ce kes yeeo mes efJenejheele keuhegce, efmeee, FvoOJepe Deeefo efceueekej ess-ye[s
60 efJeOeeve mecheVe ngS~
ceebieerlegbieer ceW ner yew"kej eeeie leerLe& keer eespevee ves meekeejhe OeejCe efkeee~
eeeie-Fueeneyeeo ceW efJeMeeue YetKeb[ ueskej Gme hej meJe& megefJeOeeege leerLe& yeveeves kee
efveCe&e efueee ieee~ leerLe& yeveeves keer Iees<eCee kees megveles ner efouueer kes oeveJeer j eser ueeuee
esceebo eoerhe kegceej pewve-Keejer yeeJeueer, efouueer yeesues-JeJe=#e cebefoj cesjer lejhe mes yevee
oerefpees, efpemeceW leebyes kes efJeMeeue JeJe=#e kes veeres YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efheer keceC[ueg
meefnle oer#eecege Jeeueer eeflecee jnsieer~ ueeuee ceneJeerj emeeo peer mebIeheefle Yeuee heers keye
jnves Jeeues Les, kenves ueies- YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 11 heg heeemeve eeflecee cesjer Deesj mes
mLeeefhele kejJee oerefpees~ Deepe Jen leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& Fueeneyeeo Menj
mes 13 efke.ceer. otj (mebiece mes cee$e 5 efke.ceer. keer otjer hej) Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej
Deheveer DehetJe& e efyeKesj jne nw~ kece mes kece Ske yeej lees Deehe Yeer peekej DeJeMe
oMe&ve kejWb, efhej lees JeneB yeej-yeej peeves kee Deehekee ceve kejsiee~
hetpe ceeleepeer kee 63JeeB pevce peevleer meceejesn leLee ceebieerlegbieer ceW Je<e& 1996 kee
eelegcee&me efJee kes Fefleneme ceW Decej nes ieee-eeleg cee&me meceeheve mes ueieYeie 1 ceen hetJe&
ceeleepeer heJe&lejepe hej efmLele megOeyegOe keer ieg hee ceW Oeeve kej jner LeeR leYeer heJe&le kes ceOe
hetJee&efYecegKe eeve ceW efJeMeeuekeee 108 heg keer YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetefle& yeveeves kes
YeeJe peeie=le ngS~ GvneWves en YeeJe JeneR efveke ceW yew"er ngF& Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer mes kens~ en yeele megvekej Yeuee efkemekees n<e& veneR nesiee! Gvekes heeme ner ceQ Yeer
yew"e Lee, ye. jJeerv kegceej Yeer yew"s Les~ ceeleepeer kes YeeJeeW kee meYeer ves meceeoj efkeee,
Dee%ee kees efMejesOeee& efkeee Deewj leerveeW ueesie peg ieS Gmekes yeejs ceW hejsKee yeveeves ceW~
25 Deketyej 1996, Deemeewpe Meg.15-MejohetefCe&cee kes MegYe efove 108 heg TBeer eeflecee
yeveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ oeve-oeleejeW ves ye{-e{kej oeve jeefMe keer Iees<eCee eejbYe kej
oer~ Fme ceneve ogn keee& kes efueS hetpe ieefCeveer ceeleepeer kee veece esjCee leLee DeeMeerJee&o
kes he ceW, hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee veece ceeie&oMe&ve kes he ceW, cesje
(#eguueke ceesleermeeiej kee) veece efveo&sMeve kes he ceW, kece&eesieer ye. jJeerv kegceej kee veece
cetefle& efvecee&Ce keceser kes DeOe#e kes he ceW, [e@. heVeeueeue heehe[erJeeue-hew"Ce kee veece
ceneceb$eer kes he ceW Ieesef<ele efkeee ieee~ Jele&ceeve ceW cetefle& efvecee&Ce kes efueS hene[ keer eF&
kee keece eue jne nw~
keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer 10 veJecyej 1996 kees Je<ee&eesie kee meceeheve Yeef ehee" kes
eje efkeee ieee~ 15 veJecyej 1996 kees ceebieerlegbieer mes mebIe kee efJenej iegpejele neskej

(82)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

efouueer keer lejhe nes ieee~ 8 Deketyej 1995 keer MejohetefCe&cee kes efove nefmleveehegj mes
hetpe ceeleepeer ves <edKeb[eiece keer efmeebleefebleeceefCe veece mes mejue mebmke=le ceW erkee
efueKevee eejbYe efkeee Lee, leye mes Gvekeer keuece erkee uesKeve kes efueS melele eue jner nw~
Fme Deblejeue ceW Gvekeer keF& ee$eeSb nes ieF, Deveske keee& nes iees~ erkee kes oes YeeieeW kee
ekeeMeve Yeer nes ieee~ DeYeer 15JeeR hegmleke keer erkee kee uesKevekeee& eue jne nw~
ceebieerlegbieer mes efJenej kes hetJe& ner Denceoeyeeo ceW 26 efomecyej mes 5 peveJejer 1997 leke
keuhegce ceneceb[ue efJeOeeve leLee efJeefJeOe mebieeser meccesueve Deeefo keer Iees<eCee nes ieF& Leer~
eelegcee&me kes heMeeled-15 veJecyej kees ceebieerlegbieer mes efJenej kejkes Deveske veiejeW ceW
%eeve keer efkejCeW efJekeerCe& kejles ngS 15 efomecyej kees heeJeeie{ efme#es$e ceW ceeleepeer kee
memebIe heoehe&Ce ngDee~ eneB leuener kes cebefoj, efvecee&CeeOeerve Oeeve cebefoj ceW eewyeerme
eefleceeDeeW mes meceefvJele er B ueeuee esceeb o pewve KeejeryeeJeueer efouueer keer lejhe mes efJejepeceeve
kejves keer mJeerke=leer ngF& Leer, Jen er B Jeneb efJejepeceeve nes ieF& nw~
26 ef omecyej 1996 kees Denceoeyeeo ceW YeJe MeesYeeee$ee kes meeLe hetpe ceeleepeer kee
memebIe cebieue heoehe&Ce ngDee~ Menj kes cesej eer veboueeue JeeieJee leLee hetJe& cegKeceb$eer
iegpejele eosMe eer megjsMe cesnlee ves YeeJeYeervee mJeeiele efkeee~ 27 efomebcyej mes 4 peveJejer
1997 leke Deveske Deeke<e&ke keee&eceeW kes meeLe keuhegce efJeOeeve meesuee jes[ efoiecyej pewve
cebefoj kes meeceves yeves efJeMeeue heb[eue ceW mecheVe ngDee, 4 peveJejer kees iegpejele kes lelkeeueerve
cegKeceb$eer eer Mebkejefmebn yeeIesuee ves heOeejkej ceeleepeer mes DeeMeerJee&o eehle efkeee~
efJeOeeve kes ceOe eefleefove oesveeW ceeleepeer Je cesjs eJeeve ngS~
veJeJe<e& 1997 kes eLece efove hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves kesMeueeWe
efkees~ 10 Je<e& hetJe& ner Denceoeyeeo Menj ceW ye. ceeOegjer (Dee. eoveeceleer ceeleepeer) Deheves
DeespemJeer eJeeveeW mes iegpejeleJeeefmeeeW kees ceb$e cegiOe kej ieF& LeeR~ 4 peveJejer kees egJee
heefj<eo kee DeefOeJesMeve Yeer ngDee~ efJeOeeve kes ceOe Deveske ess-ye[s jepeveslee, efJeeve leLee
meeceeefpeke keee&keee& heOeejs~ eer nerjeueeue cesnlee leLee efJeveeso YeeF& Deeefo ves DeLeke
heefjece efkeee~ 5 peveJejer kees Denceoeyeeo Menj mes mebIe kee efJenej ngDee~ 7 peveJejer kees
eosMe keer jepeOeeveer ieebOeerveiej ceW mebIe kee heoehe&Ce ngDee, peneB eosMe kes jepeheeue
eer ke=<Ceheeue efmebn ceeleepeer mes DeeMeerJee&o uesves heOeejs~ jepeheeue kees ueeves kee ese
eer kewueeMeebo pewve eewOejer meveeJeo kees Lee~ Jes Gvemes hetJe& mes efej- heefjefele Les~
efJenej kes ceOe F&[j ceW Yeer hene[er hej er B efJejepeceeve kejeves keer Iees<eCee ceeleepeer
ves keer~ 15 peveJejer 1997 kees leejbiee efme#es$e hengbeves hej 9 heg heeemeve eeflecee
esveeF helLej keer efJejepeceeve kejves kes efueS eer ceefnheeue pewve efceuve eghe Denceoeyeeo
JeeueeW kees ceeleepeer ves esjCee eoeve keer Leer~Jen eeflecee JeneB Je<e& 2004 ceW efJejepeceeve nes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(83)

egkeer nQ~ iegpejele ceW %eeve keer peesefle kee ekeeMe hewueeles ngS ceeleepeer kee mebIe meefnle
jepemLeeve kes KesjJee[e veiej ceW 24 peveJejer kees heoehe&Ce ngDee~ cebefoj kes efveke ceW Je<eeX
mes Keeueer he[er hene[er kees kewueeMe heJe&le veece osles ngS Gme hej $e+<eYeosJe eeflecee leLee
23 leerLekejeW kes ejCe mLeehevee keer Iees<eCee ngF& leYeer JeneB efMeueeveeme Yeer keje efoee~
JeneB Deye Gme hene[er hej eespeveevegmeej meye yevekej leweej neskej eeflee nes ieF& nw~
24 peveJejer keer jeef$e ceW Dee. Meebeflemeeiej eCeer keer pevceYetefce eCeer ceW jeef$e efJeeece
efkeee~ 25 peveJejer kees $e+<eYeosJe kesMeefjee peer ceW hetpe ceeleepeer kee eLeceyeej heOeejvee
ngDee~ meceepe ves yengle GlmeenhetJe&ke YeeJeYeervee mJeeiele efkeee~ cegKe cebefoj kes meeceves
hene[er hej DeeesOee veiejer keer jevee keer esjCee ceeleepeer ves oer~ 26 peveJejer kees efJeMeeue
meYee ceW eespevee keer Iees<eCee keer ieF& leLee Meece kees efMeueeveeme kejJeekej mebIe kee efJenej
meuegcyej kes efueS nes ieee~ 30-31 lee. kees meuegcyej mebIe jne, 2 hejJejer kees osJeheg je nesles
ngS 5 hejJejer kees Goehegj ceW Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe kes mebIe kee
efc eueve ngDee~ 8 hejJejer kees Deee[, 10 kees DeefCebo e heeMJe&veeLe DeefleMee #es $e,
16 hejJejer kees efeeew[ie{, 20 kees YeerueJee[e, 2 ceee& kees ceeuehegje leLee 3 ceee& ueeJee
ceW mebIe kee eJeeme jne~ ueieYeie meYeer mLeeveeW hej hetpe ceeleepeer ves efebleve kejkes vetleveDeeke<e&ke efvecee&CeeW keer eespevee YeWmJehe eoeve keer~ ve kesJeue eespevee oer Deefheleg Gme
eespevee kes efueS JeneR oeleejeW mes jeefMe Yeer mJeerke=le nes ieF&~
oer#eeYetefce ceeOeesjepehegje ceW ceeleepeer kee heoehe&Ce-41 Je<e& hetJe& meved 1956 ceW
yewmeeKe yeoer otpe kees Fmeer ceeOeesjepehegje ceW Dee. eer Jeerjmeeiej peer cenejepe ves #egefuuekee
Jeerjceleer peer kees Deeefe&kee oer#ee eoevekej Deeefe&kee %eeveceleer veece eoeve efkeee Lee~
oer#ee kes yeeo ceeleepeer kes henueer yeej heoehe&Ce mes ceeOeesjepehegje Oeve nes ieee~ leerve efove
leke ceneslmeJe pewmee JeeleeJejCe Lee ~ ve kesJeue Deemeheeme kes Deefheleg efouueer kes ye[s-ye[s
eser Fme esermeer veiejer ceW heOeejkej Dehevee Oeve Yeeie ceeve jns Les~ ken jns Les efke
Fmeer veiejer ves osMe kees %eeveceleer pewmeer ceneve efJeYetefle eoeve keer~ veiej kes yeenj Ske
YetKeC[ hej oer#eemLeueer kes he ceW leerLe& pewmee yeveeves keer eespevee kee efMeueeveeme efkeee
ieee~ ueeKeeW heeeW kes oeve keer lelkeeue Iees<eCee nes ieF& ~ ceeOees jepehegje JeeueeW kee n<e& oe
ceW mecee veneR jne Lee~ veiej kes meYeer peeefleeeW kes vej-veejer Deleer Je hegueefkele nes jns Les~
6 ceee& kee efove ceeOeesjepehegje kes Fefleneme ceW mJeef Ce& ce he=<" kes he ceW Debefkele nes ieee~
ef Meueeveeme 7 ceee& 1997 kees nes ieee~
9 ceee& kees mebIe kee heoehe&Ce DeefleMee #es $e heocehegje ceW ngDee~ #es$e keceser DeOe#e
Yeeieebopeer eWiee, ceneceb$eer eer %eeveebopeer PeebPejer meefnle mecemle Deeiele meomeeW, eeef $eeeW
leLee Deemeheeme veiejeW mes heOeejs eeJekeeW ves YeeJeYeervee mJeeiele efkeee~ #es$e keer Yeejer GVeef le

(84)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

os Kekej ceeleepeer ieod ieo nes ieF~ 10 ceee& kees YeieJeeve heeeYeg keer 21 heg Ke[dieemeveeef lecee
kee hebeece=le Deef Ye<eske Je=nod he ceW kejeee ~ DeefleMeekeejer YetieYe& mes efvekeueer heeeYeg keer
eeflecee leLee Deve eefleceeDeeW kee Yeer DeefYe<eske kejeee, cebieue eJeeve ng S~
Keeefveee peer keer veefMeee ceW meer{er Glejles mecee hetpe ceeleepeer kee hewj Deeeveke
ceg[ peeves mes hewj ceW ceese Dee ieF& efhej Yeer efJenej euelee jne~ ceeleepeer ves Dehevee hetje
peerJeve Mejerj yeue mes veneR, Deelceyeue mes eueeee nw, ener ceeleepeer ceW efJeue#eCelee jner nw~
Deye Yeer ener efmLeefle nw peehegj mes efJenej kej 25 ceee& kees jsJee[er kes cee@[ueeGve cebs
cebefoj efvecee&Ce kes efueS efveefMele YetKeb[ hej kewueeMe heJe&le kes Deekeej keer Jesoer yeveeves kes
efueS ceeleepeer ves JeneB efMeueeveeme kejJeeee~ 25 ceee& kees jsJee[er Menj ceW cebefojeW kes
meeceves meeJe&peefveke meYee ceW hetpe ceeleepeer kee 44JeeB #egefuuekee oer#eeefoJeme ceveeee ieee,
Gme efove efleLeer ew$e ke=<Cee Skeced Leer~ JeneB mes Oeens[e veiej ceW hengBekej Deenej kes
heMeeled efJenej nes ieee~ ceebieerlegbieer peeles ngS leLee ceebieerlegbieer mes Jeeheme Deeles ngS Oeens[e
kes Deuhe eJeeme ceW eer osJesv kegceej pewve ves heeveboerhebeefJebMeeflekee ebLe ekeeMeve keer
mJeerke=leer eoeve keer Leer~ Oeens[e mes ieg[ieebJee neskej 29 ceee& kees efouueer keer meercee ceW
mebIe kee cebieue eJesMe ngDee~
30 ceee& 1997 kees ueeueefkeuee cewoeve efouueer cesW efJeMeeue MeesYeeee$ee kes meeLe
MegYeeieceve ngDee~ efouueer eosMe kes cegKeceb$eer eer meenyeefmebn Jecee&, meebmeo eer peeekeeMe
DeeJeeue, hetefCe&cee mes"er (efJeOeeefekee), efJeOeeeke eer JeemegosJe kehleeve leLee pewve meceepe
efouueer kes YeeeW leLee keee&keee&DeeW ves ceeleepeer kee memebIe YeeJeYeervee mJeeiele efkeee~ mebIe
kes meeLe-meeLe mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo pewve yebieeueer mJeer meeGLe Skeme leLee
menmebIeheefle ueeuee esceebo pewve KeejeryeeJeueer kee Yeer iejcepeesMeer mes mJeeiele efkeee leLee
DeeYeej ceevee~ oesveeW cenevegYeeJeeW ves mebIe kees efvejeyeeOe ee$ee hetCe& kejeF&~ kece&eesieer
ye. jJeerv peer kee Yeer mJeeiele mecceeve efkeee, efpevekes DeLeke heefjece mes ceebieerlegbieer keer
ee$ee meevebo SJeb efveefJe&Ive mecheVe ngF&~ cesjs Je hetpe eer eboveeceleer ceeleepeer kes eJeeveeW kes
Deveblej ieefCeveer ceeleepeer kes meyekes efueS DeeMeerJe&eve ngS~
efouueer heoehe&Ce kes meeLe 2 Deewue kees YeieJeeve $e+<eYeosJe peebleerhetJe&ke efJeefYeVe
keeueesveer ceW YeceCe eejbYe nes ieee leLee keee&eceeW keer Oetce cee ieF&~ 2 Deewue 1997 kees
$e+<eYeosJe peebleer kes Gheue#e cesb ueeuecebefoj mes jLeee$ee efvekeeueer ieF& leLee 108 keueMeeW
mes cebefoj ceW DeefYe<eske ngDee~ Gmeer mecee De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve keer efouueer eosMe
keer eLece FkeeF& kes he ceW eeboveer eewke FkeeF& kee ie"ve efkeee ieee efpemekeer DeOe#e
eerceleer DeeMee pew ve kees yeveeee ieee~ Fmekes yeeo yeeng yeueer Svkeues Je, heee&efJenej, ehe
h [iebpe,
eerleefJenej, mete&veiej, $e+<eYeefJenej, metjpeceueefJenej ceW Deewue-ceF& ceW ueieeleej ceeleepeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(85)

kes memebIe meeef veOe ceW efJeefYeVe ekeej kes keee&ece eueles jns~ meYeer peien ceefnuee mebie"ve
keer FkeeFeeB ieef"le keer ieF pees efke Deye Yeer meefee he ceW Oeeefce&ke, meeceeefpeke keee&
kej jner nQ~ peien-peien ceeleepeer kes meeefveOe ceW ceneJeerj peebleer ceveeF& ieF&, efJeOeeve
Deeefo ngS~
8 petve mes 15 petve 1997 leke keceuecebefoj eerleefJenej efouueer keer hebekeueeCeke
eeflee ceW mebIe kee meeefveOe eehle ngDee~ eer Deefveuekegceej pewve kes [er-107 eerleefJenej
efmLele kees"er kes eebieCe ceW ceebieerlegbieer peeles mecee hetpe ceeleepeer ves Ske ese mee
keceuecebefoj yeveeves keer esjCee osles ngS YetefceMegef kes he ceW eb$e keer mLeehevee keer Leer JeneB
MeerIe ner Deefle megboj keceue cebefoj efveefce&le nes ieee Lee GmeceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
25 Fbe keer DeOeeleg keer eeflecee hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nesveer Leer~ eer
Deefveuepeer ves ceeleepeer mes hebekeueeCeke eeflee kejeves kes efueS efveJes ove efkeee~ leovegmeej
ceeleepeer ves eerleefJenej heOeejkej 8 mes 15 petve leke hebekeueeCeke eeflee Deheves mebIe kes
meeefveOe ceW mecheVe kejeF&~ eeflee kes ceOe Deveske keee&ece yengle ner eYeeJeveehetJe&ke
mecheVe ngS~ en eeflee Jeefeiele Leer efhej Yeer Deefveue peer kes efveJesove hej pewvemeceepe
eerleefJenej leLee pewvemeceepe efvecee&CeefJenej kee hetCe& meneesie eehle ngDee~
jepeOeeveer kes ueeue cebefoj ceW eelegcee&me kejves keer Iees<eCee-eeeerve DeeJeeue
efo. pewve hebeeele efouueer kes DeOe#e eer eesMe pewve, eer jepesv emeeo pewve keccees peer
Deeefo efouueer kes Deveske eefleefle yebOegDeeW ves 29 petve 1997 kees Meeueerceejyeeie keer efJeMeeue
meYee ceW eerheue e{ekej ceeleepeer mes ueeuecebefoj eeboveereewke ceW eelegcee&me kejves keer
eeLe&vee keer~ meYeer kes Deeen kees mJeerkeej kejkes ceeleepeer ves Iees<eCee kej oer efke Je<e&
1997 kee eelegcee&me efo. pewve ueeuecebefoj eeboveereewke efouueer cebs mLeeefhele nesiee leLee mebIe
kee eJeeme ueeue cebefoj kes efveke meeFefkeue ceeke&s efmLele kecceespeer keer Oece&Meeuee ceW
jnsiee~ Fme Iees<eCee mes efouueer ceW meJe&$e n<e& keer uenj oew[ ieF&~

yeeeefuemeJeeB eelegcee&me (meved 1997-ueeueceb e foj, eeb oveereewke efouueer ceW)

19 pegueeF& Dee<ee{ Megkeuee 14 kees eer efo. pewve ueeuecebefoj eeboveereewke ceW eelegcee&me
keer mLeehevee hetpe ceeleepeer ves memebIe keer~ meYee ceW efouueer keer Deveske kee@ueesefveeeW mes Yee
heOeejs Les~ cesjs, hetpe Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer leLee ieefCeveer ceeleepeer kes eelegcee&me
keer cenee hej eJeeve ngS~ eelegcee&me keeue ceW hetjer efouueer ceW YeceCe kes efueS Keguee jKee
ieee~ Je<ee&ees ie mLeehevee kes Deieues efove mes keee&eceeW keer e= bKeuee eejbYe nes ieF&~ eef leJe<ee& veg meej
Dee. eer Jeerjmeeiejpeer cenejepe keer pevcepeevleer, JeerjMeemeve peevleer, YeieJeeve heeMJe&veeLe
kee efveJee&Ce keueeCeke, j#eeyebOeve heJe& Deeefo eLeemecee ceveees iees~ 4 efmelebyej YeeoeW
megoer otpe kees hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW eer KeC[sueJeeue efo. pewve cebefoj

(86)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

JesoJee[e ceW ee.e. Deeeee&eer Meebeflemeeiej cenejepe keer 42JeeR hegCeefleefLe ceveeF& ieF&~
JesoJee[e ceW Deeeee&eer keer hegCeefleefLe eefleJe<e& ceveeF& peeleer nw~ ecegveeheej efouueer keer
meeolehegj keeueesveer ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW efoiecyej pewve cebefoj
kee efMeueeveeme meceejesn mecheVe ngDee efpemeceW efouueer kes ieCeceeve cenevegYeeJeeW leLee
ceeleepeer kes YeeeW ves heOeejkej cebefoj efvecee&Ce kes efueS meneesie jeefMe Ieesef<ele keer~
efMeueeveeme eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me& ves efkeee Lee~ Deye JeneB ceefvoj kee efvecee&Ce
nes egkee nw~
oMeue#eCe heJe& kes eJeeve hejs[ eeGb[ ceW-hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW Je<e& 1997 kee oMeue#eCe heJe& efJeefJeOe keee&eceeW kes meeLe
ceveeee ieee~ Dee.eer eboveeceleer ceeleepeer Je ieefCeveer ceeleepeer kes oMeOece& leLee leJeeLe& met$e
hej eJeeve eefleefove ueeueefkeues kes meeceves hejs[eeGb[ ($e+<eYeosJe cewoeve) ceW yeves heb[eue cebs
ngS~ eefleefove meent DeMeeske kegceej peer Yeer eJeeve meYee ceW heOeejles Les~ mJeemLe Kejeye
nesves mes ceQ eJeeve meYee ceW veneR hengBe mekee ~ Debeflece efove #eceeJeCeer heJe& hej efJeMes<e
eJeeve ngS~ leerLe&jepe meccesoefMeKej kes efJekeeme kes efueS meneesie keer hegjpeesj esjCee
eoeve keer ieF&~ Deveske oeveer cenevegYeeJeeW ves YeefeYeeJe mes oeve keer Iees<eCeeSb keeR~ eefleefove
Gmeer meYee ceW GheeOeee eer iegefhlemeeiej cenejepe kes Yeer eJeeve nesles Les~
eewyeerme keuhegce efJeOeeveeW kee YeJe Deeeespeve-ceebieerlegbieer mes efouueer Deeves kes
jemles ceW ner ceeleepeer ves mebIe ceW Deeheme ceW efJeeej-efJeceMe& kejvee eejbYe kej efoee Lee efke
Fme yeej efouueer ceW eelegcee&me ngDee lees keuhegce efJeOeeve kee Ske Deefle efJeMeeue Deeeespeve
kejvee nw~ eelegcee&me mLeehevee kes meeLe ner en efveCe&e ngDee efke pewve ceefnueeece kes heeme
efjbiejes[ hej MeebefleJeve kes meeceves ye[s cewoeve ceW Ske meeLe 24 leerLekejeW kes 24 meceJemejCe
kes Deueie-Deueie ceb[ue yeveekej keuhegce efJeOeeve kee Deeeespeve 4 mes 13 Deketyej leke
efkeee peeJes~ 3 ceen hetJe& mes ner hejsKee yevekej Gemlej hej eeej eejbYe nes ieee~
meJe& eLece ecegKe eeJeleea (Yejle eeJeleea) yeveves kee ceneve hegCe leLee eMe eer jepekeg ceej
pewve Jeerje efyeu[me& efouueer ves eehle efkeee~ Deveblej Mes<e eeJeefle&eeW kee efveCe&e Yeer neslee
ieee~ hetjer efouueer ner veneR, hetjs osMe ceW Fme keee&ece keer eee& Iej-Iej ceW nesves ueie ieF&~
keF& ueesie lees meese-meesekej nwjeve Les efke Fleves ye[s Deeeespeve keer JeJemLee kewmes nesieer~
meye keg ngDee, meyekes meeceves ngDee~ mecee Deeves leke 3 npeej eer-heg<eeW kes veece
efJeOeeve hetpeve ceW Yeeie uesves kes efueS Dee iees~ Gmekes yeeo mLeeveeYeeJe kes keejCe cevee
kejvee he[e~ kesJeue eeJeleea ner veneR yeves, ceneceb[ueerke jepee, ceb[ueerke jepee leLee
meeceeve jepee- jeveer Yeer yeves~ Ske-Ske ceb[ue efJeOeeve kes meeceves 108-108 eer-heg<eeW kes
yew"ves keer JeJemLee keer ieF& Leer~ Deeeespeve meefceefle keer Deesj mes efJeOeeve hetpeve ceW Yeeie uesves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(87)

Jeeues meYeer eer-heg<eeW kes efueS hetpeve-meeceeer, Yeespeve, Oeesleer-oghee, mee[er leLee keeueesveer
mes Deeves-peeves nsleg yemeeW keer JeJemLee keer ieF& Leer~
meJe&eLece Yejle eeJeleea Je Gvekeer hejeveer kes he ceW eer jepekegceej pewve Jeerje
efyeu[me& SJeb Gvekeer Oe.he. eerceleer DeeMee pewve kee meefceefle keer Deesj mes mJeCe& cegkeg leLee
nej henveekej mJeeiele efkeee ieee~
meceejesn kee Peb[ejesnCe eer Jeerjebo ye[peelee ves efkeee~ eewyeerme keuhegce efJeOeeve
kes 24 ceC[ueeW hej 24 meceJemejCeeW mes mepes efJeMeeue heb[eue ceW meceejesn kee GodIeeve
ceneceefnce [e@. Mebkej oeeue Mecee& (hetJe& je^heefle Yeejle mejkeej) kes kej- keceueeW mes
ngDee~ meceejesn meYee keer DeOe#elee meent eer jcesMeebo pewve ves keer~ Ieee$eehetJe&ke
24 JesefoeeW leLee heb[eue keer Megef ceb$eeseejCehetJe&ke keer ieF&~ kesMeefjee heefjOeeveeW mes
megmeefppele 3000 eer-heg<eeW leLee npeejeW oMe&keeW-YeeeW keer Yeer[ kee Ske DeYetlehetJe& ner
Me Lee~
eele peye hetpeve kejves kes efueS YeeieCe Deeles Les, Gmemes hetJe& Gvekes yew"ves kes mLeeve
kes meeceves yeWe hej hetpeve-meeceeer ueieer ngF& LeeefueeeW kees osKekej ueesieeW kes Deeee& kee
ef"keevee veneR jnlee Lee~ Fmekes efueS hegpeeefjeeW keer Ske ye[er erce mejkeme keer lejn peger
ngF& Leer~ efJeOeeve hetpeve kes ceOe peye hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb
eboveeceleer ceeleepeer kee Ge mJej ceW eJeeve neslee Lee leye meecege ceW meceJemejCe ceW
efoJeOJeefve pewmee DeeYeeme nesves ueielee Lee~ 5 Deketyej kees peye efouueer eosMe kes cegKeceb$eer
eer meeefnyeefmebn Jecee& ves heOeejkej Gme efoJe Me kees osKee lees Yee<eCe ceW kenves ueies
Deepe cesjer DeebK eW Oeve nes ieF, cebw ves Deepe leke Ssm ee keesF& Oeeefce& ke Deeees peve veneR
os Kee Deeeespeve SJeb Deeees pekeeW keer Ketye eMebmee keer ~ mecee-mecee hej Deefnbm ee
Meekeenej meccesueve, De.Yee.efo. pew ve ceefnuee mebie"ve kee je^e re DeefO eJes Meve Deeefo Yeer
kece eYeeJeer veneR Les~ meent DeMees ke keg ceej peer lees Gme ef Jenb iece Me kees os Kekej Deef le
YeeJeefJeue nes ieS~ kenves ueies ceeleepeer! Ssmee ef JeOeeve Ske yeej meccesoefMeKej hej
heOeejkej keje oere fpees efpememes meccesoefMeKej keer meYeer mecemeeSb otj nes peeJeW, #es $e
kee keeeekeuhe nes peeJes~
eer kewueeMeebo pewve eewOejer meveeJeo kes eeeme mes ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer
efoefiJepee efmebn peer heOeejs~ GvneWves Fme YeJe Deeeespeve mes eYeeefJele neskej efJeOeeve
meefceefle keer ceebie hej ce.e. keer jepeOeeveer Yeesheeue kes Ske Geeve kee veece YeieJeeve
$e+<eYeosJe Geeve kej osves keer Iees<eCee kej oer~ Deye JeneB Gme Geeve kes veece kes meeLe
meeLe YeieJeeve $e+<eYeosJe keer JeeCeer mes mebyebefOele metefeeeB Yeer efMeueeheeW hej ueiee oer ieF& nbQ~
hetJe& veeeeOeerMe eer efceueeheebo pewve keer GheefmLeleer ceW eneR hej hetpe ceeleepeer kees

(88)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ieefCeveerecegKe keer GheeefOe mes mecemle efoiecyej pewve meceepe keer Deesj mes Deuebke=le efkeee
ieee~ efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, nefmleveehegj kes eLece DeOe#e [e@. kewueeMeebo
pewve jepee e@epe efouueer kee jpele eMeefmle YeW kej mecceeve efkeee ieee~ meved 1972 ceW
efouueer ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee keer ieF& Leer leYeer Deehekees eLece DeOe#e kes he ceW
ceveesveerle efkeee ieee Lee~ Deeheves leyemes Deye leke mebmLeeve SJeb mebIe keer leve-ceve Deewj Oeve
mes Ketye mesJee keer~ efJeOeeve ceW GefuueefKele efJeefOe kes Devegmeej eejeW ekeej kee oeve eefleefove
yeebe ieee~ cegKeceb$eer eer meeefnyeefmebn Jecee& ves efJeOeeve kes Gheue#e ceW Ske efove efouueer kes
mecemle yete[Keeves yebo jKeves keer Iees<eCee keer Leer~
1 kejes[ ceb$e peehe hetpee ceW yew"ves JeeueeW ves efJeOeeve keer DeJeefOe ceW efkees Les
13 Deketyej kees Gmekeer oMeceebme Deengefle kes he ceW nJeve kegb[eW ceW hetCee&ngefle keer ieF&~
hetCee&ngefle kes mecee ueieYeie 50 npeej oMe&keeW ves ceb[ue efJeOeeveeW kes oMe&ve kej Deheves kees
Oeve ceevee~ nJeve kes heMeeled efJeMeeue MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ meeebkeeue ceW Gve meyekee
mecceeve efkeee ieee efpevneWves ele#e DeLeJee hejse#e ceW Fme cene Devegeve ceW leve-ceve-Oeve
kee meneesie eoeve efkeee~ Deble ceW meYeer ves efceuekej mebIe kes eefle Deheveer efJeveeYeefe
eke kejles ngS efJeOeeve meefceefle kes kece&" DeOe#e kece&eesieer yeeue ye. eer jJeerv kegceej
pewve kee peesj-Meesj mes mecceeve efkeee~
en eewyeerme keuhegce efJeOeeve ve kesJeue efouueer ceW Deefheleg hetjs osMe keer pewve meceepe
kes efoue efoceeie hej Deefce ehe es[ ieee~ jepeOeeveer kes Jemle peerJeve ceW Yeer Fleveer ye[er
mebKee ceW eeJeke-eeefJekeeDeeW ves hetpee keer, het pee megveer, hetpee osKeer~ efJeOeeve hetpeve kes efoveeW
ceW megyen mes Meece leke 16-16 Iebs leke keee&ece ngS efhej Yeer efkemeer kees LekeeJe ee
Deekeguelee veneR ngF&~ ceewmece Yeer megneJevee jne~ efpevneWves mee#eeled Gve efJeOeeveeW kes oMe&ve
efkees Jes Gmes Yetue veneR mekeles elegled Gme Me kees eeo kejkes jesceebefele nes peeles nQ~
16 Deketyej kees hetpe ceeleepeer kee 64 JeeB pevcepeebleer meceejesn pewve yeeueeece
oefjeeiebpe ceW YeJelee kes meeLe ceveeee ieee~ Deveske cenevegYeeJeeW ves Deheveer efJeveeebbpeefue
emlegle keer, heeoe#eeue efkees, vetleve efheer YeW keer, keceC[ueg leLee Meee eoeve efkeee
leLee Deejleer Gleejkej Deheveer Yeefe eke keer~ ceeleepeer Deheves eleske pevceefoJeme hej
en DeJeMe yeleeleer nQ efke en MejohetefCe&cee Mejerj kes pevceefove kes meeLe leeie Deewj
Jewjeie kee Yeer pevceefove nw, meved 1952 ceW MejohetefCe&cee kes efove ner ceQves Deeeee&
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes Deepevce yeeee& ele ueskej mehlece eeflecee OeejCe keer Leer~
18 Deketyej meved 1987 kees efoiecyej pewve ueeue cebefoj ceW eer megyeesOe kegceej pewve Deeje
(efyenej) ves Deeje ceW 75 Je<e& hetJe& meved 1921 ceW mLeeefhele efkees iees pewve yeeuee efJeeece kes
Dece=le ceneslmeJe kee Deeeespeve jKee Lee GmeceW hetpe ceeleepeer keer memebIe GheefmLeefle jner,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(89)

GmeceW ceeleepeer ves Deheves DeeMeerJe&eveeW ceW ye. eboeyeeF& Deeje kee Yeer mcejCe efkeee~ Gvekeer
kece&"lee keer eMebmee keer~
31 Deket yej keeefle&k e ke=< Cee 14 keer efheueer jeef$e ceW Je<ee& eesie keer efveehevee
ng F& Deveb lej ueeue cebef oj ceW mebI e kes meeefveOe ceW efveJee& Ceuee[t e {eee ieee~ eJeeve ceW
hetpe Deeef e&kee eer eb oveeceleer ceeleepeer leLee ieefCeveer ceeleepeer ves Jeer j ef veJee&Ce mebJeled
hej ekeeMe [euee~
5 veJecyej 1997 kees efouueer mes nefmleveehegj kes efueS efJenej kejves mes hetJe& efoiecyej
pewve ueeue cebefoj ceW Deeeesefpele meYee ceW efouueerJeeefmeeeW leLee kece&" keee&keee&DeeW kees
Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve kejles ngS meowJe Oece&keeee&W ceW DeeCeer jnves keer esjCee
eoeve keer~ Fmeer e=bKeuee ceW het. ceeleepeer ves Deheveer megefMe<ee Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer kes efueS e%eeeceCeer GheeefOe eoeve keer leLee cesjs efueS Oece& efoJeekej #eguueke
jlve keer GheeefOe eoeve keer~ het. ceeleepeer keer ef$eJesCeer keer leermejer Oeeje kes he ceW kece&"
keee&keee&DeeW kes DeeCeer kece&eesieer ye. eer jJeerv kegceej pewve kes efueS Yeer Gvekes keeeeX keer
eMebmee kejles ngS Ketye DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ ceeleepeer kee DeeMeerJee&o Ghenej yeve ieee~
Fmeer MegYe DeJemej hej efJeOeeve kes eeJeefle&eeW, kece&" keee&keee&DeeW kee mJeeiele
efkeee ieee~ efJeMes<ehe mes kece&" JeefelJe kes Oeveer eer jcesMeebo pewve (heer.Sme. pewve
ceesme&) kee mecceeve efkeee ieee efpevneWves hetjs efJeOeeveheele efJeOeeve hetpeve ceW Yeeie ueskej
hegCeesheepe&ve lees efkeee ner, meeLe ner mebIe SJeb efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve leLee
jJeervpeer keer keee& eCeeueer kees vepeoerke mes osKekej yengle eYeeefJele ngS~ Jes iegCeeener Les,
Gvekeer Oe.he. megMeeruee peer Yeer eyeg ceefnuee nQ, hetpe ceeleepeer kes eefle Deveve Yeefe Deye
Yeer Gvekes oe ceW jnleer nw~
eelegcee&me kes heMeeled-5 veJecyej 1997 kees ueeuecebefoj keer meYee ceW mecemle
efouueerJeeefmeeeW kees Dehevee DeeMeerJee&o eoeve kejles ngS ceeleepeer ves memebIe nefmleveehegj kes
efueS efJenej kej efoee~ 10 veJecyej kees keceueeveiej cesj" ceW eJeeme jne, eJeeve ngS~
11 veJecyej kees meoj ceW eJeeme jne, $e+<eYeSkes[ceer ceW oesveeW ceeleepeer Je cesjs eJeeve ngS
efpemeceW ee$ee kes cenlJehetCe& mebmcejCe Yeer megveeS~
oes Je<e& kes heMeeled nefmleveehegj ceW ceeleepeer kee memebIe cebieue heoehe&Ce-oes Je<e& hetJe&
27 veJebyej 1995 kees pecyeterhe nefmleveehegj mes ceebieerlegbieer efme#es$e kes efueS memebIe efJenej
ngDee Lee hegve: oes Je<e& yeeo 14 veJecyej 1997 kees nefmleveehegj heoehe&Ce ngDee~ oes Je<eeXW ceW
pees Oece& eYeeJevee kes keee& ngS nQ Jes Yeer ecelkeeefjke jns~ Gmekee efJemle=le efJeJejCe henues
mecei%eeve Deeefo ceW ekeeefMele efkeee ieee nw~ peneB pees keee& ceeleepeer kes cegKe mes kejeves
kes efueS efvekeuee, Jen Jeeveefmeef kes he ceW lelkeeue mJeerke=le nes ieee~ MegYeeieceve kes MegYe

(90)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

DeJemej hej meb Ie kes mJeeiele kes meeLe-meeLe mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo peer,
eer esceebopeer Keejer yeeJeueer leLee eewyeerme keuhegce efJeOeeve kes ecegKe YejleeeJeleea
eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me& kee Yeer YeeJeYeervee mJeeiele mebmLeeve keer Deesj mes efkeee
ieee~ mebIe keer mekegMeue Jeehemeer hej meYeer ves n<e& Jee efkeee~
Jeeef<e&ke keeefle&ke cesues kes DeJemej hej keeefle&ke Megkeuee elego&Meer 13 veJecyej kees
pecyeterhe mLeue mes Jeeef<e&ke jLeee$ee efvekeeueer ieF& 14 veJecyej keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee kees
20-30 npeej pewve-Depewve vej-veeefjeeW ves pecyeterhe oMe&ve kes meeLe-meeLe hetpe ceeleepeer
kes memebIe oMe&veeW kee ueeYe Yeer eehle efkeee~ ceeIe ke=<Cee elego&Meer 27 peveJejer 1998 kees
YeieJeeve $e+<eYeos Je kee efveJee&CekeueeCeke efveJee&Ce uee[t e{ekej ceveeee ieee~ 14 efomecyej
1997 kees hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves OeJeuee ebLe keer mebmke=le erkee meeeo efebleeceefCe kes
otmejs Yeeie kees hetCe& efkeee leogheue#e ceW nmle- efueefKele erkee kee pecyeterhe heefjmej ceW
heeuekeer kee peguetme efvekeeuee ieee~ 22 peveJejer 1998 ceeIe ke=<Cee 9 kees hetpe Deeefe&kee
eer jlveceleer ceeleepeer keer 13JeeR hegCe efleLeer ceveeF& ieF&~ 1 hejJejer 1998 kees Fueeneyeeo
Ge veeeeuee kes veee cetefle& eer ceejkeC[s keepet oMe&veeLe& heOeejs~ pecyeterhe oMe&ve kes
meeLe hetpe ceeleepeer mes Yeer DeeMeerJee&o eehle efkeee~ heeuiegve ke=<Cee SkeeoMeer, 22 hejJejer
1998 kees memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee kesJeue%eeve keueeCeke GlmeJe
ceveeee ieee~
pecyet erh e mLeue hej veJeef veef ce&le ceb efoj ceW hebehejceser keer eef leceeSb ceW
ef Jejepeceeve kejves kes efueS Jes oer eeflee kee keee& ece 9 hejJejer kees Peb[ejesnCehetJe& ke eejbYe ngD ee~ 11 hejJejer 1998 kees eele 10 yepes ceW hebehejceser keer hebe e
eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF Deveblej cebe foj kes ef MeKej hej keueMeejesnCe leLee OJepe
mLeehevee cebefoj efvecee& lee eer esceebo eoerhe kegceej pewve KeejeryeeJeueer efo uueer kes neLeeW mes
efk eee ieee~
hegve: nefmleveehegj mes jepeOeeveer efouueer kes efueS efJenej-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
eeej-emeej kes efueS jepeOeeveer efouueer mes 22 ceee& 1998 kees hetjs osMe ceW meceJemejCe jLe
kee YeceCe kejeves kes efueS ceeleepeer kee memebIe 4 ceee& 1998 kees nefmleveehegj mes hegve
efouueer kes efueS efJenej ngDee~ 12 ceee& kees mebIe kee cebieue heoehe&Ce jepeOeeveer efouueer kes
ueeuecebefoj cebs ngDee~ 22 ceee& leke mebIe kecceespeer keer Oece&Meeuee meeFefkeue ceeke&s ceW
efJejepeceeve jne~ JeneR hej jLe eJele&ve mebyebOeer Jeeheke leweeefjeeB eueleer jneR~
meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve-meebmeo eer Jeer. Oevebpee kegceej pewve
kes kejkeceueeW mes efJeMeeue pevemeYee kes ceOe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve
$e+<eYeosJe peebleer kes MegYe efove ew$e ke=. 9 kees ueeueefkeuee cewoeve efouueer ceW eqkeee ieee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(91)

meYee keer DeOe#elee meent eer jcesMeebo pewve (ve.Yee.e.) ves keer~ meeefveOe eoeve efkeee
ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eereboveeceleer ceeleepeer, cebwves, #eg. eeceleer
peer ves, npeejeW vej-veejer keer meYee ceW GheefmLeleer Leer~ GodIeeve kes heMeeled yeesueer uesves Jeeues
cenevegYeeJeeW kees jLe hej yew"ekej YeJe MeesY eeee$ee efvekeeueer ieF&~ MeesY eeee$ee keer Mees Yee
os Keles ner yeve jner Leer~ mewk e [eW FveefCeeeb kesMeefj ee heefjOeeve ceW keueMe ueskej,
mewke[eW yeeueke-yeeefuekeeSb neLe ceW ceb $e efueefKele jbie-efy ejbi eer OJepee-heleekeeSb ueskej,
Ss jeJeleneLeer Jeeues jLe hej meJee& CnosJe Oece&ee uesk ej, neLeer hej eer, er Deeefo
8 osef JeeeB Decebieue Je neLe ceW ueskej SsjeJele neLeer kes jLe hej yew"er LeeRb, Deve
jepee-cenejepee 32 yeefiIeeeW hej yew"kej 32 npeej jepeeDeeW kee eefleefveef OelJe kej jns
Les~ yeQ[ yeepes, Peb eefk eeeB, neLeer- Iees [s, MenveeF&Jeeoke Deeef o MeesYeeee$ee keer MeesY ee
efiegef Cele kej jns Les~ eeB oveer eew ke mes Keejer yeeJeueer nesles ng S MeesYeeee$ee hene[erOeer jpe
hej meceehle ngF& ~ jemles ceW peien-peien YeeeW ves peueheeve Deeefo keer JeJemLee kej jKeer
Leer~ meYeer peeefleeeW kes cenevegYeeJe meceJemejCe jLe kee mJeeiele kej jns Les, veceve kej
jns Les~ nsueerkee@h j mes heg< heJe=ef nes jner Leer ~ mJeeb ceeleepeer kes memebIe Mees Yeeee$ee ceW
jnves mes MeesY eeee$ee ieefjceehet Ce& yeve ieF&~ cesIeosJelee ves Yeer Je<ee& keer oes -eej yetBoW yejmee
kej Deheveer Yeefe eke keer~ henueer MeesYeeee$ee eLece veb yej pewm eer ner Leer~ ceeleepeer
mJeeb hene[ er Oeerj pe hej "nj ieF , jLe Yeer jele ceW JeneR Ke [e jne~ eele: hetJe& kesver e
ceb$eer eer peieoerMe eFuej ves hetpe ceeleepeer mes DeeMeerJee&o ues kej meceJemejCe jLe kee
oMe&ve kej mJeeiele efk eee~
hene[er Oeerjpe kes heMeeled 1 Deewue mes 4 Deewue leke efouueer keer efJeefYeVe keeueesefveeeW
ceW eefleefove jLe kee eJele&ve euelee jne~
eOeeveceb$eer eje meceJemejCe eerefJenej kee Yeejle YeceCe ns leg eJele&ve-ew$e Megkeuee
$eeesoMeer-9 Deewue 1998 ceneJeerj peebleer kes MegYe efove eOeeveceb$eer eer Deueefyenejer
Jeepeheseer ves osMe YeceCe kes efueS meceJemejCe jLe kes eJele&ve kee MegYeejbYe efkeee~
ceneJeerj peebleer kes MegYeefove leeuekeesje msef[ ece ceW Yeejle kes eOeeveceb$eer
eer Deue efyenejer Jeepeheseer meceJemejCe jLe kee osMeJeeheer YeceCe eejbYe kejves kes efueS
heOeejs~ meJe&eLece ceeleepeer mes DeeMeerJee&o eehle efkeee Deveblej efJeMeeue pevemeYee kes ceOe
heOeejkej pevelee kee-pewve meceepe kee DeefYeJeeove mJeerkeej efkeee~ meYee keer DeOe#elee
hetJe& kesvere ceb$eer leLee Jele&ceeve meebmeo eer Oevebpee kegceej pewve ves keer~ eOeeveceb$eer peer,
meYeeOe#e leLee Deve DeefleefLeeeW kee YeeJeYeervee mJeeiele eJele&ve meefceefle keer Dees j mes efkeee
ieee~ ces js, e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee ieefCeveer ceeleepeer kes eJeeve
leLee DeeMeerJe&eve ngS, kece&eesieer ye. eer jJeerv kegceej pewve meefnle Deve JeeeDeeW kes

(92)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Yee<eCe ngS~ hetpe ceeleepeer ves Deheves eJeeve cebs kene efke efpeme osMe kee Deeee ueskej
meeOegpeve pees lehemee kejles nQ, Gmekee "e Yeeie hegCe jepee kees mJeecesJe eehle nes peelee
nw~ Deepe ceneJeerj peevleer kes MegYe efove pees Fme meceJemejCe jLe kee eJele&ve Yeejle YeceCe
kes efueS nes jne nw, en hetjs osMe kes MeemekeeW leLee mecemle pevelee kes efueS cebieue leLee #esce
kees kejves Jeeuee nesiee~
eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer peer ves Deheves Yee<eCe ceW kene efke cesje
DenesYeeie nw efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Fme meceJemejCe jLe kee eJele&ve kejves kes efueS
cegPes eneB Deecebef$ele efkeee nw~ hegve: cegmkejeles ngS Deheveer efJeefMe Mewueer ceW kene efke
ceeleepeer keer lehemee kes "s Yeeie hegCe mes nceeje keece veneR euesiee Deewj DeefOeke Yeeie
hegCe keer nceW DeeJeMekelee nw (GheefmLele meejs vej-veejer Yeer Fme yeele mes nbme he[s) GvneWves
kene efke cebw en Deeeemeve oslee ntB efke efJeeyebOeglJe kee hee" he{eves Jeeues Fme jLe kees meYeer
eosMeeW ceW jepekeere mecceeve eehle nesiee~ cebQ Deepe cegKe he mes %eeveceleer ceeleepeer kee
DeeMeerJee&o uesves Deeee Lee, Jen cegPes efceue ieee~
msef[ece kes yeenj eebieCe ceW Ke[s jLe hej GvneWves mJeefmleke yeveeee, DeIe& leLee
eerheue e{ekej Deejleer Gleejer leLee osMeJeeheer eJele&ve kes efueS Deheveer MegYekeeceveeSb
eoeve keer~ hetCe& efveefMeblelee mes 2 Iebs leke keee&ece ceW GheefmLele jns~ meebmeo eer Oevebpee
kegceej pewve ves eOeeveceb$eer kee DeeYeej %eeefhele efkeee~
30 Deewue leke ceeleepeer kee memebIe efouueer ceW eJeeme jne ~ jLe eJele&ve 2 ceF& leke
efouueer keer efJeefYeVe keeueesefveeeW ceW neslee jne~ keneR-keneR ceeleepeer kee memebIe meeefveOe Yeer
eehle neslee jne~ 3 ceF& kees jLe kee eJesMe nefjeeCee ceW ngDee~
19 Deewue 1998 kees vepeheie{ ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Gvekes memebIe
meeefveOe ceW pecyeterhe kes Yejle#es$e efvecee&Ce kee efMeueeveeme ngDee~ 29 Deewue, JewMeeKe
Megkeuee leerpe kes MegYe efove eerleefJenej keer Oece&meYee ceW hejce iegYee eer jepesv emeeo peer
(kecceespeer) kee efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, nefmleveehegj keer Deesj mes jpele eMeefmle,
Mee@ue, eerheue YeW kej mecceeve efkeee ieee~ eboveeceleer ceeleepeer leLee ieefCeveer ceeleepeer
ves kecceespeer keer iegYeefe kee GuuesKe kejles ngS Gvekes keeeeX keer eMebmee keer leLee Gvekes
oerIe& leLee mJemLe peerJeve kes efueS DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
jepeOeeveer mes hegve: nefmleveehegj kes efueS cebieue efJenej-1 ceF& 1998 kees eerleefJenej
mes ceeleepeer ves memeb Ie nefmleveeheg j kes efueS ef Jenej efkeee~ mete& veiej, meeefnyeeyeeo, eefiepeeeyeeo,
$e+<eYeebeue, ceesoerveiej, cesj" leLee ceJeevee ceW Oece& eYeeJevee kejles ng S 12 ceF& kees pecyeterhe
mLeue, nefmleveehegj ceW MegYeeieceve ngDee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(93)

efl ejeefuemeJeeB eelegcee&me (1998, pecyeterh e mLeue-nefmleveehegj ceW)

Je<e& 1998 kee eelegcee&me 8 pegueeF& 1998, Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves memebIe pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW Deeiece keer
efJeefOehetJe&ke, YeefeeeW kee hee" kejles ngS mLeeefhele efkeee~
peneB mes j#eeyebOeve heJe& eejbYe ngDee, JeneB eLece yeej eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee kees
pecyeterhe mLeue hej efJeefMehe mes en heJe& ceveeee ieee~ eele: Dekebheveeeee& Deeefo
700 cegefveeeW keer hetp ee, efJe<Cegkegceej cegefvejepe keer hetpee, YeieJeeve es eebmeveeLe kes
efveJee&CekeueeCeke kes Gheue#e ceW YeieJeeve keer hetpee kejkes efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~
Deenej kes heeeled Keerj kee emeeo efJeleefjle efkeee ieee~ ceOeevn ceW ceQves j#eeyebOeve heJe&
keer keLee he{er~ oesveeW ceeleepeer kes heJe& keer cenee hej eJeeve ngS~ Deble ceW meYeer eer-heg<eeW
ves OJepeoC[ hej j#eemet$e yeebOekej eefle%ee ueer efke nce Deheves Mejerj ceW eeCe jnles leke
Oece& leLee Oecee&eleveeW keer leve-ceve-Oeve mes j#ee kejWies hegve: meYeer eer-heg<eeW ves Deeheme ceW
Yeer j#eemet$e yeebOes~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eLece Deenej mes heefJe$e nefmleveehegj keer heeJeve Oeje hej 4 mes
6 Deketyej 1998 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kee DeYetlehetJe&
Deeees peve leLee ieefCeveereceg Ke Deeef e&keeefMejes ceef Ce eer %eeveceleer ceeleepeer kee 65JeeBpevcepeebleer
meceejesn-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eeej-emeej kees Oeeve ceW jKeles ngS hetpe ceeleepeer ves
keF& ceen henues mes nefmleveehegj ceW osMe kes mebhetCe& efJeeefJeeeueeeW kes kegueheefleeeW kee
meccesueve jKeves kee efveCe&e efkeee Lee~ leYeer mes efJeeefJeeeueeeW mes he$eeeej eejbYe kej
efoee ieee Lee, Fmekes efueS efJeMes<e heefjece efkeee ieee~ keee&ece keer cenee kees
mecePeeves/yeleeves kes efueS meeefnle Yespee ieee~ osMe kes Ge efMe#eeefJeoeW kes meccesueve kee
MegYe mecee Dee ieee 4 mes 6 Deketyej 1998 kee~ Ge meccesueve efo. pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve, nef mleveehegj leLee eewOejer ejCe efmebn efJeeefJeeeuee cesj" kes mebege lelJeeJeOeeve
ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ meeefveOe eehle ngDee hetpe ieefCeveer Deeefe&keeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer, #egefuuekee Meebefleceleer peer, #egefuuekee eeceleer peer~ ceQ Yeer keee&ece ceW GheefmLele
jne~ keee&ece kes meewpevekelee& Les-eer jepekeg ceej pewve Jeerje efyeu[me&, efouueer ~ kece&eesieer
ye.jJeerv peer mecemle meceejesn kes ecegKe keee&-Oeee& Les~ GsMe Lee en yeleeves kee efke
YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke veneR nQ, Jes lees pewveOece& kes eewyeermeJeW leerLekej Les,
Gvemes henues lesF& me leerLekej nes egkes nQ~ GveceW meyemes henues leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe Les~
keee&ece ceW keF& Jele&ceeve kegueheefle, keg hetJe& kegueheefle, eeshesmej leLee 100 mes
DeefOeke pewve efJeeve heOeejs Les~ 4 Deketyej kes GodIeeve me$e ceW mJeeiele Yee<eCe efkeee

