Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

360
ISBN-978-93-82071-38-9

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

-mebkeueveke$eeapewve meceepe keer meJeexe meeOJeer
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee ceneslmeJe-2012, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
61JeW leeieefoJeme kes DeJemej hej Ieesef<ele eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013
kes Devleie&le ekeeefMele

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSB Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

-ekeeMeke-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-: eyebOe mecheeoke :-

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 280994

peerJeve ekeeMe pewve

Website : www.jambudweep.org, E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

Facebook : jaintirthjambudweep

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

eLece mebmkejCe
Jeerj efve. meb. 2539, heew<e Jeoer 11
cetue
1100 eefleeeB
12/-.
8 peveJejer 2013
YeieJeeve eveYe SJeb heee&veeLe kee pevce-lehekeueeCeke

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

heer"eOeerMe keer keuece mes..........

hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer
ceW meeefnle me=peve keer DeefJejue Oeeje kees eJeeefnle kejkes pewveOece& keer DeodYegle eYeeJevee
keer nw leLee pewve meeefnle peiele hej Yeer Deveble Ghekeej efkees nQ~ efJeMes<ehe mes Deehekeer
uesKeveer mes emetle hee meeefnle DeLee&led hetpee-efJeOeeve mes peve-peve kees DeceesIe Mee kes
he ceW Yeefe kee ceeie& eehle ngDee nw~
hetpe ceeleepeer eje efueefKele meeefnle kees melele ekeeefMele kejves kes efueS hetpe
ceeleepeer keer ner hegCe esjCee mes meved 1972 ceW mLeeefhele efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee keer Yeer mLeehevee
keer ieF&, leye mes ueieeleej Fme ebLeceeuee eje meeefnle ekeeMeve kee keee& efkeee pee
jne nw~ peneB Fme ebLeceeuee ves ueeKeeW eeJekeeW SJeb eeueg YeeeW kees %eeve kee ueeYe
eoeve efkeee nw, JeneR efJeefMe SJeb iegCeJeeehetCe& ekeeMeve kes ceeOece mes Fme ebLeceeuee
kees Yeer meceepe kes ceOe Ske efJeefMe Keeefle eehle ngF& nw~
Fme ebLeceeuee mes peneB hetpe ceeleepeer eje erkeeke=le <edKeC[eiece pewmes ceneve
efmeevle ebLeeW leLee efveecemeej, meceemeej, ieesccemeej, Demeneer, keeleb$e JeekejCe
Deeefo pewmes cetue Deeiece iebLeeW kee ekeeMeve neslee nw, JeneR cegKele: hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer Je e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele
efJeefYeVe ye[s-ess hetpee-ceC[ue efJeOeeve Deeefo kee ekeeMeve Yeer meceepe kes efueS efJeMes<e
ceebie nsleg yevee jnlee nw~ Deepe nce Fme ebLeceeuee kees Delevle meewYeeieMeeueer ceeveles
nQ, efpemekes ceeOece mes ekeeefMele nes jns meled meeefnle kee Je<e& Yej hetjs 365 efove Yeejle
kes keneR ve keneR, efkemeer ve efkemeer cebefoj ceW ceC[ue efJeOeeve ee meeefnle efJelejCe Deeefo
kes efueS ceebie Deeleer jnleer nw Deewj pewveOece& Je Yeefeceeie& keer eYeeJevee ceW en ebLeceeuee
efvele ner lelhej jnleer nw~
ef JeMes<ehe mes Fme eb Leceeuee eje meceepe kees ueeiele cetue mes Yeer kece jeef Me hej
meeefnle GheueyOe kejeves kee eeeme efkeee peelee nw , efpememes efke megefJeOeehetJe&ke peve-peve
leke meeefnle hengB e mekes~ Deeies Yeer Fmeer ekeej en ebLeceeuee Dehevee oeefelJe efveYeeleer
jns, ener YeeJevee nw~ Jele&ceeve ceW ekeeefMele nes jner Fme hegmleke kes ceeOece mes Deehe
meYeer eeJekepeve efJeMes<e Oece&ueeYe kees eehle kejW leLee pewveOece& kee en %eeve Deehekes
mecekelJe kees { kejves ceW meoe menkeejer yevekej cees#eceeie& kees eMemle kejs, meYeer
YeeeW kees cesjer ener MegYekeeceveeSb SJeb cebieue DeeMeerJee&o nw~

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

(4)

mecheeokeere
peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)
Den&vlees ceb ieueb keg eg& :, efmee: keg e&ge ceb ieueced~
Deeeeee&: hee"keeeeefhe, meeOeJees cece ceb ieueced ~~
meeefnle meceepe kee ohe&Ce nw~ Meee mJeeOeee mes %eeve efceuelee nw~ %eeve mes
mevceeie& efceuelee nw~ mees osJe, Meee, ieg hej { eeve kejvee meceioMe&ve nw~
meceioMe&ve kes Dee" Debie nQ-efve:Mebefkele, efve:keebef#ele, efveefJe&efeefkelmee, Decet{ef,
Gheietnve, efmLeeflekejCe, Jeelmeue Deewj eYeeJevee~
efpevesvosJe eje keefLele leJe ener nw, Ssmee ner nw, Deve keg veneR nw Deewj Deve
he Yeer veneR nw~ leueJeej keer Oeej hej jKes ngS peue kes meMe Ssmee Deeefuele eeve
kejvee Deewj cees#eceeie& ceW mebMee meefnle efe kee nesvee efve:Mebefkele Debie nw~
yeermeJeeR meoer ceW eLeceeeee& eeef j$eeeJeleea Deeeee& eer Meeb eflemeeiej peer cenejepe,
eLece heeeee& eeefj$eet[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe SJeb Gvekeer hejcheje kes
mecemle Deeeee& , meeOeg ieCe Deeiece kes Deveg meej eee& kejves Jeeues Les Deewj Deepe Yeer nQ~
Jele&ceeve ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, Jele&ceeve kes meYeer meeOegDeeW ceW meyemes eeeer ve
oeref#ele Deeef e&kee, eg ieeJeef le&kee, ieef Ceveereceg Ke eer %eeveceleer ceeleepeer nQ, efpevneW ves eeef j$eeeJele
ea
eLeceeeee& eer Meebef lemeeiej peer cenejepe keer Deeiece hejcheje kees Je= efbiele ef keee ~nw
emlegle hegmleke pewveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer Jele&ceeve ceW GlheVe nes jner MebkeeDeeW
kes meceeOeeve kes efueS hetpe ceeleepeer ves Meemeve osJe-osefJeeeW kes eceeCe kees eeeerve MeeeeW
mes efvekeeuekej efueKekej eoeve efkeee nw~ Deepe keneR-kener hej cebefojesb mes #es$eheeue,
heeeJeleer Deeefo Meemeve osJe-osefJeeeW kees neee pee jne nw, efpememes Deveske eeJekeieCe
hejsMeeve nQ~ eeeervekeeue mes cebefojeW ceW #es$eheeue, heeeJeleer Deeefo keer cetefle&eeB jner nQ,
Dele: FvnW Deheves mLeeve mes nevee keoeefhe Gefele veneR nw~
Fme hegmleke kees he{kej eeJekeieCe Deeiece hej ee kejW Deewj pees Yeer cebefojeW mes
Meemeve osJe-osJeer kees neves kees kenW, GvnW efpeveeiece kes eceeCe efoKeekej Deheveer yeele
keer hegef kejW~ egie keer Deeefo mes eewyeermeeW leerLekejeW kes Meemeve osJe-osJeer ceeve jns nQ
Deewj Deepe Yeer eee: Deveske cebefojeW ceW Fvekeer cetefle&eeB efJejepeceeve nQ~
Fve GjCeeW kees he{kej Deehe meYeer pewveeiece kes eefle Deheveer ee kees { kejW,
ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer Deeiece kes %eeve kees meYeer eeuegDeeW kees, %eeve
efheheemegDeeW kees efJeleefjle kejleer jnW, mJemLe jnW, oerIee&eg neW, ener efpevesvosJe mes cebieue
eeLe&vee nw~

