Jinagam Me Dwadhas Tap (VGM-374)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.
374
ISBN-978-93-82071-54-9
efpeveeiece ceW eoMe lehe

-mebkeueveke$eeapewve meceepe keer meJeexe meeOJeer,
oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSB Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
MejohetefCe&cee ceneslmeJe-2012, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes

61JeW leeieefoJeme kes DeJemej hej Ieesef<ele eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013
kes Devleie&le ekeeefMele
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
-ekeeMeke-
-: eyebOe mecheeoke :-
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
peerJeve ekeeMe pewve
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 280994
meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
Website : www.jambudweep.org, E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

Facebook : jaintirthjambudweep
eLece mebmkejCe
1100 eefleeeB
Jeerj efve. meb. 2539

ew$e ke=. Skeced, 28 ceee& 2013
cetue
28/-.
kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(3)
(4)
mecheeokeere
emleeJevee
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer
ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)
Deeeee& eer kegvokegvo osJe ves eeJekeeW kes efueS <ed DeeJeMeke kee&Je yeleeS nQ
efpemeceW osJehetpee, iegheeefmle, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve kees efueee nw Deewj GmeceW Yeer
cegKe he mes oeCeb hetpee cegkeKees oeve Deewj hetpeve kees cegKe yeleeee nw efpemekes efyevee Jen
eeJeke kenueeves kee DeefOekeejer veneR nw~
Jele&ceeve ceW hetpeve-efJeOeeve kes #es$e ceW pewve meceepe keer Decetue Oejesnj kes he ceW
ceneve eeeerve meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Ske keerefle&ceeve
mLeeefhele efkeee nw~ GvneWves ve kesJeue hetpeve-efJeOeeve Deefheleg veee, JeekejCe, DeOeelce,
efmeevle, Yetieesue, vo, Deuebkeej Deeefo eleske efJe<eeeW mes meceefvJele Deveske Ge keesef
kes 300 evLeeW kee me=peve efkeee nw, Gvekee en eesieoeve efpeveMeemeve kes Fefleneme ceW
efejmcejCeere jnsiee~ JeemleJe ceW yeermeJeeR Meleeyoer ieewjJeMeeueer nw peye Gmes mee#eeled mejmJeleermJehee hetpe ceeleepeer eehle ngF& nQ efpevneWves pewveeiece kes elegjvegeesieeW kee leuemheMeea %eeve
eehle kej mejue, mejme, efce< Deewj meejieefYe&le ke=efleeeB nceW eoeve keeR efpevnW Jeerj %eeveesoe
evLeceeuee mes ekeeefMele kejles ngS nceW Delevle ieewjJe kee DevegYeJe neslee nw~
en nce meYeer kee hejce meewYeeie ner nw efke nceW Fme keefuekeeue ceW Yeer hetpe ceeleepeer
pewmeer ceneve meeOJeer kes oMe&ve kes meeLe-meeLe Gvekes eje efkeS pee jns leerLe& efvecee&Ce,
meeefnle uesKeve, Dee<e&ceeie& kee mebj#eCe-mebJeOe&ve Deeefo cenevelece keeeeX kees osKeves leLee
GmeceW Deheveer menYeeefielee eoeve kejves kee Yeer megDeJemej eehle nes jne nw~ Deepe kes
eieefleJeeoer egie ceW Oece& mes efJecegKe eeefCeeeW ceW Oece& kee mebeej kejves kes efueS hetpe ceeleepeer
eje efueefKele hegmlekeW Delevle cenJehetCe& Yetefcekee efveYee mekeleer nQ efpemeceW mes en Decetue
ke=efle efpeveeiece ceW eoMe lehe nw efpemeceW hetpe ceeleepeer ves Deveske hetJee&eeeeX kes cenevelece
evLeeW kee Deeuees{ve kej GmeceW mes yeejn leheeW kee mechetCe& efJeJejCe efvekeeuekej Gmes Ske
mLeeve hej mebkeefuele kej nce hej ceneve Ghekeej efkeee nw~
Jemlegle Deiej Deepe kee eeCeer pewveeiece ceW JeefCe&le Fve efmeevleeW kees Dehevee uesJes lees
efJeMJe ceW hewueer DeMeeefvle, Dejepekelee Deewj DeelebkeJeeo pewmeer iecYeerj mecemeeSB mJele ner
nue nes peeSBieer~ DeleSJe hetpe ceeleepeer keer eleske ke=efle mes peerJeveesheeesieer efMe#eeSB uesles ngS
Deehe meYeer Deheves peerJeve kees mecegvvele yeveeJeW Deewj es yeejn lehe YeJe eeCeer kes keueeCe ceW
efveefceeYetle yeveW ener Fme hegmleke kes ekeeMeve keer meeLe&kelee nw~
Deeeee& eer kegvokegvomJeeceer ves Deeeejebie kes DebMehe efoiecyej cegefve-Deeefe&keeDeeW

keer eee& kee efveheCe kejves Jeeues cetueeeej veeceke evLe ceW 28 cetueiegCeeW kee efJemle=le
efJeJeseve efkeee nw, meeLe ner yeejn lehe Deewj yeeF&me hejer<en es eeQleerme GejiegCe ceeve kej
Gvekee Yeer megvoj JeCe&ve efkeee nw~ yeefnjbie Deewj Devlejbie lehe kes Yeso mes JeefCe&le Fve
yeejn leheeW keer Deefevle ceefncee nw efpemekee JeCe&ve kejles ngS eer meesceeYe Deeeee& ves
metefkelecegkeleeJeueer evLe ceW kene nw
keevleejb ve eLeslejes pJeueefelegb o#ees oJeeefiveb efJevee~
oeJeeefiveb ve eLeehej Meceefelegb Meees efJeveecYeesOejb~~
efve<Ceele heJeveb efJevee efvejefmelegb veevees eLeecYeesOejb~
keceezIeb lehemee efJevee efkecehejb nleg meceLe&mleLee~~83~~
DeLee&led pewmes Jeve kees peueeves kes efueS oeJeeveue Deefive kes efyevee Deve otmeje meceLe&
veneR nw, oeJeeveue kees Meeble kejves kes efueS efyevee cesIeeW kes Deve keesF& meceLe& veneR nw,
pewmes cesIeeW kees efvve-efYevve kejves kes efueS heJeve kes efyevee otmeje Meefkeleceeve veneR nw
Gmeer ekeej keceeX kees ve< kejves kes efueS lehe kes efyevee keee keesF& otmeje meceLe& nw ?
DeLee&led keesF& veneR nw~
leJeeLe&Jeeefle&ke evLejepe ceW Yeer lehe kee JeCe&ve kejles ngS kene nwkece&#eeeLe
lehele Fefle lehe DeLee&led keceeX kee #ee kejves kes efueS pees lehee peelee nw Jen lehe nw~ Fmeer
lehe kee Deeee ueskej nceejs leerLekej YeieJevleeW ves Oeeveheer Deefive kes eje kece&heer
FOeve kees peueekej efmeheo eehle kej efueee~ efoiecyej cegefve-Deeefe&keeSB Fmeer lehe kee
Deeee ueskej kece&efvepe&je kejles nQ leLee eeJeke-eeefJekeeSB Yeer Deheveer Meefe kes Devegmeej
Deveske eleeefo kes eje lehe kejles osKes peeles nQ~eer ieewlece mJeeceer mes ueskej Deveske ceneve
DeeeeeeX ves Fve leheeW kes JeCe&ve ceW Devlejbie SJeb yeee lehe kes Yeso kejles ngS Deueie-Deueie
ekeej mes Gvekee pees Yeer ece jKee nw Gmekees Gve-Gve evLeeW mes mebkeefuele kej Gmekee
hetCe&hesCe %eeve eoeve kejves Jeeueer pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer nce meyekes efueS hejce mlegle nQ~ yeermeJeeR Meleeyoer keer mee#eeled
mejmJeleermJehee hetpe ceeleepeer ves pewveeiece kes elegjvegeesieeW kee leuemheMeea %eeve eehle hej
leerve meew evLeeW kee uesKeve kej efpeveMeemeve hej ceneve Ghekeej efkeee nw efpemekes efueS pewve
(5)
(6)
meceepe Gvekee efej$e+Ceer jnsiee~ Deeiece kees Dehevee eeCe ceeveves Jeeueer hetpe ceeleepeer keer
uesKeveer Deepe 78 Je<e& keer Gce ceW Yeer melele eJeenceeve nw efpemekee eefleheue ner en Decetue
ke=efle efpeveeiece ceW eoMe lehe nw~ hetpe ceeleepeer kee meowJe ener kenvee jnlee nw efk e
efpeve-efpeve evLeeW ceW DeeeeeeX ves efpeme-efpeme efJe<eeJemleg kee pees-pees ece jKee nw Gmes Gmeer
ece mes he{vee-he{evee eeefnS GmeceW mebMeesOeve kejves kee nceW keesF& DeefOekeej veneR nw~
Jemlegle nce Deewj Deehe pewmes Deuhe%eeefveeeW kes efueS lees ener Gefele nw efke nce Gve
leheeW kees he{kej Deer lejn oebiece kej GvnW ece-ece mes Deheves peerJeve ceW GleejW Deewj
keceeX kee #ee kejkes Ske efove efmeheo keer eeefhle kejves ceW me#ece yeveW~ en ke=efle nce
meyekes peerJeve ceW hetCe& leheMejCe kej kece&e=bKeuee kees keeves ceW efveefceeYetle yeves Deewj Ssmeer
Decetue ke=efleeeW keer eoe$eer hetpe ceeleepeer mJemLe SJeb efejeeg jnkej meowJe nce hej Dehevee
Jejonmle yeveeS jKeW ener JeerjeYet mes cebieuekeecevee nw~
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
N: M
eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) efJe. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934)
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg. cewvee
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeer ceW MejohetefCe&cee kes efove
#egefuuekee oer#ee-ew$e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer
Deeefe&kee oer#ee-JewMeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea
108 Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes~
meeefnefleke ke=eflelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cetueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <edKeC[eiece
Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb ueieYeie 300 ebLeeW keer uesefKekee~
[er.efued. keer ceeveo GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewpeeyeeo) eje SJeb leerLekej
ceneJeerj efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyeterhe, lesjnerhe, leerveueeske Deeefo jeveeDeeW kes efvecee&Ce, Meeele
leerLe& DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee efvecee&Ce, leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboeefyenej) ceW vebeeJele& cenue veeceke leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leerLe& (efveke
ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer cebefoj,
nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve
eeflecee, ceebieerlegbieer ceW efvecee&CeeOeerve 108 heg Gebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efeJMeeue eeflecee, ceneJeerj peer leerLe&
hej ceneJeerj Oeece ceW hebeyeeueeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe& Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kee Ssefleneefmeke
Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebefle DeeEnmee
meccesueve kee Deeeespeve ngDee, efpemekee GodIeeve Yeejle keer lelkeeueerve je^heefle eercleer
e eefleYee osJeerefmebn
heeerue eje efkeee ieee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&êre mebieeser, jeêre kegueheefle
meccesueve, Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske jeêre-Debleje&êre mlej kes
mesefceveej Deeefo~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj peesefle (2003-2004) kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesefYele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
(7)
(8)
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee
Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke
-peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)

F&meJeer meved 1972 ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes
mLeeefhele Ge mebmLee kes eje pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce nsleg cesj" (G.e.) kes Ssefleneefmeke leerLe&
nefmleveehegj ceW veefMeee ceeie& hej pegueeF& 1974 ceW Ske Yetefce ee keer ieF&, peneB meJe&eLece 24JeW leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer DeJeieenvee eceeCe meele neLe (meJee ome heg) TBeer Ke[dieemeve eeflecee
efJejepeceeve kejves nsleg hejJejer 1975 ceW Ske ueIegkeee efpeveeuee kee efvecee&Ce efkeee ieee, pees meved
1990 ceW Ske DeveesKes keceue cebefoj kes he ceW efveefce&le ngDee nw~ eneB efJejepeceeve keuheJe=#e YeieJeeve
ceneJeerj mes en DeefleMee #es$e efvejblej eieefle heLe hej Deemej neslee ngDee efvele vees ef vecee&CeeW kes eje
mebmeej ceW Deefleere hee&ve mLeue kes he ceW eefme ngDee nw~ Fme eeflecee kes oMe&ve kejkes YeeieCe
Deheveer ceveeskeeceveeSB hetCe& kejles nQ~
pecyeterhe efvecee&Ce kee eLece ejCe-pegueeF& meved 1974 cesW jKeer ieF& veeRJe kes DeeOeej hej
pecyeterhe kes yeereeWyeere ceW meJe&eLece Deeiece JeefCe&le megcesheJe&le (101 heg TBee) kee efvecee&Ce Deewue
meved 1979 ceW SJeb meved 1985 ceW pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce hetCe& ngDee~ meesuen efpevecebefojeW mes
meceefvJele Gme megcesheJe&le kes Deboj mes efveefce&le 136 meeref{eeW mes e{kej eeueg Yee mecemle YeieJevleeW
kes oMe&ve kejkes peye meyemes Thej heeC[gkeefMeuee kes efveke hengBeles nQ, lees veeres pecyeterhe jevee kes meYeer
veoer, heJe&le, cebefoj, GheJeve Deeefo MeeW kes meeLe-meeLe nefmleveehegj kes Deemeheeme kes megotjJeleea eeceeW
kee Yeer eeke=efleke meeQoe& osKekej hetues veneR meceeles nQ~
ee$eer megefJeOee-nefmleveehegj leerLe& ceW pecyeterhe mLeue kes hetjs heefjmej ceW mebmLeeve eje keeee&uee
kee meefee mebeeueve efkeee peelee nw~ JeneB eeef$eeeW kes "njves nsleg DeeOegefveke megefJeOeeege 200 kecejs,
50 mes DeefOeke [eruekeme heuew SJeb DeveskeeW iesm neGme (yebieues) yeves ngS nQ~ Fmekes meeLe ner eneB
megvoj Yeespeveeuee nw peneB eeef$eeeW kees megefJeOeehetJe&ke Meg Yeespeve eehle neslee nw~ Fmekes Deefleefje 2
efkeceer. otj nefmleveehegj mesvûe eGve ceW mejkeejer Demheleeue, [ekeKeevee, yeepeej, Fbjkeeuespe leLee
Deve efMe#eCe mebmLeeSB Deeefo meYeer DeeJeMeke megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
nefmleveehegj kewmes hengBes ?-Yeejle keer jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. heefeceer GejeosMe
ceW efpeuee-cesj" mes 40 efkeceer. otj nefmleveehegj leerLe& nw~ jepeOeeveer efouueer mes nefmleveehegj kes efueS
Debleje&peere yeme Des DeLeJee Deevebo efJenej yeme Des mes GejeosMe jes[Jespe leLee [er.er.meer. yemeeW keer
efvejblej mesJee GheueyOe nw~ cesj" mes Yeer eefle DeeOes Iebs kes Deblejeue mes pecyeterhe-nefmleveehegj hengBeves nsleg
jes[Jespe keer yemeW megueYelee kes meeLe GheueyOe jnleer nQ~ pecyeterhe kes veece mes es yemeW eueleer nQ pees meerOes
pecyeterhe kes meeceves ner keleer nQ Deewj pecyeterhe mes ner cesj", efouueer, eflepeeje Deeef o ee$ee nsleg yemeW
GheueyOe jnleer nQ~ efouueer Deewj cesj" kes yeere jsue mesJee Yeer nw~ osMe-efJeosMe kes ee$eer ieCe nefmleveehegj
heOeejkej Fme Oejleer kee mJeie& ceeveer peeves Jeeueer pecyeterhe jevee kes oMe&ve kejW Deewj ceeveefmeke Meebefle
kee DevegYeJe kejles ngS ceveJeebefle heue eehle kejW, ener cebieuekeecevee nw~
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
eerceleer ef vece& }e pew ve Oe.he. mJe. eer hes ceevo pew ve, lelheg$e he oerhe kegceej pewve,jerKeeyeeJe}er , ef ouueer -6~
eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.
eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesev) ce.e.~
eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heers, keve
e@ hues me, veF& efouueer~
Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~

[e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
eer heebo pewve keeefjee, efouueer
eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decejebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eerceleer DeeoMe& pewve Oe.he. mJe. eer DevevleJeere& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceejpewve, cesj"~
eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)~
(1)
`
efpeveeiece ceW eoMelehe
cebieueeejCe
Cecees DeefjnbleeCeb Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
yeefnjvlemleheebefme es, kegJe&vlees Oeeve yeefvnvee~
kecexvOeveeefve meboe, efmeemleeved veewefce leeveefhe~~1~~
DeLe&-efpevneWves yeefnjbie Deewj Devlejbie Ssmes yeejn leheeW kees kejles ngS Oeeveheer
Deefive kes eje kece&heer FOeve kees peueekej efmeheo eehle kej efueee nw, Gve efme
YeieJevleeW kees SJeb Gve yeejn leheeW kees Yeer vecemkeej kejlee nBt~
eer ieewlece mJeeceer kes cegKekeceue mes efveie&le eefle eefleeceCe-heeef#eke eefleeceCe meJe&$e
efoiecyej pewve Deeeee&, cegefve, Deeefe&kee Deeefo meeOeg-meeefOJeeeW eje eleske elego&Meer ee DeceeJeme
ee hetefCe&cee kees he{e peelee nw~ Fme eefleeceCe evLe keer eer eYeeebeeee& ke=le erkee pees efke
eefleeceCe evLe$eeer veece mes heer nw~ FveceW yeejn leheeW ceW yeeelehe kes 1. DeveMeve,2. DeJeceewoe&,
3. Je=e heefjmebKeeve, 4. jmeheefjleeie, 5. keeekeuesMe SJeb 6. efJeefJee Meeveemeve Ssmee ece nw leLee
Devlejbie lehe kes-1. eeeefMee, 2. efJevee, 3. JeweeJe=le, 4. mJeeOeee 5. Oeeve Deewj
6. Jeglmeie& Ssmee ece nw~ ener ece <edKeb[eiece evLe keer hegmleke lesjnJeeR keer OeJeuee
erkee ceW nw, ener ece cetueeeej evLe ceW eer kegbokegboosJe ves efueee nw~
leJeeLe&met$e evLe ceW yeee lehe ceW heeBeJeW mLeeve hej efJeefJeeMeeveemeve SJeb "s
(2)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
mLeeve hej keeekeuesMe efueee nw~ Ssmes ner Deblejbie lehe ceW heeBeJeW mLeeve ceW Jeglmeie& SJeb "s
mLeeve ceW Oeeve kees efueee nw~
heeef#eke eefleeceCe kes erkeekeej SJeb cetueeeej evLe kes erkeekeej eer Jemegvebefo
efmeevleeeJeleea ves cetue kes Devegmeej ner erkee keer nw, ece veneR yeouee nw~ Ssmes ner leJeeLe&
met$e kes erkeekeej eer DekeuebkeosJe, eer hetpeheeo mJeeceer, eer efJeeevebo cenesoe-ceneve
Deeeee& SJeb eglemeeiej metefj Deeefo ves Yeer leJeeLe& met$e kes Devegmeej ner ece jKee nw~
DeeMee& nw efke Jele&ceeve kes keg efJeeve heeef#eke eefleeceCe ceW yeefnjbie lehe ceW
keeekeuesMe kees "s mLeeve ceW SJeb Oeeve kees "s mLeeve ceW jKekej leJeeLe& met$e kes
Devegmeej ece yeoue jns nQ~ en yengle ner Keso kee efJe<ee nw~ cesje ener kenvee nw efke peye
Gve-Gve evLeeW kes erkeekeejeW ves ece veneR yeoues nQ lees nceW Deewj Deehekees Yeer leheeW ceW ece
veneR yeouevee eeefnS~
eer ieewlecemJeeceer
eer GceemJeeceer
eer kegbokegboosJeeefo
keefLele
keefLele
6. yeee lehe
6. yeee lehe
1. DeveMeve
1. DeveMeve
2. DeJeceewoe&
2. DeJeceewoe&
3. Je=eheefjmebKeeve
3. Je=eheefjmebKeeve
4. jmeheefjleeie
4. jmeheefjleeie
5. keeekeuesMe
5. efJeefJeeMeeemeve
6. efJeefJeeMeeemeve
6. keeekeuesMe
6 Deblejie lehe
6. Deblejie lehe
1. eeeefee
1. eeeefee
2. efJevee
2. efJevee
3. JeweeJe=le
3. JeweeJe=le
4. mJeeOeee
4. mJeeOeee
5. Oeeve
5. Jeglmeie&
6. Jeglmeie&
6. Oeeve
Fve-Fve DeeeeeeX kes Je Gvekes ebLeeW kes Devegmeej ner Gve-Gve leheeW kes ece kees
he{vee-he{evee, efueKevee-efueKeevee Je kenvee eeefnes~
(3)

(heeef#eke eefleeceCe mes1)
leJeeeejes yeejmeefJenes DeyYeblejes efJJenes yeeefnjes efJJenes lelLe
yeeefnjes DeCemeCeb Deeceesoefjeb efJeefeheefjmebKee jmeheefjeeDees
mejerjheefjeeDees efJeefJeemeeCeemeCeb esefo~ lelLe DeyYeblejes,
heeeefeb efJeCeDees JesppeeJeeb mepPeeDees PeeCeb efJeGmmeiiees
esefo~ DeyYeblejb yeeefnjb yeejmeefJenb leJeeskecceb Ce keob efCemeCCesCe,
heef[kekebleb, lemme efcee ces ogkeke[b1~~3~~
(eefleeceCe evLe$eeer mes2)

~~ lelLe~~ le$e leees&eesce&Oes~~ yeeefnjes~~ yeeemleheDeeeej~~ DeCemeCeb~~
DeMeveb Yeespeveb~ leoYeeJeesveMevecegheJeeme~~ Deesceesoefjeb~~ DeJeceesoe&ceOe&Yegkeleeefo~~
efJeefeheefjmebKee~~ Je=efeheefjmebKeeveb ie=neemeeefokeb heefjieCe Je=efe~~ jmeheefjeeDees~~
jmeheefjleeiees Ie=leeefojmeheefjleeie~~ mejerjheefjeeDees~~ DeeleheveeefokeeekeuesMe~~
efJeefJeemeeCeemeCeb e~~ ef JeefJees m$eerheMeg<eb{Jeefp e&les eos Mes Meeemeveefceef le~
SJecege<edekeejes yeeemleheDeeeej~~ DeLe DeyYeblej Fleen-lelLesleeefo~~ le$e
leees&eesce&OesYeblejmleheDeeeej-heeeefeb~~ DeeieceeseefJeefOevee oes<eefven&jCeb
eeeef M eeb ~ leVeJeef J eOeceeuees eveeef leeceCeleog Y eeef J eJes k eJeg lmeie& leheMs o heefjnejeshemLeeheveeYesoeled ~~ efJeCeDees~~ efJeveees iegCeeefOekes<eg veerewJe=efe me elegefJe&Oees
n DeYeblej yeeefnj mes yeejnefJeOe lehe Deeeej kene~
GveceW mes DeveMeve Deceesoe& Je=leheefjmebKee jmeleeie kene~~
levegheefjleeie-levegkeuesMe efJeefJee Meeveemeve lehe yeee kens~
eeeefMele efJevee megJeweeJe=le mJeeOeee Oeeve Jeglmeie& kens~~
Fve yeejn lehe kees veneR efkeee heefj<en mes heeref[le es[ efoee~
lehe efkeefjee ceW pees neveer keer, Jen og<ke=le cesje nes efceLee~~3~~
lehe Deeeej yeejn ekeej kee nw-n yeee leheeeej Deewj n DeeYevlej leheeeej~
GveceW mes yeee leheeeej kes DeveMeve (GheJeeme), DeJeceewoe& (DeOeexoj ee DeOe&Yegefe
Deeefo), Je=efeheefjmebKeeve, Ie=leogiOe Deeefo jmeeW kee leeie, Mejerjheefjleeie Deeleeheveeefo eje
1. heeef#eke eefleeceCe, cegefveeee& he=. 202~
2. eefleeceCe evLe$eeer he=. 77-78~
(4)
%eeveoMe&ve-eeefj$eesheeej Yesoeled-Jesppee-(Dee) Jeeb~~ JeweeJe=eb iegCeJelmeg ogKeesheefveheeles

efvejJeesve efJeefOevee keeees<ee JeeblejsCe Jee leoheveeveb~ leMeefJeOeceeeeeexheeOeeeleheefmJeMew#eiueeveieCekeguemebIemeeOegcevees%eefJe<eeYesoeled~~ mepPeeDees~~ MeesYeve DeeOeee
hee" mJeeOeee~ me hebeefJeOees, Jeeeveehe=veeveges#eece>ee-OeceexheosMeYesoeled ~~ PeeCeb~~
Oeeveb eEeleeefvejesOeue#eCeb~ leelegefJe&Oeceele&jewOece&MegkeueYesoeled~ le$e Oece&Megkeueheb
Oeeveefcen ie=eles; veele&jewheb, leme ogie&eflensleglJesve leheesheleeveghehees~~ efJeGmeiiees
esefo~~ Jeglmepe&veb~ Jeglmeie&e yeeeeYeblejheefjenleeie Fefle~ SJecegeekeejsCeeYeblejyeeeb
mecegefoleb~~ yeejmeefJenb~~ eoMeekeejb~~ leJeeskecceb~~ leheDeeeej~~ Ce keob~~ ve ke=leb
veevegef<"leb~ ceee eEkeefJeefMe<sve? efCemeCCesCe~~ hejer<eneefoefYe heeref[lesve~ eEkeleg ~~
heef[kekebleb~~ efve<eCCesve ceee eefleeebleb heefjleeb~~ lemme efcee ces ogkeke[s~~ leme
eoMeefJeOeleheDeeeejheefjneheveme mebyebefOeefve og<ke=les efceYee efJeheuelee ces YeJeleg~~
keeekeuesMe Deewj efJeefJee Meeemeve es n Yeso nQ leLee DeeYevlej leheeeej kes eeeefMee,
efJevee, JeweeJe=e, mJeeOeee, Oeeve Deewj Jeglmeie& n Yeso nQ~ Ge yeejn ekeej kee lehe
kece& heefj<en DeeefokeeW mes heeref[le neskej ceQves veneR efkeee efkevleg hejer<en Deeefo mes heeref[le
neskej es[ efoee~ Gme yeejn ekeej kes leheeeej kes heefjneheve mecyevOeer cesjs og<ke=le ceW
efJeheuelee nesJes ee cesje og<ke=le efJeheue nesJes~~3~~
N: M
<edKeC[eiece mes
(5)
eoMe lehe
(<edKeC[eiece evLe mes)
peb leb leJeeskecceb Ceeces~~25~~
lemme DelLeheJeCeb kemmeecees
leb meyYeblejyeeefnjb yeejmeefJenb leb meJJeb leJeeskecceb Ceece~~26~~
leb leJeeskecceb yeeefnjceyYeblejsCe men yeejmeefJenb~ kees leJees Ceece ? efleCCeb jeCeeCeceeefJeyYeeJeefceeefCejesnes~ lelLe eGlLe-ce-omece-ogJeeueme-hekeKe-ceeme-G[gDeeCe-mebJejsmeg SmeCeheefjeeDees DeCesmeCeb Ceece leJees~ efkecesmeCeb ? DemeCe-heeCeKeeefoe-meeefoeb~ efkececesmees keerjos ? heeeECeefoemebpeceb, YegeerS GneemebpeceDeefJeCeeYeeJeobmeCeeoes~ Ce e eGefJJenDeenejheefjeeiees esJe DeCesmeCeb, jeieeoerefn men
leeeiemme DeCesmeCeYeeJeyYegJeieceeoes~ De$e Mueeske
DeeJe=eme oes<esYemmenJeemees iegCew men~ GheJeememme efJe%esees ve MejerjefJeMees<eCeced ~~6~~
(<edKeC[eiece evLe mes)