(94)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

cesj" efJeeefJeeeuee kes kegueheefle ees. kes. ogiee&emeeo peer ves~ ecegKe DeefleefLe Les jepesMe
heeeue (hetJe& kesvere ceb$eer), eer Oevebpee kegceej pewve (hetJe& kesvere ceb$eer)~ mebeeueve
efkeee [e@. Deveghece pewve-Fboewj ves~ osMe ceW pewve meceepe kes Fefleneme ceW Fme ekeej kee
kegueheefle meccesueve henueer yeej Lee~ Deveske me$eeW kes ceeOece mes meyeves Deer lejn mecePe
efueee efke YeieJeeve ceneJeerj kees pewveOece& kee mebmLeeheke ceevevee, efueKevee DeLeJee yeleevee
ye[er Yeejer Yetue nw~ Fefleneme keer hegmlekeeW ceW Fme Yetue kees otj kejvee Deefle DeeJeMeke nw~
Deeiele kegueheefleeeW kees pecyeterhe mLeue kee eeke=efleke JeeleeJejCe yengle ner megneJevee ueiee~
efJeefYeVe me$eeW ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer leLee cesjs GodyeesOeve ng S~ meYeer kees pewveOece& mes YeueerYeebefle heefjefele
kejeee ieee, meeefnle efoee ieee~ meyekee eLeesefele mecceeve efkeee ieee~
5 Deketyej 1998, Deemeespe Megkeuee 15 (MejohetefCe&cee) kes efove hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer kee 65JeeB pevcepeebleer meceejesn Deeeesefpele efkeee ieee~
pevcepeebleer meceejesn ceW cegKe DeefleefLe kes he ceW heOeejs Les-eer Oevejepe eeoJe
(efmebeeF& jepeceb$eer-GejeosMe mejkeej) leLee DeOe#elee keer-eer kewueeMeebo pewve (hetJe&
meefeJe cegKeceb$eer-G.e.)~ mebIe kes meeOegDeeW, efJeeveeW, YeeeW leLee keee&kelee&DeeW ves hetpe
ceeleepeer kes iegCeevegJeeo emlegle kejles ngS efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ ceeleepeer keer %eeve
ieefjcee mes eYeeefJele neskej kegueheefle Yeer heers veneR jns~ GvneWves Yeer Deheveer efJeveeebpeefue
YeefeYeeJehetJe&ke meceefhe&le keer~ meYeer kegueheefleeeW leLee efJeeveeW ves ceeleepeer mes hegveerle
DeeMeerJee&o enCe efkeee~
6 Deketyej kees meceeheve me$e ceW ees. [er.heer. efleJeejer-cesj", cespej ees. yeueJeerj efmebn
Yemeerve-ieee leLee [e@. kes. veefueve Meeeer-yeesOeieee keer ef$emeomeere meefceefle eje leweej
efkeee ieee pecyeterhe Iees<eCee he$e meove kes meccegKe [e@. Deveghece pewve-Fboewj ves emlegle
efkeee~ efpemes meYeer ves meJee&vegceefle mes mJeerke=le efkeee~ en meceejesn Dehevee Ske efJeMes<e
eYeeJe es[ ieee~ hetjs osMe ceW Fmekeer meJe&$e mejenvee ngF& leLee Deeies Yeer Ssmes efMe#eeefJeoeW
kes meccesueve keer DeeJeMekelee cenmetme keer ieF&~
eelegcee&me kes heeeled-keceueeveiej-cesj" kes cebefoj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
eer esceebo pewve lesue Jeeues-keceueeveiej, cesj" ves 24 leerLe kej leLee efJeeceeve 20 leerLe kejeW
keer eefleceeSB efJejepeceeve kejves kes efueS YeJekeceueeW kee efvecee&Ce kejeee~ Gve eefleceeDeeW
keer hebekeueeCeke eeflee kejeves kes efueS hetpe ceeleepeer ves Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer, #eguueke ceesleermeeiej peer leLee ye. yenveeW meefnle 10 veJecyej 1998 kees cesj" kes
efueS cebieue efJenej efkeee~ 16 veJecyej kees keceueeveiej ceW mebIe kee heoehe&Ce ngDee~ 16 mes
21 Deketyej leke keceueeveiej ceW mebIe kee eJeeme jne~ 22 mes 25 leke Meeeerveiej ceW mebIe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(95)

kes heOeejves mes %eeveece=le keer Je<ee& ngF&~ 26 veJecyej kees hegve: keceueeveiej mebIe Dee ieee~
27 veJecyej kees hebekeueeCeke eeflee kee PeC[ejesnCe ngDee, efpemeceW pewvemeYee cesj" kes
ieCeceeve cenevegYeeJe heOeejs~ 28 veJecyej mes 3 efomecyej leke eLeeece mes hebekeueeCeke
eeflee ngF&~ en eeflee eer esceebo pewve lesue Jeeues keer lejhe mes Deeeesefpele Leer~
eefleeeee& JeeCeerYet<eCe heb. vejsMe kegceej pewve-pecyeterhe-nefmleveehegj Les~ eeflee kes
meceeheve hej mecemle meneesieer keee&kelee&DeeW kee esceebo peer ves mecceeve efkeee~ pewve
meceepe cesj" ves esceebo peer kes mecemle heefjJeej kee mJeeiele mecceeve efkeee~ hetpe ceeleepeer
ves esceebo peer, Gvekeer Oe.he. meypeer osJeer leLee eeflee meefceefle kes ecegKe heoeefOekeeefjeeW
kees DeeMeerJee&omJehe GheeefOeeeB eoeve keer~ 3 efomecyej kees cees#ekeueeCeke kes heeeled
keceueeveiej cebefoj ceW veJeefveefce&le keceueeW hej eefleceeSB efJejepeceeve keer ieF~ 9 efomecyej
leke cesj" keer Deve kee@ueesefveeeW ceW eJeeveeW kes ceeOece mes Oecee&ce=le keer Je<ee& ngF&~ meJe&$e
mebIe kee YeeJeYeervee mJeeiele efkeee ieee~
efvekeJeleea neheg[ Menj keer pewve meceepe kes efJeMes<e Deeen mes ceeleepeer ves mebIe
meefnle 9 efomecyej kees neheg[ keer lejhe efJenej efkeee~ 12 efomecyej kees neheg[ Menj ceWW
cebieue heoehe&Ce kes DeJemej hej efJeMeeue MeesYeeee$eehetJe&ke veiej eJesMe ngDee~ peien-peien
heeoe#eeue kej Deejleer Gleejer ieF&, heg<heJe=ef keer ieF&~ 12 mes 16 efomecyej leke eele:,
ceOeevn leLee jeef$e ceW eJeeveeW kes Deefleefje efJeefJeOe keee&ece ngS~ Yeer<eCe meoea kes
yeeJepeto Yeer efoveYej cesuee mee ueiee jnlee Lee~ 17 efomecyej kees heee&veeLe cebefoj kes
efMeKej hej efJeefOehetJe&ke OJepeejesnCe ngDee~ Gmeer efove neheg[ mes efJenej kejkes 23 efomecyej
kees mebIe kee mekegMeue pecyeterhe mLeue hej heoehe&Ce ngDee~
cesj" eJeeme kes ceOe 25 veJecyej kees eewOejer ejCe efmebn efJeeefJeeeuee cesj" ceW
hetpe ceeleepeer kee memebIe heoehe&Ce ngDee~ efJeeefJeeeuee kes Deeef[esefjece ceW Ske mebieeser
ng F&, efpemeceW het pe ceeleepeer kee mecemeeceef eke cebieue God yees Oeve ng Dee~ Deeef e& kee eereboveeceleer
ceeleepeer Je cesjs eJeeve ngS~ mebieeser ceW efJeeefJeeeuee kes kegueheefle ees. [e@. [er.heer.
efleJeejer Yeer heOeejs~ pecyeterhe mebmLeeve kes DeOe#e ye. jJeerv kegceej pewve ves cesj"
efJeeefJeeeuee SJeb pecyeterhe mebmLeeve kes mebege leJeeJeOeeve ceW hetJe& ceW mecheVe mebieesefeeW
kee GuuesKe Deheves Yee<eCe ceW efkeee~
$e+<eYeosJe eeJeke mebmkeej efMeefJej kee Deeeespeve-Meeeerveiej-cesj" kes eeJekeeeefJekeeDeeW ves efMeefJej ceW efJeMes<e he mes Yeeie efueee~ 26 kees 4 me$eeW leLee 27 kees 3 me$eeW
kes ceeOece mes Deveske efJe<eeeW kee %eeve eJeeveeW leLee efMe#eCe kes ceeOece mes ieefCeveer
ceeleepeer, hetpe eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee cesjs eje
kejeee ieee, eMvecebe Yeer ngS~ eeJekeesefele efeeeDeeW kee %eeve Yeer kejeee ieee~ 27 kees

(96)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

meceeheve me$e ceW meYeer kees Oeeefce&ke hegmlekeeW kes meeLe eceeCehe$e efoes iees~
meent eer DeMeeske kegceej pewve kee Demeeceefeke efveOeve-pewve meceepe ner veneR Deef heleg
mecemle Yeejle keer eyeg meceepe kees en peevekej ogKe ngDee efke pewve meceepe kes Meer<e&mLe
veslee, Yee.efo. pewve leerLe&#es$e keceser kes DeOe#e, yesves keesuecesve keb. (eFcme Dee@he
FefC[ee) kes esejcewve meent eer DeMeeske kegceej pewve kee efveOeve 4 hejJejer 1999 kees
Decesefjkee ceW nes ieee~ Jes 65 Je<e& kes Les~ efheues Ske Je<e& mes Jes oejesie mes heere[f le eue
jns Les~ Jes meess leerLe&j#ee efMejesceefCe Les~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes heeme
Yeer keF& yeej Deekej Deeheves ceeie&oMe&ve eehle efkeee Lee~ meentpeer kes efveOeve kes meceeeej
%eele nesves hej pecyeterhe mLeue hej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe
ceW leLee ye. eer jJeerv kegceej pewve keer DeOe#elee ceW eebpeefue meYee kee Deeeespeve kejkes
Gvekes eefle mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW ves eebpeefue meceefhe&le keer~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer
ves yeleeee efke Jes meccesoefMeKej efme#es$e kes meeLe Deelcemeeled nes iees Les~ pewve meeefnle kes
ekeeMeve ceW Yeer Gvekee Decetue eesieoeve jne~ GvneWves Deheves efhelee meent Meebefleemeeo peer
leLee leeT eseebmeemeeo peer kes heoefevneW hej euekej pewve meceepe keer, pewve mebmke=efle keer
engBcegKeer GVeefle kes Deveske ekeej kes keee& efkees~ Gvekee efveOeve pewve meceepe keer Dehet jCeere
#eefle nw~
ceeIe Jeoer veJeceer kees hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer 14JeeR hegCeefleefLe
ceveeF& ieF&~ Gvekes iegCeeW kee mcejCe kejles ngS Gvekes eefle eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~ ceeIe
ke=<Cee elego&Meer, 16 peveJejer 1999 kees pecyeterhe mLeue hej hetpe ceeleepeer kes memebIe
meeefveOe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&CeeslmeJe ceveeee ieee, efpemeceW Oece&meYee ceW hetpe
ceeleepeer Je Deve meeOegDeeW kes eJeeve ngS~ YeieJeeve kes hetpee-DeefYe<eske kes meeLe efveJee&Ceuee[t
e{eee ieee~ pecyeterhe mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW kes Deefleefjkele ye[s cebefoj keer keceser
kes yeeyet megkegceeueebo pewve, peeekeeMe pewve-Jekeerue, pewve ekeeMe pewve, $e+legjepe pewve,
esceebo pewve lesue Jeeues-cesj" Deeefo Yeer heOeejs Les~ Deveske JeeeDeeW ves kene ef ke hebLeYeso kees
Yegueekej meeceeefpeke Skelee keer DeeJeMekelee nw~ nefmleveehegj ceW YeefJe<e ceW nesves Jeeues
keee&ece efceuekej ceveeves keer yeele eer peeekeeMe pewve S[Jeeskes ves kener~
pecyeterhe mLeue hej veJeerve efJeMeeue Yeespeveeuee kee efMeueeveeme 2 ceee& 1999 kees
Deeefvnkee heJe& kes meceeheve hej nesueer kes efove hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe
meeefveOe ceW DeJeOe kes ecegKe oeveer eser vescekegceej pewve-ievesMehegj (yeejeyebkeer-G.e.) kes
megheg$e eer DeMeeske kegceej pewve kes kejkeceueeW mes efkeee ieee~ mebmLeeve keer Deesj mes
eer DeMeeske pewve, Gvekeer Oe.he. leLee Gvekes meeLe heOeejs eer GcesMe pewve-efkewleveiej kee
mJeeiele efkeee ieee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(97)

pecyeterhe oMe&ve kes efueS osMe-efJeosMe kes ee$eer lees nefmleveehegj Deeles ner jnles nQ
efkevleg pewveOece& leLee efoiecyej pewve meeefOJeeeW keer eee& keer Meeeere peevekeejer eehle kejves
kes efueS Decesefjkee efmLele kesefueheesefve&ee keer efjmee& mkee@uej (MeesOe e$ee) efceme mesjerheesj
12 peveJejer 1999 kees pecyeterhe mLeue hej heOeejeR~ 12 efove leke ueieeleej ceeleepeer kes
heeme yew"kej efJeefYeVe efJe<eeeW kee %eeve eehle efkeee, yengle emeVe jneR~ mebmLeeve keer Deesj
mes Gvekee mJeeiele efkeee ieee~ Gvekee MeesOehe$e MeerIe ner ekeeefMele ngDee, efpemeceW GvneWves
nef mleveeheg j eJeeme kee leLee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee Deleble eehetJe& ke
GuuesKe efkeee~
18 Deewue 1999 De#eele=leeree heJe& hej eLece yeej pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes Deenej kee Me emlegle efkeee ieee~ pecyeterhe hej Ske ke#e ceW efJejepeceeve
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Deenej cege Jeeueer eeflecee kes kejhee$e ceW YeeeW ves F#egjme eoeve
efkeee~ F#egjme kee emeeo Yeer efJeleefjle efkeee ieee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee eLece Deenej
Fmeer nefmleveehegj ceW jepee eseebme kes eje Fmeer leerLe& hej ngDee Lee~ Deenej kes heeeled
hebeeee& keer Je=ef keer ieF&~
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee eJele&ve efJeiele 1 Je<e& mes efouueer,
nefjeeCee, jepemLeeve ceW cenleer Oece&eYeeJevee kes meeLe eue jne Lee~ eJele&ve kee mebeeueve
egJee keee&kelee& efJepee kegceej pewve-keevehegj kej jns nQ~ jepemLeeve eJele&ve kee meceeheve
4 Deewue 1999 kees DeefleMee #es$e $e+<eYeosJe-kesMeefjee peer ceW ngDee Lee~ henues meved 1982
ceW eJeefle&le pecyeterhe %eevepeesefle jLe kes jepemLeeve eJele&ve kes meceeheve kee ese Yeer Fmeer
Deef leMee #es$e kees eehle ngDee~ mebeesie mes en leerLe& Yeer $e+<eYeosJe kes veece mes ner eefme nw~
jepemLeeve eJele&ve ceW meJee&efOeke yees efueeeB Deevebohegjkeeuet kes YeeeW ves ueer~ %eevepeesefle eJele& ve
ceW Yeer jepemLeeve ceW Deevebohegjkeeuet JeeueeW keer ner Leer~ jepemLeeve kes heeeled ceOeeos Me ceW
meceJemejCe jLe kee eJele&ve 5 Deewue 1999 kees veercee Menj mes eejbYe ngDee~
nefmleveehegj ceW pevces leLee meccesoefMeKej mes efveJee&Ceeehle YeieJeeve MeebefleveeLe keer
pevcepeebleer leLee efveJee&CeeslmeJe pes ke=<Cee elego&Meer, 14 ceF& 1999 kees ceveeee ieee~
eefleJe<ee&vegmeej Fme Je<e& Yeer pes Jeoer 14 kees YeieJeeve MeebefleveeLe kee efveJee&CeeslmeJe
efveJee&Ceuee[t e{ekej ceveeee ieee, jLeee$ee Yeer efvekeeueer ieF&~ efJeefYeVe veiejeW mes mewke[eW
keer mebKee ceW vej-veejer heOeejs Les~
nefmleveehegj mes ekeeefMele nesves Jeeueer efnvoer ceeefmeke heef$ekee mecei%eeve kes henues
25 Je<e& hetCe& ngS~ petve 1999 kee Debke mecei%eeve jpele peebleer Je<e& meceeheve Debke kes he
ceW ekeeef Mele efk eee ieee Lee~ pegueeF& meved 1974 ceW (YeieJeeve ceneJeerj 2500JeW
efveJee&CekeueeCeke kes DeJemej hej) efJeMeeue mebIe kes veeeke Deeeee&eer Oece&meeiej peer

(98)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

cenejepe kes kejkeceueeW mes efo. pewve ueeue cebefoj, eeBoveer eewke-efouueer ceW eJesMeebke kee
efJeceeseve ngDee Lee, leye mes efvele veF& meepe-meppee kes meeLe hetpe ieefCeveerecegKe
Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer peeogF& meMee uesKeveer mes emetle eejeW
DevegeesieeW kes %eeveJeOe& ke uesKe melele ekeeefMele nesles jns~ e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer kes uesKe, keefJeleeSB Yeer ekeeefMele nesleer jner nQ~ oer#eehetJe& Fme ceneve heef$ekee kee
mebheeoke nesves kee ieewjJe cegPes leLee ye.jJeerv kegceej kees eehle neslee jne~ oer#ee kes heeeled
Yeer cegPes mecee-mecee hej uesKe Deeefo osves kee DeJemej efceuelee jnlee nw~ DeYeer Yeer en
heef$ekee ieewjJe ieefjcee kes meeLe ekeeefMele nes jner nw~ 32 Je<eeX kee Ske uecyee Fefleneme
Fmekes meeLe peg[e ngDee nw~ Deye Yeer Fmekes mebheeoke kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer nQ~
nefmleveehegj mes efouueer kes efueS efJenej-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer,
e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer, #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe, #egefuuekee
eeceleer ceeleepeer leLee mebIemLe 8 ye. yenveeW ves 30 Deewue 1999 kees pecyeterhe-nefmleveehegj
mes jepeOeeveer efouueer kes efueS cebieue efJenej efkeee~ 13 ceF& kees eer $e+<eYeosJe efoiecyej pewve
keceue cebefoj-[er 107, eerleefJenej, efouueer ceW mebIe kee cebieue heoehe&Ce ngDee~ 14 ceF&
1999, pes ke=<Cee elego&Meer kees hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves kesMeueeWe efkees~
Fmeer efove YeieJeeve MeebefleveeLe keer hetpee kejkes mebIe kes meeefveOe ceW YeieJeeve Meebelf eveeLe kes
efveJee& CekeueeCeke kes Gheue#e ceW efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~ efouueer keer Deveske keeueesefveeeW
mes YeeieCe heOeejs Les~ Fme DeJemej hej oesveeW ceeleepeer kes Je cesjs eJeeve ngS~
hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneslmeJe meefceefle keer Ske eejbefYeke yew"ke hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW 23 ceF&
1999 kees jKeer ieF& efpemeceW efouueer leLee osMe kes efJeefYeVe veiejeW-MenjeW mes Gekeesef kes
pewve meceepe kes veslee Je keee&kelee& GheefmLele ngS~ efJeefMe oeefveeeW leLee meceepemesefJeeeW kee
mJeeiele efkeee ieee~ meefceefle kees DeeefLe&ke meneesie eoeve kejves Jeeues ueeuee ceneJeerj
emeeo peer mebIeheefle, keceueebo peer KeejeryeeJeueer, esceebo peer-KeejeryeeJeueer leLee heVeeueeue
mes"er-[erceehegj kee Yeer efJeMes<ehe mes mJeeiele efkeee ieee~ cesjs cebieueeejCe kes Deveblej
Deveske JeeeDeeW ves Deheves efJeeej jKes~ ye. jJeerv kegceej ves meefceefle kes heoeefOekeeefjeeW kes
veece keer Iees<eCee keer~ meYeer ves hetCe&hesCe meneesie kee Deeeemeve eoeve efkeee~ hetpe eer
eboveeceleer ceeleepeer Je ieefCeveer ceeleepeer ves $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe keer cenee hej
ekeeMe [euee~ meYeer kees efceuekej ceneslmeJe kees meheue yeveeves kes efueS esjCee Je DeeMeerJee&o
eoeve efkees~
eglehebeceer heJe&, mejmJeleer DeejeOevee leLee keceue cebefoj kee eefleehevee efoJeme
meceejesn-hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee mes meved 1997 ceW eer Deefveue kegceej pewve ves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(99)

Deheveer kees"er [er-107 eerleefJenej kes eebieCe ceW Ske megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce kejkes
ceeleepeer kes ner meeefveOe ceW heb ekeueeCeke eeflee kejeF& Leer, Gmeer kee efleere eefleehevee
meceejesn leLee ueIeg hebekeueeCeke mebIe meeefveOe ceW 18 mes 23 petve leke mecheVe ngDee~
18 petve kees eglehebeceer heJe& kes Gheue#e ceW mejmJeleer DeejeOevee ngF&~ meceepe ves eJeeveeW
kee ueeYe Yeer efueee~ Fmeer MegYe efove hetpe ceeleepeer eje jefele eeieceC[ue efJeOeeve kes
eLece mebmkejCe kee efJeceeseve eer ceneJeerj emeeo pewve-Yeesieue JeeueeW ves efkeee~ Je<e& 1999
kee eelegcee&me jepeeyeepeej-kevee@ huesme ceW kejves keer Iees<eCee Yeer ngF&~ hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW efoiecyej pewve cebefoj, ceesjeries ceW Jesoer eeflee SJeb keueMeejesnCe kee keee&ece
26 mes 28 petve leke mecheVe ngDee~
Je<e& 1999 kee eelegcee&me kejves kes efueS ceeleepeer kee eerleefJenej mes kewueeMeveiej Je
ceesjeries neskej 30 petve kees eer DeeJeeue efoiecyej pewve cebefoj ceW cebieue heoehe&Ce ngDee~
DeeJeeue efo. pewve cebefoj leLee KeC[sueJeeue efo. pewve cebefoj jepeeyeepeej kes heoeefOekeeefjeeW
leLee efouueer keer efJeefYeVe keeueesefveeeW mes heOeejs cenevegYeeJeeW ves mebIe kee YeeJeYeervee mJeeiele
efkeee~ pewve meYee-veF& efouueer leLee ceefnuee mebie"ve-efouueer kes heoeefOekeeefjeeW ves Yeer Deheves
efJeeej Jee efkees~ hetpe ceeleepeer ves Deheves DeeMeerJe&eveeW ceW mecemle efouueerJeeefmeeeW kees
mebIe mes Oece&ueeYe uesves keer esjCee eoeve keer~
13 pegueeF& 1999 kees eer DeeJeeue efo. pewve cebefoj jepeeyeepeej kevee@ huesme ceW
De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve, efouueer eosMe keer mecemle heeeme FkeeF&eeW keer Ske
mebege yew"ke hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW DeeMeeleerle meheuelee kes meeLe
mecheVe ngF&~ mecemle FkeeF&eeW mes ueieYeie 400 ceefnueeDeeW ves Yeeie efueee~ yew"ke keer
DeOe#elee eerceleer DeeMee pewve, eeBoveer eewke (DeOe#e-efouueer eosMe) ves keer~ mecemle
FkeeF&eeW ves Deheveer eieefle efjhees& emlegle keer~ hetpe Deeef e&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee
ceQves yew"ke kees mecyeesefOele efkeee~ 4 hejJejer 2000 mes eejbYe neskej 1 Je<e& leke eueves
Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe mes mebyebefOele efJeefMe keee&eceeW mes
meyekees heefjefele kejeee~

eewJeeefuemeJeeB eelegcee&me (1999-jepeeyeepeej, kevee@ huesme, veF& efouueer)

Deeiece keer Dee%eevegmeej Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer (27 pegueeF& 1999) kees ceOeevn ceW
eelegcee&me mLeehevee keer meYee ngF&~ meYee keer DeOe#elee mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo peer ves
keer~ eer ees Me pew ve (DeOe#e-DeeJeeue pew ve hebeeele) efpeves vemeeo pewve "skesoej (ceneceb$eerDeeJeeue efo. pewve cebefoj), censv kegceej ieesOee (DeOe#e-KeC[sueJeeue efo. pewve cebefoj),
oesveeW cebefojeW keer meefceefleeeW kes heoeefOekeejer, jepeeyeepeej kes eeJeke-eeefJekee, efouueer keer

(100)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Deveske keeueesefveeeW kes YeeieCe, ceefnuee mebie"ve keer Deveske ceefnueeSB ye[er mebKee ceW
GheefmLele ngS~ meYeer ves eerheue Deeefo e{ekej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer mes
eelegcee&me jepeeyeepeej ceW mLeeefhele kejves keer eeLe&vee keer~ meYeer keer eeLe&vee kees megveves kes
heeeled Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer leLee ceQves eelegcee&me/Je<ee&eesie keer cenee hej
ekeeMe [euee~ ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves Je<e& 1999 kee eelegcee&me jepee
yeepeej, kevee@ huesme, veF& efouueer ceW kejves keer Iees<eCee keer, efpememes n<e& keer uenj oew[
ieF&~ cesj", ceJeevee, neheg[, mejOevee, ueKeveT, meuegcyej (jepe.) Deeefo mes heOeejs YeeeW
ves Yeer efouueer JeeueeW kes meeLe eer heue e{ees~ meYee kes ceOe eer keceueebo peer-Keejer yeeJeueer,
efouueer ves $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe kes heesu[j kee efJeceeseve efkeee~ meeceeefeke kes
heeeled ceeleepeer ves jeef$e ceW Yeefehee" kejkes efJeefOeJeled eelegcee&me keer mLeehevee keer~
eefleJe<ee&vegmeej Fme Je<e& Yeer ieghetefCe&cee kes yeeo eeJeCe ceen ceW JeerjMeemeve peebleer,
YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeeslmeJe leLee j#eeyebOeve heJe& ceveees iees~ j#eeyebOeve kes efove
efJeMes<e keee&ece ngS~ eele: Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW leLee efJe<Cekegceej
cegefvejepe keer hetpeve ngF&~ ceOeevn ceW j#eeyebOeve keer keLee ceQves he{er~ oesveeW ceeleepeer kes
eJeeve ngS~ GheefmLele YeeF&-yenveeW ves pewve Oece& kes OJepeoC[ hej j#eemet$e yeebOes leLee Skeotmejs kes neLeeW ceW jeefKeeeB yeebOeer~ hetpe ceeleepeer ves meYeer mes eefle%ee kejeF& efke leve-ceveOeve mes ef peveOece& leLee efpeveOecee&eleveeW keer j#ee kejWies~ Deble ceW meYeer kees Keerj kee emeeo
yeebe ieee~
keejefieue ceW Menero ngS mewefvekeeW keer Deelcee keer Meebefle kes efueS hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW 13 mes 28 pegueeF& leke MeebefleefJeOeeve DeefKeue
Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve efouueer eosMe eje efkeee ieee~ ueieYeie 500
ceefnueeDeeW ves hetpeve-efJeOeeve kejves kee meewYeeie eehle efkeee~ 20 mes 29 pegueeF& leke
efmeee ceC[ue efJeOeeve hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW jepeeyeepeej ceW eer megjsMeebo pewve
ef[heriebpe-efouueer ves efkeee~ YeeoeW Megkeuee otpe, 11 efmelecyej 1999 kees eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe keer 45JeeR hegCeefleefLe mebIe kes meeefveOe ceW ceveeF& ieF&~
Deeeee&eer kes efJe<ee ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer Je ceQves
efJemle=le peevekeejer eoeve keer~
YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe kes kesvere keeee&uee kee GodIeeve8 Deiemle 1999 kees hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere
ef veJee&Ce ceneslmeJe kes kes vere keeee& uee kee GodIeeve DeeJeeue ef o. pewve ceb efoj, jepeeyeepeej,
kevee@ huesme, veF& efouueer ceW eer Gccesoceue heeC[ee ves heerlee keekej efkeee~ ueeueefkeuee
cewoeve, efouueer ceW 4 hejJejer 2000 kees efJeMeeue hewceeves hej efveJee&Ce uee[t e{ees peeSbies~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(101)

Deeefe& kee eer eboveeceleer ceeleepeer Je ceQves meYee kees mecyees efOele efkeee~ meefceeflekes keeee&Oe#e
ye. jJeerv kegceej pewve ves ceneslmeJe keer Jeeheke hejsKee yeleueeF&~ keee&ece kees meheue
yeveeves kes efueS eer keceueebo peer-KeejeryeeJeueer kees efouueer eosMe kee DeOe#e ceveesveerle
efkeee ieee~ Deble ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves meyekees mebieef"le neskej
keee&ece kees eYeeJeerhe ceW kejves kee DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
oMeue#eCe heJe& ceW efJeefJeOe Deeke<e&ke keee&ece-14 efmelecyej mes 24 efmelecyej
1999 leke jepeeyeepeej cebefoj kes yeenj eebieCe ceW Deeeesefpele Oece& meYee ceW eefleefove eele:
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes oMeeJeleejeW ceW mes Ske-Ske
DeJeleej hej eJeeve ngS~ e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes oMeOeceeX hej
eceMe: DeespemJeer eJeeve ngS~ ceQves eefleefove eejbYe ceW cebieueeejCe efkeee leLee Deble ceW
eMvecebe eueeee~ ceOeevn ceW heb. yeeuecegkegbo peer Meeeer-cegjwvee ves leJeeLe&met$e hej eJeeve
efkees~ eefleefove jeef$e ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hetJe& oMeYeJeeW hej Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer eje efueefKele oMeeJeleej veekeeW kee cebeve efkeee ieee~ eele: mes Meece leke
efouueer keer efJeefYeVe keeueesefveeeW mes eesleeDeeW/oMe&keeW kee DeeJeeieceve jne~ #eceeJeCeer heJe& hej
eele: pewve nwhheer mketue ceW efJeMeeue meYee kee Deeeespeve jKee ieee, efpemeceW mebIe keer
GheefmLeefle GuuesKeveere jner~ ceOeevn ceW KeC[sueJeeue efo. pewve cebefoj kes eebieCe ceW
11 GheJeeme kejves Jeeues efouueer keer efJeefYeVe keeueesefveeeW mes heOeejs cenevegYeeJeeW kee mJeeiele
mebIe kes meeefveOe ceW eer efJepee kegceej Depee kegceej pewve mejmJeleer efJenej leLee Deefveue
pewve (keceue cebefoj), eerleefJenej keer Deesj mes oerJeeue Ie[er leLee jpele keesjs YeW kejkes
efkeee ieee~ hetueeW mes megmeefppele FveW kee peguetme efvekeeuee ieee, YeieJeeve kee DeefYe<eske
ngDee, Deveblej hetueceeue keer yeesueer uesves JeeueeW kees hetueceeue henveeF& ieF&~ Deble ceW meYeer kes
efueS eerefleYeespe keer JeJemLee Leer~ oMeue#eCe heJe& kes mecemle keee&eceeW kee mebeeueve
kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve ves efkeee~
29 Deiemle mes 7 efmelecyej leke DeMeeske efJenej hesme-1 kes efo. pewve cebefoj ceW hetpe
ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW eer FvOJepe ceneceC[ue efJeOeeve eer jepesv kegceej pewve,
eeBoer Jeeuee heefjJeej keer Deesj mes efkeee ieee~ eefleefove efJeOeeve kes ceOe eJeeve ngS leLee
Oeeve kee DeYeeme kejeee ieee~ jeef$e ceW ve=le, Yepeve, eJeeve leLee eMvecebe Deeefo
keee&ece ngS~ efJeOeeve ceW Deveske eeJeke-eeefJekeeDeeW ves Yeeie efueee~
hetpe ceeleepeer kee 66JeeB pevcepeebleer meceejesn-24 Deketyej 1999 MejohetefCe&cee
kees pew ve nw hheer mketue jepeeyeepeej, kevee@ huesme, veF& ef ouueer ceW het pe ieefCeveer Deeefe&keeef Mejes ceef Ce
eer %eeveceleer ceeleepeer kee 66JeeB pevcepeebleer meceejesn Deleble GlmeenhetCe& JeeleeJejCe ceW
ceveeee ieee~ meceejesn ceW efJeefMe DeefleefLe kes he ceW heOeejs Les-eer Jeer. Oevebpee kegceej

(102)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

pewve (kesvere efJeejepe ceb$eer-Yeejle mejkeej), meebmeo eer leejeebo hesue-meveeJeo,

Deefleefje hegefueme Deeege eer [er.er.Jee[x pewve~ meceejesn kee GodIeeve meebmeo eer leejeebo
hesue ves oerhe eppJeefuele kejkes efkeee~ DeefleefLeeeW kee heg<henej, Mee@ue, eerheue mes mJeeiele
efkeee ieee~ cesjs cebieueeejCe kes heeeled Deveske cenevegYeeJeeW leLee efJeeveeW ves hetpe
ceeleepeer keer %eeveieefjcee, { mebkeuheMeefe, otjoefMe&lee, pevceYetefceeeW kes efJekeeme, efvemhe=nlee
Deeefo iegCeeW hej ekeeMe [euee~ hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves yeleeee efke hetpe
ceeleepeer meved 1993 mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eeej-emeej ceW neLe Oeeskej heers he[er nQ
leeefke ogefveee keer en Yeebefle otj nes peeJes efke YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ~
hetpe ceeleepeer eefleJe<e& Deheves pevceefove hej keesF& ve keesF& ebLe hetCe& kej YeieJeeve
efpevesv kes ejCeeW ceW meceefhe&le kejleer nQ~ Fme Je<e& YeieJeeve $e+<eYeosJe hej mebmke=le ceW
$e+<eYeosJe eefjleced nmleefueefKele (ueieYeie 200 he=eW kee) meceefhe&le efkeee, efpemekee
ueeskeehe&Ce eer Oevebpee kegceej pewve (efJee jepeceb$eer-Yeejle mejkeej) ves efkeee~ YeieJeeve
$e+<eYeosJe hej keg Deve uesKekeeW eje efueKeer ieF& hegmlekeeW leLee keg he$e-heef$ekeeDeeW kes
Yeer efJeceeseve ngS~ YeieJeeve $e+<eYeosJe eMveeJeueer eefleeesefielee kee uekeer [^e efvekeeuee
ieee~ efJepesleeDeeW kees Des hegjmkeej efoes iees~ Deveske YeeeW ves hetpe ceeleepeer kes 66JeW
pevceefoJeme hej efJeefYeVe ekeej keer 66-66 JemlegSB yeeber~
eer Oevebpee kegceej pew ve (kesvere efJee jepeceb$eer) kees Gvekeer Oeeefce&ke efeeekeueeheeW
ceW efJeMes<e DeefYeefe kees osKekej efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve nefmleveehegj eje pewve
jlve keer GheeefOe mes mecceeefvele kejles ng S DebieJee, ceeuee, eerheue kes meeLe jpele eMeefmle
he$e eoeve efkeee ieee~ Ceceeskeej ceneceb $e 25 npeej, 50 npeej DeLeJee meJee ueeKe efueKeves
Jeeues ues KekeeW kees Yeer eceeCehe$e leLee heoke eoeve kej mecceeefvele efkeee ieee~
6 Deketyej 1998 kees ieef "le leerLe kej $e+<eYeosJe pewve ef Jeled cenemebIe kee DeefOeJesMeve
ngDee, efpemeceW Deeiele 25 efJeeveeW ves efceuekej keee&keeefjCeer keer yew"ke ceW Jeefj efJeeve
heb. eer efMeJeejveueeue pewve-cewvehegjer kees (eLece) DeOe#e kes he ceW ceveesveerle efkeee~ Deve
heoeefOekeeefjeeW kee Yeer eeve ngDee~ jeef$e keer meYee ceW Deve Deveske cenevegYeeJeeW ves
efJeveeebpeefue Deefhe&le keer leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe ceW Dehevee meefee
meneesie eoeve kejves kee Deeeemeve eoeve efkeee~ 24 efmelecyej 1999 kees pewve nwhheer
mketue, veF& efouueer ceW Yeejle mkeeG SJeb ieeF[ kes Jeeef<e&ke keee&ece ceW hetpe ceeleepeer ves
memebIe heOeejkej DeeMeerJe&eveeW ceW DevegMeemevehetJe&ke meceepe mesJee SJeb osMemesJee kejves keer
esjCee eoeve keer~ Fme DeJemej hej efouueer eosMe kes mJeemLe SJeb heee&JejCe ceb$eer
[e@. S.kes. Jeeefueee ves Yeer DeeMeerJee&o eehle efkeee~
eelegcee&me kes heeeled-keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kees Je<e& 1999 kes eelegcee&me kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(103)

meceeheve keer Iees<eCee jepeeyeepeej efo. pewve cebefoj ceW Yeefehee" kejkes ceeleepeer ves keer~
eele: YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&CeeslmeJe kes Gheue#e ceW efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~ Meece
kees oerheeJeueer keer hetpeve ngF&~
14 veJecyej 1999 kees oerveoeeue GheeOeee ceeie& veF& efouueer efmLele DeCegele YeJeve
ceW lesjnhebLe Oece&mebIe kes Deeeee&eer cenee%e SJeb egJeeeee& eer ceneeceCe kes mebIe meeefveOe
ceW Deeees efpele DeeEnmee SJeb Meebefle eeemeeW hej Debleje&^ere meccesueve ceW Deeeespeve meefceefle
kes efJeMes<e efveJesove hej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheves mebIe meefnle
heOeejkej osMe-efJeosMe mes Deees eefleefveefOeeeW kes mece#e Deheves GodyeesOeve ceW kene efke
pewveOece& kes heeJeve efmeevleeW kee heeueve kejves mes efJee ceW Meebefle keer mLeehevee nes mekeleer
nw~ Fmekes efueS meJe&eLece Deefnbmee ner ecegKe DeeOeej nw~ Deeeee& cenee%e peer mes $e+<eYeosJe
efveJee&Ce ceneslmeJe kes efJe<ee ceW ceeleepeer ves efJeMes<e eee& keer~ cenee%epeer ves ceeleepeer mes
1974 mes heefjee kes yeejs ceW yeleeles ngS Dehevee meeefnle ceeleepeer kees YeW efkeee~
Oece&hegje (eeBoveer eewke) efmLele meleIeje efo. pewve cebefoj ceW hebekeueeCeke eefleehetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW meleIeje efo. pewve cebefoj ceW er B keer eewyeerme
eefleceeDeeW leLee YeieJeeve yeengyeueer keer hebekeueeCeke eeflee 9 mes 13 efomecyej 1999
leke mecheVe ngF&~ 5 efomecyej kees PeC[ejesnCe kes meeLe efJeefOe-efJeOeeve eejbbYe nes iees Les~
eefleefove hetpee SJeb keueeCekeeW mebyebOeer efeeeDeeW kes meeLe hetpe oesveeW ceeleepeer Je cesjs
eJeeve Yeer nesles jns~ hebekeueeCeke kes eefleeeee& ye.eer Oece&eb Meeeer leLee mebeespeke
eerceleer keceuee pewve (ieess Jeeueer) ieueer iegefueeeve leLee eer Oeerjsv pewve Les~
1 peveJejer 2000 kees eele:keeueerve eJeeve ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves YeejleosMe
kes je^heef le, eOeeveceb$eer, mecemle MeemekeeW, osMe keer mecemle pevelee leLee Gheef mLele mecemle
vej-veeefjeeW kees megKe-mece=ef kee cebieue DeeMeerJee& o eoeve kejles ng S kene efke veF& meneeefyo
efJee ceW KegMeneueer eoeve kejs, Oejleer mes DeelebkeJeeo keer meceeefhle nes, Deeheme ceW YeeF&eejs
kes mebyebOe mLeeefhele neW, ener cesje mebosMe leLee MegYekeecevee nw~
veF& meneeefyo kes eLece efove ueeueefkeuee cewoeve ceW Deefnbmee cenekegbYe mecheVe1 peveJejer 2000 MeefveJeej kes ceOeevn ceW ke[ke[eleer meoea ceW ueeue efkeuee cewoeve efouueer
ceW Deeeesefpele efJeMeeue DeeEnmee cenekegbYe ceW efJeefYeVe Oece& leLee meceoee kes iegDeeW ves
efceuekej mejkeej mes ceebie keer efke DeeEnmeeeOeeve YeejleosMe mes ceebmeefveee&le hej eefleyebOe
ueieeee peeJes leLee ieee kees je^ere heMeg Ieesef<ele efkeee peeJes SJeb Je<e& 2000 kees Deefnbmee
Je<e& Ieesef <ele efkeee peeJes~ Fme keee&ece kes ecegKe met$ eOeej efoiecyej pewve cege fve
eer leCemeeiej cenejepe Les~ keee&ece ceW Deeeee&eer heg<heoblemeeiej peer cenejepe meefnle
Deveske efoiecyej cegefve, esleecyej meeOeg-meeOJeer, efnvot Oece& kes meeOeg-meble, Oecee&eee& Deeefo

(104)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Yeer heOeejs Les~ meYeer ves mejkeej mes ceebmeefveee&le jeskeves keer leLee yete[KeeveeW , heesu^er heeceeX
keer lespeer mes ye{leer mebKee hej heeyeboer ueieeves keer hegjpeesj ceebie keer~ Fme Deeeespeve ceW
Deheves mebIe meefnle heOeejkej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheves JeeJe ceW
yeleeee efke Yeejleere mebmke=efle kes DeeeeCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe ves DeeEnmee leLee oee kees
Oece& kee cetue yeleeee, pees efke Deepe Yeer eemebefieke nw~ efouueer eosMe keer cegKeceb$eer Meeruee
oeref#ele ves Deheves Yee<eCe ceW kene efke pewefveeeW keer Fleveer ye[er mebKee en yelee jner nw efke
Jes DeeEnmee kees Deheveevee eenles nQ, Deefnbmee mes ner peerJeve meblegefuele jn mekelee nw~ Deble ceW
Yeejleere pewve efceueve kes je^ere DeOe#e eer megjsMe pewve efjlegjepe-cesj" ves mejkeej kees
efoes peeves Jeeues %eeheve kee Jeeeve efkeee~ peekeej leLee leeefueeeW keer peesjoej ie[ie[en
mes GheefmLele peve-mecetn ves efoes peeves Jeeues %eeheve kee meceLe&ve efkeee~
yeermeJeeR meoer keer efJeoeF& leLee FkekeermeJeeR meoer kee mJeeiele kejves kes efueS hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes Gvekes memebIe meeefveOe ceW De.Yee.efo. pewve
ceef nuee mebie"ve, eeB oveer eewke FkeeF& eje Ske Yeefe kee keee& ece kecceespeer keerOece&Meeuee
ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ 31 efomecyej 1999 keer jeef$e ceW 9 mes 12.30 leke kewueeMeheJe&le
keer jevee yeveekej Gmekes mece#e Yeefemebi eerle kee keee&ece emlegle efkeee ieee~
1 peveJejer 2000 kees eele: Yeeecej ceb[ue efJeOeeve-hetpeve leLee 2 peveJejer 2000 kees
eveYeg- heee&veeLe hetpeve leLee veJeenMeebefle efJeOeeve ngDee~ efJeOeeve hetpeve kes ceOe cesjs,
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer Je ieefCeveer ceeleepeer kes cebieue eJeeve ngS~
ceeIe Jeoer 9 kees hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer 15JeeR hegCeefleefLe ceveeF& ieF&~
yengle Yeejer eeej leLee leweeefjeeW kes meeLe Dee ieee YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce
ceneslmeJe kee mecee-mebIe leLee meceepe ves hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes hegjpeesj Deeeve
leLee esjCee mes esefjle neskej keF& cenerveeW mes jele-efove Ske kejkes ceneslmeJe keer leweejer
keer~ efveJee&Ce ceneslmeJe keee&ece kes 8 ceen Mes<e jn iees Les~ leweeefjeeB ceboieefle mes eue
jner LeeR, leye Deiemle 1999 ceW Ske efove ceeleepeer ves jJeerv kegceej keer Deesj osKeles ngS
kene Lee efke osKees jJeerv! Deye meye keece es[kej efveJee&Ce ceneslmeJe kes keece ceW ueie
peeDees~ en keee&ece nceeje ner veneRr nw Deefheleg Deheves hejceefhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
ceevekej FmeceW peg peeDees, yeme cesjer ener Dee%ee nw~ cee$e Fleves Deelceere MeyoeW ves Ske
efJeegle Meefe hewoe kej oer~ ueeueefkeuee cewoeve ceW pewveOece& kee OJepe uenjeves kes efueS
5 met$eere DeodYegle eehe yeveeee ieee Lee1. kewueeMeheJe&le yeveekej Gme hej 72 jlveeefleceeSB efJejepeceeve keer peeJeW~
2. 72 jlveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee Gmeer mecee nes~
3. kewueeMeheJe&le kes mece#e 1008 efveJee&Ceuee[t e{ees peeJeW~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(105)

4. ueeueefkeuee cewoeve ceW Gme mecee $e+<eYeosJe cesues kee Deeeespeve efkeee peeJes~
5. kesv mejkeej keer YeeJeveeDeeW kees pees[kej YeieJeeve $e+<eYeosJe kees ceeref[ee kes
ceeOece mes Debleje&^ere ef#eeflepe hej hengBeeee peeJes Fleeefo~
eLecele: keee& mebeeueve kes efueS eelegcee&me ceW kesvere keeee&uee jepeeyeepeej kevee@
huesme ceW Keesuee ieee hegve: 10 veJecyej 1999 kees mebIe kecceespeer keer Oece&Meeuee eeBoveer
eewke euee ieee, leye JeneB kewche keeee&uee eejbYe efkeee ieee~
hetpe ceeleepeer pees keg Yeer meeseleer nQ, Jen Gmemes Yeer Des he ceW neslee nw keeeWefke
ceeleepeer yengle neF&heeF& veneR meeseleeR~ 72 jlveeefleceeSB yeveeR, heeFJej iueeme kee efJeMeeue
kewueeMeheJe&le yevee, heWeEime Je PeebefkeeeB yeveeR~ ueeueefkeuee cew oeve Deejef#ele ngDee~ eOeeveceb$eer
eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves heOeejves keer mJeerke=efle eoeve keer~ 1008 ue yeves, ue
e{eves kes Leeue yeves~ heesmj, hecheues, heesu[j, Deeceb$eCe kee[& hes~ Fueske^e@efveke SJeb
efeb ceeref[ee mes peesjoej eeej ngS~ osMe kes meYeer eosMeeW mes YeeieCe heOeejs~ 3 hejJejer
2000 keer jeef$e ceW meyekeg leweej Lee ueeueefkeuee cewoeve ceW~ 4 hejJejer kees G<eekeeue keer
yesuee ceW ueeueefkeues hej osMe keer Deeve-yeeve-Meeve kee eleerke eflejbiee uenjeee Deewj eejbYe nes
ieee efveJee&Ce ceneslmeJe YeieJeeve keer heeuekeer MeesYeeee$ee kes meeLe~ peveceeveme ceW Deheej Glmeen
Lee~ ueeueefkeuee cewoeve ceW Jen nesves pee jne Lee, pees JeneB henues keYeer veneR ngDee Lee~
YeieJeeve keer heeuekeer ueeueefkeuee cewoeve ceW hengBeles ner keee&ece kee MegYeejbYe hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW PeC[ejesnCe mes ngDee, efpemekee ese
eer esceebo pewve lesue Jeeues-cesj" kees eehle ngDee~ PeC[ejesnCe kes yeeo heeuekeer kes meeLe
mebIe cebe hej hengBee~ hengBeles ner kewueeMeheJe&le hej eefleefle eefleceepeer YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer leLee ef$ekeeue eewyeermeer keer eeflese 72 eefleceeSB efJejepeceeve keer ieF~ GodIeeve
meceejesn kes ecegKe DeefleefLe eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer leLee meYeeOe#e eer
Oeveb pee kegceej pewve (kesvere efJee jepeceb$eer) cebe hej heOeejs~ meJe&eLece ceQves cebieueeejCe
kejkes meceejesn keer ceefncee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes efJe<ee ceW DeJeiele kejeee~
DeefleefLeeeW kee mJeeiele efkeee ieee, ceeuee cegkeg henveeS ieS~ ceneslmeJe kee GodIeeve
eer Jeepeheseer peer Je eer Oevebpee kegceej peer ves oerhe eppJeueve kejkes efkeee~ ceneslmeJe kes
keeee&Oe#e ye. jJeerv peer ves ceneslmeJe kee hetje heefjee eoeve efkeee~ hetpe Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer ves Deheves GodyeesOeve ceW kene efke en $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe
Deheves efJemce=le eeeerve Fefleneme kees vees egie ceW mcejCe efoueeves Jeeuee Ssefleneefmeke mJeefCe&ce
ceneslmeJe nw~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje efueefKele mJeeOeee kes efueS meJe&peveesheeesieer ebLe
%eeveece=le leLee meJeexe pew ve ebLe <edK eC[eiece hej efueKeer ieF mebmke=le erk ee
efmeevleefebleeceefCe ebLe kee efJeceeseve eOeeveceb$eer peer ves efkeee~ Deeefe&kee eer eboveeceleer

(106)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceeleepeer eje jefele YepeveeW keer kewmes kewueeMe heJe&le Jebovee kee efJecees eve Yeer
eer Jeepehes eer peer ves efkeee~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves Deheves cebieueceeer DeeMeereJ&eveeW ceW kene
ef ke Deehe Deewj nce meyekes eje keer pee jner YeieJeeve $e+<eYeos Je keer Yeefe efJee ceWMeeb efle keer
mLeehevee kejsieer, heee&JejCe Meg nesiee, osMe kee JeeleeJejCe mJemLe/eMemle nesiee~
Deble ceW eOeeveceb$eer peer ves YeefehetJe&ke Deheves Yee<eCe ceW Deheveer efJeefMe Mewueer ceW kene
efke ceQ hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o uesves Deeee Lee, Jen cegPes heee&hle cee$ee ceW efceue ieee~
Deieues keee&ece ceW Deeves leke en cesjs keece DeeJesiee~ Fme DeJemej hej efoee ieee Yee<eCe
eOeeveceb$eer peer kes egves ngS Yee<eCeeW keer hegmleke ceW hetje kee hetje hee nw~ Yee<eCeeshejeble
Deue peer ves eeboer kes Leeue ceW megboj ceesleeretj kee jKee efveJee&Ceuee[t eer Oevebpee peer kes
meeLe kewueeMeheJe&le kes meeceves YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ejCeeW ceW e{eee~ Deve FveW keer
lejn eOeeveceb$eer peer kees Jen jpeleLeeue YeW-mJehe eoeve kej efoee ieee~ ue e{eves mes
henues eOeeveceb$eer peer ves Deleble Deeke<e&ke SJeb efJeMeeue kewueeMeheJe&le kee DeveeJejCe kejkes
Gmekes eLeceoMe&ve ceb$ecegiOe neskej efkees~ Jes keg #eCeeW leke heJe&le kees efvenejles ner jns~
eOeeveceb$eer kes emLeeve kejles ner 4 Iebs mes yebOekej yew"e efJeMeeue pevemecetn efveJee&Ceuee[t
e{eves kes efueS Gce[ he[e~ eeYeefe mes Yeefjle YeeeW ves 1008 mes DeefOeke ue keg ner
osj ceW e{e efoes~ eLece efmeefefveJee&Ceuee[t e{eves kee meewYeeie eer heJeve pewve, Deevebo
pewve, oerheke pewve leLee mebpee pewve, pewve ceeye&ue-cesj" JeeueeW kees eehle ngDee~ Fmekes
heeeled eer jepekegceej pew ve, cenke Jeeues, hetmee jes[-efouueer kees, pees efke Fme hebekeueeCeke
eeflee kes meewOece& Fv yeves Les, GvneWves Ske ye[e ue meheefjJeej e{ekej Dehevee DenesYeeie
ceevee~ Yeefeiebiee kee Jen Me Yeer DehetJe& ner Lee~ ue e{ekej eerefleYeespe kes heeeled
hebekeueeCeke keer hetJe& efeeeSB eejbYe nes ieF~ meewOece& Fv-FveCeer yeves eer jepekegceej
pewve, cenke Jeeues, hetmee jes[ leLee eerceleer ceOeg pewve~ YeieJeeve kes ceelee-efhelee yeveseer censMeebo pewve-keuekeee Jeeues leLee Gvekeer Oe.he. eerceleer jefJekeeblee pewve~ 6 hejJejer
mes 10 hejJejer leke eceMe: Ske-Ske keueeCeke Meeees e efJeef Oe mes mecheVe ngS~ eefleeeee&
Les heb. vejsMe kegceej Meeeer, pecyeter he-nefmleveehegj leLee heb. Dekeuebke kegceej pewve-ueKeveT~
YeieJeeve kees Deenej kejeves kee hegCe DeJemej jepee eseebme yevekej mebIeheefle ueeuee
ceneJeerj emeeo peer, yebieeueer mJeer meWj, meeGLe Skeme, efo uueer kees eehle ng Dee~
10 hejJejer kees eele: cees#ekeueeCeke kes heeeled 72 jlveeefleceeDeeW kee efJeMes<e DeefYe<eske
kejves kee hegCe DeJemej YeeeW kees eehle ngDee~ DeefYe<eske kes Deble ceW MeebefleOeeje kejves kee
meewYeeie efceuee eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me& kees~
5 hejJejer kees Je=nod pewve egJee meccesueve ngDee, efpemekee Deeeespeve De.Yee.efo. pewve
egJee heefj<eo eje efkeee ieee~ meccesueve ceW Deveske Meer<e&mLe mebmLeeDeeW kes egJeeDeeW ves Yeeie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(107)

efueee~ meccesueve ceW efJeeej emlegle kejves kes efueS efJe<ee jKee ieee Lee Jele&ceeve heefjes#e
ceW egJeeJeie& keer Oece& kes eefle DeemLee SJeb kele&Je~ mebeespeke Les eer efyepesv kegceej pewve,
Meenoje~ meccesueve kees efouueer pewve meceepe kes ceb$eer eer mJeosMeYet<eCe pewve ves Yeer mecyeesefOele
efkeee~ ceQves leLee hetpe eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb ieefCeveer ceeleepeer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe
hej osMe ceW meJe&$e mebieesefeeB jKeves keer esjCee Deheves eJeeve ceW eoeve keeR~
6 hejJejer kees $e+<eYeosJe meJe&Oece& meYee kee Deeeespeve Lee~ meYee keer DeOe#elee
hegjeleJeefJeod eer [e@. cegveerMeebo peesMeer ves keer~ cegKe DeefleefLe Les eer efoefiJepee efmebn pewveFboewj~ Deveske Oece& kes JeeeDeeW ves YeieJeeve $e+<eYeos Je leLee Gvekes peveesheeesieer-peerJeveesheees ieer
efmeevleeW keer Jele&ceeve efJee kees DeeJeMekelee hej yeue efoee~ [e@. Deeeee& eYeekej efcee
kee Yeer DeespemJeer Yee<eCe ngDee~ cesjs leLee e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes
GodyeesOeve kes heeeled ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeMeerJe&eve ngS~ 7 hejJejer kees jeef$e
ceW megeefme ieerlekeej eer jepesv pewve-keuekeee kee jbieejbie mebieerle kee keee&ece ngDee~
7 hejJejer kees ceOeevn ceW De.Yee.efo.pewve ceefnuee mebie"ve kee vewefceefeke DeefOeJesMeve
ngDee~ mebie"ve keer ceneceb$eer eerceleer megceve pewve ves Deye leke keer eieefle efjhees& efJemleej mes
emlegle keer, efpemes megvekej GheefmLele ceefnueeDeeW ves kejleue OJeefve mes n<e& SJeb ieewjJe Jee
efkeee~ eerceleer DeeMee pewve (DeOe#e-efouueer eosMe) ves Yeer efouueer keer mecemle FkeeF&eeW
eje eejbYe mes Deye leke efkees iees keeeeX/keee&eceeW keer peevekeejer emlegle keer~ Deveske
ceefnueeDeeW ves Fme DeJemej hej ceefnueeDeeW kes kee&JeeW hej ekeeMe [euee leLee mebie"ve kes
efJekeeme kes yeejs ceW Deheves Decetue megPeeJe Yeer emlegle efkees~ meYeer JeeeDeeW ves YeieJeeve
$e+<eYeosJe mes mebyebefOele keee&ece hetjs Je<e& Yej leke eueeves kee Deeeemeve efoee~ ceQves Ge
DeJemej hej Deheves GodyeesOeve ceW kene efke egie keer Deeefo mes ceefnueeDeeW ves Oeeefce&ke leLee
meeceeefpeke keeeeX ceW ve kesJeue ye{-e{kej Yeeie efueee nw Deefheleg efoMeeefveoxMe Yeer efoee nw~
Deepe Yeer veejerMeefe kees peeie=le kejves keer DeeJeMekelee nw~ hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer ves kene efke ceefnueeDeeW ceW Meefe lees Deheej nw efkevleg Gmes eie kejves mes meceepe
megmeb mke=le nes iee~ meceepe ceW ceef nueeDeeW leLee heg<eeW keer heeeme-heeeme eefleMele Meefe keece
kejleer nw~ ieefCeveer ceeleepeer ves ceefnueeDeeW kees mebieef"le neskej keee& kejves keer esjCee eoeve
keer~ Deble ceW eerceleer G<ee heeveer, Fboewj ves meYeer kee DeeYeej eke efkeee~
8 hejJejer keer jeef$e ceW efieveerpe yegke ceW Dehevee veece efueKeeves Jeeueer osMe-efJeosMe ceW
DeveskeeW keee&ece emlegle kejves Jeeueer eser meer yeeefuekee keg. levJeer levespee ves Yejleveeeceve=le kejkes meyekeer Ketye JeenJeener ueter~ hetJe& kesvere ceb$eer eer jepeveeLe efmebn leLee
meebmeo eer jeIeJe pewve (ceOeeosMe) ves heOeejkej kewueeMeheJe&le kes oMe&ve efkees leLee hetpe
ceeleepeer kes oMe&ve kej DeeMeerJee&o eehlekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Fme ceneve keee&ece keer
eMebmee keer~

(108)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

jeef$e ceW efJeMeeue keefJe meccesueve jKee ieee Lee, efpemeceW nefjDeesce hebJeej, Dees.heer.
pewve-nefjCeeJeer, DeesceekeeMe Deeefole, nemekeefJe megjsv Mecee& Deeefo ves Deheveer keefJeleeDeeW
kes ceeOece mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes iegCeieeve efkees~ Deve efJe<eeeW hej Yeer efJeefYeVe jmeeW ceW
keefJelee hee" kejkes pevelee kee esce eehle efkeee~ 9 hejJejer keer jeef$e ceW pewvemeenye
cetefpekeue eghe efouueer eje ceeB heeeJeleer peeiejCe leLee meebmke=efleke mebOee kee keee&ece
jKee ieee Lee~ 10 hejJejer kees eele: 10 yepes efouueer eosMe kes Ghejepeheeue eer efJepee
kehet j leLee eKeele efJeefOeJesee eer Sue.Sce. efmebI eJeer heOeejs~ meYee keer DeOe#elee
eer efmebIeJeer peer ves keer~ oesveeW DeefleefLeeeW kee mJeeiele efkeee ieee~ ceQves GvnW ceeleepeer kee
efe$e leLee oesveeW ceeleepeer ves meeefnle eoeve efkeee~ eer efmebIeJeer peer ves hetpe ceeleepeer kes
efeeekeueeheeW keer Yetefj-Yetefj eMebmee keer leLee kene efke cegPes hetpe ceeleepeer kes oMe&ve yengle
osj mes ngS~ yengle henues nes iees nesles lees keg Deewj ner yeele nesleer~ Fme meYee kes meeLe
$e+<eYeosJe ceneslmeJe kee meceeheve nes ieee~
De.Yee.efo. pewve egJee heefj<eo eje Fme je^ere cebe hej kece&" 7 egJekeeW kees
egJeejlve keer GheeefOe eoeve keer ieF&, Jes egJee Les- 1. eer DeCe pew ve-oef jeeiebpe
2. eer jekesMe kegceej pewve-$e+<eYe efJenej 3. eer jepekegceej pewve-cenke Jeeues, hetmee jes[
4. eer eegcve kegceej pewve-$e+<eYe efJenej 5. eer DeMeeske kegceej pewve-ieueer iegefueeeve
6. eer megOeerj pewve-DeMeeske efJenej, hesme-1 7. eer efyepesv kegceej pewve-Meenoje~
ceneslmeJe kes ceOe ueeueefkeuee cewoeve ceW 40 mes DeefOeke PeeBefkeeeB YeieJeeve $e+<eYeosJe
leLee Deefnbmee kes efJe<ee ceW Deeke<e&Ce kee kesv jneR~ ceefnuee mebie"ve Fboewj eje DeefleMee
#es$e eer ceneJeerj peer eje efe$e eoMe&veer, hegmleke eoMe&veer, ueieYeie 300 pewve he$eheef$ekeeDeeW keer eoMe&veer Yeer oMe&keeW kee ceve ceesefnle kej jner LeeR~ ueeKeeW oMe&keeW ves ueeYe
efueee, Jemeve leeie keer esjCee eehle keer, efJeosMeer hee&ke Yeer cesues ceW osKes iees~ ceneslmeJe
ceW Deeieblegke pewve yebOegDeeW kes efueS Yeespeve keer efve:Meguke megvoj JeJemLee Leer~
efeb ceeref[ee leLee Fueske^e@efveke ceeref[ee ves Yeer ceneslmeJe kes Ketye meceeeej ekeeefMele
efkees~ kesJeue efouueer ner veneR Deefheleg jepemLeeve, GejeosMe, ceOeeosMe leLee yebieeue,
ceneje^ kes DeKeyeejeW ceW Yeer eefleefove $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe kes meceeeej cegKelee
mes heles jns~
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer keer metPeyetPe, kece&eesieer ye.jJeerv
kegceej peer keer kece&"lee, mewke[eW keee&kelee&DeeW kes heefjece leLee Yeeesb kes meneesie mes en
Yeer Ske Ssefleneefmeke keee&ece yeve ieee~ cegPes Yeer Fme ceneslmeJe ceW keeeeX kees kejves/
kejeves ceW pees Deevebo keer DevegYetefle ngF&, Jen DekeLeveere nw~ keee&ece keer meheuelee kee
meyemes ye[e jepe jne-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(109)