(5)

(6)

emleeJevee

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

Deeefe&kee megeleceleer (mebIemLe)

vece: eer JeOe&ceeveee, efveOet&lekeefueueelceves~

meeueeskeeveeb ef$euees keeveeb, eefee ohe&Ceeeles~~
pewveOece& DeveeefoefveOeve Oece& nw~ Deveeefokeeue mes 24 leerLekej nesles jns nQ Deewj
Deveblekeeue leke nesles jnWies~ 24 leerLekejeW kes Meemeve osJe-osJeer ee e#e-eef#eCeer Yeer
Deveeefokeeue mes nesles jns nQ, efpevnW keYeer Yeer vekeeje veneR pee mekelee Deewj es meYeer
e#e-eef#eCeer meceief nesles nQ~ Fvekeer Yeefe-DeejeOevee kee JeCe&ve Deveske ebLeeW ceW
Deelee nw~
keg ueesie Ssmee kenles nQ efke cebefojeW ceW #es$eheeue, heeeJeleer Deeefo Meemeve osJeosefJeeeW keer cetefle&eeB veneR jKevee eeefnS~ efpememes meceepe ceW oes Jeie& nes peeles nQ~ Meemeve
osJe-osefJeeeW kees ceeveves Jeeues ueesie peye hetpe ceeleepeer kes heeme Deeles nQ, lees Fme efJe<ee
kees ueskej keeheer og:Keer nesles nQ~ Jes kenles nQ-ceeleepeer nce ueesie keee kejW ? nceejs
eneB keeheer eeeerve mecee mes heeeJeleer, #es$eheeue yeeyee keer, eesejer ceelee keer,
ieescegKe e#e keer eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ nce ueesie keee, nceejer keF& heeref{eeW kes ueesie
Meg mes Fvekeer hetpee, Dee&vee kejles DeeS nQ~ Deye nce ueesie kewmes GvnW cebefoj mes ne oW~
nceW Fmekes efueS Meee kes eceeCe eeefnS~
hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke Fme efJe<ee ceW meYeer eeJekeeW kees kej jnvee
eeefnS~ keesF& Yeer Meemeve osJe-osefJeeeW kees cebefojeW mes neves kees kens, lees keoeefhe veneR
nevee eeefnS~ Fme efJe<ee kes eceeCe Deveske eeeerve MeeeeW ceW nQ, pewmes-DeefYe<eskehee"
meben, GceemJeeceer eeJekeeeej, eefleemeejesej, efpevesvkeueeCeeYegoe, Jemegvevoereefleehee", efleueeseheCCeefe, ef$eueeskemeej, eefleeefleueke Deeefo evLeeW ceW e#e-e#eer
mecesle eefleceeDeeW kes, 24 leerLekejeW keer Meemeve osJe-osefJeeeW kes Deveske eceeCe ceewpeto nQ~
DeefOekelece cebefojeW ceW #es$eheeue, heeeJeleer osJeer keer eefleceeSB efJejepeceeve nQ, efpevekeer
ueesie Ketye "e"-yee" mes DeejeOevee kejles nQ~
Fme hegmleke ceW hetpe ceeleepeer ves Deveske eeeerve leerLe&mLeeveeW hej efJejepeceeve e#ee#eer meefnle eefleceeDeeW SJeb eesejer, ieescegKe, Deefcyekee osJeer, pJeeueeceeefueveer, heeeJeleer,
#es$eheeue Deeefo keer eefleceeDeeW kes efe$e Yeer efoS nQ~
Fme hegmleke kee mJeeOeee kej meYeer meeOeg Jeie&, efJeled Jeie&, eeJekeieCe Fve
Meemeve osJe-osefJeeeW kees, pees efke efpeveeiece ceW ceeve nQ, Gmes mJeerkeej kejW Deewj Deheves
pewve ebLeeW kes mJeeOeee ceW Deheveer yegef ueieeSB, ener cebieue YeeJevee nw~

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceef leefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe& cee) ef Je. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934)
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg . cew vee
ceelee-efhelee-eer celeer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce ye eee& ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeer ceW Mejohetef Ce&cee kes efove
#eg efuuekee oer#ee-ew $e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeer jpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW Deeeee&jlve
eer os MeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer
Deeefe& kee oer#ee-Jew MeeKe ke=. 2, F& . meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea 108
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes~
meeef nefleke ke=ef lelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cet ueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <ed KeC[eiece
Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb ueieYeie 300 ebLeeW keer uesefKekee~
[er .efued. keer ceeveo Gheeef Oe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hew peeyeeo) eje SJeb leer Lekej ceneJeerj
efJeeef Jeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leer Le& ef vecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyet er he, les jnerhe, leer veueeske Deeefo jeveeDeeW kes efvecee& Ce, Meeele
leer Le& Deees Oee kee ef Jekeeme SJeb peerCeex ej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLe kej $e+<
eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee
ef vecee&Ce, leerLe kej pevceYetef ceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeer j pevceYet ef ce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW
vebeeJele& cenue veeceke leer Le& ef vecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leer Le& (ef veke ieesjKeheg jG.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee& veeLe kesJeue%eeveYetef ce Deef n$e leerLe& hej leerme eewyeermeer cebefoj, nefmleveehegj ceW
pecyet erhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-keg bLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Geg bie Ke[dieemeve eeflecee, ceeb ieer legb ieer
ceW efvecee&CeeOeerve 108 heg Gebgb ie YeieJeeve $e+<eYeos Je keer efJeMeeue eeflecee, ceneJeerj peer leerLe& hej ceneJeerj Oeece
ceW heb eyeeueeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe& Fleeef o~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekeg bYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leer e meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuheg ce ceneceC[ue JeOeeve
ef
kee Ssefleneefmeke
Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebefle DeeEnmee
meccesueve kee Deeeespeve ngDee, efpemekee God Ieeve Yeejle keer lelkeeueerve je^heefle eer cleeer eefleYee osJeerefmebn
heeerue eje efkeee ieee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ ere mebieeser, je^ ere kegueheefle
meccesueve, Fef lenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske je^ere-Debleje&^ere mlej kes
mesef ceveej Deeefo~
jLe eJele& ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj pees efle (2003-2004) kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesef Yele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~

(7)