Deye lehekece& kee DeefOekeej nw~~25~~
Gmekes DeLe& kee Kegueemee kejles nQ

Jen DeeYevlej Deewj yeee kes Yeso mes yeejn ekeej kee nw~ Jen meye lehekece& nw~~26~~
Jen lehekece& yeee Deewj DeeYevlej kes Yeso mes yeejn ekeej kee nw~
Mebkeelehe efkemes kenles nQ ?
meceeOeeveleerve jlveeW kees eke kejves kes efueS FeefvejesOe kees lehe kenles nQ~
GmeceW eewLes, "s, Dee"JeW, omeJeW Deewj yeejnJeW S<eCe kee enCe kejvee leLee Ske
he#e, Ske ceeme, Ske $e+leg, Ske Deeve DeLeJee Ske Je<e& leke S<eCe kee leeie kejvee
Deves<eCe veece kee lehe nw~
MebkeeS<eCe efkemes kenles nQ ?
meceeOeeveDeMeve, heeve, Keee Deewj mJeee, Fvekee veece S<eCe nw~
Mebkeeen efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeeveen eeefCemebece Deewj Fefvemebece keer efmeef kes efueS efkeee peelee nw
keeeWefke Yeespeve kes meeLe oesveeW ekeej kes Demebece kee DeefJeveeYeeJe osKee peelee nw~
hej Fmekee en DeLe& veneR efke eejeW ekeej kes Deenej kee leeie ner Deves<eCe kenueelee
nw keeeWefke jeieeefokeeW kes leeie kes meeLe ner Gve eejeW kes leeie kees Deves<eCe he mes mJeerkeej
efkeee nw~ Fme efJe<ee ceW Ske Mueeske nw
1. <edKeC[eiece OeJeuee erkee. heg. 13, he=. 54 mes 88 leke~
(6)
<edKeC[eiece mes
DeenejefCeecees DeJeceesoefjeleJees~ pees pemme heeef[Deenejes leees TCeenejefJemeeDeefYeiienes DeJeceesoefjeefceefo YeefCeob nesefo~ lelLe leeJe heeef[hegefjefmelLeerCeceenej
heJeCeeS ieene
yeeermeb efkej keJeuee Deenejes kegefhetjCees YeefCeoes~
hegefjmemme ceefnefueeeS DeeJeermeb nJes keJeuee~~7~~
eEke keJeueheceeCeb ? meeefueleboguemenmmes efos peb ketjheceeCeb leb meJJecesiees keJeuees
nesefo~ Smees heeef[hegefjmemme keJeuees heefJeoes~ Sosefn yeeermekeJeuesefn heeef[hegefjmemme
Deenejes nesefo, DeeJeermekeJeuesefn ceefnefueeeS~ Fceb keJeuecesoceenejb e ceesetCe pees
pemme heeef[keJeuees heeef[Deenejes mees e IeseJJees~ Ce e meJJeseEme keJeuees Deenejes Jee
GheJeeme ceW eJe=efe veneR kejves Jeeues peerJe kees Deveske oes<e eehle nesles nQ Deewj GheJeeme
kejves Jeeues kees Deveske iegCe, Ssmee eneB peevevee eeefnS~ Mejerj kes Mees<eCe kejves kees GheJeeme
veneR kenles ~~6~~
efJeMes<eeLe&yeejn ekeej kes leheeW ceW henuee DeveMeve lehe nw~ eneB Fmekee veece
Deves<eCe efoee nw~ S<eCe kee DeLe& Keespe kejvee nw~ meeOeg yegYeg#ee keer yeeOee nesves hej eej
ekeej kes efveoex<e Deenej keer eLeeefJeefOe Keespe kejlee nw FmeefueS Fmekee S<eCe en veece
meeLe&ke nw~ S<eCee meefceefle mes Yeer ener DeefYeeee efueee ieee nw~ DeveMeve en veece DeMeve
veneR kejvee, Fme DeLe& ceW eefjleeLe& nw~ Fmemes Deves<eCe Fme veece ceW ceewefueke efJeMes<elee nw~
S<eCe keer Fe ve nesves hej meeOeg DeveMeve keer eefle%ee kejlee nw FmeefueS Deves<eCe meeOeve nw
Deewj DeveMeve Gmekee heue nw~ Yeespevehe efeee keer JeeJe=efe DeveMeve nw Deewj Yeespeve keer
Fe ve nesvee Deves<eCe nw~ eneB Deved kee DeLe& F&<eled Yeer nw~ Fmemes en DeLe& Yeer heefuele
neslee nw efke pees eej ekeej kes Deenej ceW mes Ske, oes ee leerve ekeej kes Deenej kee leeie
kejles nQ Gvekes Yeer Deves<eCe lehe ceevee peelee nw~
DeeOes Deenej kee efveece kejvee DeJeceewoe& lehe nw~ pees efpemekee eeke=efleke Deenej nw
Gmemes vetve DeenejefJe<eeke DeefYeen (eefle%ee) kejvee DeJeceewoe& lehe nw, en Ge keLeve
kee leelhee& nw~ GmeceW eke=eflemLe heg<e Deewj efm$eeeW kes Deenej kee keLeve kejles mecee en
ieeLee Deeleer nw
ieeLeeLe&Gojhetefle& kes efveefcee heg<e kee yeeerme eeme Deewj ceefnuee kee DeeF&me
eeme Deenej kene nw~~7~~
MebkeeSke eeme kee keee eceeCe nw ?
meceeOeeveMeeueer Oeeve kes Ske npeej eeJeueeW kee pees Yeele yevelee nw Jen meye
Ske eeme neslee nw~
<edKeC[eiece mes
(7)
DeJeefoes DeeflLe, Siekeg[Jeleb[gueketjYegbpeceeCehegefjmeeCeb SieieuelLeketjenejhegefjmeeCeb e

GJeuebYeeoes~ SJeb keJeuemme efJe DeCeJeeCecegJeueyYeos~ lecne DehhehheCees heeef[Deenejeoes
TCeenejiienCeefCeecees Deesceesoefje leJees nesefo efe efmeb~ Smees leJees kesefn keeeJJees ?
efheehhekeesJesCe GJeJeemeDekeKecesefn DeenejsCe GJeJeemeeoes Deefneheefjmmecesefn meieleJeesceenhhesCe YeJJepeerJegJemeceCeJeeJeoseEn Jee meiekegefkeKeefkeefceGhheefeefCejesnkebKegSeEn Jee DeefoceeenejYeeseCesCe JeeefnJeseCeeefCeefceesCe mepPeeeYebieYeerSeEn Jee~
YeeseCe-YeeeCe-Iej-Jee[-oeoeje Jegeer Ceece~ eflemmes JegeerS heefjmebKeeCeb ienCeb
JegefeheefjmebKeeCeb Ceece~ Soefcce JegefeheefjmebKeeCes heef[yees pees DeJeiienes mees JegefeheefjmebKeeCeb Ceece leJees efe YeefCeob nesefo~ Smee kesefn keeeJJee ? meieleeJeesefJemesmesCe YeJJepeCecegJemecesotCe meiejme-efnj-ceebmemeesmeCeogJeejsCe Fbefoemebpeceefceblesefn meentefn keeeJJee
YeeeCe-YeeseCeeefoefJemeejeieeefoheefjnjCeefeesefn Jee~
en eke=eflemLe heg<e kee eeme kene nw~ Ssmes yeeerme eemeeW eje eke=eflemLe heg<e kee
Deenej neslee nw Deewj DeeF&me eemeeW eje ceefnuee kee Deenej neslee nw~ eke=le ceW Fme eeme
Deewj Fme Deenej kee enCe ve kej pees efpemekee eeke=efleke eeme Deewj eeke=efleke Deenej nw
Jen uesvee eeefnS~ keejCe efke meyekee eeme Deewj Deenej DeJeefmLele Ske meceeve veneR neslee
keeeWefke efkeleves ner heg<e Ske keg[Je eceeCe eeJeueeW kes Yeele kee Deewj efkeleves ner heg<e Ske
ieuemLe eceeCe eeJeueeW kes Yeele kee Deenej kejles ngS heeS peeles nQ~ Fmeer ekeej eeme Yeer
DeveJeefmLele heeee peelee nw FmeefueS Dehevee-Dehevee pees eeke=efleke Deenej nw Gmemes vetve
Deenej kes enCe kejves kee efveece DeJeceewoe& lehe neslee nw, en yeele efme nesleer nw~
Mebkeeen lehe efkevnW kejvee eeefnS ?
meceeOeevepees efhee kes ekeesheJeMe GheJeeme kejves ceW DemeceLe& nQ, efpevnW DeeOes
Deenej keer Dehes#ee GheJeeme kejves ceW DeefOeke Lekeeve Deeleer nw, pees Deheves lehe kes ceenelce
mes peerJeeW kees GheMeevle kejves ceW ueies nQ, pees Deheves Goj ceW ke=efce keer Glheefe kee efvejesOe
kejvee eenles nQ Deewj pees JeeefOepeve Jesovee kes efveefceeYetle Deeflecee$ee ceW Yeespeve kej uesves mes
mJeeOeee kes Yebie nesves kee Yee kejles nQ, GvnW en DeJeceewoe& lehe kejvee eeefnS~
Yeespeve, Yeepeve, Iej, Jee (cegnuuee) Deewj oelee, Fvekeer Je=efe meb%ee nw~ Gme Je=efe
kee heefjmebKeeve DeLee&led enCe kejvee Je=efeheefjmebKeeve nw~ Fme Je=efeheefjmebKeeve ceW eefleye
pees DeJeen DeLee&led heefjceeCe-efveeb$eCe neslee nw Jen Je=efeheefjmebKeeve veece kee lehe nw, en
Ge keLeve kee leelhee& nw~
Mebkeeen efkevekees kejvee eeefnS ?
(8)
<edKeC[eiece mes
Keerj-ieg[-meefhhe-ueJeCe-oefOeDeeoDees mejereEjefoejeieeefoJegef[d{efCeefceee jmee Ceece~

leseEme heefjeeDees jmeheefjeeDees~ efkececesmees keerjos ? heeeECeefoemebpeced"b~ kegoes ?
efpeeEyYeefoS efCes meeeEueefoeeCeb efCejesngJeuebYeeoes, meeeEueefoSmeg efCesmeg eeheefjiienmme efCejeie-oesmemme efleiegefeiegemme hebemeefceefocebef[emme Jeemeer-eboCemeceeCemme
heeCeemebpeceefCejesngJeuebYeeoes~
keKecetueyYeeskeemeeoeJeCepeesie-heefueebke-kegkekegemeCe-ieesoesnheefueebkeJeerjemeCe-ceoe-meeCe-ceejcegn-neflLemeeW[eoerefn peb peerJe oceCeb mees keeeefkeuesmees~
efkececesmees keerjos ? meero-JeeoeoJesefn yengoesJeJeemesefn eflemee-gneefoyeeneefn efJemeb"gueemeCesefn
e pPeeCe-heefjeed"b, DeYeeefJeemeeroyeeOeeefoGJe Jeemeeefoyeenmme ceejCebefleeDemeeosCe
DeeslLe-Demme pPeeCeeCegJeJeeeroes~
lLeer-hemeg-meb{eeoerefn pPeeCe-pPeseefJeiIekeejCesefn Jeefppee efieefjiegne-keboj-heyYeejmegmeeCe-megCCenjejecegppeeCeeDees heosmee efJeefJeeb Ceece~ lelLe meeCeemeCeeefYeiienes efJeefJe-
meceeOeevepees Deheves leheefJeMes<e kes eje YeJepeveeW kees Meevle kejkes Deheves jme, efOej
Deewj ceebme kes Mees<eCe eje Fefvemebece keer Fe kejles nQ Gve meeOegDeeW kees kejvee eeefnS DeLeJee
pees Yeepeve Deewj YeespeveeefoefJe<eeke jeieeefo kees otj kejvee eenles nQ GvnW kejvee eeefnS~
Mejerj Deewj FefveeW ceW jeieeefo Je=ef kes efveefceeYetle otOe, ieg[, Ieer, veceke Deewj oner
Deeefo jme kenueeles nQ~ Fvekee leeie kejvee jmeheefjleeie lehe nw~
Mebkeeen jme heefjleeie lehe efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeeveeeefCemebece Deewj Fefvemebece keer eeefhle kes efueS efkeee peelee nw,
keeeWefke efpee Fefve kee efvejesOe nes peeves hej FefveeW kee efvejesOe osKee peelee nw Deewj meye
FefveeW kee efvejesOe nes peeves hej heefjen kee leeie kej jeie-s<e kee efvejesOe kej egkee nw,
pees ef$eiegefhleieghle nw, pees heeBe meefceefleeeW mes ceefC[le nw Deewj Jemetuee Deewj evove ceW meceeve
yegef jKelee nw Gmekes eeCeeW kes Demebece kee efvejesOe osKee peelee nw~
Je=#e kes cetue ceW efveJeeme, efvejeJejCe eosMe ceW DeekeeMe kes veeres Deeleeheve eesie,
heuebkeemeve, kegkekegemeve, ieesoesnemeve, DeOe&heuebkeemeve, Jeerjemeve, ce=lekeJeled Meeve DeLee&led
ce=lekeemeve leLee cekej-cegKe Deewj nefmleMegb[eefo DeemeveeW eje pees peerJe kee oceve efkeee
peelee nw, Jen keeekeuesMe lehe nw~
Mebkeeen efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeeveMeerle, Jeele Deewj Deelehe kes eje ; yengle GheJeemeeW eje ; le=<ee, #egOee
Deeefo yeeOeeDeeW eje Deewj efJemebmLegue DeemeveeW eje Oeeve kee DeYeeme kejves kes efueS efkeee
<edKeC[eiece mes
(9)
emeeCeemeCeb Ceece leJees nesefo~ efkececesmees keerjos ? DemeyYepeCeobmeCesCe lemmenJeemesCee

peefCeoeflekeeueefJemeejeie-oesmeheefjnjCed"b~ De$e Mueeske
yeeeb lehe hejceogMejceeejmlJe~
ceeOeeeflcekeme leheme heefjye=bnCeeLe&ced~~
Oeeveb efvejme keueg<eecegejefmceved~
Oeevees
JeJe=efle<esefleMeeesheheVes~~8~~
SJecesmees efJJenes yeeefnjleJees heefJeoes~ keLecesomme yepPemeCCee ? DehheCees hegOeYetosefn efceeFd"erefn efJe CeJJeefo efe yepPemeCCee~
mebheefn efJJenDeyYeblejleJemeJeefveJeCeb kemmeecees~ leb penekeeeJejensCe
memebJeseefCeJJesSCe meieeJejenefCejeejCed"b peceCegeCeb keerjefo leb heeeefeb Ceece leJeeskecceb~
De$e Mueeske
eee Flegeles ueeskeefMeeb leme cevees YeJesled~
leefeeeenkeb kecce& eeeefMeeefceefle mce=leced~~9~~
peelee nw, keeeWefke efpemeves MeerleyeeOee Deeefo Deewj GheJeeme Deeefo keer yeeOee kee DeYeeme veneR
efkeee nw Deewj pees ceejCeeefvleke Demeelee mes efKeVe ngDee nw Gmekes Oeeve veneR yeve mekelee~
Oeeve Deewj Oese ceW efJeIve kes keejCeYetle m$eer, heMeg Deewj vehebgmeke Deeefo mes jefnle
efieefj keer ieghee, kevoje, heyYeej (efieefj-ieghee), MceMeeve, Metve Iej, Deejece Deewj Geeve
Deeefo eosMe efJeefJee kenueeles nQ~ JeneB Meeve Deewj Deemeve kee efveece kejvee efJeefJeeMeeveemeve
veece kee lehe nw~
Mebkeeen efJeefJee Meeveemeve lehe efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeeveDemeYepeveeW kes osKeves mes Deewj Gvekes menJeeme mes Glhevve ngS
ef$ekeeueefJe<eeke oes<eeW kees otj kejves kes efueS efkeee peelee nw~ Fme efJe<ee ceW Mueeske nw
(ns kegvLeg efpevesv ! ) Deeheves DeeOeeeflceke lehe kees ye{eves kes efueS Delevle ogMej
yeee lehe kee DeeejCe efkeee Deewj eejcYe kes oes ceefueve OeeveeW kees es[kej DeefleMee kees
eehle Gej kes oes OeeveeW ceW eJe=efe keer~~8~~
Fme ekeej en ekeej kee yeee lehe kene~
MebkeeFmekeer yeee meb%ee efkeme keejCe mes nw ?
meceeOeeveen Deheves mes he=LeiYetle efceLeeef<eeW kes eje Yeer peevee peelee nw
FmeefueS Fmekeer yeee meb%ee nw~
(10)
<edKeC[eiece mes
De$e eenkes eeeesheeejeefeeeenkeme kece&CeefMeeJeheosMe~

ke=leeefve kecee&CeefleoeCeeefve levetYeJevleelceefJeien&Cesve~
ekeeMeveelmebJejCeee les<eecelevlecetueesjCeb Jeoeefce~~10~~
leb e heeeefeceeueeseCee-hheef[kekeceCe-GYee-efJeJesie-efJeGmeiie-leJe-socetue-heefjnej-mmennCeYesosCe omeefJenb~ SlLe ieene
DeueeseCe-heef[keceCes GYee-efJeJesies lene efJeGmmeiiees~
leJesoes cetueb efhe e heefjnejer esJe menCee~~11~~
iegCeceheefjmmeJeeCeb megojnmmeeCeb JeerejeeeCeb eflejeCes ces JJe efLejeCeb meieoesmeefCeJeseCeceeueeseCee Ceece heeeefeb~ iegCeceeueeseCeeS efJeCee memebJesie-efCeJJesemme
hegCees Ce kejsefce efe peceJejeneoes efCeeeCeb heef[kekeceCeb Ceece heeeefeb~ Sob kelLe
nesefo ? DehheeJejens iegefn efJeCee JeceeCeefcn nesefo~ meieeJejenb iegCeceeueesefee
iegmeefkeKeee DeJejeneoes heef[efCeeeer GYeeb Ceece heeeefeb~ Sob kelLe nesefo ?
ogmmegefceCeobmeCeeefomeg~ ieCe-ie-oJJe-KeseeoereEnlees DeesmeejCeb efJeJesiees Ceece heeeefeb~
Sob kelLe nesefo ? peefcn mebles DeefCeeeoesmees mees leefcn nesefo~ GJeJeemeeoerefn men
Deye n ekeej kes DeeYevlej lehe kes mJehe kee keLeve kejles nQ~ eLeemebJesie Deewj
efveJexo mes ege DehejeOe kejves Jeeuee meeOeg Deheves DehejeOe kee efvejekejCe kejves kes efueS pees
Deveg<"eve kejlee nw en eeeefMee veece kee lehekece& nw~ Fme efJe<ee ceW Mueeske nw
eee en heo ueeskeJeeeer nw Deewj efee mes DeefYeeee Gmekes ceve kee nw FmeefueS Gme
efee kees enCe kejves Jeeuee kece& eeeefMee nw, Ssmee mecePevee eeefnS~~9~~
eneB eenke ceW eee kee Gheeej kejkes efee-eenke kece& keer efee meb%ee oer nw~
Deheveer iene& kejves mes, oes<eeW kee ekeeMeve kejves mes Deewj Gvekee mebJej kejves mes efkeS
ieS DeefleoeCe kece& ke=Me nes peeles nQ~ Deye Gvekee mecetue veeMe kewmes nes peelee nw, en
kenles nQ~~10~~
Jen eeeefMee Deeueesevee, eefleeceCe, GYee, Jeglmeie&, lehe, so, cetue, heefjnej,
Deewj eeve kes Yeso mes ome ekeej kee nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLee
Deeueesevee, eefleeceCe, GYee, efJeJeske, Jeglmeie&, lehe, so, cetue, heefjnej, Deewj
eeve; es eeeefMee kes ome Yeso nQ~~11~~
DeheefjeJe DeLee&led DeeeJe mes jefnle, egle kes jnme kees peeveves Jeeues, Jeerlejeie Deewj
jlve$ee ceW ces kes meceeve efmLej Ssmes iegDeeW kes meeceves Deheves oes<eeW kee efveJesove kejvee
Deeueesevee veece kee eeeefMee nw~ iegDeeW kes meeceves Deeueesevee efkeS efyevee mebJesie Deewj
<edKeC[eiece mes
(11)
ieeefoeeieefJeneCe ceslLesJe efCeJeoefo, GYeemeeCegJegeeroes~ PeeCesCe men keeecegefpPeotCe

cegnge-efoJeme-hekeKe-ceemeeefokeeueceCeb efJeGmmeiiees Ceece heeeefeb~ SlLe efJe
ogmebpeesieeoerefn Yebieghheeer JeeJJee; GYeememme osmeeceeefmeeeeoes~ mees kemme nesefo ?
keeeJejenmme CeeCesCe efod"CeJed"mme JeppemebIe[Cemme meeroJeeoeoJemenmme DeesIemetjmme
meengmme nesefo~ KeJeCeeebefyeue-efCeefJJeeef[-hegefjceb[ueseeCeeefCe leJees Ceece~ SlLe ogmebpeesiee
peespeseJJee~ Sob kemme nesefo ? efleefJJebefoemme peesJJeCeYejlLemme yeueJeblemme meemeneemme
keeeJejenmme nesefo~
efoJeme-hekeKe-ceeme-Gog-DeeCe-mebJejeefoheefjeeeb setCe Fefoheefjeeeeoes
nsefceYetceerS "JeCeb soes Ceece heeeefeb~ Sob kemme nesefo ? GJeJeemeeefoKecemme
DeesIeyeuemme DeesIemetjmme ieefJJeemme keeeJejenmme meengmme nesefo~
efveJexo mes ege meeOeg kee efhej mes keYeer Ssmee ve kebiee en kenkej DehejeOe mes efveJe=e
nesvee eefleeceCe veece kee eeeefMee nw~
Mebkeeen eefleeceCe eeeefMee keneB hej neslee nw ?
meceeOeevepeye DehejeOe ese mee nes Deewj ieg meceerhe ve neW, leye en eeeefMee
neslee nw~
Deheves DehejeOe keer ieg kes meeceves Deeueesevee kejkes ieg keer mee#eerhetJe&ke DehejeOe mes
efveJe=e nesvee GYee veece kee eeeefMee nw~
Mebkeeen GYee eeeefMee keneB hej neslee nw ?
meceeOeeveen ogmJehve osKeves Deeefo DeJemejeW hej neslee nw~
ieCe, ie, Je Deewj #es$e Deeefo mes Deueie kejvee efJeJeske veece kee eeeefMee nw~
Mebkeeen efJeJeske eeeefMee keneB hej neslee nw ?
meceeOeeveeqpeme oes<e kes nesves hej Gmekee efvejekejCe veneR efkeee pee mekelee, Gme
oes<e kes nesves hej en eeeefMee neslee nw~
GYee Meyo keer DevegJe=efe nesves mes GheJeeme Deeefo kes meeLe pees ieeefo kes leeie kee
efJeOeeve efkeee peelee nw Gmekee DevleYee&Je Fmeer efJeJeske eeeefMee ceW nes peelee nw~
keee kee Glmeie& kejkes OeevehetJe&ke Ske cegntle&, Ske efove, Ske he#e Deewj Ske cenervee
Deeefo keeue leke efmLele jnvee Jeglmeie& veece kee eeeefMee nw~ eneB hej Yeer efmebeesie Deeefo keer
Dehes#ee YebieeW keer Glheefe kenveer eeefnS keeeWefke GYee Meyo osMeeceMe&ke nw~
Mebkeeen Jeglmeie& eeeefMee efkemekes neslee nw ?
(12)
<edKeC[eiece mes
meJJeb heefjeeeceJeneefje hegCees oerkeKeCeb cetue Ceece heeeefeb~ Sob kemme nesefo ?
DeJeefjefceeDeJejenmme heemelLeesmeCCe-kegmeerue-meboeefoGJJeefemme nesefo~
heefjnejes ogefJenes DeCeJeDees hejbefeDees esefo~ lelLe DeCeJeDees penCCesCe cceemekeeuees GkekemmesCe yeejmeJeemehesjblees~ keeeYetceeroes hejoes esJe keeeefJenejes heef[JeboCeefJejefnoes iegJeefoefjeemesmepeCesmeg keeceesCeeefYeiienes KeJeCeeebefyeuehegefjce[d{seeCeefCeefJJeeoerefn meesefmee-jme-efnj-ceebmees nesefo~ pees mees heejbefeDees mees SJebefJenes esJe nesefo, efkebleg
meeOeefcceeJeefppeekeKeses meceeejseJJees~ SlLe GkekemmesCe cceemekeKeJeCeb efhe GJeFd"b~
SoeefCe oes efJe heeeefeeefCe CeeEjoefJeeeefjos DeeFefjeeCeb CeJe-omehegJJenjeCeb nesefo~
efceeb iebletCe efemme cenJJeeeefCe IesetCe Deeeiece-heelLemenCee esJe menCe
heeeefeb~ CeeCe-obmeCeeefje-leJeesJeeejYesSCe efJeCeDees hebeefJenes~ jlve$eeJelmeg veerewJe=&efee|Jevee~ SoseEme efJeCeeeCeb uekeKeCeb megieceb efle Ce YeCCeos~ Sob efJeCeDees Ceece
leJeeskecceb~
meceeOeeveefpemeves DehejeOe efkeee nw efkevleg pees Deheves efJeceue %eeve mes veew heoeLeeX
kees mecePelee nw, Jee mebnveve Jeeuee nw; MeerleJeele Deewj Deelehe kees menve kejves ceW meceLe& nw
leLee meeceeve he mes Metj nw Ssmes meeOeg kes neslee nw~
GheJeeme, Deeeecue, efvee|Jeke=efle, hegceb[ue Deewj SkemLeeve es lehe eeeefMee nw~
ener efmebeesieer DebieeW keer eespevee kej uesveer eeefnS~
Mebkeeen lehe eeeefMee efkemes efoee peelee nw ?
meceeOeeveeqpemekeer FefveeB leere nQ, pees peJeeve nw, yeueJeeved nw Deewj meMee nw,
Ssmes DehejeOeer meeOeg kees efoee peelee nw~
Ske efove, Ske he#e, Ske ceeme, Ske $e+leg, Ske Deeve Deewj Ske Je<e& Deeefo leke keer
oer#ee heee&e kee so kej Fefle heee&e mes veeres keer Yetefcekee ceW mLeeefhele kejvee so veece
kee eeeefMee nw~
Mebkeeen so eeeefMee efkemes efoee peelee nw ?
meceeOeeveeqpemeves DehejeOe efkeee nw leLee pees GheJeeme Deeefo kejves ceW meceLe& nw,
meye ekeej mes yeueJeeved nw, meye ekeej mes Metj nw Deewj DeefYeceeveer nw, Ssmes meeOeg kees efoee
peelee nw~
mecemle heee&e kee efJeso kej hegve oer#ee osvee cetue veece kee eeeefMee nw~
Mebkeeen cetue eeeefMee efkemes efoee peelee nw ?
<edKeC[eiece mes
(13)
(14)
<edKeC[eiece mes
Jeeheefo eefleeles leweeJe=eced ~ leb e JesppeeJeeb omeefJenb-DeeFefje-GJepPeeemeeng-leJeefmme-efmekeKegJeefieueeCe-kegue-ieCe-mebIe-ceCegCCeJesppeeJeeb esefo~ lelLe kegueb

hebeefJenb-hebeLetnkegueb iegneJeemeerkegueb meeuecetuekegueb DemeesieJee[kegueb Keb[kesmejkegueb~
eflehegefjmeDees ieCees~ leogJeefj iees~ DeeFefjeeefoieCehesjbleeCeb cenuueeJeF&S efCeJeefooeCeb
mecetnmme peb yeeneJeCeeCeb leb mebIeJesppeeJeeb Ceece~ DeeFefjesefn mecceoeCeb efienlLeeCeb
efokeKeeefYecegneCeb Jee peb keerjos leb ceCegCCeJesppeeJeeb Ceece~ SJecesob meJJeb efhe JesppeeJeeb
Ceece leJeeskecceb~
DebiebieyeeefnjDeeieceJeeeCe-hegCeeCeghesne-heefjeCe-OeicekeneDees mepPeeees Ceece~
Gecemebnveveme SkeeeeEeleeefvejesOees Oeeveced ~ SlLe ieene
peb efLejcepPeJemeeCeb le b PeeCeb peb euebleeb efeeb~
leb nesF YeeJeCee Jee DeCeghesne Jee DenJe eEelee~~12~~
lelLe PeeCes eeeefj Deefneeje neWefle-Oeelee Oeseb Oeeveb Oeeveheueefceefle~ lelLe