JesCetj ceW 37 heg Gegbie YeieJeeve yeengyeueer kee cenecemlekeeefYe<eske-kesvere ceb$eer

eer Oevebpee kegceej pewve keer pevceYetefce JesCetj (efpe.-yeQieueesj) kevee&ke ceW 46 Je<e& kes
heeeled YeieJeeve yeengyeueer keer 37 heg Gegbie eeflecee kee cenecemlekeeefYe<eske efJeMeeue
pevemecetn kes ceOe 10 mes 18 hejJejer 2000 leke efkeee ieee~ eer Oevebpee kegceej pewve
leLee eer megjsv peer nsie[s kes efJeMes<e Deeen hej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kee DeeMeerJee&o uesskej kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kes vesle=lJe ceW 81 eeef$eeeW kee mecetn
16 hejJejer kees meneje FefC[ee kes efJeceeve mes JesCetj ieee leLee 20 hejJejer kees efJeceeve mes
ner mekegMeue ee$ee kej Jeeheme Dee ieee~18 hejJejer kees 50 npeej eer-heg<e DeefYe<eske
mLeue hej GheefmLele Les~ Fme cenecemlekeeefYe<eske keer efJeMes<elee en jner efke jeef$e ceW 8 yepes
mes DeefYe<eske eejbYe neskej eele: 3 yepes leke DeefYe<eske euee~ 1008 keueMeeW ceW eLece
keueMe mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo pewve yebieeueer mJeer, Skeme. efouueer kees eehle ngDee~
otOe kes DeefYe<eske kee ceneve meewYeeie eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me&-efouueer ves eehle
efkeee~ 16 mes 20 hejJejer leke 81 cenevegYeeJeeW ves Deemeheeme kes mecemle leerLeeX keer Yeer
ee$ee kee hegCe eehle efkeee~
eer DeeJeeue efoiecyej pewve cebefoj jepeeyeepeej, kevee@ huesme, veF& efouueer kes eebieCe
ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe keer eeoieej kees efejmLeeF& yeveeves kes
efueS hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue esjCee SJeb GvneR kes memebIe meeefveOe
ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme 2 ceee& 2000 kees mJe. eer ceneJeerj
emeeo pewve "skesoej heefjJeej kes meomeeW-eer censv emeeo "skesoej, eer efpevesv emeeo
pewve "skesoej, eer vejsv "skesoej, eer jJeerv "skesoej ves efkeee~ efMeueeveeme keer efJeefOe
ye. jJeerv kegceej pewve ves kejeF&~ keg ner ceen ceW Jen keerefle&mlebYe ueeue helLej kee yevekej
leweej nes ieee leLee GmeceW eefleceeSB Yeer mebIe kes meeefveOe ceW ner efJejepeceeve kej oer ieF~
hetpe ceeleepeer kee efouueer mes nefmleveehegj kes efueS ceb ieue efJenej-jepeOeeveer efouueer
mes mecemle osMe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe keer Oetce ceeeles ngS hetpe ieefCeveer
ceeleepeer ves 31 ceee& 2000 kees eer DeeJeeue efo. pewve cebefoj jepeeyeepeej, kevee@ huesme,
veF& efouueer mes nefmleveehegj kes efueS emLeeve efkeee~ ceeie& ceW eerleefJenej, $e+<eYeefJenej,
efMeJeced SvkeuesJe, efo. pewve cebefoj IebeIej, ieeefpeeeyeeo, ceesoerveiej, Meebefleveiej, cesj",
efo. pewve cebefoj {esuekeer ceesnuuee leLee ceJeevee ceW mebIe kes meeefveOe ceW $e+<eYeosJe mebiees efeeW
kee Deeeespeve kejles ngS 13 Deewue 2000 kees mebIe kee pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW
cebieue heoehe&Ce ngDee~
le=leere pecyeterhe heb eJe<eeae ceneslmeJe leLee hebekeueeCeke eef lee-meved 1985 ceW
pecyeterhe hebekeueeCeke eeflee kes DeJemej hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes

(110)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

DeeosMeevegmeej eefle 5 Je<e& ceW nesves Jeeues pecyeterhe ceneslmeJe keer e=bBKeuee ceW le=leere pecyeterhe
ceneslmeJe 16 mes 23 Deewue leke mJeeb ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW Deeeesefpele efkeee
ieee~ Fmeer MegYe DeJemej hej $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eef lee Yeer Deeeesefpele Leer~ ceneslmeJe
kes ecegKe epeceeve Les-eer oerheke kegceej pewve megheg$e eer efJeceuesMe kegceej pewve, iegueceesnj
heeke&, veF& ef ouueer~ 16 Deewue, ew$e Megkeuee 13 kees ceneJeerj peebleer kes MegYe efove PeC[ejesnCe
leLee YeieJeeve ceneJeerj kes hebeece=le SJeb 1008 keueMeeW mes DeefYe<eske kes eje ceneslmeJe leLee
hebekeueeCeke kee MegYeejbYe ngDee~ 16 mes 18 Deewue leke hebekeueeCekemebyebOeer hetJe&
ef eeeSB mecheVe ng F~ 19 mes 23 Deewue leke eceMe: heb ekeueeCeke keer efJeef Oe ng F ~ ekeueeCeke
heb
kes mecemle keee&ece $e+<eYeosJe ceb[he ceW mecheVe ngS~
pecyeter he mLeue hej efveefce&le nesves Jeeues meneket efpeveeuee kee efMeueeveeme ceneJeerj
peebleer 16 Deewue kes MegYe efove cebefoj efvecee&lee eer censMeebo pewve, cee@[ue eGve, efouueer
kes kejkeceueeW mes mecheVe ng Dee~ efMeueeveeme kes mecee ieefCeveer ceeleepeer ves memebIe GheefmLele
jnkej cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
hebekeueeCeke eeflee kes meew Oece& Fv-FveCeer yeves iegueceesnj heeke&-efouueer efveJeemeer
eer efJeceuesMe kegceej pewve SJeb Gvekeer Oe.he. eerceleer yeeuee pewve (oerheke pewve kes ceeleeefhelee), ceelee-efhelee yeves eer ceneJeerj emeeo pewve mebIeheefle SJeb eerceleer kegmegceuelee peer,
meeGLe Skeme., efouueer, e%eveeeke eer Deefveue pewve, keceue cebefoj-eerleefJenej~ Oevekegyesj
kee meewYeeie-ecegKe epeceeve eer oerheke pewve kees eehle ngDee~
15 Je<eeX kes heeeled leerve cetefle& cebefoj kes Thej efMeKej yevekej keueMeejesnCe
ngDee-meved 1985 cesW leervecetefle& cebefoj ceW eefleceeSB efJejepeceeve nes ieF& LeeR efkevleg efMeKej
SJeb keueMeejesnCe 15 Je<e& leke veneR nes heeee~ kesvere ceb$eer eer Oevebpee kegceej keer
GheefmLeefle ceW 23 Deewue kees keueMe efvecee&lee eer vejsMeebo pewve-ieebOeerveiej,efouueer kees
megeesie eehle ngDee keueMeejesnCe leLee OJepeejesnCe kee~ meceejesn ceW ecegKe DeefleefLe kes he
ceW heOeejs Les kesvere Geesie ceb$eer [e@. jceve efmebn~ Gvekee YeeJeYeervee mJeeiele efkeee ieee~
20 Deewue 2000 JewMeeKe ke=<Cee otpe kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kee 45JeeB Deeefe&kee oer#ee efoJeme ceveeee ieee~ efJeveeebpeefue meYee keer DeOe#elee
eer ceneJeerj emeeo pewve mebIeheefle ves keer leLee cegKe DeefleefLe Les eer yeeyetueeue hene[snwojeyeeo~ Deveske YeeeW ves Deheveer efJeveeebpeefue emlegle keer~ ceQves leLee hetpe Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer ves Deheves GodyeesOeve ceW ceeleepeer eje efkees pee jns ceneve keeeeX
keer ceefncee yeleueeF&~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves Deheves oer#eeeoelee ieg Deeeee& eer
Jeerjmeeiej peer cenejepe kee mcejCe kejles ngS Gvekes eje eoe efMe#eeDeeW kee GuuesKe
Deheves DeeMeerJe&eveeW ceW efkeee~ Deeiele YeeeW ves hetpe ceeleepeer kes heeoe#eeueve kejkes vetleve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(111)

efheefkee Je Meee YeW efkees~ Deble ceW eeJekeeW leLee mebIemLe yeeeeefjCeer yenveeW ves
ceeleepeer keer Deejleer Gleejer~
$e+<eYeosJe keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme-21 Deewue 2000 kees pecyeterhe mLeue hej
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes cebieue meeefveOe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo peer yebieeueer mJeer, meeGLe
Skeme. veF& efouueer kes kejkeceueeW mes mecheVe ngDee~ keerefle&mlebYe kee efvecee&Ce Yeer mebIeheefle peer
keer Deesj mes ngDee~ meYee keer DeOe#elee ueeuee esceebo pewve-KeejeryeeJeueer, efouueer ves keer~
cegKe DeefleefLe kes he ceW kesvere efJee jepeceb$eer eer Oevebpee kegceej pewve heOeejs Les~ ceQves
pecyeter he jevee efvecee& Ce leLee pecyeter he mLeue kes efJekeeme kee ieewjJehetCe& Fefleneme yeleeee~
eer Oevebpee kegceej peer ves Deheves Yee<eCe ceW kene efke cegPes Fme mLeue hej leermejer yeej Deeves
kee meewYeeie eehle ngDee nw~ eneB Deekej ye[er Meebefle eehle nesleer nw~ hetpe ceeleepeer ves pewve
mebmke=efle kes eeej-emeej kes efueS ye[s-ye[s keee& efkees nQ leLee kej jner nQ~ GvneWves kene
efke cegPes ceeleepeer keer esjCee mes keF& Oeeefce&ke keee&eceeW ceW meefcceefuele nesves kee hegCeeesie
eehle neslee jne nw~ eer ceneJeerj emeeo peer ves hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deve$e Yeer
keerefle&mlebYeeW kee efvecee&Ce kejeee nw~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves Deheves DeeMeerJe&eve ceW meYeer
kees DeeMeerJee&o eoeve kejles ngS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eeej-emeej ceW meefee eesieoeve kes
efueS esefjle efkeee~
23 Deewue kees 7 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer OeJeue eeflecee kee hebeece=le
DeefYe<eske ngDee~ Fme eef lecee kee efvecee&Ce mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo peer keer Deesj mes ngDee
nw~ pecyeterhe ceneslmeJe kes Gheue#e ceW pecyeterhe jevee kes ceOe efmLele megoMe&ve cesheJe&le
keer heeb[gke efMeuee hej meceJemejCe jLeeJele&ve ceW yeesueer uesves Jeeues YeeieMeeueer cenevegYeeJeeW
kees DeefYe<eske kejves kee DeJemej eehle ngDee~ ceneslmeJe kes meceeheve kes DeJemej hej jLeee$ee
efvekeeueer ieF&~
meveeJeo ceW efvecee&CeeOeerve CeceeskeejOeece mLeue hej YeieJeeve $e+<eYeosJe ewleeuee
keer mLeehevee-meveeJeo (ce.e.) ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW
mLeeefhele Ceceeskeej Oeece mLeue hej 13 Deewue 2000 kees Jesoer MegefhetJe&ke Ske ke#e ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee efJejepeceeve keer ieF&~ keee&ece ceW mebIe mes keg. eefvkee
yenve kees Yespee ieee Lee~
4 petve 2000-pes Megkeuee otpe mes 12 petve 2000 pes Megkeuee SkeeoMeer leke
hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW pecyeterhe mLeue hej [e@. heVeeueeue pewve heehe[erJeeue
(hew"Ce) cene. SJeb eer ekeeMeebo pewve-efkewleveiej SJeb eer Deevebo pewve, pewve ceeye&ue-cesj"
eje FvOJepe ceb[ue efJeOeeve meesuueeme mecheVe efkeee ieee~ 6 petve 2000 pes Megkeuee

(112)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

hebeceer kees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW eglehebeceer heJe&
efJeefJeOe keee&eceeW kes meeLe ceveeee ieee~ efpeveJeeCeer kees SsjeJele neLeer hej efJejepeceeve
kejkes heefjmej ceW MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ efpeveJeeCeer keer hetpee keer ieF&~ hetpe ceeleepeer
ves eglehebeceer heJe& keer cenee hej ekeeMe [euee~
ceveer<eer FeflenemekeejeW kee meheue mecces ueve-pewve leerLekej hejcheje keer meceg efele
peevekeejer eoeve kejves kes efueS leLee Fefleneme keer hegmlekeeW ceW pew veOece& kes ef Je<ee ceW
ef ueKeer ieF& Ye eceke yeeleeW kee ef vejekejCe kejves kes efueS het pe ieefCeveer ceeleepeer keer
esjCee mes pecyeter he mLeue hej os Me kes Fef lenemekeejeW, heg jeleJeefJeoeW leLee ef JeeveeW kee
Ske meccesueve 11 petve 2000 kees meb Ie kes meeefveOe ceW jKee ieee Lee~ Fme je^er e
mebi eeser ceW Sve.meer.F& .Deej.er. efo uueer eje ekeeefMele eeeerve Yeejle veeceke Fefleneme
keer hegm leke ceW [e@. Deej.Sme. Mecee&-hevee (efyenej) kes pewveOece&ef Je<eeke Yeeceke ues Ke
hej ef JeMes<e eee& ngF& ~ mebieeser kes meb eesp eke eer efKeuueerceue pewve-DeueJej (jepe.) Les~
mebieeser ceW en Yeer yeleeee ieee efke ees.Deej.Sme. Mecee& ves hee" mebMeese fOele kejkes
$e+<eYeosJe kee veee hee" pees[ves keer Fe Jee keer nw~ meccesueve ceW Sve.meer.F&.Deej.er.
kes eefleefveef Oe kes he ceW [e@ . eere fleMe Deeeee& (jer[j) ef JeMes<ehe mes heOeejs Les ~ ef Jeeve
JeeeDeeW kes Deefleef je ceQ ves , e%eeeceCeer Deeef e&kee eer eb oveeceleer ceeleepeer Je ieef Ceveer
ceeleepeer ves meccesueve kees mecyeesef Oele efk eee~ meceeiele efJeeveeW kee mebmLeeve keer Deesj mes
YeeJeYeervee mJeeiele ef keee ieee~
nefmleveehegj mes efJenej mes hetJe& 20 petve kees eele: eer keceueebo pewve-KeejeryeeJeueer,
efouueer keer Deesj mes efveefce&le nesves Jeeues kewueeMeheJe&le kes neue kee efMeueeveeme eer keceueebo
peer pewve meheefjJeej ves efkeee~
efouueer kes efueS cebieue ef Jenej-20 pet ve 2000 kees hetp e ceeleepeer ves nefm leveehegj
mes ef ouueer kes efueS memeb Ie efJenej kej efo ee~ mebIe ceW het pe e%eeeceCeer Deee| ekee
eer eboveeceleer ceeleepeer , ceQ, #ege fuuekee eer eeceleer ceeleepeer leLee 8 yeeeeefjCeer
yenveW LeeR~ 10 pegueeF& 2000 kees keceue ceb efo j, eerleef Jenej-ef ouueer ceW cebi eue heoehe& Ce
ng Dee~ eer Deefveue keg ceej pewve leLee eer leef Jenej keer efo iecyej pewve meceepe leLee ef ouueer
keer efJeefYeVe kee@ uees efveeeW kes YeeeW ves mebI e kee eeYeef e mes mJeeiele efk eee~ heeoe#eeue
leLee Deejleer kejkes heg< heJe=ef keer~ keceue cebefo j ceW ef Jejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
DeOeeleg keer Deefle cevees%e eef lecee kes oMe&ve kej meyekee ceve ehegefuuele nes ieee~
eer Deefveue peer ves Je<e& 2000 kee eelegcee&me keceue cebefo j ceW kejves keer eeLe& vee keer,
ef pemes ceeleepeer ves men<e& mJeerk eej efk eee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(113)

heQleeefuemeJeeB eelegc ee&me (meved2000-keceue cebefoj, eerleefJenej-efouueer ceW)

20 petve 2000 kees hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves memebIe nefmleveehegj mes efouueer keer
Deesj cebieue efJenej efkeee~ eqJenej kes ceOe ceW Deeves Jeeues cesj" Je ieeefpeeeyeeo veiej ceW
hetpe ceeleepeer kee eJeeme jne~ YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe kes
Gheue#e ceW 1008 mebieesefeeW kees kejves keer Iees<eCee ngF& Leer efpemeceW mes keg mebieesefeeB
cesj" keer keg keeueesefveeeW ceW Je ieeefpeeeyeeo ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW ngF~
15 pegueeF& 2000 kees hetpe ceeleepeer ves memebIe keceue cebefoj eerleefJenej-efouueer ceW
Fme meoer kes Debeflece eelegcee&me keer mLeehevee keer~ Dee<ee{ kee cenervee heJe& ceeme kes he ceW
eefme nw keeeWefke Fme ceen ceW meeOeg-meeOJeer mLeeve-mLeeve hej eelegcee&me keer mLeehevee kejles
nQ leLee JeneB keer pevelee kees Oece&ueeYe eehle neslee nw~ hetpe ceeleepeer kes Fme Je<e& kes
eelegcee&me kee ueeYe eerleefJenej pewve meceepe kees eehle ngDee~ eelegcee&me mLeehevee keer meYee
kee MegYeejbYe cebieueeejCe eje eer ceneJeerj emeeo pewve (mebIeheefle), yebieeueer mJeer meWj
ves efkeee~ eelegcee&me keer meYee eerleefJenej kes efoiecyej pewve cebefoj ceW ngF&~ meYee ceW
eer eesMe pewve-efouueer, [e@. Deveghece pewve-Fboewj leLee eerceleer DeeMee pewve-DeOe#ee DeefKeue
Yeejleere ceefnuee mebie"ve efouueer ves Deheves efJeeej emlegle efkees~ Fmeer DeJemej hej hetpe
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele $e+<eYeosJe oMeeJeleej veeke
Deewj mebmke=le meeefnle kes efJekeeme ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kee eesieoeve hegmleke
kee Yeer efJeceeseve ngDee~ ceQves eelegcee&me kes ceOe nesves Jeeues efJeefYeVe Oeeefce&ke, Mew#eefCeke
keee&eceeW ceW meceepe kes meYeer ueesieeW kees Yeeie uesves keer esjCee oer~ hetpe eboveeceleer
ceeleepeer ves kene efke en hetpe ceeleepeer kee 48JeeB eelegcee&me nw~ efpeme ekeej Deeeee&
ceevelebbgie mJeeceer ves 48 keeJe jekej 48 leeues lees[ efoes Les, Gmeer ekeej mes hetpe ceeleepeer
kee 48JeeB eelegcee&me YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Yeefe ceW meceefhe&le neskej kece&e=bKeuee kees
lees[ves kes meeLe vetleve Fefleneme yeveeSiee~ pewve meceepe kes veslee Gccesoceue peer heeC[ee ves
hetpe ceeleepeer mes eelegcee&me ceW hetjer efouueer YeceCe kees Keguee jKeves keer leLee YeieJeeve
ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceW Dehevee meeefveOe eoeve kejves keer eeLe&vee
keer~ hetpe ceeleepeer ves meYeer kees Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~ pewve meceepe
eerleefJenej kes DeOe#e eer meeiejebo pewve leLee ceneceb$eer-eer Delegue kegceej pewve kee Fme
keee&ece ceW hetje meneesie jne~ hetpe ceeleepeer ves kene efke en eLece DeJemej nw, peye
efkemeer eeJeke kes Deeen hej ceQves efkemeer keeueesveer ceW eelegcee&me mLeehevee keer mJeerke=efle oer~
eer Deefveue kegceej pewve keeiepeer kee en hegCe nw, pees Gvekes Deeen kees hetpe ceeleepeer ves
mJeerkeej efkeee, hej Gvekes efveefcee mes mebhetCe& eerleefJenej keer pewve meceepe ves 4 cenerves leke
Oecee&ce=le kee heeve kej Deheves kees Oeve ceevee~

(114)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Deefveue kegceej pewve keer YeefeYeeJevee-efJejues ner Ssmes Jeefe nesles nQ, peye Gvekes
YeeJe Deheves Iej ceW ewleeuee yeveeves kes nesles nQ~ hetpe ceeleepeer kes ceebieerlegbieer efJenej kes
mecee meved 1995 ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW Deefveue peer ves Deheves ie=n ewleeuee kee
efMeueeveeme kejJeeee, efpemeves Ske efJeMeeue keceue cebefoj kee he ues efueee~ keF& efoveeW mes
Gvekeer YeeJevee Leer efke Ske yeej hetpe ceeleepeer kee eelegcee&me eneB nes~ Jener YeeJevee
heueerYetle ngF& Deewj Jen DeJemej Yeer Dee ieee~ Deefveue peer keer Goej YeeJevee osefKeS, GvneWves
Deheveer hetjer kees"er Keeueer kej hetjs mebIe kees GmeceW "njeee Deewj mJeeb Deheves heefjJeej kes
meeLe heuew ceW jns~ Fme keee& ceW GvnW Deheveer Oece&helveer eerceleer Deefvelee peer kee Yeer hetje
meneesie efceuee~ leerveeW yeeeW-heg$e DeefleMee Deewj hegef$eeeW Deveeefcekee (Deveg) Deewj Debeflecee
ves Yeer hetjs eelegcee&me ceW hetpe ceeleepeer kes mebIe keer mesJee JeweeJe=efe keer~ hetjs heefjJeej ves
n<e&hetJe&ke mebIe keer Yeefe keer Deewj Deeiebleggke DeefleefLeeeW kee Yeer Ketye mJeeiele melkeej
efkeee~ Deefveue peer ves meheefjJeej hetjs mecee Deenejoeve Je ieg mesJee kej Demeerce hegCe
Deefpe&le efkeee~
eelegcee&me kes ceOe efJeef YeVe Deeees peve-eelegcee&me kes ceOe nesves Jeeues eleske keee&eceeW
ceW meceepe kes eleske Jeefe ves GlmeenhetJe&ke Yeeie efueee~ YeieJeeve heee&veeLe ef veJee&Ce efoJeme,
j#eeyebOeve heJe& , mebieesefee@b, Deveske eefleees efieleeSB mecheVe ngF~ oMeue#eCe heJe& ceW eefleefove
ef o. pewve cebefoj ceW hetpe ceeleepeer kes oMeOeceeX hej cebieue eJeeve ng S Deewj jeef$e ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes oMeeJeleej hej veeke kee ceb eve Deewj Deve meebmke=efleke keee& ece ng S~
kewueeMe ceevemejesJej ee$ee-hetpe ceeleepeer keer cebieue esjCee mes eerleefJenej pewve
meceepe keer Deesj mes efJekeemeceeie& hej kee@heer nesce kes efveke 30 efmelecyej mes 7 Deketyej
leke efJeMeeue cewoeve ceW kewueeMe heJe&le keer jevee kej kewueeMe ceevemejesJej ee$ee kee
megboj Deeeespeve efkeee ieee~ efpemekeer ee$ee kej efouueer leLee Deveske veiejeW mes heOeejs
pevemecetn ves mee#eeled kewueeMeheJe&le keer ee$ee kee Deevebo eehle efkeee~ Deeeespeve kes ceOe
ceW 1 Deketyej kees heJe&le hej efJejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb 72 jlveeefleceeDeeW kee
cemlekeeefYe<eske efkeee ieee~ 2 Deketyej kees 48 Yeeecej ceneceC[ue efJeOeeveeW kees Ske
meeLe 48 ceb[ue yeveekej mecheVe kejves kee DeJemej Yeer eehle ngDee~ hetpe ceeleepeer kes 48JeW
eelegcee&me kes Gheue#e ceW es 48 efJeOeeve Ske ner heeC[eue ceW Deeeesefpele neskej efJeMeeue
efJeeMeebefle e%e kee Me GheefmLele kej jns Les~ Fme meceejesn kee GodIeeve efouueer keer
cegKeceb$eer eerceleer Meeruee oeref#ele eje efkeee ieee~
hetpe ceeleepeer kee 67JeeB pevcepeebleer meceejesn-13 Deketyej 2000, Deeefeve
Megkeuee hetefCe&cee kees eerleefJenej efouueer ceW efJeMeeue heeC[eue yeveekej hetpe ceeleepeer kee
67 JeeB pevceefoJeme meceejesn ceveeee ieee~ MejohetefCe&cee keer heeJeve yesuee ceW meYeer ves hetpe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(115)

ceeleepeer kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ Fme DeJemej hej efoiecyej pewve ef$eueeske
MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj keer Deesj mes keg hegjmkeej efvecve cenevegYeeJeeW kees
eoeve efkees iees-pecyeterhe efjueer efpeeme SJee[& -ces j" efveJeemeer eer kew ueeMeeb o pewevFbpeer efveej,
ieefCeveer yeeeer hegjmkeej-eerceleer DeeMee pewve (DeOe#ee-efouueer eosMe ceefnuee mebie"ve)
kees, Deeefe&kee jlveceleer hegjmkeej-ees. erkeceebo pewve, Meenoje-efouueer kees~ Oeeefce&ke
#es$e ceW Deheveer GuuesKeveere mesJeeDeeW kes efueS FvnW Fve hegjmkeejeW mes mecceeefvele efkeee ieee~
<eerhetefle& meceejesn-eejbYe mes ner hetpe ceeleepeer ves Deheves efMe<eeW kees nj #es$e ceW
Deeies ye{ekej Gvekee GlmeenJeOe&ve efkeee nw leLee Gvekees Dehevee Jeelmeue eoeve efkeee nw~
meved 1967 ceW cesjer pevceveiejer meveeJeo (ce.e.) ceW hetpe ceeleepeer kee eelegcee&me ngDee,
leYeer ceeleepeer kes mebyeesOeve mes ceQves Iej es[kej mebIe ceW eJesMe efkeee~ mebIe ceW jnkej
DeOeeve efkeee leLee hetpe ceeleepeer keer esjCee mes kejees iees eleske keee& kees hetCe&
ceveeseesie mes mecheVe kejkes hegCeepe&ve efkeee nw~ Flevee uecyee mecee hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW jnkej Jeleerle nes ieee~
26 efmelecyej 2000, Deeefeve Jeoer 14 kees ceQves (#eguueke ceesleermeeiej) Deheves peerJeve
kes 60 Je<e& hetCe& efkees~ Gmeer Gheue#e ceW keceuecebefoj, eerleefJenej ceW <eefhetefle& meceejessn
ceveeee ieee~ Deveske ueesieeW ves 61-61 JemlegSB Deheveer Deesj mes efJeleefjle keeR~ hetpe ceeleepeer
ves cegPes leLee Deeievlegke peveeW kees Dehevee cebieue DeeMeerJee&o efoee leLee cegPes hetpe ceeleepeer
ves veF& efheer eoeve keer~ hetpe ceeleepeer ves cegPes mebmeejheer kegbS mes efvekeeuekej cees#eceeie&
ceW ueieeee nw~ Fvekes GhekeejeW kees ceQ keYeer veneR Yetue mekelee~
efJeeMeebefle efMeKej meccesueve-mebege je^mebIe eje Deeeesefpele efJeeMeebefle efMeKej
meccesueve ceW Oecee&eee& kes he ceW kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve ves efoiecyej pewve meceepe
kee eefleefveefOelJe efkeee~ en meccesueve egveeFs[ vesMevme eje veteeke& (Decesefjkee) ceW
28 mes 31 Deiemle 2000 leke Deeeesefpele Lee~ mebhetCe& Yeejle mes efvecebef$ele 100 mes Yeer
DeefOeke meceoee kes Oecee&eeeeX ves FmeceW Yeeie efueee~ efoiecyej pewve Oece& kee eefleefveefOelJe
kejles ngS ye. jJeerv peer ves hetpe ceeleepeer keer Dee%ee mes JeneB peekej efJeeYej ceW pewveOece&
kes eeeerve SJeb DeeEnmeeceeer efmeevleeW kee eeej-emeej Fme ceeOece mes efkeee~
efMeueeveeme meceejesn-eeeie-Fueeneyeeo ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee efMeueeveeme meceejesn 4 Deketyej 2000 kees mecheVe ngDee~ peneB hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, nefmleveehegj
eje Yetefce ee kej vetleve leerLe& kee efvecee&Ce efkeee ieee~
eerleefJenej ceW meved 2000 kes Ssefleneefmeke eelegcee&me kee hetpe ceeleepeer ves oerheeJeueer
kes efove Deheveer Deeieceese efJeefOe mes efveeheve efkeee~ Fme eelegcee&me kes ceOe YeieJeeve

(116)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

$e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeveYetefce eeeie-Fueeneyeeo ceW vetleve leerLe& efvecee&Ce keer
hejsKee yeveer Deewj Deveske keee& mecheVe ngS~ yeermeJeeR meoer kee en Ssefleneefmeke eelegcee&me
mJeCee&#ejeW ceW Debefkele jnsiee~
cebieue efJenej-vetleve leerLe& lehemLeueer hej 4 mes 8 hejJejer 2001 leke hebekeueeCeke
eeflee SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe kes 1008 cenekeggbYeeW mes cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe ceW Dehevee
heeJeve meeefveOe eoeve kejves nsleg hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves mebIe meefnle 1 veJecyej 2000
kees eele: keceuecebefoj eerleefJenej-efouueer mes eeeie keer Deesj cebieue efJenej efkeee~ efJenej
kes ceOe ceW Deveske veiejeW ceW hetpe ceeleepeer kes Deeieceve hej mebIe kee YeJe mJeeiele ngDee~
hetpe ceeleepeer ves peve-peve kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kes efmeevleeW kee eeej-emeej kej
pewveOece& keer eeeervelee kees efme kejves keer esjCee oer~ hetjs jemles cenleer Oece&eYeeJevee ngF&
leLee meyeves Deheves veiej ceW hetpe ceeleepeer kes ejCe he[ves hej Deheves kees Oeve ceevee~
veF& meoer kee veJe Ghenej-leerLe& eeeie ngDee meekeej-53 efoJemeere Deheveer ee$ee kes
heeeled hetpe ceeleepeer ves eeeie ceW cebieue eJesMe efkeee, Jen Me Devet"e Lee~ 1 peveJejer
2001 keer MegYeyesuee ceW hetpe ceeleepeer ves veJeefveefce&le nes jns leerLe& leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer ceW peye eJesMe efkeee, lees cee$e 1 cenerves ceW keg keee& ner nes heeee Lee hejvleg
hetpe ceeleepeer kes ejCe he[les ner cee$e 2 ceen kes Deuhekeeue ceW ner Gme Yetefce hej leerLe&
heefjmej ceW efveefce&le 51 heg TBes kewueeMeheJe&le hej 14 hegg Gegbie heeemeve YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer ueeueJeCeea eeflecee efJejepeceeve nes ieF~ heJe&le kes oeefnveer Deesj YeieJeeve kes
oer#eekeueeCeke kes eleerke ceW oer#eekeueeCeke leheesJeve cebefoj ceW efJeMeeue Oeeleg kes JeJe=#e
kes veeres YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 5 heg Ke[dieemeve eeflecee mLeeefhele keer ieF leLee heJe&le kes
yeeF b Deesj %eevekeueeCeke kes eleer ke ceW meceJemejCe jevee ceW elegce&gKeer eeflecee fJeejepeceeve
keer ieF~ Fve meYeer eefleceeDeeW keer eeCeeeflee kej GvnW peielhetpe yeveeves kes efueS hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes 4 mes 8 hejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke
eeflee SJeb cenekegbYe cemlekeeefYe<eske kee efJeje Deeeespeve efkeee ieee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer Gegbie eeflecee kee 1008 cenekegbYeeW mes efJee ceW eefme kegbYeveiejer ceW cenecemlekeeefYe<eske
efkeee ieee~
Fmeer keee&ece kes meeLe YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e&
kee meceeheve ngDee Deewj YeieJeeve ceneJeerj 2600Jeeb pevcekeueeCeke ceneslmeJe keee&ece kes
MegYeejbYe keer Iees<eCee ngF&~
efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve-cebieue efJenej kes ceOe hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve
ceneJeerj kes 2600JeW pevcepeebleer meceejesn kes Gheue#e ceW 2600 ceb$eeW mes meceefvJele
ef JeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve veeceke vetleve ke=efle keer jevee keer, efpemes YeieJeeve $e+<eYeosJe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(117)

kes ejCeeW ceW eeeie leerLe& hej hetCe& kej YeieJeeve ceneJeerj kes eefle Yeefe megceve meceefhe& le
ef kees~ Gme nmleefueefK ele ke=efle kee ueesk eehe&Ce cegKe DeefleefLe eer Oeveb pee peer eje
efk eee ieee~
veJece Oece& mebmeo ceW hetpe ceeleepeer-mJeefCe&ce Fefleneme kee efvecee&Ce kejles ngS
eeeie kes efJeeeefme 12 Je<eeae cenekegbYe cesues ceW eLece yeej pewveOece& kee eefleefveefOelJe
hetpe ceeleepeer SJeb mebIe ves efkeee~ efJee efnvot heefj<eo kes DeOe#e eer DeMeeske efmebIeue SJeb
Deve keee&kelee&DeeW kes Deeen hej hetpe ceeleepeer JeneB heOeejeR Deewj ef$eefoJemeere Deeeespeve
ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe meveeleve mebmke=efle mebiece ceb[he ceW YeieJeeve kee DeefYe<eske, hetpeve,
efJeOeeve Deeefo keee&ece ngS leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes efveJee&CeefoJeme keer hetJe& mebOee hej
21 peveJejer kees Fmeer ceC[he ceW efJeefMe DeefleefLeeeW kes yeere 1008 efveJee&Ceuee[t e{ees
iees~ veJece Oece&mebmeo keer meYee ceW hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Je hetpe eboveeceleer
ceeleepeer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe Deewj Gvekes meJeexoeer efmeevleeW kees efJeeMeebefle kes efueS
cenlJehetCe& yeleeee, efpemes JeneB GheefmLele meeOeg-mebleeW ves Je pevemecetn ves mJeerkeej efkeee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes peekeejeW mes mecemle heefjmej iegbpeeeceeve nes ieee~
hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW ceneJeerj peebleer-eeeieJeeefmeeeW kees hetpe ceeleepeer
kes meeefveOe ceW 2600JeW pevcepeebleer meceejesn kees ceveeves kee DeJemej eehle ngDee~ Fme Je<e&
kees DeefnbmeeJe<e& kes he ceW ceveees peeves keer Iees<eCee ngF&, efpemekes Debleie&le hetjs osMe ceW Je<e&
Yej efJeefYeVe keee&ece kejves keer hetpe ceeleepeer ves esjCee oer~ Fme ceneslmeJe kes cebieueeejCe
he ceW hetpe ceeleepeer eje jefele efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee YeJe Deeeespeve 1 mes
9 Deewue leke GvneR kes memebIe meeefveOe ceW efkeee ieee~ eLece yeej Fueeneyeeo kes
veJeefveefce&le ceneJeerj peebleer YeJeve ceW megcesheJe&le kes Deeke<e&ke ceeb[ues mes ege Fme
efJeOeeve ceW 2600 ceb$eeW mes meceefvJele 2600 jlve ceeb[ues hej e{ees iees~ Fme DeodYegle
ceC[ue efJeOeeve ceW Deveske Oece&efve eeuegDeeW ves Yeeie ueskej hegCeepe&ve efkeee~ ceneJeerj
peebleer kes DeJemej hej 6 Deewue kees hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW DeeEnmee jwueerhe 2600
yeeeW kee OJepee ueskej euevee, SsjeJele neLeer, jLe, FbeefCeeeW keer cebieue keueMe ee$ee,
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe Deeefo kee peg uetme yeQ[-yeepes kes meeLe YeJehe
ceW efvekeeuee ieee~ peien-peien emeeo efJelejCe ngDee~ Oece&meYee ceW veiej kes Deveske
ieCeceeve Jeefe GheefmLele Les~ heeb[gkeefMeuee hej 1008 keueMeeW mes vnJeve Meg ngDee leLee
jeef$e ceW Yeer heeuevee Pegueevee Deeefo Deveske meebmke=efleke keee&ece ngS~
keewMeecyeer kee Fefleneme peerJeble ngDee-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer esjCee mes Gvekes cebieue meeefveOe ceW 2 mes 7 ceF& 2001 leke YeieJeeve heeeYeg kes ieYe&pevce-lehe-%eevekeueeCeke mes heefJe$e keewMeecyeer-eYeemeefiejer leerLe& hej meJee meele heg Gegbie

(118)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

YeieJeeve heeeYe keer ueeueJeCeea ceveesnejer heeemeve eeflecee SJeb {eF& heg TBeer cetueveeeke
heeeYe YeieJeeve keer heeemeve eeflecee leLee veJeefveefce&le ceevemlebYe ceW efJejeefpele nesves Jeeueer
elegceg&Keer eefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee mecheVe ngF&~
Fme eeflee keer Ssefleneefmeke efJeMes<elee en jner efke 2565 Je<e& hetJe& kes Fefleneme kees
meekeej kejles ngS YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& kes Debleie&le
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ceneceg efve ceneJeerj SJeb Gvekees Deenej eoeve kejles ngS cenemeleer
ebovee keer eef lecee mLeeefhele keer ieF&~ pevemecet n kes ceOe ceneceg efve ceneJeerj kees Deenejoeve osves
kee Me efoKeeee ieee, efpemeceW mebIeheef le eer ceneJeerj emeeo pewve, yebieeueer mJeer dme efouueer ves
Fme eeflecee keer mLeehevee SJeb eLece Deenej os ves kee hegCe eehle efkeee~
cebieue efJenej-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce kees
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie kes YeJe efvecee&Ce eje JeemleefJeke leerLe& kee mJehe
eoeve kej hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves memebIe 22 Deewue 2001 kees lehemLeueer leerLe& mes
jepeOeeveer efouueer keer Deesj cebieue efJenej efkeee~
DeMeeske efJenej efouueer keer pewve meceepe kes heoeefOekeejer hetpe ceeleepeer kes cebieue
efJenej kes ceOe heOeejs, Gvekes DeleerJe Deeen hej hetpe ceeleepeer ves DeMeeske efJenej hespe1-efouueer ceW eelegcee&me keer mJeerke=efle eoeve kej oer~

efeeefuemeJeeB eelegcee&me (meved 2001-DeMeesk e efJenej-hesme-1-efouueer ceW)

4 pegueeF& kees eer efoiecyej pewve cebefoj, DeMeeske efJenej, hespe-1 ceW ceOeevnkeeueerve
meYee ceW hetpe ceeleepeer ves Deheves eelegcee&me mLeehevee keer Iees<eCee keer~ Yeepehee kes je^ere
GheeOe#e eer meeefnye efmebn Jecee& cegKe DeefleefLe leLee eer oerheebo yebOeg (efJeOeeeke) efJeefMe
DeefleefLe jns SJeb meYee keer DeOe#elee meent eer jcesMeebo pewve ves keer~ jeef$e ceW hetpe
ceeleepeer ves Deheves mebIemLe meeOegDeeW kes meeLe ceb$eeseej SJeb Yeefehee"hetJe&ke eejeW efoMeeDeeW
ceW heg<he #esheCe kej efJeefOehetJe&ke eelegcee&me keer mLeehevee keer~
15 pegueeF& 2001 kees DeMeeske efJenej ceW efouueer pewve meceepe kes ecegKe keee&kelee&DeeW
keer ceerefbie ceW YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le nesves
Jeeues eLece ceneDeeeespeve kes he ceW nesves Jeeues efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve keer veJeieef"le
meefceefle kee DeOe#e kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kees ceveesveerle efkeee ieee~ en
Deeeespeve 21 mes 28 Deketyej 2001 leke nesvee efveefele ngDee~ Ske ner heeC[eue ceW
26 ceC[ue yeveekej eleske ceeb[ues hej 100 JeefeeeW kees 2600 ceb$eeW kes meeLe jlve
e{ekej YeieJeeve ceneJeerj keer hetpeve nsleg efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kes Fme DehetJe&
Deeeespeve kee megDeJemej eehle nes, Ssmeer JeJemLee keer hejsKee yeveer~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(119)

Yeef e cenekegbYe keer e=B Keuee ceW eLece je^ere Deeees peve-efouueer kes Ssefleneef meke
ef hejespeMeen kees uee cew oeve kes YeieJeeve ceneJeerj ceb[he ceW 21 mes 28 Deke tyej leke
efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee ef Jeje Deeeespeve efkeee ieee~ 6 Deewue kees Deeeese fpele
Gme YeJe keee& ece kes heeeled hetpe ceeleepeer keer esj Cee mes jepeOeeveer ef ouueer ceW
26 ceC[ue yeveekej efJeeMeebe fle keer keecevee mes jlveeW eje YeieJeeve ceneJeerj keer
DeejeOevee kejves Jeeuee en eLece je^ere Deeeespeve Lee~ GodIeeve meYee keer DeOe#elee
kesvere sk em eeFue jepeceb $eer eer Jeer. Oevebpee kegceej pew ve ves keer leLee cegK e Deef leef Le
eFcme eg he keer DeOe#ee eer celeer Fvog pew ve LeeR ~ Fme DeJemej hej kegC[ueheg j kes
jepekegceej YeieJeeve ceneJeerj kes efe$e kee SJeb vetleve ke=ef le ef JeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve
kee efJecees eve oes veeW cenevegYeeJeeW ves efkeee~ Fme ef JeOeeve kes 26 ceC[ueeW ceW mes eLece
ceC[ue ceW jepee efmeeLe& SJeb jeveer ef$eMeuee kes he ceW es er eer keceueeb o peer pewveKeejer yeeJeueer, efouueer SJeb Gvekeer Oece&helveer eerc eleer cewveemeg vojer ves meheefjJeej hetpeve
kejves kee meew Yeeie eehle efkeee~ Fme efJeOeeve kee cegK e Deeke<e&Ce Les megc es kes Deekeej
kes yeves eles ke ceC[ue hej e{ ves Jeeues 2600-2600 jlve, efp evnW os Keves kes efueS os Me
kes kees ves -keesves mes ueesi e Dee jns Les Deew j hetpe ceeleepeer keer eMebmee kejles veneR Lekeles
Les~ en efJeOeeve jlveeW eje hetpee kes keejCe mecemle efJeOeeveeW mes Deueie ner meg Mees efYele
nes jne Lee~ Fme efJeOeeve keer peehe ceW cebef $ele efk ees iees jlveeW kees Oevekegyesj eeuegDeeW
ceW ef Jeleefjle kejlee Lee, efp emes eehle kejves kes efueS ueesieeW ceW nes [ ueieer jnleer Leer, en
Me Yeer DeYetlehetJe& neslee Lee~ YeieJeeve ceneJeer j kes pevcekeueeCeke kes eleerk e ceW
eefleefove jeef$e ceW heeuevee Pegueeee peelee Lee SJeb efJeefYeVe meebmke=efleke keee&ece Deeeessefpele
ng S ~ eef leef o ve ef JeOeeve kes heeeled 2 Ieb b s leke eR ef JeeMeeb e f lekejee
eer ceneJeer jefp eves vee vece: Fme ceb$ e kee DeKeC[ peehe neslee Lee, efpemeceW osMe ceW Je
ef Jee ceW Meebef le keer keecevee keer peeleer Leer ~ hetCee&ng efle kes meeLe keee&ece kee meceeheve
ng Dee~ 26 ceC[ueeW kes YeieJevleeW , megces heJe&le keer 26 eef leke=efleeeW kee ceneefYe<eske,
Meebef leOeeje SJeb cebieue Deejleer ngF &~
ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej mecceeve-25 Deketyej kees meeebkeeueerve meYee ceW pewve
meeefnle ceW Dehevee efJeMes<e eesieoeve eoeve kejves Jeeues heb. eer efMeJeejveueeue pewve-cewvehegjer
kees efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee ecegKe hegjmkeej eer Deefveue kegceej DeefleMee
kegceej pewve, keceue cebefoj-eerleefJenej-efouueer kes meewpeve mes ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej
mes mecceeefvele efkeee ieee~
efJeefYeVe GheeefOeeeW mes ceeleepeer kee mecceeve-hetpe ceeleepeer kees mecee-mecee hej
DeeeeeeX, meceepe, efJeeefJeeeuee Je ieg DeeW kes eje Deveske GheeefOeeeB eoeve keer ieF~ Gmeer

(120)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

e=BKeuee ceW ceneje^ eeble kes eefleefveefOeeeW ves je^ieewjJe, DeJeOe eeble eje Oece&cetefle& SJeb
efouueer kes eefleefveefOe ceC[ue ves efJeeefJeYetefle keer GheeefOe mes efJeYetef<ele kej Deheves-Deheves
eeble kee ieewjJe ceevee~
Fme ceneDeeeespeve kes DeJemej hej eLece ceC[ue kes eceg Ke Yee jepee efmeeLe&
eer keceueebo pewve-KeejeryeeJeueer, efouueer kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe
ceW efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje oeveJeerj-meceepejlve keer GheeefOe mes Deuebke=le
efkeee ieee~
heeJeehegjer keer jevee yeveer-hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Gvekes memebIe meeefveOe ceW
jepeOeeveer efouueer kes kevee@ huesme-jepeeyeepeej efmLele eer DeeJeeue efo. pewve cebefoj kes
eebieCe ceW heeJeehegjer efme#es$e keer mLeeF& SJeb efJeMeeue jevee yeveekej oerheeJeueer kes MegYe
efove 15 veJecyej kees eele: 2600 efveJee&Ce uee[t e{eves kee YeJe Deeeespeve efkeee ieee~
ceewve ee$ee SJeb meJe&Oece& meccesueve-YeieJeej ceneJeerj 2600JeeB pevcekeueeCeke
ceneslmeJe SJeb efouueer eosMe meefceefle kes leJeeJeOeeve ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&CeeslmeJe
kes Gheue#e ceW leLee efnbmee SJeb DeelebkeJeeo kes efJejesOe ceW Ske efJeMeeue pewve heoee$ee efJepee
eewke mes FefC[ee ies leke 18 veJecyej kees Deeeesefpele keer ieF&, efpemeceW npeejeW mketueer
yeeeW ves leLee ieCeceeve ueesieeW ves Deheves neLe ceW efueS yewvejeW mes Deefnbmee SJeb YeeF&eejs kee
mebosMe efoee~
heoee$ee kes heeeled FefC[ee ies hej Deeeesefpele meYee ceW efoiecyej pewve meceepe keer
Deesj mes hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer ves Dehevee GodyeesOeve efoee~ en eLece DeJemej Lee, peye FefC[ee
ies mes pewve meceepe eje Deefnbmee SJeb Meebefle kee mebosMe emeeefjle efkeee ieee~
YeieJeeve ceneJeerj oer#ee keueeCeke ef oJeme-10 efo mecyej 2001 kees jepeOeeveer
ef ouueer kes leeuekeesje Fb[esj mse f[ece ceW pewve meceepe kes meYeer meb eoeeeW kes 200 mes
Yeer DeefO eke meeOeg -meeefO JeeeW kes meeefveOe ceW pehe lehe cenekeg bYe kes he ceW YeieJeeve
ceneJeerj kee oer#eekeueeCeke cenes lmeJe Ske efJeue#eCe he ceW mecheVe ngD ee~ efp emeceW
het pe ceeleepeer ves Yeer Dehevee memebIe meeefveOe eoeve efk eee Deew j GheefmLele pevemecetn kees
mecyees efOele ef keee~
jpele peebleer meceejesn-6 peveJejer 2002 kees jepeOeeveer efouueer kes efhekekeer
Dee@ef[esefjece ceW hetpe ceeleepeer SJeb mebIe kes meeefveOe ceW DeefKeue YeejleJe<eeae efo. pewve
egJee heefj<eo kee jpele peebleer meceejesn-je^ere egJee meccesueve kee Je=nod Deeeespeve ngDee,
efpemes efouueer eosMe MeeKee ves Deeeesefpele efkeee, efpemekee cegKe efJe<ee Lee YeieJeeve
ceneJeerj 2600JeW pevcepeebleer ceneslmeJe Je<e& ceW egJeeDeeW keer Yetefcekee~ meceejesn kes cegKe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(121)

DeefleefLe Les eKeele efJeefOeJesee SJeb meebmeo [e@.Sue.Sce.efmebIeJeer SJeb efJeefMe DeefleefLe eer
[e@. Jeeemheefle GheeOeee (kegueheefle-[e@. ueeueyeneog j Meeeer mebmke=le efJeeeheer ") Les~ meceejesn
keer DeOe#elee egJee heefj<eo kes je^ere DeOe#e kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer ves keer~
meceejesn ceW kegC[uehegj kes jepekegceej YeieJeeve ceneJeerj kes efe$e kee DeveeJejCe efkeee
ieee~ kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ner YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce nw Deewj
Gmekee efJekeeme efkeee peees~ Fme efJe<ee hej meJe&mecceefle mes emleeJe heeefjle efkeee ieee~
meceejesn ceW efJeefYeVe eebleeW kes heoeefOekeeefjeeW ves Yeeie efueee~ hetpe ceeleepeer ves meYeer
egJeeDeeW kees Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
leerLe& efJekeeme keer Deesj ye{s keoce-YeieJeeve ceneJeerj pevceYet efce kegC[uehegj
(veeueboe) efy enej kes efJekeeme kee mebk euhe ueskej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kee FefC[ee ies ef fouueer mes 20 hejJejer 2002 kees cebieue efJenej ngD ee~ ee$ee
kes mebIeheefle yeveves kee meewY eeie eehle ef keee eer ceneJeerj emeeo pew ve, yebi eeueer mJeer
meheef jJeej SJeb meneesi eer eer esceebo peer pewve-Keejery eeJeueer -ef ouueer ves~ het pe ceeleepeer
kes oe ceW leerL ekej YeieJevleeW keer keueeCeke Yet efceeeW kes ef Jekeeme keer YeeJevee nj #eCe
ef Jeeceeve jnleer nw ~ efpeve YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW nce jn jns nQ leLee
ef pevekee 2600JeeB pevcekeueeCeke ceveeee pee jne nw, Gve YeieJeeve keer pevceYetef ce
Jeerjeve he[ er nes, peneB keesF& Ske oerheke peueeves Jeeuee ve nes, Ss meer Yetefc e kee efJekeeme
DeJeMe nesvee eeefn S, Fmeer YeeJevee kees ceve ceW uesk ej hetpe ceeleepeer kes ejCe Gme leer Le&
keer Dees j eue he[ s~ hetpe ceeleepeer kes Fme mebk euhe kees het Ce& kejves kes ef ueS meYeer
ef ouueerJeemeer Deewj hetje osMe Gvekes heers eue he[e~ peve-peve kees Ske veeje efoee
ieee-leerj Le efJekeeme ece peejer nw Deye kegC[uehegj keer yeejer nw ~
ee$ee kes eLece he[eJe kes he ceW ceLegje efme#es $e kes oMe&ve kej pebyet mJeeceer kes ejCeeW
ceW Deheves Yeefe meg ceve Deefhe&le ef kees ~ Gmekes heeeled Deeieje, ef hejes peeyeeo, Se Deeef
o ceneveiejeW
ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYet efce kes efJekeeme keer ietbpe kejles ng S mebIe Deeies ye { jneLee~
ceebieerlegbieer ceW efMeueehetpeve meceejesn-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer hejcheje ceW Debeflece
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& ceW 99 kejes [ cenecegefveeeW
keer efveJee&CeYetefce ceneje^ eeble kes ceebieerlegbieer efme#es$e kes heJe&le keer DeKeC[efMeuee ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg efJeMeeuekeee cetefle& efvecee&Ce nsleg efMeueehetpeve meceejesn 3 ceee&
2002 kees eer ceneJeerj emeeo pewve mebIeheefle, yebieeueer mJeer meWj, efouueer meheefjJeej eje
meevebo mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej otj-otj mes npeejeW eeueg YeeeW ves heOeejkej Dehevee
DenesYeeie ceevee~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves meved 1996 ceW ceebieerlegbieer
eelegcee&me kes ceOe MejohetefCe&cee kes efove Fme eeflecee efvecee&Ce keer esjCee eoeve keer Leer, leye

(122)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

mes Deepe leke ueieeleej cetefle& efvecee&Ce keee& peejer nw~

keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme-24 ceee& 2002, heeuiegve Meg. 10 kees YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe kee
efMeueeveeme meevebo mecheVe ngDee~ efMeueeveeme meceepejlve-oeveJeerj eer keceueebo pewveKeejeryeeJeueer, efouueer ves Deheves heefjJeej meefnle efkeee~
ceef nuee meccesueve-31 ceee& 2001 kees 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Debleie&le
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes De.Yee. efo. pewve ceefnuee mebie"ve, efouueer eosMe kes leJeeJeOeeve
ceW je^ere eefleYeeMeeueer ceef nuee mecceeve, ef $eMeuee ceelee mecceeve meceejes n SJeb 5JeeB Jeeef<e&keeslmeJe
efhekekeer Dee@ef[esefjece,veF& efouueer ceW meheueleehetJe&ke mecheVe ngDee~
ceneJeerj peebleer SJeb oer#ee efoJeme-25 Deewue 2002 kees efhejespeeyeeo (G.e.) ceW
hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW ceneJeerj peebleer keee&ece keer efJeMeeue jLeee$ee
efvekeeueer ieF&, Oece&meYee ngF& SJeb jeef$e ceW 2600 oerhekeeW mes YeieJeeve keer cebieue Deejleer keer
ieF&~ jepeOeeveer efouueer ceW YeieJeeve ceneJeerj pevcekeueeCeke Je<e& keer meceeheve meYee
efmejerhees& Dee@ef[esefjece veF& efouueer ceW ngF&~ eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves
meceeheve meYee ceW kene efke Fme meceejesn kee meceeheve ve ceevekej YeieJeeve ceneJeerj kes
efmeevleeW kes eeej-emeej keer e=BKeuee peejer jnveer eeefnS~ hetpe ceeleepeer ves Yeer Dehevee
cebieue DeeMeerJee&o vesleeDeeW kes efueS Je pevelee kes efueS esef<ele efkeee~
28 Deewue, JewMeeKe ke=<Cee otpe kees Yeejer Yeer[ kes ceOe ceeleepeer kee 47JeeB Deeefe&kee
oer#ee efoJeme meceejesn ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej mekeue efoiecyej pewve meceepe
efhejespeeyeeo ves hetpe ceeleepeer kees egieveeefekee keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~

meQl eeefuemeJeeB eelegc ee&me (2002, eeeie-Fueeneyeeo ceW)

ef ouueer jepeOeeveer mes 20 hejJejer 2002 kees kegC[uehegj (veeueboe) leerLe& kes efueS cebieue
ef Jenej kejles ngS hetpe ceeleepeer memebIe 12 petve 2002 kees eeeie leerLe& hej hegve: heOeejeR~
ueeskeehe&Ce SJeb GodIeeve-$e+<eYeosJe lehemLeueer hej efveefce&le Deleble megboj 51 heg
TBes kewueeMeheJe&le kee efvecee&Ce 1 Je<e& keer Deuhe DeJeefOe ceW efkeee ieee~ heJJeejeW SJeb PejveeW
kes eeke=efleke meeQoe& mes meceefvJele Fme kewueeMeheJe& le hej 72 efpevecebefoj mLeeefhele efkees iees~
Fve 72 efpevecebefojeW ceW 24 petve, pes Meg. hetefCe&cee kees hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe
ceW Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceevekeeue keer leerve eewyeermeer keer efJeefOehetJe&ke eefleehevee kes meeLe
YeJe kewueeMeheJe&le kee GodIeeve SJeb ueeskeehe&Ce meceejes n mecheVe ef keee ieee~ Fme kewueeMeheJe& le
kes efvecee& Ce kee meewpeve eoeve kejves Jeeueer mJe. eerc eleer meguees evee pewve Oe.he.
eer esleveueeue pewve kes megheg$e eer melessv kegceej pewve, eerleefJenej-efouueer ves Deheves heefjJeej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(123)

meefnle Fve eefleceeDeeW kees efJejepeceeve efkeee~

meeLe ner eer Deefveue kegceej pewve, keceue cebefoj-eerleefJenej kes meewpeve mes efvee|cele
31 heg TBes YeieJeeve $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe ceW Yeer 8 eefleceeSB efJejepeceeve keer ieF~
Je<ee&eesie mLeehevee-efoiecyej pewve leerLe& $e+<eYeosJe lehemLeueer, eeeie hej leerLe& keer
heeJeve esefjkee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe keer eLece yeej Je<ee&eesie
mLeehevee 23 pegueeF& Dee<ee{ megoer 14 kees Oece&eYeeJeveehetJe&ke mecheVe ngF&~ Fme DeJemej hej
efouueer, Fueeneyeeo Menj SJeb efJeefJeOe eevleeW mes Deees YeeeW ves hetpe ceeleepeer kees eerheue
meceefhe&le kej eelegcee&me mLeehevee nsleg efveJesove efkeee~
nefmleveehegj leerLe& hej hebekeueeCeke-YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe
leerLekejeW keer pevceYetefce Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj ceW pecyeterhemLeue hej veJeefveefce&le eer
meneket efpevecebefoj kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe meevebo mecheVe ngDee~ efoveeBke
11 pegueeF& mes 15 pegueeF& 2002 leke nesves Jeeues Fme ceneslmeJe kees kejeves kee ese eehle
efkeee cebefoj efvecee&lee mJe. eer ceoveueeue pewve meje&he, cee@[ue eGve, efouueer kes heefjJeej
JeeueeW ves~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes cesjs
(#eguueke ceesleermeeiej cenejepe) meeefveOe ceW mebhetCe& keee&ece mecheVe ngDee~
efMeueeveeme-15 Deiemle 2002 kees eeJeCeMegkeuee mehleceer (14 Deiemle) YeieJeeve
heee&veeLe kes efveJee&Ce efoJeme kes Gheue#e cesW efveJee&Ceuee[t e{eee ieee~ lelheeeled leerLe& hej
eer ekeeMeebo pewve (Fuee.) SJeb heefjJeej eje ceneJeerj eJeeve neue kee efMeueeveeme
efkeee ieee~ eJeeve meYee SJeb Deve ye[s keee&eceeW nsleg MeerIe ner Fme neue kes efvecee&Ce keer
Iees<eCee ngF&~
ef $eef oJemeer e YeJe keee& ece-19 mes 21 Deket yej leke $e+<eYeos Je meceJemejCe
mLeehevee, cenecemlekeeefYe<esk e SJeb keg C[uehegj je^e re cenemeccesueve kee ef $eefoJemeer e
Deeeespeve efkeee ieee~ 19 Dekety ej 2002 MeefveJeej kees YeieJeeve ceneJeerj pevceYetef ce
kegC[uehegj je^ ere cenemecces ueve kee GodIeeve ef keee ieee~ eLece me$e ceW efo. pew ve
ef $eueeske MeesO e mebmLeeve SJeb efleere me$e ceW De.Yee.efo. pew ve ceefn uee meb ie"ve SJeb egJee
heefj<eo kee meccesueve ngD ee~ jeef$e ceW Ceceesk eej ceneceb$e ues KekeeW kee hegjmkeej mecceeve
jKee ieee~ 20 Deke tyej kees eele: kewueeMe heJe&le hej efJejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeos Je
kee cenecemlekeeefY e<es ke ngDee~ ceOeevn ceW cenemecces ueve kes le=leere me$e ceW De.Yee.ef o.
pewve Meeeer heefj<eo SJeb leer Lek ej $e+<eYeosJe pew ve efJeled cenemebIe kee DeefOeJesMeve ngDee~
heeeled mecceeve meceejesn ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe heg jmkeej-[e@ . Deveg hece pewve-Fboewj
kees (efo . pewve heefj<eo Deeieje kes meewpeve mes) , pecyet er he hegjmkeej Je<e& 2001heb. eer Oevejepe pew ve-Deceerveiejmejee kees leLee pebyeterh e heg jmkeej Je<e& 2002,