(8)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer mLeehevee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer esjCee mes meved 1972 ceW jepeOeeveer efouueer ceW ngF& Leer~ mebmLeeve kee cegKe keeee&uee meved 1974
mes nefmleveehegj cesW eejbYe ngDee~ Fme mebmLeeve kes Devleie&le Deveske ieefleefJeefOeeeB nefmleveehegj ceW leLee
Deve$e eue jner nQ1. meved 1972 mes Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes Devleie&le ueeKeeW ebLe ekeeefMele nes jns nQ~
2. meved 1974 mes Fme mebmLeeve kes cegKehe$e kes he ceW mecei%eeve efnvoer ceeefmeke heef$ekee kee
efvejblej ekeeMeve nes jne nw~
3. meved 1974 mes 1985 leke nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce keee& ngDee~
4. meved 1974 mes Deye leke pecyeterhe jevee kes Deefleefje Deveske efpevecebefojeW kee efvecee&Ce ngDee
nw-keceue cebefoj, leerve cetefle& cebefoj, Oeeve cebefoj, MeebefleveeLe cebefoj, Jeemeghetpe cebefoj, cebefoj,
meneket cebefoj, efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj, DeeefoveeLe cebefoj, Deeheo cebefoj, $e+<eYeosJe
keerefle&mlebYe, mJeefCe&ce lesjnerhe jevee, leerve ueeske jevee, veJeenMeebefle efpevecebef oj, eewyeerme ceb efoj SJeb
eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie eefleceeDeeW keer mLeehevee ~
5. pecyeterhe hegmlekeeuee efpemeceW ueieYeie 15000 ebLe mebenerle nQ~
6. Ceceeskeej ceneceb$e yeQke efpemeceW YeeeW eje efueKekej Yespes iees kejes[eW Ceceeskeej ceb$e pecee
efkees peeles nQ~
7. mecee-mecee hej efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW leLee mebieesefeeW kes Deeeespeve efkees peeles nQ~
8. eeef$eeeW kes Meg Yeespeve kes efueS jepee eseebme Yeespeveeuee kee mebeeueve~
9. eeef $eeeW kes "njves kes efueS DeeOegefveke megefJeOeeege [eruekeme heuewdme Jeeueer keF& Oece&MeeueeDeeW
leLee keesef"eeW SJeb yebieueeW kee efvecee&Ce efkeee ieee nw~
10. pecyeterhe heefjecee kes efueS veewkee efJenej, SsjeJele neLeer leLee ceveesjbpeve nsleg efceveer ^sve,
Petues Deeefo nQ~
11. %eeveceleer keuee cebefojced ceW nefmleveehegj kes eeeerve Fefleneme mes mebbyebefOele PeeBefkeeeB nQ~
12. leerLekej pevceYetefceeeW keer Jebovee SJeb Oeeefce&ke efheuceeW kee eoMe&ve kejves Jeeues efLeesj mes
meceefvJele ieefCeveer %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme~
efouueer, cesj", cegpehehejveiej, nefjej, PeeBmeer, eflepeeje Deeefo mes pecyeterhe mLeue leke Deeves
kes efueS efove Yej yemeW efceueleer jnleer nQ~
efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe)
efyenej ceW YeJe vebeeJele& cenue leerLe& leLee eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW efveefce&le leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer leerLe& kee Yeer mebeeueve neslee nw~
pecyeterhe SJeb Deve jeveeDeeW kes oMe&ve nsleg nefmleveehegj heOeejkej DeeOeeeflceke SJeb Yeewefleke
megKe keer eeefhle kejW~

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

eer celeer ef vece&}e pew ve Oe.he. mJe. eer he sceevo pew ve, lelheg $e he oer he kegceej pew ve,jerKeeyeeJe}er , efouueer -6~
eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
eer yeer .[er. ceoveeFke, cegcyeF&
eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.
eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer,
efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeef Yekeg ceej pewve, pewve yeg ke ef [hees, meer -4,eerh.Jeer .Deej. hueepee kes heer s, kevee@ huesme, veF& efouueer~

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene [s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~

[e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
eer heebo pewve keeefjee, efouueer
eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decejebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(1)

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~

efpeveeeflecee kee ue#eCe

(e#e-e#eer mecesle)
MeevleemeVeceOemLeveemeeemLeeefJekeejke=le~
mechetCe&YeeJeheevegefJeebieb ue#eCeeefvJeleced~~
jeweefooes<eefveceg&eeeefleneee - kee#eegked~
efvecee&he efJeefOevee heer"s efpeveefyecyeb efveJesMeesled~~
(eefleemeejesej)
DeLe&-efpemekes cegKe keer Deeke= efle Meeble nes, emeVe nes, ceOemLe nes, ves$e
efJekeej jefnle nes, ef veeefmekee kes DeeYeeie hej nes, pees kesJeue%eeve kes mechetCe&
YeeJeeW mes megMeesefYele nes, efpemekes Debie Gheebie meye megvoj neW, jew Deeefo YeeJeeW mes
jefnle neW, Dee"eW eeefleneeeX mes efJeYetef<ele neW, efevn mes megMeesefYele neW, e#e-e#eer
meefnle neW Deewj OeevemLe neW, Fme ekeej kes MegYe ue#eCeeW mes megMeesefYele efpeveeeflecee
yeveJeevee eeefnS Deewj eeflee kejekej hetpee kejveer eeefnS~ efpeme eeflecee ceW es
ue#eCe ve neW, Jen Dejnvle keer eeflecee veneR kener pee mekeleer~
eeefleneee&keeshesleeb e#ee#eermeceefvJeleeced~
mJemJeueebvemebegeeb efpeveeeekeejeslmegOeer:~~
(efpevesv keueeCeeYegoe)

(2)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe&-pees Dee" eeefleneeeX mes megMeesefYele nw, e#e-e#eer meefnle nw Deewj DehevesDeheves efevneW mes megMeesefYele nw, Ssmeer eeflecee yegefceeveeW kees yeveJeeveer eeefnS~
e#eb e oef#eCes heeex Jeeces MeemeveosJeleeced~
uee_veb heeoheer"eOe: mLeeheesod eme eodYeJesled~~
(Jemegvevoer eefleehee")
DeLe&-efp eveeeflecee kes oeF Deesj e#e keer cetefle& nesv eer eeefn S, yeeF Deesj
Meemeve osJelee DeLee&led e#eer keer cetefle& nesveer eeefnS Deewj efmebnemeve kes veeres efpevekeer
eeflecee nes, Gvekee efevn nesvee eefnS~
mLeeheeson&leeb
$e$eeeMeeskeekeerCe&kes~
heer"b YeeceC[ueb Yee<eeb heg<heJe=efb e ogvogefYeced~~
efmLejslejee&ees: heeoheer"mLeeeew eLeeeLeced~
ueebveb oef#eCes heeex e#ees e#eer e Jeecekes~~
DeLe&-Dejnvle eeflecee kes efvecee&Ce kes meeLe-meeLe leerve $e, DeMeeske Je=#e,
efmebnemeve, YeeceC[ue, ecej, efoJeOJeefve, ogvogefY e, heg<heJe=ef es Dee" eeeflenee&
Debefkele nesves eeefnS~ eeflecee eens eue neW, eens Deeue neW, hejvleg Gvekee efevn
efmebnemeve kes veeres nesvee eeefnS~
DeLe efyecyeb efpevesvme kele&Jeb ue#eCeeefvJeleced~
ke=lJeeelevemebmLeeveb leCeebieb efoiecyejced~~
cetueeceeCeheJee&Ceeb kegee&oesejb Meleced~
DeesheebieefJeYeeiee efpeveefyecyeevegmeejle:~~
eeefleneee&keeshesleb mechetCee&JeeJeb MegYeced~
YeeJeheevegefJeebieb
keejesodefyecyecen&le:~~
eeeflenee efyevee Megb efmeb efyecyeceheerMeced~
metjerCeeb hee"keeveeb e meeOetveeb e eLeeiececed~~
DeLe&-YeieJeeve efpevesvosJe keer eeflecee ue#eCe meefnle yeveJeeveer eeefnS~ pees
meceelegje mebmLeeve nes, leCeeJemLee keer nes, efoiecyej nes, Gmekee Deekeej JeemlegMeee
kes Devegmeej oMeleeue eceeCe nes, Gmekes Deekeej kes Ske meew Dee" Yeeie neW, DebieGheebieeW kee efJeYeeie eeflecee kes Devegmeej ner nesvee eeefnS~ pees Dee" eeefleneeeX mes
megMeesefYele nes, efpemekes mechetCe& DeJeeJe neW, pees MegYe nes, Gmekee Mejerj kesJeue%eeve
kees ekeeefMele kejves Jeeues YeeJeeW mes heefjhetCe& neW, Fme ekeej Dejnvle keer eeflecee