GecemebIe[Cees DeesIeyeuees DeesIemetjes eesmehegJJenjes Jee ome-CeJehegJJenjes Jee, CeeCesCe
efJeCee DeCeJeieeCeJeheelLemme PeeCeeCegJeJeeeroes~ peefo CeJeheelLeefJemeeCeeCesCesJe
pPeeCemme mebYeJees nesF lees eesme-ome-CeJehegJJeOejs ceesetCe DeCCeseEme efhe pPeeCeb efkeCCe
mebheppeos, eesme-ome-CeJehegJJesefn efJeCee LeesJesCe efJe iebLesCe CeJeheelLeeJeieceesJeuebYeeoes?
Ce, LeesJesCe iebLesCe efCemmesmeceJeieblegb yeerpeyegefcegefCeCees ceesetCe DeCCesefmecegJeeeeYeeJeeoes~
peerJeepeerJe-hegCCe-heeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppeje-yebOe-ceeskeKesefn CeJeefn heelLesefn
JeefoefjeceCCeb Ce eEke efhe DeeflLe, DeCegJeuebYeeoes~ lecne Ce LeesJesCe megosCe Sos DeJeieblegb
meefkekeppebles, efJejesneoes~ Ce e oJJemegosCe SlLe Deefneejes, heesiieueefJeeejmme pe[mme
CeeCeesJeeEueieYetomme megoe-efJejesneoes~ LeesJeoJJemegosCe DeJeieeemesmeCeJeheelLeeCeb
meceeOeeveDeheefjefcele DehejeOe kejves Jeeuee pees meeOeg heeMJe&mLe, DeJemeVe, kegMeerue

Deewj mJevo Deeefo neskej kegceeie& ceW efmLele nw, Gmes efoee peelee nw~
heefjnej oes ekeej kee nwDeveJemLeehe Deewj heejef_eke~ GveceW mes DeveJemLeehe
heefjnej eeeefMee kee peIeve keeue cenervee Deewj Glke=< keeue yeejn Je<e& nw~ Jen
keeeYetefce mes otj jnkej ner efJenej kejlee nw, eefleJevovee mes jefnle neslee nw, ieg kes efmeJeee
Deve meye meeOegDeeW kes meeLe ceewve kee efveece jKelee nw~
heejef_eke lehe Yeer Fmeer ekeej kee neslee nw efkevleg Fmes meeOeceea heg<eeW mes jefnle #es$e
ceW DeeejCe kejvee eeefnS~ FmeceW Glke=< he mes ceeme kes GheJeeme kee Yeer GheosMe
efoee ieee nw~ es oesveeW ner ekeej kes eeeefMee jepee kes efJe DeeejCe kejves hej veew Deewj
ome hetJeeX kees OeejCe kejves Jeeues Deeeee& kejles nQ~
efceLeelJe kees eehle neskej efmLele ngS peerJe kes ceneeleeW kees mJeerkeej kej Deehle,
Deeiece Deewj heoeLeeX kee eeve kejves hej eeve veece kee eeeefMee neslee nw~
%eeve, oMe&ve, eefj$e, lehe Deewj Gheeej kes Yeso mes efJevee heeBe ekeej kee nw~ jlve$ee
kees OeejCe kejves Jeeues heg<eeW kes eefle vece Je=efe OeejCe kejvee efJevee nw~ Fve efJeveeeW kee
ue#eCe megiece nw, FmeefueS eneB veneR kenles nQ~ en efJevee veeceke lehekece& nw~
Deeheefe kes mecee Gmekes efveJeejCeeLe& pees efkeee peee Jen JeweeJe=le veece kee lehe nw~
Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, lehemJeer, Mew#e, Gheiueeve, kegue, ieCe, mebIe Deewj cevees%eeW keer
JeweeJe=le kes Yeso mes Jen JeweeJe=le lehe ome ekeej kee nw~ GveceW kegue heeBe ekeej kee
nwhe_emlethe kegue, iegheeJeemeer kegue, Meeuecetue kegue, DeMeeskeJee kegue Deewj KeC[kesMej
kegue~ leerve heg<eeW kes mecegoee kees ieCe kenles nQ Deewj Fmekes Deeies ie kenueelee nw ~
ceneved Deeheefe ceW he[s ngS Deeeee& mes ueskej ieCeheele meJe& meeOegDeeW kes mecetn keer yeeOee otj
kejvee mebIeJeweeJe=le veece kee lehe nw~ pees DeeeeeeX eje meccele nQ Deewj pees oer#eeefYecegKe
ie=nmLe nQ Gvekeer JeweeJe=le kejvee Jen cevees%eJeweeJe=le veece kee lehe nw~ Fme ekeej en
meye JeweeJe=le veece kee lehe nw~
Debie Deewj Debieyeee Deeiece keer Jeeevee, he=vee, Deveges#ee, heefjJele&vee Deewj Oece&keLee
kejvee mJeeOeee veece kee lehe nw~
Gece mebnveve Jeeues kee Skeee neskej efevlee kee efvejesOe kejvee Oeeve veece kee lehe
nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLee
pees heefjCeeceeW keer efmLejlee nesleer nw Gmekee veece Oeeve nw Deewj pees efee kee Ske
heoeLe& mes otmejs heoeLe& ceW eueeeceeve nesvee nw Jen ee lees YeeJevee nw ee Deveges#ee nw ee
efevlee nw~~12~~
Oeeve kes efJe<ee ceW eej DeefOekeej nQOeelee, Oese, Oeeve Deewj Oeeveheue~
(1) pees Gece mebnveve Jeeuee, efvemeie& mes yeueMeeueer, efvemeie& mes Metj, eewon hetJeeX kees OeejCe
kejves Jeeuee ee veew, ome hetJeeX kees OeejCe kejves Jeeuee neslee nw Jen Oeelee nw; keeeWefke Flevee
%eeve ngS efyevee efpemeves veew heoeLeeX kees Yeues ekeej veneR peevee nw Gmekes Oeeve keer Glheefe
veneR nes mekeleer~
Mebkeeeefo veew heoeLe&efJe<eeke %eeve mes ner Oeeve keer eeefhle mecYeJe nw lees eewon,
ome Deewj veew, hetJe&OeeefjeeW kes efmeJeee Deve kees Jen Oeeve keeeW veneR eehle neslee; keeeWefke eewon,
ome Deewj veew hetJeeX kes efyevee mleeske evLe mes Yeer veew heoeLe&efJe<eeke %eeve osKee peelee nw~
<edKeC[eiece mes
(15)
efmeJeYetefoDeeefoyeerpeyegerCeb pPeeCee-YeeJesCe ceeskeKeeYeeJehhemebieeoes~ LeesJesCe CeeCesCe peefo

pPeeCeb nesefo lees KeJeiemesef[-GJemece-mes[erCecehheeDeesiieOeccepPeeCeb esJe nesefo~ eesme
ome-CeJehegJJenje hegCe Oecce-megkekepPeeCeeCeb oesCCeb efhe meeefceecegJeCecebefle, DeefJejesneoes~
lesCe leseEme esJe SlLe efCesmees keoes~
mecceFd"erCe e CeJeheelLeefJemeeF-heee-meeefn efJeCee PeeCeb mebYeJeefo,
lehheJegefekeejCemebJesie-efCeJJeseeCeb DeCCelLe DemebYeJeeoes~ eeemesmeyepPeblejbieiebLees-KeseJelLeg-OeCe-OeCCe-ogJee-eGhhee-peeCe-meeCeemeCe-efmemme-kegue-ieCe-mebIesefn peefCeoefcee-keesn-ceeCe-ceeee-ueesn-nmme-jF-DejF-meesie-Yee-ogiegbe-lLeer-hegefjme-CeJegbmeeJesoeefoDeblejbieiebLekebKee heefjJesef{emme megnpPeeCee-CegJeJeeeroes~ SlLe ieene
pPeeefCemme uekeKeCeb mes DeppeJe-uengDee-Jeg[d{JegJeSmee~
GJeSmeeCeemege efCemmeiieieoeDees efeees mes~~13~~
efJeefJeeheemegDeefieefj-iegne-keboj-heyYeej-megmeeCe-DeejecegppeeCeeefoosmelLees-DeCCelLe
ceCeesefJekeKesJensogJelLeg obmeCesCe megnpPeeCeefJeCeemehhemebieeoes~ penemegnlLees-DemegnemeCes efemme
heeref[ebiemme pPeeCeJeeIeeomebYeJeeoes~ SlLe ieene
meceeOeeveveneR, keeeWefke mleeske evLe mes yeerpeyegef cegefve ner hetje peeve mekeles nQ,
Gvekes efmeJeee otmejs cegefveeeW kees peeveves kee Deve keesF& meeOeve veneR nw~
peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yevOe Deewj cees#e ; Fve veew heoeLeeX
kes efmeJeee Deve keg Yeer veneR nw, keeeWefke Fvekes efmeJeee Deve keesF& heoeLe& GheueyOe veneR
neslee FmeefueS mleeske egle mes Fvekee %eeve kejvee Mekee veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves ceW
efJejesOe Deelee nw Deewj Jeegle kee eneB DeefOekeej veneR nw, keeeWefke %eeve kes GheeEueieYetle
hegodieue kes efJekeejmJehe pe[ Jemleg kees egle ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw~
eefo kene peee efke mleeske Jeegle mes veew heoeLeeX kees hetjer lejn peevekej efMeJeYetefle
Deeefo yeerpeyegef cegefveeeW kes Oeeve veneR ceeveves mes cees#e kee DeYeeJe eehle neslee nw lees Fme hej
en kenvee nw efke mleeske %eeve mes eefo Oeeve neslee nw lees Jen #ehekeesCeer Deewj GheMeceesCeer
kes Deeesie Oece&Oeeve ner neslee nw hejvleg eewon, ome Deewj veew hetJeeX kes Oeejer lees Oece& Deewj
Megkeue oesveeW ner OeeveeW kes mJeeceer nesles nQ, keeeWefke Ssmee ceeveves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee
FmeefueS GvneR kee eneB efveoxMe efkeee nw~
(2) Jen (Oeelee) meceief< neslee nw~ keejCe efke veew heoeLe&efJe<eeke efe,
eleerefle Deewj ee efyevee Oeeve keer eeefhle kes mecYeJe veneR nw, keeeWefke Gmekeer eJe=efe kes
cegKe keejCe mebJesie Deewj efveJexo Deve$e veneR nes mekeles~
(16)
<edKeC[eiece mes
peefee osneJelLee peee Ce pPeeCeeJejesefnCeer nesF~

pPeeSppees leoJelLees efees efCemeCCees Jee~~14~~
DeefCeeokeeueesmeJJekeeuesmeg megnheefjCeecemebYeJeeoes~ SlLe ieene
meJJeemeg JeceeCee cegCeDees peb osme-keeue-esemeg~
Jejkes Jeueeef oueenb heee yeng mees Keef JeeheeJee~~15~~
lees pelLe meceeneCeb nesppe ceCees-JeeCe-keeepeesieeCeb~
Yeto es JeOeeejef n Dees mees os m ees pPeeeceeCemme~~16~~
(3) Jen (Oeelee) mecemle yeefnjbie Deewj Devlejbie heefjen kee leeieer neslee nw,
keeeWefke pees #es$e, Jeemleg, Oeve, Oeeve, efheo, eleg<heo, eeve, Meeve, Deemeve, efMe<e, kegue,
ieCe Deewj mebIe kes keejCe GlheVe ngS efceLeelJe, eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe, neme, jefle,
Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, m$eer Jeso, heg<e Jeso Deewj vehebgmeke Jeso Deeefo Devlejbie heefjen
keer keeb#ee mes Jesef<"le nw Gmekes MegYe Oeeve veneR yeve mekelee~ Fme efJe<ee ceW ieeLee
eqpemekeer GheosMe, efpevee%ee Deewj efpevemet$e kes Devegmeej Deepe&Je, ueIeglee Deewj Je=lJe
iegCe mes ege mJeYeeJeiele efe nesleer nw Jen Oeeve kejves Jeeues kee ue#eCe nw~~13~~
(4) Jen (Oeelee) Skeevle Deewj eemegke Ssmes hene[, ieghee, kevoje, heyYeej
(efieefj-ieghee) MceMeeve, Deejece Deewj Geeve Deeefo osMe ceW efmLele neslee nw, keeeWefke Deve$e
ceve kes efJe#eshe kes nslegYetle heoeLe& efoKeeF& osves mes MegYe Oeeve kes efJeveeMe kee emebie Deelee nw~
(5) Jen (Oeelee) Deheves megKeemeve DeLee&led menpemeeOe Deemeve mes yew"lee nw,
keeeWefke DemegKeemeve mes yew"ves hej Gmekes Debie ogKeves ueieles nQ efpememes Oeeve ceW JeeIeele
nesvee mecYeJe jnlee nw Fme efJe<ee ceW ieeLee
pewmeer Yeer osn keer DeJemLee efpeme mecee Oeeve ceW yeeOeke veneR nesleer Gme DeJemLee ceW
jnles ngS Ke[e neskej ee yew"kej keeeeslmeie&hetJe&ke Oeeve kejs~~14~~
(6) Gme (Oeelee) kes Oeeve kejves kee keesF& efveele keeue veneR neslee, keeeWefke
meJe&oe MegYe heefjCeeceeW kee nesvee mecYeJe nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB nQ
meye osMe, meye keeue Deewj meye DeJemLeeDeeW ceW efJeeceeve cegefve DeveskeefJeOe heeheeW kee
#ee kejkes Gece kesJeue%eeve Deeefo kees eehle ngS~~15~~
ceveeseesie, Jeeveeesie Deewj keeeeesie kee peneB meceJeOeeve nes Deewj pees eeefCeeeW kes GheIeele
mes (DeLee&led Skeeelee) jefnle nes Jener osMe Oeeve kejves Jeeues kes efueS Gefele nw~~16~~
<edKeC[eiece mes
(17)
efCeeb efJee-pegJeF-hemet-CeJebgmee-kegmeerueJeefppeeb peFCees~

eCeb efJeeCeb YeefCeeb efJemesmeoes pPeeCekeeueefcce~~17~~
efLejkeepeesieeCeb hegCe cegCeerCe PeeCesmeg efCeeueceCeeCeb~
ieeceefcce peCeeFCCes megCCes jCCes e Ce efJemesmees~~18~~
keeuees efJe mees efee peeEn peesiemeceeneCecegeceb uenF~
Ce G efoJemeefCemeeJesueeefoefCeeceCeb pPeeFCees meceS~~19~~
lees osmekeeueeseefCeecees PeeCemme CeeflLe meceeefcce~
peesieeCe meceeneCeb pen nesF lene heeFeJJeb~~20~~
meeuebyeCees Ce e Deeueby eCesC e efJeCee pPeeCe-heemeeeejesn Ceb mebY eJeF,
DeeuebyeCeYeto-efCemmesefCeDeeoerefn efJeCee heemeeoeefoceejesnceeCehegefjmeeCeceCegJeuebYeeoes~ SlLe
ieene
DeeuebyeCeeefCe JeeeCe-hegCe-heefjeCeeCeghesneDees~
meeceeFeeefoeeFb meJJeb DeeJeemeeeFb e~~21~~
pees mLeeve MJeeheo, m$eer, heMeg, vehegbmeke Deewj kegMeeruepeveeW mes jefnle nes Deewj pees efvepe&ve nes;
eeflepeveeW kees efJeMes<e he mes Oeeve kes mecee Ssmee ner mLeeve Gefele ceevee nw~~17~~
hejvleg efpevneWves Deheves eesieeW kees efmLej kej efueee nw Deewj efpemekee ceve Oeeve ceW
efveMeue nw Ssmes cegefveeeW kes efueS ceveg<eeW mes Jeehle eece ceW Deewj Metve pebieue ceW keesF&
Devlej veneR nw~~18~~
keeue Yeer Jener eesie nw efpemeceW Gece jerefle mes eesie kee meceeOeeve eehle neslee nw~
Oeeve kejves Jeeues kes efueS efove, jeef$e Deewj yesuee Deeefo he mes mecee ceW efkemeer ekeej kee
efveeceve veneR efkeee pee mekelee~~19~~
Oeeve kes mecee ceW osMe, keeue Deewj es<e kee Yeer keesF& efveece veneR nw~ leJele efpeme
lejn eesieeW kee meceeOeeve nes Gme lejn eJe=efe kejveer eeefnS~~20~~
(7) Jen (Oeelee) Deeuecyevemeefnle neslee nw~ Deeuecyeve kes efyevee Oeeveheer eemeeo
hej DeejesnCe kejvee mecYeJe veneR nw, keeeWefke DeeuecyeveYetle vemewveer Deeefo kes efyevee heg<eeW kee
eemeeo Deeefo hej DeejesnCe kejvee veneR osKee peelee nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLee nw
Jeeevee, he=vee, heefjJele&vee, Deveges#ee Deewj meeceeefeke Deeefo meye DeeJeMeke keee&;
es meye Oeeve kes Deeuecyeve nQ~~21~~
(18)
<edKeC[eiece mes
efJemece efn meceejesnF efo{oJJeeuebyeCees pene hegefjmees~

megeeefokeeeuebyees len PeeCeJejb meceenF~~22~~
meg efejeCesmeg YeeefJeehhee~ Ce e YeeJeCeeS efJeCee pPeeCeb mebheppeF, SieJeejsCesJe yegerS efLejeeCegJeJeeeroes~ SlLe ieene
hegJJekeeyYeemees YeeJeCeeefn pPeeCemme peesiieocegJesefo~
leeDees e CeeCe-obmeCe-eefje-JesjiiepeefCeeeDees~~23~~
CeeCes efCeeyYeemees kegCeF ceCeesJeejCeb efJemegeE e~
CeeCeiegCe cegefCeemeejes lees pPeeeF efCeeceF&Dees~~24~~
mebkeeFmeuuejefnees hemecelLeseeefoiegCeieCeesJeF&ees~
nesF Demebcet{ceCees obmeCemegerS pPeeCeefcce~~25~~
CeJekecceeCeeoeCeb heesjeCeefJe efCeppeje megneoeCeb~
eeefjeYeeJeCeeS pPeeCeceeesCe e mecesF~~26~~
efpeme ekeej keesF& heg<e vemewveer Deeefo { Je kes Deeuecyeve mes efJe<ece Yetefce hej Yeer
DeejesnCe kejlee nw Gmeer ekeej Oeelee Yeer met$e Deeefo kes Deeuecyeve mes Gece Oeeve kees
eehle neslee nw~~22~~
(8) Jen (Oeelee) Yeues ekeej jlve$ee keer YeeJevee kejves Jeeuee neslee nw~ YeeJevee
kes efyevee Oeeve keer eeefhle veneR nesleer, keeeWefke kesJeue Ske yeej ceW ner yegef ceW efmLejlee veneR
Deeleer~ Fme efJe<ee ceW ieeLee nw
efpemeves henues Gece ekeej mes DeYeeme efkeee nw Jen heg<e ner YeeJeveeDeeW eje Oeeve
keer eesielee kees eehle neslee nw Deewj Jes YeeJeveeSB %eeve, oMe&ve, eeefj$e Deewj Jewjeie mes
Glhevve nesleer nQ~~23~~
efpemeves %eeve kee efvejvlej DeYeeme efkeee nw Jen heg<e ner ceveesefveen Deewj efJeMegef
kees eehle neslee nw, keeeWefke efpemeves %eeve iegCe kes yeue mes meejYetle Jemleg kees peeve efueee nw
Jener efveMeueceefle nes Oeeve kejlee nw~~24~~
pees Mebkee Deeefo MeueeW mes jefnle nw Deewj pees eMece leLee mLewe& Deeefo iegCeieCeeW mes
Gheefele nw, Jener oMe&veefJeefMegef kes yeue mes Oeeve ceW Demebcet{ ceve Jeeuee neslee nw~~25~~
eeefj$e YeeJevee kes yeue mes pees Oeeve ceW ueerve nw Gmekes vetleve keceeX kee enCe veneR
neslee, hegjeves keceeX keer efvepe&je nesleer nw Deewj MegYe keceeX kee DeeeJe neslee nw~~26~~
<edKeC[eiece mes
(19)
megefJeefoepeemmeneJees efCemmebiees efCeyYeees efCejemees e~

JesjiieYeeefJeeceCees pPeeCeefcce megefCeeuees nesF~~27~~
efJemeSefnblees efoefd"befCebefOeTCe pPeses efCeefeees~ kegoes ? efJemeSmeg hemejbleefoefmme
efLejeeCegJeJeeeroes~ SlLe ieeneDees
eEkeefeefefcegheeJeeFeg pPeses efCeefoerDees~
DehheeCeefcce meeEo mebefOeegb mebmeejceeskeKed"b~~28~~
heeenefjeg efJemeSefn FbefoeeFb ceCeb e leseEnlees~
DehheeCeefcce ceCeb leb peesieb heefCeOeee Oeejsefo~~29~~
SJeb pPeeeblemme uekeKeCeb heefJeob~
mebheefn pPeseheJeCeb keerjoskees pPeeFppeF ? efpeCees Jeerejeees kesJeueCeeCesCe
DeJeieeeflekeeueieesejeCebleheppeeDeesJeefeeJJees CeJekesJeueueefhhengef[DeCebleiegCesefn
DeejefoJJeosnOejes Depejes Decejes DepeesefCemebYeJees DeopPees Desppees DeJeees efCejbpeCees
efCejeceDees DeCeJeppees meeueefkeuesmegccegkekees leesmeJeefppeees efJe mesJeepeCekehhekeKees,
efpemeves peieled kes mJeYeeJe kees peeve efueee nw, pees efvemebie nw, efveYe&e nw, meye ekeej
keer DeeMeeDeeW mes jefnle nw Deewj Jewjeie keer YeeJevee mes efpemekee ceve Deesle-eesle nw Jener Oeeve
ceW efveMeue neslee nw~~27~~
(9) Jen (Oeelee) efJe<eeeW mes ef< kees nekej Oese ceW efee kees ueieeves Jeeuee
neslee nw, keeeWefke efpemekeer ef< efJe<eeeW ceW hewueleer nw Gmekes efmLejlee veneR yeve mekeleer~ Fme
efJe<ee ceW ieeLeeSB
eqpemekeer ef< Oese ceW keer ngF& nw Jen yeee efJe<ee mes Deheveer ef< kees keg #eCe kes
efueS nekej mebmeej mes cege nesves kes efueS Deheveer mce=efle kees Deheves Deelcee ceW ueieeJes~~28~~
FefveeW kees efJe<eeeW mes nekej Deewj ceve kees Yeer efJe<eeeW mes otj kej meceeefOehetJe&ke
Gme ceve kees Deheveer Deelcee ceW ueieeJes~~29~~
Fme ekeej Oeeve kejves Jeeues kee ue#eCe kene~ Deye Oese kee keLeve kenles nQ
MebkeeOeeve kejves eesie keewve nw ?
meceeOeevepees Jeerlejeie nw, kesJeue%eeve kes eje efpemeves ef$ekeeueieesej Devevle
heee&eeW mes Gheefele JeeW kees peeve efueee nw, veew kesJeue ueefyOe Deeefo Devevle iegCeeW kes
meeLe pees DeejcYe ngS efoJe osn kees OeejCe kejlee nw, pees Depej nw, Decej nw, DeeesefvemecYeJe
nw, DeoiOe nw, Dese nw, DeJee nw, efvejbpeve nw, efvejecee nw, DeveJee nw, mecemle keuesMeeW
mes jefnle nw, lees<e iegCe mes jefnle neskej Yeer mesJekepeveeW kes efueS keuheJe=#e kes meceeve nw, jes<e
(20)
<edKeC[eiece mes
jesme-JeefppeDees efJe meiemeceehejccegnpeerJeeCeb keebleesJecees, efmemepPees efpeepesees mebmeejmeee-efeCCees megneefceemeeejefCeyeg[d{emesme kejejCees efCeeDees efCejeegnYeeJesCe peeCeeefJeeheef[JekeKeeYeeJees meJJeuekeKeCemebhegCCeohheCemebkebleceeCegmeeeeieejes meblees efJe meeueceeCegmeheneJegefeCCees DeJJeDees DekeKeDees~
Jele #es $eleMew Je keeuelees YeeJelemleLee~
efmee<iegCemebegee iegCee eoMeOee mce=lee~~30~~
yeejmeiegCekeefueees~ SlLe ieene
DekemeeeceJesoeb Dekeejeeb efJeosnoe esJe~
Deeueeceuesheeb e neWefle DeebefleeeFb mes ~~31~~
meiemeJes efoCCeefeepeerJeeCecemesmeheeJeheCeemeDees efpeCeGJeFJeheelLee Jee pPeseb
neWefle~ keOeb les efCeiiegCee keccekeKeekeeefjCees ? Ce, leseEme jeieeefoefCejesns efCeefceekeejCeeCeb
leoefJejesneoes~ Geb e
mes jefnle neskej Yeer DeelceOece& mes heje*dcegKe ngS peerJeeW kes efueS ece kes meceeve nw, efpemeves
meeOe keer efmeef kej ueer nw~ pees efpelepese nw, mebmeej meeiej mes GeerCe& nw, efpemekes neLe-hewj
megKeece=le-meeiej ceW hetjer lejn mes [tyes ngS nQ, efvele nw, efvejeegOe nesves mes efpemeves Gmekee
keesF& eeflehe#eer veneR nw Fme yeele kees peleeee nw, mecemle ue#eCeeW mes heefjhetCe& nw DeleSJe
ohe&Ce ceW mebeevle ngF& ceveg<e keer eee kes meceeve neskej Yeer mecemle ceveg<eeW kes eYeeJe mes
hejs nw, DeJee nw, De#ee nw~
efmeeW kes Dee" iegCe nesles nQ~ GveceW Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee eej iegCe
efceueeves hej yeejn iegCe ceeves ieS nQ~~30~~
Fme ekeej pees yeejn iegCeeW mes efJeYetef<ele nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLee
Deke<eeelJe, DeJesolJe, DekeejkelJe, osnjeefnle, DeeuelJe, DeueshelJe; es efmeeW
kes Deeleefvleke iegCe nesles nQ~~31~~
efpeve peerJeeW ves Deheves mJehe ceW efee ueieeee nw Gvekes mecemle heeheeW kee veeMe kejves
Jeeuee Ssmee efpeveosJe Oeeve kejves eesie nw DeLeJee efpeve eje Gheefo< veew heoeLe& Oeeve
kejves eesie nQ~
Mebkeepeyeefke veew heoeLe& efveieg&Ce nesles nQ DeLee&led DeefleMeejefnle nesles nQ Ssmeer
neuele ceW Jes kece&#ee kes kelee& kewmes nes mekeles nQ ?
meceeOeeveveneR, keeeWefke Jes jeieeefoke kes efvejesOe kejves ceW efveefcee keejCe nQ
FmeefueS GvnW kece&#ee kee efveefcee ceeveves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee~ kene Yeer nw
<edKeC[eiece mes
(21)
DeeuebyeCesefn Yeefjees ueesiees pPeeFogceCemme KeJeiemme~