(124)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

[e@. eer Mes Kejpewve, Denceoeyeeo kees eoeve ef keee ieee~ es oesveeW hegj mkeej efo. pew ve
ef $eueeske MeesO e mebmLeeve kes eje eef leJe<e& eoeve efkees peeles nQ ~ Deeef e&kee jlveceleer
hegjmkeej-2001-eerceleer Deuekee pewve Oe.he. eer veJeerve pewve-hene[iebpe-efouueer kes meewpeve
mes [e@. vebo ueeue pewve-jer Jeeb (ce.e.) kees eoeve ef keee ieee~
jeef$e ceW heb . megcesjebo efoJeekej eje efueefKele ceneeceCe ceneJeerj ebL e kes
hegvee&keeMeve kee efJeceeseve SJeb cejCees hejeble heb . peer kee ef peveMeemeve jlve keer Gheeef Oe
mes mecceeve efkeee ieee~
21 Deketyej MejohetefCe&cee kees ceOeevn ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes DeeMeerJee&o SJeb ceeveveere eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer kes kejkeceueeW mes
eJeefle&le YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee YeejleYeceCe kes heeeled YeieJeeve
$e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& ceW veJeefveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW Gme Ssefleneefmeke Oeeleg mes
efveefce&le meceJemejCe kees mLeeefhele efkeee ieee~
mJeef Ce&ce Mejohet efCe&cee-hetpe ieef Ceveer eceg Ke eer %eeveceleer ceeleepeer kee 69JeeB pevceef oJeme
SJeb 51JeeB leeieefoJeme mJeefCece MejohetefCe&cee kes he ceW eeeie leerLe& hej 21 Deketyej kees
efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~ MejohetefCe&cee hetpe ceeleepeer kes pevce kes meeLemeeLe Gvekee leeieefoJeme Yeer nw keeeWefke Fmeer efove meved 1952 ceW GvneWves ie=nleeie kej
Deepevce yeeee&ele OeejCe efkeee Lee~ Deepe Gme leeie kes 50 Je<e& hetCe& ngS, pees nceejs
efueS mJeefCe&ce DeeYee kees efueS ngS Deeee nw~ en efove DeefJemcejCeere yevekej meowJe nceejs
oe heue hej Debefkele jnsiee~ Deheveer leeie meeOevee kes 50 Je<e& hetCe& kej jlve$ee keer
kegMeuelee kes meeLe Deeies ye{kej hetpe ceeleepeer ves efpeve TBeeF&eeW leke mJeeb kees hengBeeee
nw, Jen Deeves Jeeues egieeW ceW mJeefCe&ce Fefleneme kes he ceW eeo efkeee peeesiee~ hetpe
ceeleepeer osMe keer ner veneR, efJee keer Decetue Oejesnj nQ~ Fve ceneve Deelcee kes pevce mes
en MejohetefCe&cee Yeer %eevehetefCe&cee yeve ieF&~
veeeeOeerMe meccesueve-leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& hej Ske veJeerve Fefleneme
keer jevee ngF&, peye 3 veJecyej 2002 kees hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe cebieue meeefveOe
ceW veeeeuee veiejer, eeeie ceW YeJe veeeeOeerMe meccesueve meheueleehetJe&ke mecheVe ngDee~
Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes ceeveveere veeeeOeerMeeW meefnle eMeemeef veke efJeYeeie, mejkeejer
mJeemLe efJeYeeie, Mew#eefCeke #es$e Fleeefo kes efJeefMe cenevegYeeJeeW ves Fme meccesueve ceW Yeeie
efueee~ meYeer veeecetefle&ieCeeW ves Deheves efJeeej jKes~ hetpe ceeleepeer ves meYeer kees cebieue
DeeMeerJee&o eoeve kejles ngS kene efke Deehe pevelee kes meeLe veee kejves kes meeLe-meeLe
Deheveer Deelcee kes meeLe Yeer veee kejW, Gmekee efebleve kejW~
kegC[uehegj kes efueS ye{s keoce-4 veJecyej meved 2002 kee eelegcee&me oer#eemLeueer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(125)

eeeie leerLe& hej mecheVe kej hetpe ceeleepeer kes keoce hegve: Deheves ue#e keer Deesj ye{ eues~
10 veJecyej kees het pe ceeleepeer ves mebIe meefnle ceneJeerj pevceYetef ce kegC[uehegj kes efueScebieue
efJenej kej efoee~
JeejeCemeer, Deeje, hevee ceW Oece&eYeeJevee-kegC[uehegj efyenej kes ceOe eeeie kes
heeeled meJe&eLece JeejeCemeer (yeveejme) ceW hetpe ceeleepeer kee YeJe MeesYeeee$ee kes meeLe
cebieue eJesMe ngDee~ en YeieJeeve megheee&veeLe SJeb heee&veeLe kes pevce mes heefJe$e veiejer nw~
eneB YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce Yesuethegj cebefoj ceW hetpe ceeleepeer ves oMe&ve kej
pevceYetefce kees veceve efkeee~ Yeowveer-JeejeCemeer ceW YeieJeeve megheee&veeLe peer keer pevceYetefce
keer jpe kees efmej hej ueieekej ceeleepeer Deeuneefole ngF~ 10 efoJemeere eJeeme ceW efJeefYeVe
keee&ece ngS~
hetpe ceeleepeer kes memebIe Deejeveiej ceW cebieue heoehe&Ce kejves hej Deeje Menj
kegC[uehegj kes Deewj ceeleepeer kes peekeejeW mes ietbpe G"e~ yees-yees ceW Glmeen Lee~ efJeMes<e
Oece&eYeeJevee kes meeLe eneB kes eleske peve-peve keer YeeJeveeSB kegC[uehegj kes meeLe peg[
ieF~ Deeje pewve meceepe ves hetpe ceeleepeer kes %eeve keer eMebmee kejles ngS GvnW JeeiosJeer
keer GheeefOe mes Deuebke=le kej Deheves meewYeeie keer mejenvee keer~
kegC[uehegj hengBeves kes keg ner efove hetJe& kee en Debeflece veiej eJeeme Lee~ peye
ceeleepeer efyenej eeble keer jepeOeeveer hevee hengBeeR~ 19 mes 22 efomecyej kes 4 efoJemeere
eJeeme ceW ner heveeJeemeer %eeveece=le keer Je<ee& mes mejeyeesj ngS~ megoMe&ve mJeeceer keer efveJee&Ce
mLeueer ieguepeejyeeie kes Yeer hetpe ceeleepeer ves oMe&ve efkees~
kegC[uehegj eJesMe-Ske Ssefleneefmeke ee$ee keer megKeo hetCe&lee neskej 29 efomecyej
meved 2002 kees hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves memebIe DehetJe& Guueeme SJeb n<e& kes meeLe YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW cebieue eJesMe efkeee~ 20 hejJejer kees jepeOeeveer
efouueer mes efJenej kej 1300 efkeceer. keer heoee$ee kej mekegMeue Deheveer mebIe ee$ee keer
hetCe&lee hej ceeleepeer ves Deebleefjke Deeuneo SJeb emeVelee kee DevegYeJe efkeee~ osMe kes efJeefYeVe
eebleeW mes Deees YeeieCeeW ves efJeMeeue peguetme kes meeLe mebIe keer DeieJeeveer keer~ mLeeveere
eeceJeeefmeeeW ves kene efke heeeme Je<eeX kes heeeled Fme Yetefce hej hegve: YeieJeeve ceneJeerj keer
peekeej iegbpeeeceeve nes jner nw~ meYeer eeceJeeefmeeeW ves Yeer hetCe& Glmeen mes MeesYeeee$ee ceW
Yeeie efueee~ jeef$e ceWs kegC[uehegj eJesMe keer cebieue yesuee ceW kegC[uehegj efmLele eeeerve cebefoj
ceW YeieJeeve ceneJeerj kes mece#e 108 oerheke epJeefuele kej cebieue Deejleer keer ieF&~
29 efomecyej kees ner cebieue heoehe&Ce kes efove cegKe cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj cebefoj
kee efMeueeveeme eer $e+<eYeoeme oerheke kegceej pewve-JeejeCemeer eje hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW nes ieee~

(126)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

hebekeueeCeke eeflee-7 hejJejer kees ieYe&keueeCeke kes efove ner peehegj mes
yevekej DeeF& 11 heg TBeer Ke[dieemeve YeieJeeve ceneJeerj keer eeflecee 25 heg keer TBeeF&
hej efvecee&CeeOeerve ceneJeerj cebefoj ceW hetpe ceeleepeer kes eje efkees iees DeKeC[ ceb$epeehe
kes eYeeJe mes efJejeefpele nes ieF~ esle hee<eeCe keer yesoeie Fleveer Deeke<e&ke eeflecee Leer efke
meYeer keer vepejbsW Skeke Gmeer kees efvenej jner LeeR~ heeeled cetefle& hej ieYe&keueeCeke kes
mebmkeej efkees iees~ eeflee ceW meewOece& Fv yeveves kee meewYeeie eehle efkeee-eer oerheke
pewve-JeejeCemeer SJeb Meefe FveCeer yeveeR-eerceleer megYeeef<eveer pewve~ ceelee-efhelee eer ceneJeerj
emeeo peer SJeb eerceleer kegmegceuelee pewve efouueer leLee Oevekegyesj-eer keceue kegceej pewveDeeje SJeb FveCeer eerceleer Deveghecee pewve LeeR~
8 hejJejer kees YeieJeeve kee pevceeefYe<eske kes hetJe& pevcekeueeCeke peguetme efvekeeuee
ieee leLee 1008 keueMeeW mes heeb[gkeefMeuee hej pevceeefYe<eske mecheVe ngDee~
9 hejJejer kees oer#eekeueeCeke kes efove oer#eeefJeefOe kes mebmkeej efkees iees~ Fme efove
efvecee&CeeOeerve vebeeJele& cenue heefjmej ceW veJeefveefce&le veJeenMeebefle cebefoj kee efMeueeveeme
eer %eeveebo pewve-Deeje efveJeemeer ves meheefjJeej efkeee~ ceOeevn ceW jepemeYee ueieer, efpemeceW
j#eeceb$eer eer peepe& hevee[erpe kee cegKe DeefleefLe kes he ceW Deeieceve ngDee~ GvneWves hetpe
ceeleepeer mes cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee~
10 hejJejer kees cenecege fve ceneJeerj keer Deenejeee&, pees efk e jepee ketue kes
cenue ceW ng F& Leer, Jen Me ef oKeeee ieee~ ceOeevn ceW het pe ceeleepeer keer es jCee mes
leer Lek ej YeieJevleeW keer pevceYete fc eeeW kee ef Jekeeme veece mes ceneef OeJes Meve ngD ee~
ceneefO eJes Meve keer Fme meYee ceW cegK e Deefleef Le kes he ceW ceeveveer e js ueceb $eer eer
efveleerMe keg ceej heOeejs~ keces er kes ef veJeso ve hej GvneWves Deheves Yee<eCe ceW Ieese f< ele
efk eee ef ke pevceYete fc e keg C[ueheg j kes veece hej oer heveiej neu kees het Ce& msMeve
yeveekej keg C[uehegj ms Meve kej efo ee peeesi ee~
11 hejJejer kees vebeeJele& ceb[he ceW leerLekej ceneJeerj cenecegefve kees cenemeleer ebovee
eje keewMeecyeer ceW Deenejoeve efoee ieee, Fme Me kees efoKeeee ieee~ ceOeevn ceW
kesJeue%eeve keueeCeke keer efeeeSB ngF~ ceOeevnkeeueerve meYee ceW hetpe ceeleepeer ves
YeieJeeve ceneJeerj peeseflejLe kes Yeejle YeceCe nsleg eJele&ve keer Iees<eCee keer~ efyenej kes
jepeheeue [e@. efJeveesoeb o heeC[s e peer ves Fme DeJemej hej heOeejkej ceeleepeer kee DeeMeerJe &o
eehle efkeee SJeb YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee GodIeeve kej hegCe Deefpe&le efkeee~
jepeheeue peer ves hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje jefele ceneJeerj osMevee ebLe kee Yeer
efJeceeseve efkeee~
12 hejJejer kees heb ekeueeCeke kes Debe flece efo ve eele:keeue YeieJeeve kee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(127)

efveJee&CekeueeCeke ngD ee~ het Cee& ng ef le nJeve kes meeLe (leerve eewy eerm eer keer 72 eef lecee
meefn le) ueieYeie 100 eefleef le ef peveeef leceeDeeW kees Jeso er ceW ef Jejepeceeve efk eee
ieee~ meeLe ner eeeerve cebe fo j ceW efveef ce&le YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer ef le& mleb Ye ceW
Yeer meew p evekelee& eer keceueeb o pew ve-Keejer yeeJeueer , efo uueer kes heef j Jeej eje
8 efp eveeef leceeSB ef Jejepeceeve keer ieF ~
cenekegbYe cemlekeeefYe<eske-12 hejJejer kees ceOeevn ceW YeieJeeve ceneJeerj keer
11 heg TBeer Ke[dieemeve eeflecee kee 1008 cenekegbYeeW mes cenecemlekeeefYe<eske efkeee ieee~
Fme ceveesnejer Me kees osKekej eleske peveceeveme ves Deheves ves$eeW kees Oeve efkeee~
hebeece=le DeefYe<eske, Ieer, otOe, oner, kesMej Deeefo peye YeieJeeve hej ngDee, lees JeeleeJejCe
YeieJeeve kes peekeejeW mes ietbpe G"e~
meccesoefMeKej kes efueS cebieue efJenej-kegC[uehegj ceW hebekeueeCeke eeflee meevebo
mecheVe kejekej 19 hejJejer 2003 kees Meeele efme#es$e eer meccesoefMeKej peer keer Jebovee
keer YeeJevee ueskej het pe ceeleepeer ves memebIe ceb ieue ef Jenej ef keee~ ceeie& ceW YeieJeeveceg ef vemeg eleveeLe
keer pevceYetefce SJeb YeieJeeve ceneJeerj keer osMeveemLeueer jepeie=ner ceW hetpe ceeleepeer ves
11 heg Ke[dieemeve YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer eeflecee, efme#es$e heeJeehegjer ceW 11 heg
Gegbie Ke[dieemeve YeieJeeve ceneJeerj keer cetefle& SJeb iegCeeJeeB efme#es$e hej 5 heg TBeer
Ke[dieemeve ieewlece mJeeceer keer eeflecee efJejepeceeve kejeves keer Iees<eCee keer~ Fve leerLeeX kes
oMe&ve kejles ngS veJeeoe, Pegcejerleuewee, meefjee Deeefo mLeeveeW hej Oece&eYeeJevee kejles ngS
12 ceee& 2003 kees Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW cebieue heoehe&Ce ngDee~ 18 ceee&
2003 kees #es$e hej efJeMeeue pevemecetn kes ceOe efo. pewve yeermehebLeer kees"er SJeb efo. pewve
meceepe-ceOegyeve meccesoefMeKej eje Deeeesefpele eeJeke cenemeccesueve meheueleehetJe& ke mecheVe
ngDee~ meccesueve kee efJe<ee Lee-leerLe& mebj#eCe SJeb efJekeeme~
cebefoj efMeueeveeme-eer meccesoefMeKej peer ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW
26 ceee& 2003, ew$e Jeoer veJeceer kees eLece yeej YeJeleehetJe&ke YeieJeeve $e+<eYeosJe peebleer
kee Deeeespeve mecheVe ngDee~ hebeece=le DeefYe<eske, 108 keueMeeW mes DeefYe<eske SJeb jLeee$ee
efvekeeueer ieF&~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes eer yeengyeueer cebefoj kes eebieCe
ceW vetleve YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj kes efvecee&Ce nsleg [e@. heVeeueeue pewve heehe[erJeeue-hew"Ce
(cene.) ves meheefjJeej efMeueeveeme efJeefOe mecheVe keer~
ceneJeerj peebleer kee Ssefleneefmeke met$eheele-nce meYeer Deheves-Deheves veiejeW ceW lees
ceneJeerj peebleer OetceOeece mes ceveeles nQ hej pevceYetefce Jeerjeve he[er jnleer Leer ~ hetpe ieefCeveer
ceeleepeer ves 15 Deewue 2003, ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees YeieJeeve ceneJeerj pevcepeebleer
ceneslmeJe kees YeieJeeve keer JeemleefJeke pevceYetefce kegC[uehegj ceW ceveeves keer esjCee oer~ Fme

(128)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Ssefleneefmeke efove kees ceveeves kee hegvemet&$eheele Fme Yetefce hej ngDee~ hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW veJeefveefce&le veb eeJele& cenue heefjmej ceW eele: mes ner keee&eceeW keer Oetce cee ieF&~
eele: PeC[ejesnCe ng Dee, eYeelehes jer efvekeeueer ieF&, ceOeevn ceW Oece& meYee ngF&, jLeee$ee
ef vekeeueer ieF& heeeled YeieJeeve ceneJeerj kee heb eece=le DeefYe<es ke mecheVe ngD ee~ jeef $e ceW
YeieJeeve kee heeuevee Pegueeee ieee~ Fme GlmeJe ceW Deeje, hevee, ieee, Pegcejerleuew ee
Deeefo Deemeheeme kes veiejeW mes Jes osMe kes ef Jeef YeVe mLeeveeW mes cenevegY eeJeeW ves heOeejkej
hegCe Deefpe&le efk eee~
ceneJeerj peesefle jLe eJele&ve-12 HejJejer kees GodIeeve kes heeeled 15 Deewue
2003 ceneJeerj peebleer kes MegYe efove hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes ceneJeerj peeself e jLe
kee eJele&ve efkeee ieee pees osMe kes efJeefYeVe veiejeW ceW hengBekej peve-peve kees pewveeiece kes
JeemleefJeke %eeve mes heefjefele kejeesiee SJeb YeieJeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce
kegC[uehegj (veeueboe) mes peve-peve keer YeeJeveeDeeW kees pees[ves Jeeuee nesiee~
pebyeterhe ceW hebekeueeCeke-12 mes 16 ceF& (JewMeeKe Meg. 11 mes hetefCe&cee) leke
pecyeterhe- nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb cebieue DeeMeerJee&o mes cesjs (#eguueke
ceesleermeeiej) meeefveOe ceW veJeefveefce&le eer efJeeceeve yeerme leerLekej efpevecebefoj SJeb YeieJeeve
$e+<eYeosJe cebefoj keer eeflee kes Gheue#e ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee
mecheVe ngF&~ yeerme leerLekej cebefoj kee efvecee&Ce eer eegcve kegceej pewve eser mee.efkewleveiej heefjJeej kes meewpeve mes ngDee SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj ceW ceOe ceW Oeeleg
keer YeieJeeve $e+<eYeosJe keer SJeb Deepet-yeepet YeieJeeve ceneJeerj SJeb heee&veeLe keer eefleceeSB
cee@[ue eGve, efouueer kes cenevegYeeJeeW eje keer ieF&~
je^heefle peer ves DeeMeerJee&o eehle efkeee-Yeejle kes eLece veeieefjke je^heefle
[e@.S.heer. pes. Deyogue keueece ves 30 ceF& 2003 kees YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce heeJeehegjer
(veeueboe) efyenej ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer mes efJeMes<e cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee~
1 petve 2003 kees jepeie=ner (YeieJeeve cegefvemegeleveeLe pevceYetefce) ceW ueeuecebefoj
heefjmej ceW hetpe ceeleepeer keer cebieue esjCee Je meeefveOe ceW YeieJeeve cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj
kee efMeueeveeme mebhetCe& efJeefOe-efJeOeevehetJe&ke mecheVe ngDee~
vebeeJele& cenue heefjmej ceW gleieefle mes efJeefYeVe cebefojeW kee efvecee&Ce keee& gleieefle mes
eue jne Lee leLee hetpe ceeleepeer Yeer memebIe JeneB efJejepekej Deheveer DeelcemeeOevee ceW ueieer
LeeR~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle kes efJeMes<e efveJesove hej hetpe
ceeleepeer ves Dehevee meved 2003 kee eelegcee&me kegC[uehegj ceW kejves keer mJeerke=efle eoeve keer,
efpememes heoeefOekeeefjeeW ceW veJeerve Meefe kee mebeej ngDee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(129)

De[leeefuemeJeeB eelegcee&me (meved 2003, kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ceW)

YeieJeeve ceneJeer j keer pevceYetefce hej mewke[eW Je<eeX kes yeeo hetpe ceeleepeer kes he ceWeLece
yeej efkevneR pewve meeOeg kee eelegcee&me nesves pee jne Lee, en Ske Ssefleneefmeke ke[er nw~
mJeefCe&ce Je<ee&eesie-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW nesves Jeeuee en
heeJeve Je<ee&eesie cee$e Je<ee&eesie ner veneR nw Deefheleg Ske Ssef leneefmeke eelegcee&me nesves kes meeLemeeLe ceeleepeer keer Deeefe&kee oer#ee kee mJeefCe&ce Je<ee&eesie nw~ pewveeiece keer Gekeesef keer
uesefKekee SJeb pevceYetefce efJekeeme keer esjCeeeesle hetpe ceeleepeer ves meved 2003 ceW Deheves
69 Je<e& kes peerJeve ceW 50 Je<e& oeref#ele DeJemLee kes Jeleerle efkees leLee efJeefYeVe veiejeW ceW Je
leerLeeX hej Deeheves eelegcee&me kej meJe&leescegKeer eYeeJevee keer~ en efyenej eeble kee hegCeesoe
ner kene peeesiee efke GvnW Je<ee&eesie kes he ceW mJeefCe&ce Je<ee&eesie kee ueeYe efceuee~
12 pegueeF& 2003 kees hetp e ceeleepeer ves memebIe keg C[ueheg j (veeueboe) veb eeJele& cenue
heefjmej ceW Deheves Fme mJeefCe&ce Je<ee& eesi e keer mLeehevee keer ~ Fme mJeef Ce& ce DeJemej hej
os Me kes efJeefY eVe veiejeW mes heOeejs cenevegYeeJeeW ves hetp e ceeleepeer kee ceb ieue DeeMeerJee&o
eehle efk eee~
eer veJeienefpeveefyebye hebekeueeCeke eeflee-kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue heefjmej
ceW efvecee&CeeOeerve vetleve efpeveeueeeW ceW veJeen Meebefle efpevecebefoj ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer
eefleceeDeeW keer eelegcee&me mLeehevee kes hetJe& 4 pegueeF& mes 9 pegueeF& 2003 leke hebekeueeCeke
eeflee mecheVe ngF&~ leerLe& efJekeeme keer esjCeeeesle hetpe ceeleepeer kes heeJeve meeefveOe ceW
eer %eeveebo peer pewve-Deeje SJeb mecemle heefjJeej ves Fme ceneslmeJe kees mecheVe kej emeVelee
kee DevegYeJe efkeee~
Jeerj Meemeve peebleer-eeJeCe ke=. Skeced, Jeerj Meemeve peebleer kes Gheue#e ceW
YeieJeeve ceneJeerj keer osMeveemLeueer jepeie=ner leerLe& ceW ef$eefoJemeere Deeeespeve efkeee ieee~
13 pegueeF& kees ceOeevn ceW ceeleepeer eje jefele YeieJeeve ceneJeerj meceJemejCe ceC[ue
efJeOeeve ngDee leLee jeef$e ceW Oeve ngDee efJehegueeeue heJe&le veeke (hetpe eboveeceleer
ceeleepeer eje jefele) kee megboj cebeve efkeee ieee~ 14 peg ueeF& kees heJe& kes efove ef Jehegueeeue
heJe&le hej efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe kes eleerke- he (elegceg&Ke) eejeW
eefleceeDeeW kee cemlekeeefYe<eske efkeee ieee~ osMe kes keesves-keesves mes heOeejs eeJekeeW ves
Glmeeefnle neskej keee&ece ceW Yeeie efueee~ 15 pegueeF& kees jLeee$ee SJeb efpeveJeeCeer
peguetmehetJe&ke keee&ece kee meceeheve ngDee~
oMeue#eCe heJe& mecheVe-31 Deiemle mes 9 efmelecyej leke kegC[uehegj (veeueboe) ceW
hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW 21JeeR meoer ceW eLece yeej oMeue#eCe heJe& kee YeJe Deeeespeve
ngDee~ ceneje^ mes heOeejs ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue eje Fme heeJeve heJe& hej

(130)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve Deleble Yeefehet Ce& JeeleeJejCe ceW mecheVe ngDee~ meYeer YeeeW ves
Yeefeiebiee ceW DeJeieenve kej hegCe Deefpe&le efkeee~
kegC[uehegj cenes lmeJe-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefc e kegC[uehegj (veeueboe) ceW 8 mes
10 Deketyej 2003 leke eLece kegC[uehegj ceneslmeJe kee efJeMeeue Ssefleneefmeke Deeeespeve
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW hetCe&
meheuelee kes meeLe mecheVe ngDee~ 8 Deketyej kees kegC[uehegj efo. pewve meefceefle SJeb hee&ve
efJeYeeie-efyenej mejkeej kes mebege leJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele Fme ceneslmeJe kee MegYeejbYe
vebeeJele& cenue heefjmej ceW yeveees efmeeLe& ceC[he kes mece#e PeC[ejesnCehetJe&ke ngDee~
GodIeeve meYee ceW cegKe DeefleefLe kes he ceW heOeejs-hegjelelJe mebeneuee, veeueboe kes
meneeke DeOeer#eke-eer DeMeeske kegceej heeC[s~ lelheeeled leerLe kej $e+<eYeosJe efJeled cenemebIe
kee SJeb De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve kee vewefceefeke DeefOeJesMeve ngDee~ $e+<eYeosMevee
mebie"ve kes cegKehe$e keer mebheeefokee eerceleer megceve pewve-Fboewj (kesvere ceneceb$eer) kees efo.
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj eje Deeefe&kee jlveceleer hegjmkeej2002 mes mecceeefvele efkeee ieee~ Deefece leerve Je<eeX kes efueS ceefnuee mebie"ve keer veF&
kesvere keee&keeefjCeer keer Iees<eCee hetpe #eguueke ceesleermeeiej peer (ceQves) ves keer~ efpemeceW
DeOe#ee-eerceleer DeeMee pewve-efouueer SJeb ceneceb$eer-eerceleer megceve pewve-Fboewj kees ceveesveerle
efkeee ieee~ 9 Deketyej kees eele: YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cemlekeeefYe<eske ngDee~ YeieJeeve
ceneJeerj meceJemejCe ceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve keuekeeeJeeefmeeeW ves efkeee~ ceOeevn
ceW efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee vewefceefeke DeefOeJesMeve ngDee~ [e@. efejbpeerueeue pewve
yeie[e-keuekeee kees pecyeterhe hegjmkeej-2003 mes mecceeefvele efkeee ieee~ Deeefe&kee
jlveceleer hegjmkeej-2003 eer megjsMe pewve ceejesje-ef MeJehegjer (ce.e.) kees efoee ieee~ cegKe
DeefleefLe kes he ceW meYee ceW kesvere ueIeg Geesie ceb$eer-eer meer.heer. "ekegj heOeejs~ Fme
DeJemej hej hetpe eboveeceleer ceeleepeer eje jefele leerLekej pevceYetefce efJeOeeve SJeb
ieefCeveer %eeveceleer heefjee SJe eMveesejer hegmlekeeW kee efJeceeseve ngDee~
10 Deketyej MejohetefCe&cee kes efove hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee 70JeeB
pevcepeebleer meceejesn ceveeee ieee~ eele:keeue hetpe eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele
ieefCeveer %eeveceleer cenehetpee mecheVe ngF& efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efJeefJeOe iegCeeW kee
efoioMe&ve kejeves Jeeues 72 heeeW kes eje Gvekes ejCeeW ceW DeIe& meceefhe&le efkees iees~
lelheMeeled ceg Ke cebef oj ceW YeieJeeve ceneJeerj kee cemlekeeef Ye<eske mecheVe ngDee~ ceOeevnkeeueer ve
meYee ceW cegKe DeefleefLe kes he ceW efyenej eosMe kes jepeheeue veeecetefle& eer Sce.jecee.
peesefeme heOeejs~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
cenecenes lmeJe Je<e& (meved 2000 mes 2001) kes DeJemej hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Deefnbmeeceeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(131)

efmeevleeW kee Jeeheke eeej-emeej kejves nsleg Ieesef<ele mebmLeeve kes meJeexe hegjmkeej
$e+<eYeosJe vesMeveue SJee[& mes meebmeo eer Jeer. Oevebpee kegceej pewve (hetJe& efJee jepeceb$eer)
kees jepeheeue peer ves mecceeefvele efkeee~ eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece hej
pewve meceepe ceW en meJeexe eLece hegjmkeej nw~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer ves
leerLe kej YeieJevleeW keer Jele& ceeve 16 pevceYetefceeeW kes mebj#eCe SJeb efJekeeme nsleg YeejleJe<eeae
leerLekej pevceYetefce efJekeeme meefceefle kes ie"ve keer Iees<eCee keer~
Fme mebhetCe& keee&ece ceW ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ceneje^ ves Deeieblegke
yebOegDeeW kes efueS eerefleYeespe keer megboj JeJemLee keer~
oerheeJeueer heJe& (ceneJeerj efveJee&CeeslmeJe)-YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeYetefce-heeJeeheg jer ceW
oerheeJeueer heJe& kes DeJemej hej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe
ceW eLece yeej 23 mes 25 Deketyej 2003 leke ef$eefoJemeere YeieJeeve ceneJeerj efveJee&Ce
ceneslmeJe cenleer Oece&eYeeJeveehetJe&ke ceveeee ieee~ keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee 25 Deketyej
kees efveJee&CemLeueer-peuecebefoj, heeJeehegj ceW eele:keeue YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&Ce yesuee ceW
Yeejer Yeer[ kes ceOe hetpe ceeleepeer kes cebieue meeefveOe ceW eLece efmeef efveJee&Ceuee[t e{eves
kee meewYeeie eehle efkeee-eer kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT SJeb heefjJeej ves~ Deheves
51 Je<e& kes oeref#ele peerJeve ceW eLece yeej YeieJeeve keer efveJee&Ceyesuee ceW peuecebefoj ceW
efveJee&Ceuee[t e{Jeekej hetpe ceeleepeer SJeb mebIe kees efpeme neefo&ke Deevebo keer DevegYetefle ngF&,
Jen Jeeveeveerle nw~ efjceefPece hegnejeW kes yeere npeejeW eeuegDeeW ves efveJee&Ceuee[t e{ekej
Deheves peerJeve kees Oeve efkeee~
mebkeuheoerhe epJeefuele ngDee-heew<e ke= <Cee ieejme, 19 efo mecyej 2003 kees
les F&meJeW leerL ekej YeieJeeve heee&veeLe kes pevce SJeb oer#eekeueeCeke kes DeJemej hej hetpe
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue es jCee SJeb memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve heee&veeLe
le=leere meneeefyo ceneslmeJe ns leg heee& veeLe cenes lmeJe mebkeuhe peese fle DeLee& led DeKeC[
mebkeuheoerhe kee eppJeueve YeieJeeve ceneJeerj pevceYet efce kegC[uehegj (veeuebo e) efmLele
vebeeJele& cenue heefjmej kes YeieJeeve ceneJeer j cebef oj ceW efkeee ieee~ oer he epJeueve kee
meewYeeie eehle efk eee eer Deej.Sme. efleJeejer (DeeF&.S.Sme.), meef eJe hee& ve efJeYeeie,
ef yenej mejkeej SJeb [e@ . jJeer v heble (ef veos Meke-veJe veeuebo e ceneef Jenej, veeueboe) ves~
Fmeer mebk euhe keer heefjheg lee kes ef ueS hetp e ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve heee&veeLe
keer pevceYetefc e Yesuetheg j (yeveejme) ceW Yeer mewk e [eW ueesieeW keer GheefmLeef le ceW mebk euheoer he
peueeee ieee~ en cenes lmeJe 6 peveJejer 2005 (YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke
ef oJeme) mes eejb Ye nesiee~
heeJeehegjer ceW hebekeueeCeke-24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce

(132)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

heeJeehegjer peer efme#es$e hej hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve
esjCee mes Gvekes mebIe meeefveOe ceW heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve ceneJeerj keer meJee
ieejn heg keer Ke[dieemeve eeflecee keer hebekeueeCeke eeflee ceieefmej megoer hebeceer,
28 veJecyej 2003 mes ceieefmej megoer oMeceer, 3 efomecyej leke keceueekeej vetleve efpevecebefoj
ceW meevebo mecheVe ngF&~ eeflee ceneslmeJe SJeb eefleceemLeehevee cebefoj efvecee&lee eer megYee<eebo
pewve, $e+<eYeefJenej-efouueer SJeb eer efJepee kegceej pewve-oefjeeiebpe-efouueer kes meewpeve mes
mecheVe ngF&~
jepeie= n er ceW eef l ee mecheVe-ef p eveMeemeve ceW yeer m eJeW met e& leer L e k ej
eer cege fvemeg eleveeLe keer pevceYete fc e SJeb ceneJeer j mJeeceer keer eLece os MeveemLeueer
jepeie= ner ceW hetp e ceeleepeer kes memeb Ie meeef veOe ceW 3 mes 8 efo mecyej 2003 (ceieef mej
meg oer oMeceer mes het ef Ce&c ee leke) ueeue cebe fo j heef j mej ceW ef veefc e& le keceueekeej vetleve
efp evecebef oj ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceg efvemeg eleveeLe keer mee{s yeejn heg Geg bie ceveesnejer
Ke[di eemeve eef lecee keer heb ekeueeCeke eef lee ng F& ~ eef leceemLeehevekelee& SJeb cebe fo j
efvecee&lee eer Deefveue keg ceej pewve (keceueceb ef oj-eer leef Jenej) ef ouueer ves meew Oece& Fv
yevekej Fme eeflee kees mecheVe kej hegCeepe&ve ef keee~
Jesoer eefle<"e SJeb keueMeejesnCe-23 hejJejer 2004 heeuiegve Megkeuee 3 kees hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj (veeueboe) ceW veJeefveefce&le vebeeJele& cenue heefjmej kes cegKe YeieJeeve ceneJeerj
cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj SJeb veJeenMeebefle cebefoj kes Geggbie keueelceke efMeKejeW hej
keueMeejesnCe kee YeJe keee&ece efveefJe&Ivelee mes mecheVe ngDee~ 101 heg Gegbie YeieJeeve
ceneJeerj cebefoj SJeb 61 heg TBes $e+<eYeosJe cebefoj hej eer efj<eYeoeme oerheke kegceej pewve,
meheefjJeej (yeveejme) SJeb 61 heg Gegbie veJeenMeebefle efpevecebefoj hej eer %eeveebo peer pewve
meheefjJeej (Deeje) eje keueMeejesnCe efkeee ieee~
kegC[uehegj ej kee efMeueeveeme-24 hejJejer 2004 kees efyenejMejerhe-jepeieerj
cegKeceeie& kees YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) mes pees[ves Jeeues oerheveiejkegC[uehegj ceeie& hej YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ej kee efMeueeveeme hetpe
ceeleepeer kes meeefveOe ceW efJeOeeeke eJeCe kegceej peer, efyenej kes hetJe& efMe#ee jepeceb$eer
eer megjsv kegceej leCe SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer ves efkeee~
ceneJeerj peebleer-Je<e& 2003 keer Yeebefle Fme Je<e& 3 Deewue 2004 kees Yeer vebeeJele&kegC[uehegj ceW ceneJeerj peebleer hetpe ceeleepeer kes ner meeefveOe ceW OetceOeece mes ceveeF& ieF&~
ceneJeerj peebleer kes DeJemej hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes DeC[e, ceeBme, ceueer
Fleeefohe ceebmeenej kee peer Jeve Yej kes efueS leeie kejves nsleg eeceJeeefmeeeW mes Meekeenej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(133)

mebkeuhe he$e YejJeeS ieS~ 1000 mes DeefOeke ueesieeW ves en mebkeuhe he$e Yejkej pecee
kejeS~ efpevnW mecceeve he$e oskej mecceeefvele efkeee ieee~
YeieJeeve Meeb efl eveeLe heb ekeueeCeke-YeieJeeve ceneJeerj pevceYet efce-kegC[uehegj
(veeuebo e) ceW veJeefveefce&le vebeeJele& cenue heefjmej ceW hetp e ceeleepeer kes memeb Ie meeefveOe ceW
28 pet ve mes 2 peg ueeF& 2004 leke efvecee&CeeOeerve YeieJeeve ceneJeerj kes pevcecenue
vebeeJele& cenue ceW YeieJeeve Meeb efleveeLe ewleeuee keer YeieJeeve MeebefleveeLe, YeieJeeve
eveYe SJeb YeieJeeve heee& veeLe keer eefleceeDeeW keer ueIeg heb ekeueeCeke eeflee
YeefeYeeJehetJe&ke mecheVe ngF& ~ eefleceeDeeW kees efJejepeceeve kejves SJeb meewOece& Fv-FveCeer
yeveves kee meewYeeie eehle efkeee eer keceue kegceej pewve SJeb eerc eleer Deveghecee pewve-Deeje
ves~ YeieJeeve kes ceelee-efhelee yeveves kee meewYeeie eer $e+<eYeoeme peer pew ve leLee Gvekeer
Oe.he. eerceleer heeJe&leer pewve-yeveejme ves eehle efkeee~ hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) keer keceser kes Deeen hej Ske yeej hegve: kegC[uehegj ceW
eelegcee&me kejves keer mJeerke=efle eoeve keer~

GvebeemeJeeB eelegcee&me (meved 2004-kegC[uehegj (veeueboe-efyenej ceW)

1 pegueeF& 2004 kees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves (memebIe) vebeeJele& cenuekegC[uehegj ceW efleere yeej eelegcee&me mLeehevee mecheVe keer~
2 pegueeF& kees vebeeJele& cenue heefjmej ceW veJeefveefce&le ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj keer
2 cebefpeueeW hej eceMe: Yetlekeeue Je Jele&ceevekeeueerve eewyeermeer eefleceeDeeW kees Jesoer ceW
efJejepeceeve efkeee ieee, efpevekeer eeflee hejJejer 2003 ceW ngF& Leer~
efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve-eefleJe<e& keer Yeeb efle meved 2004 ceW Yeer ieefCeveer %eeveceleer
YeeceC[ue ceneje^ kes YeeeW ves hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW oMeue#eCe heJe& kes
10 efove jnkej Oece&ueeYe eehle efkeee~ hetpe ceeleepeer eje jefele efJeeMeebefle ceneJeerj
efJeOeeve kee Deeeespeve kej megces heJe&le kes Deekeej kes ceeb[ues hej 2600 jlve e{ees ieS~
mebeespeke eer kemletjebo peer ye[peeles kes meeLe 100 mes DeefOeke eeuegDeeW ves kegC[uehegj
Deekej 10 efoveeW leke hetpeve, Yeefe kej hegCeepe&ve efkeee~
efMe<ee kee meceeefOecejCe-22 efmelecyej 2004 kees oMeue#eCe heJe& kes ceOe ceW ner
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efmLele vebeeJele& cenue leerLe& hej hetpe ceeleepeer keer
efMe<ee mebIemLe hetpe #egefuuekee eer eeceleer ceeleepeer kee Ceceeskeej ceneceb$e meg veles-megveles
MeebeflehetJe&ke meceeefOecejCe ngDee~ Jes ueieYeie 15 Je<eeX mes #egefuuekee kes eleeW kee heeueve kejles
ngS hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW meeOeveejle LeeR~
efleere kegC[uehegj ceneslmeJe-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe

(134)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

cebieue meeefveOe ceW efleere kegC[uehegj ceneslmeJe kee ef$eefoJemeere YeJe Deeeespeve kegC[uehegj
(veeueboe) vebeeJele& heefjmej ceW efkeee ieee~ 27 Deketyej mes 29 Deketyej leke nesves Jeeues
Fme Deeeespeve ceW eLece efove 27 Deketyej kees mebIeheefle ceneJeerj emeeo peer pewve, keceueebo
peer, KeejeryeeJeueer-efouueer SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer ves PeC[ejesnCe kes meeLe
keee&ece kee MegYeejbYe efkeee efpemeceW cegKe DeefleefLe Tpee& efJeefOe SJeb metevee leLee pevemebheke&
ceb$eer (efyenej mejkeej) eer Meece jpeke Les~ heeeled cebe hej meYee ceW oerhe eppJeueve kej
efJeeMeebefle kes Gheose YeieJeeve ceneJeerj efJe<ee hej mebieeser kee MegYeejbYe efkeee ieee~
ceOeevn ceW hetpe ceeleepeer eje pewveOece& kes eLece efmeebleebLe <edKeC[eiece keer
13 hegmlekeeW hej efueefKele mebmke=le erkee keer nmleefueefKele eefleeeW keer cenee&vee keer ieF&~
lelheeeled De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve kee MeheLe enCe meceejesn ng Dee leLee eLeceeeee&
eer Meebeflemeeiej peer cenejepe hegmleke kee efJeceeseve ngDee~
Fme ceneslmeJe ceW ef o. pewve ef $eueeske MeesO e mebmLeeve eje eceMe: efvecve hegj mkeej
eoeve efk ees iees ~ pebyet erh e hegjmkeej-2004 (heb . eer megO ece& ebo peer Meeeer, efleJejerpeyeuehegj , ce.e.) kees , Deeef e&k ee jlveceleer hegj mkeej-eer celeer eYee pew ve-efouueer kees
(meewpeve-eer keesceueebo pewve-cencet oeyeeo), kegC[uehegj hegjmkeej-ees. erkeceebo pew veefouueer (meewpeve-eer keceueebo kewueeMeebo pewve, KeejeryeeJeueer-efouueer) vebeeJele& hegjmkeej2004-eer efJepee kegceej pewve, keevehegj (meewpeve-eer ke= <Cekeg ceej keceue kegceej pew ve
eje njKes ve kegceej pew ve mce= efle veeme, Deeje keer Deesj mes), eer es sueeue pew ve
mce=ef le hegjmkeej-2003-eer jepesv pewve-ceg cyeF& kees leLee meved 2004 kee hegj mkeej
eer GcesMeebo pew ve-ef hejespeeyeeo kees (meew peve eer megYee<eeb MegYeeb pewve-ef kewleveiej)
eoeve ef kees iees~
28 Deketyej, otmejs efove MejohetefCe&cee kees leerLe&mecesefjkee hetpe ceeleepeer kee 71JeeB
pevcepeebleer meceejesn ceveeee ieee~ ceOeevn ceW efJeveeebpeefue meYee ngF&~ cegKe DeefleefLe
veeecetef le& eer megOeerj veejeeCe peer (Fueeneyeeo) Les~ meebmeo SJeb hetJe& kesvoere jsue ceb$eer eer
efveleerMe kegceej ves Yeer heOeejkej hetpe ceeleepeer kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
Fme DeJemej hej ekeeefMele kegC[uehegj Deef Yeveb ove ebLe kee SJeb hetpe ceeleepeer keer DeelcekeLee
cesjer mce=efleeeB kee efJeceeseve oesveeW cenevegYeeJeeW ves efkeee~ Fme efove hetpe ceeleepeer kes
kejkeceueeW mes leerLe& heefjmej kes keeee&uee SJeb cesveies kee mJeefmleke yeveekej GodIeeve
efkeee ieee~ YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe keer jLeee$ee efvekeeuekej jLeeJele&ve kee
meceeheve Yeer efkeee ieee~ jeef$e keee&ece ceW eer jeceieesheeue pewve-hevee (DeOe#e-efyenej
jepe efo. pewve veeme yees[&) SJeb eer Depee pewve-hevee (ceeveo ceb$eer-efyenej ms efo. pewve
leerLe&#es$e keceser) kees keceser eje meceepejlve keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee ieee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(135)

ceneslmeJe kes leermejs efove 29 Deketyej kees eele:keeue YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
cemlekeeefYe<eske kejkes ceneMeebefleOeejehetJe&ke keee&ece kee meceeheve ngDee~
heeJeehegj ceW ef veJee&Ceuee[t-YeieJeeve ceneJeer j efveJee&CeYet efce heeJeehegj ceW ueieeleej
otmejs Je<e& Yeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebI e meeefveOe ceW peuecebefoj
ceW Devesk e YeeeW ves keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee 12 veJecyej kees efveJee& Ceuee[t e {ekej
hegCeepe& ve efkeee~ eLece efveJee&Ceuee[t e {eves kee meewYeeie eehle efk eee-eer cens Meebo
Depee keg ceej pewve-ceg pehehejhegj (efyenej) ves~ lelheeeled heeC[gkeefMeuee cebefo j heefjmej
ceW veJeef veef ce& le YeieJeeve ceneJeerj ceb efoj ceW hetpe ceeleepeer kes memeb Ie meeef veOe ceW cebef oj
ef vecee&lee eer efJepee kegceej pewve, oefj eeiebp e-ef ouueer ves keueMeejes nCe keee& ece mecheVe
ef keee leLee YeieJeeve ceneJeerj kes mece#e efveJee& Ceuee[t e {eee~ efveJee& Ceuee[t kes yeeo
ef oiecyej pewve cebef oj heefj mej ceW efveefc e&le ceevemleb Ye ceW YeieJeeve ceneJeerj keer 4 heeemeve
SJeb 4 Ke[dieemeve eefleceeSB efJejepeceeve keer ieF~ heeJeehegjer ceW ef$eefoJemeere keee& ece kes
yeeo hetpe ceeleepeer ves kegC[uehegj ceW Deekej mebIemLe meeOegDeeW kes meeLe Meeees eef Jeef Oe
mes eeleg cee&me meceeheve ef eee mecheVe kejkes kegC[uehegj (veeueboe) kes efleere Ssefleneefm eke
eeleg cee& me kee meceeheve efk eee~
pevceYetef ce mes pevceYet efce keer Deesj cebieue efJenej-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce keg C[uehegj
(veeueboe) kee cee$e 22 ceen kes Deuhemecee ceW vebeeJele& cenue leerLe& kes he ceW Ssefleneefmeke
YeJe veJeefJekeeme mecheVe kejJeekej hetpe ceeleepeer kee kegC[uehegj mes YeieJeeve heee&veeLe
keer pevceYetefce-JeejeCemeer nsleg cebieue efJenej 14 veJecyej 2004 kees ngDee~
keueMeejesnCe SJeb eeflecee efJejepeceeve keee&ece-jepeie=ner leerLe& hej veJeefveefce&le
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe cebefoj hej eer Deefveue kegceej pewve (keceuecebefoj) efouueer ves
15 veJecyej kees hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW keueMeejesnCe mechevve efkeee~
16 veJecyej kees efJehegueeeue heJe&le keer leuener ceW veJeefveefce&le ceevemlebYe ceW JesoerMegef keer ieF, pees mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo peer-efouueer kes meewpeve mes efveefce&le
efkeee ieee nw leLee ceOeevn ceW peJeenj veJeesoe efJeeeuee-jepeieerj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee eje eer ceveespe kegceej pewve-cesj" kes meewpeve mes efJejeefpele YeieJeeve ceneJeerj keer
ceveesnejer 5 heg TBeer heeemeve ueeueJeCeea eeflecee kee DeveeJejCe hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer SJeb efJeeeuee kes eOeeveeeee& peer ves mewke[eW
yeeeW keer GheefmLeefle ceW efkeee~
17 veJecyej kees eele: YeieJeeve ceneJeerj keer 4 eefleefle eefleceeSB ceevemlebYe ceW
ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW efJejepeceeve keer ieF~
iegCeeJeeb peer efme#es$e ceW eLece ieCeOej eer ieewlece mJeeceer keer efveJee&CemLeueer hej hetpe

(136)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceeleepeer keer esjCee mes efo. pewve cebefoj eebieCe ceW mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo peer, efouueer
SJeb heefjJeej kes meewpeve mes veJeefveefce&le cebefoj ceW ieewlece mJeeceer keer meheso hee<eeCe keer 5
heg TBeer Ke[dieemeve eefleefle eeflecee 19 veJecyej 2004 kees eele: efJejepeceeve keer ieF&
SJeb keueMeejesnCe kej meYeer ves hegCe eehle efkeee~
yeveejme ceW cebieue Deeieceve-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce (kegC[uehegj-veeueboe) mes
14 veJecyej 2004 kees cebieue efJenej kejkes ceOe ceW Deveske peieneW hej Oece&eYeeJevee kejles
ngS efoveeBke 23 efomecyej 2004 kees hetpe ceeleepeer kee memebIe YeieJeeve heee&veeLe pevceYetefce
Yesuethegj efo. pewve cebefoj ceW ieepes-yeepes SJeb peguetme kes meeLe cebieue heoehe&Ce ngDee~
YeieJeeve heee& veeLe pevcekeueeCeke le= leer e meneeefyo ceneslmeJe-YeieJeeve heee&veeLe
keer pevceYetefc e JeejeCemeer ceW hetp e ieefCeveerecegK e eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue
es jCee SJeb meeefveOe ceW YeieJeeve heee& veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe
kee GodI eeve 6 peveJejer 2005 kees ef JeMeeue pevemecetn kes yeer e mecheVe ng Dee~
6 peveJejer heew< e ke=<Cee ieejme kees eele: PeC[ejesnCehet Je& ke meceejes n kee MegY eejb Ye
efk eee ieee~ PeC[ejesn Cekelee& Les -eer OeVeeueeue Deefpele kegceej pewve Depecesj e heefjJeejOetefueeeve (heb. yebi eeue)~
efJeMeeue jLeee$ee-leoghejeble pewve meceepe keeMeer eje eele: 8 yepes cewoeefieve
efo. pewve cebefoj mes heee& veeLe YeieJeeve kees eeboer keer heeuekeer ceW efJejepeceeve kej Ss efleneef meke
efJeMeeue MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&, efpemeceW 11 eefme yewC[, Deveske yeefiIeeeB, neLeer, Iees[s,
eeBoer keer ebJej iee[er, eeboer kee iepejLe, Oet heiee[er, PeC[er iee[er Deeefo Meeefceue Les~ Deveske
ceefnuee-heg<e Fv-FveCeer SJeb jepeeDeeW kes he ceW neLeer SJeb yeefiIeeeW hej yew"s Les~
2 efkeceer. uebyeer en ee$ee Menj kes cegKeceeieeX mes nesles ngS yebieeueer Fbj keeuespe cewoeveYesuethegj hengBeer, peneB ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve heee&veeLe pevceeefYe<eske
efkeee ieee~
ceOeevn ceW efJeMeeue heb[eue ceW hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW meeJe&peefveke
Oece&meYee ngF&~ cegKe DeefleefLe kes he ceW G.e.mejkeej kes ueeske efvecee&Ce efJeYeeie SJeb ke=ef<e
efJeosMe Jeeheej ceb$eer eer efMeJeheeue efmebn eeoJe, meceejesn DeOe#e kes he ceW eer ceeleeemeeo
heeC[s (G.e.efJeOeevemeYee DeOe#e) SJeb efJeOeeve meYee GheeOe#e Deeefo efJeefMe DeefleefLe
keee&ece ceW meefcceefuele ngS~
pewve MeyokeesMe kee efJeceeseve-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue
esjCee SJeb e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes DeLeke heefjece mes leweej
pewveeiece kes ueieYeie 15 npeej MeyoeW keer efnvoer-Debespeer JeeKee mes ege pewve meceepe ceW
eLece yeej ekeeefMele YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Debespeer pewve MeyokeesMe kee efJeceeseve Yeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(137)

Fme DeJemej hej meejmJele Deef leefLe eer heer . jeceebjeJe (keg ueheef le-yeveejme ef nvot ef Jeeefeeeuee)
J
eje efkeee ieee~
cenue kee DeveeJejCe-cegKe DeefleefLe eer efMeJeheeue efmebn eeoJe SJeb meYeeOe#e
eer ceeleeemeeo heeC[s ves hetpe ceeleepeer keer esjCee mes efveefce&le YeieJeeve heee&veeLe kes Oeeleg
mes yeves veJeKeC[ kes cenue kee cebe hej heerlee keekej DeveeJejCe efkeee~ jlveJe=ef kej
pevcekeueeCeke kes jlve YeeeW ceW efJeleefjle efkees iees~
kewmes efJeceeseve-hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje jefele
YeieJeeve heee&veeLe kes vees-vees YepeveeW keer Dee@ef[ees kewwmes kee efJeceeseve efJeOeevemeYeeOe#e
ves efkeee~
7 peveJejer kees eer efoiecyej pewve cebefoj Yesuethegj ceW efJejepeceeve YeieJeeve heee&veeLe
keer eeflecee kee 1008 keueMeeW mes cemlekeeefYe<eske efkeee ieee~ ceevemlebYe ceW efJejepeceeve
eefleceeDeeW kee Yeer YeeeW ves DeefYe<eske efkeee~
8 peveJejer kees le=leere efoJeme 108 Fb-FbeefCeeeW kes meeLe YeieJeeve heee&veeLe
ceC[ue efJeOeeve kes Deeeespeve kes meeLe keee&ece kee meceeheve ngDee~ YeieJeeve keer 1008
oerhekeeW mes cebieue Deejleer keer ieF&~
meejveeLe ceW henje efpeveOece& kee OJepe-11JeW leerLekej YeieJeeve eseebmeveeLe keer
pevceYetefce efmebnheg jer (meejveeLe) ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes meeefveOe ceW 16 mes
20 peveJejer 2005 (heew<e Meg. 7 mes 11) leke efo. pewve meceepe keeMeer eje YeJe hebekeueeCeke
eeflee mecheVe ngF&~ pevceYetefce efmebnhegjer ceW efoiecyej pewve cebefoj kes mece#e efJeMeeue cewoeve
ceW YeieJeeve eseebmeveeLe keer 11 heg Gegbie, heeemeve MeeceJeCeea eeflecee efJejepeceeve keer
ieF& nw~ efpemekeer hebekeueeCeke nsleg JeejeCemeer pewve meceepe ves hetpe ceeleepeer mes efJeMes<e
efveJesove efkeee~ efejeleeref#ele Fme Deeeespeve ceW JeejeCemeer meceepe kee Glmeen efJeMes<e
Je Lee~ efJeeYej ceW eefme meejveeLe ceW pewveOece& keer keerefle&heleekee henjeves kee en
DeodYegle DeJemej Lee~
pevceYetefce efkewleveiej (yeejeyebkeer) ceW DeYetlehetJe& meceejesn-20 peveJejer 2005 kees
meejveeLe mes cebieue efJenejkej lehemLeueer (eeeie) leerLe& kes oMe&ve kejles ngS hetpe ceeleepeer
kee Deuhemecee ceW ner 4 hejJejer 2005 kees Deheveer pevceYetefce efkewleveiej ceW memebIe efJeMeeue
peguetme kes meeLe cebieue eJesMe ngDee~ eneB hej 6 mes 14 hejJejer leke hebekeueeCeke eeflee
ceW meeefveOe eoeve kejves kes efueS hetpe ceeleepeer kee Deeieceve ngDee Lee~
5 hejJejer kees eele: Deef Ye<eske kes heeeled eeflese 24 leer Lekej eefleceeDeeW kee cegKeeJeuees keve
hetpe ceeleepeer kes meeef veOe ceW efkeee ieee hegve: keee&ece kee PeC[ejes nCe ngDee~
ecelkeeefjke Ievee Ieer-8 hejJejer kees mebOeekeeue ceW veJeerve cebefoj ceW DeYetlehetJe&

(138)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Guueeme SJeb n<e& kes JeeleeJejCe ceW 24 leerLekejeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB SJeb meneket
ewleeuee pewve meceepe kes meYeer meomeeW SJeb Yejlemesvee kes veJeegJekeeW ves veJeerve cebefoj kes
neue ceW Deheves neLeeW mes ueekej efJejepeceeve kej oeR~ vetleve cebefoj ceW eefleceeDeeW kees Deeue
Jesoer ceW Deeue kejves kes efueS 3 Je<e& kes yeeueke mes ueskej 90 Je<e& leke kes Je= ves keejmesJee
kej jeleeWjele eefleceeSB eLeemLeeve efJejepeceeve kej oeR~
eele: 9 hejJejer kees 4.50 yepes YeieJeeve ceneJeerj keer DeJeieenveeeceeCe Ke[dieemeve
cetueveeeke eeflecee Yeer jeleeW-jele keceueekeej Jesoer hej Ke[er nes ieF, efpememes veJeerve cebefoj
kee megboj mJehe efoKeves ueiee leLee Fmekee veecekejCe ecelkeeefjke ceneJeerj cebefoj kej
efoee ieee~ meYeer ves hetjer jele YeieJeeve SJeb ceeleepeer kes peekeejeW mes meeje heefjmej
iegbpeeeceeve kej efoee~
hebekeueeCeke eeflee-9 hejJejer mes 14 hejJejer leke hebekeueeCeke eeflee
meevebo efveefJe&Ive mecheVe ngF&~ pevcekeueeCeke kes efove DeekeeMe mes nJeeF& penepe eje
heg<heJe=ef kees osKekej meYeer n<e& mes Petce G"s~
cegKeceb$eer kee Deeieceve-12 hejJejer meved 2005 kees GejeosMe kes cegKeceb$eer
ceeveveere eer cegueeece efmebn peer eeoJe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer
heeJeve pevceYetefce efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e. ceW heOeejs SJeb hetpe ceeleepeer kee cebieue
DeeMeerJee&o eehle efkeee~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ceeveveere cegKeceb$eer peer ves YeieJeeve
heee&veeLe keer eeflecee kes mece#e oerhe epJeefuele kej heee&veeLe Je<e& kee MegYeejbYe efkeee~
$e+<eYe pevceYetefce DeeesOee ceW cebieue eJesMe-11 Je<e& kes heeeled 17 ceee& meved 2005
kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeesOee leerLe& hej cebieue eJesMe kejves
hej DeeesOeeJeeefmeeeW SJeb JeneB kes meble-cenbleeW ves neefo&ke mJeeiele SJeb mecceeve efkeee~
cenekegbYe cemlekeeefYe<eske-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevceYetefce Meeele leerLe& DeeesOee
ceW 1 mes 3 Deewue leke efleere cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve hetpe
ceeleepeer SJeb mebIe kes cebieue meeefveOe ceW n<eexuueeme kes meeLe mecheVe ngDee~
1 Deewue kees PeC[ejesn CehetJe&ke keee&ece kee Meg YeejbYe ngD ee~ heefjmej ceW efveefce& le
heb[eue ceW YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leer e meneeefy o ceneslmeJe meccesueve
keer e=B Keuee ceW leer Lek ej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe SJeb De.Yee.ef o. pewve ceefnuee
mebie"ve kee je^er e DeefO eJes Meve ng Dee~ jeef$e ceW De.Yee.efo . pewve eg Jee heefj<eo kee
je^er e Deef OeJesMeve ngDee~
2 Deewue, ew$e Jeoer Deceer kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pevcekeueeCeke keer hetJe& yesuee
ceW efJeMeeue jLeee$ee peguetme efvekeeuee ieee~ ceOeevn ceW YeejleJe<eeae efo. pewve leerLe&#es$e
keceser keer DeecemeYee ngF&, efpemeceW cegKe DeefleefLe kes he ceW kesvere ie=njepeceb$eer-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(139)

eer eer ekeeMe peeemeJeeue SJeb ef JeefMe DeefleefLe kes he ceW meceepe keueeCe ceb$eer (G.e.mejkeej)
ves heOeejkej keee&ece kee oerhe eppJeueve efkeee~ hetpe ceeleepeer ves Deheves GodyeesOeve ceW
kene efke nceejs efpeleves Yeer leerLe& nQ, Jes nceejer mebmke=efle keer Oejesnj nQ, nceejs eeCe nQ,
meJe&mJe nQ, efpevekee mebj#eCe SJeb mebJeOe&ve leerLe&#es$e keceser hej efveYe&j nw~
3 Deewue, ew $e Jeoer veJeceer kees YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcekeueeCeke kes efo ve
31 heg Geg bie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[di eemeve eef lecee kes cenekeg bYe cemlekeeefYe<esk e
kes DeJemej hej DeeesO ee ceW npeejeW eeueg YeeeW keer Yeer[ DeefYe<esk e kejves Je osKeves
kes efueS Gce[ he[ er~ keee& ece kes eejbYe ceW ceb ieue keueMe mLeehevee eer oerheke pewve SJeb
eerceleer megYeeef<eveer pewve-JeejeCemeer ves ef keee SJeb oer he eppJeueve eer ef ejbp eer ueeue SJeb
eerceleer megceleery eeF& pewve keemeueerJeeue heefjJeej-hevee eje ng Dee~ YeieJeeve kes cemleke
hej eLece efm eef keueMe kejves kee meewY eeie mebIeheef le ueeuee ceneJeerj emeeo peer ef ouueer
kes heefj Jeej ves eehle ef keee~ jlvekeueMe keer e=B Keuee ceW eLece keueMe eer kew ueeMeebo
pewve meje&he (ueKeveT) SJeb heefjJeej ves efk eee hegve: eeuegDeeW ves mJeCe& keueMe, jpele
keueMe, %eeve keueMe, ee keueMe Deewj Yeef ekeueMe mes eYeg kee DeefY e<eske efk eee~
Geggbi e eeflecee kes veer es ejCeeW ceW Ke[s neskej meYeer Yee DeefYe<esk e keer Oeeje mes Yeeriekej
Yeefe ceW efLejke jns Les~
meerOee emeejCe-cenecemlekeeefYe<eske ceW mebhetCe& keee&ece kee 4 Iebs leke meerOee
emeejCe DeemLee ewveue kes ceeOece mes efkeee pee jne Lee~ mecemle keee&ece cesb hetpe
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, ceQves (#eguueke ceesleermeeiej) SJeb ye. jJeerv
peer ves keeceW^er kej osMe-efJeosMe keer pevelee kees DeeesOee SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
efmeevleeW mes heefjefele kejeee~ hetpe ceeleepeer ves Yeer meYeer kes efueS Dehevee cebieue DeeMeerJee&o
eoeve efkeee~ kejes[eW ueesieeW ves Deheves Iej yew"s ner eYeg hej he[leer Fve DeefYe<eske keer OeejeDeeW
kees osKekej Deheves ves$eeW kees meheue efkeee SJeb Fme keee&ece keer Yetefj-Yetefj eMebmee kej
Deheves MegYekeecevee mebosMe Yespes~
veeieefjke DeefYeveb ove-DeeesOee mes cebieue efJenej kej hetpe ceeleepeer hegve: efkew leveiej
heOeejeR SJeb JeneB hej 13 Deewue 2005 kees vetleve ceneJeerj cebefoj hej yeves megboj keueelceke
ef MeKej hej OJepeejesnCe SJeb keueMeejesnCe kee keee& ece mecheVe kejeee~ efkewleveiejJeeefmeeeW
ves hetpe ceeleepeer kes pevceYetefce ceW cebieue Deeieceve hej meecetefnkehe ceW Gvekee veeieefjke
DeefYevebove meceejesn Deeeesefpele efkeee~ veiej hebeeele keer esejcewve-eerceleer hetueceleer
ieghlee kes megheg$e ves het pe ceeleepeer kes ejCeeW ceW DeefYevebove he$e meceefhe&le efkeee~ efkewleveiej
meceepe ves Yeer hetpe ceeleepeer kees YeejleYet<eCe keer GheeefOe mes Deuebke=le kej Deheves kees
ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee~