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(3)

yeveJeeveer eeefnS~ eefo Gme eeflecee kes meeLe Dee" eeeflenee& ve neW, lees Jen efmeeW
keer eeflecee nes peeleer nw~ Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW keer eeflecee Yeer Deeiece
kes Devegmeej yeveJeeveer eeefnS~
keejeson&lees efyecyeb eeeflenee&meceefvJeleced~
e#eeCeeb osJeleeveeb e meJee&uebkeejYetef<eleced~~
mJeJeenveeegOeeshesleb kegee&lmeJeei emegvojced~
DeLe&-efpeveeeflecee Dee" eeefl enee& meefnle nesveer eeefnS leLee e#e-e#eer
meefnle nesveer eeefnS~ Jes e#e Deewj e#eer mecemle DeuebkeejeW mes megMeesefYele nesves
eeefnS, Deheves-Deheves DeeegOe Deewj Jeenve meefnle neW leLee meJeeie megvoj nes~
mewb veg eeefleneeekee#eegiceesefpPeleb MegYeced~
DeLe&-efpeme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& ve neW Deewj e#e-e#eer ve nes, Gvekees
efme eeflecee kenles nQ~
Deeeeflenee&m eceefvJeleen&leeflecee leodjefnlee efmeeeflecee~
DeLe&-efpeme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& nes, Jen Dejnvle keer eeflecee nw leLee
efpemeceW eeeflenee& veneR nw, Jen efme eeflecee nw~
eeflee kes mecemle ebLeeWs ceW Dejnvle eeflecee kee ener mJehe yeleueeee nw,
ef$eueeskemeej, jepeJeeefle&ke ceW Yeer eeflecee kee ener mJehe nw~ eLeeefmebnemeCeeefomeefnee efJeCeereuekegvleue-megJeppeceeoblee~
efJece Denje efkemeueemeesneej nlLeheeeleuee~~
efmeefj osJeer megDeosJeer meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCee efpeCeheemes cebieueceefJen ceefJe nesF&~~
-ef$eueeskemeej ieeLee 985-888
DeLe&-efpeve eeflecee kes efveke Fve eeefj$e kee eefleefyecye nesF& nw~ eneB hej
eMve-pees eer osJeer lees Oeveeefoke he nw Deewj mejmJeleer efpeveJeeCeer nw~ Fvekee
eefleefyecye kewmes nesF & nw~ leekee-meceeOeeve-eer Deewj mejmJeleer es oesT ueeske ceW
Glke= nQ leeleW Fvekee osJeebievee kee Deekeej he eefleefyecye nesF& nw~ yengefj oesT e#e
efJeMes<e Yee nQ leeleW eflevekes Deekeej nes nQ~ Dee" cebieue Je neW~

Meemeve osJe-osJeer kes eceeCe

ieesJeoCecenepekeKee eflecegnes pekeKesmejes e legbyegjDees~
ceeobi eefJepeeDeefpeDees yecnes yecnsm ejes e keesceejes~~934~~

(4)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ccegnDees heeoeuees efkeCCejefkebhegmeie[iebOeJJee~

len e kegyesjes JeCees efYeG[erieescesOeheemeceelebiee~~935~~
iegpPekeDees Fefo Sos pekeKee eGJeerme GmenhengoerCeb~
eflelLeejeCeb
heemes
esbles Yeefemebpegee~~936~~
pekeKeerDees ekekesmeefjjesefnefCeheCCeefeJeppeefmebKeueee~
Jeppebkegmee e Dehheefoekekesmeefjhegefjmeoee e~~937~~
ceCeJesi eekeeueerD ees len peeueeceeefu eCeer cenekeeueer~
ieGjeriebOeejerDees Jesjeser meesuemee DeCebleceoer~~938~~
ceeCeefmecenceeCeefmeee peee e efJepeeehejeefpeoeDees e~
yengefheefCekegbYeb[er heGceeefmeeefeCeerDees
efe~~939~~1
ieesJeove, cenee#e, ef$ecegKe, e#esej, legcyegjJe, ceelebie, efJepee, Deefpele,
yee, yeesej, kegceej, <eCcegKe, heeleeue, efkeVej, efkebheg<e, ie[, iebOeJe&, kegyesj,
JeCe, Ye=kegef, ieesscesOe, heee&, ceelebie Deewj iegeke, Fme ekeej es Yeefe mes mebege
eewyeerme e#e $e+<eYeeefoke leerLekejeW kes heeme ceW efmLele jnles nQ~~934-936~~
eesejer, jesefnCeer, e%eefhle, Jeee=bKeuee, JeeebkegMee, Deeefleeesejer, heg<eoee,
ceveesJesiee, keeueer, pJeeueeceeefueveer, cenekeeueer, ieewjer, ieebO eejer, Jewjeser, meesu emee
Devevleceleer, ceevemeer, ceneceevemeer, peee, efJepeee, Dehejeefpelee, yengefheCeer, ket<ceeC[er,
heee Deewj efmeeefeveer, es eef#eefCeeeB Yeer eceMe: $e+<eYeeefoke eewyeerme leerLekejeW kes
meceerhe ceW jne kejleer nw~~937-939~~
ecejkejCeeiepekeKeieyeeermebefcengCeiesefn hegn pegee~
meefjmeerS hebleerS ieyYeefiens meg meesnbefle~~987~~
efmeefjosJeer megoosJeer meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCe e efpeCeheemes cebieueceefJenceefJe nesefo~~988~~2
ecej~ ecejkejveeiee#eieleeef$ebMeefvceLegvew: he=Leked he=Leked ieYe&ie=ns meMee
hebkelee egee: megg MeesYevles~~987~~
efmeefj~ leefppeveeefleceeheeex eerosJeer egleosJeer meJee&ndvemevelkegceeje#eeCeeb
heeefCe DeefJeOeeefve ceueeefve e YeJeefvle~~988~~
ieeLeeLe&-Jes efpeveeefleceeSB, ecejOeejer veeiekeg ceejeW kes yeeerme egieueeW Deewj
e#eeW kes yeeerme egieueeW meefnle, he=Leked-he=Leked Ske-Ske ieYe&ie=n ceW meMe hebefe mes
1. efleueeseheCCeefe, he=. 266-267~ 2. ef$eueeskemeej he=. 753, 754~

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(5)