peb peb ceCemee hesF leb leb DeeuebyeCeb nesF~~32~~
yeejmeDeCegheskeKeeDees GJemecemesef[-KeJeiemesef[e[CeefJeneCeb lesJeermeJeiieCeeDees hebeheefjeeefCe efefo-DeCegYeeie-heeef[-heosmeeefo meJJeb efhe pPeseb nesefo efe oJJeb~ SJeb
pPeseheJeCee ieoe~
PeeCeb ogefJenbOeccepPeeCeb megkekepPeeCeefceefo~ lelLe OeccepPeeCeb pPeseYesosCe
eG-efJJenb nesefo-DeeCeeefJeeDees DeheeeefJeeDees efJeJeeieefJeeDees meb"eCeefJeeDees esefo~
lelLe DeeCee Ceece Deeiecees efmeblees efpeCeJeeCeefceefo Sees~ SlLe ieeneDees
megefCeGCeceCeeFefCenCeb Yetoefnob YetoYeeJeCeceCeiIeb~
Deefceoceefpeob cenlLeb ceneCegYeeJeb ceneefJemeeb~~33~~
pPeeSppees efCejJeppeb efpeCeeCeceeCeb peiehheF&JeeCeb~
DeefCeGCepeCeogCCeseb CeeYebieheceeCeieceienCeb~~34~~
en ueeske Oeeve kes DeeuecyeveeW mes Yeje ngDee nw~ Oeeve ceW ceve ueieeves Jeeuee #eheke ceve
mes efpeme-efpeme Jemleg kees osKelee nw Jen-Jen Jemleg Oeeve kee Deeuecyeve nesleer nw~~32~~
yeejn Deveges#eeSB, GheMeceesCeer Deewj #eheke esCeer hej DeejesnCeefJeefOe, lesF&me Jeie&CeeSB,
heeBe heefjJele&ve, efmLeefle, DevegYeeie, eke=efle Deewj eosMe Deeefo es meye Oeeve kejves eesie DeLee&led
Oese nesles nQ ; Ssmee eneB peevevee eeefnS~ Fme ekeej Oese kee keLeve meceehle ngDee~
Oeeve oes ekeej kee nwOece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve~ GveceW mes Oece&Oeeve Oese kes
Yeso mes eej ekeej kee nwDee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee~
eneB hej Dee%ee mes Deeiece, efmeevle Deewj efpeveJeeve efueS ieS nQ keeeWefke es SkeeLe&Jeeeer
Meyo nQ~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB nQ
pees megefvehegCe nw, DeveeefoefveOeve nw, peieled kes peerJeeW kee efnle kejves Jeeueer nw, peieled kes
peerJeeW eje mesefJele nw, Decetue nw, Deefcele nw, Deefpele nw, ceneve DeLe& Jeeueer nw, cenevegYeeJe
nw, ceneved efJe<ee Jeeueer nw, efvejJee nw, DeefvehegCepeveeW kes efueS og%exe nw Deewj veeYebieeW leLee
eceeCeeiece mes ienve nw; Ssmeer peie kes eoerhemJehe efpeve YeieJeeved keer Dee%ee kee Oeeve
kejvee eeefnS~~33-34~~
en Dee%ee nw~ Fme Dee%ee kes yeue mes ele#e Deewj Devegceeve Deeefo eceeCeeiece kes
efJe<eeYetle heoeLeeX kee pees Oeeve efkeee peelee nw Jen Dee%eeefJeee veece kee Oeeve nw~ Fme
(22)
<edKeC[eiece mes
Smee DeeCee~ SoerS-DeeCeeS heekeKeeCegceeCeeefoheceeCeeCeceieesejlLeeCeb peb pPeeCeb

mees DeeCeeefJeeDees CeecepPeeCeb~ SlLe ieeneDees
lelLe ceFogyyeuesCe e leefJJeppeeFefjeefJejnoes Jee efJe~
CeseienCeeCesCe e CeeCeeJejCeeefoSCeb e~~35~~
nsotoenjCeemebYeJes e meefj-megd"gppeeCeyegpPesppees~
meJJeCegceeceefJelelLeb leneefJenb eEeleS ceefoceb~~36~~
DeCegJeieehejeCegiienhejeeCee peb efpeCee peehheJeje~
efpeejeeoesmeceesne Ce DeCCeneJeeFCees lesCe~~37~~
hebeeflLekeeeppeerJekeeFS keeueoJJeceCCes e~
DeeCeeiespPes YeeJes DeeCeeefJeeSCe efJeefeCeeefo~~38~~
efceeemebpece-kemeee-peesiepeefCeokeccemeceghheCCepeeF-peje-cejCeJeseCeeCegmejCeb
leseEnlees DeJeeeeEeleCeb e DeJeeeefJeeeb Ceece OeccepPeeCeb~ SlLe ieeneDees
jeieesmekemeeeemeJeeefoefkeefjeemeg JeceeCeeCeb~
FnhejueesieeJeeS pPeeSppees JeppeheefjJeppeer~~39~~
ceefle keer ogye&uelee nessves mes, DeOeelce efJeee kes peevekeej DeeeeeeX kee efJejn nesves mes,
%ese keer ienvelee nesves mes, %eeve kees DeeJejCe kejves Jeeues kece& keer leerelee nesves mes Deewj nsleg
leLee GoenjCe mecYeJe ve nesves mes veoer Deewj megKeeseeve Deeefo efevleJeve kejves eesie mLeeve
ceW ceefleceeved Oeelee meJe&%e eefleheeefole cele mele nw Ssmee efevleJeve kejs~~35-36~~
ele peie ceW es<" efpeve YeieJeeved pees Gvekees veneR eehle ngS Ssmes Deve peerJeeW kee Yeer
Devegen kejves ceW lelhej jnles nQ Deewj GvneWves jeie, s<e Deewj ceesn hej efJepee eehle kej ueer
nw ; FmeefueS Jes DeveLeeJeeoer veneR nes mekeles~~37~~
heeBe Deefmlekeee, peerJeefvekeee, keeue Je leLee Fmeer ekeej Dee%eeeee Deve
efpeleves heoeLe& nQ Gvekee en Dee%eeefJeee Oeeve kes eje efevleJeve kejlee nw~~38~~
efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesieeW kes efveefcee mes kece& GlheVe nesles nQ Deewj keceeX kes
efveefcee mes peeefle,peje, cejCe Deewj Jesovee GlheVe nesles nQ ; Ssmee efevleJeve kejvee Deewj Gvemes
Deheee kee efevleve kejvee DeheeeefJeee veece kee Oece&Oeeve nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB nQ
heehe kee leeie kejves Jeeuee meeOeg jeie, s<e, ke<eee Deewj DeeeJe Deeefo efeeeDeeW ceW
efJeeceeve peerJeeW kes Fnueeske Deesj hejueeske mes Deheee kee efevleJeve kejs~~39~~
<edKeC[eiece mes
(23)
keuueeCeheeJeS pes GJeeS efJeefeCeeefo-efpeCeceecegJese~

efJeefeCeeefo Jee DeJeeS peerJeeCeb pes megne Demegne~~40~~
kecceeCeb megnemegneCeb heeef[-efefo-DeCegYeeie-heosmeYesSCe eGefJJeneCeb efJeJeeieeCegmejCeb efJeJeeieefJeeeb Ceece leefoeOeccepPeeCeb~ SlLe ieeneDees
heeef[efefohheosmeeCegYeeieefYeCCeb megnemegnefJeneb~
peesieeCegYeeiepeefCeew kecceefJeJeeieb efJeeEelesppees~~41~~
SieeCesieYeJeieeb peerJeeCeb hegCCeheeJekecceheueb~
GoDeesoerjCemebkeceyebOes ceeskeKeb e efJeefeCeeoer~~42~~
efleCCeb ueesieeCeb meb"eCe-heceeCeeGeeefoeEeleCeb meb"eCeefJeeeb Ceece eGlLeb OeccepPeeCeb~ SlLe ieeneDees
efpeCeosefmeeeF uekeKeCemeb"eCeemeCeefJeneCeceeCeeFb~
Ghheeo-efefoYebieeefoheppeee pes e oJJeeCeb~~43~~
DeLeJee efpevecele kees eehle kej keueeCe kejves Jeeues pees Gheee nQ Gvekee efevleJeve kejlee nw~
DeLeJee peerJeeW kes pees MegYeeMegYe YeeJe nesles nQ Gvemes Deheee kee efevleJeve kejlee nw~~40~~
eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMe kes Yeso mes eej ekeej kes MegYeeMegYe keceeX kes
efJeheeke kee efevleJeve kejvee efJeheekeefJeee veece kee leermeje Oece&Oeeve nw~ Fme efJe<ee ceW
ieeLeeSB
pees eke=efle, efmLeefle, eosMe Deewj DevegYeeie Fve eej YeeieeW ceW efJeYee nw, pees MegYe Yeer
neslee nw Deewj DeMegYe Yeer neslee nw leLee pees eesie Deewj DevegYeeie DeLee&led ke<eee mes GlheVe ngDee
nw Ssmes kece& kes efJeheeke kee efevleJeve kejs~~41~~
peerJeeW kees pees Ske Deewj Deveske YeJe ceW hegCe Deewj heehe kece& kee heue eehle neslee nw
Gmekee leLee Goe, GoerjCee, mebece, yevOe Deewj cees#e kee efevleJeve kejlee nw~~42~~
leerveeW ueeskeeW kes mebmLeeve, eceeCe Deewj Deeeg Deeefo kee efevleJeve kejvee mebmLeeveefJeee veece kee eewLee Oece&Oeeve nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
efpeveosJe kes eje kens ieS JeeW kes ue#eCe, mebmLeeve, jnves kee mLeeve, Yeso,
eceeCe leLee Gvekeer Glheeo, efmLeefle Deewj Jee Deeefo he heee&eeW kee; heeBe Deefmlekeeecee,
DeveeefoefveOeve, veeceeefo Deveske Yesohe Deewj DeOeesueeske Deeefo Yeeie he mes leerve ekeej kes
ueeske kee; leLee he=LJeerJeuee, erhe, meeiej, veiej, efJeceeve, YeJeve Deeefo kes mebmLeeve kee; SJeb
DeekeeMe ceW eefle<"eve, efveele Deewj ueeskeefmLeefle Deeefo Yeso kee efevleJeve kejs~~43-45~~
(24)
<edKeC[eiece mes
hebeeflLekeeeceFeb ueesieceCeeFefCenCeb efpeCekeKeeob~

CeeceeefoYeseefJeefneb efleefJencenesueesieYeeieeefob~~44~~
efKeefoJeueeoerJemeeejCeejefJeceeCe YeJeCeeefomeb"eCeb~
Jeesceeefoheef[eCeb efCeeeb ueesieefefoefJeneCeb~~45~~
GJepeesieuekeKeCeceCeeFefCenCecelLeblejb mejeroeoes~
peerJeceeEJe keeeEj YeesFb e meemme keccemme~~46~~
lemme e mekeccepeefCeeb pecceeFpeueb kemeeeheeeeueb~
JemeCemeemeeJeceerCeb ceesneJeeb
ceneYeerceb~~47~~
CeeCeceekeCCenejb
Jejeeefjeceeceneheeseb~
mebmeejmeeiejceCeesjheejcemegnb
efJeeEelesppees~~48~~
eEke yengmees meJJeb efe e peerJeeefoheelLeefJelLejes Jeseb~
meJJeCeemecetnceeb pPeeeppees meceemeyYeeJeb~~49~~
pPeeCeesJejces efJe cegCeer efCeeceefCeeeefoeEeleCeehejcees~
nesF& megYeeefJeeefeees OeccepPeeCes efpen Je hegJJeb~~50~~
peerJe Gheeesie ue#eCe Jeeuee nw, DeveeefoefveOeve nw, Mejerj mes efYeVe nw, Deheer nw leLee
Deheves keceeX kee kelee& Deewj Yeesee nw~ Ssmes Gme peerJe kes kece& mes GlheVe ngDee pevce cejCe
Deeefo ener peue nw, ke<eee ener heeleeue nw, mewke[eW Jemeveheer ess celme nQ, ceesnheer
DeeJele& nw Deewj Delevle Yeebkej nw, %eeveheer keCe&Oeej nw Deewj Glke=< eeefj$ecee ceneheesle
nw~ Ssmes Fme DeMegYe Deewj Deveeefo Devevle mebmeej kee efevleJeve kejs~~46-48~~
yengle kenves mes keee ueeYe, en efpelevee peerJeeefo heoeLeeX kee efJemleej kene nw Gme
meyemes ege Deewj meJe& veemecetncee meceemeeJe kee Oeeve kejs~~49~~
Ssmee Oeeve kejkes Gmekes Devle ceW cegefve efvejvlej Deefvele Deeefo YeeJeveeDeeW kes
efevleJeve ceW lelhej neslee nw~ efpememes Jen henues kes meceeve Oece&Oeeve ceW megYeeefJeleefee
neslee nw~~50~~
Mebkeeeefo mecemle meceemeeJe Oece&Oeeve kee ner efJe<ee nw lees MegkeueOeeve
kee keesF& efJe<ee Mes<e veneR jnlee ?
meceeOeeveen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke oesveeW ner OeeveeW ceW efJe<ee keer Dehes#ee
keesF& Yeso veneR nw~
Mebkeeeefo Ssmee nw lees oesveeW ner OeeveeW ceW SkelJe DeLee&led DeYeso eehle neslee nw
keeeWefke obMeceMeke, eEmen, Yesef[ee, JeeIe, MJeeheo Deewj Yeuue (jer) eje Ye#eCe efkeee
<edKeC[eiece mes
(25)
(26)
<edKeC[eiece mes
peefo meJJees meceemeyYeeJees OeccepPeeCemmesJe efJemeDees nesefo lees megkekepPeeCesCe

efCeefJJe-meSCe nesoJJeefceefo ? Ce Sme oesmees, oesCCeb efhe pPeeCeeCeb efJemeeb heef[ YesoeYeeJeeoes~
peefo SJeb lees oesCCeb pPeeCeeCeceseeb hemeppeos~ kegoes ? obmecemee-meern-Jee-JeiIelejnuuesefn Keppeblees efJe JeemeerS leefppeblees efJe kejJeesefn heeef[ppeblees efJe
oeJeeCeueefmenecegnsCe keJeefueppeblees efJe meeroJeeoeoJesefn yeeefnppeblees Dejmeekees[erefn
ueeefueppebleDees efJe efpemmes DeJelLeeS pPeseeoes Ce eueefo mee peerJeeJelLee pPeeCeb Ceece~
Smees efJe eflLej-YeeJees GYeelLe meefjmees, DeCCene pPeeCeYeeJeeCegJeJeeeroes efe ? SlLe
heefjnejes Jegeos-meeb, Sosefn oesefn efJe meJesefn oesCCeb pPeeCeeCeb YesoeYeeJeeoes~ eEkeleg
OeccepPeeCeceseJe-lLegefcn LeesJekeeueeJeeF~ kegoes ? mekemeeeheefjCeecemme ieyYenjbleefoheF&JemmesJe efejkeeueceJeeCeeYeeJeeoes~ OeccepPeeCeb mekemeeSmeg esJe nesefo efe keOeb
CeJJeos ? Demebpeomecceeefoef-mebpeoemebpeo-heceemebpeo-Dehheceemebpeo-DehegJJemebpeoDeefCeeefmebpeo-megngcemeebhejeFeKeJeieesJemeeceSmeg OeccepPeeCemme heJegeer nesefo efe
efpeCeesJeSmeeoes~ megkekepPeeCemme hegCe Skekeefcn JelLegefcn OeccepPeeCeeJeeCekeeueeoes
mebKesppeiegCekeeueceJeeCeb nesefo, Jeerejee-heefjCeecemme ceefCeefmeneS Je yengSCe efJe keeuesCe

mebeeueeYeeJeeoes~ GJemeblekemeeepPeeCemme hegOeeefJeokekeJeereejmme Debleescegngeb esJe
DeJeeCecegJeueyYeefo efe esCe Sme oesmees, JeerejeeeeYeeJesCe leefJJeCeemegJeJeeeroes~
DelLeoes DelLeblejmebeeuees GJemeblekemeeepPeeCemme GJeueyYeefo efe esCe, DelLeblejmebeeues
mebpeeos efJe efeeblejieceCeeYeeJesCe pPeeCeefJeCeemeeYeeJeeoes~ Jeerejeees mebles efJe
KeerCekemeeepPeeCemme SeeefJeekekeeJeereejmme efJeCeemees efommeefo efe esCe,
DeeJejCeeYeeJesCe DemesmeoJJeheppeeSmeg GJepegemme kesJeueesJepeesiemme SieoJJeefcn heppeeS
Jee DeJeeCeeYeeJeb od"tCe lepPeeCeeYeeJemme heefJeeeoes~ leoes mekemeeeekemeeemeeefceYesosCe
Deefejkeeue-efejkeeueeJed"eCesCe Ce oesCCeb pPeeCeeCeb efmees YesDees~ mekemeeeefleefCCeiegCeeCekeeueeoes GJemeblekemeeekeeuees mebKesppeiegCenerCees, leoes JeerejeepPeeCeeJeeCekeeuees mebKesppeiegCees efe Ce Ie[os ? Ce, SieJelLegefcn DeJeeCeb he[ge leogeerS~ SlLe
ieeneDees
ieee Yeer; Jemetuee eje eruee ieee Yeer, kejeWleeW eje hee[e ieee Yeer, oeJeeveue kes efMeKeecegKe eje emee ieee Yeer; Meerle, Jeele Deewj Deelehe eje yeeOee ieee Yeer; Deewj mewke[eW kejes[
DehmejeDeeW eje ueefuele efkeee ieee Yeer pees efpeme DeJemLee ceW Oese mes eueeeceeve veneR neslee
Jen peerJe keer DeJemLee Oeeve kenueeleer nw~ Fme ekeej kee en efmLej YeeJe oesveeW OeeveeW ceW
meceeve nw DeveLee Oeevehe heefjCeece keer Glheefe veneR nes mekeleer ?
meceeOeeveeneB Fme Mebkee kes meceeOeeve ceW kenles nQ efke en yeele mele nw efke
Fve oesveeW ekeej kes mJeheeW keer Dehes#ee oesveeW ner OeeveeW ceW keesF& Yeso veneR nw efkevleg Fleveer
efJeMes<elee nw efke Oece&Oeeve Ske Jemleg ceW mleeske keeue leke jnlee nw keeeWefke ke<eeemeefnle
heefjCeece kee ieYe&ie=n kes Yeerlej efmLele oerheke kes meceeve efejkeeue leke DeJemLeeve veneR yeve
mekelee~
MebkeeOece&Oeeve ke<eee meefnle peerJeeW kes ner neslee nw, en efkeme eceeCe mes
peevee peelee nw ?
meceeOeeveDemebelemeceief<, mebeleemebele, eceemebele, Deeceemebele, #eheke
Deewj GheMeeceke DehetJe&kejCemebele, #eheke Deewj GheMeeceke DeefveJe=efekejCemebele leLee
#eheke Deewj GheMeeceke met#cemeechejeemebele peerJeeW kes Oece&Oeeve keer eJe=efe nesleer nw ;
Ssmee efpeveosJe kee GheosMe nw~ Fmemes peevee peelee nw efke Oece&Oeeve ke<eeemeefnle peerJeeW kes
neslee nw~
hejvleg MegkeueOeeve kes Ske heoeLe& ceW efmLele jnves kee keeue Oece&Oeeve kes DeJemLeevekeeue
mes mebKeeleiegCee nw, keeeWefke Jeerlejeie heefjCeece ceefCe keer efMeKee kes meceeve yengle keeue kes
eje Yeer eueeeceeve veneR neslee~
MebkeeGheMeevleke<eee iegCemLeeve ceW he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve kee DeJemLeeve
Devleceg&ntle& keeue ner heeee peelee nw ?
meceeOeeveveneR, keeeWefke DeLee&vlej ceW ieceve nesves hej Yeer Ske efJeeej mes otmejs
efJeeej ceW ieceve veneR nesves mes Oeeve kee efJeveeMe veneR neslee~
MebkeeJeerlejeielee kes jnles ngS Yeer #eerCeke<eee ceW nesves Jeeues SkelJeefJeleke&
DeJeereej Oeeve kee efJeveeMe osKee peelee nw ?
meceeOeeveveneR, keeeWefke DeeJejCe kee DeYeeJe nesves mes kesJeueer efpevekee Gheeesie
DeMes<e Jeheee&eeW ceW Gheege nesves ueielee nw, FmeefueS Ske Je ceW ee Ske heee&e ceW
DeJemLeeve kee DeYeeJe osKekej Gme Oeeve kee DeYeeJe kene nw~
FmeefueS meke<eee Deewj Deke<eee he mJeeceer kes Yeso mes leLee Deefejkeeue Deewj
efejkeeue leke DeJeefmLele jnves kes keejCe Fve oesveeW OeeveeW kee Yeso efme nw~
Mebkeeke<eeemeefnle leerve iegCemLeeveeW kes keeue mes etbefke GheMeevleke<eee kee keeue
mebKeeleiegCee nerve nw FmeefueS JeerlejeieOeeve kee DeJemLeevekeeue mebKeeleiegCee nw ; en yeele
veneR yeveleer ?
<edKeC[eiece mes
(27)
(28)
<edKeC[eiece mes
Deb lees c eg n g eces eb eE eleeJelLeeCeces i eJelLeg ef c n~