(140)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

efyenej kes ceOe ceW DeefleMee #es$e ef$eueeskehegj kes oMe&ve kejles ngS len. helesnhegj
(G.e.) ceW mebIe kee Deeieceve ngDee, peneB 22 Deewue meved 2005 kees hetpe ceeleepeer kes
meeefveOe ceW OetceOeece mes ceneJeerjpeebleer ceveeF& ieF&~
Deeefe&kee oer#ee peebleer-26 Deewue 2005, JewMeeKe ke=<Cee otpe kees hetpe ceeleepeer
kee cencetoeyeeo (meerleehegj) veiej ceW 50JeeB Deeefe&kee oer#ee peebleer meceejesn n<eexuueeme mes
ceveeee ieee~ en veiej hetpe ceeleepeer keer ie=nmLeeJemLee keer veefveneue nw, pees Gvekeer
pevceoe$eer ceeB ceesefnveer osJeer (Deeefe&kee jlveceleer ceeleepeer) keer pevceYetefce nw~
kesJeue%eeveYetefce Deefn]$e ceW YeieJeeve heee&veeLe cemlekeeefYe<eske-meejs osMe ceW
efJeefYeVe DeeeespeveeW kes ceeOece mes ceveees pee jns YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke
le=leere meneeefyo ceneslmeJe Je<e& 2005 kes Debleie&le YeieJeeve heee&veeLe keer kesJeue%eeveYetefce
Deefn$e ceW hetpe ceeleepeer SJeb mebIe kes meeefveOe ceW 15 ceF& 2005 kees heee&veeLe
cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe SJeb jLeee$ee kee efJeMeeue Deeeespeve efkeee ieee~ hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes veJeefveefce&le 11 efMeKejeW mes ege YeJe leerme eewyeermeer cebeof j ceW
YeieJeeve heee&veeLe keer DeJeieenvee eceeCe efJeMeeue eeflecee kee SJeb cetue cebefoj ceW efJejepeceeve
efleKeeue Jeeues yeeyee kee ceneefYe<eske kej YeeeW ves Deheves kees meewYeeieMeeueer ceevee~ 19 ceF&
2005 kees oes efoJemeere cegjeoeyeeo eJeeme kes ceOe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve
ceneJeerj [svue kee@uespe, cegjeoeyeeo ceW keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme keeuespe kes ecegKe
megjsMeebo pewve eje efkeee ieee~
ye{ eues keoce YeieJeeve MeebefleveeLe keer Yetefce keer Deesj-hetpe ceeleepeer kee memebIe
DeeesOee SJeb Deefn$e leerLeeX hej cenecemlekeeefYe<eske mecheVe kejeves kes yeeo efJeefYeVe
mLeeveeW hej Oece&eYeeJevee kejles ngS 25 ceF& 2005 kees YeieJeeve MeebefleveeLe keer pevceYetecf e
nefmleveehegj ceW cebieue eJesMe ngDee~
ceeie& ceW DeleefOeke ieceea kes keejCe cegjeoeyeeo kes yeeo hetpe ceeleepeer kees 20 ceF& mes
pJej Deevee eejbYe nes ieee Lee efkevleg DemJemLe efmLeefle ceW Yeer Deheves Deelceyeue eje efJenej
kejkes hetpe ceeleepeer ves efveefele efleefLe ceW ner pebyeterhe-nefmleveehegj ceW eJesMe efkeee~
ueieeleej 15-20 efoveeW leke eFheeF[ yegKeej kes keejCe Mejerj ceW Deleble kecepeesjer Dee
ieF& Leer, efhej Yeer hetpe ceeleepeer Deheveer eleske eee& ceW mepeie jneR ~ nce Deewj Deehe pewmes
Jeefe lees Lees[e mee pJej Deeves hej ner Deheves keeeeX kees megeehe mes veneR kej heeles nQ
hejvleg hetpe ceeleepeer kee Deelceyeue GvnW Meefe eoeve kejlee nw~
pecyeterhe ceW Deeves kes heeeled 20 efoveeW leke ueieeleej jns eeheeF[ yegKeej kes
keejCe iebYeerjhe mes DemJemLe nesves kes yeeo Deheveer DeelceMeefe Deewj osMeYej ceW YeeeW eje
efkees pee jns Oeeefce&ke Devegeve Deeefo kes cebieue eYeeJe mes Mevew:-Mevew: mJeemLe ueeYe eehle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(141)

kejleer jneRb~ Deheves eyeue Deelceyeue kes keejCe DemJemLe efmLeefle ceW Yeer Deeefe&keeeee& kee
ke"esjleehet Je&ke heefjheeueve kejles ngS hetpe ceeleepeer ves meYeer keer cebieueYeeJevee kes heuemJehe
mJeeOeee, cebefoj oMe&ve SJeb Deheveer efoJeJeeCeer mes mebyeesOeve osvee eejbYe kej efoee~
meeefnle uesKeve SJeb leerLe& efvecee&Ce kes ceeOece mes Oece& kes mebj#eCe ceW Ssefleneefmeke keee&
kejves Jeeueer hetpe ceeleepeer kes DemJemLe nesves keer Keyej ueieles ner pewve meceepe SJeb meeOegJeie&
ceW ienjer ef eblee Jeehle nes ieF& Deewj osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW hetpe ceeleepeer kesmJeemLeueeYe
nsleg hetpee-hee", efJeOeeve, ceb$e-peehe Deeefo kes keee&ece efveeefcele he mes YeeeW eje efkees
peeves ueies~ keF& Deeeee&mebIeeW mes cegefve-Deeefe&keeDeeW keer MegYekeecevee leLee efJeefYeVe DebeueeW
keer Glke= iegYeefe kes heuemJehe ecelkeej pewmee ngDee Deewj 5 petve kees ceeleepeer kees
ceevees veJepeerJeve ner eehle nes ieee~
keue Meece mes ueskej jele leke efpevekes G"kej yew"ves keer DeeMe nce meYeer ves es[ oer
Leer, Deepe 5 petve kees GvneR ceeleepeer ves meYeer Deeievlegke YeeeW kees Leess[er osj yew"kej
cegmkegjeles ngS Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve efkeee Deewj Gvekes meeefveOe ceW 101 heg TBes
megcesheJe&le keer heeC[gkeefMeuee hej YeieJeeve Meebef leveeLe kee hebeece=le DeefYe<eske nesekj efveJee&Ceuee[t
e{eee ieee~ 12 petve kees egleheb eceer heJe& kes DeJemej hej pes efpeveJej DeefYe<esske kes yeeo
mejmJeleer ceelee kee heb eece= le DeefYe<es ke ef keee ieee~ ceOeevn ceW YeJelee kes meeLe <edKeC[eiece
ebLe keer SJeb mejmJeleer ceelee keer cenehetpee mecheVe ngF&~

heeemeJeeB eelegc ee&me (meved 2005-pecyeterhe-nefmleveehegj)

eefleJe<ee&vegmeej meved 2005 ceW 20 pegueeF&, Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer kees YeieJeeve
MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer ves mebIe
meefnle eelegcee&me keer mLeehevee keer~ Fme Je<e& hetJe& mes ner efJejepeceeve hetpe Deeefe&keejlve
eer DeYeeceleer ceeleepeer Deewj #egefuuekee Meebefleceleer ceeleepeer ves Yeer hetpe ceeleepeer, hetpe
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, cesjs (#eguueke ceesleermeeiej) meeLe eelegcee&me
mLeehevee keer~ Deye nce 5 meeOeg mebIe ceW nes iees Les~ eelegcee&me keer Oece&meYee ceW efouueer,
efyenej, DeJeOe SJeb Deemeheeme kes veiejeW mes YeeeW ves heOeejkej hetpe ceeleepeer mes eelegcee&me
mLeehevee kes efueS efveJesove efkeee~
efJeosMeer MeesOeeLeea oMe&veeLe& heOeejs-28 pegueeF& 2005 kees efJeosMeer MeesOeeefLe&eeW kes
Ske mecetn ves pebyeterhe mLeue hej heOeejkej pebyeterhe jevee SJeb Deve cebefojeW kees osKekej
emeVelee Jee keer Deewj hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ efJeefYeVe osMeeW mes heOeejs
Fve MeesOeeefLe&eeW ves 2 ceen leke pewve meceepe eje eueees iees FbjvesMeveue mecej mketue
hee@j pewve m[erpe ceW pewveOece& kee eefMe#eCe eehle efkeee~ Gmeer e=BKeuee ceW pebyeterhe-

(142)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

nefmleveehegj ceW Deekej pewve meeOegDeeW kes ke"esj lehe SJeb efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer
eee& kees mecePeves kee eeeme efkeee~
Deeefvnkee heJe& ceW 14 pegueeF& mes 22 pegueeF& 2005 leke efmeee ceneceC[ue
efJeOeeve kee Deeeespeve efkeee ieee~ Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee (ieg hetefCe&cee) kees hetpe
ceeleepeer kes meeefveOe ceW Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heeOeerMe SJeb
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#ee ieg Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe keer
eeflecee kes DeefYe<eske hetpeve kee efJeMes<e keee&ece Deeeesefpele efkeee ieee Deewj Deeeee&eer
kee 130JeeB pevceefoJeme Yeer n<eexuueemehetJe&ke ceveeee ieee~ eeJeCe ke=<Cee Skeced 22 pegueeF&
2005 kees JeerjMeemeve peebleer heJe& kes MegYe efoJeme eele: keceue cebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keer DeJeieenveeeceeCe eeflecee kee hebeece=le DeefYe<eske efkeee ieee leLee ceOeevn ceW
meceJemejCe efJeOeeve kee Deeeespeve mecheVe ngDee~
eeJeCe Megkeuee mehleceer, 12 Deiemle kees ef$ecetef le& ceb efoj ceW mecces oefMeKej keer
ke=ef $ece jevee kes mece#e YeieJeeve heee& veeLe kee efveJee&Ceuee[t YeefeYeeJehetJe&ke e{eee
ieee~ YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe Je<e& kes Devleie& le
hetpe ceeleepeer keer efJeMes <e esjCee hej osMe kes efJeefJeOe DebeueeW ceW Jeehekehe mes uee[t
e{eee ieee~ Fmeer esjCee kes eef leheuemJehe cees #emehleceer hej mecces oefMeKej peer ceW
Fme Je<e& Deve Je<eeX keer Dehes#ee Yeejer Yeer [ jner~ ceeleepeer kes ner meeef veOe ceW j#eeyebOeve
heJe&, eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee 19 Deiemle kees j#eeyebOeve heJe& keer God YeJemLeueer nefm leveehegj
ceW Oece&, mebmke=ef le, Oecee& eleve, meeOegi eCe SJeb meeOeceea yeb OegD eeW keer j#eeLe& meb keefuhele
kejeles ngS ceveeee ieee~
21 Deiemle kees eer meccesoefMeKej peer efJekeeme meefceefle eje pecyeterhe ceW Deeeesefpele
meeOeejCe meYee keer yew"ke SJeb meceepejlve mJe. eer ekeeMeebo pewve uegneef[ee (meemeveer)
keer omeJeeR hegCeefleefLe hej efJeMeeue meYee Deeeesefpele keer ieF&~ 27 Deiemle kees pewve efceueve
cesj" ceneve eje Deeeesef pele Yeejleere pewve efceueve #es$e mebKee 5 keer efleere keee&keeefjCeer
meYee SJeb Yeejleere pewve efceueve heeGC[sMeve keer 2005-2006 me$e keer efleere yew"ke Yeejer
Yeer[ kes yeere mecheVe ngF&~ 4 mes 6 efmelecyej leke eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej
peer cenejepe keer 50JeeR hegCeefleefLe eq$eefoJemeere keee&ece meefnle YeeJeYeerveer efJeveeebpeefue
Deefhe&le kejles ngS ceveeF& ieF&~ 8 efmelecyej mes 18 efmelecyej leke oMeue#eCe ceneheJe& hetpe
ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW efJeMes<e YeefeYeeJehetJe&ke mecheVe ngDee~ mJe. eer pecceveueeue
peer keemeueerJeeue S[Jees. (Deewjbieeyeeo-cene.) eje meb mLeeefhele ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue
ceneje^ eje Fme DeJemej hej $ewueeskee ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele efkeee ieee~
ceneje^ YeeceC[ue, DeebOeheosMe, efouueer, meguleevehegj Fleeefo kes ueieYeie 200 eeuegDeeW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(143)

ves eefleefove eele:keeue DeefYe<eske-hetpeve, ceOeevn ceW leJeeLe&met$e-oMeOece& SJeb YeieJeeve

heee& veeLe YeJe mebyeb Oeer eJeeve leLee meeebkeeue Deejleer -eMvecebe-ef JeefJeOe meebmke= eflkee keee&eceeW
ceW Yeeie ueskej ceneve hegCeesheepe&ve ef keee~ efJeOeeve kes meewOece& Fv-FveCeer Les-eer kemletjebo
ye[peeles SJeb eerceleer heg<hee ye[peeles-Deewjbieeyeeo (cene.)~ 15 efmelecyej 2005 kees efJee
efnvot heefj<eo kes Debleje&^ere keee&keejer DeOe#e-eer DeMeeske efmebIeue hetpe ceeleepeer kee
cebieue DeeMeerJee&o eehle kejves oMeue#eCe heJe& kes ceOe heOeejs Deewj hejce emeVelee kee
DevegYeJe efkeee~
pecyeterhe ceneceneslmeJe-2005-eefle heeBe Je<eeX ceW nesves Jeeues pebyeterhe ceneceneslmeJe
2005 kee Deeeespeve 13 mes 17 Deketyej leke hetpe ceeleepeer SJeb mebIe kes meeefveOe ceW
YeJelee mes mecheVe ngDee~ uebyes mecee kes Fblepeej kes yeeo Fme ceneslmeJe ceW efJeefJeOe
DeeeespeveeW kes ceeOece mes ele#e SJeb hejes#ehe mes ueeKeeW YeeeW ves Yeefe iebiee ceW mveeve
kej hegCe kee mebheeove efkeee~
meeef nle mebieeser-13 Deketyej kees eele: PeC[ejesnCehetJe&ke Deeeespeve kee MegYeejbYe
ngDee~ ueieeleej heeBe efoveeW leke eueves Jeeues Fme ceneslmeJe ceW meJe&eLece 13 Deketyej mes
15 Deketyej leke ieefCeveer %eeveceleer mebmke=le SJeb DeOeelce meeefnle mebieeser kee Deeees peve
ngDee~ Fueeneyeeo mes heOeejs veeecet efle& ceeveveere eer meg Oeerj veejeeCe peer (meome-keeJesjer
peue efJeJeeo veee eeefOekejCe) ves oerhe eppJeueve kej mebieeser kee GodIeeve efkeee~
mebieeser ceW Deveske cetOe&ve efJeeveeW ves Yeeie ueskej hetpe ceeleepeer eje jefele efJeefYeVe ebLeeW
hej Deheves MeesOeelceke DeeuesKe emlegle efkees~ ceQves (#eg. ceesleermeeiej peer) keuhegce efJeOeeve
hej Dehevee DeeuesKe emlegle efkeee~ efJeeveeW eje efJeefYeVe eMve kejves hej hetpe ceeleepeer ves
Gvekes Deeiecemeccele Gej oskej mebleg efkeee~ 15 Deketyej kees eer efiejveej peer efme#es$e
hej efJeMes<e me$e Deeeesefpele efkeee ieee~ hetpe ceeleepeer ves Deeieblegke meYeer efJeeveeW kees
leerveueeske kee Oeeve kejeee~
megces heJe&le hej cemlekeeefYe<eske-16 Deket yej jefJeJeej eele: 7 yepes mes nef mleveehegj
ceW efveefce&le megces heJe&le keer heeC[gke efMeuee hej YeieJeeve MeebefleveeLe kes cenecemlekeeefYe<eske
kee keee&ece Meg ngDee~ meJe&eLece pebyeterhe kes meeceves yeves DeKeC[ OJepeob[ hej
eer OeVeeueeue ceesnveueeue Deefpele kegceej pewve Depecesje -Oetefueeeve (heb. yebieeue) eje
OJepeejesnCe efkeee ieee~ heeeled meewOece& Fv eer megveerue kegceej pewve meje&he-cesj" ves
ieepes-yeepes mes SsjeJele neLeer hej YeieJeeve MeebefleveeLe kees ueskej pebyeterhe keer heefjecee keer
Deewj YeieJeeve kees heeC[gkeefMeuee hej efJejepeceeve efkeee~ ceneslmeJe kee oerhe eppJeueve
Fbpeer. meer.Deej.heeefue-hegCes eje, cebieue keueMe mLeehevee-[e@. eceeso kegceej pewve, Deeieje
eje SJeb jlveJe=ef eer efJepee pewve-oefjeeiebpe, efouueer eje keer ieF&~ YeieJeeve MeebefleveeLe

(144)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

kee hebeece=le DeefYe<eske ngDee~ heeeled ece-ece mes meYeer Fv-FveefCeeeW ves peekej 1008
keueMeeW mes YeieJeeve kee DeefYe<eske efkeee~ Deveske ieCeceeve cenevegYeeJeeW ves cemlekeeefYe<eske
ceW Yeeie ueskej hegCe Deefpe&le efkeee~
Dehejevnkeeueer ve Oece&m eYee ceW GejeosMe mejkeej kes hee&ve ceb $eer -ceeveveere
eer veJeeye keeskeye nceero, meebmeo eerceleer DevegjeOee eewOejer SJeb G.e. Deeeele-efveee&le
efveiece kes DeOe#e-eer cesjepegerve Deeefo efJeefMe cenevegYeeJeeW ves heOeejkej hetpe ceeleepeer
kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~
MejohetefCe&cee-17 Deketyej MejohetefCe&cee kees YeeeW ves hetpe ceeleepeer kee 72JeeB
pevcepeebleer meceejesn ceveeee~ eele:keeue ner YeeeW ves Deekej hetpe ceeleepeer kee otOe,
peue mes heeoe#eeueve efkeee~ hetpe ceeleepeer keer cenehetpee, Yeefe, Deejleer keer~ heeeled
YeieJeeve MeebefleveeLe keer jLeee$ee SJeb YeieJeeve heee&veeLe Je<e& kes Devleie&le YeieJeeve heee& veeLe
kee SsjeJele neLeer hej peguetme efvekeeuee~
ceOeevn ceW pevcepeebleer keer efJeveeebpeefue meYee ngF&~ efpemeceW kesvere ie=njepeceb$eer
eer eerekeeMe peeemeJeeue ves cegKe DeefleefLe kes he ceW heOeejkej hetpe ceeleepeer kee
DeeMeerJee&o eehle efkeee SJeb Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ 72 efJeegledoerheeW kees peueekej
meceejesn kee GodIeeve efkeee~ Deveske YeeeW, efJeeveeW SJeb esefeeW ves Yeer hetpe ceeleepeer
kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ pevcepeebleer hej n<e& Jee kejles ngS Yejlemesveeefkewleveiej kes egJekeeW ves 1008 jbieefyejbies iegyyeejs DeekeeMe ceW es[kej meYeer kee ceve ceesn
efueee~ nsueerkee@hj eje heg<heJe=ef Yeer keer ieF&~
DeemLee ewveue hej ngDee mepeerJe emeejCe-DeemLee ewveue hej ueieeleej oes efoveeW
leke kejes[eW YeeeW ves keee&ece kee meerOee emeejCe osKekej Deheej hegCe Dee|pele ef keee SJeb
ceesyeeFue, Sme.Sce.Sme. kes eje Deheves yeOeeF&, MegYekeecevee mebosMe Yespes~ 16 Deketyej kees
cemlekeeefYe<eske kee meerOee emeejCe osKekej Deveske YeeeW ves heesve kes ceeOece mes Iej yew"s
keueMe yegke kejJeees Deewj Deele#e he ceW cemlekeeefYe<eske ceW Yeeie ueskej hegCe eehle
efkeee~ 17 Deketyej kees Yeer hetpe ceeleepeer keer pevcepeebleer kee meerOee emeejCe osKekej
osMe-efJeosMe kes YeeeW ves hetpe ceeleepeer kes oMe&veeW kee ueeYe efueee~
efMeueeveeme-pebyeterhe mLeue hej efvecee&CeeOeerve lesjnerhe jevee cebefoj ceW efveefce&le
nesves Jeeueer lesjnerhe jevee kee efMeueeveeme MejohetefCe&cee kes efove eele: eer oerheke pewveJeejeCemeer SJeb [e@. eceeso kegceej pewve-Deeieje ves efkeee~ Fme jevee ceW ceOeueeske kes
458 Deke=ef$ece efpeveefyebyeeW keer ueieYeie 800 osJeYeJeveeW kes cebefojeW keer, {eF& erhe kes
170 leerLekejeW kes meceJemejCe Deeefo keer kegue efceueekej 2000 mes DeefOeke eefleceeDeeW keer
mLeehevee keer pee jner nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(145)

Deeieeceer keee&eceeW keer Iees<eCeeSB-leerL ekej pevceYet efc e ef Jekeeme keceser kes
DeOe#e kece& eesieer ye.jJeer v kegceej pew ve ves Iees <eCee keer efk e pevceYet efce efJekeeme keer
e=BKeuee ceW Deye hetpe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetef ce
keekevoer kee efJekeeme efkeee peeesi ee~ JeneB cebef oj yeve jne nw, MeerIe ner Gmekeer
hebekeueeCeke eef lee mecheVe nesieer~
hetpe ceeleepeer ves Deeieeceer Je<e& 2006 kees YeieJeeve heee&veeLe ef veJee&CeYet efce meccesof MeeKej
Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee meejs meceepe kees eoeve keer~ e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer ves hetpe ceeleepeer keer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& nesves hej
15 Deewue 2006 mes Deewue 2007 leke ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee
mJeCe& peebleer Je<e& kes he ceW ceveeves nsleg Iees<eCee keer~
heee&veeLe Je<e& kes Devleie&le Deeeesefpele YeieJeeve heee&veeLe eMveesejer eefleeesefielee kes
efJepesleeDeeW kees uekeer [^e kes ceeOece mes mecceeefvele efkeee ieee~
mebhetCe& keee&ece ceW heOeejves Jeeues YeeeW kes efueS heeBeeW efove eerefleYeespe keer JeJemLee
eer eegcve kegceej pewve (eser mee.) SJeb heg$eieCe Decejebo pewve, nsceebo pewve, vesceebo
pewve-efkewleveiej kes meewpeve mes keer ieF&~
hegjmkeej mecehe& Ce efkees iees-17 Deket yej MejohetefCe&cee kees ceOeevnkeeueerve meYee
ceW efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes meJeexe mecceeve ieefCeveer
Deeefe&kee eer %eeveceleer hegjmkeej-2005 mes leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe kes
DeOe#e [e@. MesKejeb pewve-Denceoeyeeo kees osMe-efJeosMe ceW pewveOece& keer Jeeheke eYeeJevee
SJeb mebmLeeve keer ieefleefJeefOeeeW ceW efoes Deheves meneesie nsleg mecceeefvele efkeee ieee~ en
hegjmkeej eer Deefveue kegceej pewve, eerceleer Deefvelee pewve SJeb efe. DeefleMee pewve (keceue
cebefoj), eerleefJenej-efouueer kes meewpeve mes eoeve efkeee peelee nw~
Deve hegjmkeej-pebyeterhe hegjmkeej-2005 eer ceeefCekeebo pewve heeveer (Fboewj)
kees, kegC[uehegj hegjmkeej 2005-ye. eer efJeeguuelee peer Mene (meesueeheg j-cene.) kees, vebeeJele&
hegjmkeej-2005-eer heJeve kegceej peer heehe[er Jeeue (JeemlegMeeeer), Deewjbieeyeeo (cene.) kees,
Deeefe&kee jlveceleer hegjmkeej-2005 eerceleer megueesevee pewve, cee@[ue eGve-efouueer kees,
eer essueeue pewve mce=efle hegjmkeej-2005 eer GoeYeeve pewve egJeejlve-peehegj (jepe.)
kees mebmLeeve keer Deesj mes eoeve efkees iees~
eelegcee&me meceeheve-1 veJecyej 2005 kees keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kees hetpe
ceeleepeer kes meeLe nce meYeer ves eelegcee&me efveeheve keer efeee eele:keeue keer~ heeeled
pebyeterhe efmLele keceue cebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer eeflecee kes mece#e Deeieblegke
eeef$eeeW Je mLeeveere ueesieeW ves hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW efveJee&Ceuee[t e{eee~ Meece

(146)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

kees mejmJeleer ceelee SJeb kesJeue%eeve ue#ceer, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer hetpee ngF&~ jeef$e ceWs
oerheceeefuekee mes hetje pebyeterhe heefjmej peieceiee ieee ~
keekeboer ceW efMeueeveeme-leerLekej pevceYetefce efJekeeme kes ece ceW efo. pewve ef$eueeske
MeesOe mebmLeeve kes Debleie&le ieef"le YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce efJekeeme
keceser kes eje 20 veJecyej 2005 kees ieesjKehegj efpeues ceW efmLele YeieJeeve heg<heobleveeLe keer
pevceYetefce keekevoer (KegKegvot) ceW hejcehetpe ieefCeveerecegKeeer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
SJeb cebieue DeeMeer Jee&o mes kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve kes vesle=lJe ceWs eer jepekegceej pewveeerceleer DeeMee pewve Jeerje efyeu[me& meheefjJeej-efouueer kes meewpeve mes YeieJeeve heg<heobleveeLe
cebefoj kes efMeueeveeme kee YeJe Deeeespeve mecheVe ngDee~ mebIeheefle ueeuee ceneJeerj emeeo
peer pewve-efouueer ves vetleve cebefoj kes meeceves Deheveer Deesj mes YeieJeeve heg<heobleveeLe kee
keerefle&mlebYe yeveeves keer mJeerke=efle eoeve keer~ Deveske cenevegYeeJeeW ves leerLe& kes mebj#eke heo
nsleg 27000/-. keer jeefMe osves keer Iees<eCee keer leLee ueieYeie 30-40 JeefeeeW ves
2700/-. keer jeefMe leerLe& efJekeeme nsleg oskej Dehevee veece Debefkele kejeee~
meccesoefMeKej ceW hebekeueeCeke eeflee-Meeele leerLe& meccesoefMeKej peer ceW ceee&
meved 2003 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Gvekes meeef veOe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe efpevecebefoj
kee efMeueeveeme ngDee Lee, pees yevekej hetCe&he mes efveefce&le nes ieee~ Gme veJeefveefce&le
YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj keer hebekeueeCeke eeflee SJeb keueMeejesnCe kee keee&ece
efo. 2 mes 7 efomecyej 2005 (ceieefmej Meg. Skeced mes ceieefmej Meg. mehleceer) leke mecheVe
ngDee~ hetpe ceeleepeer keer Dee%ee mes cegPes (#eg. ceesleermeeiej kees) Gme eeflee ceW meeefveOe
eoeve kejves nsleg peeves kee DeJemej Deeee~ Fme cebefoj keer hebekeueeCeke eeflee kejeves
kee ese Yeer cebefoj efvecee&lee [e@. heVeeueeue peer heehe[erJeeue SJeb heg$eieCe mebpee pewve, efJepee
pewve heehe[erJeeue-hew"Ce (cene.) heefjJeej kees ner eehle ngDee~ ceb efoj ceW YeJe 9 heg heeemeve
ueeue JeCe& keer eeflecee efJejepeceeve keer ieF& nw~ Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe kes cebefoj kee efvecee&Ce nesvee nceejer pewveOece& keer eeeervelee kee efoioMe&ve kejeves
nsleg Ske meMee eceeCe nw efke YeieJeeve heee&veeLe mes hetJe& Yeer 22 leerLekej Fme Oejleer hej
DeJeleefjle nes egkes nQ, efpeveceW eLece Deeefoyeee $e+<eYeosJe YeieJeeve nQ~ ye. jJeerv kegceej
peer kes efveoxMeve ceW YeJe hebekeueeCeke meevebo mecheVe ngF&, efpemeceW ceneje^ eevle mes Yeer
ueieYeie 200 JeefeeeW ves heOeejkej Oece&ueeYe efueee~
Fme ceneslmeJe kes ceOe efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve nefmleveehegj eje leerLe&jepe
meccesoefMeKej ceW efpevemebmke=efle kee mebj#eCe kejves Jeeueer mecemle efo. pewve mebmLeeDeeW kee
eMeefmlehe$e, oghee, ceescesves Deeefo kes eje mJeeiele efkeee ieee~
YeieJeeve heee&veeLe ueIeg hebekeueeCeke eef lee-YeieJeeve MeebefleveeLe keer pevceYetefce

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(147)

nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leerme meneeefyo
ceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve
heee&veeLe keer ueIeg hebekeueeCeke eeflee efoveeBke 11 mes 15 efomecyej 2005 leke mecheVe
ng F&~ Fme hebekeueeCeke eeflee kee MegYeejb Ye 7 efomecyej kees eele: 10.30 yepes PeC[ejes nCe
kes meeLe ngDee~ en Deeeespeve eer megceleemeeo pewve (eerle efJenej)-efouueer SJeb eer Deefveue
kegceej pewve (keceuecebefoj-eerle ef Jenej)- efouueer kes eje efkeee ieee~ eeflee ceneslmeJe ceW
YeieJeeve kes ieYe&, pevce, lehe, %eeve SJeb cees#ekeueeCeke keer mecemle efeeeDeeW kees hetCe&
efJeefOe-efJeOeevehetJe&ke eefleeeee& heb. Dekeuebke kegceej pewve ves mecheVe kejeee~
OetceOeece mes ceveeee ieee YeieJeeve heee&veeLe kee pevcekeueeCeke-heew<e Jeoer 11,
27 efomecyej 2005 kees YeieJeeve heee&veeLe kee 2882JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe
n<eexuueemehetJe&ke ceveeee ieee~ hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW SsjeJele neLeer hej
YeieJeeve kes pevcekeueeCeke kee peguetme, ef$ecetefle& cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve heee&veeLe
keer meneheCee Jeeueer eeflecee kee 1008 keueMeeW mes cenecemlekeeef Ye<eske SJeb megcesheJe&le hej
108 keueMeeW mes DeefYe<es ke Fleeefo ef JeefJeOe keee&ece mecheVe ngS~ Fme DeJemej hej De.Yee.efo.
pewve ceefnuee mebie"ve-efouueer eosMe keer efJeefJeOe kee@ueesveer keer FkeeF&eeW keer ceerefbie Yeer
mecheVe ngF&~
Fme DeJemej hej YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce Yesuethegj-JeejeCemeer ceW heecheefjke
jLeee$ee efvekeeueer ieF& ~ hetpe ceeleepeer ves Dehevee cebieue DeeMeerJee&o eoeve kej oes ye . yenveeW
kees JeejeCemeer Yespee~ %eeleJe nw efke 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer ves JeejeCemeer ceW
ner YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve
kejeee Lee~
efiejveej megj#ee efoJeme Deeeespeve-1 peveJejer 2006 kees efJeefYeVe mLeeveeW hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes efiejveej megj#ee efoJeme ceveeee ieee~ jepeOeeveer efouueer ceW Meen
Dee@ef[esefjece ceW DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo-efouueer eosMe ves Deheves
29JeW mLeehevee efoJeme hej YeieJeeve vesefceveeLe efveJee&CeYetefce efiejveej megj#eeefoJeme SJeb
pevepeeiejCe DeefYeeeve efJe<eeke YeJe je^ere egJee meccesueve Deeeesefpele efkeee~ Ge
keee&ece ceW GheeOeee eer veevemeeiej peer ves memebIe SJeb hetpe ceeleepeer kes mebIe keer Deesj
mes ceQves (#eguueke ceesleermeeiej) peekej meeefveOe eoeve efkeee~ keee&kece keer DeOe#elee
egJee heefj<eo kes kesvere DeOe#e kece&eesieer ye.jJeerv kegceej peer ves keer~
21 peveJejer 2006, ceeIe ke=. veJeceer kees hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer
21JeeR hegCeefleefLe kes DeJemej hej Gvekeer meceeefOemLeue hej efveefce&le ejCeeW kee DeefYe<eske SJeb
hetpeve ngF& leLee eebpeefue meYee kee Deeeespeve efkeee ieee~

(148)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eJeCeyesueieesue ceW YeieJeeve yeengyeueer cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe-megeefme leerLe&

eJeCeyesueieesuee ceW 1025 Je<e& eeeerve YeieJeeve yeengyeueer keer 57 heg TBeer eeflecee kee
eleske 12 Je<eeX ceW nesves Jeeuee cenecemlekeeefYe<eske Fme yeej hejJejer 2006 ceW Deveske hetpe
DeeeeeeX kes mebIe meeefveOe ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ Fme meboYe& ceW mecei%eeve heef $ekee kes
peveJejer 2006 kee Debke YeieJeeve yeengyeueer cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe kes he ceW
ekeeefMele efkeee ieee~
Fme DeJemej hej ueeKeeW keer Yeer[ JeneB GheefmLele Leer leLee mebIe mes Yeer hetpe ceeleepeer
ves ye. jJeerv kegceej peer SJeb ece-ece mes meYeer mebIemLe ye. yenveeW kees Yeer JeneB Yespee~
eJeCeyesueieesue leerLe& SJeb Deeme-heeme kes leerLeeX keer ueIegee$ee kejkes meYeer ves Demeerce
emeVelee kee DevegYeJe efkeee~
24 hejJejer 2006, heeuiegve ke=. 11 kees hetpe ceeleepeer ves <edKeC[eiece ebLejepe
keer 14JeeR hegmleke keer erkee efueKekej hetCe& keer, en nce meYeer kes efueS yengle ner n<e& SJeb
ieewjJe keer yeele nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe pevce SJeb oer #ee keueeCeke ceneslmeJe-ew$e ke=<Cee 9 kees eefleJe<e&
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer pevceYetefce DeeesOee ceW Jeeef<e&ke cesues kee Deeeespeve neslee nw~ Fme
Je<e& 24 ceee& 2006, ew$e ke=<Cee veJeceer kees YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer kes DeJemej hej
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes 22 mes 24 ceee& leke ef$eefoJemeere keee&ece Deeeesefpele efkeS
ieS~ efpeveceW eceMe: $e+<eYeosJe ceC[ue efJeOeeve, YeieJeeve yeengyeueer efJeOeeve SJeb efJe<eehenej
efJeOeeve kes meeLe ner 31 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee kee hebeece=le DeefYe<eske
mecheVe ngDee leLee eefleefove Deejleer, eJeeve SJeb eMvecebe Yeer ngS~
hegve: YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eekeueeCeke Yetefce eeeie ceW Yeer eefleJe<e& keer Yeebefle
Jeeef<e&ke cesues kee Deeeespeve efkeee ieee~ efpemekes Devleie&le 24 mes 26 ceee& leke leerve efove
keee&ece Deeeesefpele ngS efpeveceW Fueeneyeeo keer pewve meceepe SJeb Deeme-heeme veiejeW kes
ueesieeW ves heOeejkej Oece&ueeYe eehle efkeee~
eeeie ceW Yeer eefleefove ceC[ue efJeOeeve, DeefYe<eske, hetpeve, eJeeve, eMvecebe Deeefo
efJeefJeOe keee&ece mecheVe ngS~ eeeie kes keee&ece ceW meYeer kes Yeespeve keer JeJemLee
eer esleveueeue melesv kegceej pewve-eerleefJenej, efouueer kes meewpeve mes keer ieF& Leer~
kegC[uehegj ceneslmeJe-2006-keee&eceeW keer e=BKeuee ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW Yeer YeieJeeve ceneJeerj keer pevcepeebleer kes DeJemej hej
11 mes 13 Deewue-ew$e Meg. 11 mes 13 leke efJeefJeOe keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS, efpemeceW
efyenej keer pevelee ves efJeMes<ehe mes Yeeie efueee~
keee&ece kee PeC[ejesnCe eer meg Yee<eebo eoer he kegceej mes "er-De[bieeyeeo (cegefMe&oeyeeo-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(149)

he. yebieeue) ves efkeee leLee meYeer meebmke=efleke keee&eceeW kee meewpeve eoeve efkeee
eer %eeveebo pewve-Deeje ves~
Deeievlegke meYeer yebOegDeeW kes efueS eerefleYeespe keer JeJemLee eerceleer heg<heeyeeF& Oe.he.
eer megJeerjebo keemeueerJeeue-ogceeveer yeepeej (JeOe&ceeve) he. yebieeue keer Deesj mes keer ieF&~
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Deeef e& kee oer #ee mJeCe& peebl eer cenes lmeJe 14-15-16 Deewue 2006 kees pecyeterhe mLeue nef mleveehegj ceW hetp e ieef Ceveereceg Ke
eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<eeX keer mechetefle& hej Gvekee Deeefe&kee
oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe DeeMeeleerle meheuelee kes meeLe mecheVe ngDee~ Deve keee&eceeW
keer Dehes#ee efyeukegue DeveesKes {bie mes ceveeS ieS Fme ceneslmeJe ceW npeejeW keer mebKee ceW
YeeeW ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJeveeebpeefue meceefhe&le keer leLee 16 Deewue
kees DeemLee ewveue kes ceeOece mes keee&ece kee meerOee emeejCe osKekej ueeKeeW ueesieeW ves
Deheves peerJeve kees Oeve ceevee~
en eLece DeJemej Lee efke peye Jele&ceeve ceW efkemeer meeOeg ves Deheveer oer#ee kes heeeme
Je<e& hetCe& efkeS neW~ Fme DeJemej hej 45 Meer<e&mLe mebmLeeDeeW kes heoeefOekeeefjeeW ves heOeejkej
hetpe ceeleepeer kees eMeefmle YeW kejkes mecceeve efkeee leLee Deveske GheeefOeeeB eoeve kejkes
Dehevee ieewjJe ye{eee~ Fme DeJemej hej ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe kee ekeeMeve kejkes
mebIe SJeb meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eefle Deheveer efJeveeebpeefue meceefhe&le keer~
ceneslmeJe mecesefjkee hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves Fme ceneslmeJe kees
hetjs Je<e& leke ceveeves keer Iees<eCee kejles ngS Fmes oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe Je<e& kes he
ceW ceveeves keer esjCee meYeer kees eoeve keer~
GodIeeve kes meeLe ner efJeefYeVe mLeeveeW hej eefleceen keesF& ve keesF& keee&eceeW kee
Deeeespeve eejbYe nes ieee~ Deveske veiejeW keer meceepeeW ves Deheves-Deheves veiej ceW oer#ee mJeCe&
peebleer ceneslmeJe mes mebyebefOele keee&ece kee Deeees peve kejkes Deheveer iegYeefe kee heefjee
eoeve efkeee~
hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves mecei%eeve heef$ekee SJeb DeemLee ewveue kes
ceeOece mes eefleceen eMveesej eefleeesefieleeSB Deeeesefpele keeR efpemeceW Yeeie ueskej mewke[eW
efJepesleeDeeW ves Iej yew"s ([eke eje) Deheves-Deheves hegjmkeej eehle kejkes hejce emeVelee kee
DevegYeJe efkeee~
Gej Yeejle ceW eLece yeej Yeejke meccesueve-Fme oer#ee mJeCe& peebleer kes MegYe
DeJemej hej 15 Deewue kees Yeejke meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee efpemeceW oef#eCe
Yeejle kes 14 ce"eW ceW 12 ce"eW kes 12 YeejkeeW ves heOeejkej hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW
Deheveer efJevece efJeveeebpeefue meceefhe&le keer~ Fme meccesueve ceW Deeeee& eer yeengyeueermeeiej peer

(150)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

cenejepe ves Yeer heOeejkej Dehevee heeJeve meeef veOe eoeve efkeee~ het pe ceeleepeer kes keee& keueeheeW
keer eMebmee kejles ngS GvneWves meYeer kees Dehevee DeeMeerJee&o eoeve efkeee leLee hetpe ceeleepeer
kees vetleve efheer YeW kejles ngS GvnW %eeveeefvkee keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee~
Deeiele meYeer YeejkeeW ves Yeer hetpe ceeleepeer kees Ssefleneefmeke Deeefe&kee keer GheeefOe mes
efJeYetef<ele kejles ngS ieewjJe kee DevegYeJe efkeee~
De#eele=leeree heJe&-efheues Je<eeX keer Yeebefle Fme Je<e& Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
mebIe meeefveOe ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Deenejcege
Jeeueer eeflecee kees F#egjme kee Deenej oskej De#eele=leeree heJe& ceveeee ieee leLee kejes[eW
Je<e& hetJe& kes Gme Me kees eeo efkeee ieee~ Fme keee&ece kee efJeMes<e emeejCe DeemLee
ewveue ceW Ske Sefhemees[ kes he ceW efoKeeee ieee~
YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-lehe SJeb efveJee&CekeueeCeke kes DeJemej hej 26 ceF& 2006
kees mebIe kes meeefveOe ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kee hebeece=le DeefYe<eske, hetpee kee keee&ece
ngDee~ eele: SsjeJele neLeer kes peguetme kes heeeled YeieJeeve MeebefleveeLe kee megces heJe&le keer
heeC[gkeefMeuee hej pevceeefYe<eske ngDee hegve: Deeheo cebefoj ceW efJejepeceeve kewueeMeheJe&le kes
mece#e mewke[eW YeeeW ves efveJee&Ceuee[t e{ekej hegCe kee Depe&ve efkeee~
mJeCe& peebleer ceneslmeJe keer DeeMeeleerle meheuelee kes heeeled 1 petve 2006 kees
eglehebeceer heJe& GlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~
FvOJepe ceC[ue efJeOeeve mecheVe-YeieJeeve Meebefle-kegbLeg-DejnveeLe keer pevceYetefce
nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
memebIe meeefveOe ceW FvOJepe ceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve YeefeYeeJehetJe&ke meevebo mecheVe
ngDee~ efJeOeeve kee MegYeejbYe efoveeBke 17 petve 2006 kees PeC[ejesnCehetJe&ke ngDee~ heeeled
efoveeBke 26 petve kees eele: nJeveefJeefOe kes meeLe efJeOeeve meevebo mecheVe ngDee~ mJe. eer
ekeeMeebo pewve SJeb eerceleer %eeveeosJeer pewve-efkewleveiej kes megheg$e eer Jeerjkegceej pewve
ueKeveT efveJeemeer SJeb Gvekeer Oe.he. eerceleer efJepeee pewve ves meewOece& Fv-FveCeer yeveves kee
meewYeeie eehle efkeee~ efJeOeeve ceW Gvekes heefjJeejpeve eer celeer ceeuee pewve Oe.he. eer Deefjnble
pewve, ye. keg. Fvot pewve, efvekeuebke pewve, keg. peeie=efle pewve SJeb eer ogue&Ye pewve-Gppewve
Deeefo ves Yeeie ueskej Deheej hegCe Deefpe&le efkeee~ heb. eer efJepee kegceej pewve SJeb efJeOeeveeeee&
heb. eer eJeerCeebo pewve Meeeer ves mecemle efeeeSb efJeefOe-efJeOeevehetJe&ke mecheVe kejJeeF~
ueIeg hebekeueeCeke eeflee meevebo mecheVe-hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW pecyeter he mLeue nefmleveehegj ceW YeieJeeve Deeef oveeLe hebekeueeCeke
eeflee ceneslmeJe ueIeg he ceW meevebo mecheVe ngDee~ meJe&eLece efoveeBke 23 petve 2006 kees
heb ekeueeCeke eeflee kee PeC[ejesnCe ngDee~ heeeled efoveeBke 26 petve mes eeflee ceneslmeJe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(151)

ieYe&, pevce, lehe, kesJeue%eeve SJeb cees#ekeueeCeke keer mecemle efeeeefJeefOeeeW kes meeLe
eejbYe neskej efoveeBke 30 petve kees YeefeYeeJehetJe&ke mecheVe ngDee~ eeflee ceneslmeJe ceW
ueieYeie 140 eefleceeDeeW hej mebmkeej kej GvnW YeieJeevemJehe hetp e yeveeee ieee~
efJeMes <ehe mes heb ehejces er YeieJeeve mes eg e keer oes eefleceeDeeW SJebb YeieJeeve ceneJeerj
Ghemeie& efJepee Yet efce Gppewveer veiejer ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer YeieJeeve ceneJeerj keer
cegefve DeJemLee Jeeueer meJee heeBe heg TBeer eeflecee keer Yeer eeflee mecheVe ngF&~ hebekeueeCeke
cenes lmeJe ceW meewOece& Fv-FveCeer yeveves kee meew Yeeie eerceeve Decejeb o pewve-efkewleveiej
mehelveerk e SJeb YeieJeeve kes ceelee-efh elee yeveves kee meewY eeie eerc eeve eegc ve kegceej pew ve
eser mee.-efkewleveiej mehelveer ke ves eehle efk eee~ ceneslmeJe ceW eer Meg Yeeb pewve SJeb
eerceleer #ecee pewve-ef kewleveiej, eer celeer megi ebOe yeeuee pew ve-efouueer , eer efjbMet pewve SJeb
eerceleer Meg Yee pew ve-ueKeveT, eer ns cevle pewve SJeb eerceleer Deveer lee pewve-efkewleveiej,
eerceleer mJeCee& pewve Oe.he. eer oerhes Me pewve-cencetoeyeeo Deeefo ves Yeeie uesk ej hegCe
Deefpe&le efk eee~ eefleeeee& heb. vejsMe keg ceej pewve Meeeer ves hebekeueeCeke keer
mecemle ef eeeSb ef Jeef Oeef JeOeevehetJe&ke mecheVe kejeF~

FkeeeJeveJeeB eelegcee&me (meved 2006-pecyeterh e-nefmleveehegj)

hetpe ceeleepeer eje Deye leke efkeS ieS eelegcee&meeW keer e=BKeuee ceW Ske Deewj ke[er kes
he ceW Fme Je<e& kee en eelegcee&me Yeer meefcceefuele nes ieee~
mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW SJeb Deeme-heeme keer meceepe kes efJeMes<e Deeen mes hetpe
ceeleepeer ves pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 10 pegueeF& 2006 kees eelegcee&me keer mLeehevee keer~
Fme DeJemej hej Je<ee&eesie mLeehevee meceejesn keer Ske Deewheeeefjke meYee ngF& efpemeceW
efouueer, ceneje^, iJeeefueej, cesj" Deeefo efJeefYeVe mLeeveeW mes heOeejs YeeeW ves hetpe
ceeleepeer kes eerejCeeW ceW eerheue meceefhe&le efkeS~ meYee kes Deble ceW hetpe ceeleepeer kee heeo
e#eeue, efheer heefjJele&ve SJeb Deejleer ngF&~ mLeehevee meceejesn kes ceOe ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer ves Je<ee&eesie kee cenlJe yeleeee leLee Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb cesjs Yeer
eJeeve ngS~
eelegcee&me mLeehevee kes meeLe ner hejchejeiele he mes keee&eceeW keer e=BKeuee eejbYe nes
ieF&~ YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMevee kes eleerke ceW JeerjMeemeve peebleer heJe& ceveeee ieee,
YeieJeeve heee&veeLe ef veJee&Ce ceneslmeJe kes Gheue#e ceW eeJeCe Megkeuee mehleceer kees efveJee&Ceuee[t
e{eee ieee leLee eeJeCe Meg. hetefCe&cee kees j#eeyebOeve kee heJe& meecetefnke he ceW ceveeee
ieee~ Deeme-heeme kes veiejeW mes Yeer YeeeW ves Deekej hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW
Fme heJe& kees ceveeles ngS Oece& SJeb Oecee&eleveeW keer j#ee kee mebkeuhe efkeee~

(152)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

pecyeterhe ceneceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve-eefleJe<e& keer Yeebefle Fme Je<e& Yeer
ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue-ceneje^ eje hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW oMeue#eCe heJe&
ceW efJeOeeve kee Deeeespeve ngDee~ en Gvekee ef JeMes<e hegCe ner jne nw efke pecyeterhe mLeue hej
GvnW pecyeterhe ceneceC[ue efJeOeeve kejves kee meewYeeie eehle ngDee~ mewke[eW keer mebKee
ceW ueesieeW ves Fme efJeOeeve ceW Yeeie efueee~ efJeOeeve kes meewOece& Fv-FveCeer Les-eer jepekegceej
pewve keeuee-Debye[ SJeb Gvekeer Oece&helveer meew. Mekegvleuee keeuee~
eefleefove eele: mes ueskej jeef$e leke meYeer ves Oeeve, hetpeve, leJeeLe&met$e Jeeeve,
oMeOece& kes eJeeve, eMvecebe Deeefo kes eje Ketye %eeveueeYe eehle efkeee leLee hegve: hegve:
nefmleveehegj leerLe& oMe&ve keer Fe Jee keer~
Fme heJe& kes Devle ceW Yeeheo Meg. hetefCe&cee kees hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
keer esjCee mes efJeMeeue pevemecetn kes ceOe DeJeOe eevleere ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue
kee ie"ve efkeee ieee efpemeceW kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT kees DeOe#e, eer censv
kegceej pewve, ceesleerveiej-ueKeveT kees keeee&Oe#e SJeb jesefnle kegceej pewve-Fefvojeveiej,
ueKeveT kees ceneceb$eer kes he ceW Ieesef<ele efkeee ieee leLee Deve heoeefOekeeefjeeW kee Yeer
eeve efkeee ieee~
MejohetefCe&cee ceneslmeJe-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes pevceefoJemeMejohetefCe&cee kes DeJemej hej 6-7-8 Dekety ej kees ef $eef oJemeer e keee&ece Deeees efpele
ef keS ieS~
8 Deketyej kes keee&ece kee DeemLee ewveue kes ceeOece mes meerOee emeejCe osKekej
ueeKeeW ueesieeW ves Fme Deeke<e&ke keee&ece keer Devegceesovee keer~
hegjmkeej eoeve efkeS ieS-meved 1995 ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer keer esjCee mes mebmLeeve eje ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer hegjmkeej keer
mLeehevee keer ieF&~ eer Deefveue kegceej DeefleMee kegceej pewve keceue cebefoj, eerleefJenejefouueer kes DeLe& meewpeve mes mLeeefhele Fme hebeJe<eeae hegjmkeej kes Devleie&le eeefvele efJeeved
kees 1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, Meeue, eerheue SJeb jpele eMeefmle mes
mecceeefvele efkeee peelee nw~ en hegjmkeej pewve meeefnle SJeb mebmke=efle kes DeOeeve SJeb
DevegmebOeeve kes #es$e ceW efJeefMe Keeefle Deefpe&le kejves Jeeues efJeeved DeLeJee meceefhe&le
keee&kelee& kees eoeve efkeee peelee nw efpemeves efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer
Mew#eefCeke/Dekeeoefceke ieefleefJeefOeeeW kes mebeeueve ceW meefee eesieoeve efoee nes~
Je<e& 1995 ceW en heg jmkeej [e@ . Deveghece pew ve-Fb oewj kees, meved 2000 ceW heb. efMeJeejCeueeue
pewve-cewvehegjer kees, meved 2005 ceW [e@. MesKejeb pewve-Denceoeyeeo kees eoeve efkeee ieee~
DeYeer leke en hegjmkeej eefle heeBe Je<e& ceW Ske-Ske efJeeve kees eoeve efkeee ieee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(153)

efkevleg Deewue 2006 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deeefe&kee oer#ee mJeCe&
peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve ves Fme hebeJe<eeae hegjmkeej kees Jeeef<e&ke hegjmkeej
kes he ceW Ieesef<ele efkeee~
Dele: MejohetefCe&cee-2006 kes heeJeve DeJemej hej 8 Deketyej kees efoiecyej pewve
meceepe kes Jeefjlece efJeeved eeeee& eer vejsv ekeeMe pewve-efhejes peeyeeo kees en mebmLeeve
kee meJeexe hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
Deve hegjmkeej-Fmekes meeLe ner eefle Je<e& keer Yeebefle Deve Jeeef<e&ke hegjmkeejeW mes Yeer
Deveske kece&" keee&kelee&DeeW kees mecceeefvele efkeee ieee-pecyeterhe hegjmkeej 2006eer [er.S. pewve heeefue-peeefmebnhegj (cene.), kegC[uehegj hegjmkeej 2006-[e@. Yeeieebo
pewve Yeeies vog-oceesn (ce.e.), veb eeJele& hegjmkeej 2006-[e@. megMeerue pewve-cew vehegjer (G.e.),
Deeefe&kee jlveceleer hegjmkeej 2006-eer Mewues<e keeheef[ee-metjle (iegpe.), eer essueeue
pewve mce=efle hegjmkeej 2006-eer efoueerhe pewve-peehegj (jepe.)~
DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe ceC[ue efJeOeeve-eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe
SJeb YeieJeeve eerjece keer pevceYetefce Meeele leerLe& DeeesOee ceW efJee efnvot heefj<eo eje
Deeeesefpele Oeeefce&ke DevegeveeW kes Devleie&le hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
mes YeieJeeve $e+<eYeosJe ceC[ue efJeOeeve, Ceceeskeej ceneceb$e kee hee" SJeb efJeeMeebefle cenee%e
kee Deeeespeve 12 mes 16 Deketyej 2006 leke efkeee ieee~ en Deeeespeve efJee efnvot
heefj<eo eje efveefce&le heeC[eue ceW mecheVe ngDee~
eelegcee&me meceeheve-efJeefYeVe Oeeefce&ke keee&keueeheeW keer mecheVelee kes meeLe ner Je<e&
2006 kes Fme eelegcee&me keer meceeheve yesuee Dee ieF&~ 22 Deketyej, keeefle&ke DeceeJeme kees
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes efveJee&CeeslmeJe keer hetJe& yesuee ceW MeeeeseefJeefOehetJe&ke hetpe
ceeleepeer ves eelegcee& me meceeheve keer efeeeSB mecheVe keeR hegve: meYeer ves Deef Ye<eske-hetpeve kejkes
YeefeYeeJehetJe&ke YeieJeeve ceneJeerj kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{eee~
Deieues efove keeefle&ke Meg. 1 mes Jeerj efve. meb. 2532 kee meceeheve neskej 2533 kee
MegYeejbYe nes ieee~ hetpe ceeleepeer ves Fme vetleveJe<e& kes eejbYe ceW meYeer kees cebieue DeeMeerJee&o
eoeve efkeee~
Deeef e&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Jesoer kee ef Meueeveememeved 1956 ceW hetpe ieef Ceveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves jepemLeeve keer efpeme ceeO
eesjepeheg je
veiejer ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe keer Leer JeneB keer Yeeefeke pevelee ves hetpe Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer keer esjCee mes JeneB hej Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes
veece mes Ske efJeMeeue leerLe& yeveeves kee efveCe&e efueee~
meceepe ves eeeme kejkes veJeerve Yetefce kee ee kejkes Gme leerLe& kee efvecee&Ce eejbYe