Yeueer ekeej MeesYeeeceeve nesleer nQ~ Gve efpeveeefleceeDeeW kes heee&Yeeie ceW eerosJeer,
egleosJeer, meJee& e#e Deewj meevelkegceej e#e kes he DeLee&led eefleceeSB nQ leLee
Decebieue Je Yeer nesles nQ~ Peejer, keueMe, ohe&Ce, hee, OJepee, eecej, $e Deewj
"esvee es Dee" cebieue Je nQ~ es eleske cebieue Je 108-108 eceeCe nesles
nQ~~987-988-989~~
Fmeer ekeej efleueeseheCCeeer ceW Yeer kene nwefmeefjmegoosJeerCelenemeJJeeCnmeCekekegceej pekeKeeCeb~
JeeefCeb heeskekeb heef[ JejjeCeFjFoeefCeb~~1881~~
(elegLe& DeefOekeej)
DeLe&-eleske eeflecee kes eefle Gece jlveeefokeeW mes jefele eerosJeer, egleosJeer
leLee meJee& Je meevelkegceej e#eeW keer cetefle&eeB jnleer nQ~~1881~~
(ef$eueeskemeej, he=. 753-754)
efJeesejeoees %esee osJelee MeebeflensleJes~
etjemleg osJelee: nsee es<eeb meeodJe=efejeefce<ew:~~
DeLe&-efpeveeiece ceW efJeesej, eesejer, heeeJeleer Deeefo osJelee Meeefvle kes
efueS yeleueees nQ~ hejvleg efpeve hej yeefue e{eF& peeleer nw, peerJe ceejkej e{ees peeles
nQ, Ssmes eC[er-cegC[er Deeefo osJelee leeie kejves eesie nQ~ Fmekee Yeer Kegueemee Fme
ekeej nwefceLeelJehetefjlee: etje: meMeee: meheefjene:~
efvebee Deeefce<eJe=efelJee-vceeheeveee nervekee:~~1~~
kegosJeee lee%esee yeeesceeefJe<Cegkeeoe:~
eefleheefee leemeeb efn efceLeelJeme e keejCeced~~2~~
lemceesee: kegosJeemles efceLeeYes<eOejeJene:~
eeee: mecekelJe mecheVee efpeveOece&eYeeJekee:~~3~~
eeseee&efoefokedheeuee e#eee MeebeflensleJes~
meceioMe&veegelJeees hetpee efpeveMeemeves~~4~~
veeheefmle cet{lee le$e ieeefohetpeves ele:~
-ceb$eeoerhe
DeLe&-pees osJe efceLeelJeer, etj, efnbmeke nQ, Mee, heefjen meefnle nQ, ceebme
keer Je=efe Deewj cee keer Je=efe nesves mes efvebe Deewj nerve nQ, Ssmes yeee, efJe<Ceg, Gcee,

(6)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eC[er, cegC[er Deeefo osJelee kegosJelee keneles nQ~ Gvekeer hetpee kejvee efceLeelJe kee
keejCe nw~ FmeefueS efceLee Yes<e kees OeejCe kejves Jeeues Ssmes kegosJe leepe nQ, hejvleg
pees osJe meceief nQ pees efpeveOece& keer eYeeJevee kejves Jeeues nQ, Ssmes eesejer,
efokedheeue, e#e Deeefo osJelee Meeefvle eoeve kejves Jeeues nQ~ Ssmes osJe meceier nesves
kes keejCe hetpe nQ, Ssmee pewve MeeeeW kee DeeosMe nw, Gvekeer hetpee kejves ceW osJecet{lee
veneR nesleer keeeWefke meceief peerJe meoe hetpe neslee nw~

hetpee kes ekejCe ceW eceeCe

eer hetpeheeo Deeeee& osJe ves pees Deheves DeefYe<eske hee" kes Devle ceW pees e#ee#eer Deeefo kes DeIe& e{ eves kes efu eS kene nw, Gmekee hetje ece Deewj efJeefOe
eefleeefleueke ebLe ceW GheueyOe nw~
hetpee eejbYe efJeefOe ceW pees efeee nw Jen meye eer hetpeheeomJeeceer kes DeefYe<eske
hee" kes eejbefYeke MueeskeeW kes Devegmeej ner nw mees osefKeesDeeveceenleceeoeJenceefhe efJeefnlemveeveMegef: heefJe$ew:~
leesew: mevceb$eeb$ewefpe&veheeflemeJeveecYeesefYejheeeMegef:~~
DeeeceeIe e ke=lJee MegefeOeJeueogketueevlejereesejere:~
eerewleeJeemeceeveewceJeveefleefJeefOevee ef$e:hejerle ecesCe~~1~~
ejb eesodIeee Jeke$eecyejceefhe efJeefOevesee&heLeeKeeb e Megef~b
ke=lJeenb efmeYeefkeleb yegOeveglemekeueermeledefeeeb eeojsCe~~
eer pewvesvee&veeLe ef#eefleceefhe epeveJehee$eelceMegefb~
ke=lJee Yekelee ef$eMegdee cencenceOegvee eejYeseb efpeveme~~2~~1
hetpee DeefYe<eske kes eejbYe ceW mveeve kejkes Meg ngD ee ceQ Denle osJe kees
vecemkeej kejkes heefJe$e peuemveeve mes, ceb$emveeve mes Deewj elemveeve mes Meg neskej
Deeeceve kej, DeIe& oskej, Oegues ngS meheso Oeesleer Deewj oghes kees OeejCe kej, Jebovee
efJeefOe kes Devegmeej leerve eoef#eCee oskej efpeveeuee kees vecemkeej kejlee ntB~
leLee ejesodIeeve kej Deewj cegKe Jee henvekej efJeefOehetJe&ke F&ee&heLe Megef
kejkes, efmeYeefe kejkes, mekeueerk ejCe kejkes, efp evesvosJe keer hetpee kes efueS
YetefceMegef, hetpee Je keer Megef, hetpee hee$eeW keer Megef Deewj Deelce Megef kejkes
YeefehetJe&ke ceve, Jeeve, keee keer Megef mes Deye efpevesvosJe kee cenecen DeLee&led
1. DeefYe<eske hee" meben, he=. 1

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(7)