ogcelLeeCeb pPeeCeb peesieefCejesnes efpeCeeCeb leg~~51~~
Debleescegngehejoes eEelee-pPeeCeblejb Je nesppeeefn~
megefejb efhe nesppe yengJelLegmebkeces pPeeCemebleeCees~~52~~
Soefcn OeccepPeeCes heere-heGce-megkekeuesmmeeDees efleefCCe esJe neWefle, cebo-ceboejcebolecekemeeSmeg Somme pPeeCemme mebYeJegJeuebYeeoes~ SlLe ieene
neWefle keceefJemegeDees uesmmeeDees heere-heGce-megkekeeDees~
OeccepPeeCeesJeieemme efleJJe-ceboeefoYeseeDees~~53~~
Smees OeccepPeeCes heefjCeceefo efe keOeb CeJJeos ? efpeCe-meengiegCehemebmeCe-efJeCeeoeCe-mebheeerS~ SlLe ieeneDees
DeeieceGJeosmeeCee efCemeiieoes peb efpeCehheCeereeCeb~
YeeJeeCeb menCeb OeccepPeeCemme leeEuueieb~~54~~
efpeCe-meengiegCegefkekeeCe-hemebmeCee-efJeCee-oeCemebheCCee~
mego-meerue-mebpecejoe
OeccepPeeCes
cegCeseJJee~~55~~
efkebheuecesob OeccepPeeCeb ? DekeKeJeSmeg efJeGueecejmegnheueb iegCemes[erS kecceeqCeppejeheueb e~ KeJeSmeg hegCe DemebKesppeiegCemes[erS kecceheosmeefCeppejCeheueb megnkecceeCecegkekemmeeCegYeeieefJeneCeheueb e~ DeleSJe Oeccee&ovehesleb Oece Oeeveefceefle efmeced~ SlLe ieeneDees
neWefle megnemeJe-mebJej efCeppejecejmegneFb efJeGueeFb~
pPeeCeJejmme heueeFb megneCegyebOeerefCe Oeccemme~~56~~
pen Jee IeCemebIeeee KeCesCe heJeCeenee efJeefueppebefle~
pPeeCehheJeCeesJenee len kecceIeCee efJeefueppebefle~~57~~
SJeb OeccepPeeCemme heJeCee ieoe~
mebheefn megkekepPeeCemme heJeCeb kemmeecees~ leb penekegoes Somme megkekeeb ?
kemeeeceueeYeeJeeoes~ leb e eGefJJenbhegOeeefJeokekeJeereejb SeeefJeokekeDeJeereejb
megngceefkeefjecehheef[Jeeefo mecegefCCeefkeefjecehheef[Jeeefo esefo~ lelLe he{cemegkekepPeeCe-
meceeOeeveveneR, keeeWefke Ske heoeLe& ceW efkeleves keeue leke DeJemLeeve neslee nw,
Fme yeele kees osKekej Ge yeele kener nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
Ske Jemleg ceW Devleceg&ntle& keeue leke efevlee kee DeJemLeeve nesvee odcemLeeW kee Oeeve
nw Deewj eesieefvejesOe efpeve YeieJeeved kee Oeeve nw~~51~~
Devleceg&ntle& kes yeeo efevleevlej ee Oeeveevlej neslee nw ee efejkeeue leke yengle heoeLeeX
kee mebece nesves hej Yeer Ske ner Oeevemevleeve nesleer nw~~52~~
Fme Oece&Oeeve ceW heerle, hee Deewj Megkeue es leerve ner uesMeeSB nesleer nQ, keeeWefke ke<eeeeW
kes cevo, cevolej Deewj cevolece nesves hej Oece&Oeeve keer eeefhle mecYeJe nw~ Fme efJe<ee ceW
ieeLee
Oece&Oeeve kees eehle ngS peerJe kes leere-cevo Deeefo YesoeW kees efueS ngS ece mes
efJeMegef kees eehle ngF& heerle, hee Deewj Megkeue uesMeeSB nesleer nQ~~53~~
Mebkeeen Oece&Oeeve ceW heefjCecelee nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeveefpeve Deewj meeOeg kes iegCeeW keer eMebmee kejvee, efJevee kejvee Deewj oeve
mecheefe mes peevee peelee nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB nQ
Deeiece, GheosMe Deewj efpevee%ee kes Devegmeej efvemeie& mes pees efpeve YeieJeeved kes eje kens
ieS heoeLeeX kee eeve neslee nw Jen Oece&Oeeve kee eEueie nw~~54~~
efpeve Deewj meeOeg kes iegCeeW kee keerle&ve kejvee, eMebmee kejvee, efJevee kejvee, oevemecheVelee,
egle, Meerue Deewj mebece ceW jle nesvee, es meye yeeleW Oece&Oeeve ceW nesleer nQ ; Ssmee peevevee
eeefnS~~55~~
MebkeeFme Oece&Oeeve kee keee heue nw ?
meceeOeeveDe#eheke peerJeeW kees osJeheee&e mecyevOeer efJehegue megKe efceuevee Gmekee
heue nw Deewj iegCeesCeer ceW keceeX keer efvepe&je nesvee Yeer Gmekee heue nw ; leLee #eheke peerJeeW kes
lees DemebKeele iegCeesCeer he mes kece&eosMeeW keer efvepe&je nesvee Deewj MegYe keceeX kes Glke=<
DevegYeeie kee nesvee Gmekee heue nw~ DeleSJe pees Oece& mes Devehesle nw Jen Oece&Oeeve nw, en
yeele efme nesleer nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
Glke=< Oece&Oeeve kes MegYe DeeeJe, mebJej, efvepe&je Deewj osJeeW kee megKe ; es MegYeevegyevOeer
efJehegue heue nesles nQ~~56~~
DeLeJee, pewmes cesIeheue heJeve mes leeef[le neskej #eCe cee$e ceW efJeueerve nes peeles nQ Jewmes
ner Oeeveheer heJeve mes Ghenle neskej kece&cesIe Yeer efJeueerve nes peeles nQ~~57~~
Fme ekeej Oece&Oeeve kee keLeve meceehle ngDee~ Deye MegkeueOeeve kee keLeve kejles nQ~
eLee
MebkeeFmes Megkeuehevee efkeme keejCe mes eehle nw ?
meceeOeeveke<eee ceue kee DeYeeJe nesves mes~
<edKeC[eiece mes
(29)
uekeKeCeb Jegeos-he=LekelJeb Yeso~ efJeleke& egleb eoMeebieced~ Jeereej mebeeefvle DeLe&Jebpeve-eesies<eg~ he=LekelJesve Yesosve efJeleke&me egleme Jeereej mebeeefvle eefmceved Oeeves
lelhe=LekelJeefJeleke&Jeereejced~ SlLe ieeneDees
oJJeeFceCesieeFb leerefn efJe peesiesefn pesCe pPeeebefle~
GJemebleceesnefCeppee lesCe hegOeeb efle leb YeefCeob~~58~~
pecne megob efJeokekeb pecne hegJJeieeDelLekegmeuees e~
pPeeeefo pPeeCeb Sob meefJeokekeb lesCe leb pPeeCeb~~59~~
DelLeeCe JebpeCeeCe e peesieeCe e mebkecees ng Jeereejes~
lemme le YeeJesCe leieb meges Geb meJeer eejb ~~60~~
Somme YeeJelLees GeosGJemeblekemeeeJeerejeeogcelLees eesme-ome-CeJehegJJenjes
hemelLeefleefJenmebIe[Cees kemeee-keuebkegefeCCees eflemeg peesiesmeg Siepeesieefcn JeceeCees SieoJJeb
iegCeheppeeeb Jee he{cemeceS yengCeeienCeefCeueerCeb mego-jefJeefkejCegppeeseyeuesCe pPeeSefo~
SJeb leb esJe Debleescegngecesekeeueb pPeeSefo~ leoes hejoes DelLeblejmme efCeecee mebkeceefo~
DeOeJee leefcn esJe DelLes iegCemme heppeeemme Jee mebkeceefo~ hegefJJeuuepeesieeoes peesieblejb efhe
Jen eej ekeej kee nwhe=LekelJeefJeleke&-Jeereej, SkelJeefJeleke&-DeJeereej, met#ceefeeeDeeefleheeleer Deewj mecegefVeefeee-Deeefleheeleer~ GveceW mes eLece MegkeueOeeve kee ue#eCe
kenles nQhe=LekelJe kee DeLe& Yeso nw, efJeleke& kee DeLe& eoMeebie egle nw ; Deewj Jeereej mes
celeueye DeLe&, Jebpeve Deewj eesie keer mebeeefvle nw~ he=LekelJe DeLee&led Yesohe mes efJeleke&
DeLee&led egle kee Jeereej DeLee&led mebeeefvle efpeme Oeeve ceW nesleer nw Jen he=LekelJeefJeleke&Jeereej veece kee Oeeve nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
ele GheMeevleceesn peerJe Deveske JeeW kee leerveeW ner eesieeW kes Deeuecyeve mes Oeeve
kejles nQ FmeefueS Gmes he=LekelJe Ssmee kene nw~~58~~
ele efJeleke& kee DeLe& egle nw Deewj ele hetJe&iele DeLe& ceW kegMeue meeOeg ner Fme Oeeve
kees Oeeles nQ, FmeefueS Gme Oeeve kees meefJeleke& kene nw~~59~~
DeLe&, Jebpeve Deewj eesieeW kee mebece Jeereej nw~ pees Ssme mebece mes ege neslee nw Gmes
met$e ceW meJeereej kene nw~~60~~
Fmekee YeeJeeLe& kenles nQeewon, ome Deewj veew hetJeeX kee Oeejer, eMemle leerve mebnveve
Jeeuee, ke<eee-keuebke mes heej kees eehle ngDee Deewj leerve eesieeW ceW mes efkemeer Ske eesie ceW
efJeeceeve Ssmee GheMeevleke<eee JeerlejeieemLe peerJe yengle veeheer Jeve ceW ueerve ngS Ssmes
Ske Je ee iegCe-heee&e kees egleheer jefJeefkejCe kes ekeeMe kes yeue mes Oeelee nw~ Fme
(30)
<edKeC[eiece mes
efmeee mebkeceefo~ SiecelLecelLeblej iegCeiegCeblejb heppeeeheppeeeblejb e nsesJeefj efJee

hegCees efleefCCe peesies SiehebleerS "efJee
o ieg he ce Je kee ogmebpeesie-eflemebpeesiesefn
SlLe hegOeeefJeo-kekeJeereejpPeeCeYebiee o ieg he
yeeoeueerme~42~
GhheeSoJJee~ SJecebleescegngekeeuecegJemeblekemeeDees megkekeuesefmmeDees hegOeeefJeokekeJeereejpPeeCeb oJJe-CeJeheelLeefJe-meecebleescegngekeeueb pPeeeF~ DelLeoes DelLeblejmebkeces
mebles efJe Ce pPeeCeefJeCeemees, efeeblejieceCeeYeeJeeoes~ SJeb mebJej-efCeppejecejmegnheueb,
Socneoes efCeJJegFieceCeeCegJe-uebYeeoes~ SJeb hegOeeefJeokekeJeereejpPeeCeheJeCee ieoe~
mebheefn efyeefoemegkekepPeeCeheJeCeb kemmeeceesSkeme YeeJe SkelJeced, efJelekeex
eoMeebieced, DemebeebeflejJeereej ; SkelJesve efJeleke&me DeLe&-Jebpeve-eesieeveeceJeereej
Demebeebefle eefmceved Oeeves leoskelJeefJelekee&~ Jeereejb Oeeveced~ SlLe ieeneDees
pesCesiecesJe oJJeb peesiesCeskekesCe DeCCeojSCe~
KeerCekemeeDees pPeeeF lesCeseeb leieb YeefCeob~~61~~
ekeej Gmeer heoeLe& kees Devleceg&ntle& keeue leke Oeelee nw~ Fmekes yeeo DeLee&vlej hej efveece mes
mebeefcele neslee nw DeLeJee Gmeer DeLe& kes iegCe ee heee&e hej mebeefcele neslee nw Deewj hetJe& eesie
mes meeled eesieevlej hej mebeefcele neslee nw Fme lejn Ske DeLe&, DeLee&vlej, iegCe, iegCeevlej
Deewj heee&e, heee&eevlej kees veeres Thej mLeeefhele kejkes efhej leerve eesieeW kees Ske hebefe ceW
mLeeefhele kejkes efmebeesie Deewj ef$emebeesie keer Dehes#ee eneB he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve kes
42 Yebie GlheVe kejvee eeefnS~ Fme ekeej Devleceg&ntle& keeue leke MegkeueuesMee Jeeuee
GheMeevleke<eee peerJe Je Deewj veew heoeLe&efJe<eeke he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve kees
Devleceg&ntle& keeue leke Oeelee nw~ DeLe& mes DeLee&vlej kee mebece nesves hej Yeer Oeeve kee
efJeveeMe veneR neslee keeeWefke Fmemes efevleevlej ceW ieceve veneR neslee~ Fme ekeej Fme Oeeve kes
heuemJehe mebJej, efvepe&je Deewj DecejmegKe eehle neslee nw keeeWefke Fmemes cegefe keer eeefhle
veneR nesleer~
Fme ekeej he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve kee keLeve meceehle ngDee~
Deye efleere MegkeueOeeve kee keLeve kejles nQSke kee YeeJe SkelJe nw, efJeleke&
eoMeebie kees kenles nQ Deewj DeJeereej kee DeLe& Demebeeefvle nw~ DeYesohe mes efJeleke&
mecyevOeer DeLe&, Jebpeve Deewj eesieeW kee DeJeereej DeLee&led Demebeeefvle efpeme Oeeve ceW nesleer nw
Jen SkelJeefJeleke&-DeJeereej Oeeve nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
ele #eerCeke<eee peerJe Ske ner Je kee efkemeer Ske eesie kes eje Oeeve kejlee nw
FmeefueS Gme Oeeve kees SkelJe kene nw~~61~~
<edKeC[eiece mes
(31)
pecne megob efJeokekeb pecne hegJJeieeDelLekegmeuees e~

pPeeeefo PeeCeb Sob meefJeokekeb lesCe lepPeeCeb~~62~~
DelLeeCe JebpeCeeCe e peesieeCe e mebkecees ng Jeereejes~
lemme DeYeeJesCe leieb pPeeCeceJeereejefceefo Jegeb~~63~~
Somme YeeJelLees KeerC ekemeeDees megk ek eues efm meDees Dees Ieyeuees DeesI emetj es
JeppeefjmenJeF-jCeejeeCemejerjmebIe[Cees DeCCeojmeb"eCees eesmehegJJenjes omehegJJenjes
CeJehegJJenjes Jee KeFemecceeFd"er KeefJeoemesmekemeeeJeiiees CeJeheelLesmeg SieheelLeb oJJeiegCe-heppeeYesosCe pPeeSefo, DeCCeojpeesiesCe DeCCeojeefYeOeeCesCe e lelLe Sieefcn oJJes
iegCes heppeeS Jee cesceefnejes JJe efCeeueYeeJesCe DeJeefeefeemme DemebKesppeiegCemes[erS
keccekeKebOes ieeueeblemme DeCebleiegCenerCeeS mes[erS kecceeCegYeeieb meesmeeblemme kecceeCeb
efoerees Siepeesie-SieeefYeneCe-pPeeCesCe Ieeoeblemme Debleescegngecesekeeuees ieefo~ leoes
mesmeKeerCekemeee-ceseefoerees ceesetCe GJeefjcemeJJeefoerees IesetCe GoeeefoiegCemesef[-
ele efJeleke& kee DeLe& egle nw Deewj efpemeefueS hetJe&iele DeLe& ceW kegMeue meeOeg Fme Oeeve
kees Oeelee nw, FmeefueS Fme Oeeve kees meefJeleke& kene nw~~62~~
DeLe&, Jebpeve Deewj eesieeW kes mebece kee veece Jeereej nw~ ele Gme Jeereej kes DeYeeJe
mes en Oeeve neslee nw FmeefueS Fmes DeJeereej kene nw~~63~~
Fmekee en DeeMee nweqpemekes Megkeue uesMee nw, pees efvemeie& mes yeueMeeueer nw, efvemeie&
mes Metj nw, JeeJe=<eYeJeeveejeemebnveve kee Oeejer nw, efkemeer Ske mebmLeeve Jeeuee nw, eewon
hetJe&Oeejer nw, ome hetJe&Oeejer nw ee veew hetJe&Oeejer nw, #eeefeke meceief< nw Deewj efpemeves
mecemle ke<eeeJeie& kee #ee kej efoee nw Ssmee #eerCeke<eee peerJe veew heoeLeeX ceW mes efkemeer
Ske heoeLe& kee Je, iegCe Deewj heee&e kes Yeso mes Oeeve kejlee nw~ Fme ekeej efkemeer Ske
eesie Deewj Ske Meyo kes Deeuecyeve mes JeneB Ske Je, iegCe ee heee&e ceW cesheJe&le kes
meceeve efveMeue YeeJe mes DeJeefmLele efee Jeeues; DemebKeele iegCeesCeer ece mes kece&mkevOeeW
kees ieueeves Jeeues, DevevleiegCenerve esCeerece mes keceeX kes DevegYeeie kees Meesef<ele kejves Jeeues
Deewj keceeX keer efmLeefleeeW kees Ske eesie leLee Ske Meyo kes Deeuecyeve mes eehle ngS Oeeve kes
yeue mes Ieele kejves Jeeues Gme peerJe kee Devleceg&ntle& keeue peelee nw~ leovevlej Mes<e jns
#eerCeke<eee kes keeue eceeCe efmLeefleeeW kees es[kej Gheefjce meye efmLeefleeeW keer Goeeefo
iegCeesCeerhe mes jevee kejkes hegve efmLeeflekeeC[keIeele mes efyevee DeOeefmLeefleieuevee eje ner
DemebKeele iegCeesCeerece mes kece&mkevOeeW kee Ieele kejlee ngDee #eerCeke<eee kes Deefvlece
mecee kes eehle nesves leke peelee nw Deewj JeneB #eerCeke<eee kes Deefvlece mecee ceW %eeveeJejCe,
(32)
<edKeC[eiece mes
meJesCe jefee hegCees efefoKeb[SCe efJeCee DeOeefefo ieueCesCe DemebKesppeiegCeeS mes[erS

keccekeKebOes Ieeoblees ieefo peeJe KeerCekemeeeeefjcemeceDees efe~ lelLe KeerCekemeeeeefjcemeceS CeeCeeJejCeereobmeCeeJejCeere-DeblejeFeeefCe efJeCeemesefo~ Sosmeg efJeCesmeg
kesJeueCeeCeer kesJeueobmeCeer DeCebleJeerefjees oeCe-ueen-YeesiegJeYeesiesmeg efJeiIeJeefppeees nesefo
efe IeseJJeb~ oesCCeb megkekepPeeCeeCeb efkeceeuebyeCeb ? Kebefle-ceJeeoDees~ SlLe ieene
Den Kebefle-ceJeppeJe-cegeerees efpeCeceohheneCeeDees~
DeeuebyeCesefn peseEn megkekepPeeCeb meceenF~~64~~
oMe&veeJejCe Deewj Devlejee Fve leerve keceeX kee egieheled veeMe kejlee nw~ Fme ekeej Fvekee
veeMe nes peeves hej peerJe leovevlej mecee ceW kesJeue%eeveer, kesJeueoMe&veer Deewj DevevleJeere& kee
Oeejer leLee oeve-ueeYe-Yeesie Deewj GheYeesie kes efJeIve mes jefnle neslee nw, Ssmee eneB mecePevee
eeefnS~
MebkeeoesveeW ner MegkeueOeeveeW kee keee Deeuecyeve nw ?
meceeOeeve#ecee Deewj ceeo&Je Deeefo Deeuecyeve nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLee
#ecee, ceeo&Je, Deepe&Je Deewj meblees<e es efpevecele ceW Oeeve kes eOeeve Deeuecyeve kens
ieS nQ, efpeve DeeuecyeveeW kee meneje ueskej meeOeg MegkeueOeeve hej DeejesnCe kejles nQ~~64~~
Deye oesveeW ekeej kes MegkeueOeeveeW kes heue kee keLeve kejles nQDeeF&me ekeej kes
ceesnveere keer meJeexheMecevee nesves hej GmeceW efmLele jKevee he=LekelJeefJeleke&Jeereej veeceke
MegkeueOeeve kee heue nw hejvleg ceesn kee meJeexheMece kejvee Oece&Oeeve kee heue nw, keeeWefke
ke<eeemeefnle Oece&Oeeveer kes met#cemeechejee iegCemLeeve kes Deefvlece mecee ceW ceesnveere kece&
keer meJeexheMecevee osKeer peeleer nw~ leerve Ieeefle keceeX kee efvecet&ue efJeveeMe kejvee SkelJeefJeleke&DeJeereej Oeeve kee heue nw hejvleg ceesnveere kee efJeveeMe kejvee Oece&Oeeve kee heue nw,
keeeWefke ke<eee meefnle Oece&Oeeveer kes met#cemeechejee iegCemLeeve kes Deefvlece mecee ceW
ceesnveere kece& keer meJeexheMecevee osKeer peeleer nw~ leerve Ieeefle keceeX kee efvecet&ue efJeveeMe kejvee
SkelJeefJeleke&-DeJeereej Oeeve kee heue nw hejvleg ceesnveere kee efJeveeMe kejvee Oece&Oeeve
kee heue nw keeeWefke met#cemeechejee iegCemLeeve kes Deefvlece mecee ceW Gmekee efJeveeMe osKee
peelee nw~
Mebkeeceesnveere kece& kee GheMece kejvee eefo Oece&Oeeve kee heue nw lees Fmeer mes
ceesnveere kee #ee veneR nes mekelee, keeeWefke Ske keejCe mes oes keeeeX keer Glheefe ceeveves ceW
efJejesOe Deelee nw ?
<edKeC[eiece mes
(33)
mebheefn oesCCeb megkekepPeeCeeCeb heueheJeCeb kemmeeceesDeeJeermeYeseefYeCCeceesnCeeremme meJJegJemeceeJeeCeheueb hegOeeefJeokekeJeereejmegkekepPeeCeb~ ceesnmeJJegJemecees hegCe

OeccepPee-Ceheueb; mekemeeeeCesCe OeccepPeeefCeCees megngcemeebhejeFemme eefjcemeceS
ceesnCeeremme meJJegJemecegJeuebYeeoes~ efleCCeb IeeefokecceeCeb efCeccetueefJeCeemeheueceseeefJeokekeDeJeereejpPeeCeb~ ceesnCeereefJeCeemees hegCe OeccepPeeCeheueb, megngcemeebhejeeeefjcemeceS
lemme efJeCeemegJeuebYeeoes~ ceesnCeeremme GJemecees peefo OeccepPeeCeheueb lees Ce keKeoer,
Seeoes oesCCeb keppeeCeceghheefeefJejesneoes ? Ce, OeccepPeeCeeoes DeCeseYeseefYeCCeeoes
DeCes ekeppee-Ceceghheeer S efJejes neYeeJeeoes ~ Seeef Jeekek e-DeJeer eejpPeeCemme
Dehheef[JeeFefJemesmeCeb efkeCCe keob ? Ce, GJemeblekemeeeefcce YeJee KeSefn kemeeSmeg
efCeOeefooefcce heef[JeeogJeuebYeeoes~ GJemeblekemeeeefcce SeeefJeokekeeJeereejs mebles GJemeblees
og hegOeeb FesosCe efJejesnes nesefo efe CeemebkeefCeppeb, lelLe hegOeecesJes efe efCeeceeYeeJeeoes~
Ce e KeerCekemeee-eS meJJelLe SeeefJeokekeeJeereejpPeeCecesJe, peesiehejeJeeerS
meceeOeeveveneR ; keeeWefke, Oece&Oeeve Deveske ekeej kee nw FmeefueS Gmemes Deveske

ekeej kes keeeeX keer Glheefe ceeveves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee~
MebkeeSkelJeefJeleke&-DeJeereej Oeeve kes efueS Deeefleheeleer efJeMes<eCe keeeW veneR
efoee ?
meceeOeeveveneR ; keeeWefke GheMeevleke<eee peerJe kes YeJe#ee Deewj keeue#ee kes
efveefcee mes hegve ke<eeeeW kees eehle nesves hej SkelJeefJeleke&-DeJeereej Oeeve kee eefleheele
osKee peelee nw~
Mebkeeeefo GheMeevleke<eee iegCemLeeve ceW SkelJeefJeleke&-DeJeereej Oeeve neslee nw
lees GJemeblees og hegOeeb Fleeefo ieeLeeJeeve kes meeLe efJejesOe Deelee nw ?
meceeOeeveSsmeer DeeMebkee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke GheMeevleke<eee iegCemLeeve
ceW kesJeue he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve ner neslee nw, Ssmee keesF& efveece veneR nw Deewj #eerCeke<eee
iegCemLeeve kes keeue ceW meJe&$e SkelJeefJeleke&-DeJeereej Oeeve ner neslee nw, Ssmee keesF& efveece
veneR nw ; keeeWefke JeneB eesiehejeJe=efe kee keLeve Ske mecee eceeCe DeveLee yeve veneR
mekelee~ Fmemes #eerCeke<eee keeue kes eejcYe ceW he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve kee DeefmlelJe
Yeer efme neslee nw~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
eqpeme ekeej efejkeeue mebefele ngS FOeve kees Jeeeg mes Je=ef kees eehle ngF& Deefive
DeefleMeerIe peuee osleer nw, Gmeer ekeej Deheefjefcele kece&heer FOeve kees Oeeveheer Deef ive
#eCecee$e ceW peuee osleer nw~~65~~
(34)
<edKeC[eiece mes
SiemeceeheJeCeCCeneCeg-JeJeefeyeuesCe leoeoerS hegOeefJeoke keJeer eejmme efJe

mebYeJeefmeeroes~ SlLe ieeneDees
pen efejmebefeeeEceOeCeceCeuees heJeCegiieoes OegJeb onF~
len keeEcceOeCeceefceeb KeCesCe PeeCeeCeuees onF~~65~~
pen jesieemeemeceCeb efJemeesmeCeefejseCeesmenefJenerefn~
len kecceemeemeceCeb pPeeCeeCemeCeeefopeesiesefn~~66~~
mebheefn megkekepPeeCemme eEueieheJeCee keerjosDemebceesnefJeJesieefJemeiieeoDees megkekepPeeCeeEueieeefCe~ FlLe ieeneDees
DeYeeemebceesnefJeJesieefJemeiiee lemme neWefle eEueieeFb~
eEueefieppF pesefn cegCeer megkekepPeeCeesJeieeefeees~~67~~
eeefueppeF JeernsF Je Oeerjes Ce heefjmmenesJemeiiesefn~
megngcesmeg Ce meccegpPeF YeeJesmeg Ce osJeheeeemeg~~68~~
osnefJeefeeb hesF DehheeCeb len e meJJemebpeesS~
osnesJeefnJeesmeiieb efCemmebiees meJJeoes kegCeefo~~69~~
Ce kemeeemeceglLesefn efJe yeeefnppeF ceeCemesefn ogkeKesefn~
F&meeefJemeeemeesieeefoSefn pPeeCeesJeieeefeees~~70~~
efpeme ekeej efJeMees<eCe, efJejseve Deewj Deew<eOe kes efJeOeeve mes jesieeMee kee Meceve neslee
nw, Gmeer ekeej Oeeve Deewj DeveMeve Deeefo efveefcee mes kecee&Mee kee Yeer Meceve neslee
nw~~66~~
Deye MegkeueOeeve keer heneeve kee efveoxMe kejles nQDemebceesn, efJeJeske Deewj efJemeie&
DeLee&led leeie Deeefo MegkeueOeeve kes eEueie nQ~ Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
DeYee, Demebceesn, efJeJeske Deewj efJemeie& es MegkeueOeeve kes eEueie nQ, efpevekes eje
MegkeueOeeve kees eehle ngDee efee Jeeuee cegefve heneevee peelee nw~67~~
Jen Oeerj hejer<en Deewj GhemeieeX mes ve lees eueeeceeve neslee nw Deewj ve [jlee nw leLee
Jen met#ce YeeJeeW ceW Deewj osJeceeee ceW Yeer veneR cegiOe neslee nw~~68~~
Jen osn kees Deheves mes efYeVe DevegYeJe kejlee nw~ Fmeer ekeej meye ekeej kes mebeesieeW mes
Deheveer Deelcee kees Yeer efYeVe DevegYeJe kejlee nw leLee efvemebie ngDee Jen meye ekeej mes osn
Deewj GheefOe kee Glmeie& kejlee nw~~69~~
Oeeve ceW Deheves efee kees ueerve kejves Jeeuee Jen ke<eeeeW mes GlheVe ngS F&<ee&, efJe<eeo
Deewj Meeske Deeefo ceeveefmeke ogKeeW mes Yeer veneR yeeOee peelee nw~~70~~
<edKeC[eiece mes
(35)
meereeeJeeefoSefn efce meejerjsefn yenghheeejseEn~