(154)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

efkeee hegve: 7 efomecyej kees JeneB YeieJeeve heee&veeLe keer 15 heg Gegbie eeflecee SJeb
24 leerLekejeW keer 24 eefleceeSB efJejepeceeve kejves nsleg Jesoer efMeueeveeme efJeMes<e meheuelee kes
meeLe mecheVe ngDee~ JeneB kes YeeeW kes efJeMes<e Deeen mes hetpe ceeleepeer keer Dee%ee mes cegPes
Fme efMeueeveeme meceejesn ceW meeefveOe eoeve kejves kee megDeJemej eehle ngDee~
Deye MeerIe ner en leerLe& Deeke<e&ke he ceW osMe kes mece#e emlegle neskej Deveskeeveske
YeJe eeefCeeeW kees Jewjeie kee mebosMe eoeve kejsiee~
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve heee&veeLe pevcepeebleer-YeieJeeve Meebefle, kegbLeg,
DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW heeJeve leerLe& pecyeterhe hej pewve Oece& kes 23JeW
leerLekej YeieJeeve heee&veeLe kes pevcepeebleer n<eexuueemehetJe&ke YeeeW eje ceveeF& ieF&~ Deepe
ner kes efove heew<e ke=. SkeeoMeer kees 2882 Je<e& hetJe& YeieJeeve heee&veeLe ves GejeosMe keer
JeejeCemeer veiejer ceW pevce efueee Lee~ etBefke Fmeer efove YeieJeeve evoeYeg YeieJeeve kee pevce
ngDee Lee Dele: oesveeW leerLekej YeieJevleeW kes pevce SJeb oer#eekeueeCeke DeefYe<eske, jLeee$ee
Deeefo kes meeLe ceveees iees~
Fme efove eele:keeue 10 yepes YeieJeeve heee&veeLe SJeb eveYeg kees SsjeJele neLeer hej
efJejepeceeve kej jLeee$ee efvekeeueer ieF&~ jLeee$ee kes heeeled oesveeW YeieJevleeW kee megcesheJe&le
keer heeC[gkeefMeuee hej 108 keueMeeW mes pevceeefYe<eske efkeee ieee~ ceOeevn keeue ceW 1 yepes
mes YeieJeeve heee&veeLe kee ceC[ue efJeOeeve efkeee ieee~ Fmemes hetJe& pecyeterhe kes leervecetefle&
cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee kee hebeece=leeefYe<eske otOe,
oner, kesMej Deeefo mes mecheVe ngDee~ ceC[ue efJeOeeve SJeb DeefYe<eske Deeefo kes cegKe epeceeve
eer efJepee pewve-oefjeeiebpe, efouueer meheefjJeej Les~
efJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej eerceeve efJepee pewve SJeb eer efveefleve pewve ves Oeeleg mes
ef veefce&le YeieJeeve heee&veeLe kes veJeKeC[ kes efoJe cenue keer megvoj eefleke= ef lehe meJee&Le&efmeef
cenue kee ceb$eeseej kes meeLe God Ieeve efkeee~ heeeled meYeer YeeeW ves cenue ceW efJejepeceeve
YeieJeeve kee heeuevee Pegueeee~ mebOeekeeue ceW eMvecebe eefleeesefielee Deeeesefpele keer ieF&
Deewj efJepesleeDeeW kees hegjmkeej eoeve efkees iees~
Deefn$e ceW YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee mebkeuheoerhe epJeefuele
ngDee-YeieJeeve heee&veeLe keer kesJeue%eeveYetefce Deefn$e ceW efJejepeceeve efleKeeue Jeeues
yeeyee keer eeflecee kes meneeefyo ceneslmeJe kee mebkeuheoerhe heee&veeLe pevcepeebleer kes MegYe
DeJemej hej heew<e ke=. SkeeoMeer, 16 efomecyej 2006 kees OetceOeece kes meeLe eppJeefuele
efkeee ieee~ Deeieeceer efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
memebIe SJeb #eguueke eer mecehe&Cemeeiej peer cenejepe kes meeefveOe ceW nesves Jeeues YeieJeeve
heee&veeLe Debleje&^ere cenekegbYe cemlekeeefYe<es ke kee Deeeespeve efkeee peeesiee~ meb keuheoerhe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(155)

epJeefuele kejves kee meewYeeie eer ceneJeerj emeeo pewve mebIeheefle, yebieeueer mJeerdme, meeGLe
Skeme.-veF& efouueer kees eehle ngDee leLee meceejesn ceW kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kees
Deeieeceer meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere DeOe#e Ieesef<ele efkeee ieee~
meneeefyo ceneslmeJe kes Fme MegYe DeJemej hej ceQves, Deefn$e leerLe& kes efJekeeme nsleg
DeeCeer hetpe #eguueke eer mecehe&Cemeeiej peer cenejepe SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej
pewve-nefmleveehegj ves Dehevee meeefveOe eoeve efkeee~
Oeeve meeOevee SJeb %eeve peesefle eefMe#eCe efMeefJej-pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW Meerlekeeueerve DeJekeeMe efoveeBke
25 efomecyej 2006 mes 1 peveJejer 2007 leke 7 efoJemeere Oeeve meeOevee SJeb %eeve peesefle
eefMe#eCe efMeefJej meevebo mecheVe ngDee~ eefMe#eCe efMeefJej ceW 50 mes DeefOeke yeeeW Deewj ye[s
efMeef JejeefLe&eeW ves Yeeie efueee~ eefleefove eele:keeue 7 yepes hetpe ceeleepeer eje ef MeefJejeefLe&eeW
kees , eR, Den, Deefme Dee Gmee, leerve ueeske Deeefo kee Oeeve kejvee efmeKeeee ieee~
ceOeevnkeeue ceW 2.30 yepes mes 3.30 yepes leke e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer eje eefleefove meYeer kees Je meben hegmleke kee eefMe#eCe efoee ieee leLee
mebOeekeeue ceW heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe eje meeeb 6 mes 7 yepes
leke meYeer kees yeeue-efJekeeme kee DeOeeheve kejeee ieee~ eefleefove efMeefJejeefLe&eeW ves
YeieJeeve keer YeefeYeeJe kes meeLe cebieue Deejleer keer~ meceeheve efoJeme hej efMeefJej kes
mebeespeke heefC[le vejsMe kegceej pewve Meeeer-nefmleveehegj eje meYeer efMeefJejeefLe&eeW kees
ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj efJeOeeve kejeee ieee~ Deble ceW meYeer ef MeefJejeef Le&eeW kees eceeCehe$e
SJeb eleerkeefevn YeW efkeS ieS Deewj mebeespeke heb. vejsMe peer kees Yeer eleerke efevn YeWkej
mecceeefvele efkeee ieee~
Fme ekeej ceQves eneB hetpe ceeleepeer kes meved 1953 mes 2006 leke oeref#ele peerJeve kee
mebef#ehle efJeJejCe emlegle efkeee nw~ en Gvekes mJeefCe&ce JeefeJe keer Ske Peuekecee$e nw, pees
Deehe meYeer kes efueS esjCeeoeeer nw~

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer keer meeefnle meeOevee

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheves oeref#ele peerJeve ceW YeieJeeve
ceneJeerj kes Meemeve keer eLece uesefKekee meeOJeer kes he ceW meeefnle uesKeve kejkes Ske
DeodYegle keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~
meJe&eLece FvneWves mebmke=le JeekejCe kes %eeve kees eehle kejkes Deheves %eeve keer veeRJe
cepeyetle keer Deewj meved 1955 ceW YeieJeeve kes efpeve meneveece ceb$e yeveekej Deheveer uesKeveer
kee MegYeejbYe efkeee hegve: 10 Je<eeX kee oer#eekeeue DeOeeve Deewj DeOeeheve ceW Jeleerle
ngDee~ Gmekes yeeo meved 1965 mes uesKeveer kee hegve: MegYeejbYe efkeee, efpemekes eje Deepe
leke {eF& meew mes DeefOeke ebLeeW kee me=peve meceepe kes mece#e emlegle ngDee nw~
eneB hej GvneR ess-ye[s ebLeeW kee mebef#ehle efJeJejCe eejeW DevegeesieeW kes eceevegmeej
emlegle efkeee pee jne nw~ Deehe FvnW he{kej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve mes
Deheveer efe kes Devegmeej mJeeOeee nsleg meeefnle eehle kejW Deewj pees efJeeved hetpe ceeleepeer
kes meeefnle hej MeesOe kejvee eenW, Jes Yeer ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele ieefCeveer
%eeveceleer eeke=le MeesOeheer" mes mebheke& kej mekeles nQ~

eLeceevegeesie (Gheveeme/yeeue meeefnle)

1. eewyeerme leerLekej-efouueer ueeue cebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2500JeW
efveJee&Ce GlmeJe hej Jeerj meb. 2500 meved 1974 ceW en hegmleke efueKeer~ eewyeerme leerLekejeW
kee Deueie-Deueie mebef#ehle heefjee emlegle hegmleke ceW efoee ieee nw~ eleske leerLekejeW keer
hetJe& heee&e mes Deeieceve, heeBe keueeCekeeW kes mLeeve, efleefLeeeB Deeefo oer ieF& nQ~ leerLekejeW
kes peerJeve keer ueieYeie meYeer ecegKe IeveeSB eles ke heef jee ceW Ske ner heg mleke ceW ceeleepeer ves
mebie nerle kej oer nQ~ eLece mebmkejCe Jeer j meb. 2505, meved 1979 ceW , he= mebKee 88 nw~
2. YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer peerJeveer-hegjJee Yeerue
mes ceneJeerj yeveves leke kee efJeJejCe meb#eshe ceW yengle ner megiece Mewueer ceW efoee ieee nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes heeerm e meew JeW ef veJee&Ce ceneslmeJe kes heeJeve DeJemej hej Jeerj
meb. 2500, efmelecyej 1974 ceW Fme hegmleke kes eLece mebmkejCe kee ekeeMeve efkeee ieee~
he= mebKee 40 nw~
3. leerLekej $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej-Jeerj meb. 2525 meved 1999 ceW hetpe
ceeleepeer ves en hegmleke efueKeer, FmeceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kewmes yeves? Gvekes hetJe& kes oMe
YeJeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ jepee ceneyeue keer heee&e mes Gvekes peerJeve kee GlLeeve eejbYe
ngDee hegve: ueefueleebie osJe, jepee JeepebIe, YeesieYetefce Deee&, eerOejosJe, megefJeefOe jepee,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(157)

Deeglesv, JeeveeefYe eeJeleea, meJee&Le&efmeef kes Denefcev Deeefo YeJeeW kee JeCe&vekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hebekeueeCeke kee JeCe&ve efkeee nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb.
2525, j#eeyebOeve heJe&-26 Deiemle 1999, he=. meb. 72 nw~
4. YeieJeeve $e+<eYeosJe kee meceJemejCe-Jeerj meb. 2523, meved 1997 ceW Fme hegmleke
kees efueKee~ FmeceW hetpe ceeleepeer ves cenehegjeCe, nefjJebMehegjeCe, efleueeseheCCeefe Deeefo
ebLeeW kes DeeOeej mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe kee megvoj JeCe&ve efkeee nw~ ceeleepeer
ves meceJemejCe kee JeCe&ve Deeiece mes he{kej ner meceJemejCe kee megvoj jLe yeveJeekej
Gmekee eerefJenej YeejleosMe ceW kejeee~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2524, ew$e Megkeuee
lesjme, ceneJeerj peebleer, 9 Dehewue 1998, he= meb. 44 nw~
Fme hegmleke kee Debespeer DevegJeeo [e@. Sme. yeeee ves efkeee nw~ Fmekee eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2525 meved 1999 ceW he egkee nw~
5. cesjer mce=efleeeB-jepeOeeveer efouueer ceW Jeerj meb. 2508, meved 1982 ceW Fmes efueKevee
eejbYe efkeee~ nefmleveehegj ceWs Jeerj meb. 2509, meved 1983 ceW efueKekej hetCe& efkeee~ mebIe kes
efMe<e-efMe<eeDeeW leLee meceepe kes Jeefj eser, efJeeved SJeb keee&kelee&DeeW kes efJeMes<e
Deeen hej hetpe ceeleepeer ves Deheves oerIe& peerJeve keer DeelcekeLee efueKeer nw~ en Ske
ecemeeOe keee& Lee, Yetueer-efyemejer mce=efleeeW kees eeo kej GvnW efueefheye kejvee Deewj Jen
Yeer hee"keeW keer ef mes~ Fmes efueKeles mecee ceeleepeer kes ceefmle<ke hej yengle peesj he[e~
Fme ebLe ceW Deheves yeeuekeeue meved 1940 mes meved 2004 leke keer IeveeDeeW kees lees oMee&ee
ner nw, meeLe ner osMe-keeue keer heefjefmLeefleeeW hej Yeer efheele efkeee nw~ en kesJeue
DeelcekeLee kee ebLe ner veneR nw Deefheleg efJeiele 60-65 Je<eeX kee efoiecyej pewve meceepe kee
Fefleneme nw~ Fve efJeiele Je<eeX ceW ngF& efJeMes<e IeveeDeeW kees Yeer Deheves DevegYeJeeW kes DeeOeej hej
Debefkele efkeee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2516, Deewue 1990 ceW hegve: Deeies keer
mce=efleeeW meefnle meved 2004 ceW ekeeefMele ngDee nw~
6. YeieJeeve yeengyeueer-YeieJeeve yeengyeueer meneeefyo cenecemlekeeef Ye<eske eJeCeyesueieesuee
kes heeJeve emebie hej YeieJeeve yeengyeueer keer peerJeve ieeLee leLee 57 heg TBeer Deefle cevees%e
eeflecee kee ele#e ee hejes#e oMe&ve kee Deevevo eehle kejeves kes efueS en hegmleke leweej
keer ieF&~ FmeceW 111 heeeW ceW yeengyeueer ueeJeCeer leLee iee ceW peerJeve eefj$e efoee ieee nw~
oesveeW jeveeSB hetpe ceeleepeer ke=le nQ~ yeengyeueer ueeJeCeer kee me=peve Jeerj meb. 2491, meved
1965 ceW eJeCeyesueieesuee ceW mee#eeled yeengyeueer keer eeflecee kes mece#e yew"kej ceeleepeer ves
efkeee Lee~ Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW Fmeer ueeJeCeer kees mebieerleye kejkes 7 mehleen
leke DeekeeMeJeeCeer efouueer mes emeeefjle efkeee ieee Lee, efpemekee Meer<e&ke Lee hee<eeCe
yeesueles nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, ceee& 1980, he= mebKee 56 nw~

(158)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

7. YeieJeeve Je=<eYeosJe-pewve mebmke=efle kes eLece leerLekej egie eJele&ke osJeeefOeosJe

YeieJeeve DeeefoveeLe kee peerJeve Je=e-heeBeeW keueeCeke leLee Gvekes hetJe& YeJe Fme Gheveeme ceW
efoes iees nQ~ hegmleke eser nesles ngS Yeer meejieefYe&le nw~ hetpe ceeleepeer keer Deheveer en Ske
efJeefMe Mewueer nw efke hegmleke eser nes ee ye[er, hetpeeSb neW ee mJeeOeee kes ebLe, meYeer ceW
megiecelee mes pewveOece& kes eejeW DevegeesieeW kee meceeJesMe kej osleer nQ~ ceeleepeer eje efueKeer
eleske hegmleke kees he{ves mes peerJeve peerves keer keuee eehle nesleer nw~ eLece mebmkejCe Jeerj
meb. 2507, meved 1981 ceW, he=<" mebKee 70 nw~
8. YeieJeeve vesefceveeLe-FmeceW nefjJebMehegjeCe kes DeeOeej mes hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve
vesefceveeLe kee peerJeve eefj$e Gheveeme Mewueer ceW emlegle efkeee nw~ hetpe ceeleepeer ves vesefce
efvecee&Ce keeJe kes DeeOeej mes Yeer YeieJeeve vesef ceveeLe kes hetJe&YeJeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ FmeceW
leerLekejeW keer Ske efJeMes<elee yeleeF& nw efke GvneWves hetJe& YeJeeW ceW DeveskeeW ele efkeS~ FmeceW
hetpe ceeleepeer ves 30-35 eleeW kees efueKee nw~ pewmes-meJe&leesYe, Jemevle Ye, efmebn efve<eeref [le,
ceshebefeele Deeefo~ FmeceW GejhegjeCe Deewj efveJee&CekeeC[ kee Yeer DeeOeej efueee nw~
9. Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj-Jeerj meb. 2526 meved 2001 ceW YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer kes 2600JeW pevcepeebleer Je<e& kes Devleie&le en hegmleke efueKeer~ FmeceW
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee heefjee SJeb Gvekes hebekeueeCekeeW kee JeCe&ve nw~ eLece
mebmkejCe-Jeerj meb. 2526, Deeefeve Meg. 5, 21 Deketyej 2001, he= mebKee 16 nw~
10. YeieJeeve heee& veeLe-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le= leere meneeef yo ceneslmeJe
Je<e& kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW Jeerj meb. 2530 meved 2004 ceW
en hegmleke efueKekej leweej keer ~ Fme hegmleke ceW YeieJeeve heee&veeLe kee heefjee SJeb Gvekes
oMeYeJeeW kee JeCe&ve nw~ Fmekes meeLe ner leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer DeeJeMekelee,
leerLekej pevceYetefce Jebovee Yeer efueKeer nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2530, eeJeCe Megkeuee
mehleceer meved 2004, he= mebKee 72 nw~
11. YeieJeeve ceneJeerj-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW Jeerj meb. 2003
ceW en hegmleke leweej keer ~ FmeceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee heefjee, pevceYetefce
kegC[uehegj, YeieJeeve ceneJeerj kes heeBeeW keueeCeke SJeb YeieJeeve ceneJeerj kes hetJe& kes
10 YeJeeW kee Yeer JeCe&ve nw~ Fmekes meeLe ner YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj Ske
JeemleefJeke leLe Deeefo keF& uesKe SJeb Jele&ceevekeeueerve 24 leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW
kes veece nQ~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2530, ceeIe Meg. 11, 1 hejJejer 2004, he=
mebKee 154 nw~
12. eer $e+<eYeosJe pevceYetefce DeeesOee-$e+<eYe pevceYetefce DeeesOee ceW Jeerj meb.
2519, meved 1993 ceW hetpe ceeleepeer ves en hegmleke efueKeer~ Jele&ceeve ceW egie keer Deeefo ceW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(159)

YeieJeeve $e+<eYeosJe ves pevce ueskej eneR mes Oece& keer hejcheje kees eJeefle&le efkeee nw~ DeleSJe
Gvekee heefjee osles ngS Deve leerLekejeW kee, Yejle Deeefo eeJeefle&eeW kee leLee eerjeceev
Deeefo ceneheg<eeW kee Yeer mebef#ehle heefjee Fme hegmleke ceW efoee ieee nw~ Jele&ceeve ceW pewvepewveslej ueesie leLee Deheves YeejleJe<e& kes ner veneR efJeosMeeW kes ueesie Yeer $e+<eYe pevceYetefce kes
veece mes Yeer Fme DeeesOee kee cenlJe mecePeW, Fmeer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer ves en
eer $e+<eYe pevceYetefce DeeesOee hegmleke efueKeer nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2519,
Deeefeve Meg. 15, MejohetefCe&cee, 30 Deketyej 1993, he= mebKee 56 nw~
13. pewveOece& SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe-Jeerj meb. 2524, meved 1998 ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kes DeJemej hej en hegmleke efueKeer~ FmeceW leerLekej
$e+<eYeosJe kes yeejs ceW JeCe&ve nw, pees kejes[eW Je<e& hetJe& kes Fefleneme kee mcejCe kejelee nw~
pewveOece& kes kece&efmeevle, me=ef jevee, leerLe kejeW kes hebekeueeCeke, pewveOece& keer Goejlee
Deeefo kee Yeer mebef#ehle JeCe&ve nw leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes heg$e meceed eeJeleea Yejle kes
veece hej nceejs Fme osMe kee Yeejle veece efJeefYeVe JesohegjeCeeW kes ceeOece mes efme efkeee
nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2525 JewMeeKe ke=<Cee 2, 2 Deewue 1999 he= mebKee
16 nw~ Fme hegmleke kee Debespeer DevegJeeo hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves efkeee
nw~ efpemekee eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2526, 4 hejJejer 2000 ceW he egkee nw~
14. leerLekej peerJeve oMe&ve-Jeerj meb. 2527, meved 2001 YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer
kes 2600JeW pevcepeebleer ceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le Fme hegmleke kees efueKee~ Fme hegmleke ceW
eewyeerme leerLekejesb kes mebef#ehle heefjee eoeve efkeS nQ, efpemeceW Gvekeer hebekeueeCeke efleefLe,
hebekeueeCeke mLeeve kes meeLe-meeLe leerLekejeW kes ceelee-efhelee, efevn, JebMe, osnJeCe&,
Deeeg, DeJeieenvee Deeefo kee JeCe&ve nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2527, eeJeCe Meg. 15,
j#eeyebOeve heJe& 4, Deiemle 2001, he= meb. 32 nw~
15. leerLekej ceneJeerj Deewj Oece&leerLe&-YeieJeeve ceneJeerj kes heeerme meeQJes efveJee&Ce
ceneslmeJe kes heeJeve emebie hej YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve eefj$e SJeb pewveOece& kee pevepeve kees heefjee eoeve kejeves kes efueS en eser meer hegmleke efueKeer Leer~ ye[er mebKee ceW
Fmekee ekeeMeve ngDee~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2500, efmelecyej 1974 ceW, he= mebKee
16 nw~ Fmekee Debespeer ceW ye. keg. mJeeefle pewve ves DevegJeeo efkeee nw, pees efke he egkee nw~
16. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe-yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee&
eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes 131JeW mebece Je<e& (2003-2004)
kes DeJemej hej Fme hegmleke kee ekeeMeve ngDee~ FmeceW Deeeee&eer kes peerJeve eefj$e kee
JeCe&ve nw, efpevneWves yeermeJeeR meoer ceW pevce ueskej Oejleer hej ueghleeee nes jner cegefvehejcheje
kees hegveppeerefJele efkeee Lee leLee efpevneWves JeemleJe ceW Meeefvle kes meeiej yevekej mecemle

(160)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

eeefCeeeW kees Meeefvle kee mebosMe eoeve efkeee Lee~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2530, Dee<ee{
ke=<Cee <eer, 7 petve 2004, he= mebKee 80 nw~
17. yeeue efJekeeme (Yeeie-1)-pewveOece& kee eejbefYeke %eeve Depe&ve kejves kes efueS Fme
meefe$e hegmleke kes eLece mebmkejCe kee ekeeMeve Jeerj meb. 2500, meved 1974 ceW ngDee~
he=. mebKee 20 nw~ Fmekee Debespeer DevegJeeo eer efpevesv emeeo pewve "sskesoej-efouueer ves
efkeee nw, pees efke he egkee nw~
18. yeeue efJekeeme (Yeeie-2)-Fmekes eLece Yeeie keer e=BKeuee ceW Deewj Deeies kee %eeve
Depe&ve kejeves kes efueS otmejs Yeeie kee ekeeMeve ngDee Lee~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2500,
meved 1974 nw~ he= mebKee 36 nw~ Fmekee Yeer Debespeer DevegJeeo eer efpevesv emeeo pewve
"skesoej ves efkeee nw, pees efke ekeeefMele nes egkee nw~
19. yeeue efJekeeme (Yeeie-3)-Fve oes YeeieeW keer e=BKeuee kees Deeies ye{eles ngS Fmekee
leermeje Yeeie ekeeefMele efkeee ieee~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2501, meved 1975, he=
mebKee 64 nw~
20. yeeue efJekeeme (Yeeie-4)-%eeveepe&ve keer esCeer kees Deeies ye{eles ngS Fme eewLes
Yeeie kee ekeeMeve efkeee ieee~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2502, meved 1976, he= mebKee
80 nw~
vees-Fve eej YeeieeW kees he{kej keesF& Yeer efJeeeLeea/hee"ke pewveOece& kes Des %eelee
yeve mekeles nQ~ yeeue efJekeeme kes eejeW Yeeie keVe[, ceje"er, iegpejeleer, leefceue Yee<ee ceW Yeer
he egkes nQ~
21. pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-1)-pewve hejcheje ceW megeefme ceneheg<eeW keer peerJeveer
mes mebyebefOele 17 efMe#eemheo keLeeveke Fme hegmleke ceW efoes iees nQ, pees efke jeseke Je megiece
nQ~ eLece mebmkejCe kee ekeeMeve Jeerj meb. 2508, peveJejer 1982 ceW, he= mebKee 52 nw~
22. pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)-Fme Yeeie ceW 14 keLeeveke nQ~ eLece mebmkejCe
kee ekeeMeve Jeerj meb. 2508, peveJejer 1982 ceW, he= mebKee 56 nw~
23. pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-3)-Fme Yeeie ceW 13 keLeeveke nQ~ eLece mebmkejCe
kee ekeeMeve Jeerj meb. 2508, peveJejer 1982 ceW, he= mebKee 72 nw~
24. veejer Deeueeske (Yeeie-1)-Fme hegmleke ceW eMveesej kes ceeOece mes Deveske
efJe<eeeW kee SJeb Feflenemeeefme ceefnueeDeeW SJeb ceneheg<eeW kes peerJeve Je=e kee yeesOe kejeee
ieee nw~ FmeceW 25 uesKe nQ, meYeer uesKe jeseke SJeb esjCeemheo nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2508, meved 1982 ceW, he= mebKee 86 nw~
25. veejer Deeueeske (Yeeie-2)-eLece Yeeie keer lejn otmejs Yeeie ceW Yeer 24 uesKe nQ,
efpeveceW efYeVe-efYeVe efJe<eeeW kees megiece Yee<ee ceW eMveesej kes ceeOece mes Keesuee ieee nw leLee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(161)

keg ceW keLeeSB Yeer oer ieF& nQb~ uesKe Deeyeeue-ieesheeue, eer-heg<e meYeer kes he{ves eesie nQ~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2508, meved 1982 ceW, he= mebKee 106 nw~
26. Yejle yeengyeueer (efe$ekeLee)-yeeueke-yeeefuekeeDeeW kees YeieJeeve Yejle- yeeng yeueer
keer peerJeveer kee megiecelee mes heefjee kejeves kes efueS efe$eeW kes ceeOece mes keLee efueKeer, pees
efke Deefle DeeOegefveke Mewueer ceW nw~ Fmekee ekeeMeve veJeYeejle eFcme mes ekeeefMele nesves
Jeeues Fvpeeue kee@efcekeme keer e=BKeuee veb 368 ceW Jeerj meb. 2507, hejJejer 1981 ceW
YeieJeeve yeengyeueer meneeefyo ceneslmeJe kes heeJeve DeJemej hej efnvoer Je Debespeer ceW efkeee
ieee~ Fmekee Debespeer ceW DevegJeeo Meervee pewve ves efkeee nw~
27. Ss efleneefmeke leerLe& nefmleveehegj-nefmleveehegj ceW Jeer j meb. 2500 YeieJeeve ceneJeerj
kes efveJee&CeeslmeJe hej pes Meg. oMeceer, iegJeej kees en ke=efle hetCe& efkeee~ nefmleveehegj
keer Ssefleneefmeke IeveeDeeW kee Fme hegmleke ceW MeeeeW kes DeeOeej mes meb#eshe ceW GuuesKe efkeee
nw~ Fme leerLe&#es$e hej Jele&ceeve ceW GheueyOe cebefojeW kee Yeer efoioMe&ve kejeee nw~ eLece
mebmkejCe, Jeerj meb. 2500, MejohetefCe&cee meved 1974, he= mebKee 60 nw~
28. pecyeterhe ieeF[-Fme ueIeg hegefmlekee ceW ceeleepeer ves pecyeterhe kees peeveves kes
efueS mejue Yee<ee ceW pecyeterhe kes ewleeuee, veoer, heJe&le, #es$e Deeefo kee efoioMe&ve kejeee
nw~ meeLe ner efpeme heeJeve Yetefce hej YeJe pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce ngDee nw, Gmekeer
eeeerve Ssefleneefmeke IeveeDeeW kee Yeer Deeflemeb#eshe ceW JeCe&ve efkeee nw~ Deble ceW pecyeterhe
jevee mes mebyebefOele keg Yepeve Yeer efoes nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507, peveJejer
1981 ceW, he= mebKee 24 nw~ Fme hegmleke kee Debiespeer ceW DevegJeeo eerceleer jepejeveer pewve,
ceesjeries-efouueer ves efkeee nw, efpemekee eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2509, 14 veJecyej 1983
ceW he egkee nw~
29. mebmkeej-Jeerj meb. 2501, meved 1975 ceW en Gheveeme ceeleepeer ves efueKee~ FmeceW
YeieJeeve heee&veeLe kee ceYetef le keer heee& e mes ueskej heee&veeLe leke 10 YeJeeW kee keLeeveke kes
he ceW JeCe& ve nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2507, meved 1981, he= mebbKee 72 nw~
30. Dees kee cegiee&-eMeesOej eefj$e hej efueKee ieee en Gheveeme efnbmee kes
og<heefjCeece kees yeleeves Jeeuee nw~ Dees kee cegiee& yeveekej Gmekeer yeefue kejvee Yeer efkeleves
ceneved heeheyebOe kee keejCe yevee! Deefle jesceebeke keLeeveke nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2510, meved 1984 ceW, he= mebKee 148 nw~
31. peer Jeveoeve-peerJe oee hej efueKes iees Fme Gheveeme ceW ce=iemesve OeerJej eje ueer
ieF&& eser meer eefle%ee Gmes Deieues YeJe ceW heeBe yeej peerJeve j#ee ceW menkeejer nesleer nw~ Fme
Ievee kees yengle ner mejue Yee<ee ceW eoefMe&le efkeee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507,
meved 1981 ceW, he= 36 nQ~ Fme hegmleke kee eerceleer jepejeveer pewve, ceesjeries-efouueer ves

(162)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Debespeer DevegJeeo efkeee nw, efpemekee eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2510, 16 ceee& 1984 ceW
he egkee nw~
32. Ghekeej-Jeerj meb. 2503, meved 1977 ceW en Gheveeme efueKee~ peerJebOej kegceej
kes peerJeve kes Gleej-e{eJe kees oMee&ves Jeeuee en Gheveeme megke=le keer ceefncee kees eke
kejlee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507, meved 1981, he= mebKee 60 nw~
33. hejer#ee-Jeerj meb. 2504, meved 1979 ceW en Gheveeme efueKee~ heehegjeCe kes
DeeOeej mes Gheveeme keer Mewueer ceW ceee&oe heg<eesece eer jeceeb peer SJeb meerleepeer kee
peerJeveJe=e FmeceW nw~ he= mebKee 160 nw~
34. eefle%ee-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2503 meved 1977 ceW ceveesJeleer keer oMe&ve
keLee kes DeeOeej hej efueKee ngDee en jesceebeke Gheveeme nw~ he= mebKee 128 nw~
35. Yeefe-Jeerj meb. 2506, meved 1980 cesW en hegmleke efueKeer nw~ en Yeer
Gheveeme nw, efpemeceW mes" megoMe&ve, cenecegefve megkegceeue, j#eeyebOeve SJeb Debpeve eesj keer
keLeeSB nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2510, meved 1984 ceWb, he= mebKee 106 nw~
36. eYeeJevee-Fme Gheveeme ceW Dekeuebke-efvekeuebke kee peerJeveJe=e efoee ieee nw~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, meved 1980 ceW, he= mebKee 80 nw~
37. eesieeesej yeengyeueer-Jeerj meb. 2505, meved 1979 ceW en hegmleke efueKeer~
YeieJeeve yeengyeueer keer peerJeveer SJeb eJeCeyesueieesuee keer eeflecee efvecee&Ce kee jeseke emebie
Gheveeme keer Mewueer ceW efveefhele nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, efmelecyej 1980 ceW,
he= mebKee 126 nw~
38. keeceosJe yeengyeueer-Jeerj meb. 2506, meved 1980 ceW en hegmleke efueKeer~
YeieJeeve yeengyeueer, efpevneWves peerlekej Yeer DeefmLej jepe mebheoe kee leeie kej Fme Yeejle
Yetefce hej Ske ceneved hejcheje kee yeerpeejesheCe efkeee, efpemekee Yeejle kes Meemeke Deepe Yeer
DevegkejCe kej jns nQ, Gvekee esjCeemheo keLeeveke Fme ess mes Gheveeme ceW DeJeleefjle
efkeee nw~ en Gheveeme efnvoer, Debes peer, iegpejeleer, keVe[ SJeb ceje"er Yee<eeDeeW ceW ekeeefMele
efkeee ieee Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW YeieJeeve yeengyeueer meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske
ceneslmeJe eJeCeyesueieesuee kes DeJemej hej~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW,
he= mebKee 40 nw~
39. Deeefoyeee-Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW en hegmleke efueKeer~ pewve mebmke=efle
kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekejeW ceW eLece leerLekej YeieJeeve DeeefoveeLe kee eefj$e meb#eshe ceW
efoee ieee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2510, meved 1984 ceW, he= mebKee 164 nw~
40. heefleelee-GheveemeeW keer e=BKeuee ceW en Yeer Dehevee efJeMes<e cenJe jKelee nw~
Deheves kees{er heefle keesefYe eerheeue kee SJeb Gmekes mewke[eW eese meeefLeeeW kee keg jesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(163)

otj kejves Jeeueer Meerue efMejesceefCe cewvee meleer kees pewve meceepe kee Ssmee keewve Jeefe nesiee,
pees ve peevelee nes~ efpemeves efmeee efJeOeeve jeekej YeieJeled Yeefe kes eYeeJe mes,
DeefYe<eske kee iebOeesoke ueieekej cenejesie kees otj efkeee~ Deeflejesceebeke keLeeveke nw~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2510, meved 1984 ceW, he= mebKee 92 nw~
41. Skeebkeer eLece Yeeie-FmeceW leerve keLeeveke ueIeg veeefkeeDeeW kes he ceW emlegle
efkees iees nQ~ (1) {mete& eesj SJeb Ceceeskeej ceneceb$e kee eYeeJe (2) Deefnbmee keer hetpee
(eceheeue eeb[eue keer { eefle%ee) (3) meleer ebovee~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2509,
Deketyej 1983 ceW, he= 48 nw~
42. Skeebkeer efleere Yeeie-FmeceW Yeer leerve keLeeveke ueIeg veeefkeeDeeW kes he ceW
emlegle efkees iees nQ-(1) leerLekej $e+<eYeosJe (2) Dekeeue ce=leg efJepee (heesovehegj vejsMe
efJepee cenejepe) (3) eleg hekeej hetJe& YeJe ceW jepee cesIejLe kes he ceW YeieJeeve MeebefleveeLe)~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2510, Deketyej 1984, he= mebKee 64 nw~
43. meleer Debpevee-pewve peiele ceW meleer Debpevee kee veece megheefjefele nw~ Fme
Gheveeme ceW Debpevee keer peerJeveer Deefle mebgboj SJeb Deeke<e&ke Mewueer ceW efueKeer ieF& nw~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2514, meved 1988 ceW, he= mebKee 128 nw~
44. pewve ceneYeejle-efJee efJeKeele keewjJe-heeC[JeeW keer peerJevekeLee pewve heeC[Je
hegjeCe ceW ef Jemleej mes oer ieF& nw, Gmeer kees mebef#ehle, mejue SJeb megyeesOe Mewueer ceW Fme Gheveeme
ceW efoee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2515, 25 efomecyej 1989 ceW, he= mebKee 80 nw~
45. Yejle kee Yeejle-Jeerj meb. 2509 meved 1983 ceW en hegmleke efueKeer~ YeieJeeve
DeeefoveeLe ($e+<eYeosJe) kes pes heg$e Yejle, efpevekes veece hej nceejs osMe kee veece Yeejle
he[e, pees efke Fme egie kes eLece eeJeleea mecee ngS SJeb Deble ceW ow iecyejer oer#ee OeejCe kej
cees#e eehle efkeee, Gvekes peerJeve keer ecegKe IeveeDeeW kees oMee&ee ieee nw~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb. 2518 Deketyej 1992 ceW, he= mebKee 260 nw~
46. jesefnCeer veeke-Jeerj meb. 2502, meved 1976 ceW en veeke efueKee~ cenejeveer
jesefnCeer pees efke cenejepee DeMeeske keer helveer Leer, efpemekes hegCe kee Flevee eyeue Goe Lee
efke Gmes en Yeer ceeuetce veneR Lee efke jesvee efkemes kenles nQ? Gmeves Ssmes ceneve hegCe kee yebOe
jesefnCeer ele kejkes efkeee Lee, Gme ele keer ceefncee Fme veeke ceW efoKeeF& ieF& nw~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2507, meved 1981, he= 72 nw~
47. yeengyeueer veeke-YeieJeeve yeengyeueer kee peerJeve eefj$e leLee Gvekeer eefleceeDeeW
kes efvecee& Ce kee Fef leneme, efJeMes <ekej kevee&ke eosMe ceW eJeCeyesueieesuee ef fm Lele
57 heg GBeer eeflecee kes efvecee&Ce kee Fefleneme Fme ueIegkeee hegmleke ceW veeke kes he ceW
emlegle efkeee ieee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW he= mebKee 72 nw~

(164)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

48. hegosJe veeke-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hejce heeJeve peerJeveJe=e kees eoefMe&le
kejves Jeeues Fme veeke kee ekeeMeve Yeer ceneslmeJe kes MegYe DeJemej hej efkeee ieee~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2510, meved 1984 ceW, he= mebKee 122 nw~

DeekeeefMele ebLe
49. Ssefleneefmeke Deeefe&keeSB-FmeceW DeeefohegjeCe, heehegjeCe Deeefo ebLeeW kes DeeOeej
mes yeeeer-megvojer Deeefo ueieYeie 27 ceneve Deeefe&keeDeeW kee megboj JeCe&ve nw~
50. jesefnCeer keLee-ye=nlkeLeekeesMe mebmke=le hegmleke mes Fme keLee kee efnvoer
DevegJeeo nw~ en Deer jeseke keLee nw~
51. yeesOe keLeeSB-FmeceW meb#eshe ceW keeflehee heewjeefCeke ueIeg keLeeSB oer ieF& nQ~ keg
mebmke=le ceW jefele ueIeg keLeeSB Yeer nQ~
52. meceJemejCe-efleueeseheCCeefe kes DeeOeej mes leerLekej YeieJeeve kes meceJemejCe
kee FmeceWW mebef#ehle JeCe&ve nw~ DeeefohegjeCe, nefjJebMehegjeCe Deeefo ebLeeW kes DeeOeej Yeer efueS
ieS nQ~
53. leerLekej ceneJeerj keer Meemeve hejcheje
54. eeeerve efoiecyej pewve meeOeg
55. eeeerve Deeefe&keeSb

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(165)

kejCeevegeesie (efmeevle ebLe)

56. <edKeC[eiece (efmeevleefebleeceefCe erkee meceefvJele) KeC[ 1, hegmleke 1nefmleveehegj pecyeterhe mLeue hej hetpe ieef Ceveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves het peDeeefe& kee
eer eboveeceleer ceeleepeer keer eeLe& vee mes Deeef eve Megk euee hetefCe&c ee Jeer j meb. 2521,
8 Deketyej 1995 kees eele: 11 yepekej 25 efceve hej cebieueeejCe efueKekej mebmke=le
erkee uesKeve kee met$eheele efkeee~
Deeeee& heg<heovle Yetleyeefue eje jef ele Fve <edKeC[eiece met$eeW hej eer Jeerjmes veeeee&
kes heeeled efkemeer Yeer Deejeleere Deeeee& DeLeJee efJeeve ves uesKeveer eueeves kee Gheece veneR
efkeee Lee~ Jen Gece Fme meoer keer Ssefleneefmeke veejer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves efkeee nw~ eer heg<heoble Yetleyeefue Deeeee& ves efpeveeiece kees n KeC[eW ceW
efJeYeeefpele kejkes <edKeC[eiece en meeLe&ke veece oskej efmeevle met$eeW kees efueefheye
efkeee nw~
n KeC[ kes veece-1. peerJemLeeve 2. #eg ke yebO e 3. yeb OemJeeefc elJe efJeee
4. JesoveeKeC[ 5. Jeie&CeeKeC[ 6. ceneyebOe~
Jele&ceeve ceW meesuen hegmlekeeW ceW heeBe KeC[ ceeves ieS nQ~ Gvekes met$eeW keer ieCevee n
npeej Dee" meew Fkeleeueerme nw~ (6841) : hegmlekeeW leke eLece KeC[, meeleJeeR hegmleke ceW
efleere KeC[, Dee"JeeR hegmleke ceW le=leere KeC[, veJeceer mes yeejnJeeR hegmleke leke elegLe&
KeC[, lesjnJeeR hegmleke mes meesuenJeeR leke heeBeJeeb KeC[ nw~
eLece KeC[ ceW Dee" Devegeesieej SJeb Deb le ceW Ske et efuekee DeefOekeej nw , efpemekes veJe
Yeso nQ~ Dee" Devegeesie ej kes veece-1. meleheCee 2. Je eceeCeevegiece 3. #es $eevegiece
4. mheMee& vegiece 5. keeueevegiece 6. Devlejevegiece 7. YeeJeeveg iece 8. DeuheyenglJeevegiece nw~
<edKeC[eiece keer Fme eLece KeC[ keer eLece hegmleke ceW meleheCee kes Ske meew
melenej (177) met$e hes nQ, Jes eer heg<heovleeeee& eje efJejefele nQ~ Fve 177 met$e hej
mebmke=le erkee hetpe ceeleepeer ves mejue Yee<ee cebW keer nw Deewj Fmekee efnvoer DevegJeeo hetpe
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves efkeee nw~ Fme eLece hegmleke keer erkee
kees hetpe ceeleepeer ves efhe[eJee (jepe.) ceW heeuiegve Megkeuee mehleceer Jeerj meb. 2522,
25 hejJejer 1996 kees efueKekej hetCe& efkeee~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2524, Deeefeve
Megkeuee 15, MejohetefCe&cee 5 Deketyej 1998, he= mebKee 512 nw~
57. <edKeC[eiece: (efmeevleefebleeceefCe erkee meceefvJele:) eLece KeC[-hegmleke
2-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves <edKeC[eiece keer efleere hegmleke kee
uesKeve keee& ceebieerlegbieer efme#es$e keer ee$ee kes ceOe ceOeeosMe kes Gppewve Menj ceW Jeerj

(166)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

meb. 2522, ew$e ke=<Cee Skeced, 6 ceee& 1996 kees cebieueeejCe efueKekej Gmekeer erkee
efueKevee eejbYe efkeee~ FmeceW meleheCee kes Devleie&le iegCemLeeve, peerJemeceeme, heee&efhle
Deewj eewon ceeie&CeeDeeW kee efJemleej mes JeCe&ve efkeee nw~ en meleheCee kee ner Deeueehe
DeefOekeej nw, Fme hetjs ebLe ceW Ske Yeer met$e veneR nQ~ Fmekeer efnvoer erkee e%eeeceCeer
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje keer ieF& nw~
Fme hegmleke ceW iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee Fve oesveeW ceneefOekeejeW ceW efceuekej Gmekeer
yeerme eheCeeDeeW kes eje ebLe ceW heeBe meew heQleeefueme (545) mebefeeB nQ~
nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2525 keer ceeIe Megkeuee hebeceer (yemeble
hebeceer) meved 1999 kes efove en erkee hetCe& ngF& nw~ ekeeMeve-Jeerj meb. 2531, Deeefeve
Meg. hetefCe&cee (MejohetefCe&cee) 17 Deketyej 2005, he= mebKee 382 nw~
58. <edKeC[eiece: (efmeevleefebleeceefCe er kee meceef vJele:) eLece KeC[-hegmleke 3JeeceeCeevegiece veeceke eLece KeC[ keer Fme le=leere he=mleke ceW eewon ceeie&CeeDeeW kes
Devleie&le peerJeeW keer mebKee kee efJemle=le JeCe&ve nw~
ceebieerlegbieer efme#es$e ceW Jeerj efve.meb. 2522, JewMeeKe Meg. 12, 30 Deewue 1996 kees
hetpe ceeleepeer ves Fmekeer mebmke=le erkee efueKevee eejbYe efkeee leLee Deheves nmleefueefKele
83 he= ceW eew on DeefOekeej SJeb oes ceneefOekeejeW kes eje eeboJe (cene.) ceW ef leere Dee<ee{
Megkeuee 3, 18 pegueeF& 1996 kees erkee hetCe& efkeee~
hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eb oveeceleer ceeleepeer eje Fmekee efnvoer DevegJeeo hetCe&
nes egkee nw~
59. ef$eueeske Yeemkej-efouueer hene[er Oeerjpe hej Jeerj meb. 2498 (meved 1972) kes
eelegcee&me ceW kejCeevegeesie mes mebbyebefOele ebLe ef$eueeske Yeemkej efueKee~ Jewmes lees leerveueeske
kee efJemle=le JeCe&ve efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej, ueeske efJeYeeie Deeefo Deveske ebLeeW ceW
hetJee&eeeeX ves efkeee nw, efkevleg megiecelee keer ef mes hetpe ceeleepeer ves mejue efnvoer ceW GvneR
eb LeeW kee meej FmeceW efueee nw~ eLeemLeeve ee& SJeb ef e$eeW kees oskej Fmes efJeMes <e hemes
he"veere yevee efoee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb . 2500 meved 1974 ceW, he= mebKee 280 nw~
60. ieesccemeej peerJekeeb[meej-Deeeee& vesefceeb efmeevle eeJeleea efJejefele
ieesccemeej peerJekeeb[ ebLe 734 eeke=le ieeLeeDeeW ceW jefele nw~ DeefOeke ogn nesves mes Fmes
oebiece kejvee pevemeeOeejCe kes yeme keer yeele veneR nw~ Fme ef mes ceeleepeer ves
734 ieeLeeDeeW ceW mes 149 ieeLeeSB eevekej Fme meejhe hegmleke kee me=peve efkeee nw~ en
Yeer efJeeeefLe&eeW kes efueS SJeb meb#eshe efe JeeueeW kes efueS Deefle Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb.2514, Deketyej 1988 ceW, he= mebKee 158 nw~
61. ieesccemeej kece&keeC[meej-Deeeee& vesefceeb efmeevle eeJeleea efJejefele

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(167)

ieesccemeej kece&keeb[ veeceke ebLe ceW veew DeOeeeeW ceW 972 ieeLeeSB eeke=le ceW nQ~ en ebLe
Yeer Gheeg&e keer lejn mejuelee mes mecePe ceW Dee peeJes, Fmes ef ceW jKekej hetpe ceeleepeer
ves hetjs ebLe mes 133 ieeLeeDeeW kees meejhe ebkej ueIegkeee yevee efoee nw~ hejer#eeefLe&eeW
kes efueS efJeMes<e Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2515, Deketyej 1989 ceW, he=
mebKee 112 nw~
62. YeeJeef$eYebieer-efouueer-vepeheie{ Jeerj. meb. 2599, meved 1973 kes eelegcee&me ceW
YeeJeef$eYebieer ebLe kee DevegJeeo efkeee~ Deeeee& eglecegefve efJejefele Fme ke=efle ceW #eeefeke
Deeefo 5 YeeJeeW ceW ceeie&CeeDeeW Je iegCemLeeveeW kees Ieefle efkeee nw~ FmeceW 116 ieeLeeSB nQ~
hetpe ceeleepeer ves Fmekee DevegJeeo kejkes meweefvleke eee&esefceeeW kes efueS Fmes megiece yevee
efoee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2514, veJecyej 1988 ceW, he= mebKee 80 nw~
63. pewve Yetieesue-Fme eser meer hegmleke ceW DeveskeeW ebLeeW kes meejhe ceW mejue Yee<ee
ceW pecyeterhe, veboerej erhe Je leerveueeske kee Deefle mebef#ehle JeCe&ve efkeee nw~ Fme hegmleke
kees he{kej he=LJeerceC[ue kee menpe %eeve eehle nes mekelee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2510, ceee& 1984 ceW, he= mebKee 60 nw~ Fme hegmleke kee [e@. Sme.Sme. efueMkeheefeeuee (hebpeeye) ves Debespeer ceW DevegJeeo efkeee nw~ efpemekee eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2511, meved 1985 ceW he egkee nw~
64. eee& Meleke-keefJeJej eevelejeepeer ves Fme ke=efle ceW leerveueeske, iegCemLeeve,
ceeie&Cee, peerJemeceeme, eej ieefle Deeefo efJeefYeVe efJe<eeeW hej 100 MueeskeeW keer jevee {gb{ejer
Yee<ee ceW keer nw, efpevemes Deveske ekeej keer peevekeejer eehle nesleer nw~ MueeskeeW kee efnvoer
DeLe& Yeer efoee ieee nw~ Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee mes Fmekee eLece yeej ekeeMeve ngDee nw~
eee&esefceeeW kes efueS en Dee ebLe nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2515, hejJejer 1989
ceW, he= mebKee 146 nw~
65. %eevepeesefle ieeF[-4 petve 1982 kees efouueer kes ueeue efkeuee cewoeve mes
lelkeeueer ve eOeeveceb$eer eerceleer Fef voje ieebOeer kes kejkeceueeW mes SJeb het pe ieef CeveerDeeef e&keejlve
eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes pecyeterhe %eevepeesefle eJele&ve kee MegYeejbYe ngDee
Lee~ mebhetCe& YeejleJe<e& ceW 1045 efoveeW leke YeceCe ngDee~ DeeJeMekelee kees osKeles ngS 1984
ceW Fme %eevepeesefle ieeF[ hegmleke kee me=peve ceeleepeer ves efkeee~ Fmekees he{ves mes nef mleveehegj
kee Fef leneme, pecyeterhe jevee kee heefjee leLee peesef le jLe hej efoes iees ef e$eeW kee eefh jee
eehle nes lee nw~ efnvoer kes Deefleefje ceje"er Je Demeefceee Yee<ee ceW Yeer Fmekee ekeeMeve ef keee
ieee~ eLece meb mkejCe Jeerj meb. 2510, meved 1984 ceW, he= mebKee 44 nw~
66. nefmleveehegj-Jeerj meb. 2509, meved 1983 ceW en hegmleke efueKeer~ FmeceW hetpe
ceeleepeer ves nefmleveehegj kee eeeerve Fefleneme, YeieJeeve $e+<eYeosJe kee F#egjme Deenej,

(168)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

j#eeyebOeve heJe&, ceneYeejle eg Deeefo yengle mes efJe<eeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ eLece
mebmkejCe-Jeerj meb. 2510, pes Megkeuee 9, meved 1984, he= mebKee 36 nw~
67. pecyeterhe-leerve ueeske efJe<eeke Deveske ebLeeW ceW pecyeterhe kee efJemle=le efJeJeseve
he{ves kees efceuelee nw, Gve ebLeeW kees he{kej, Deer lejn mes ceveve efebleve, DeOeeve kejkes
ceeleepeer ves en pecyeterhe veece keer eser meer hegmleke leweej keer nw~ ieeiej ceW meeiej kes
meceeve pecyeterhe efJe<eeke heee&hle peevekeejer Fme hegmleke mes eehle nes peeJesieer~ eLeemLeeve
leled mebyebefOe keg efe$e Yeer efoes iees nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj mebJeled 2500, meved 1974 ceW,
he= mebKee 80 nw~

DeekeeefMele ebLe
68. DeeeJeef$eYebieer-heeBe eqceLeelJe Deeefo mes DeeeJe kes 57 Yeso nQ~ FvnW eewon
iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW Ieeee nw Deewj ee& Yeer efoes iees nQ~ en eer egleceggefve keer
jevee nw~ ceeleepeer ves meved 1973 ceW Fmekee DevegJeeo efkeee nw~
69. pewve ieefCele-FmeceW efleueeseheCCeefe Deeefo kes DeeOeej mes pewveieefCele kee megboj
efJeJeseve nw~
70. ef$eueeske efJe%eeve
71. Deee&Keb[ JeJemLee SJeb Deueewefkeke ieefCele
72. ceeveJeueeske
73. ieleeieefle SJeb peerJe kes mJeleJe
74. pewveoMe&ve ceW efveefcee-Gheeoeve
75. meceioMe&ve
76. <edKeC[eiece meej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(169)

ejCeevegeesie (hetpee/efJeOeeve meeefnle)

77. cetueeeej hetJee&Oe&-uesKeve eejbYe Jeerj meb. 2503, meved 1977, nefmleveehegj
eeeerve cebefoj~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2510, meved 1984, he= mebKee 504 nw~
78. cetueeeej GejeOe&-uesKeve meceeheve-Jeerj meb. 2504, JewMeeKe Jeoer leerpe
(De#ee le=leeree), yegOeJeej meved 1978, nefmleveehegj~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2512,
meved 1986, he= mebKee 410 nw~ Fve oesveeW ebLeeW kee ekeeMeve Yeejleere %eeveheer"
mebmLee mes ngDee nw~
Deeeee&eer kegvokegvo mJeeceer kes eje jefele efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer
Deeeej mebefnlee kees oMee&ves Jeeuee en cetueeeej iebLe nw~ eoMe DeefOekeejeW ceW efJeYee
eeke=le Yee<ee keer 1243 ieeLeeDeeW ceW efveye cetueeeej veeceke ebLejepe efoiebyej Deecveee ceW
cegefveOece& kes eefleheeoke MeeeeW ceW eee: meJee&efOeke eeeerve ceevee peelee nw~ Fve DeefOekeejeW
kes eefleheee efJe<ee nQ eceMe:-cetueiegCe, Je=nleleeKeeve, meb#eshe eleeKeeve, meceeeeej,
hebeeeej, efheC[Megef, <e[eJeMeke, eoMeeveges#ee, Deveieej YeeJevee, meceemeej, MeerueiegCe
emleej Deewj heee&efhle~ Jemlegle: eLece DeefOekeej ceW efveoxefMele cegefveheo kes DeeF&me cetueiegCeeW
kee efJemleej ner Mes<e DeefOekeejeW ceW efkeee ieee nw~ cetueeeej hetJee&Oe& Deewj GejeOe& oesveeW keer
erkee kee efnvoer DevegJeeo hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer ves efkeee nw~ cetueeeej kes oesveeW
YeeieeW kee ekeeMeve Yeejleere %eeveheer" mes ngDee nw~
79. cegefveeee&-nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj meb. 2517, JewMeeKe ke=<Cee efleeree meved
1991 ceW en ebLe hetCe& efkeee~ cegefve-Deeefe&keeDeeW keer efvele-vewefceefeke efeeeDeeW mebyebOeer
Deveske ebLeeW kee ekeeMeve efJeefYeVe mLeeveeW mes mecee-mecee hej ngDee nw efkevleg Jes YeefeeeB
Deeefo mebmke=le-eeke=le ceW nQ, efpevekee DeLe& yengle kece leeieerJeie& mecePe heeles Les~ Fme keceer
keer hetefle& ceeleepeer ves keer~ meYeer YeefeeeW kee owefveke Je heeef#eke eefleeceCe hee"eW kee
efnvoer ceW heeevegJeeo kej efoee nw, Gmeer kee en ekeeMeve nw~ Deye Fve hee"eW kees he{ves Jeeues
eleske meeOeg kees en menpehe ceW mecePe ceW Dee peeJesiee efke Jes keee he{ jns nQ~ efoiecyej
cegefve-Deeefe&keeDeeW kes efueS en ebLe efJeMes<e he mes Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe kee
ekeeMeve Jeerj meb. 2517, Deiemle 1991 ceW, he= mebKee 628 nw~
80. DeejeOevee (Dehejveece-eceCeeee&)-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2503, meved 1977
ceW en hegmleke efueKeer~ FmeceW efoiecyej cegefve-Deeefe&keeDeeW keer oer#ee mes meceeefOeheele
eefleefove eele: mes meeebkeeue leke keer peeves Jeeueer eee& SJeb efeeeDeeW kees oMee&ee ieee nw~
ieefCeveer ceeleepeer ves Deheves mebmke=le-JeekejCe bo kee hetCe&he mes FmeceW meogheeesie efkeee
nw~ mebhetCe& 451 mebmke=le Mueeske mJeeb ceeleepeer eje jefele nQ~ eleske Mueeske kee efnvoer

(170)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

ceW DeLe& leLee peien-peien YeeJeeLe& Yeer GvneR kee nw~ MueeskeeW kes Meer<e&ke Yeer efoes nQ~ meeOegmeeefOJeeeW kes efueS SJeb Gvekeer eee& kees peeveves Jeeues efpe%eemeg eeJeke-eeefJekeeDeeW kes efueS
en ese mee ebLe Deefle Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2505, meved 1979 ceW, he=
mebKee 144 nw~
81. efpevemlees$e meben-hetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer keer mebmke=le keeJeeefleYee kee
heefjeeeke en DeYetlehetJe& ebLe nw~ FmeceW Gvekes eje jefele mecemle mebmke=le SJeb efnvoer
mlegefleeeW kee meceeJesMe nw~ ebLe kes elegLe&KeC[ ceW Ske keueeCekeuhele veeceke mebmke=le
mlees$e nw~ boMeee keer ef mes Fme mlees$e kee efJeppeieled efJeMes<e cetueebkeve kejsiee
keeeWefke Fme hetjs mlees$e ceW 144 boeW kee eeesie efkeee ieee nw~ kegue n KeC[eW ceW efveye
en ebLe nw, efpemeceW efleere KeC[ mes elegLe&KeC[ leke hetpe ceeleepeer eje ner jefele
mlees$e nQ leLee eLece, hebece SJeb "s KeC[eW ceW Deve DeeeeeeX leLee efJeeveeW eje jefele
mebmke=le-efnvoer mlees$e nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2518, petve 1992, he=. 532 nQ~
82. keueeCekeuhele mlees$e (voescebpejer)-nefmleveehegj eeeerve cebefoj, Jeerj meb.
2501 (meved 1975) ceW hetpe ceeleepeer ves meYeer boeW kee eeesie YeieJeeve keer mlegefle kejves
nsleg Ske keueeCe keuhele mlees$e keer ceewefueke jevee keer~ Fme mlees$e ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe mes ueskej ceneJeerj mJeeceer leke eewyeermeeW leerLekejeW keer he=Leked-he=Leked mlegefleeeB nQ~
FveceW ece mes Skee#ejer mes ueskej leerme De#ejer bo leke kegue Ske meew eJeeefueme (144)
boeW kee eeesie efkeee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2518, 13 Deiemle 1992, he=
mebKee 162 nw~
83. meeceeefeke SJeb eeJeke eefleeceCe-meeceeefeke hee" Deveske ekeej kes eeefuele
nQ~ Fme hegmleke ceW eeeerve efeeekeueehe ebLe mes eehle meeceeefeke hee" Je Gmekee ceeleepeer
eje DevegJeeefole efnvoer heeevegJeeo efoee ieee nw~ meeLe ner eeJeke eefleeceCe Je Gmekee
efnvoer heeevegJeeo Yeer efoee ieee nw~ efnvoer heeevegJeeo nes peeves mes meeOegJeie& SJeb eeJekeeW kes
efueS meeceeefeke hee" megefekej nes ieee nw~ Fmeer ekeej mes eeJekeeW kes efueS eefleeceCe
hee" Yeer Deer lejn mes mecePe ceW Dee peeesiee~ Fmekee ekeeMeve meved 1991 ceW ngDee nw~
84. Deeefe&kee-Keleewueer (cegpehehejveiej) ceW Jeerj meb. 2502, ceeIe Megkeuee lesjme,
meved 1976 ceW en hegmleke efueKeer~ emlegle hegmleke kes me=peve keer Ske efJeMes<e mcejCeere
Ievee jner~ Sve. Meevlee veeceke Ske eebmeermeer ceefnuee pewvemeeOJeer SJeb efeefeeve meeOJeer
hej MeesOe eyebOe efueKe jner Leer~ yengle heeeme kes yeeo Yeer GvnW efoiecyej meeefOJeeeW kes yeejs
ceW eeceeefCeke peevekeejer GheueyOe veneR nes hee jner Leer~ owJeeesie mes Gvekeer YeW yeveejme ceW
[e@. ieeskegueebo pewve mes ngF&~ GvneWves Fmekes efueS hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee veece
megPeeee~ Jes {tB{kej ceeleepeer kes heeme DeeF Deewj Deeefe&kee eee& keer peevekeejer kes efueS

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(171)