DeefYe<eske hetpee eejbYe kejlee nttB~

Fme keefLele efJeefOe kes Devegmeej Deeeee& eer vesefceeb ke=le eefleeefleueke ceW
ece mes meJe&efJeefOe kee JeCe&ve nw~ eejbYe ceW peuemveeve kes Deveblej ceb$emveeve efJeefOe
kee JeCe&ve nw~ Deveblej hetpeecegKe efJeefOe Meer<e&ke ceW cebefoj ceW eJesMe kejves mes ueskej
efmeYeefe leke kee JeCe&ve nw~ DeLee&led cebefoj ceW eJesMe kejvee, eoef#eCee osvee,
efpeveeuee keer leLee efpevesvosJe keer mlegefle kejvee, F&ee&heLe Megef kejkes mekeueerkejCe
kejvee, ejesodIeeve, cegKeJee GlmeejCe (Jesoer kes meeceves kee Jee nevee) hegve:
meeceeefeke efJeefOe mJeerkeej kej efJeefOeJeled ke=le efJe%eehevee kejkes meeceeefeke ob[ke,
keeeeslmeie& Deewj Leesmmeeefce kejkes ueIeg efmeYeefe kejvee eneB leke hetpeecegKe efJeefOe
nesleer nw~
hegve: efJeefOeJeled DeefYe<eske kejves kee efJeOeeve nw~ Deveblej efvele hetpee kes yeeo
Deble ceW pees efJeefOe kejveer eeefnes Gmekes efuees DeefYe<eske hee" ceW ner Deble ceW eej
Mueeske efoes iees nQ GvnW osefKeesefveehewJeb efpeveeveeb meJeveefJeefOejefhe eee&YetYeeiecevebb~
hetJeexewce$eeb$ewefjJe YegefJe efJeefOeveejeOeveeheer"eb$eced~~
ke=lJee meeboveeewJe&megouekeceueb keefCe&keeeeb efpevesveved~
eeeeb mebmLeehe efmeeefvelejefoefMe iegved ceb$eheevedefveOeee~~37~~
pewveb Oecee&ieceeee&efveueeceefhe efJeefokehe$eceOes efueefKelJee~
yeees ke=lJeeLe etCez: eefJeMeomeokew: hebekeb ceb[ueeveeced~~
le$e mLeeheeefmleLeerMee enmegjheleees e#ee#e: ecesCe~
ejsMee ueeskeheeuee efJeefOeJeefon ceee ceb$elees Jeeefevles~~38~~
SJeb hebeesheeejwefjn efpeveepeveb hetJe&Jevcetueceb$esCeeheeeeveskeheg<hewjceueceefCeieCewjbiegueerefYe:
meceb$ew:~~
DeejeOeenleceesejMelececeueb ewleYekeleeefoefYee~
mleglJee eerMeebefleceb$eb ieCeOejJeueeb hebeke=lJe: heef"lJee~~39~~
hegCeenb Iees<eefelJee leoveg efpeveheles: heeoheeeefe&leeb eerMes<eeb mebOeee& cetOvee& efpeveheefleefveueeb ef$e:hejerle ef$eMegdee~
DeevecesMeb efJeme=peecejieCeceefhe e:hetpeesled hetpeheeob
eehveeslesJeeMeg meewKeb YegefJe efoefJe efJeyegOees oseveb
J oeref[leeer:~~40~~1
1. DeefYe<eske hee" meben, he=. 12-13

(8)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe&-Fme ekeej efpevesvosJe keer hetpeeefJeefOe kees hetCe& kejkes hetJee&se ceb$e-eb$eeW
mes efJeefOehetJe&ke DeejeOeveeheer" eb$e keer hetpee kejs~ hegve: ebove Deeefo kes eje Dee"
oue kee keceue yeveekej keefCe&kee ceW eer efpevesvosJe kees mLeeefhele kej hetJe&efoMee ceW
efmeeW kees, Mes<e leerve efoMee ceW Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg kees efJejepeceeve kejkes
hegve: efJeefoMee kes oueeW ceW ece mes pewveOece&, efpeveeiece, efpeveeeflecee Deewj efpevecebefoj
kees efueKekej yeenj ceW etCe& mes Deewj Oegues nges GppJeue eeJeue Deeefo mes hebeJeCeea
ceb[ue yevee uesJes~ Fme keceue kes yeenj hebeoMe efleefLeosJelee kees, veJeeneW kees, yeeerme
FbeW kees, eewyeerm e e#eeW kees, eewyeerm e eef#eCeer kees leLee ejheeueeW kees Deewj
ueeskeheeueeW kees efJeefOeJeled ceb$ehetJe&ke ceQ Deeeveve efJeefOe mes yegueelee ntB~
Fme lejn hebeesheeejeW mes ceb$ehetJe&ke efpeve YeieJeeved kee hetpeve kej hetJe&Jeled cetue
ceb$eeW eje Deveske ekeej kes heg<heeW mes, efvece&ue ceefCeeeW keer ceeuee mes ee Debiegueer mes
Ske meew Dee" peehe kejkes DejnbleosJe keer DeejeOevee kejs~ hegve: ewleYeefe Deeefo
Meyo mes hebeiegYeefe Deewj Meebe fleYeefe kes eje mleJeve kejkes Meebefleceb$e Deewj
ieCeOejJeuee ceb$eeW kees heeBe yeej he{kej hegCeenJeeeve keer Iees<eCee kejvee, Fmekes
yeeo efpevesvosJ e kes ejCekeceueeW mes hetefp ele eerMes<ee/Deeefmekee kees cemleke hej
e{ekej efpevecebefoj keer leerve eoef#eCee oskej, ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke
efpevesv YeieJeeve kees vecemkeej kejkes Deewj DecejieCe DeLee&led hetpee kes efuees yegueeS
ieS osJeesb kee efJemepe&ve kejkes pees Jeefe hetpeheeo efpevesv YeieJeeved keer hetpee
kejlee nw Jen osJevevoer mes hetefpele eer efJeeved cele&ueeske Deesj osJeueeske ceW MeerIe
ner megKe kees eehle kejlee nw~ (37 mes 40)
hegve: eefleeefleueke ebLe ceW osefKeSefvele DeefYe<eske hee" ceW henues hebekegceej hetpee Je oMeefokeheeue hetpee oer nw~
hegve: hebeece=le DeefYe<eske hee" nw~ Devevlej DeJe mes YeieJeeve keer hetpee, eglehetpee,
ieCeOejosJe hetpee oer nw~ Devevlej e#e-e#eer keer hetpee oer nw~

DeLe e#e hetpee

-Ghepeeefle boe#eb epeecees efpeveceeie&j#ee-o#eb meoe YeJepevewkehe#eced~
efveo&iOeefve:Mes<eefJehe#eke#eb, eleer#ecele#emegKes efJeue#eced~~1~~1
1. eefleeefleueke, he=. 27-28~

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(9)

(10)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eR ns e#e! De$e Deeie Deeie mebJeew<ed~

eR ns e#e! De$e efle efle ": ":~
eR ns e#e! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed (mLeeheveb)~
eR e#eee FoceIe heeeb iebOeb De#eleb heg<heb oerheb Oetheb eb yeefueb heueb
mJeefmlekeb e%eYeeieb epeecens eefleie=eleeced eefleie=eleeced mJeene~

ye esej-kegceej-<eCcegKe-heeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv -kegyesj-JeCeYe=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeeflee#eosJelee:! De$e cece meefVeefnlee

YeJele YeJele Je<ed~
eR ieescegKeeefoelegefJeMeeflee#esYe FoceIe heeeb peueb iebOeb De#eleeved heg<heb eb
oerheb Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb mJeene~

DeLe e#eer hetpee

eewyeerme e#eer hetpee

-Ghepeeefle boe#eeR mehe#eerke=leYeJeueeskeeb, ueeskeeefOekewee&efveJeemeYetleeced~

YetleevegkebheeefoiegCeevegceesoeb, ceesoebefeleecee&veceeleveesefce~~1~~1
eR ns eef#e! De$e Deeie Deeie mebJeew<ed~
eR ns eef#e! De$e efle efle ": ":~
eR ns eef#e! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed (mLeeheveb)~
eR ns e#eerosefJe! Fob peueb iebOeb De#eleb heg<heb eb oerheb Oetheb heueb yeefueb
mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeced eefleie=eleeced mJeene~
Deveblej veJeosJelee keer hetpee kes yeeo eceMe: eewyeere e#e Je eewyeerme e#eerefpeveMeemeve osJe-osefJeeeW kes Yeer DeIe& nQ~ eLee-