Cees yeeefnppeF meent pPeseefcce megefCeeuees meblees~~71~~
SJeb efJeefoemegkekepPeeCeheJeCee ieoe~
mebheefn leefoemegkekepPeeCeheJeCeb kemmeecees~ leb peneefeee veece eesie~ eefleheeflelegb Meerueb eme leleefleheeefle~ leleeflehe#e Deeefleheeefle~ met#ceb efeee eesiees eefmceved
lelmet#ceefeeced~ met#ceefeeb e leoeefleheeefle e met#ceefeeeeefleheeefle Oeeveced~ kesJeue%eevesveehemeeefjleegle%eevelJeeled leoefJeleke&ced~ DeLeelejmebeebleYeeJeeeoJeereejb Je_peveeesiemebeebleYeeJeee~ keLeb lelmebeebleYeeJe ? leoJe<bYeyeuesve efJevee DeeecesCe ef$ekeeueieesejeMes<eeJeieles~ SlLe ieeneDees
DeefJeokekeceJeereejb megngceefkeefjeyebOeCeb leefoemegkekeb~
megngceefcce keeepeesies YeefCeob leb meJJeYeeJeieeb~~72~~
megngceefcce keeepeesies Jedblees kesJeueer leefoemegkekeb~
pPeeeefo efCebefYeogb pees megngceb leb keeepeesieb efhe~~73~~
Oese ceW efveMeue ngDee Jen meeOeg Meerle Je Deelehe Deeefoke yengle ekeej keer Meejerefjke
yeeOeeDeeW kes eje Yeer veneR yeeOee peelee nw~~71~~
Fme ekeej otmejs MegkeueOeeve kee keLeve meceehle ngDee~
leye leermejs MegkeueOeeve kee keLeve kejles nQ~ eLeeeqeee kee DeLe& eesie nw~ Jen
efpemekes heleveMeerue nes Jen eefleheeleer kenueelee nw Deewj Gmekee eeflehe#e Deeefleheeleer kenueelee
nw~ efpemeceW efeee DeLee&led eesie met#ce neslee nw Jen met#ceefee kene peelee nw Deewj met#ceefee
neskej pees Deeefleheeleer neslee nw Jen met#ceefeeeeefleheeleer Oeeve kenueelee nw~ eneB kesJeue%eeve
kes eje egle%eeve kee DeYeeJe nes peelee nw FmeefueS Jen DeefJeleke& nw ; Deewj DeLee&vlej keer
mebeeefvle kee DeYeeJe nesves mes DeJeereej nw DeLeJee Jebpeve Deewj eesie keer mebeeefvle kee DeYeeJe
nesves mes DeJeereej nw~
MebkeeFme Oeeve ceW Fvekeer mebeeefvle kee DeYeeJe kewmes nw ?
meceeOeeveFvekes Deeuecyeve kes efyevee ner egieheled ef$ekeeueieesej DeMes<e heoeLeeX kee
%eeve neslee nw FmeefueS Fme Oeeve ceW Fvekeer mebeeefvle kes DeYeeJe kee %eeve neslee nw~ Fme
leermeje MegkeueOeeve DeefJeleke&, DeJeereej Deewj met#ceefeee mes mecyevOe jKeves Jeeuee
neslee nw keeeWefke keeeeesie kes met#ce nesves hej meJe&YeeJeiele en Oeeve kene ieee nw~~72~~
pees kesJeueer efpeve met#ce keeeeesie ceW efJeeceeve nesles nQ Jes leermejs MegkeueOeeve kees kejles nQ
Deewj Gme met#ce keeeeesie kee Yeer efvejesOe kejves kes efueS Gmekee Oeeve kejles nQ~~73~~
(36)
<edKeC[eiece mes
Somme YeeJelLeesGhheCCekesJeueCeeCeobmeCesefn meJJeoJJeheppeeS eflekeeueefJemeS

peeCeblees hemmeblees kejCekekeceJeJeneCeJeefppeeDeCebleefJeefjees DemebKesppeiegCeeS mes[erS
kecceefCeppejb kegCeceeCees osmetCehegJJekeeseE[ efJenefje mepeesefieefpeCees DebleescegngeeJemesmes DeeGS
ob[keJee[heojueesiehetjCeeefCe kejsefo~ lelLe peb he{cemeceS osmetCeeesmejppegGmmesnb
meieefJekeKebYeheceeCeJeheefjJesocehheeCeb keeotCe efoerS DemebKesppes Yeeies DeCegYeeiemme DeCebles
Yeeies IeeosotCe esefo leb ob[b Ceece~ efJeefoemeceS hegJJeeJejsCe JeeoJeueeJeefppeeueesieeieemeb
meJJeb efhe meieosnefJekeKebYesCe JeeefJee mesmeefefoDeCegYeeieeCeb penekecesCe DemebKesppe DeCebles
Yeeies IeeefootCe peceJeeCeb leb keJee[b Ceece~ leefoemeceS JeeoJeueeb Jeefppee meJJeueesieeieemeb
meiepeerJeheosmesefn efJeefmeefhheotCe mesmeefefoDeCegYeeieeCeb kecesCe DemebKesppes Yeeies DeCebles
Yeeies e IeeosotCe peceJeeCeb leb heojb Ceece~ eGlLemeceS meJJeueesieeieemeceeJetefje
mesmeefefoDeCegYeeieeCecemebKesppes Yeeies DeCebles Yeeies e Ieeefoe peceJeeCeb leb ueesiehetjCeb
Deye Fmekee YeeJeeLe& kenles nQkesJeue%eeve Deewj kesJeueoMe&ve kes GlheVe nes peeves kes
keejCe pees ef$ekeeueefJe<eeke meye Je Deewj Gvekeer meye heee&eeW kees peeveles nQ Deewj osKeles
nQ; kejCe, ece Deewj JeJeOeeve mes jefnle neskej pees DevevleJeere& kes Oeejke nQ leLee pees
DemebKeeleiegCeer esCeerhe mes keceeX keer efvepe&je kej jns nQ, Ssmes meeesieer efpeve keg kece
hetJe&keesef keeue leke efJenej kej Deeeg kes Devleceg&ntle& keeue Mes<e jnves hej oC[, kehee,
elej Deewj ueeskehetjCe mecegodIeele kejles nQ~ GmeceW pees eLece mecee ceW keg kece eewon jepet
GlmesOe he Deewj Deheves efJe<kebYeeceeCe ieesueheefjJesohe DeelceeosMe kej efmLeefle kes DemebKeele
yengYeeie kee Deewj DevegYeeie kes Devevle yengYeeie kee Ieele kej efmLele jnles nQ, Gmekee veece
oC[ mecegodIeele nw~ otmejs mecee ceW hetJe& Deewj heefMece keer Deesj mes JeeleJeuee kes efmeJeee
hetjs ueeskeekeeMe kees Deheves osn kes efJemleej eje Jeehle kej Mes<e efmLeefle Deewj DevegYeeie kee
ece mes DemebKeele yengYeeie Deewj Devevle yengYeeie kee Ieele kej pees DeJemLeeve neslee nw Jen
kehee mecegodIeele nw~ leermejs mecee ceW JeeleJeuee kes efmeJeee hetjs ueeskeekeeMe kees Deheves
peerJeeosMeeW kes eje Jeehle kej Mes<e efmLeefle Deewj DevegYeeie kee ece mes DemebKeele yengYeeie
Deewj Devevle yengYeeie kee Ieele kej pees DeJemLeeve neslee nw Jen elej mecegodIeele nw~ eewLes
mecee ceW meye ueeskeekeeMe kees Jeehle kej Mes<e efmLeefle Deewj DevegYeeie kee ece mes DemebKeele
yengYeeie Deewj Devevle yengYeeie kee Ieele kej pees DeJemLeeve neslee nw Jen ueeskehetjCe
mecegodIeele nw~ Deye eneB Mes<e efmLeefle kee eceeCe Devleceg&ntle& nw pees efke Deeeg kes eceeCe mes
mebKeeleiegCee nw~ eneB mes ueskej Deeies meye efmLeeflekeeC[ke Deewj DevegYeeie keeC[keeW kees
<edKeC[eiece mes
(37)
(38)
<edKeC[eiece mes
Ceece~ mebheefn SlLe mesmeefefoheceeCecebleescegngees mebKesppeiegCeceeGDeeoes~ Sees hhengef[ GJeefj

meJJeefefoKeb[eeefCe DeCegYeeieKeb[eeefCe e DebleescegngesCe Ieeosefo~ efefoKeb[emme Deeeecees
Debleescegngeb DeCegYeeieKeb[eheceeCeb hegCe mesmeDeCegYeeiemme DeCeblee Yeeiee~ SosCe kecesCe
Debleescegngeb iebletCe peesieefCejesn kejsefo~ kees peesieefCejesnes ? peesieefJeCeemees~ leb peneSees
Debleescegngeb iebletCe yeeojkeeepeesiesCe yeeojceCepeesieb efCebYeefo~ leoes DebleescegngesCe
yeeojkeeepeesiesCe yeeojJeefepeesieb efCebYeefo~ leoes DebleescegngesCe yeeojkeeepeesiesCe
yeeojGmmeemeefCemmeemeb efCebYeefo~ leoes DebleescegngesCe yeeojkeeepeesiesCe lecesJe yeeojkeeepeesieb
efCebYeefo~ leoes Debleescegngeb iebletCe megngcekeeepeesiesCe megngceceCepeesieb efCebYeefo~ leoes
Debleesceg ngesCe megngcekeeepeesiesCe megntceJeefepeesieb efCeb Yeefo~ leoes Deblees cegngesCe
megngcekeeepeesiesCe megngceGmmeemeefCemmeemeb efCebYeefo~ leoes Debleescegngeb iebletCe megngcekeeepeesiesCe
megngcekeeepeesieb efCebYeceeCees FceeefCe kejCeeefCe kejsefo-he{cemeceS DehegJJeheeeefCe kejsefo
hegJJeheeeCeb nsoes~ DeeefoJeiieCeeS DeefJeYeeieheef[soeCecemeb-KesppeefoYeeieceeske[d[efo
peerJeheosmeeCeb e DemebKesppeefoYeeieceeskeefo~ SJecebleescegngece-hegJJeheeeefCe kejsefo~

DemebKesppeiegCenerCeeS mes[erS peerJeheosmeeCeb e DemebKesppeefoYeeiees hegJJeheeeCeb efhe
DemebKesppeefoYeeiees DehegJJeheeeefCe meJJeeefCe~ SJecehegJJeheekejCeefJeneCeb ieob~
Sees Debleescegngeb efkeerDees kejsefo~ DehegJJeheeeCeceeefoJeiieCeeS DeefJeYeeieheef[soeCecemebKesppeefoYeeieceeskeefo~ peerJeheosmeeCecemebKesppeefoYeeieceeskeefo~ SlLe Debleescegng eb
efkeerDees kejsefo DemebKesppeiegCenerCeeS mes[erS~ peerJeheosmeeCecemebKesppeiegCeeS mes[erS
Deeskeefo~ efkeefiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~ efkeesDees mes[erS DemebKesppeefoYeeiees~ DehegJJeheeeCeb efhe DemebKesppeefoYeeiees~ efkeerkejCes efCeefos leoes mes keeues
hegJJeheeeefCe DehegJJeheeeefCe e CeemesF~ Debleescegngeb efkeerieopeesiees nesefo~ megngceefkeefjeb
Dehheef[Jeeefo pPeeCeb pPeeeefo~ efkeerCeb eefjcemeceS DemebKesppes Yeeies CeemesF~ Soefcn
peesieefCejesnkeeues megngceefkeefjecehheef[Jeeefo pPeeCeb pPeeeefo efe peb YeefCeob leCCe Ie[os ;
kesJeefuemme efJemeF&keeemesmeoJJeheppeeemme meiemeJJeeS SkeJemme DeeECeefoemme
Devleceg&ntle& kes eje Ieelelee nw~ efmLeeflekeeC[ke kee Deeeece Devleceg&ntle& nw Deewj DevegYeeiekeeC[ke
kee eceeCe Mes<e DevegYeeie kes Devevle yengYeeie nw~ Fme ece mes Devleceg&ntle& nw Deewj DevegYeeiekeeC[ke
kee eceeCe Mes<e DevegYeeie kes Devevle yengYeeie nw~ Fme ece mes Devleceg&ntle& keeue peeves hej
eesieefvejesOe kejlee nw~
Mebkeeeesie efvejesOe efkemes kenles nQ ?
meceeOeeveeesieeW kes efJeveeMe keer eesie efvejesOe meb%ee nw~ eLee
eneB Devleceg&ntle& keeue efyeleekej yeeoj keeeeesie kes eje yeeoj ceveeseesie kee efvejesOe
kejlee nw~ efhej Devleceg&ntle& ceW yeeoj keeeeesie kes eje yeeoj Jeeveeesie kee efvejesOe kejlee
nw~ efhej Devleceg&ntle& ceW yeeoj keeeeesie kes eje yeeoj GdJeeme efveMJeeme kee efvejesOe kejlee
nw~ efhej Devleceg&ntle& ceW yeeoj keeeeesie kes eje Gmeer yeeoj kee efvejesOe kejlee nw ef hej
Devleceg&ntle& ceW met#ce keeeeesie kes eje met#ce Jeeveeesie kee efvejesOe kejlee nw~ efhej
Devleceg&ntle& keeue peeves hej met#ce keeeeesie kes eje met#ce keeeeesie kee efvejesOe kejlee ngDee
Fve kejCeeW kees kejlee nw~ eLece mecee ceW hetJe& mheOe&keeW kes veeres DehetJe& mheOe&ke kejlee nw~
Ssmee kejles ngS eLece Jeie&Cee kes DeefJeYeeie eeflesoeW kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Deheke<e&Ce
kejlee nw Deewj peerJe eosMeeW kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Deheke<e&Ce kejlee nw~ Fme ekeej
Devleceg&ntle& ceW yeeoj keeeeesie kes eje Gmeer yeeoj keeeeesie kee efvejesOe kejlee nw~ efhej
Devleceg&ntle& ceW met#ce keeeeesie kes eje met#ce Jeeveeesie kee efvejesOe kejlee nw efhej
Devleceg&ntle& keeue leke DehetJe& mheOe&ke kejlee nw~ es DehetJe& mheOe&ke eeflemecee henues mecee
ceW efpeleves efkeS ieS Gvemes Deieues efleereeefo meceeeW ceW DemebKeele iegCenerve esCeerhe mes
efkeS peeles nQ Deewj henues mecee ceW efpeleves peerJeeosMeeW kee Deheke<e&Ce kej efkeS Gvemes
Deieues meceeeW ceW mebKeeleiegCes esCeerhe mes peerJeeosMeeW kee Deheke<e&Ce kej efkeS peeles nQ~
Fme ekeej efkeS ieS meye DehetJe& mheOe&ke peieesCeer kes DemebKeeleJeW YeeieeceeCe peieesCeer kes
eLece Jeie&cetue kes DebmeKeeleJeW Yeeie eceeCe Deewj hetJe& mheOe&keeW kes Yeer DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe nesles nQ~ Fme ekeej DehetJe& mheOe&ke kejves keer efJeefOe kee keLeve meceehle ngDee~
Fmekes yeeo Devleceg&ntle& keeue leke ke=ef<eeW kees kejlee nw Deewj Ssmee kejles ngS DehetJe&
mheOe&keeW keer eLece Jeie&Cee kes DeefJeYeeie eeflesoeW kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Deheke<e&Ce
kejlee nw Deewj peerJeeosMeeW kes DemebKeeleJeW Yeeie kee Deheke<e&Ce kejlee nw~ Fme ekeej eneB
Devleceg&ntle& keeue leke ke=ef<eeB kejlee nw~ es ke=ef<eeB eeflemecee henues mecee ceW efpeleveer
keer ieF& Gvemes Deeies efleereeefo meceeeW ceW DemebKeeleiegCeernerve esCeerhe mes keer peeleer nQ Deewj
henues mecee ceW efpeleves peerJeeosMeeW kee Deheke<e&Ce kej keer ieF Gvemes Deieues meceeeW ceW
DemebKeeiegCeer esCeerhe mes peerJeeosMeeW kee Deheke<e&Ce kej keer peeleer nQ~ ke=ef<iegCekeej
heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nw~ meye ke=ef<eeB peieesCeer kes DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe nQ Deewj DehetJe& mheOe&keeW kes Yeer DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~
ke=ef<kejCeefeee kes meceehle nes peeves hej efhej Gmekes Devevlej mecee ceW hetJe&
mheOe&keeW kee Deewj DehetJe&mheOe&keeW kee veeMe kejlee nw~ Devleceg&ntle& keeue leke ke=ef<iele eesie
<edKeC[eiece mes
(39)
(40)
<edKeC[eiece mes
SieJelLegefcn ceCeefCejesneYeeJeeoes~ Ce e ceCeefCejesnsCe efJeCee pPeeCeb mebYeJeefo; DeCCelLe

leneCegJeuebYeeoes efe ? Ce Sme oesmees; SieJelLegefcn efebleeefCejesnes pPeeCeefceefo peefo
Iesshheefo lees nesefo oesmees~ Ce e SJeceslLe Ieshheefo~ hegCees SlLe keOeb Ieshheefo efe YeefCeos
peesiees GJeeejsCe eEelee; eflemmes SeiiesCe efCejesnes efJeCeemees peefcce leb pPeeCeefceefo SlLe
IeseJJeb; lesCe Ce hegJJegeoesmemebYeJees efe~ SlLe ieeneDees
leeseefceJe CeeefueeeS leeeemeYeeeCeesojlLeb Jee~
heefjneefo kecesCe lene peesiepeueb pPeeCepeueCesCe~~74~~
pen meJJemejerjieeb ceblesCe efJemeb efCebYeS [bkes~
leees hegCeesJeefCeppeefo heneCePej ceblepeesSCe~~75~~
len yeeojleCegefJemeeb peesieefJemeb pPeeCecebleyeuepegees~

DeCegYeeJeefcce efCebYeefo DeJeCesefo leoes efJe efpeCeJesppees~~76~~
SJeb leefoemegkekepPeeCeheJeCee ieoe~
mebheefn eGlLemegkekepPeeCeheJeCeb kemmeecees~ leb penemecegefVee efeee eesiees
eefmceved lelmecegefVeefeeced~ mecegefVeefeeb e Deeefleheeefle e mecegefVeefeeeeefleheeefle Oeeveced~ eglejefnlelJeeled DeefJeleke&ced ~ peerJeeosMeheefjmheboeYeeJeeoJeereejb DeLe&JebpeveeesiemebeebleYeeJeee~ SlLe ieene
DeefJeokekeceJeereejb DeefCeeer Deefkeefjeb e mesueseEme~
pPeeCeb efCepeesieb Deheefceb Geceb megkekeb~~77~~
Jeeuee neslee nw leLee met#ceefeeeeefleheeefle Oeeve kees Oeelee nw~ Deefvlece mecee ceW ke=ef<eeW kes
DemebKeele yengYeeie kee veeMe kejlee nw~
MebkeeFme eesieefvejesOe kes keeue ceW kesJeueer efpeve met#ceefeeeeefleheeleer Oeeve kees Oeeles
nQ, en pees keLeve efkeee nw Jen veneR yevelee, keeeWefke kesJeueer efpeve DeMes<e Je heee&eeW kees
efJe<ee kejles nQ, Deheves meye keeue ceW Skehe jnles nQ Deewj Fefve %eeve mes jefnle nQ, DeleSJe
Gvekee Ske Jemleg ceW ceve kee efvejesOe kejvee GheueyOe veneR neslee Deewj ceve kee efvejesOe efkeS efyevee
Oeeve kee nesvee mecYeJe veneR nw keeeWefke Deve$e Jewmee osKee veneR peelee ?
meceeOeeveen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eke=le ceW Ske Jemleg ceW efevlee kee
efvejesOe kejvee Oeeve nw, eefo Ssmee enCe efkeee peelee nw lees Ge oes<e Deelee nw~ hejvleg eneB
Ssmee enCe veneR kejles nQ~
Mebkeelees eneB efkeme he ceW enCe kejles nQ ?
meceeOeeveeneB Gheeej mes eesie kee DeLe& efevlee nw~ Gmekee Skeeehe mes efvejesOe
DeLee&led efJeveeMe efpeme Oeeve ceW efkeee peelee nw Jen Oeeve, Ssmee eneB enCe kejvee eeefnS,
FmeefueS eneB hetJeexe oes<e mecYeJe veneR nw~
Fme efJe<ee ceW ieeLeeSB
eqpeme ekeej veeueer eje peue kee eceMe DeYeeJe neslee nw, ee lehes ngS ueesn kes hee$e
ceW efmLele peue kee eceMe DeYeeJe neslee nw, Gmeer ekeej Oeeveheer Deefive kes eje eesieheer
peue kee eceMe veeMe neslee nw~~74~~
efpeme ekeej cev$e kes eje meye Mejerj ceW efYeos ngS efJe<e kee [bke kes mLeeve ceW efvejesOe
kejles nQ Deewj eOeeve #ejCe kejves Jeeues cev$e kes yeue mes Gmes hegve efvekeeueles nQ~~75~~
Gmeer ekeej Oeeveheer cev$e kes yeue mes ege ngDee en meeesefiekesJeueerefpeveheer
Jewe yeeoj MejerjefJe<eeke eesieefJe<e kees henues jeskelee nw Deewj Fmekes yeeo Gmes efvekeeue
heWkelee nw~~76~~
Fme ekeej leermejs MegkeueOeeve kee keLeve meceehle ngDee~
Deye eewLes MegkeueOeeve kee keLeve kejles nQ~ eLeeeqpemeceW efeee DeLee&led eesie
meceked ekeej mes GefVe nes ieee nw Jen mecegefVeefee kenueelee nw Deewj mecegefVeefee
neskej pees Deeefleheeleer nw Jen mecegefVeefeeeeefleheeleer Oeeve nw~ en egle%eeve mes jefnle
nesves kes keejCe DeefJeleke& nw~ peerJeeosMeeW kes heefjmhevo kee DeYeeJe nesves mes DeJeereej nw; ee
DeLe&, Je_peve Deewj eesie keer mebeeefvle kes DeYeeJe nesves mes DeJeereej nw~ Fme efJe<ee ceW
ieeLee
Deefvlece Gece MegkeueOeeve efJeleke&jefnle nw, Jeereejjefnle nw, DeefveJe=efe nw, efeee
jefnle nw, MewuesMeer DeJemLee kees eehle nw Deewj eesiejefnle nw~~77~~
Fmekee DeLe& eesie kee efvejesOe nesves hej Mes<e keceeX keer efmLeefle Deeeg kece& kes
meceeve Devleceg&ntle& nesleer nw~ leovevlej mecee ceW MewuesMeer DeJemLee kees eehle neslee nw
Deewj mecegefVeefee DeefveJe=efe MegkeueOeeve kees Oeelee nw~
MebkeeeneB Oeeve meb%ee efkeme keejCe mes oer ieF& nw ?
meceeOeeveSkeeehe mes peerJe kes efevlee kee efvejesOe DeLee&led heefjmhevo kee
DeYeeJe nesvee ner Oeeve nw, Fme ef< mes eneB Oeeve meb%ee oer ieF& nw~
MebkeeFme Oeeve kee keee heue nw ?
meceeOeeveDeIeeefleeleg<ke kee efJeveeMe kejvee Fme Oeeve kee heue nw~
<edKeC[eiece mes
(41)
Somme DelLeespeesieefcn efCeefcn DeeGmeceeefCe kecceeefCe neWefle Debleescegngeb~

mes keeues mesuesefmeeb heef[Jeppeefo mecegefCCeefkeefjeceefCeeef megkekepPeeCeb pPeeeefo~
keOeceslLe pPeeCeJeJeSmees ? SeiiesCe eEeleeS peerJemme efCejesnes heefjhheboeYeeJees pPeeCeb
Ceece~ eEke heuecesob pPeeCeb ? DeIeeFeGkekeefJeCeemeheueb~ leefoemegkekepPeeCeb
peesieefCejesnheueb~ mesuesefmeeDeeS pPeerCeeS meJJekecceefJehhecegkekees SiemeceSCe efmeefb
ieefo~ SJeb pPeeCeb Ceece leJeeskecceb ieob~
efemme efCemeCCemme efCeJJeCCemme Jee meengmme kemeeSefn men osnheefjeeiees
keeGmeiiees Ceece~ Cesob pPeeCemmeblees efCeJeoefo; yeejneCegJeskeKeemeg JeeJeoefeemme efJe
keeDeesmmeiiegJeJeeeroes~ SJeb leJeeskecceb heefJeob~
eesie kee efvejesOe kejvee leermejs MegkeueOeeve kee heue nw~

MewuesMeer DeJemLee kes keeue kes #eerCe nesves hej meye keceeX mes cege ngDee en peerJe Ske
mecee ceW efmeef kees eehle neslee nw~ Fme ekeej Oeeve veeceke lehekece& kee keLeve meceehle
ngDee~
efmLele ee yew"s ngS keeeeslmeie& kejves Jeeues meeOeg kee ke<eeeeW kes meeLe Mejerj kee leeie
kejvee keeeeslmeie& veece kee lehekece& nw~ Fmekee Oeeve ceW DevleYee&Je veneR neslee, keeeWefke
efpemekee yeejn Deveges#eeDeeW kes efevleJeve ceW efee ueiee ngDee nw, Gmekes Yeer keeeeslmeieb keer
Glheefe osKeer peeleer nw~
Fme ekeej lehekece& kee keLeve meceehle ngDee~
N: M
1. <edKeC[eiece, OeJeuee erkee, heg0 13, he=0 54 mes 88 leke~
(42)
cetueeeej mes
eoMelehe
(cetueeeej evLe mes1)
ogefJene e leJeeeejes yeeefnj DeyYeblejes cegCeseJJees~
Skekekekees efJee e peOeekeceb leb heJescees~~345~~
efekeejmlehe Deeeejmleheesveg<"eveb~ yeeees yeeepeveeke~ DeYevlejesYevlejpeveeke~ Skewkeesefhe e yeeeeYevlejMewkewke <ees{e <e[dekeej eLeeeceb ececeveguuebIe
eheeeefce keLeefe<eeceerefle~~345~~
yeeeb <e[dYesob veeceessMesve efveheevveen
DeCemeCe DeJeceesoefjeb jmeheefjeeDees e JegefeheefjmebKee~
keeemme efJe heefjleeJees efJeefJeemeeCeemeCeb b~~346~~
DeveMeveb elegefJe&Oeenejheefjleeie~ DeJeceewoe&cele=efhleYeespeveb~ jmeeveeb heefjleeiees
jmeheefjleeie mJeeefYeueef<eleefmveiOeceOegjecuekegkeeefojmeheefjnej~ Je=es heefjmebKee
Je=efeheefjmebKee ie=noeekeYeepeveewovekeeueeoerveeb heefjmebKeevehetJe&kees en~ keeeme Mejerjme
heef jleehe kece&#eeee yegefhetJ e&ke Mees<eCeb DeeleeheveeYeeJekeeMeJe=#ecet ueeefoef Ye~
efJeefJeeMeeveemeveb m$eerheMeg<eC{keefJeJeefpe&leb mLeevemesJeveb <e<"efceefle~~346~~
Deye lehe Deeeej kees kenles nQ

ieeLeeLe&yeee Deewj DeYevlej kes Yeso mes lehe Deeeej oes ekeej kee peevevee
eeefnS~ GmeceW Ske-Ske Yeer ekeej kee nw~ Gvekees ceQ ece mes kentBiee~~345~~
DeeeejJe=efelehe kes Deveg<"eve kee veece lehe-Deeeej nw~ Gmekes oes Yeso nQ
yeee Deewj DeeYevlej~ pees yeee peveeW ceW eke nw Jen yeee lehe nw Deewj pees DeeYevlej
peveeWDeheves Oeeefce&kepeveeW ceW eke nw Gmes DeeYevlej lehe kenles nQ~ es yeee-DeeYevlej
oesveeW ner lehe - ekeej kes nQ~ ceQ Fve meYeer kee ece mes JeCe&ve keBiee~
yeee lehe kes neW YesoeW kes veece Deewj GsMe kee efveheCe kejles nQ
ieeLeeLe&DeveMeve, DeJeceewoe&, jmeheefjleeie, Je=efeheefjmebKeeve, keeekeuesMe Deewj
efJeefJee Meeveemeve es yeee lehe nQ~~346~~
DeeeejJe=efeeej ekeej kes Deenej kee leeie kejvee DeveMeve nw~ Dele=efhle
Yeespeve DeLee&led hes Yej Yeespeve ve kejvee DeJeceewoe& nw~ jmeeW kee heefjleeie kejveeDeheves
efueS F< efmveiOe, ceOegj, Decue, kegke Deeefo jmeeW kee heefjnej kejvee jmeheefjleeie nw~
Je=efeDeenej keer eee& ceW heefjmebKeeieCevee DeLee&led efveece kejvee~ ie=n kee, oeleej
1. cetueeeej Yeeie-1, he=0 282 mes 323 leke~
cetueeeej mes
(43)
DeveMeveme Yesob mJeheb e eefleheeoeVeen