Deveske eMve efkees~ keg eMveeW kes Gej ceeleepeer ves lelkeeue efoes SJeb Mes<e eMveeW kes
meceeOeeve he ceW Deeefe&kee veece mes en hetjer hegmleke ner leweej kej oer~ peye Jes otmejer
yeej DeeF lees hegmleke osKekej yengle emeVe ngF~ Ske hebLe oes keepe nes iees~ Ske yengle
ye[er keceer keer het efle& ngF&~ Deeefe&keeDeeW keer eee& kee %eeve kejeves Jeeueer Ske eeceeefCeke heg mleke
leweej nes ieF&~ eLece mebmkejCe Jeer j meb. 2502, meved 1976 ceW , he= mebKee 80 nw~
85. efMe#eCe heefle-efouueer ceW Jeerj meb. 2505, meved 1979 ceW en hegmleke efueKeer~
yeeueke-yeeefuekeeDeeW leLee pewveOece& kee eejbefYeke %eeve Depe&ve kejves Jeeues egJee SJeb eew{
eer-heg<eeW kees efkeme ekeej mes efMe#eCe osvee eeefnS efke efpememes Gvekees meceereerve %eeve keer
eeefhle nes leLee Jes efpeveOece& kes { eeveer yeveW~ Fme hegmleke ceW yeeueefJekeeme eej Yeeie,
n{euee leLee Je meben hegmlekeeW kees efkeme ekeej mes he{vee eeefnS, Gmekeer heefle
efMe#ekeeW kes efueS oer ieF& nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2505, efmelecyej 1979 ceW, he=
mebKee 32 nw~
86. jlvekejC[ eeJekeeeej-efouueer ceW Jeerj meb. 2506, ew$e ke=<Cee veJeceer,
$e+<eYepeebleer, meved 1980 ceW Fmekee heeevegJeeo efkeee~ leeefke&ke efMejesceefCe Deeeee&
mecebleYeke=le meJe& heefjefele jlvekejC[ eeJekeeeej ebLe kes 150 MueeskeeW kee ceeleepeer ves
efnvoer heeevegJeeo efkeee nw~ FmeceW efnvoer hee leLee heeeW kes meeceves meb#eshe ceW DeLe& efoee
ieee nw~ efMe#eCe ef MeefJejeW leLee efJeeeueeeW kes efueS efJeMes<e Gheeesieer nw~ jlvekejC[ heeeJeueer
kes veece mes eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, ceF& 1980 ceW, he= mebKee 106 nw~
87. meesuen YeeJevee-efpevekeer YeeJevee Yeeves mes leerLekej eke=efle kee yebOe nes peelee
nw, Ssmeer meesuen YeeJeveeDeeW kee mJehe SJeb Ske-Ske YeeJevee mebyebOeer keLee Fme hegmleke ceW
oer ieF& nw~ keLeeSB hegjeCeebLeeW mes ceeleepeer ves mJeeb mebkeefuele keer nQ~ mJeeOeee kes efueS lees
Gece nw ner, eJeevekeej efJeeveeW kes efueS Yeer efJeMes<ehe mes Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb. 2511, hejJejer 1985 ceW, he= mebKee 100 nw~
88. efpevemeneveece ceb $e-cnmeJe[ (ef pe. meesueeheg j-ceneje^ ) kes eelegcee&me ceW eeJeCe
Meg. Skeced Jeerj meb. 2581, meved 1955 kes efove efpevemeneveece ceb$e efueKevee eejbYe kej
eeJeCe Meg. 3, Jeerj meb. 2581, meved 1955 kees es 1008 ceb$e hetCe& efkeS~ hetpe ceeleepeer
ves #egefuuekee oer#ee uesves kes oes Je<e& heeeled Deheveer uesKeveer mes meJe&eLece YeieJeeved kes 1008
veeceeW kes ceb$e yeveees~ ef pemekee ekeeMeve Jeerj meb. 2581, meved 1955 ceW cnmeJe[ (meesueehegj)
cene. mes ngDee Lee~ Gmekes yeeo otmejer yeej ceee& meved 1992 ceW Gmekee ekeeMeve ngDee nw~
Fme hegmleke ceW ceeleepeer eje jefele efpevemeneveece hetpee leLee mejmJeleer hetpee Yeer oer ieF&
nw~ meneveece ceb$e efvele he"veere nQ~ YeieJeeve kes veece ceb$eeW mes eejbYe ngF& uesKeveer mes Deye
leke 250 ebLe efueKes pee egkes nQ~ he= meb. 48 nw~

(172)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

89. meeceeefeke-Fme hegmleke ceW megeYeele mlees$e, cebieue mlegefle, osJeJebovee efJeefOe,
meeceeefeke efJeefOe, hetpeecegKe efJeefOe, hetpee Devle efJeefOe, elego&Meer efeee efJeefOe, Deceer
efeee efJeefOe, Deeefvnkee Deeefo heJeeX ceW kejves eesie efJeefOe, Meebefle Yeefe, eer yeengyeueer
mlees$e, G<eeJebovee, pebyeterhe mlegefle, $ewueeskee ewle Jebovee, eer meccesoefMeKej Jeb ovee, Ghemeie&
efJepeeer eer heee&veeLe mlegefle, eer heee&efpeve mlegefle, meceeefOe Yeefe, eer Jeerjeke mlees$e
nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2498, Deeefeve ke=<Cee Skeced (#eceeJeCeer), efmelecyej
1972, he= mebKee 58 nw~
90. meeceeefeke hee" (osJeJebovee)-meeceeefeke kee otmeje veece osJeJebovee Yeer MeeeeW
ceW Deeee nw~ Fme hegmleke ceW Meeeese efJeefOe mes meeceeefeke kejves keer eefeee oer ieF& nw~
ceeleepeer ves efnvoer heeevegJeeo kej efoee nw~ eLece mebbmkejCe Jeerj meb. 2514, De#ee
le=leeree meved 1988 ceW, he= mebKee 16 nw~
91. kegvokegvo kee Yeefejeie-Yeefeceeie& kee eeej-emeej Deepe mes veneR, Deeeee&
kegvokegvo kes mecee mes Lee~ Jeerlejeie ceeie& kee DevegmejCe kejles ngS mJeeb Deeeee&
kegvokegvoosJe ves Yeefe hee"eW keer jevee keer~ es YeefeeeB eeke=le Yee<ee ceW jefele nQ~
Deeefe&kee jlveceleer peer kes efJeMes<e Deeen mes hetpe ceeleepeer ves Fvekee efnvoer heeevegJeeo meved
1972 ceW kej efoee Lee, efkevleg Gvekee ekeeMeve meved 1985 ceW nes heeee~
Fme hegmleke ceW Deeeee& hetpeheeoke=le mebmke=le YeefeeeW kee leLee ieewlece ieCeOej
jefele oes YeefeeeW kee efnvoer heeevegJeeo Yeer efoee ieee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2511, JewMeeKe ke=<Cee efleeree, Deewue 1985 ceW, he= mebKee 152 nw~
92. oMeOece&-Gece #ecee Deeefo oMe OeceeX kes efJeJesevehe ceW eser-ye[er Deveske
hegmlekeeW kee ekeeMeve efJeefYeVe mLeeveeW mes efJeefYeVe uesKekeeW kes eje ngDee nw, efkevleg en
Deheves ekeej keer Ske Deueie ner hegmleke nw~ FmeceW eeke=le Jeeueer oMeOece& keer hetpee kes SkeSke Oece& kes DeIe& kes MueeskeeW kees eejbYe ceW oskej Gmekee DeLe&, Gme Oece& mes mebyebefOele keLeeSB
SJeb Gme Oece& kee efJeJeseve efoee nw~ hegmleke kes Deble ceW ceeleepeer eje jefele oMeOece& keer
Ske-Ske ef nvoer keefJelee Yeer oer ieF& nw~ eJeevekelee&DeeW kes efueS en hegmleke efJeMes<e Gheeesieer
nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2509, 21 Deewue 1983 ceW, he= mebKee 110 nw~
93. efoiecyej cegefve-Jewmes lees ef oiecyej cegefve-Deeefe&keeDeeW keer eee&mebyebOeer Deveske ebLe
efueKes iees nQ, pewmes-cetueeeej, Deveieej-Oecee&ce=le Fleeefo, efkevleg es ebLe ye[s-ye[s nQ~
meeceevepeve Fve ebLeeW kees he{kej meb#eshe ceW cegefveeee& keer peevekeejer eehle veneR kej
heeJeWies~ Fmes ue#e ceW jKekej ceeleepeer ves Ge ebLeeW kes meej mes, ve yengle mebef#ehle ve Deefle
efJemle=le Deefheleg ceOece he ceW Fme efoiecyej cegefve veece mes ebLe kees efueKekej leweej
efkeee~ ef peve-efpeve ebLeeW mes efpeme efJe<ee kees FmeceW efueee nw, veer es efhheCeer ceWGve ebLeeW kee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(173)

veece os efoee nw~ mecemle efJee kes ueesieeW kes efueS efoiecyej cegefve Deeefe&keeDeeW keer oer#ee mes
meceeefOeheele eefleefove eele: mes jeef$e leke keer peeves Jeeueer efeeeDeeW kee mejuelee mes yeesOe
kejeee ieee nw~ mJeeb cegefve-Deeefe&keeDeeW kes efueS Yeer en ebLe Deleble Gheeesieer nw~ he=
mebKee 332 nw~
94. Deelcee keer Keespe-nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj meb. 2501, eeJeCe Megkeuee
hetefCe&cee, iegJeej, meved 1975 kees en hegmleke efueKeer~ eewyeerme leerLekejeW keer eewyeerme
mlegefleeeW ceW leerLekejeW kee hetje heefjee Deeuebkeeefjke Mewueer ceW efoee ieee nw~ hegmleke kes
Deble ceW Deelce-heeret<e veece mes 45 heeeW keer Ske YeeJehetCe& mlegefle nw, efpemeceW Megelcee keer
YeeJevee YeeF& ieF& nw~ efvele hee" kejves eesie nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2501, meved
1975 ceW, he= meb. 36 nw~
95. Oejleer kes osJelee-osJe mJeie& ceW Yeer jnles nQ Je he=LJeer hej Yeer, efkevleg eneB Oejleer
kes os Jelee kee leelhee& nw ceeveJe Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues efoiecyej cegef ve~ hetpe ceeleepeer
ves Deefle meb#eshe ceW Fme eser meer hegmleke ceW en yeleeee nw efke efoiecyej cegefve kewmes yeveles nQ?
eele: mes jeef$e leke keee kejles nQ? efkeve ceneved iegCeeW kee heeueve kejles nQ? Fleeefo~ Deve
Oecee&JeueefcyeeeW ves efoiecyej cegefve DeJemLee kees meJe&es ceevee nw, en yeleeee ieee nw~ en
hegmleke pewve Je pewveslej meYeer kes efueS he"veere nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2508, petve
1982 ceW, he= mebKee 40 nw~
96. FvOJepe efJeOeeve-Keleew ueer (G.e.) kes eelegcee&me ceW eeJeCe ke=<Cee 1, Jeer j meb.
2503 mes eejbYe kej Jeerj meb. 2502, keeefle&ke ke=. DeceeJemee, oerheeJeueer heJe& meved 1976 ceW
henueer yeej mJeleb$ehe mes Fmes ef nvoer Yee<ee ceW hetpe ceeleepeer eje efueKee ieee~ leye mes meejs
os Me ceW Fme efJeOeeve keer Oet ce ceeer ngF& nw~ FmeceW ceOeueeske kes 458 Deke=ef$ece ef peveewleeueeeW
keer hetpee nw~ eLece mebmkejCe Jeer j meb. 2504, Deketyej 1978 ceW, he= mebKee 496 nw~
97. keuheg c e ef JeOeeve-nefm leveehegj ceW Jeer j meb . 2512, Dee<ee { Meg. 2,
7 pegueeF& 1986 mes eejbYe kej Deeefeve Meg. 15, Jeerj meb. 2512, meved 1986 kees hetCe&
efkeee~ meved 1986 ceW en efJeOeeve henueer yeej hetpe ceeleepeer keer keuece mes efueKee ieee~
Fmemes henues Fme veece mes keesF& Yeer jevee osKeves ceW veneR DeeF&~ FmeceW meceJemejCe keer hetpee
nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2513, 8 ceee& 1987 ceW, he= mebKee 464 nw~
98. meJe&lees Ye efJeOeeve-nefmleveeheg j ceW Jeerj meb. 2512, Deeef eve Meg. 15, Mejohetef Ce&cee
1986 kees eejbYe kej ceeIe Meg. 10, Jeerj meb. 2513, meved 1987 ceW hetCe& efkeee~ Fme
efJeOeeve keer jevee meJe&eLece hetpe ceeleepeer ves keer~ FmeceW leerve ueeske kes mecemle Deke=ef$ece
efpeveewleeueeeW keer 101 hetpeeSB nQ~ DeIe& 2000 nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2514,
efmelecyej 1988 ceW, he= mebKee 870 nw~

(174)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

99. leerve ueeske efJeOeeve-(ceOece leerveueeske efJeOeeve) nefmleveehegj ceW Deeefeve Meg.
15 mes eejbYe kej heew<e Meg. 13, Jeerj meb. 2513, meved 1987 ceW hetCe& efkeee~ FmeceW leerve
ueeske mebyebOeer 64 hetpeeSB nQ~ DeIe& 884 SJeb hetCee&Ie& 140 nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2514, efmelecyej 1988 ceW, he= 308 nQ~
100. $ewueeskee efJeOeeve (ueIeg leerveueeske efJeOeeve)-nefmleveehegj ceW Deeefeve Meg. 15,
Jeerj meb. 2512 mes eejbYe kej heew<e Meg. 13, Jeerj meb. 2513, meved 1987 kees hetCe& efkeee
nw~ Fme efJeOeeve ceW Yeer leerve ueeske keer mecemle Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer hetpee nw~ FmeceW
567 DeIe& Je 74 hetCee&Ie& nQ~ en ueIeg leerve ueeske efJeOeeve nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2514, meved 1988 ceW, he= 308 nQ~
101. eer efmeee efJeOeeve-nefmleveehegj pecyeterhe hej Jeerj meb. 2518, Deeefeve
megoer hetefCe&cee (MejohetefCe&cee) 11 Deketyej meved 1992 kees en efJeOeeve hetCe& efkeee~
efmeee ceC[ue efJeOeeveeW kes Deeeespeve keer hejcheje eeeerve keeue mes eueer Dee jner nw~
Deepe mes ueieYeie 20-22 Je<e& hetJe& Deeefvnkee heJeeX ceW e$e-le$e keefJeJej mevleueeue peer
eje jefele efmeee efJeOeeve nesles jnles Les~ efpeveceW ve lees efkemeer efJeeve efJeMes<e keer
DeeJeMekelee nesleer Leer Deewj ve ner mebieerlekeej yegueeS peeles Les~ efkevleg peye mes meved 1976
ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves FvOJepe efJeOeeve keer jevee kej oer, leye mes
meceepe ceW ceC[ue efJeOeeveeW keer veF& uenj meer e ieF&~ keeheer efoveeW mes Deveske eerceeveeW SJeb
OeerceeveeW eje hetpe ceeleepeer kes heeme Ske efJevee- efJe%eefhle mebosMe uee jner Leer efke Deehe
Deheveer mejme, mejue SJeb ceOegj Mewueer ceW veJeerve efmeee efJeOeeve keer jevee kej oerefpeS~
leye ceeleepeer ves cee$e 3 ceen 15 efove keer DeuheeJeefOe ceW en keeJeebLe Deheveer Deueewefkeke
eefleYee mes je efoee~ eLece mebmkejCe-meved 1993 ceW, he= mebKee 384 nw~
102. veboerej efJeOeeve-hetpe ceeleepeer ves Jeerj meb. 2500, ceeIe Megkeuee oMeceer,
meved 1974 ceW en efJeOeeve jekej hetCe& efkeee~ Fme efJeOeeve ceW heeBe hetpeeDeeW ceW meb#eshe ceW
veboerej erhe kes yeeJeve efpevecebefojeW keer hetpee keer ieF& nw~ Fme efJeOeeve kees Deeeefvnke heJe&
kes Dee" efoveeW leke eefleefove kejvee eeefnS~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2521, Deeefeve
megoer hetefCe&cee, meved 1995, he= mebKee 56 nw~
103. efJeeMeebe fle ceneJeerj efJeOeeve-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes lehekeueeCeke SJeb
%eevekeueeCeke mes heefJe$e leerL e& eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeos Je lehemLeueer
leerLe& hej Jeerj meb . 2527, heew<e mego er <eer, 1 peveJejer F&meJeer meved 2001 kees en
ef JeOeeve het Ce& efk eee~
Fme ceneJeerj efJeOeeve kees 2600JeeR pevcepeebleer mes pees[les ngS hetpe ceeleepeer ves
FmeceW ceneJeerj mJeeceer kes iegCe, veece, efJeMes<eCe SJeb Gvekes hegCe Deeefo iegCeeW kee yeKeeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(175)

kejles ngS hetjs 2600 ceb$e efueKes nQ~ YeieJeeve ceneJeerj kes 2526JeW efveJee&Ce efoJeme kes
meceeheve SJeb 2527JeW Je<e& kes eejbYe ceW keeefle&ke ke=<Cee DeceeJeme efoveeBke 27-10-2000
cebieueJeej kees cebieueeejCehetJe&ke eejbYe efkeee~ Fme DeefleMeekeejer ceneefJeOeeve kee uesKeve
1-1-2001, meesceJeej, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2527, heew<e Megkeuee <eer kees hetCe& ngDee~
DeLee&led hetjs 66 efove leke efueKeer ieF& 135 he=eW keer en ke=efle 67JeW efove mJeeb Deheves
kejkeceueeW eje hetpe ceeleepeer ves eYegejCeeW ceW meceefhe&le kej Demeerce Deeuneo kee DevegYeJe
efkeee~ eLece mebmkejCe-Deewue meved 2001 ceW, he= mebKee 300 nw~
104. pecyeterhe ceC[ue efJeOeeve-nefmleveehegj pecyeterhe hej pes megoer hebeceer
(egle hebeceer) Jeerj meb. 2512, meved 1986 ceW en efJeOeeve hetCe& efkeee~ Fme efJeOeeve ceW
pecyeterhe kes Deke=ef$ece Je ke=ef$ece ewleeueeeW keer hetpeeSB nQ~ Fmekee eLece mebmkejCe Jeerj
meb. 2513, ceee& 1987 ceW ekeeefMele ngDee nw~ he= mebKee 270 nw~
105. eer hebekeueeCeke efJeOeeve-mejOevee (cesj") G.e. kes eelegcee&me ceW Jeerj meb.
2517, YeeoeW Jeoer Skeced meved 1991 kees meesuenkeejCe heJe& ceW en efJeOeeve efueKekej hetCe&
efkeee~ Fme hetpeve efJeOeeve ceW kegue 6 hetpeeSB nQ Deewj 120 DeIe& nQ, 5 hetCee&Ie& nQ SJeb
6 peeceeueeSB nQ~ Fme efJeOeeve ceW hebekeueeCeke keer efleefLeeeB, ve#e$e, eesie, oer#ee Jeve,
oer#ee Je=#e, men oeref#ele cegefve, oer#ee kes mecee kes GheJeeme, oer#ee kes mecee keer heeuekeer,
Jewjeie kes keejCe Deeefo efJe<ee GejhegjeCe ebLe kes DeeOeej mes efueS ieS nQ~ eLece
mebmkejCe-Jeerj meb. 2519, ceeIe ke=. 14, meved 1993, he= 56 nQ~
106. eeQme" $e+ef efJeOeeve-nefmleveehegj leer Le& hej Jeerj meb. 2519, heew<e ke=<Cee
ef leeree, meved 1993 ceW en efJeOeeve efueKekej het Ce& efkeee~ Fme efJeOeeve ceW meJe& eLece eCeOej
i
Deewj cegef veieCe meefnle eew yeerme leerLekejeW keer hetpee nw~ heg ve: eewme" $e+ef keer mecegee hetpee nw~
Deveblej ece mes Dee"eW $e+efeeW keer Dee" het peeSB nQ ~ Fme ekeej Fme efJeOeeve ceW 10 hetpeeSB nQ~
246488 DeIe& nQ, 9 hetCee&Ie& nQ Deewj 10 peeceeueeSB nQ~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb.
2521, Deeefeve Megkeuee 15, 8 Deket yej 1995, he= meb Kee 64 nw~
107. eglemkebOe efJeOeeve-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2515, pes Megkeuee hebeceer
eglehebeceer meved 1986 ceW Fme efJeOeeve kees efueKekej hetCe& efkeee~ Fme efJeOeeve ceW eoMeebie
efpeveJeeCeer keer hetpee kes yeeo Dee" oue ceW eoMeebie kes 12 DeIe&, efJeeo kes heefjkece& kes
5 DeIe&, efJeeo Yesomet$e kee 1 DeIe&, hetJe&iele kes 14 DeIe&, etefuekee kes 5 DeIe&,
Debieyeee kes 14 Yeso kes 14 DeIe&, Devegeesie kes 4 DeIe& SJeb keeflehee iebLeeW kes 10 DeIe&
nQ~ Fme ekeej kegue efceueekej 125114514 41065 DeIe& nQ, 2 hetCee&Ie& nQ
Deewj 1 peeceeuee nw~ en efJeOeeve egle%eeve kees Je=efbiele kejves Jeeuee nw ~ eLece mebmkejCeJeerj meb. 2521, Deeefeve Megkeuee 15, 8 Deketyej 1995, he= mebKee 48 nw~

(176)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

108. hebehejceser efJeOeeve-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2503, meved 1977 ceW Deeefeve
Megkeuee oMeceer kees en efJeOeeve hetCe& efkeee~ hebehejceser pewveOece& kes cetue DeeOeej nQ~
eleske meb%eer peerJe (ceveg<e ee efleee) FvneR kee veece pehekej, hetpee Yeefe kejkes Deheves
heeheeW kee veeMe kejles nQ~ Fme efJeOeeve ceW Yeer hebehejceser kes iegCeeW keer DeejeOevee keer ieF&
nw~ eLece mebmkejCe Jeerj mebJeled 2508 ceW, ceee& 1982 ceW, he= mebKee 68 nw~
109. meneveece efJeOeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer-G.e.) ceW Jeerj meb. 2520, meved
1994 kes eelegcee&me ceW Yeeheo ke=. 2 kees en efJeOeeve eejbYe kej Deeefeve Meg. 15,
MejohetefCe&cee Jeerj meb. 2520, meved 1994 ceW hetCe& efkeee~ FmeceW YeieJeeve kes 1008 ceb$eeW keer
hetpee nw~ FmeceW 11 hetpeeSB nQ, 1008 DeIe& SJeb 12 peeceeueeSB nQ~ Fve ceb$eeW keer DeejeOevee,
Gheemevee, hetpee mes ceve keer Meg ef SJeb mcejCeMeefe ye {leer nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj efve. meb.
2521, Jeer j Meemeve peeb leer , eeJeCe ke=. Skeced 13 peg ueeF& 1995, he= mebKee 160 nw~
110. yeerme leerLekej efJeOeeve-nefmleveehegj ceW keeefle&ke ke=<Cee Skeced mes eejbYe kej
keeefle&ke ke=<Cee mehleceer Jeerj meb. 2503 meved 1977 ceW en efJeOeeve hetCe& efkeee~ leerme
eewyeermeer efJeOeeve kes Deble ceW 245 he= hej efJeeceeve yeerme leerLekej efJeOeeve (ueIeg) hee
ngDee nw~ en efJeOeeve DeYeer Deueie mes heves kes efueS ekeeMeveeOeerve nw~ heeBe ceneefJeosneW ceW
4-4 leerLekej Deepe Yeer efJenej kej jns nQ~ Fme efJeOeeve ceW efJeeceeve yeerme leerLekej hetpee
SJeb yeerme leerLekejeW kes DeIe& SJeb 1 hetCee&Ie& Deewj peeceeuee nw~
111. eewyeerme leerLekej efJeOeeve-Jeerj meb. 2519, ceieefmej Jeoer lesjme, meved 1993
ceW en efJeOeeve hetCe& efkeee~ en efJeOeeve DeYeer pecyeterhe hetpeebpeefue ceW he= 331 mes he=
452 leke hee ngDee nw~ Fmes hetpe ceeleepeer ves ye. jJeerv kegceej pewve kes efJeMes<e Deeen mes
yeveeee nw~ FmeceW meJe&eLece cebieue mlees$e kes yeeo eewyeerme leerLekej mecegee hetpee, Gmekes
yeeo eewyeermeeW YeieJeeve keer hetpee, hebekeueeCeke kes DeIe& SJeb peeceeueeSb nQ~ Deble ceW ye[er
peeceeuee SJeb eMeefmle nw~
112. eeieceC[ue efJeOeeve-jepeOeeveer efouueer-kevee@ huesme kes eelegcee&me ceW Jeerj meb.
2525, heeuiegve ke= <Cee eew ome, meved 1999 ceW en ef JeOeeve ef ueKekej hetCe& ef keee~ eeflee
ef leueke
veeceke eeeerve eeflee ebLe ceW en eeieceC[ue efJeOeeve mebmke=le Yee<ee ceW efveye nw~ eer
vesefceevosJe eje jefele Gmeer eeieceC[ue hetpee-efJeOeeve kee hetCe& DeeOeej ueskej ner hetpe
ceeleepeer ves Deleuhe mecee ceW Gmekeer efnvoer hee jevee eeeue Yee<ee ceW kejkes Fmes meJe&peve
megueYe yevee efoee nw~ Fme efJeOeeve ceW kegue 9 hetpeeSB nQ leLee 210 DeIe& Deewj 12 hetCee&Ie& nQ~
eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2525, egleheb eceer 18 petve 1999, he= meb. 168 nw~
113. hebeces efJeOeeve-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2503, ceeIe Meg. mehleceer, meved 1977
ceW ele Geeheve kes ef veefcee en efJeOeeve jee~ De{eF& er he ceW megoMe&ve ces Deeefo heeBe ces

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(177)

DeJeef mLele nQ~ eleske ces kes eej-eej Jeve ceW 16-16 Deke=ef $ece ewleeuee nQ ~ Fme ekeej
80 ew leeueeeW ceW efJejepeceeve Deke=ef $ece ef peveeef leceeDeeW keer FmeceW het pee keer ieF& w~n Deepe Fve
hebecesDeeW kes mee#eeled oMe&ve keer Meefe veneR nw Dele: Fvekeer YeefeYeeJe mes hetpee kejkes mee#eeled
oMe&veeW kee ueeYe eehle efkeee pee mekelee nw, FvneR YeeJeeW mes ceeleepeer ves Fme efJeOeeve keer jevee
keer nw~ eLece mebmkejCe Jeer j meb. 2514, meved 1988 ceW , he= mebKee 64 nw~
114. pecyeterhe hetpeebpeefue-efoiecyej pewve hetpee SJeb efvelehee" efJe<eeke iegkes Je
efpeveJeeCeer meben eeeerve mecee mes nmleefueefKele Je hes ngS ekeeefMele nesles jns nQ~ efhej
Yeer YeeeW kee Je<eeX mes Deeen Lee efke ceeleepeer keer efueKeer ngF& hetpeeDeeW kee meben pecyeterhe
mebmLeeve mes ekeeefMele efkeee peeJes~ leovegmeej pecyeterhe hetpeebpeefue veece mes eeeerve SJeb
veJeerve hetpeeDeeW, mlegefle SJeb mlees$eeW kee efceuee-peguee ekeeMeve eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2514, veJecyej 1988 ceW ekeeefMele ngDee~ he= mebKee 540 nw~
115. Meeb ef le efJeOeeve-efouueer-keteemes" ceW Jeer j mebJeled 2506, JewMeeKe Megkeuee oMeceer , meved
1980 ceW en efJeOeeve efueKee~ meg Ke, Meebefle keer eeef hle kes ef ueS YeieJeeve Meeb ef leveeLe erke het pee nw ,
FmeceW 120 DeIe& nQ ~ eLece mebmkejCe Jeer j meb. 2506, meved 1980 ceW, he= meb Kee 48 nw ~
116. $e+ef<eceb[ue efJeOeeve-efouueer-ket ee mes" ceW Jeerj meb. 2506, ew$e Megkeuee efleeree
meved 1980 ceW en efJeOeeve efueKee~ en efJeOeeve efoiecyej pewve meceepe ceW efejkeeue mes
eefme nw~ megKe, Meebefle Je mece=ef kes efueS Fme efJeOeeve kee hetpeve Je $e+ef<eceC[ue mlees$e kee
hee" efkeee peelee nw~ ceeleepeer ves efJeOeeve hetpeve Je mlees$e Yeer efnvoer ceW yevee efoee nw,
efpememes he{ves JeeueeW kees efJeMes<e Deevevo eehle neslee nw~ eLece mebmkejCe kee ekeeMeve Jeerj
meb. 2507, meved 1981 ceW, he= mebKee 52 nw~
117. pecyeterhe hetpeve efJeOeeve-Deke=ef$ece efpeve ewleeueeeW keer Yeefe mes mejeyeesj
neskej pecyeterhe jevee efvecee&Ce kejeves keer DeefleGlke YeeJevee mes hetpe ceeleepeer ves
nefmleveehegj kes eeeerve MeebefleveeLe efpeveeuee ceW YeieJeeve kes mece#e yew"kej peerJeve ceW henueer
yeej hetpeve keer jevee keer~ Jeerj meb. 2500, meved 1974 ceW nefmleveehegj ceW Dee<ee{ Meg. 1 kees
jeef$e ceW efJeOeeve yeveeee~ eele: Dee<ee{ Meg. 2 kees peeceeuee hetCe& keer~ oes Iebs yeeo ner
pebyeterhe yeveeves kes efueS peien (Kesle) Kejeroves nsleg yeeevee efoee ieee SJeb Dee<ee{ Meg. 3
kees megcesheJe&le kee efMeueeveeme kejekej ceeleepeer ves efouueer keer Deesj efJenej kej efoee~
Fmekes yeeo lees ceeleepeer ves DeveskeeW hetpeeSB Je efJeOeeveeW keer jevee keer~ Fme ueIeg efJeOeeve ceW
pecyeterhe kes 78 Deke=ef$ece efpeveewleeueeeW kes Deefleefje pecyeterhe ceW efmLele mecemle osJe
YeJeveeW ceW efJejepeceeve Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Yeer hetpee oer ieF& nw~ eLece mebmkej Jeerj
meb. 2500, efmelecyej 1974 ceW, he= mebKee 64 nw~
118. megoMe&ve ces hetpee-hetpe ceeleepeer eje efueefKele megoMe&ve ces hetpee SJeb

(178)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

megces Jebovee kes Deefleefje Deve uesKekeeW keer keefJeleeSB Je Yepeve Yeer FmeceW efoes iees nQ~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, meved 1980 ceW, he= mebKee 54 nw~
119. eer $e+<eYeosJe efJeOeeve-DeeesOee ceneleerLe& ceW Jeerj meb. 2519, MejohetefCe&cee
kes efove meved 1993 ceW en $e+<eYeosJe efJeOeeve hetpe ceeleepeer ves efueKekej hetCe& efkeee~ Fme
efJeOeeve ceW heeBe Jeuee kes ceeOece mes DeIeeX kee efJeYeepeve efkeee nw~ eLece Jeuee ceW
46 iegCeeW ceW 46 DeIe&, efleere ceW 18 oes<eeW mes jefnle Den&vle kes 18 DeIe&, le=leere ceW 48
ekeej kes mebkeeW kes efveJeejCe nsleg 48 DeIe&, elegLe& ceW YeieJeeve kes 84 ieCeOejeW kes 84
DeIe& leLee hebece Jeuee ceW efmeheo kes 8 iegCeeW kes eleerke ceW 8 DeIe& nQ~ Fme ekeej hetjs
efJeOeeve ceW Ske hetpee, 204 DeIe& leLee 5 hetCee&Ie& nQ~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2523,
oMeue#eCe heJe& meved 1997, he= mebKee 54 nw~
120. eer vesefceveeLe efJeOeeve-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2531, eeJeCe Megkeuee <eer
efleefLe ceW meved 2005 ceW eer vesefceveeLe efJeOeeve keer jevee keer~ Fme hetpee efJeOeeve ceW YeieJeeve
vesefceveeLe keer hetpee kes meeLe 108 ceb$e kes DeIe& nQ~ YeieJeeve vesefceveeLe efveJee&Ce Yetefce
efiejveej megj#ee efoJeme kes Gheue#e ceW efiejveej heJe&le keer j#ee nsleg hetpe ceeleepeer ves en
efJeOeeve jee nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb . 2532, ceieefmej ke=<Cee oMeceer -YeieJeeve ceneJeerj
oer#ee efleefLe, 27 peveJejer 2005, he= mebKee 64 nw~
121. ceveeskeeceveeefmeef YeieJeeve ceneJeerj ele SJeb ceneJeerj hetpee-Jeer j meb. 2526,
meved 2000, YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2600JeW pevcepeebleer Je<e& ceW en hegmleke efueKeer~
FmeceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer hetpee SJeb ceneJeerj ele kes 108 ceb$e nQ Deewj ceneJeerj
mJeeceer kee heefjee nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2527, Deeefeve Meg. 5, 21 Deketyej
2001, he= mebKee 24 nw~
122. eer JeerjiegCemebheod efJeOeeve-eeeie leerLe& hej Jeerj meb. 2528, ceieefmej Megkeuee
hetefCe&cee, meved 2002 YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2600JeW pevcekeueeCeke GlmeJe hej Fme
efJeOeeve kees efueKekej hetCe& efkeee~ en efJeOeeve efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee ueIeghe nw~
FmeceW ceneJeerj mJeeceer keer hetpee SJeb 1008 veece ceb$e kes DeIe& nQ~ Fme ceC[ue efJeOeeve ceW
ome kees"eW ceW eleske kees"s ceW meew-meew DeIe& Deewj Debeflece keeske ceW 108 DeIe& e{eS
peeles nQ~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2528, ceeIe ke=. 14, eer $e+<eYeosJe efveJee&Ce efoJeme,
10 hejJejer 2002, he= mebKee 72 nw~
123. ceneJeerj meceJemejCe efJeOeeve-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW
Jeerj meb. 2529, Dee<ee{ megoer ", meved 2003 kees JeerjMeemeve peebleer kes efveefcee mes
hetpe ceeleepeer ves en efJeOeeve efueKekej hetCe& efkeee~ 2003 ceW ceeleepeer kes meeefveOe ceW
JeerjMeemeve peebleer heJe& meceejesn jepeie=ner ceW efJehegueeeue heJe&le hej OetceOeece mes ceveeee
ieee Lee~ Fme efJeOeeve ceW YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe keer ceefncee kee megvoj JeCe&ve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(179)

efkeee nw~ FmeceW Ske hetpee SJeb 121 DeIe& leLee 10 hetCee&Ie& nQ~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb.
2529, MejohetefCe&cee-10 Deketyej 2003, he= mebKee 48 nw~
124. efpeveiegCemebheefe efJeOeeve-nefmleveehegj ceW Jeerj efve.meb. 2503, JewMeeKe megoer
hetefCe&cee, meved 1977 ceW en efpeveiegCemecheefe efJeOeeve efueKekej hetCe& efkeee~ Fme efJeOeeve ceW
efpeveiegCemebheo, meesuenkeejCe, hebekeueeCeke, Deceneeeeflenee& , 10 pevceeef leMee,
10 kes Jeue%eeveeefleMee, 14 megosJeke= le DeefleMee, Fme ekeej meele Jeuee ceW 63 ceneJewYeJeMeeueer
iegCeeW keer Deee& DeejeOevee nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2511, heew<e Megkeuee hetefCe&cee,
peveJejer 1985, he= mebKee 48 nw~
125. eer heee&veeLe efJeOeeve-YeieJeeve ceneJeerj pevceYet efce keg C[uehegj, vebeeJele& cenue
ceW eeleg cee&me kes ceOe Jeerj meb. 2529, eeJeCe Megkeuee Skeced, meved 2003 ceW eer heee&ve Le
ef JeOeeve hetCe& ngDee~ FmeceW YeieJeeve heee& veeLe kes 108 ceb$e kes DeIe& nQ~ YeieJeeve heee&veeLe kee
en ueIeg efJeOeeve meYeer kes jes ie-Meeske, ogKe, oeefjde kees njves Jeeuee nw~ eLece mebmkejCeJeerj meb. 2529, heew <e ke=<Cee SkeeoMeer , 19 efomecyej 2003, he= mebKee 48 nw~
126. leerme eewyeermeer efJeOeeve-nefmleveehegj ceW eeJeCe Meg keuee 1, Jeerj meb. 2503, meved
1977 ceW eejb Ye kej keeefle&ke ke=. DeceeJemee, Jeerj meb. 2503, meved 1977 ceW het Ce& efkeee~ Fme
ef JeOeeve ceW heb ecesmebyebefOe Jele&ceeve, Yetle SJeb YeefJe<elkeeueerve leerme eewyeermeer kes 720 leerLe kejeW
keer hetpeeSB nQ ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507, peveJejer 1981 ceW, he= mebKee 244 nw~
127. Deeeee& eer Meebeflemeeiej ef JeOeeve-YeieJeeve ceneJeer j pevceYetefce kegC[uehegj ceW Jeerj
meb. 2530, Dee<ee{ Jeoer , 8 petve 2004 ceW en efJeOeeve efueKee~ iegCeeb ieg eeefj$eeeJeleea
Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& ngS nQ~ hetpe ceeleepeer ves
Fvekes oMe&ve ef kees~ Fvekemes Deveg YeJe %eeve eehle efkeee SJeb keggb Leueef ieef j ef me#es$hej
e Fvekeer
meuues Kevee osKeer nw ~ Fme efJeOeeve ceW 216 DeIe&, 1 hetCee&Ie& Deewj 1 peeceeuee nw~
128. efJe<eehenej efJeOeeve-pecyeterhe, nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2532, ceeIe ke=<Cee
le=leeree, meved 2006 kees en efJeOeeve efueKekej hetCe& efkeee~ eer Oevebpee keefJe efJejefele
efJe<eehenej mlees$e hej en efJeOeeve jee nw~ FmeceW efJe<eehenej hetpee, 48 DeIe& 1 hetCee&Ie&
Deewj Ske peeceeuee nw~ efpeme efJe<eehenej mlees$e keer jevee mes Oevebpee keefJe kes heg$e hej
e{e mehe& kee efJe<e Glej ieee Lee, Gme mlees$e hej jefele efJeOeeve kees ueieeleej 40 efove
kejves mes jesie, Meeske, oefjlee otj neskej mJemLe Mejerj keer eeefhle nesleer nw~ eLece
mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2532, Dee<ee{ Meg. 15, 11 pegueeF& 2006, he= mebKee 48 nw~
129. YeieJeeve yeengyeueer efJeOeeve-pecyeterhe mLeue nefmleveehegj hej Jeerj meb. 2532,
ceeIe Meg. 13, meved 2006 ceW en efJeOeeve hetCe& efkeee~ Jeerj meb. 2532, 8 hejJejer mes
19 hejJejer 2006 leke eJeCeyesueieesue leerLe& hej nesves Jeeues YeieJeeve yeengyeueer kes

(180)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

cenecemlekeeefYe<eske kes DeJemej hej hetpe ceeleepeer ves en efJeOeeve jee~ efpemes hetpe
ceeleepeer kes mebIe keer yeeeeefjCeer yenveeW ves 21 hejJejer 2006 kees eJeCeyesueieesuee leerLe&
hej peekej YeieJeeve yeengyeueer kes meeceves efkeee~ FmeceW eer yeengyeueer Jebovee, eer yeengyeueer
hetpee, 156 DeIe&, 4 hetCee&Ie& Deewj 1 peeceeuee nw~
130. eer mejmJeleer efJeOeeve-Jeerj efve. meb. 2530, keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee kees
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW Fme efJeOeeve kees efueKekej hetCe& efkeee~
FmeceW mejmJeleer ceelee keer hetpee, 108 ceb$eeW kes 108 DeIe&, 1 hetCee&Ie& Deewj peeceeuee nw~
mejmJeleer mlees$e mebmke=le SJeb efnvoer ceW nw~ mejmJeleer ceelee keer Deejleer kes meeLe ner hetpe
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje jefele mejmJeleer eeueermee Yeer nw~ Fmekee eLece
mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2533, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes #egefuuekee
oer#ee efoJeme kes DeJemej hej ekeeefMele ngDee~ FmeceW kegue 40 he= nQ~
131. eer meceJemejCe efJeOeeve-pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2532, heew<e
Megkeuee eewome, meved 2006 kees en efJeOeeve efueKekej hetCe& efkeee~ FmeceW 24 leerLekejeW kes
meceJemejCe keer hetpee nw~ FmeceW 14 hetpee, 760 DeIe&, 16 hetCee&Ie&, 14 peeceeuee Deewj
1 ye[er peeceeuee nw~ FmeceW ceeleepeer ves 23 ekeej kes boeW kee eeesie efkeee nw~ eLece
mebmkejCe-Jeerj meb. 2532, ew$e ke=<Cee Skeced, 15 ceee& 2006, he= mebKee 212 nw~
132. ieCeOejJeuee efJeOeeve-pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceWs Jeerj mebJeled 2519,
heew<e Megkeuee hetefCe&cee, meved 1993 kees ceeleepeer ves en efJeOeeve efueKekej hetCe& efkeee~ Fme
efJeOeeve ceW ieCeOejJeuee kes 48 ceb$eeW kes ceeOece mes 48 $e+efeeW kees veceve efkeee nw~ Fmes
kejves mes jesie, Meeske, oefjlee, ceeveefmeke heer[e Deeefo meYeer meb ke ot j nes peeles nQ leLee
oerIee&eg , Gece mJeemLe, megkeer efle&, JewYeJe, meb heefe Deeefo meYeer ceveesJee_eSB hetCe& nes peeleer nQ~
eLece meb mkejCe-Jeerj meb. 2525, MejohetefCe& cee-24 Deketyej 1999, he= mebKee 56 nw~
133. Deeeee& eer Jeerjmeeiej efJeOeeve-nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj meb. 2532, ew$e
Megkeuee Skeced, meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves en efJeOeeve hetCe& efkeee~ FmeceW 216 DeIe&,
1 hetCee&Ie& Deewj Ske peeceeuee nw~ eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
kes es heefMe<e Deeeee& ngS nQ SJeb hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee
oer#eeieg Les~ Gvekeer Yeefe mes esefjle neskej hetpe ceeleepeer ves en efJeOeeve yeveeee nw~
eLece mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2532, 15 Deewue 2006, he= mebKee 48 nw~
134. DeeesOee leerLe&#es$e hetpee-Jeerj meb. 2519, meved 1993 ceW DeeesOee leerLe& hej
hetpe ceeleepeer ves en hegmleke efueKeer~ FmeceW DeeesOee leerLe&#es$e hetpee kes meeLe DeeesOee ceW
pevceW YeieJeeve $e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe, DeefYeveboveveeLe, megceefleveeLe Deewj DevevleveeLe Fve
heeBe leerLekejeW keer hetpee SJeb Gvekeer mlegefle nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2519, Mejo

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(181)

hetefCe&cee, 30 Deketyej 1993, he= mebKee 62 nw~

135. Deef n$e hetpee meben-YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcepeeb leer ceneslmeJe Je<e&
ceW Fme hegmleke kee ekeeMeve ng Dee~ Fme hegmleke ceW cebieueeke, hebeece=le Deef Ye<eske hee", leer me
eewyeermeer hetpeve, yeerme leerLekej hetpee, eer Deefn$e heee&veeLe het pee Deeefo Deveske efJe<ee
mebenerle nQ ~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb . 2528, Deewue 2002, he= mebKee 168 nw~
136. oMeue#eCe Oece& hetpee-hetpee-efJeOeeve kes #es$e ceW ceeleepeer ves DeYetlehetJe& eebefle GlheVe
kej oer nw~ efvele efveece hetpee ceW os Je-Meee-ieg hetpee keer peien yengleeele mes Deye ceeleepeer
eje efueKeer ngF& veJeos Jelee hetpee veiej-veiej ceW nesves ueieer nw~ Fmeer e= BKeuee ceW het pe eceleepeer
ves oMeue#eCe Oece& keer hetpee mejme boeW ceW efueKeer nw~ heg mleke kes Deb le ceW Deeefe&kee eer
eboveeceleer ceeleepeer ke= le eew yeer me leer Lekej meceefvJele er B keer hetpee oer ieF& nw~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2516, YeeoeW megoer hebeceer, 25 Deiemle 1990, he= mebKee 24 nw~
137. oerheeJeueer hetpeve-keF& Je<eeX mes pewve meceepe ceW pewve heefle mes oerheeJeueer hetpeve
kejves nsleg hegmleke keer DeeJeMekelee eleerle nes jner Leer, efpemekeer hetefle& ceeleepeer ves kej oer~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2517, veJecyej 1991, he= mebKee 40 nw~ Fmekee keVe[ ceW
DevegJeeo Yeer ngDee nw, pees efke he egkee nw~
138. meccesoefMeKej eWke hetpeve-hetpe ceeleepeer ves ceneve efme#es$e meccesoefMeKej
keer Yeefe mes Deesle-eesle neskej JeneB keer eleske eWke kes DeIe& e{eves kes efueS meg voj hee yeveeS
nQ ~ DeIeeX kes heeeled yeKleeJej keefJe jef ele eeef uele heee& veeLe hetpee SJeb Meeb efle efmepe&
Je ve hee"
ef oee ieee nw~ eLece mebmkejCe Jeer j meb. 2514, 1988 ceW , he= mebKee 68 nw~
139. ceC[ue efJeOeeve eejbYe SJeb nJeve ef JeefOe-ceb[ue ef JeOeeveeW kes eejbYe ceW mekeueer kejCe,
ceb[heeeflee, Fveeflee Deeefo kejeves keer efJeefOe Jewmes lees efJemleejhetJe&ke eefleeebLeeW ceW
oer ieF& nw efkevleg Gleveer ye[er efJeefOe ess efJeOeeveeW ceW keje heevee keef"ve nw leLee Deepe efJeefOe
efJeOeeve kejeves Jeeues efJeeveeW kee mebmke=le Yee<ee kee %eeve Yeer Deuhe nw Dele: ceeleepeer ves
DeefOekeebMe kee efnvoer heeevegJeeo kej efoee nw leLee efeeeDeeW kes kejeves kee mebkesle Yeer
efnvoer ceW os efoee nw~ efpememes efke kejeves Jeeues leLee kejves Jeeues Gve efeeeDeeW kees Deer
lejn mes mecePe peeles nQ~ hegmleke kes Deble ceW nJeve kejeves keer efJeefOe Je nJeve kegb[ yeveeves kes
efe$e Yeer efoes nQ~ Fme ekeej efJeefOeefJeOeeve kejeves keer en Ske eeceeefCeke hegmleke leweej
nes ieF& nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2514, peveJejer 1988 ceW, he= mebKee 128 nw~
140. nefmleveehegj hetpee-nefmleveehegj #es$e keer hetpeve, DeeefoveeLe, Yejle, yeengyeueer
hetpeve leLee Meebefle, kegbLeg, DejveeLe keer hetpeve oer ieF& nQ, es meYeer hetpeeSB ceeleepeer eje
jefele nQ~ hetpeeDeeW kees he{ves mes leled mebyebOeer hetCe& heefjee eehle nes peelee nw~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2511, 28 Deewue 1985 ceW, he= mebKee 24 nw~
141. pecyeterhe hetpee SJeb Yeefe-pecyeterhe kes ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpeveeueeeW keer Ske

(182)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

hetpee leLee efpeveeueeeW keer SJeb megces keer Yeefe hetpe ceeleepeer eje jefele nw~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2511, Deewue 1985 ceW, he= mebKee 32 nw~
142. eer $e+<eYeosJe hetpee-Jeerj meb . 2526, meved 2000, YeieJeeve $e+<eYeos Je Deb leje&<^er e
efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le en hegmleke efueKeer~ FmeceW veJeosJelee hetpee, $e+<eYeosJe
hetpee, kewueeMeheJe&le keer hetpee SJeb efveJee&CekeeC[ nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2526, ceeIe
ke=. 14, 4 hejJejer 2000, he= mebKee 24 nw~
143. yeengyeueer mlees$e SJeb hetpee-FmeceW efoee ieee 44 heeeW ceW mebmke=le ceW jefele
yeengyeueer mlees$e ceeleepeer ves Jeerj meb. 2491, meved 1965 ceW eJeCeyesueieesuee ceW efueKee Lee,
leYeer he Yeer ieee Lee~ en hegveceg&Ce nw~ Deble ceW yeengyeueer keer hetpee nw~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW, he= mebKee 68 nw~
144. yeengyeueer hetpee-YeieJeeve yeengyeueer meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes heeJeve
emebie hej Fme eser meer hegefmlekee kee ekeeMeve efkeee ieee~ FmeceW YeieJeeve yeengyeueer keer
hetpeve kes Deefleefje yeengyeueer Deke SJeb keF& DeejefleeeB oer ieF& nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj
meb. 2507, meved 1981 ceW, he= mebKee 32 nw~
145. DeefYe<eske SJeb hetpee-Fme hegmleke ceW hetpeecegKe efJeefOe, hetpee DevleefJeefOe
eefleeefleueke mes ueskej ceeleepeer ves Gmekee efnvoer heeevegJeeo efkeee nw, hebeece=le DeefYe<eske
hee" efnvoer heeevegJeeo leLee ceeleepeer eje ner jefele keg hetpeeSB nQ, pees efke Deer uee
ceW yeveeF& ieF& nQ, YeeJehetCe& Yeer nQ~ he= mebKee 96 nw~
146. leerLekej $ee hetpee-YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejveeLe keer meecetefnke
hetpee Je Deueie-Deueie hetpee, YeieJeeve yeengyeueer keer hetpee leLee nefmleveehegj #es$e kee meb#eshe
ceW eeeerve-DeJee&eerve heefjee efoee nw~ meYeer hetpeeSB ceeleepeer eje jefele nQ~ eLece
mebmkejCe Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW, he= mebKee 40 nw~
147. efvele hetpee-Fme hegmleke ceW meJe&peveefee veJeosJelee hetpeve, efme hetpee SJeb
yeengyeueer hetpee leLee keg Yepeve Je Deejleer nQ~ leerveeW hetpeeSB hetpe ceeleepeer eje jefele nQ~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, meved 1980 ceW, he= mebKee 28 nw~
148. eer efpevemeneveece ele efJeefOe Je hetpee-(meved 1955, cnmeJe[ eelegcee&me ceW
jefele)-Jeerj meb. 2481, meved 1955 ceW meJe&eLece cnmeJe[ eelegcee&me ceW YeieJeeve kes
1008 veece ceb$eeW kees yeveekej ceeleepeer ves uesKeveer eejbYe keer~ cnmeJe[ eelegcee&me ceW heer
meyemes eLece hegmleke nw~ FmeceW efpevemeneveece efJeefOe, eer efpevemeneveece hetpee, mebmke=le
ceW 1008 ceb$e SJeb Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer ecemeuuesKevee hej hetpe
ceeleepeer eje #egefuuekee Jeerjceleer keer DeJemLee ceW emlegle keer ieF& eebpeefue nw~ he=
mebKee 20 nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(183)

149. ele efJeefOe SJeb hetpee-efoiecyej pewve meceepe ceW efJeefOehetJe&ke eleeW kees kejves keer
Deefleeeeerve hejcheje nw~ Fme hegmleke ceW Cecees keej ele, efpeveiegCemeb heefe, jesef nCeer, ehbehejceser
SJeb mehlehejcemLeeve eleeW ceW keer peeves Jeeueer hetpeeSB oer nQ, pees efke hetpe ceeleepeer eje
yeveeF& ieF& nQ~ Fve eleeW keer efJeefOe, eleeW mes mebyebefOele peehe ceb$e leLee keg keer mebef#ehle
keLee Yeer oer nw~ Fvekes Deefleefje Je=nledheue ele keer efJeefOe Yeer oer ieF& nw~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb. 2503, meved 1977 ceW, he= mebKee 52 nw~
150. ele efJeefOe megceveeJeefue:-(meved 1966, meesueehegj eelegcee&me ceW ekeeefMele)FmeceW eeJeeue eleef Jeef Oe, Je= nlheue ele-ef Jeef Oe, ceg eflebogue eleefJeefOe, veboerej hebf ee eleefJeefOe,
ceshebefe eleefJeefOe, kece&efvepe&je eleefJeefOe, cebieue $eeesoMeer eleefJeefOe SJeb mehlehejcemLeeve
eleefJeefOe nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2493, meved 1966 ceW meesueehegj mes ekeeefMele nw~
he= mebKee 50 nw~
151. efpevemleJeve ceeuee-peehegj (jepe.) kes eelegcee&me ceW Jeerj meb. 2495 meved
1969 ceW en hegmleke jeer~ FmeceW ceeleepeer keer jefele 9 mlegefleeeW kee mebkeueve nw~ hetpe
ceeleepeer ves Deheves peerJeve ceW Deveske mebmke=le, efnvoer mlegef leeeW kee me=peve efkeee nw~ ceeleepeer
ves eejbYe mes ner Yeefeceeie& kees eeLeefcekelee oer~ YeieJeeve efpevesv keer Yeefe mes ye[s mes ye[s
mebke otj nes peeles nQ leLee meYeer ekeej mes megKe, mecheefe, mebleefle keer eeefhle nesleer nw~
ceeleepeer eje jefele keg mlegefleeeW kees Jeerj meb. 2495, meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me
ceW Fmekes eLece mebmkejCe ceW ekeeefMele efkeee Lee~ he= mebKee 60 nw~
152. eer Jeerjefpeve mlegefle-Jeerj meb. 2493, meved 1967 ceW meesueehegj eelegcee&me kes
ceOe MejohetefCe&cee kes DeJemej hej Deheves peerJeve kes 36 Je<e& keer hetCe&lee hej hetpe ceeleepeer
eje 36 heeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj keer iegCemlegefle he ceW efueKeer ieF& YeeJeebpeefue, 28 heeeW
keer pecyeterhe mlegefle leLee 5 heeeW keer cebieue mlegefle Fme ueIegkeee hegmleke ceW oer ieF& nw~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2500, efJepeeoMeceer, Deketyej 1974, he= mebKee 32 nw~ Fme
mlegefle kes Thej Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves mebmke=le SJeb efnvoer erkee efueKeer nw,
pees ceneJeerj mlees$e veece mes Deketyej 2003 ceW ekeeefMele ngF& nw~
153. yeengyeueer mlees$e (keVe[ Yee<ee ceW)-(meesueehegj mes ekeeefMele)-Jeerj meb. 2491,
meved 1965, eJeCeyesueieesuee leerLe& hej eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves keVe[ Yee<ee ceW
yeengyeueer mlees $e ef ueKee~ FmeceW yeengyeueer mlees$e, eveYe mlegefle, Ceceeskeej ceb$e kee ceenelce,
yeejn YeeJevee meYeer keVe[ ceW DevegJeeefole nQ~ ekeeMeve-Jeerj meb. 2491, meved 1967, he=
mebKee 52 nw~
154. yeeng yeueer mlegefle (keVe[ ceW)-(eJeCeyesueieesuee mes ekeeefMele)-Jeerj meb. 2491,
meved 1965, eJeCeyesueieesuee leerLe& hej hetpe ceeleepeer ves en hegmleke keVe[ ceW efueKeer~

(184)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

FmeceW yeengyeueer mlegefle, Yeeecej mlees$e, efpeveieg Cemecheefe elekeLee, yeejnYeeJevee, oMeue#eCe,
DeekeeMehebeceer, heg<heebpeefue, megiebOeoMeceer, jlve$ee ele, Ceceeskeej ele, ueefyOe efJeOeeve ele
Deeefo eleeW keer efJeefOe Deewj ceb$e, Geeheve efJeefOe nw~ ekeeMeve-Jeerj meb. 2491, meved 1965,
he= mebKee 40 nw~
155. eeeie leerLe& Jebovee-Jeerj meb. 2526, meved 2000 ceW hetpe ceeleepeer ves en
hegmleke efueKeer~ FmeceW ceeleepeer ves eeeie leerLe& kee heefjee, eeeie leerLe& mlegefle SJeb eer
$e+<eYeosJeefpeve mlees$e efoee nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2527, ceeIe ke=<Cee 14],
23 peveJejer 2001, he= mebKee 24 nw~
156. Yeefe heuueJeer-(meved 1967, meveeJeo eelegcee&me kes ceOe ekeeefMele) Fme
hegmleke ceW hee$ekesmejer mlees$e, efme#es$e Jebovee, ef$eueeske ewleJebovee, meccesoefMeKej Jebovee
Deewj MeebefleefpevemleJeve nw~ en hegmleke Fboewj mes ekeeefMele nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb.
2493, 1 pegueeF& 1967, he= mebKee 40 nw~
157. Jevovee megceveeJeefue:-(meved 1966 meesueehegj eelegcee&me ceW ekeeefMele)-Fme
hegmleke ceW $ewueeskee ewleJebovee (mebmke=le) eer meccesoefMeKej Jebovee (mebmke=le), efme#es$e
Jebovee, $ewueeskee ewleJebovee, eer meccesoefMeKej Jebovee, keJeueeebeeCe ele-efJeefOe, mebmke=le
ceW eebeeCe eleeseeheve efJeOeeve nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb. 2492, Deketyej 1966 ceW,
he= mebKee 38 nw~
158. Yeefe kegmegceeJeueer-Jeerj meb. 2491, meved 1965 mes 1967 kes ceOe ceeleepeer
ves pees efnvoer-mebmke=le keer mlegefleeeB yeveeF& LeeR, GveceW mes 6 mlegefleeeB FmeceW oer ieF& nQ, pees
efke efvele hee" kejves ueeeke nQ~ eLece mebmkejCe Yeefe megceveeJeueer veece keer hegmleke kes
he ceW meesueehegj (cene.) mes Jeerj meb. 2491, meved 1965 ceW ekeeefMele ngDee Lee~ he=
mebKee 62 nw~
159. YeefemegOee-ueieYeie 12 mebmke=le-efnvoer mlegefleeeW kees FmeceW hetpe ceeleepeer ves
mebkeefuele efkeee nw~ Fmekee eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2497, meved 1971 ceW ekeeefMele
efkeee ieee Lee~ hegve: keeflehee heefjJele&ve-heefjJe&ve kes meeLe Fme hegmleke kee efleere
mebmkejCe ceF& 1992 ceW ekeeefMele ngDee nw~ he= mebKee 40 nw~
160. elegefJeMeefle leerLekej mlegefle-pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW Jeer j mebJeled 2501,
eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee, iegJeej, meved 1975 ceW elegefJeMeefle leerLekej mlegefle keer jevee hetCe&
keer~ Meb Yeg bo ceW jefele Fve mlegefleeeW ceW eles ke leer Lekej kes veece, Gvekes efevn,ceelee-efhelee
kes veece, pevceveiejer Deewj efveJee& CeYetef ce kes veece, heeB eeW keueeCeke keer ef leefLeeeB, Mejerj keer
TB eeF&, Mejerj kee JeCe&, Deeeg, Jeb Me Fleeefo mecemle Fef leneme Yeje ng Dee nw~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb. 2525, eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee, 26 Deiemle, 1999, he= mebKee 56 nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(185)

161. eefleeefleueke-eer vesefceev meweefvlekeosJe eje jefele (eeflee ebLeeW ceW

Deefle eeeerve SJeb Deeiece hejcheje eje ceevelee eehle) eefleeefleueke veeceke ebLe kee
ceje"er mes efnvoer ceW YeeJeevegJeeo hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves meved 199293 ceW efkeee Lee efkevleg keejCeJeMe Gmekee ekeeMeve 8 Deketyej 2006 ceW ngDee nw~
480 he= kes Fme ebLe ceW hebekeueeCeke eeflee keer mecemle Devleefjce efJeefOe kes meeLemeeLe yeee eoMe&ve kes veeke Deeefo Yeer meefcceefuele nQ leLee eeflee ceW eege nesves Jeeues
Deveskeeveske eb$eeW kees Yeer FmeceW meefcceefuele efkeee ieee nw~ eLece mebmkejCe kee ekeeMeve
Jeerj efve. meb.2532, 7 Deketyej 2006, MejohetefCe&cee kees ngDee~