-Ghepeeefle bomecekeeYeeefJeleefpevesejMeemeveeer-eesejereYe=efleMeemeveosJelee ee:~

e#eeceeCekeefuelee iegefCemebIeie=eemleemlege&ceb[ueielee yeefuevee efOeveesefce~~14~~1
eR eesejer- jesefn Ceer- e%ehleer-Jeee=bK euee-heg <eoee-ceveesJesiee-keeueerpJeeueeceeefu eveer-cenekeeueer-ceeveJeer-ieewjer- ieebO eejer- Jewjes er- Devebl eceleer- ceevemeerceneceevemeer-peee-efJ epeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer- eecegb[er-ket<ceebef[veer-heeeJeleerefmeeefeveesefle elegefJeMeefleosJelee:! De$e Deeiele Deeiele mebJeew<ed~
eR eesejer- jesefn Ceer- e%ehleer-Jeee=bK euee-heg <eoee-ceveesJesiee-keeueerpJeeueeceeefu eveer-cenekeeueer-ceeveJeer-ieewjer- ieebO eejer- Jewjes er- Devebl eceleer- ceevemeerceneceevemeer-peee-efJ epeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer- eecegb[er-ket<ceebef[veer-heeeJeleerefmeeefeveesefle elegefJeMeefleosJelee:! De$e eflele eflele ": ":~
eR eesejer- jesefn Ceer- e%ehleer-Jeee=bK euee-heg <eoee-ceveesJesiee-keeueerpJeeueeceeefu eveer-cenekeeueer-ceeveJeer-ieewjer- ieebO eejer- Jewjes er- Devebl eceleer- ceevemeerceneceevemeer-peee-efJ epeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer- eecegb[er-ket<ceebef[veer-heeeJeleerefmeeefeveesefle elegefJeMeefleosJelee:! De$e cece meefVeefnlee YeJele YeJele Je<ed~
eR eeseee&efoMeemeveosJeleeYe FoceIe heeeb peueb iebOeb De#eleeved heg<heb eb
oerheb Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb mJeene~

eewyeerme e#e hetpee

-Ghepeeefle boe#eeefOekee jef#eleOece&ceeiee&, es ieescegKeeeeefeiegCeemebKee:~
le=leeremevceb[ueJeefle&vemleeved-mehee&ee eereflepeg<emleveesefce~~13~~2
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpeleye esej-kegceej-<eCcegKe-heeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv -kegyesj-JeCeYe=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeeflee#eosJelee:! De$e Deeiele Deeiele
mebJeew<ed~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpeleyeesej-kegceej-<eCcegKe-heeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-Ye=efkegmeJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeeflee#eosJelee:! De$e eflele eflele ": ":~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpele1. eefleeefleueke, he=. 27-28~ 2. eefleeefleueke, he=. 33~

efoiheeue hetpee
eer hetpeheeo mJeeceer ves DeefYe<eske hee" ceW oMeefokeheeue kee DeIe& efoee nwhetJee&MeeosMe nJeemeve ceefn<eieles vew$e+&les heeMeheeCes~
Jeeees e#esv eveYejCe heefCeheles jesefnCeerpeerefJelesMe~~2
1. eefleeefleueke, he=. 33~ 2. DeefYe<eske hee" meben, he=. 5~

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(11)

meJexheeeele eeveeegOeegJeeflepevew: meeOe&ceeW YetYeg&Je: mJe:~

mJeene ie=Ceerle eeIe ecece=leefceob mJeefmlekeb e%eYeeieb~~11~~
eR eeW eMemleJeCe&meJe&u e#eCemechetCe&m JeeegO eJeenveJeOete fevnmeheefjJeeje
Fveefiveecevew$e+&l eJeCeJeenvekegyesjsMeeveOejCesvmeesceveeceoMeueeskeheeuee Deeiele
Deeiele mebJeew<ed, mJemLeeves eflele eflele ": ":, cecee$e meefVeefnlee YeJele YeJele
Je<ed FoceIe heeeb ie=ndCeerOJeb ie=ndCeerOJeb YetYeg&Je: mJe: mJeene mJeOee~
FveefooMeueesk eheeueheefjJeejosJeleee&veced~
(DeefYe<eske hee" meben, he=. 5)
ye=nlmveheve-eer iegCeYeYeovle ke=le DeefYe<eske hee" ceWhe=. 25 mes 28 leke oMe efokeheeue kes DeIe& SJeb #es$eheeue kee DeIe& nw~
eer DeYeevebefo Deeeee& efJejefele ueIeg mveheveb keer erkee ceW eer YeeJeMece&ke=lemebkme=le
erkee nw~
GmeceW he=. 59-60 hej oMe efokeheeueeW kes DeIe& nQ~ hegve: he=. 66 mes 74 leke
oMeeW efokeheeueeW kes he=Leked-he=Leked DeIe& nQ~ eLee hetJe&meeb efoefMe kegC[ueebMeefveeeJeeueer{ieC[mLeueb
Meeb cetOe&efve yemeeOegcegkegb mJee{cewjeJeleced~
helveeryeevOeJeYe=leJeie&meefnleb osJeb meceeevees
heeeeIee&#eleoerheievOekegmegceb oeb ceee ie=eleeced~~15~~
hetJe&m eeb efoefMe FvosJeceeeveeecens mJeene~ DeLe hetp eeceb$e:-ns Fv!
Deeie~ Fvee mJeene~ Fvcenejee mJeene~ Fvheefjpeveee mJeene~ Deivees
mJeene~ Deefveueee mJeene~ JeCeee mJeene~ meesceee mJeene~ epeehelees mJeene~
mJeene~ Yet: mJeene~ YegJe: mJeene~ mJe: mJeene~ YetYeg&Je:mJe: mJeene~
Fvefokeheeueee mJeieCeheefjJe=leee heeeb iebOeb heg<heb oerheb Oetheb eb yeeEue mJeefmlekece#eleb
e%eYeeieb e YeeJeeefVeJesefoleb epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb eefleie=eleeefceefle mJeene~
(ueIegmveheveb, he=. 66-67)
eer iepeebkegMekeefJe efJejefele pewveeefYe<eske ceW eer eYeeeb osJeke=le mebm ke=le
erkee nw~ FmeceW he=. 94 hej oMeefokeheeue kee DeIe& nw~
heb. eer DeeMeeOej efJ ejefele efveleceneseesle DeefYe<eske hee" ceW #es$eheeue keer
efJeefOeJeled hetpee nw~ eLee-

(12)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

#es$eheeueee
e%esefmceVeslel#es$eeefOejef#eCes~
yeefu eb efoMeeefce efoMeivesJexeeb efJeIveefJeIeeefleves~~36~~
DeeB eeW eR De$emLe#es$eheeue! Deeieeie mebJeew<ed, efle efle ": ":,
cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed, Fob peueeee&veb ie=neCe ie=neCe mJeene~

#es$eheeue hetpee
efJeecYejececyegkegMeeveueeYeeb mebMeesOe mevlehe& heCeerved megOeeefYe:~
efveef#ehe oYee&efVeefK eueemeg efo#eg eer#es$eheeueee yeefueb ooeefce~~37~~

#es$eheeue kee ue#eCe

leceeuelekeeefvleYeeked ekeefleenemeemeJeeved,
oeeiegCemeceefvJelees
YegpeieYet<eCewYeea<eCe:~
kevelkevekeefkebkeCeerkeefuelevethegjejeJeJeeved ,
efoiecyejJehegce&ee efpeveie=nse&les #es$ehe:~~38~~