Fefeefjeb peeJepeerJeb ogefJenb hegCe DeCemeCeb cegCeseJJeb~
Fefeefjeb meekebKeb efCejeJekebKeb nJes efyeefoeb~~347~~
DeveMeveb hegveefjefeefjeeeJeppeerJeYesoeYeeb efefJeOeb %eeleJeb Fefeefjeb meekeeb#eb
keeueeefoefYe meehes#eb SleeJevleb keeuecenceMeveeefokeb veevegefle<"eceerefle~ efvejekeeb#eb YeJesod
efleereb eeJeppeerJeb DeecejCeevleeoefhe ve mesJeveced~~347~~
meekeeb#eeveMeveme mJeheb efveheeVeen
ceomeceogJeeomeseEn ceemeceemeKeceCeeefCe~
keCeiesieeJeefueDeeoer leJeesefJeneCeeefCe Ceenejs~~348~~
Denesje$eme ceOes s YeeJesues le$ewkemeeb YeeJesueeeeb Yeespeveceskemee heefjleeie
SkeYee~ eleme=Ceeb YeeJesueeveeb heefjleeies elegLe&~ <eCCeeb YeeJesueeveeb heefjleeies <e<"es
efefoveheefjleeie~ De<eveeb heefjleeies< cem$ee GheJeemee~ oMeeveeb leeies oMeceMelJeej
GheJeemee~ eoMeeveeb heefjleeies eoMe hebeesheJeemee~ ceemeeOe&-hebeoMeesheJeemee
hebeoMeefoveeveenejheefjleeie~ ceemeceemeesheJeemeeeEm$eMeonesje$ecee$ee DeMeveleeie~
#eceCeevegheJeemee~ DeeJeueerMeyo eleskeceefYemecyeOeles~ kevekeeJeueer ewkeeJeueer e
kee, yele&veeW kee, Yeele Deeefo Yeespe Jemleg kee ee keeue Deeefo kee ieCeveehetJe&ke efveece kejvee
Je=efeheefjmebKeeve nw DeLee&led Deenej kees efvekeueles mecee oeleejeW kes Iej kee ee efkemeer oeleej
Deeefo kee efveece kejvee Je=efeheefjmebKeeve lehe nw~ keee DeLee&led Mejerj kees heefjleehe
keuesMe osvee, Deeleeheve, DeYeeJekeeMe Deewj Je=#ecetue Deeefo kes eje kece&#ee kes efueS yegefhetJe&ke
Mees<eCe kejvee keeekeuesMe lehe nw~ m$eer, heMeg Deewj vehegbmeke mes Jeefpe&le mLeeve kee mesJeve
kejvee efJeefJeeMeeveemeve lehe nw~ Ssmes Fve yeee leheeW kee veece efveoxMehetJe&ke mebef#ehle
ue#eCe efkeee nw~ Deeies eleske kee ue#eCe Deeeee& mJeeb kej jns nQ~
DeveMeve kee mJehe Deewj Gmekes Yeso yeleueeles ngS kenles nQ
ieeLeeLe&keeue keer ceee&oe meefnle Deewj peerJevehee&vle kes Yeso mes DeveMeve lehe oes
ekeej peevevee eeefnS~ keeue keer ceee&oe meefnle meekeeb#e nw Deewj otmeje eeJeppeerJeve
DeveMeve efvejekeeb#e neslee nw~~347~~
DeeeejJe=efeFefeefjeFleves keeue leke Deewj eeJeppeerJebpeerJevehee&vle
leke kes Yeso mes DeveMeve lehe oes ekeej kee nw~ GmeceW Fleves keeue hee&vle ceQ DeveMeve DeLee&led
Yeespeve Deeefo kee Deveg<"eve veneR kebiee Ssmee keeue Deeefo meehes#e pees DeveMeve neslee nw Jen
(44)
cetueeeej mes
kevekeeJeueskeeJeueew leew efJeOeer Deeefoex<eeb leheesefJeOeeveeveeb kevekewkeeJeueeoerevf e~ DeeefoMeyosve

cegjpeceOe-efJeceevehebefe-eEmenefve<eeref[leeoerveeb enCeb~ kevekeeJeueeoerveeb ehebe erkeejeOeveeeeb
<Jees efJemlejYeeeVesn eleevles~ DeveenejesveMeveb <e<"e<ceoMeceeoMewcee&meeOe&ceemeeefoefYeMe
eeefve #eceCeeefve kevekewkeeJeueeoerefve e eeefve leheesefJeOeeveeefve leeefve meJee&Ceveenejes eeJeoglke=<sve
<eCceemeemlelmeJe meekeeb#eceveMeveefceefle~~348~~
efvejekeeb#emeeveMeveme mJeheb efveheeVeen
YeeheFCCee FbefieefCe heeGJeieceCeeefCe peeefCe cejCeeefCe~
DeCCes ef J e SJeceeoer yees OeJJee ef CejJekeb Keeef Ce~~349~~
Fefeefjemeekeeb#e DeveMeve lehe nw~ efpemeceW cejCe hee&vle leke DeveMeve kee leeie kej
efoee peelee nw Jen eeJeppeerJeve efvejekeeb#e veece kee otmeje lehe neslee nw~
Deye meekeeb#e DeveMeve kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&yesuee, lesuee, eewuee, heeBe GheJeeme, hevn efove Deewj cenerves Yej kee
GheJeeme kevekeeJeueer, SkeeJeueer Deeefo leheMejCe kes efJeOeeve DeveMeve ceW kens ieS nQ~~348~~
DeeeejJe=efeDenesje$e kes ceOe Yeespeve keer oes yesuee nesleer nQ~ GveceW mes Ske
Yeespeve yesuee ceW Yeespeve kejvee Deewj Ske Yeespeve yesuee ceW Yeespeve kee leeie kejvee en
SkeYee nw~ eej Yeespeve yesueeDeeW ceW eej Yeespeve kee leeie kejvee elegLe& nw DeLee&led OeejCee
Deewj heejCee kes efove SkeeMeve kejvee leLee ele kes efove oesveeW mecee Yeespeve kee leeie kejkes
GheJeeme kejveeFme lejn eej Yeespeve kee leeie nesves mes pees GheJeeme neslee nw Gmes
elegLe& kenles nQ~ n Yeespeve yesueeDeeW kes leeie ceW <e<" kene peelee nw DeLee&led OeejCeeheejCee kes efove SkeeMeve leLee oes efove kee hetCe& GheJeeme Fmes ner <e<" yesuee kenles nQ~ Dee"
Yeespeve yesueeDeeW ceW Dee" Yeespeve kee leeie kejves mes De<ce DeLee&led lesuee kene peelee nw~ oMe
Yeespeve yesueeDeeW kes leeie kejves hej oMeceeej GheJeeme nesles nQ~ yeejn YegefeeeW kes
leeie mes eoMeheeBe GheJeeme nes peeles nQ~ hevn efove leke Deenej kee leeie kejves mes
DeOe&ceeme kee GheJeeme neslee nw~ leerve efove-jele leke Yeespeve kee leeie kejves mes Ske ceeme
kee GheJeeme neslee nw leLee kevekeeJeueer, SkeeJeueer Deeefo Yeer lehees efJeOeeve nw~ eneB Deeefo
Meyo mes cegjpeyevOe, efJeceevehebefe, eEmenefve<eeref[le Deeefo eleeW kees enCe kejvee eeefnS~ Fve
kevekeeJeueer Deeefo eleeW kee efJemle=le keLeve DeejeOevee erkee ceW osKevee eeefnS~ efJemleej kes
Yee mes Gvekees eneB hej nce veneR kenles nQ~
leelhee& en nw efke Deenej kee leeie kejvee DeveMeve nw~ yesuee, lesuee, eewuee, heeBe
GheJeeme, hevn efove, Ske cenerves Deeefo kes GheJeeme, kevekeeJeueer, SkeeJeueer Deeefo eleeW
cetueeeej mes
(45)
YeeeleeKeeveb deee<elJeeeEjMeefvveee&hekew heefjee&ceeCemeelcehejeshekeejmeJehes# eme eeJeppeer Jeceenejleeie~ F*d i eCeer c ejCeb veeceelcees hekeejmeJehes #eb
hejeshekeejefvejhes#eb eeeesheiecevecejCeb veeceelcehejeshekeejefvejhes#eb~ Sleeefve $eerefCe cejCeeefve~
SJeceeoerveveeveefhe eleeKeeefve efvejekeeb#eeefCe eeefve leeefve meJee&Ceefvejekeeb#eceveMeveb
yeesJeb %eeleJeefceefle~~350~~
DeJeceewoe&mJeheb efveheevveen
yeeermee efkej keJeuee hegefjmemme og nesefo heeefo Deenejes~
SiekeJeueeef o eE n leees TefC eeienCeb Gcees o ef jeb~ ~350~~
kee DeeejCe es meye GheJeeme Glke=< mes ceeme hee&vle leke nesles nQ~ es meye meekeeb#e
DeveMeve nQ~
Deye efvejekeeb#e DeveMeve kee mJehe efveefhele kejles nQ
ieeLeeLe&Yee eefle%ee, Fbefieveer Deewj eeeesheieceve pees es cejCe nQ Ssmes Deewj Yeer pees
DeveMeve nQ Jes efvejekeeb#e peevevee eeefnS~~349~~
DeeeejJe=efeoes mes ueskej De[leeueerme hee&vle efveee&hekeeW kes eje efpevekeer heefjeee&
keer peeleer nw, pees Deheveer Deewj hej kes Ghekeej keer Dehes#ee jKeles nQ Ssmes cegefve kee pees peerJeve
hee&vle Deenej kee leeie nw Jen Yee eleeKeeve veece kee meceeefOecejCe nw~ pees Deheves
Ghekeej keer Dehes#ee meefnle nw Deewj hej kes Ghekeej mes efvejhes#e nw Jen FbefieveercejCe nw~ efpeme
cejCe ceW Deheves Deewj hej kes Ghekeej keer Dehes#ee veneR nw Jen eeeesheieceve cejCe nw~ es leerve
ekeej kes cejCe nesles nQ DeLee&led "s iegCemLeeve mes ueskej ieejnJeW iegCemLeeve leke kes peerJeeW
kes cejCe kee veece heefC[lecejCe nw Gmekes ner es leerveeW Yeso nQ~ Fmeer ekeej mes Deewj Yeer pees
Deve GheJeeme nesles nQ Jes meye efvejekeeb#e DeveMeve kenueeles nQ~
Deye DeJeceewoe& kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&heg<e kee efveefMele he mes mJeYeeJe mes yeeerme keJeue Deenej neslee nw~
Gme Deenej ceW mes Ske keJeue Deeefo he mes kece enCe kejvee DeJeceewoe& lehe nw~~350~~
DeeeejJe=efeheg<e kee eeke=efleke Deenej yeeerme keJeue eceeCe neslee nw~ Gve
yeeerme eemeeW ceW mes Ske eeme kece kejvee, oes eeme kece kejvee, leerve eeme kece kejvee, Fme
ekeej mes peye leke Ske eeme ve nes peee leye leke kece kejles peevee DeLeJee Ske
efmekeLeYeele kee keCe cee$e jn peee leye leke kece kejles peevee en DeJeceewoe& lehe nw~
ieeLee ceW Deeee efkeue Meyo Deeiece DeLe& kee meteke nw DeLee&led Deeiece ceW Ssmee kene ieee
(46)
cetueeeej mes
eeE$eMelkeyeuee heg<eme eke=leenejes YeJeefle~ lelees eeE$eMelkeJeuesYe SkekeJeuesveesveb

eYeeb~ ef$eefYe, FlesJeb eeJeoskekeJeue Mes<e SkeefmekeLees Jee~ efkeueMeyo DeeieceeLe&meteke
Deeieces heef"leefceefle~ SkekeJeueeefoefYee|velemeenejme enCeb eled meeJeceewoe&Je=efe~
meneleboguecee$e keJeue Deeieces heef"le eef$ebMelkeJeuee heg<eme mJeeYeeefJeke DeenejmlesYees
evvetveenCeb leoJeceesoe lehe Fefle~~351~~
efkeceLe&ceJeceesoe&Je=efejveg<"erele Fefle he=<s Gejceen
OecceeJeemeepeesies CeeCeeoerS GJeiienb kegCeefo~
Ce e Fbefoehheoesmeejer GcceesoefjleJeesJegeer~~351~~
nw~ Ske eeme Deeefo mes eejcYe kejkes Ske eeme kece leke pees Deenej kee enCe kejvee nw
Jen DeJeceewoe& eee& nw~ Deeiece ceW Ske npeej eeJeue kee Ske keJeue kene ieee nw DeLee&led
yeeerme eeme heg<e kee mJeeYeeefJeke Deenej nw Gmemes pees vetve nw Jen DeJeceewoe& lehe nw~
efkemeefueS DeJeceewoe& lehe kee Deveg<"eve efkeee peelee nw ? Ssmee eMve nesves hej Gej
osles nQ
ieeLeeLe&Oece&, DeeJeMeke efeee Deewj eesieeW ceW leLee %eeveeefoke ceW Ghekeej kejlee
nw keeeWefke DeJeceewoe& lehe keer Je=efe FefveeW mes s<e kejves Jeeueer veneR nw~~351~~
DeeeejJe=efeGece #ecee Deeefo ue#eCe Jeeues oMe ekeej kes Oece& ceW, mecelee,
Jevovee Deeefo DeeJeMeke efeeeDeeW ceW, Je=#ecetue Deeefo eesieeW ceW %eeveeefokemJeeOeee
Deewj eeefj$e ceW en DeJeceewoe& lehe Ghekeej kejlee nw~ Fme leheMejCe mes FefveeB es<e kees
eehle veneR nesleer nQ efkevleg JeMe ceW jnleer nQ~ yengle Yeespeve kejves Jeeuee Oece& kee Deveg<"eve
veneR kej mekelee nw~ heefjhetCe& DeeJeMeke efeeeDeeW kee heeueve veneR kej heelee nw~ Deeleeheve,
DeYeeJekeeMe Deewj Je=#ecetue Fve leerve keeue mecyevOeer eesieeW kees Yeer megKe mes veneR OeejCe kej
mekelee nw leLee mJeeOeee Deewj Oeeve kejves ceW Yeer meceLe& veneR nes heelee nw~ Gme cegefve keer
FefveeB Yeer mJeseeejer nes peeleer nQ efkevleg efceleYeespeer meeOeg ceW Oece&, DeeJeMeke Deeefo
efeeeSB mJese mes jnleer nQ~
YeeJeeLe&YetKe mes kece Keeves Jeeues meeOeg kes eceeo veneR nesves mes Oeeve, mJeeOeee
Deeefo efvee|JeIve nesles nQ efkevleg DeefOeke Yeespeve kejves Jeeues kes eceeo mes meYeer keeeeX ceW yeeOee
henBgeleer nw FmeefueS en lehe iegCekeejer nw~
cetueeeej mes
(47)
Oecex #eceeefoue#eCes oMeekeejs~ DeeJeMekeefeeemeg meceleeefo<eg <edmeg~ eesies<eg

Je=#ecetueeefo<eg~ %eeveeefokes mJeeOeees eeefj$es eesheenceghekeejb kejesleerleJeceesoe&leheesJe=efe~
ve esefvees<ekejer ve eeJeceesoe&Je=lesefveeefCe es<eb ieefvle efkevleg JeMes efle<"vleerefle~
yeeMeerOe&ce veevegefle<"efle~ DeeJeMekeefeeeMe ve mechetCee& heeueeefle~ ef$ekeeueeesieb e
ve #escesCe meceeveeefle~ mJeeOeeeOeeveeefokeb e ve keleg Mekeveesefle~ lemesefveeefCe e
mJeseeejerefCe YeJevleerefle~ efceleeefMeve hegveOe&cee&oe mJesee Jele&vle Fefle~~352~~
jmeheefjleeiemJeheb eefleheeoevveen
Keerjoefnmeefhhelesue ieg[ueJeCeeCeb e peb heefjeeCeb~
efleekegkemeeebefJeueceOegjjmeeCeb e peb eeCeb~~352~~
DeLe kees jmeheefjleeie Fefle he=<sle Deen#eerjoefOemee|hemlewueieg[ueJeCeeveeb
Ie= lehetjue[d[gk eeoerveeb e eled heefjeeCeb heefjlepeveb SkewkeMe meJex< eeb Jee
efleekegkeke<ee-eecueceOegjjmeeveeb e eepeveb me jmeheefjleeie~ Sles<eeb eemegkeeveeceefhe
leheesyegdee lepeveced~~352~~
ee hegvece&neefJeke=leemlee keLeefceefle eMvesle Deen
eeeefj ceneefJee[er e neWefle CeJeCeeroceppecebmeceOet~
kebKeehemebieohheemebpecekeejerDees
SoeDees~~353~~
ee hegveMeleees ceneefJeke=leees ceneheehensleJees YeJevleerefle veJeveerleceeceebmeceOetefve,
keeb#eeemebieohee&mebecekeeefjCe Slee~ veJeveerleb keeb#eebceneefJe<eeeefYeuee<eb kejesefle~
Deye jmeheefjleeie kee mJehe eefleheeefole kejles nQ

ieeLeeLe&otOe, oner, Ieer, lesue, ieg[ Deewj ueJeCe Fve jmeeW kee pees heefjleeie kejvee nw
Deewj eflee, keg, ke<eee, Decue leLee ceOegj Fve heeBe ekeej kes jmeeW kee leeie kejvee nw
Jen jmeheefjleeie nw~~352~~
DeeeejJe=efejmeheefjleeie keee nw Ssmee eMve nesves hej Deeeee& kenles nQotOe,
oner, Ieer, lesue, ieg[ Deewj veceke leLee Ie=lehetCe& hegDee, ue[d[t Deeefo kee pees leeie kejvee nw~
FveceW Ske-Ske kee ee meYeer kee es[vee; leLee eflee, kegke, ke<eeeues, Kes Deewj ceer"s
Fve jmeeW kee leeie kejvee jmeheefjleeie lehe nw~ Fme lehe ceW Fve eemegke JemlegDeeW kee Yeer
leheMejCe keer yegef mes leeie efkeee peelee nw~
pees ceneefJeke=efleeeB nQ Jes keewve meer nQ ? Ssmee eMve nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&cekeKeve, cee, ceebme Deewj ceOeg es eej ceneefJeke=efleeeB nesleer nQ~ es
DeefYeuee<ee, emebieJeefYeeej, ohe& Deewj Demebece kees kejves Jeeueer nQ~~353~~
(48)
cetueeeej mes
ceebmegjeemebieceieceieceveb kejesefle~ ceebmeb-efheefMeleb ohe kejesefle~ ceOeg Demebeceb eEnmeeb

kejesefle~~353~~
Slee eEkekele&Jee Fefle he=<sle Deen
DeeCeeefYekebefKeCeeJeppeYeerCee leJemeceeefOekeecesCe~
leeDees peeJeppeerJeb efCeJJeg[d{eDees hegje esJe~~354~~
meJe&%eeefYekeeef#eCeemeJe&%eceleevegheeuekesve~ DeJeeYeerCee heeheYeerCee,
lehekeecesveleheesveg<"evehejsCe, meceeefOekeecesve e lee veJeveerleceeceebmeceOetefve efJeke=leees
eeJeppeerJebmeJe&keeueb efveJet&{eeqveme=<e leee hegje ewJe hetJe&efmcevvesJe keeues
mebeceenCeevhetJe&cesJe~ Dee%eeefYekeebef#eCee veJeveerleb meJe&Lee leepeb og<keeb#eekeeefjlJeeled~
DeJeeYeerCee ceebmeb meJe&Lee leepeb ohe&keeefjlJeeled~ lele lehekeecesve ceeb meJe&Lee leepeb
emebiekeeefjlJeeled~ meceeefOekeecesve ceOeg meJe&Lee leepeb, DemebecekeeefjlJeeled~ Jemleb mecemleb
Jee eespeefceefle~~354~~
DeeeejJe=efecekeKeve, cee, ceebme Deewj ceOeg es eejeW ner ceneefJeke=efle heehe keer nsleg
nQ~ veJeveerle efJe<eeeW keer ceneved DeefYeuee<ee kees Glhevve kejlee nw~ cee, emebie, Deiece
DeLee&led JesMee ee JeefYeeeefjCeer m$eer kee menJeeme kejelee nw~ ceebme DeefYeceeve kees hewoe
kejlee nw Deewj ceOeg eEnmee ceW eJe=e kejelee nw~
FvnW keee kejvee eeefnS ? mees ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&Dee%eeheeueve kes Fgke, heeheYeer, lehe Deewj meceeefOe keer Fe kejves
Jeeues ves henues ner Fvekee peerJeve Yej kes efueS leeie kej efoee nw~~354~~
DeeeejJe=efemeJe&%eosJe keer Dee%ee heeueve kejves Jeeues, heeheYeer, lehe kes Deveg<"eve
ceW lelhej Deewj meceeefOe keer Fe kejves Jeeues YeJe peerJe ves mebece enCe kejves kes hetJe& ceW
ner Fve cekeKeve, cee, ceebme Deewj ceOeg veeceke eejeW efJeke=efleeeW kee peerJeve Yej kes efueS leeie
kej efoee nw~
Dee%eeheeueve kejves kes Fgke kees veJeveerle kee meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS
keeeWefke Jen og< DeefYeuee<ee kees Glhevve kejves Jeeuee nw~ heeheYeer kees ceebme kee meJe&Lee
leeie kej osvee eeefnS keeeWefke Jen ohe&Gespevee kee kejves Jeeuee nw~ leheMejCe keer
Fe kejves Jeeues kees eeefnS efke Jen cee kees meJe&Lee kes efueS es[ os keeeWefke Jen
DeieceeJesMee Deeefo kee mesJeve kejeves Jeeuee nw leLee meceeefOe keer Fe kejves Jeeues kees
ceOeg kee meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS keeeWefke Jen Demebece kees kejves Jeeuee nw~ Fvekees
he=Leked-he=Leked ee mecetnhe mes Yeer ueiee uesvee eeefnS~
cetueeeej mes
(49)
Je=efeheefjmebKeevemJeheb eefleheeoevveen
ieesejheceeCe oeeieYeeeCe CeeCeeefJeneCe peb ienCeb~
len SmeCemme ienCeb efJeefJenmme e JegefeheefjmebKee~~355~~
ieesejme eceeCeb ieesejeceeCeb ie=neceeCeb, Sles<eg ie=ns<eg eefJeMeeefce veeves<eg yengef<Jeefle~
oeekee oeleejes Yeepeveeefve heefjJes<ehee$eeefCe les<eeb evveeveeefJeOeeveb veeveekejCeb leme enCeb
mJeerkejCeboele=efJeMes<eenCeb hee$eefJeMes<eenCeb e~ eefo Je=es ceeb efJeOejsled leoeveeR
efle<"eefce veeveLee~ DeLeJee Jeeuees egJee m$eer G<eevelkejefnlees Jelce&efve efmLeleesveLee Jee
efJeOejsled leoeveeR efle<"eefceefle~ keebmeYeepevesve heYeepevesve megJeCe&Yeepevesve ce=vceeYeepevesve
Jee ooeefle leoe ie=ner<eeceerefle eosJeceeeb~ leLeeMeveme efJeefJeOeme veeveeekeejme
eenCeceJeenesheeoeveb, Dee cekeg<"b Yees#es veeveled~ DeLeJeee ceb[keeved mekeletved Deesoveb
Jee ener<eeceerefle eosJeceeeb enCeb lelmeJe Je=efeheefjmebKeeveefceefle~~355~~
YeeJeeLe&Ske-Ske iegCe kes Fgke kees Ske-Ske kes leeieves kee GheosMe efoee
nw~ Jewmes ner Ske-Ske iegCe kes Fgke kees eejeW kee Yeer leeie kej osvee eeefnS DeLeJee
eejeW iegCeeW kes Fgke kees eejeW JemlegDeeW kee meJe&Lee ner leeie kej osvee eeefnS~
Je=efeheefjmebKeeve lehe kee mJehe eefleheeefole kejles ngS Deeeee& kenles nQ
ieeLeeLe&ie=neW kes eceeCe, oelee kee, yele&veeW kee efveece Ssmes Deveske ekeej kee pees efveeceenCe
kejvee nw leLee veevee ekeej kes Yeespeve kee efveece enCe kejvee Je=efeheefjmebKeeve ele nw~~355~~
DeeeejJe=efeie=neW kes eceeCe kees ieesej eceeCe kenles nQ~ pewmes Deepe ceQ Fve
ie=neW ceW Deenej nsleg peeTBiee Deewj DeefOeke ie=neW ceW veneR peeTBiee Ssmee efveece kejvee~ oeeke
DeLee&led oeleej Deewj Yeepeve DeLee&led Yeespeve jKeves kes ee Yeespeve hejesmeves kes yele&veFvekeer
pees veevee ekeej mes efJeefOe uesvee nw Jen oeeke-Yeepeve efJeefOe DeLee&led oelee efJeMes<e Deewj hee$e
efJeMes<e keer efJeefOe enCe kejvee nw~ pewmes eefo Je= ceveg<e cegPes he[ieensiee lees ceQ "nBiee
DeveLee veneR DeLeJee yeeueke, egJeke, ceefnuee ee petles DeLeJee Ke[eTB Deeefo mes jefnle keesF&
heg<e ceeie& ceW Ke[e ngDee cegPes he[ieens lees ceQ "nBiee DeLeJee es Deve Decegke efJeefOe mes cegPes
he[ieenW lees ceQ "nBiee Fleeefo efveece ueskej eee& kes efueS efvekeuevee~ Ssmes ner yele&ve
mecyevOeer efveece uesvee, pewmes cegPes Deepe eefo keesF& keebmes kes yele&ve mes, meesves kes yele&ve mes ee
efceer kes yele&ve mes Deenej osiee lees ceQ ues uetBiee, ee Fmeer ekeej mes Deve Deewj Yeer efveece uesvee
leLee veevee ekeej kes Yeespeve mecyevOeer pees efveece uesvee nw Jen meye Je=efeheefjmebKeeve nw~
pewmes, Deepe ceQ cees" ner KeeTBiee Deve keg veneR, Fleeefo he mes pees Yeer efveece efueS
peeles nQ Jes meye Je=efeheefjmebKeeve lehe kenueeles nQ~
(50)
cetueeeej mes
keeekeuesMemJeheb efJeJe=CJevveen
"eCemeeCeemeCeseEn e efJeefJenseEn e GiieeseEn yengSefnb~
DeCegJ eer eer heefjleeDees keeeef keuesm ees nJeefo Smees~ ~356~~
mLeevebkeeeeslmeie MeevebSkeheeMJe&ce=lekeoC[eefoMeeveb~ DeemevebGlkegefkee
-heekeJeerjemeve-cekejcegKeeeemeveb~ mLeeveMeeveemevewe|JeefJeOewMeeJeenwOe&ceexhekeejnslegefYejefYeeeew-ye&ngefYejvegJeereerheefjleehe met$eevegmeejsCe keeeheefjleehees Je=#ecetueeYeeJekeeMeeleeheveeefojs<e keeekeuesMees YeJeefle~~356~~
efJeefJeeMeeveemevemJeheceen
lesefjefkeKee ceeCegefmmee meefJeieeefjeosefJe iesefn mebmees~
Jeppexefle Dehheceee efCeueS meeCeemeCeeCes~~357~~
efleeeesieesceefn<eeoe~ ceeveg<eeqm$eees JesMee mJeseeeefjCeeoe~
meefJekeeefjCeesosJees YeJeveJeeveJevlejeefoeesef<ele~ iesefnvees ie=nmee~ Slew mebmeeeved
meefnleeved, efveueeeveeJemeeved Jepe&eefvleheefjnjvleeceee elveheje mevle MeeveemevemLeeves<eg
kele&Jes<eg SJecevegefle<"lees efJeefJeeMeeveemeveb veece lehe Fefle~~357~~
YeeJeeLe&Fefve Deewj ceve kes efveen kes efueS veevee ekeej kes leheMejCeeW kee
Deveg<"eve efkeee peelee nw Deewj Fme Je=efeheefjmebKeeve kes efveece mes Yeer FeDeeW kee efvejesOe
neskej YetKe-heeme kees menve kejves kee DeYeeme neslee nw~
keeekeuesMe lehe kee mJehe yeleueeles nQ
ieeLeeLe&Ke[s nesveekeeeeslmeie& kejvee, meesvee, yew"vee Deewj Deveske efJeefOeefveece enCe
kejvee, Fvekes eje Deeieceevegketue ke< menve kejvee, en keeekeuesMe veece kee lehe nw~~356~~
DeeeejJe=efemLeevekeeeeslmeie& kejvee~ MeeveSke hemeJee[s mes ee ce=lekeemeve
mes ee oC[s kes meceeve uecyes he[kej meesvee~ DeemeveGlkegefkeemeve, heekeemeve, Jeerjemeve,
cekejcegKeemeve Deeefo lejn-lejn kes Deemeve ueieekej yew"vee~ Fve keeeeslmeie&, Meeve Deewj
DeemeveeW eje leLee Deveske ekeej kes Oeceexhekeej nsleg efveeceeW kes eje met$e kes Devegmeej keee
kees leehe osvee DeLee&led Mejerj kees ke< osvee; Je=#ecetue, DeYeeJekeeMe Deewj Deeleeheve Deeefo
veevee ekeej kes eesie OeejCe kejvee en meye keeekeuesMe lehe nw~
YeeJeeLe&Fme leheMejCe eje Mejerj ceW ke<-meefn<Ceglee Dee peeves mes, Ieesj
Ghemeie& ee hejer<eneW kes Dee peeves hej Yeer meeOeg Deheves Oeeve mes eueeeceeve veneR nesles nQ
FmeefueS en lehe Yeer yengle ner DeeJeMeke nw~
cetueeeej mes
(51)
yeee lehe Ghemebnjvveen