DeekeeefMele ebLe
162. hee$ekesmejer mlees$e-eer hee$ekesmejer Deeeee& ves 50 MueeskeeW ceW DenleosJe keer
mlegefle kejles ngS Deve meceoeeeW kee efvejekejCe kejkes pewve meceoee kees meeJe&Yeewce Oece&
efme efkeee nw~ Fme mlegeqle kee ceeleepeer eje jefele heeevegJeeo mlegefle kes YeeJe kees Dee
emhegefle kej jne nw~
163. cetueeeej kee meej-cegefveeeW kes Deeeej ebLeeW ceW meJeexheefj iebLe cetueeeej kee
meej ceeleepeer eje efueefKele nw~ Fme hetjs ebLe kee meej ueskej veJeveerlehe ceW en cetueeeej
kee meej yeveeee nw~ Fmekees he{kej cetueeeej ebLe kee mJeeOeee kejves ceW yengle ner
mejuelee jnsieer~
164. <edDeeJeMeke efeee-Fme hegmleke ceW cetueeeej ebLe kes DeeOeej mes cegefveDeeefe&keeDeeW keer n DeeJeMeke efeeeDeeW kee yengle ner megvoj efJeJeseve nw~
165. veJeosJelee efJeOeeve-{eF& erhe ceW Ske meew meej kece&YetefceeeB nw, FveceW nesves
Jeeues Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle Deewj
ewleeuee Fve veJeosJeleeDeeW keer Fme efJeOeeve ceW n hetpeeSB nQ~
166. Deeiece ohe&Ce-Jele&ceeve ceW efoiecyej meceoee ceW lesjnhebLe Deewj yeermehebLe eue
jns nQ~ Fme eser meer hegmleke ceW pewve MeeeeW kes DeeOeej mes hetpeeefJeefOe kee JeCe&ve nw, Dele:
Fmekee Deeieceohe&Ce en veece meeLe&ke nw~
167. ieCeOejJeuee ceb$e (DeLe& meefnle)-OeJeuee hegmleke veJeceer kes DeeOeej mes Cecees
efpeCeeCeb Deeefo ieCeOejJeuee ceb$eeW kes DeLe& kee megboj efJeJeseve nw~ keF& Ske ekejCe yengle
cenlJehetCe& nQ~
168. efoiecyej pewveeeee&-eer iegCeOej Deeeee&, eer Oejmesveeeee& Deeefo eeeerve
ceneved Ssmes 14 DeeeeeeX kee peerJeveJe=e JeefCe&le nw~
169. mehlehejcemLeeve-ceneheg jeCe kes DeeOeej mes meppeeefle, meodieen&mLe Deeef o meele
hejcemLeeveeW kee efJeJeseve nw~ Ske-Ske efJe<ee kees heg kejves nsleg peeOeJeuee Deeefo Deve

(186)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

iebLeeW kes GjCe Yeer efoes iees nQ~

170. eleefJeefOe SJeb hetpee (Yeeie-2)-FmeceWb cegeeJeueer Deeefo eleeW keer efJeefOe SJeb Gve
ele mebyebOeer hetpeeSB Yeer oer ieF& nQ~ FmeceW jesefnCeer ele keer efJeefOe Yeer oer ieF& nw~
171. ie=nmLe Oece&-FmeceW Jemegveefvo eeJekeeeej Deeefo kes DeeOeej mes ie=nmLe kes
Oece&-kee&Je kee mebef#ehle Je mejue efJeJeseve nw~
172. pewveoMe&ve-FmeceW pewveoMe&ve kes cetue Ssmes kece& efmeevle kee mebef#ehle Je mejue
efJeJeseve nw~
173. efoJeOJeefve-Deefjnble osJe keer efoJeOJeefve keye, kewmes Je efkeleveer Yee<eeDeeW ceW
efKejleer nw? Fmekee mejue efJeJeseve nw~
174. eer cegefvemegeleveeLe efJeOeeve
175. ceOeueeske ef JeOeeve
176. leerve eewyeermeer efJeOeeve
177. 720 leerLekej efJeOeeve
178. kece&onve efJeOeeve
179. hegCeeeJe efJeOeeve
180. YeieJeeve yeengyeueer efJeOeeve
181. Ceceeskeej ceneceb$e-Ske DeOeeve
182. mecekelJe-eeYe=leeefomeej
183. megob ces DeeGmmeblees!
184. eoMeebie egle%eeve kee efJe<ee
185. $ewueeskee efpeveeuee ele Deeefo meben
186. heee&veeLe ele
187. eeefj$eueefyOe ele
188. leerme eewyeermeer ele
189. hegCeeeJe ele
190. eeQme"$e+ef ele SJeb ieCeOejJeuee ele
191. leerve eewyeermeer ele
192. hebekeueeCeke ele
193. hebecekeeue kes Deble leke elegefJe&Oe mebIe
194. pewve ebLeeW kes DeOeeve kee ece
195. cegefve oer#ee efJeefOe
196. Gheemeke Oece&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(187)

Jeevegeesie
197. Demeneer eLece Yeeie-pewve veeeoMe&ve kee Deefleeeeerve ebLe nw~ meJe&eLece
GceemJeeceer kes cebieueeejCe hej erkeehe ceW Deeeee& mecebleYe mJeeceer ves 114 keeefjkeeSb
efueKekej Deehle ceerceebmee veece mes jevee keer~ FvneR keeefjkeeDeeW hej Deeeee& DekeuebkeosJe
ves DeMeleer veece mes erkee efueKeer~ hegve: keeefjkeeDeeW SJeb DeMeleer kees ueskej Deye mes
1200 Je<e& hetJe& Deeeee& efJeeevebo mJeeceer ves Demeneer veece mes Dee" npeej Mueeske eceeCe
efJemle=le erkee kee efvecee&Ce efkeee leLee mJeeb Deeeee& cenesoe ves Gmes kemeneer veece
efoee~ FmeceW efJeef YeVe Skeeble celeeW kes he#e kee Deveskeeble Mewueer ceW KeC[ve kejkes meeeocele
keer hegef keer ieF& nw~
hetpe ceeleepeer ves Fme ebLe keer efnvoer erkee kejkes peve-peve kes efueS Fmes megiecemeneer yevee efoee~ Fme eLece Yeeie ceW 6 keeefjkeeDeeW keer erkee ngF& nw~ eLece mebmkejCe
kee ekeeMeve Jeerj meb. 2500, meved 1974 ceW~ he= mebKee 456, eLece mebmkejCe ceW Deble
ceW 120 he=ere veeemeej ebLe kees Yeer pees[ efoee ieee nw ~ efleere meb mkejCe kee ekeeMeve
ceee& 1989 ceW/he= mebKee 444 nw~
198. Demeneer efleere Yeeie-hetCe& Demeneer keer erkee lees peveJejer meved 1971
ceW ner ceeleepeer ves efueKekej leweej kej ueer Leer, efkevleg Fme otmejs Yeeie kes ekeeMeve ceW
DeeleeefMele efJeuecye nes ieee~ Fme efleere Yeeie ceW keeefjkee 7 mes 23 leke keer erkee nw~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2515, ceee& 1989 ceW, he= mebKee 424 nw~
199. Demeneer le=leere Yeeie-FmeceW keeefjkee 24 mes 114 keer erkee ngF& nw~ leerveeW
YeeieeW ceW hetpe ceeleepeer ves peien-peien efJeMes<eeLe& Je YeeJeeLe& lees efoes ner nQ, meejebMb eeW kes os
osves mes hejer#ee osves Jeeues efJeeeefLe&eeW kees DeleerJe megiecelee nes ieF& nw~ eLece mebmkejCe Jeerj
meb. 2516, ceee& 1990 ceW, he= mebKee 608 nw~
leerve YeeieeW ceW ekeeefMele Fme Demeneer keer efnvoer erkee kee veece meeeo
efevleeceefCe erkee nw~ Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes eLece heg<he kes he ceW ekeeefMele Fme iebLe
kes efnvoer DevegJeeo meefnle eLece Yeeie kes efJeceeseve ceW jepeOeeveer efouueer kes Devoj Deeeee&
eer Oece&meeiej cenejepe, Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe, GheeOeee eer efJeeevebo cenejepe
SJeb eejeW meceoee kes Deveske Jeefj meeOeg-meeefOJeeeW kee meeefveOe jne~
200. efveecemeej eeYe=le-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2504, meved 1978 ceW Deeeee&
eer kegvokegvo keer efveecemeej ebLe keer ieeLeeDeeW hej mebmke=le erkee efueKeves kee YeeJe yeveeee
Deewj ueieYeie 62 ebLeeW kes GjCe Deeefo kes meeLe vee JeJemLee eje iegCemLeeve Deeefo kes
ekejCe kees mhe kejles ngS Jeerj meb. 2511, ceieefmej Jeoer mehleceer meved 1985 ceW Fme ebLe
hej meeeo eef vkee meb m ke= le er k ee efueKekej het Ce& keer ~ ef veecemeej keer

(188)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Dee. heeeYeceueOeejerosJe ke=le erkee kee efnvoer kejves kes yeeo ceeleepeer kes YeeJe efveecemeej
hej ner hegve: mebmke=le erkee efueKeves kes ngS~ leovegmeej mebmke=le erkee efueKekej mJeeb ner
ceeleepeer ves Gmekeer efnvoer er kee Yeer kej oer~ efnvoer erkee kes meeLe-meeLe DeeJeMekeleeveg meej
YeeJeeLe&&-efJeMes<eeLe& oskej efJe<ee kees Deer lejn mes mhe kej efoee nw~ DeOeelce kees
Deelcemeeled kejves kes efueS en efveecemeej eeYe=le erkee Deefle Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe
kee ekeeMeve Jeerj meb. 2511, JewMeeKe Meg. 8, 28 Deewue 1985 ceW, he= mebKee 578 nw~
201. efveecemeej-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2502, ew$e ke=<Cee veJeceer kees Fme ebLe
kee DevegJeeo hetCe& efkeee~ Deeeee& kegvokegvo kes Fme ebLe keer Deeeee& heeeYeceueOeejerke=le
eLece mebmke=le erkee keer efnvoer erkee hetpe ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer ves
DeleerJe megiece Mewueer ceW DeLeke heefjece kejkes keer nw~ FmeceW YeeJeeLe&-efJeMes<eeLe& Yeer efoes nQ~
Deveske mLeueeW hej iegCemLeeveeW kee mheerkejCe efkeee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2511,
ceeIe Meg. 13 hejJejer, 1985 ceW, he= mebKee 582 nw~
202. veeemeej-ef ouueer-vepeheie{, Jeerj meb. 2499 (meved 1973) ceW ceewefueke eb Le
veeemeej efueKee~ pew ve veeeoMe&ve ceW eJesMe kejves kes efueS en kegbpeer kes meceeve nw~ FmeceW
pewve veeeoMe&ve ceW eeg e nesves Jeeues Deves ke MeyoeW keer heefjYee<eeSB oer ieF& nQ~ Deveblej Deve
oMe&veeW keer ceevelee kees oMee& les ngS Jes Demeceereerve keeeW nQ , Gmes efoee ieee nw~ ve
ee keer Mewueer
ceW Gvekee KeC[ve ef keee ieee nw ~ Fme ebLe kes efvecee&Ce ceW ceeleepeer ves yeng le heefjeceef keee nw~
eLece meb mkejCe Jeerj meb.2500, ef melecyej 1974 ceW, he= mebKee 120 nw~
203. keeleb$eheceeuee-Jeerj meb. 2499, Deeefeve MegkeueehetefCe&cee-Mejo hetefCe&cee,
meved 1973, efouueer-vepeheie{ ceW en pewve JeekejCe hetCe& keer~ eer meJe&Jece& Deeeee& eCeerle
en keeleb$eheceeuee veece keer JeekejCe efoiecyej pewve hejcheje ceW mebmke=le Yee<ee kee %eeve
eehle kejves kes efueS meyemes mejue JeekejCe nw~ FmeceW kegue 1383 met$e nQ~ Deeeee&
YeeJemesve $ewefJee ves Fmekeer erkee efueKeer nw~ Jeerj meb. 2480, meved 1954 cesWb peehegj ceW
ceeleepeer ves Fme JeekejCe kees cee$e 2 ceen ceW keC"mLe kej efueee Lee, ener JeekejCe
ceeleepeer kes %eeveheer cenue keer veeRJe kee eLece helLej nw~
Deveske efJeeeefLe&eeW keer Fme JeekejCe kees he{ves keer efe SJeb Deeen mes ceeleepeer ves
Jeerj meb. 2499, meved 1973 ceW Fmekes met$eeW Je erkee kee efnvoer DevegJeeo efkeee~ eLece
mebmkejCe kee ekeeMeve Jeerj meb. 2513, ceee& 1987 ceW ngDee, he= mebKee 452 nw~
204. meceemeej hetJee&& nefmleveehegj ceW heeuiegve megoer ieejme, Jeerj meb. 2515,
meved 1989 ceW Fmekee DevegJeeo hetCe& efkeee~ Deeeee& kegvokegvo ke=le meceemeej hej Deeeee&
Dece=leev SJeb Deeeee& peemesve ves mebmke=le ceW efJemle=le erkeeSB efueKeer nQ~ Jele&ceeve ceW
peehegj kes efJeeve heb. peeebo peer eye[e ves Deeeee& Dece=leevke=le erkee kee {gb{ejer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(189)

Yee<ee ceW DevegJeeo efkeee~ Deeeee& Dece=leev ke=le erkee kee veece DeelceKeeefle nw~
Fmekeer keF& efnvoer erkeeSB ekeeefMele ngF& nQ efkevleg Deeeee& peemesve ke=le leelhee&Je=efe erkee
keer efnvoer mJe. Deeeee& eer %eevemeeiej peer ves keer nw~ Deye leke oesveeW DeeeeeeX keer DeueieDeueie erkeeSB heleer jneR~ keg efJeeveeW keer en OeejCee yeveer ngF& nw efke oesveeW DeeeeeeX
keer erkee ceW celeYeso nQ efkevleg Fme OeejCee kees otj kejves kes efueS hetpe ceeleepeer ves oesveeW
DeeeeeeX keer mebmke=le erkee Je Gve hej efueKeer ieF& Deheveer %eeve peesefle veece mes efnvoer
erkee, Ssmeer leerveeW erkeeSB Ske meeLe Fme ke=efle ceW ekeeefMele keer nQ~
meceemeej hetJee&Oe& ceW heeBe Deef Oekeej nQ-1. peerJeepeerJeeefOekeej 2. kele=&kece& DeefOekeej
3. hegCe heehe DeefOekeej 4. DeeeJe DeefOekeej 5. mebJej DeefOekeej~
DeeJeMekeleevegmeej mheerkejCe kes efueS peien-peien YeeJeeLe&-efJeMes<eeLe& Yeer efoes
iees nQ leLee eleske DeefOekeej kes Deble ceW meejebMe Yeer efoes nQ, efpevekes keejCe en ke=efle
Deefleef JeefMe yeve ieF& nw~ meceemeej hetJee&O e& ceW Deeeee& Dece= leev kes Devegmeej
192 ieeLeeDeeW keer leLee Deeeee& peemesve kes Devegmeej 201 ieeLeeDeeW keer erkee heer nw~
Mes<e GejeOe& ceW ekeeefMele nQ~ oesveeW DeeeeeeX keer erkee kee efnvoer DevegJeeo Ske meeLe
henueer yeej ekeeefMele ngDee nw~ eLece mebmkejCe kee ekeeMeve Jeerj meb. 2516, ceeIe Meg. 5,
31 peveJejer 1990 ceW, he= mebKee 660 nw~
205. meceemeej Geje&-meceemeej GejeOe& ceW 4 DeefOekeej nQ-1. efvepe&je
DeefOekeej 2. yebOe DeefOekeej 3. cees#eeefOekeej 4. meJe&efJeMeg %eeveeefOekeej~ GejeOe& ceW
Deeeee& eer Dece=leeb kes Devegmeej 193 ieeLee mes 415 ieeLeeDeeW keer leLee Deeeee& peemesve
kes Devegmeej 202 ieeLee mes 436 ieeLeeDeeW keer erkee keer nw SJeb Ske meeLe efnvoer DevegJeeo
efkeee nw~ DeelceKeeefle erkee ceW keueMe keeJe kee heeevegJeeo SJeb cetue ieeLeeDeeW kee
heeevegJeeo Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves efkeee nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb.
2521,8 Deketyej 1995, MejohetefCe&cee, nefmleveehegj, he= mebKee 656 nw~
206. eJeeve efveoxefMekee-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2504, YeeoeW Megkeuee elego&Meer,
meved 1978 ceW en hegmleke leweej keer~ hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW nefmleveehegj ceW Jeerj
meb. 2504, meved 1978 kes Deketyej ceen ceW MeebefleJeerj efmeeble mebjef#eCeer meYee Je efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Ske efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej kee
Deeeespeve efkeee Lee~ efMeefJejeefLe&eeW kees eJeevekeuee kee efMe#eCe osves kes efueS ceeleepeer ves
efMeefJej mes hetJe& en hegmleke cee$e oes ceen ceW efueKekej leweej kej oer~ FmeceW 65 ebLeeW mes
mebkeueve nw~ eJeevekeee&DeeW kes Deefle Gheeesieer nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2504,
Deketyej 1978 ceW, he= mebKee 228 nw~
207. pewve Yeejleer-nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj efve. meb. 2501, ceeIe megoer hebeceer,

(190)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

jefJeJeej meved 1975 ceW pewve Yeejleer ebLe hetCe& efkeee~ hetpe ceeleepeer ves Deheves oeref#ele
peerJeve ceW mewke[eW ebLeeW kee DeOeeve, mJeeOeee efkeee nw, GveceW mes meejhe en ebLe
ceeleepeer ves efueKee nw~ FmeceW Ske-Ske Devegeesie kes efJe<ee eejbYe mes Deble leke meb#eshe ceW
efoes nQ~ eej KeC[eW ceW eej DevegeesieeW kees yengle ner megiece Mewueer ceW eefleheeefole efkeee nw~
pewveOece& kee eejbefYeke %eeve eehle kejves kes efueS pewve SJeb pewveslej meYeer kes efueS cenlJehetCe&
ebLe nw~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2507, meved 1981 ceW, he= mebKee 244 nw~
Fmekee ceje"er, iegpejeleer Je Debespeer Yee<ee ceW DevegJeeo neskej ekeeMeve nes egkee nw~
208. efveecemeej heeeJeueer-nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2503, meved 1977 ceW, Deeeee&
kegvokegvoke=le DeeOeeeflceke ebLe efveecemeej keer 187 ieeLeeDeeW kee efnvoer heeevegJeeo
ceeleepeer ves efkeee nw~ FmeceW cetue ieeLeeSB, heeevegJeeo leLee ieeLeeDeeW kes veeres meb#eshe ceW DeLe&
Yeer efoee nw~ DeOeelce jme kee Deevevo uesves kes efueS heeevegJeeo megefekej nw~ eleske
DeefOekeej kes Deble ceW meejebMe Yeer efoes nQ~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2506, Deketyej 1980
ceW, he= mebKee 112 nw~
209. %eeveece=le-nefmleveehegj-pecyet erhe mLeue hej Deeefeve Megkeuee het efCe&cee, Jeerj meb.
2514, meved 1988 ceW Fme ebLe kees efueKekej hetCe& efkeee~ DeveskeeW ebLeeW kee meej mejuelee
mes Fme ebLe ceW efoee ieee nw~ ebLe kee mechetCe& efJe<ee Deeeee&eCeerle MeeeeW kes DeeOeej mes
efueee ieee nw~ iet{ leJeeW kees mejuelee mes mecePeves kes efueS en ebLe Deefle Gheeesieer nw~
efvele mJeeOeee kes efueS Dee iebLe nw~ eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2515, ceF& 1989 ceW,
he= mebKee 368 nw~
210. Deeueehe heefle-(Fboewj mes ekeeefMele)-meveeJeo (ce.e.) Jeerj meb. 2493,
meved 1967 kes eelegcee&me ceW Deeeee& eerosJemesveefJejefele Deeueehe heefle kee ceeleepeer ves
efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ FmeceW veeeW kee yengle megvoj SJeb mejue {bie mes efJeJeseve efkeee
nw~ ekeeMeve-Jeerj meb. 2494, 10 peveJejer 1968, he= mebKee 48 nw~
211. ceneJeerj osMevee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2600JeW pevcepeebleer Je<e& kes
Devleie&le hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves efouueer ceW Jeerj efve. mebJeled 2527, veJecyej
2001 ceW Fme ebLe kees efueKee nw~ Jeerj meb. 2529, meved 2003 ceW kegC[uehegj kes eLece
hebekeueeCeke ceneslmeJe ceW ebLe kee efJeceeseve ngDee~ Fme ebLe ceW 9 DeefOekeejeW ceW YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj, ieYe&, pevce, lehe, kesJeue%eeve keueeCeke, YeieJeeve ceneJeerj
kee meceJemejCe, eLece efoJeOJeefve, eoMeebie, ieewlece mJeeceer heefjee, eewyeerme leerLekej,
efoiecyej pewve cegefveeee&, cegefveeeW kes Yeso-eYeso, Je<ee&eesie, Deeefe&kee- eee&, eeJekeeee&,
meesuenkeejCe YeeJevee, oMeue#eCe Oece& Deeefo kee JeCe&ve nw~ eLece mebmkejCe-Jeerj meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(191)

2529, ceeIe Megkeuee 7, 8 hejJejer 2003, he= mebKee 568 nw~

212. Je meben-Jeerj meb. 2502, JewMeeKe Meg keuee le=leeree-De#ee le=leeree,
meved 1976 ceW Fme ebLe kee iee, hee ceW DevegJeeo efkeee~ Fmekes cetuekeee& Deeeee&eer
vesefc eev efmeevle eeJeleea nQ~ FmeceW eeke=le Yee<ee ceW jefele 58 Mueesk e nQ~ hetp e
ceeleepeer ves eeke= le MueeskeeW kee mejue efn voer ceW heeevegJeeo leLee meb#eshe ceW elesk e
Mueesk e kee DeLe& Je YeeJeeLe& Yeer ef oee nw ~ hejer#eeueeeW kes hee"eeceeW ceW Fmes jKee ieee
nw ~ ef JeeeefL e& eeW kes ef ueS menpe he"veere Je mcejCeere nw~ eLece mebm kejCe Jeer j meb.
2502, meved 1976, he= mebKee 44 nw~
213. meceeefOeleb$e-FesheosMe-Jeerj meb. 2502, pes Jeoer mehleceer, meved 1976 ceW
Fme ebLe kee heeevegJeeo efkeee~ Deeeee& hetpeheeoke=le Fve oesveeW ebLeeW kee FmeceW cetue
MueeskeeW meefnle heeevegJeeo efoee ieee nw~ meceeefOeleb$e ceW 105 Mueeske leLee FesheosMe cesb
51 Mueeske nQ~ eejbYe ceW DeOeelce eJesMe kes efueS es ebLe Deefle megiece nQ~ eLece mebmkejCe
Jeerj meb. 2502, meved 1976 ceW, he= mebKee 40 nw~
214. kegvokegvo ceefCeceeuee-Jeerj meb. 2514, meved 1988 ceW en hegmleke efueKeer~
Deeeee& eerkegvokegvoke=le meceemeej Deeefo 9 ebLeeW ceW mes Yeefkelehejke SJeb efveeeJeJenej
mecevJeehejke 108 ieeLeeDeeW kees ueskej Gvekee DeLe& SJeb efJeMes<eeLe& efoee ieee nw~ hegmleke
kes Deble ceW MueeskeeW kee efnvoer heeevegJeeo Yeer efoee ieee nw~ eLece mebmkejCe kee ekeeMeve
Jeerj meb. 2516, peveJejer 1990 ceW efkeee ieee~ he= mebKee 150 nw~
215. kegvokegvo kes Yeefeemetve-Yeefeceeie& megiece nw, Yeefehee" mes levceelee Deeleer
nw~ YeefeeeW kee hee" meYeer Jeie& kes efueS ueeYeeo nw~ Deeeee& kegvokegvo efmeneeefyo
ceneslmeJe kes heeJeve emebie hej GvneR keer jefele YeefeeeW kee efnvoer heeevegJeeo meefnle
ekeeMeve kejJeekej ceeleepeer ves Gvekes eefle ke=le%elee %eeefhele keer nw~ eLece mebmkejCe Jeerj
meb. 2515, Deewue 1989 ceW, he= mebKee 48 nw~
216. Deveeefo pewveOece&-YeieJeeve efpevesv kes eje eefleheeefole Oece& kees pewveOece&
kenles nw~ pewveOece& eeCeercee$e kee Oece& nw~ Fmes lees heMeg-heef#eeeW leke ves OeejCe efkeee nw~
mebmeej kee eleske ceveg<e Fmes OeejCe kej mekelee nw~ FmeefueS ceeleepeer ves en eser meer
hegmleke efueKeer nw~ pewveOece& kee eejbefYeke %eeve eehle kejves kes efueS yengle Deer hegmleke nw~
eLece mebmkejCe Jeerj meb. 2510, pegueeF& 1984 ceW, he= mebKee 44 nw~ Fmekee Debespeer ceW
DevegJeeo eer jpeveerMe pewve, cee@[ue yemleer-efouueer ves efkeee nw~ Fmekee eLece mebmkejCe Jeerj
meb. 2525 meved 1999 ceW he egkee nw~

(192)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

DeekeeefMele ebLe
217. ueIeereeeeefo meben-eer DekeuebkeosJe ves FmeceW eceeCe, vee Deewj eJeeve
Fve leerve efJe<eeeW kee yengle ner megvoj JeCe&ve efkeee nw~ FmeceW FvneR Deeeee& osJe keer
mJeeshe%eefJeJe=efe veece mes erkee kee Yeer efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ eer DeYeevebefometefj ves Fme
hej leelhee&Je=efe erkee efueKeer nw~ Fve oesveeW erkeeDeeW kee GmeceW DevegJeeo nw~
218. Demeneermeej-Demeneer ebLe kes pees cegKe-cegKe ef Je<ee Deees nQ, Gvekees
meejhe ceW FmeceW efoee ieee nw, Ssmes es $esme" meejebMe nQ~ pewmes-veweeefeke ves Meyo kees
DeekeeMe kee iegCe Decetefle&ke ceevee nw, pewveeeee& ves Fmekee Keb[ve kejkes Meyo kees hegodieue
keer heee&e nesves mes cetefle&ke efme efkeee nw~
219. Deehleceerceebmee-FmeceW eermecebleYe mJeeceer ves Deehle kees veee keer kemeewer
hej kemekej mees osJe efme efkeee nw~ FmeceW 114 keeefjkeeDeeW kee DevJeeeLe&, heeevegJeeo,
DeLe& Deewj YeeJeeLe& Yeer efoee ieee nw~
220. YeeJemeben-eer JeeceosJe hebef[le ves mebmke=le ceW Fme ebLe kees jee nw~ FmeceW
DeewheMeefceke Deeefo heeBe ekeej kes YeeJeeW kee eewon iegCemLeeveeW ceW efJeJeseve nw~ efJeMes<ekej
heeBeJeW iegCemLeeve kes JeCe&ve ceW eeJekeeW keer hetpee, oeve Deeefo efeeeDeeW kee Dee efJeJeseve
nw~ efJeefOehetJe&ke osJehetpee kees ner eeJeke keer meeceeefeke efeee kene nw~ Fmekee DevegJeeo
ceeleepeer ves meved 1973 ceW efkeee Lee~ Ske ekeej mes en yengle ner megvoj eeJekeeeej nw~
221. efveecemeej keueMe-efveecemeej eer kegbokegboosJeke=le nw~ Fmekeer erk ee
eerheeeYeceueOeejer osJe veece kes Deeeee& ves keer nw~ Fme erkee ceW yengle ner megboj hee Deees
nQ~ GvnW ueskej efveecemeej keueMe veece oskej ceeleepeer ves efnvoer DeLe& efkeee nw~ meved
1976 ceW en DevegJeeo ngDee nw~
222. pewvesv eefeee hetJee&& eer hetpeheeomJeeceerke=le pewvesv JeekejCe kes met$eeW
hej eer iegCevebefo Deeeee& ves pewvesv eefeee veece mes erkee jeer nw~ Fmekees mebIe ceW
ceeleepeer ves cegefveeeW-Deeefe&keeDeeW Deeefo kees he{eee Lee~ meved 1975 ceW nefmleveehegj ceW
ceeleepeer ves Fmekee DevegJeeo efkeee nw~
223. Jemebenmeej-eer vesef ceeveeee& jefele Jemeb en kee ceeleepeer ves heeevegJeeo
ef keee Lee, Gvekes meeLe ner keg ef JeMes<e efJemleej kejkes en Jemebenmeej hegmleke ueKeer
ef nw~
224. leJeeLe&met$e Ske DeOeeve-eer GceemJeeceer Deeeee& eje jefele leJeeLe&met$e
hej en efJemle=le efJeJeseve leJeeLe&Jeeefle&ke ebLe kes DeeOeej mes nw~
225. meceemeej kee meej-eer kegbokegboosJe efJejefele meceemeej kee meejhe en
veJeveerle ceeleepeer eje efueKee ieee nw~ Fmekees he{]kej eefo meceemeej kee mJeeOeee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(193)

kejWies, lees yengle ner megiecelee jnsieer~ Dele: en meceemeej keer kegbpeer ner nw~
226. Oeeve meeOevee-FmeceW %eeveeCe&Je Deeefo ebLeeW kes DeeOeej mes efheC[mLe Oeeve
kee JeCe&ve nw~ efheC[mLe Oeeve keer heeefLe&Jeer Deeefo OeejCeeDeeW kes SJeb er B kes Oeeve nsleg efe$e
Yeer efoes iees nQ~
227. DeOeelcemeej-hejceelceekeeMe Deeefo ebLeeW kes DeeOeej mes FmeceW Deelcee kes
Meg mJehe kee Dee efJeJeseve nw, Dele: Fmekee DeOeelcemeej en veece meeLe&ke nw~
228. <edKeC[eiece efmeevleefebleeceefCeer kee meceefvJele
-hegmleke 4
229.

-hegmleke 5
230.

-hegmleke 6
231.

-hegmleke 7
232.

-hegmleke 8
233.

-hegmleke 9
234.

-hegmleke 10
235.

-hegmleke 11
236.

-hegmleke 12
237.

-hegmleke 13
238.

-hegmleke 14
239.

-hegmleke 15
240.

-hegmleke 16

(194)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee nefmleveehegj eje ekeeefMele

GheueyOe hegmlekeeW keer meteer
1. yeeue efJekeeme-eLece Yeeie
2. yeeue efJekeeme-efleere Yeeie
3. yeeue efJekeeme-le=leere Yeeie
4. yeeue efJekeeme-elegLe& Yeeie
5. pewve yeeue Yeejleer-eLece Yeeie
6. %eeveceleer keeJeebpeueer
7. Je meben
8. DeJeOe keer Deveceesue ceefCe
9. $e+<eYe pevceYetefce DeeesOee
10. DeeesOee leerLe& #es$e hetpee
11. Yeefe
12. Deeefo yeee
13. hegosJe veeke
14. YeieJeeve Je=<eYeosJe
15. peerJeveoeve
16. pewveOece&
17. Dees kee cegiee&
18. Deveeefo pewveOece&
19. meesuen YeeJevee
20. oMeOece&
21. Oeeve meeOevee
22. pewve ceneYeejle
23. mebmkeej
24. Yejle kee Yeejle
25. eeeie leerLe& Jebovee
26. eeeie leerLe& hetpee
27. pecyeterhe nefmleveehegj heefjee
28. jlvekejC[ eeJekeeeej
29. pecyeterhe hetpeebpeefue

30. meJe&leesYe efJeOeeve

31. FvOJepe efJeOeeve
32. keuhegce efJeOeeve
33. pecyeterhe ceC[ue efJeOeeve
34. $ewueeskee efJeOeeve
35. leerme eewyeermeer efJeOeeve
36. Oece&ee efJeOeeve
37. efmeee efJeOeeve
38. leerve ueeske efJeOeeve
39. eeieceC[ue efJeOeeve
40. meneveece ceb$e efJeOeeve
41. efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve
42. veJeen Meebefle efJeOeeve
43. ieCeOej Jeuee efJeOeeve
44. Yeeecej ceC[ue efJeOeeve
45. hebekeueeCeke efJeOeeve
46. ce=legbpee efJeOeeve
47. vevoerej efJeOeeve
48. eeQme" $e+ef efJeOeeve
49. $e+ef<eceC[ue efJeOeeve
50. MeebefleveeLe efJeOeeve
51. hebehejceser efJeOeeve
52. efpeveiegCemebheefe efJeOeeve
53. YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeOeeve
54. ele efJeefOe SJeb hetpee
55. pecyeterhe Yepeve meben-2
56. pecyeterhe Yepeve meben Yeeie-3
57. pewve Yeejleer
58. <edKeC[eiece Yeeie-1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

59. %eeveece=le
60. pewveOece& eMveesej ceeuee
61. DeelceevegMeemeve
62. cesjer mce=efleeeB
63. Deeefe&kee %eeveceleer DeefYeJebove ebLe
64. Deeeee& Jeerjmeeiej mce=efleebLe
65. Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce
66. cegefveeee&
67. eJeeve efveoxefMekee
68. keueeCe keuhele eesle
69. %eevepeesefle keer Yeejle ee$ee
70. eesmeeref[bie mesceerveej
71. YeeJeef$eYebieer
72. meeceeefeke SJeb eeJeke eefleeceCe
73. YeieJeeve $e+<eYeosJe hetpeve SJeb eeueermee
74. YeieJeeve $e+<eYeosJe kee meceJemejCe
75. pewve peesiejheer
76. mehleJemeve
77. meceJemejCe hetpeve eeueermee
78. heevebefohebeefJebMeeflekee
79. %eeveceleer meefe$e %eeveebpeefue
80. kegueheefle meccesueve DeeKee
81. ef$eueeske Yeemkej
82. mebheke&
83. leerLekej $e+<eYeosJe oMeeJeleej veeke
84. leerLekej $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej
85. pewveOece& ceW eeefuele Yeebefleeeb
86. pew veOece& SJeb YeieJeeve $e+<eYeos Je (efnvoer )
87. Deejleer meben
88. pew veOece& SJeb YeieJeeve $e+<eYeos Je (Deb ies pere)
89. elege\JeMeefle leerLekej mlegefle
90. eeueermee meben Je jefJeele hetpee

(195)

91. $e+<eYeosJe ve=le veeefkee

92. kegvokegvo ceefCeceeuee
93. YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves?
94. meeceeefeke efJeefOe
95. leer Lekej ceneJeerj Deewj Oece&leerLe& (efnvoer)
96. leerLekej ceneJeerj Deewj Oece&leerLe& (Deb ies peer)
97. leerLekej peerJeve oMe&ve
98. ceneJeerj Yeefe emetve
99. cenemeleer ebovee (veeke)
100. Oeve ngDee efJehegueeeue heJe&le
101. ceelee ef$eMeuee kes DeveesKes meheves
102. ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (eser)
103. ceneJeerj ele SJeb hetpee
104. Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj
105. YeieJeeve ceneJeerj eMveesejceeuee
106. ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (ye[er)
107. eewyeerme leerLekej
108. mejmJeleer cenehetpee
109. JeerjiegCe mebheodd efJeOeeve
110. ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj hetpee
111. ceneeceCe ceneJeerj
112. kegC[uehegj DeefYevebove ebLe
113. YeieJeeve ceneJeerj pewve MeyokeesMe
114. ceveeskeecevee efmeef efJeOeeve
115. leerLekej pevceYetefce efJeOeeve
116. efJeeej cebpet<ee
117. oerheeJeueer hetpeve
118. kegC[uehegj Yepeve meben
119. Deeeee& Meebeflemeeiej hetpeve
120. YeieJeeve heee&veeLe
121. YeieJeeve ceneJeerj meceJemejCe efJeOeeve
122. ceneJeerj eesle

(196)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

147. efpevemlees$e meben

123. YeieJeeve ceneJeerj osMevee
148. ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe
124. YeieJeeve ceneJeerj
149. ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ieb Le
125. jepeie=ner leerLe& heefjee SJeb hetpee
(ueeFyesjer mebmkejCe)
126. JeejeCemeer leerLe&#es$e heefjee
150. eeefj$eeefvkee
127. heeJeehegjer efme#es$e hetpee
151. eeefj$eeefvkee (ueeFyesjer mebmkejCe)
128. leervecetefle& hetpee
152. Deeeee& eer Meebeflemeeiej efJeOeeve
129. efveecemeej meeeo eefvkee:
153. Deeeee& eer Jeerjmeeiej efJeOeeve
Ske DevegMeerueve
130. heee&veeLe efJeOeeve
154. The Golden Personality of
Ganini Gyanmati Mataji
131. YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe
155.
meee Jewjeie-yevee Fefleneme
Yeejle ee$ee
156. <edKeC[eiece hetpee
132. ieefCeveer %eeveceleer cenehetpee
157. eqJe<eehenej efJeOeeve
133. %eeveceleer heefjee eMveesejer
134. eLeceeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe 158. yeeue efJekeeme (Yeeie-2) Debespeer
159. <edKeC[eiece Yeeie-2
135. yeeue efJekeeme-1 (Debespeer)
160. mJeefCe&ce JeefelJe keer Oeveer
136. kegC[uehegj leerLe& hetpee
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer
137. YeieJeeve heee&veeLe veeke
161. ieef Ceveer %eeveceleer : Ske yes ef cemeeue Jeef elJe
138. YeieJeeve heee&veeLe eMveesejer
162. hebeces efJeOeeve
139. Deefn$e hetpee-efJeOeeve
163. pewve Yeejleer (ceje"er)
140. YeieJeeve vesefceveeLe efJeOeeve
164. eglemkebOe efJeOeeve
141. YeieJeeve yeengyeueer hetpee
165. eer mejmJeleer efJeOeeve
142. keekevoer leerLe& hetpee
166. YeieJeeve ceneJeerj eeueermee
143. meceJemejCe efJeOeeve
144. YeieJeeve ceneJeerj keer Decet ue efMe#eeSb 167. hejer#ee
168. eefle%ee
145. Eternal Jainism
146. YeieJeeve $e+<eYeos Je kee meceJemejCe (Deb es peer )

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mJeefCe&ce ieeLee
eer %eeveceleer ceeleepeer keer
jeefe$eer-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer nw en mJeefCe&ce ieeLee~
nj Yee oe kee Fvekes ejCeeW, ceW Pegke peelee nw ceeLee~~
keye, keneB pevce ueskej Fveves, keee-keee Ghekeej efkeS peie hej?
nQ keewve efhelee-ceelee Fvekes, meye megvees Oeeve mes ns efeeJej!~~1~~
nw Meeele leerLe& DeeesOee peneB, eYeg $e+<eYeosJe ves pevce efueee~
yeentyeefue-Yejle-jece ves Yeer, efvepe pevce mes efpemekees Oeve efkeee~~
Gme efveke efkewleveiej veeceke, nw yemee Ske ese mee ieeBJe~
penB leeie, Oece& De Yeeer keer, meyekees efceueleer jnleer nw eBJe~~2~~
eneB essueeue veece kes Fke, Oecee&lcee eser jnles Les~
Jeeheej kes meeLe ner hetpee, oeve-efeee ceW lelhej jnles Les~~
Gvekeer helveer ceesefnefve osJeer, Fke Oece&hejeeCe veejer LeeR~
Jes Deheves efheleg mes Ske DeveesKee, ebLe onspe ceW ueeF& LeeR~~3~~
nj keee& ie=nmLeer kee kejkes, ceesefnefve mJeeOeee Yeer kejleer LeeR~
efvepe mejue eJe=eer kes eje, meyekees Devegjefele kejleer LeeR~~
keg mecee yeeo ceesefnefve peer ves, Fke kevee kees Lee pevce efoee~
osKee meyeves Gme #eCe emetefle-ie=n ceW Lee efoJe ekeeMe ngDee~~4~~
oeoer yeesueeR-osKees! cesjs, Iej ceW keesF& osJeer DeeF& nw~
Fke hegCeMeeefueveer kevee cesjer, heesleer yevekej DeeF& nw~~
veeveer ves ye[s heej mes Gme, kevee kee cewvee veece jKee~
oeoer yeesueeR-keefnb cewvee mece-G[ peeS ve [j cegPekees ueielee~~5~~
efpeme yeele kee [j Lee oeoer kees, Deeies euekej Jen mele ngF&~
cewvee ie=nefhebpe[s kees lepe kejkes, leeieceeie& hej eueer ieF&~~
yeeheve mes ner MeeeeW kees he{kej, cewvee kees Jewjeie ngDee~
meceked, efceLeelJe kece& Deeefoke, yeeleeW kee Gmekees %eeve ngDee~~6~~

(198)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

Fke yeej ieeBJe ceW eseke keer, yeerceejer peesjeW mes hewueer~
Fme jesie kes ebiegue ceW hebme ieS Les, cewvee kes oes YeeF& Yeer~~
mecePeeee meyeves-euees! Meerleuee ceelee keer hetpee kejves~
uesefkeve cewvee ves efkemeer lejn mes, veneR efoee ceeB kees peeves~~7~~
Jen eefleefove cebefoj mes iebOeesoke, ueeleer Meerleue efpeveJej kee~
Fmemes ner nesiee jesie "erke, Ssmee Gmekees eeve pees Lee~~
DeeefKej Gmekeer ee ves Fke efove, ecelkeej Lee efoKeueeee~
efpeveOece& ceW Deveghece Meeer nw, Fmekee ele#e heue yeleueeee~~8~~
oesveeW YeeF& kees mJemLe osKe, meyeves efceLeelJe kee leeie efkeee~
cewvee kes keejCe DeJeOe eevle mes, keF& kegjerefleeeB ngF efJeoe~~
peeves keye yeeheve yeerle ieee, Deye cewvee ves eewJeve heeee~
yeser lees hejeee Oeve nw en, efJeeej efheleg kes ceve ceW Deeee~~9~~
Fke efove megvoj mee[er-ienves, ueskej DeeS cewvee kes heeme~
yeesues-yeser! FvnW henvekej, legcekees peevee nw memegjeue~~
cewvee ves mejue-menpe MeyoeW ceW, Dehevee efveCe&e megvee efoee~
yeesueeR- efvepe ceve ceW ner ceQves, ele yeeee& kees enCe efkeee~~10~~
veefnb yeen jeevee nw cegPekees lees, oer#ee OeejCe kejvee nw~
yeeeer-evoveyeeuee meefleeeW kes, heLe kees meeLe&ke kejvee nw~~
efveCe&e megvekej efheleg-ceele meYeer, mecePee-mecePeekej nej ieS~
DeeefKej meyeves { efveee kes, Deeies efvepe cemleke Pegkee efoes~~11~~
Deeeee& osMeYet<eCe iegJej, peye DeeS yeejeyebkeer ceW~
cewvee Yeer hengBeer JenB Deheves, DejceeveeW kees hetje kejves~~
keeheer mebIe<eeX yeeo Devle ceW, cewvee keer nes ieF& efJepee~
peye ceeB keer Dee%ee mes iegJej ves, yeeee& ele efoee Gmes~~12~~
mehlece eeflecee, ie=nleeiehe, ele kees Yeer Debieerkeej efkeee~
Deye efJepeeer neskej cewvee ves, ceeveeW veJepeerJeve eehle efkeee~~
Fme ogue&Ye ele kees heekej cewvee, ceieve ngF& efvepe Deelece ceW~
Deye Gvekees lees meesles-peieles, yeme oer#ee keer Fe ceve ceW~~13~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(199)

Gvekeer Fme Glke Fe ves, meekeej he Deye Oeej efueee~

ceneJeerj peer DeefleMee leerjLe ves, peye Dehevee DeefleMee efoKee efoee~~
Deeeee& osMeYet<eCe peer ves, oer#ee #egefuuekee eoeve efkeee~
osKeer Leer yengle Jeerjlee Fvekeer, Dele: Jeerjceleer veece efoee~~14~~
Glke= DeJemLee eeJeke keer, hee cewvee yengle emeVe ngF~
meJeexe DeJemLee heeves keer, Deye Skecee$e Fe Gvekeer~~
meewYeeie efceuee yeermeJeeR meoer kes, eLece metefj kes oMe&ve kee~
Deeeee& Meebeflemeeiej peer kes, oMe&ve kee Gvekes Jebove kee~~15~~
Deeeee& efveke peekej ee-YeeerhetJe&ke oMe&ve kejkes~
kej pees[ efveJesove efkeee-Deeefe&kee oer#ee cegPes eoeve kejW~~
iegJej yeesues-Deye ceQves oer#ee, osves kee nw leeie efkeee~
cegefve Jeerjmeeiej peer kees ceQves, efvepe heeeee& eoeve efkeee~~16~~
legce Gvemes oer#ee enCe kejes, Ssmee cesje DeeosMe legcnW~
legce peie ceW ecekees mete& meMe, Ssmee nw DeeMeerJee&o legcnW~~
ieg Jeeveece=le kees heerkej Jeerj-celeer kees Ssmee Yeeve ngDee~
Gvekes nj jesce-jesce ceW pewmes, efoJeMeefe kee Jeeme ngDee~~17~~
Deye Jeerjceleer peer hengBe ieF, Deeeee& Jeerjmeeiej kes heeme~
es ner cegPekees oer#ee oWies, Ssmee ngDee GvnW efJeeeme~~
iegJej kes oMe&ve kejkes Gvemes, efkeee efveJesove oer#ee kee~
hetjs mebIe ves mecceeve efkeee, Gvekeer Fme Deveghece Fe kee~~18~~
iegJej ves Gvekeer Glke Fe, osKeer hegve: efJeeej efkeee~
peehegj mes ceeOeesjepehegje, veiejer kes efueS efJenej efkeee~~
JeneB hej JewMeeKe Jeoer ogefleee kee, MegYe cegntle& Ieesef<ele keervee~
leye efvepe meewYeeie mejen jner Leer, veiejer keer Yeeefeke pevelee~~19~~
Lee Jeerjceleer kees Fblepeej, efpeme Ie[er-efoJeme kee Je<eeX mes~
DeeefKej Jen MegYe efove Yeer Deeee, yengleske ke-mebIe<eeX mes~~
Deeeee& Jeerjmeeiej peer ves, Fvekees Deeefe&kee yeveeee Lee~
efvepe %eeve iegCeeW kes eje Fveves, veece %eeveceefle heeee Lee~~20~~

(200)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

iegJej keer Skecee$e efMe#ee, efvepe veece kee Oeeve meoe jKevee~
Gme efMe#ee kees Deheves peerJeve ceW, Deelcemeeled legceves keervee~~
efvepe %eeve kes yeue hej oes meew ebLeeW, keer jevee legceves keerveer~
efpeveceW nQ keF& efJeOeeve leLee, keF& mebmke=le keer erkeeSB Yeer~~21~~
nw Demeneer ebLe efpemes, meye kemeneer kenles Les~
efnvoer DevegJeeo efkeee Gmekee, leye efJeledpeve Deefle efJeefmcele Les~~
yeeeW kees nesJes Oece&%eeve, Fme nslet yeeueefJekeeme efueKes~
egJekeeW ceW Oece&eer nslet, legceves Deveske Gheveeme efueKes~~22~~
veejer Deeueeske efueKee efpememes, veejer kees efceueer esjCee nw~
efJeeveeW kes mJeeOeee nsleg, efmeevleebLe keer jevee nw~~
Ssmee ueielee nw Je<eeX yeeo, meceepe Yeefcele nes peeSieer~
meyekeer uesefKekee Ske ner nQ, Meeeo en mecePe ve heeSieer~~23~~
meeefnle me=peve kes meeLe DeveskeeW, efMe<eeW kee Yeer efkeee me=peve~
Gvekees ie=nyebOeve mes efvekeeuekej, efMe#eeSB Yeer oeR Deveghece~~
efhej eyeue esjCee oskej cegefve-Deeeee& keer heoJeer efoueJeeF&~
efpeveoer#ee ner meJeexece nw, en yeele meYeer kees mecePeeF&~~24~~
esleve leerLeeX kes meeLe Deesleve, leerLeeX kee efvecee&Ce efkeee~
leerLekej pevceYetefce mes leerLeexej kee ece eejbYe efkeee~~
meyemes henues eer Meeefvle-kegbLeg-Dej, pevceYetefce nefmleveehegjer~
keF& megvoj cebefoj yeveves mes, en veiejer ueieleer mJeie&hegjer~~25~~
nw megvoj pecyeterhe yevee, Gme ceOe megcesheJe&le nw~
nQ osJeYeJeve-ewleeuee, ueJeCe-meceg Yeer DeefleMee cevenj nw~~
Fke megvoj YeJe keceuecebefoj ceW, ceneJeerj eYeg jeefpele nQ~
F&MeevekeesCe ceW yeves Oeeve-cebefoj ceW eR efJejeefpele nQ~~26~~
nw leervecetefle& cebefoj Je cebefoj De Jeemeghetpe cebefoj~
nw MeeefvleveeLe cebefoj Je yeerme leerLekej kee megvoj cebefoj~~
Fke meneket cebefoj ceW Ske npeej Dee" eefleceeSB nQ~
eer $e+<eYeosJe cebefoj De keerefle&-mlebYe kees MeerMe veceeSb nce~~27~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(201)

Deeheo cebefoj, lesjnerhe-efpeveeuee DeefleMee megKekeejer~

megvoj-megvoj PeebefkeeeB eneB kes, FeflenemeeW kees oesnjeleeR~~
nw Ceceeskeej kee yeQke eneB, De Petues, jsue ceveesjbpeke~
SsjeJele neLeer Deeefo meYeer nQ, leerLe&#es$e kes Deeke<e&Ce~~28~~
Fme megvoj leerjLe kes heers, mebesjCee eehle ngF& efpevekeer~
De DeeefMeJee&o efceuee efpevekee, Jees nQ ieefCeveer ceeB %eeveceleer~~
meved GefVeme meew yeeveJes ceW Fke efove, Oeeveceive ceeleepeer ves~
meekeslehegjer kes $e+<eYeosJe, eYeg keer eeflecee kes oMe& efkeS~~29~~
esjCee efceueer Fve $e+<eYeosJe kee, cenecemlekeeefYe<eske nes~
leye veieefj DeeesOee $e+<eYe pevce-Yetceer kes veece mes eefme nes~~
efhej lees ceeB %eeveceleer peer eue oeR, Meeele leerLe& DeeesOee kees~
mecePeeee meyeves uesefkeve keesF&, jeske veneR heeee Gvekees~~30~~
JeneB peekej Fefeme heg Gegbie, eeflecee kes oMe& efkeS ceeB ves~
efhej lees efJekeeme pees Meg ngDee, ueKekej Deeee&eefkele meye Les~~
ngDee cenecemlekeeefYe<eske eYeg kee, ueeKeeW Yee GheefmLele Les~
Fme eLece megvenjs DeJemej kees, hee kejkes meye peve ecegefole Les~~31~~
oes cebefoj veJeefvecee&Ce ngS, efpeveceW Fke meceJemejCe cebefoj~
De otpee leerve eewyeermeer cebefoj, megvoj keceueeW mes MeesefYele~~
peneB keeue DevevleeW mes pevceW, eewefyeme-eewefyeme leerLekej nQ~
De Deeies Yeer pevceWies Fme, nslet en cebefoj efveefce&le nw~~32~~
keg keeueoes<e mes Fme egie ceW, yeme heeBe efpevesej ner pevces~
De Deve Gveerme efpeveJejeW ves, hevn veiejer kees Oeve efkees~~
oes cebefoj efveefce&le ngS leLee, eWkeeW kes peerCeexej ngS~
Fme leerjLe keer megvojlee nslet, keF& Deve Yeer keee& ngS~~33~~
JeneB kee Geeve pees jepekeere, Jen $e+<eYeosJe mes Oeve ngDee~
JeneB $e+<eYeosJe heeemeve eeflecee, kee efvecee&Ce legjvle ngDee~~
nw hewpeeyeeo ceW DeJeOe efJeeefJeeeuee efpemekee veece yengle~
JeneB kes kegueheefle Yeer ceeleepeer kee, %eeve osKe kejkes nef<e&le~~34~~

(202)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

[er.efued. keer heoJeer oskej Gveves, efvepe ieewjJe ceW Je=er keer~
Fme DeJeOe eevle keer ceefCe mes ieewjJe-Meeueer efJeeefJeeeuee Yeer~~
JeneB $e+<eYeosJe keer MeesOeheer" kee, efMeueeveeme Yeer Gme efove Lee~
en MeesOeheer" Yeer ceeleepeer keer, eyeue esjCee kee heue Lee~~35~~
keF& efveefOeeeB oskej leerjLe kees, ceeleepeer ves kej efoee efJenej~
efhej mebIe meefnle nefmleveehegjer ceW, efkeee GvneWves eelegcee&me~~
ngDee eelegcee&me meceeheve peeW ner, hegve: Ske Iees<eCee ngF&~
Deye %eeveceleer ceeleepeer ceebieerlegbieer leerjLe kees eue oeR~~36~~
meye mecePe ieS en efme#es$e, Deye efJee ef#eeflepe hej hengBesiee~
keeeWkeer meyeves nefmleveehegjer, De leerLe& DeeesOee osKee Lee~~
ceebieerlegbieer leerjLe hej peye mes, ejCe he[s ceeleepeer kes~
leye mes JenB hej Deveske DeefleMee De, ecelkeej Les eie ngS~~37~~
JeneB Je<eeX mes DeJe eeflee, ceeleepeer ves kejJeeF&~
meyeves Fke mJej mes ener kene, ueielee nw efoJeMeefe DeeF&~~
Fke mene Dee" eefleceeDeeW mes egle, cebefoj kee efvecee&Ce ngDee~
pees meneket keceuecebefoj kes, veece mes peie ceW Keele ngDee~~38~~
Fve meyemes peeoe DeefleMeeeer, esjCee JeneB pees oer legceves~
Jen nw Fke meew De" heg eeflecee, eYeg $e+<eYeosJe keer JeneB yeves~~
legbieer heJe&le hej hetJe&cegKeer, eeflecee keer yeele kees megveles ner~
mechetCe& osMe kes YeeeW ves, DeLeepeefue Deheveer emlegle keer~~39~~
Gme eeflecee kee efvecee&Cekeee&, JeneB peesj-Meesj mes eeuet nw~
meyekeer Fe nw eeflecee ueKekej, peerJeve meheue yevee uetB ceQ~~
Fme efme#es$e kees mepee-mebJeejkej, ceeleepeer JeneB mes eue oeR~
leye uecyeer heoee$ee kejkes, Jes efouueer veiejer ceW hengBeerb~~40~~
ngS efyyeme keuhegce efJeOeeve, efhej meceJemejCe kee eerefJenej~
kegueheefleeeW kee meccesueve De Yeer, keF& ngS DeefleMeeeer keee&~~
Deye Fvekeer ef ieF& penB hej, eYeg $e+<eYeosJe ves oer#ee ueer~
De kesJeue%eeve ngDee penB hej, Jen nw eeeie keer MegYe Oejleer~~41~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(203)

Deye ceeleepeer efvepe mebIe meefnle, leerjLe eeeie keer Deesj eueeR~
Fme ceOe ngF& efpeve Oece&eYeeJevee, ieeBJe, Menj, De veiej-ieueer~~
JeneB hej efJeMeeue kewueeMeefiejer, pees DeefleMee cevenj ueielee nw~
meyemes Thej Je=<eYesej keer, eeflecee mes megvoj efoKelee nw~~42~~
Fme heJe&le hej efveefce&le yeenej, ewleeuee ceve kees ceesnW~
Thej e{kej meecege keer heJe&le-ee$ee kee DevegYeJe nesJes~~
Fme heJe&le kes Deepet-yeepet ceW, oes efpevecebefoj efveefce&le nQ~
efpeveceW Fke oer#ee cebefoj nw, De otpee meceJemejCe kee nw~~43~~
eer $e+<eYeosJe kee keerefle&mlebYe Yeer, Fme leerjLe hej efveefce&le nw~
De Petues, Pejves, jsue Deeefo Yeer, leerjLe kes Deeke<e&Ce nQ~~
Deeee MegYe mecee JeerjeYeg kes, efyyeme meewJeW pevceeslmeJe kee~
efouueer ceW eOeeveceb$eer ves, GodIeeve efkeee ceneslmeJe kee~~44~~
leerjLe eeeie ceW ceeleepeer ves, GlmeJe Ketye Lee kejJeeee~
veJejefele efJeeMeebleer efJeOeeve Yeer, YeeeW eje kejJeeee~~
meecetefnke mJej Deeee efouueer mes, ceeleepeer efouueer DeeJeW~
efyyeme meewJeW pevceeslmeJe kes, megvoj Deeeespeve kejJeeJeW~~45~~
meyekee Deeen mJeerkeej efkeee, ceeleepeer eueeR jepeOeeveer~
JeneB efyyeme ceC[ue Ske meeLe, kejJeeS meyekees ngF& KegMeer~~
keF& Deve keee& Yeer ngS leYeer, ceeleepeer ves efevleve keervee~
Fme pevceeslmeJe hej Jeerj pevce-Yetceer kees nw efJekeefmele kejvee~~46~~
ngDee efouueer kes FefC[eeies mes, yeerme hejJejer kees efJenej~
leye Yeejer pevemecetn ves keer Leer, kegC[uehegj keer peepeekeej~~
leerjLe eeeie ceW eelegcee&me, efkeee efhej kegC[uehegj hengBeeR~
efpeme efove Lee cebieuecee eJesMe, Jen heew<e ke=<Ce oMeceer efleefLe Leer~~47~~
JeneB yeeFme ceefnveeW kes Yeerlej, pees DeodYegle veJeefvecee&Ce ngDee~
meye peve Deeee&eefkele Les DeeefKej, en meye kewmes keece ngDee!
keee mJeie&ueeske mes osJeeW ves, Deekej es jeveeSB keer nQ?
ee Yetceer kes Devoj mes es, Deveghece jeveeSB efvekeueer nQ?~~48~~

(204)

ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce heeeme Je<e&

JeneB kes eeeerve efpeveeuee kes, heefjmej ceW keerefle&mlebYe yevee~

De vetleve Yetceer hej cebefoj, De vebeeJele& cenue jevee~~
Fke efJeeMeebefle ceneJeerj efpeveeuee, Fke meew De" heg GVele nw~
FmeceW eYeg Jeerj keer Ke[dieemeve-eeflecee yesoeie ceveesnj nQ~~49~~
eYeg $e+<eYeosJe kee cebefoj nw, De veJeenMeebleer efpevecebefoj~
nw leerve cebefpeuee enB ef$ekeeue-eewyeermeer kee megvoj cebefoj~~
Fke meele KeC[ kee cenue ecegKe, Deeke<e&Ce nw Fme leerjLe kee~
Fme vebeeJele& cenue ceW ewleeuee nw MeeefvleveeLe eYeg kee~~50~~
Fve meye leerLeeX keer eyeue esefjkee, %eeveceleer ceeB kees Jevove~
Gvekes lehe-leeie-%eeve-eeefjle-efevleve, {lee kees meoe veceve~~
Fvekee heeJeve meefVeOe en JemegOee, yengle mecee leke eehle kejs~
yeme ener meeefjkee Jeerj eYet mes, efJeveleer efove De jele kejs~~51~~