#es$eheeue kee mveheve

meemkesve megievOesve mJesve yenuesve e~
mveheveb #es$eheeueme lewuesve ekejescenced~~39~~
efmevogjwjeCeekeejw: heerleJeCez: megmebYeJew:~
ee&veb #es$eheeueme efmebotjw: ekejescenced~~40~~
Yees: #es$eheeue! efpeveheeefleceeYeeue,
ob^ekejeue efpeveMeemeveJewefjkeeue~
lewueeefnpevceieg[evove - heg<heOethew Yeexieb eleer peieoereje%ekeeues~~41~~
Fob peueeefokecee&veb ie=neCe ie=neCe YetYeg&Je:mJe: mJeOee mJeene Fefle #es$eheeueee&veced~
hegv e: JeemlegosJe, Jeeegk egceej, cesIekegceej, Deefivekegceej, veeiekegceej Fve hebe
kegceejeW kes DeeevehetJe&ke DeIe& nQ~ eLeeGlKeelehetefjlemeceerke=lemebmke=leeeeb ,
hegCeelceveern YeieJevceKeceC[heesJee&ced~
JeemlJee&veeefoefJeefOeueyOeceKeeefoYeeieb ,
Jeseeb epeeefce MeefMeYe=efefMe JeemlegosJeced~~42~~
(efveleceneseesleced, he=. 140 mes 144 )

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(13)

hegve: oMeefokeheeue kes he=Leked-he=Leked DeIe& nQ~ eLee

heeefmheefOe&IebeegiehegejYeiveeefjMegcYeod
Yet<eemeKeeefleefe$eespJeuekegLeefJeuemeuue#ceJe<ce&efhemLeced~
helmeeceeefvekeeefoef$eoMeheefjJe=leb eMeeeefoosJeerueesuee#eb JeeYet<eesmegYeieeb eeefiensvb epesnced~~96~~
eR eeW Fv! Deeie Deeie mebJ eew<ed, efle efl e ": ":, cece
meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed Fvee mJeene~ Fvheefjpeveee mJeene, Fvevegejee
mJeene, Fvcenejee mJeene, Deivees mJeene, Deefveueee mJeene, JeCeee mJeene,
meesceee mJeene, epeehelees mJeene, mJeene, Yet: mJeene, YegJe: mJeene, mJe:
mJeene, YetYeg&Je: mJe:mJeene, FvosJeee mJeieCeheefjJe=leee FvoceIe heeeb ieOeb
heg<heb Oetheb oerheb eeb yeefueb De#eleb mJeefm lekeb e%eYeeieb e epeecens eefl eie=eleeb
eefleie=eleeefceefle mJeene~
(efveleceneseesle, he=. 187-188)
Meemeve osJe-osJeer, #es$eheeue, efoiheeue Deeefo kes Deeeveve-DeIe&-hetpee Deeefo kes
eceeCe eeeerve Deeiece ebLeeW ceW lees nQ ner, Jele&ceeve ceW Yeer Deefn$e, nefmleveehegj Deeefo
Deveske leerLeeX hej leLee lesjnhebLe Deecveee kes eeeerve SJeb DeJee&eerve cebefojeW ceW
efJejepeceeve nQ~ Fvekeer hetpee-Dee&vee Yeer Deeiece meccele nw~
eneB Fme hegmleke ceW Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& (heb. eer yeueYe pewve
eje mecheeefole, YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser eje ekeeefMele)
veeceke ebLeeW mes Deveske mLeeveeW hej efJejepeceeve Meemeve-osJe-osefJeeeW kes efe$e eoefMe&le
efkeS pee jns nQ~

(14)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deveske leerLe&mLeueeW hej Meemeve osJe-osefJeeeW kes efe$e

ngyeueer-DevevleveeLe yemeefo : leerLekej heee&veeLe, Deieue-yeieue ceW OejCesv Deewj heeeJeleer, omeJeeR Meleer~

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(15)

(16)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ves e f u uekej-heee& v eeLe yemeef o :

keeeeslmeie& Deemeve ceW Ske leerLekej
cetefle&, eewonJeeR Meleer Meemeve osJeosJeer meefnle~

Kepegjenes-MeeefvleveeLe cebefoj ceW

e#e-ocheefle~

iegJeeevekesjs-DevevleveeLe yemeefo : leerLekej DevevleveeLe keer Oeelegcetefle& Meemeve osJe-osJeer meefnle

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

iesmeeshhee (efpe. Gej keveeje)-pJeeueeceeefueveer yemeefo

ceW e#eer peJeeueeceeefueveer keer keebme cetefle&, ueieYeie
eewonJeeR Meleer~

(17)

keejbpee : yeeeee&ece kes mebeneuee ceW

Deefcyekee keer eeeerve cetefle&~

(18)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj-ye[s yeeyee kes heer"emeve hej $e+<eYeosJe keer e#eer-eesejer~

mewjesve-ieescesOe e#e Deewj

Deefcyekee e#eer~
Meer<e& hej leerLekej vesefceveeLe
efJejepeceeve nQ~

kegC[uehegj-ye[s yeeyee kes heer"emeve hej $e+<eYeosJe kee e#e ieescegKe

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(19)

(20)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JeejeCemeer-Goemesve Ke[diemesve kes

pewve cebefoj ceW heeeJeleer osJeer keer
cevees%e cetefle&~

pesJeieea-MeeefvleveeLe yemeefo : e#eer

heeeJeleer keer keebme cetefle&, ueieYeie
eewonJeeR Meleer~

efouueer-eer efoiecyej pewve ueeue

cebefoj heeeJeleer osJeer keer
meeefleMee eef lecee~

pecyeter he-nef mleveehegj

ceW efJejepeceeve
heeeJeleer osJeer eeflecee

heeeJeleer ceelee, DeefleMee #es$e ngceee

Ssnesue-Dee"JeW leerLekej eveYe keer

e#eer pJeeueeceeefueveer, ueieYeie
ieejnJeeR Meleer~

yeuueYeerhegj kes efveke {bkeefieefj keer pewve

ieghee ceW eehle leerLekej heee&veeLe keer
eeflecee kes meeLe osJeer Deefcyekee

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(21)

(22)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gcelee (efyemeveiej) iegpejele ceW

efJejepeceeve eesejer osJeer
ngyeueer-DevevleveeLe yemeefo : Ske pewve
e#eer, meesuenJeeR Meleer~

veeieheCeer heee&veeLe : ceewojieeBJe kes

efveke hene[ hej yeves cebefoj ceW
OejCesv cetefle&

osJeie{-meent pewve mebeneuee ceW

efJebMeef leYegpeer eesejer~
KeC[efieefj-heJe&le kes ye[s cebefoj ceW
Deefcyekee keer cetefle&

veiej mebeneuee eeeie ceW eefoMe&le heefleeeveoeF&

keer Delevle ceveesnejer Devegceevele: ieghlekeeueerve
23 eef#eeeW meefnle Deefcyekee

efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer

(23)

eer efmecnveies yemeefo ce",

vejefmebnjepeheg je
KeC[efieefj-heJe&le hej ye[s cebefoj ceW
ieesceso Deewj Deefcyekee e#eer~ Meer<e&
Yeeie hej leerLekej vesefceveeLe~

vejef mebnjepehegj (efpe.-efekekecebietj)pJeeueeceeefueveer yemeefo ceW e#eer

pJeeueeceeefueveer keer heg<he-ceeueeDeeW mes
Deuebke=le cetefle&~

(24)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cekeg&ueer-ef$eket yemeefo :
eesejer e#eer~

keekeboer (KegKegvot) ceW eehle Deefcyekee osJeer

keer cetefle&~ mecee 12JeeR Meleeyoer ueKeveT
jepekeere mebeneuee

kegC[ue : e#eer heeeJeleer~

eesejer osJeer eeflecee, DeefleMee #es$e efyeuenjer