mees Ceece yeeefnjleJees pesCe ceCees ogkeke[b Ce Gsefo~
pesCe e mee peeeefo pesCe e peesiee Ce nerebles~~358~~
levveece yeeeb lehees esve ceveesog<ke=leb-efeemebkeuesMees veesefe<"efle veeslheeles~ esve e
ee MeesYeveevegjeiees peeele Glheeles esve e eesiee cetueiegCee ve nerevles~~358~~
Smees og yeeefnjleJees yeeefnjpeCeheee[es hejce Ieesjes~
DeyYeblejpeCeCeeob yeesb DeyYeblejb efJe leJeb~~359~~
leeeb lehe <e[defJeOeb yeeepeveeveeb efceLeeef<peveeveeceefhe ekeb eKeeleb hejceIeesjb
meg<"g og<kejb eefleheeefoleb~ DeYevlejpeve%eeleb DeeieceeefJe<pevew%ee&leb Je#es keLeefe<eeceYevlejceefhe <e[defJeOeb lehe~~359~~
eer hetpeJeeo mJeeceer ves Yeer kene nw

DeogKeYeeefJeleb %eeveb #eereles ogKemeefvveOeew~
lemceeod eLeeyeueb ogKewjelceeveb YeeJeesod cegefve~~102~~ (meceeefOeMeleke)
megKeer peerJeve ceW efkeee ieee leJe%eeve kee DeYeeme ogKe kes Dee peeves hej #eerCe nes
peelee nw FmeefueS cegefve Deheveer Meefe kes Devegmeej ogKeeW kes eje Deheveer Deelcee keer YeeJevee
kejs DeLee&led keeekeuesMe Deeefo kes eje ogKeeW kees yegueekej Deheveer Deelcee kee efevleJeve
kejles ngS DeYeeme { kejs~
efJeefJeeMeeveemeve lehe kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&Deeceeoer cegefve meesves, yew"ves Deewj "njves ceW efleeefeveer, ceveg<e-m$eer,
efJekeejmeefnle osefJeeeB Deewj ie=nmLeeW mes meefnle cekeeveeW kees es[ osles nQ~~357~~
DeeeejJe=efeDeecee DeLee&led elve ceW lelhej nesles ngS meeJeOeeve cegefve meesvee,
yew"vee Deewj "njvee Fve emebieeW ceW DeLee&led Deheves "njves kes emebie ceWpeneB, ieee, YeQme
Deeefo efleee nQ; JesMee, mJeseeeefjCeer Deeefo ceefnueeSB nQ; YeJeveJeeefmeveer, JeblejJeeefmeveer
Deeefo efJekeejer Jes<eYet<ee Jeeueer osefJeeeB nQ DeLeJee ie=nmLepeve nQ~ Ssmes Fve ueesieeW mes meefnle
ie=neW kees, JemeeflekeeDeeW kees es[ osles nQ~ Fme lejn Fve efleee Deeefo mes jefnle mLeeveeW ceW
jnves Jeeues cegefve kes en efJeefJee Meeveemeve veece kee lehe neslee nw~
Deye yeee leheeW kee Ghemebnej kejles ngS kenles nQ
ieeLeeLe&yeee lehe Jener nw efpememes ceve DeMegYe kees eehle veneR neslee nw, efpememes
ee Glhevve nesleer nw leLee efpememes eesienerve veneR nesles nQ~~358~~
(52)
cetueeeej mes
kes les <edekeeje FleeMebkeeeeceen

heeeefeb efJeCeeb JesppeeJeeb lensJe mepPeeeb~
PeeCeb e efJeGmmeiiees DeyYeblejDees leJees Smees~~360~~
eeeefMeebhetJee&hejeOeMeesOeveb~ efJeveecevegled Je=efe~ JeweeJe=leb mJeMekeleeshekeej~
leLewJe mJeeOeee efmeevleeeOeeveb~ Oeeveb ewkeeeeEeleeefvejesOe Jeglmeie&~ DeYevlejlehe
Sleefoefle~~360~~
eeeefMeemJeheb efveheevveen
heeeefeb efe leJees pesCe efJemegpPeefo ng hegJJekeeheeJeb~
heeeefeb heeesefle lesCe Jegeb omeefJenb leg~~361~~
DeeeejJe=efeyeee lehe Jener nw efke efpememes ceve ceW mebkeuesMe veneR Glhevve neslee
nw, efpememes eeMegYe Devegjeie Glhevve neslee nw Deewj efpememes eesie DeLee&led cetueiegCe neefve
kees eehle veneR nesles nQ DeLee&led yeee lehe kee Deveg<"eve Jener Dee ceevee peelee nw efke
efpemekes kejves mes ceve ceW mebkeuesMe ve Glhevve nes peeJes ee MegYe heefjCeeceeW kee efJeIeele ve nes
peeJes DeLeJee cetueiegCeeW keer neefve ve nes peeJes~
ieeLeeLe&en yeee lehe yeee pewve cele mes yee|nYetle peveeW ceW eie nw, hejce Ieesj nw,
mees kene ieee nw~ Deye ceQ DeYevlejpewveef< ueesieeW ceW eefme Ssmes DeYevlej lehe kees
kentBiee~~359~~
DeeeejJe=efeen ekeej kee yeee lehe kee, pees efceLee ef<peveeW ceW Yeer
eKeele nw Deewj Delevle og<kej nw, ceQves eefleheeove efkeee nw~ Deye Deeiece ceW eJesMe kejves
Jeeues Ssmes meceief<peveeW kes eje peeves ieS n Yeso Jeeues DeYevlej lehe kees Yeer ceQ
kentBiee~
DeYevlej lehe kes Jes n ekeej keewve mes nQ ? Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&eeeefMee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Oeeve Deewj Jeglmeie&, es
DeYevlej lehe nQ~~360~~
DeeeejJe=efehetJe& kes efkeS ngS DehejeOeeW kee MeesOeve kejvee eeeefMee nw~
Glehevejefnle Je=efe kee nesvee DeLee&led vece Je=efe kee nesvee efJevee nw~ Deheveer Meefe kes
Devegmeej Ghekeej kejvee JeweeJe=e nw~ efmeevle Deeefo evLeeW kee DeOeeve kejvee mJeeOeee
nw~ Ske efJe<ee hej efevlee kee efvejesOe kejvee Oeeve nw Deewj GheefOe kee leeie kejvee Jeglmeie&
nw~ es n DeYevlej lehe nQ~
cetueeeej mes
(53)
eeeefMeecehejeOeb eehle meved esve lehemee hetJe&ke=leelheeheeled efJeMegeles ngmhegb

hetJe elew mechetCeex YeJeefle leehemlesve keejCesve oMeekeejb eeeefMeeefceefle~~361~~
kes les oMeekeeje FleeMebkeeeeceen
DeeueeseCeheef[keceCeb GYeeefJeJesiees lene efJeGmmeiiees~
leJe soes cetueb efJee heefjnejes esJe menCee~~362~~
DeeueeseveeDeeeeee&e osJeee Jee eeefj$eeeejhetJe&keceglhevveehejeIeefveJesoveb~
eefleeceCebjeef$e YeespeveleeieelemeefnlehebeceneeleeseejCeb mebYeeJeveb efoJemeeefleeceCeb
heeef#ekeb Jee~ GYeebDeeueeseve eefleeceCes~ efJeJeskeeseqekeejes ieCeefJeJeske
mLeeveefJeJeskees Jee~ leLee Jeglmeie&keeeeslmeie&~ leheesveMeveeefokeb~ soesoer#eeee
he#eceemeeefoefYene&efve~ cetuebhegveje eYe=efle eleejesheCeb~ Deefhe e heefjnejes efekeejes
ieCeeefleyeeseefleyees Jee~ e$e eeJeCeeefokeb kegJe&efvle cegveemle$e efle<"efvle efheefkeeceele
ke=lJee eleerveeb Jevoveeb kejesefle leme eleees ve kegJe&efvle, SJeb ee ieCes efeee ieCeeefleye
heefjnej~ e$e osMes Oeceex ve %eeeles le$e ielJee ceewvesve leheMejCeeveg<"evekejCeceieCeeefleye
heefjnej~ leLee eeveb leJeeew heefjCeece eesOeeefoheefjleeiees Jee~ SleMeekeejb eeeefMeeb
oes<eevegheb oeleJeefceefle~ keefMees<e Deeueesevecee$esCe efvejeefeeles~ keefMeleefleeceCesve
keefMeoeueeseveeefleeceCeeYeeb keefMeefJeskesve keefMelkeeeeslmeiexCe keefMeehemee
keefMesosve keefMevcetuesve keefMelheefjnejsCe keefMeêvesvesefle~~362~~
Deye eeeefMee kee mJehe efveefhele kejles nQ

ieeLeeLe&DehejeOe kees eehle ngDee peerJe efpemekes eje hetJe&ke=le heehe mes efJeMeg nes
peelee nw Jen eeeefMee lehe nw~ Fme keejCe mes Jen eeeefMee oMe ekeej kee kene ieee
nw~~361~~
DeeeejJe=efeDehejeOe kees eehle ngDee peerJe efpeme lehe kes eje Deheves hetJe&mebefele
heeheeW mes efJeMeg nes peelee nw Jen eeeefMee nw~ efpememes mhe<leee hetJe& kes eleeW mes heefjhetCe&
nes peelee nw Jen lehe Yeer eeeefMee kenueelee nw~ Jen eeeefMee oMe ekeej kee nw~
Jes oMe ekeej keewve mes nQ Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&Deeueesevee, eefleeceCe, leogYee, efJeJeske, Jeglmeie&, lehe, so, cetue, heefjnej
Deewj eeve es oMe Yeso nQ~~362~~
DeeeejJe=efeDeeeee& DeLeJee efpeveosJe kes mece#e Deheves ceW Glhevve ngS oes<eeW kee
eeefj$eeeejhetJe&ke efveJesove kejvee Deeueesevee nw~ jeef$eYeespeveleeie ele meefnle heeBe ceneeleeW
kee GeejCe kejvee, meceked ekeej mes Gvekees Yeevee DeLeJee efoJeme Deewj heeef#eke mecyevOeer
(54)
cetueeeej mes
eeeefMeeme veeceeefve een

heesjeCekecceKeJeCeb efKeJeCeb efCeppejCe meesOeCeb OegJeCeb~
hegbCecegefJeCe efoCeb efe heeeefemme CeeceeFb~~363~~
hegjeCeme kece&Ce #eheCeb efJeveeMe, #esheCeb, efvepe&jCeb, MeesOeveb, OeeJeveb, hegCeb,
efvejekejCeb, Gl#esheCeb, soveb wOeerkejCeefceefle eeeefMeemewleeve<ew veeceeefve %eeleJeeefve
YeJevleerefle~~363~~
eefleeceCe kejvee eefleeceCe nw~ Deeueesevee Deewj eefleeceCe oesveeW kees kejvee leogYee nw~
efJeJeske kes oes Yeso nQieCe efJeJeske Deewj mLeeveefJeJeske~ keeeeslmeie& kees Jeglmeie& kenles nQ~
DeveMeve Deeefo lehe nQ~ he#e-ceeme Deeefo mes oer#ee keer neefve kej osvee so nw~ Deepe mes
ueskej hegve eleeW kee DeejesheCe kejvee DeLee&led efhej mes oer#ee osvee cetue nw~ heefjnej eeeefMee
kes Yeer oes Yeso nQieCeeefme Deewj ieCe Deeefleye~ peneB cegefveieCe cet$eeefo efJemepe&ve kejles
nQ, Fme eeeefMee Jeeuee efheefkee kees Deeies kejkes JeneB hej jnlee nw, Jen eefleeeW keer
Jebovee kejlee nw efkevleg Deve cegefve Gmekees Jevovee veneR kejles nQ~ Fme ekeej mes pees ieCe ceW
efeee nesleer nw Jen ieCeeefleye heefjnej eeeefMee nw~ efpeme osMe ceW Oece& veneR peevee peelee
nw JeneB peekej ceewve mes leheMejCe kee Deveg<"eve kejles nQ Gvekes DeieCeeefleye heefjnej
eeeefMee neslee nw~ leJeefe ceW pees heefjCeece neslee nw DeLeJee eesOeeefo kee leeie he pees
heefjCeece nw Jen eeve eeeefMee nw~
en oMe ekeej kee eeeefMee oes<eeW kes Deveghe osvee eeefnS~ keg oes<e Deeueeseveecee$e
mes efvejeke=le nes peeles nQ, keg oes<e eefleeceCe mes otj efkeS peeles nQ lees kegske oes<e Deeueesevee
Deewj eefleeceCe Fve oesveeW kes eje ve< efkeS peeles nQ, keF& oes<e efJeJeske eeeefMee mes, keF&
keeeeslmeie& mes, keF& oes<e lehe mes, keF& oes<e so mes, keF& cetue eeeefMee mes, keF& heefjnej mes SJeb
keF& oes<e eeve veeceke eeeefMee mes otj efkeS peeles nQ~
efJeMes<eDeepekeue heefjnej veece kes eeeefMee kees osves keer hejcheje veneR nw~
eeeefMele kes heee&eJeeeer veeceeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&hegjeves keceeX kee #eheCe, #esheCe, efvepe&jCe, MeesOeve, OeeJeve, hegbve, Gl#esheCe
Deewj sove es meye eeeefMee kes veece nQ~~363~~
DeeeejJe=efehegjeves keceeX kee #eheCe#ee kejvee DeLee&led efJeveeMe kejvee, #esheCe
otj kejvee, efvepe&jCeeqvepe&je kejvee, MeesOeveMeesOeve kejvee, OeeJeveOeesvee, hegbve
cetueeeej mes
(55)
efJeveeme mJeheceen
obmeCeCeeCesefJeCeDees eefjeleJeDeesJeeeefjDees efJeCeDees~
hebeefJenes Keueg efJeCeDees hebeceieFCeeeiees YeefCeDees~~364~~
oMe&ves efJeveees %eeves efJeveeMeeefj$es efJeveemleheefme efJevee Deewheeeefjkees efJevee
hebeefJeOe Keueg efJevee hebeceerieefleveeeke eOeeve YeefCele eefleheeefole Fefle~~364~~
oMe&veefJeveeb eefleheeoevveen
GJeietnCeeefoDee hegJJegee len YeefeDeeefoDee e iegCee~
mebkeeefoJeppeCeb efhe e obmeCeefJeCeDees meceemesCe~~365~~
GheietnveefmLejerkejCeJeelmeueeYeeJevee hetJeexee~ leLee Yekeleeoees iegCee
hebehejcesef<"Yekeleevegjeiemles<eecesJe hetpee les<eecesJe iegCeevegJeCe&veb, veeMeveceJeCe&Jeeomeemeeoveeheefjnejes Yekeleeoees iegCee~ Mebkeekeeb#eeefJeefeefkelmeeveef<eMebmeeveeb Jepe&veb heefjnejes
oMe&veefJevee meceemesvesefle~~365~~
heesvee DeLee&led efvejekejCe kejvee, Gl#esheCeHeWkevee, soveoes gke[s kejvee Fme ekeej
es eeeefMee kes Dee" veece peeveves eeefnS~
Deye efJevee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&oMe&ve efJevee, %eeve efJevee, eeefj$e efJevee, leheesefJevee Deewj Deewheeeefjke
efJevee en heeBe ekeej kee efJevee hebeceieefle kee veeeke kene ieee nw~~364~~
DeeeejJe=efeoMe&ve ceW efJevee, %eeve ceW efJevee, eeefj$e ceW efJevee, lehe ceW efJevee
Deewj Deewheeeefjke efJevee en heeBe ekeej kee efJevee efveefMele he mes heeBeJeeR ieefle DeLee&led
cees#eieefle ceW ues peeves Jeeuee eOeeve kene ieee nw, Ssmee mecePevee DeLee&led efJevee cees#e kees
eehle kejeves Jeeuee nw~
oMe&ve efJevee kee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe&hetJe& ceW kens ieS Gheietnve Deeefo leLee Yeefe Deeefo iegCeeW kees OeejCe kejvee
Deewj Mebkeeefo oes<e kee Jepe&ve kejvee en meb#eshe mes oMe&ve efJevee nw~~365~~
DeeeejJe=efeGheietnve, efmLejerkejCe, Jeelmeue Deewj eYeeJevee es hetJe& ceW kens ieS
nQ leLee hebe hejcesef<"eeW ceW Devegjeie kejvee, GvneR keer hetpee kejvee, GvneR kes iegCeeW kee JeCe&ve
kejvee, Gvekes eefle ueieeS ieS DeJeCe&Jeeo DeLee&led Demele Deejeshe kee efJeveeMe kejvee Deewj
Gvekeer Deemeeovee DeLee&led DeJensuevee kee heefjnej kejveees Yeefe Deeefo iegCe kenueeles nQ~
Mebkee, keeb#ee, efJeefeefkelmee Deewj Deve ef<eqceLeeef<eeW keer eMebmee, Fvekee leeie
kejvee en meb#eshe mes oMe&ve efJevee nw~
(56)
cetueeeej mes
pes DelLeheppeee Keueg GJeefoe efpeCeJejseEn megoCeeCes~

les len jesesefo Cejes obmeCeefJeCeees nJeefo Smees~~366~~
esLe&heee&ee peerJeepeerJeeoe met#cemLetueYesosveesheefo<e mhegb efpeveJejw egle%eeves
eoMeebies<eg elego&MehetJex<eg, leeved heoeLeemleLewJe lesve ekeejsCe eeLeelcesve jeseeefle vejes
YeJepeerJees esve heefjCeecesve me S<e oMe&veefJeveees %eeleJe Fefle~~366~~
%eeveefJeveeb eefleheeoevveen
keeues efJeCeS GJeneCes yengceeCes lensJe efCeCnJeCes~
JebpeCeDelLeleogYeeb efJeCeDees CeeCeefcn DeefJenes~~367~~
eoMeebieelego&MehetJee&Ceeb keeueMegdee he"veb JeeKeeveb heefjJele&veb Jee~ leLee nmleheeoew
e#eeue hee&kesJeefmLelemJeeOeeveb~ DeJeenefJeMes<esCe he"veb~ yengceeveb elhe"efle
emcee^Ceesefle leees hetpeeiegCemleJeveb~ leLewJeeefveJees elhe"efle emceelhe"efle leees keerle&veb~
YeeJeeLe&Mebkeeefo eej oes<eeW kee leeie, Gheietnve Deeefo eej Debie pees efJeefOehe nQ
Gvekee heeueve kejvee leLee hebehejces<"er keer Yeefe Deeefo kejvee ener meye oMe&ve keer efJeMegef
kees kejves Jeeuee oMe&ve efJevee nw~
ieeLeeLe&efpevesvosJe ves Deeiece ceW efveefMele he mes efpeve Je Deewj heee&eeW kee
GheosMe efkeee nw, Gvekee pees ceveg<e Jewmee ner eeve kejlee nw Jen oMe&ve efJevee Jeeuee
neslee nw~~366~~
DeeeejJe=efemet#ce Deewj yeeoj kes Yeso mes efpeve peerJe-DepeerJe Deeefo heoeLeeX kee
efpevesvosJe ves eoMeebie Deewj elego&MehetJe& he egle%eeve ceW mhe< he mes GheosMe efoee nw,
pees YeJe peerJe Gve heoeLeeX kee Gmeer ekeej mes pewmes kee lewmee efJeMJeeme kejlee nw leLee efpeme
heefjCeece mes eeve kejlee nw Jen heefjCeece ner oMe&veefJevee nw~
%eeveefJevee kee eefleheeove kejles nQ
ieeLeeLe&keeue, GheOeeve, yengceeve, DeefveJe, Jebpeve, DeLe& Deewj leogYeeFveceW
efJevee kejvee en %eeve mecyevOeer efJevee Dee" ekeej kee nw~~367~~
DeeeejJe=efeeoMeebie Deewj elego&Me hetJeeX kees keeueMegef mes he{vee, JeeKeeve
kejvee DeLeJee heefjJele&veHesjvee keeueefJevee nw~
GvneR evLeeW kee (ee Deve evLeeW kee) neLe hewj Oeeskej heekeemeve mes yew"kej
DeOeeve kejvee efJeveeMegef veece kee %eeveefJevee nw~ efveece efJeMes<e ueskej he{vee GheOeeve
nw~ pees evLe efveece mes he{les nQ Deewj efpevekes cegKe mes megveles nQ Gme hegmleke Deewj Gve ieg
cetueeeej mes
(57)
Je_peveMegb, DeLe&Megb Je_peveeLeexYeeMegb e elhe"veb~ Devesve veeesvee<ekeejes %eeves

efJevee Fefle~~367~~
leLee
CeeCeb efmekeKeefo CeeCeb iegCesefo CeeCeb hejmme GJeefomeefo~
CeeCesCe kegCeefo Ceeeb CeeCeefJeCeeroes nJeefo Smees~~368~~
%eeve efMe#eles efJeeesheeoeveb kejesefle~ %eeveb iegCeeefle heefjJele&veb kejesefle~ %eeveb hejmcew
GheefoMeefle eefleheeoeefle~ %eevesve kejesefle veeeceveg<"eveb~ e SJeb kejesefle %eeveefJeveerlees
YeJeles<e Fefle~ DeLe oMe&veeeejoMe&veefJeveeees kees YesomleLee %eeveeeej%eeveefJeveeees
keMeve Yeso FleeMebkeeeeceenMebkeeefoheefjCeeceheefjnejs elve GheietnveeefoheefjCeeceeveg<"eves
elve keeueeefoefJevee, leLee Je#es$eYeeJeeefoefJe<eeMe elve~ %eeveeeej hegve
keeueMegdeeefo<eg melmeg egleb he"veelveb~ %eeveefJevee egleeshekejCes<eg e elve egleefJevee~
leLeeheveeefle lehemee lecees%eeveb Gheveeefle e cees#eceeiex Deelceeveb leheesefJevee efveeefceleceefle
meesefhe leheesefJevee Fefle %eeleJe Fefle~~368~~
Fve oesveeW keer hetpee kejvee Deewj Gvekes iegCeeW kee mleJeve kejvee yengceeve nw~ Gmeer ekeej mes
efpeme evLe kees he{les nQ Deewj efpevemes he{les nQ Gvekee veece keerefle&le kejvee DeLee&led Gme evLe
ee Gve ieg kes veece kees veneR efheevee en DeefveJe nw~ MeyoeW kees Meg he{vee Jebpeve Meg
efJevee nw~ DeLe& Meg kejvee DeLe&Meg efJevee nw Deewj oesveeW kees Meg jKevee JebpeveeLe&
GYeeMeg efJevee nw~ Fme veee mes %eeve kee efJevee Dee" ekeej mes kejvee eeefnS~
Gmeer %eeve keer efJeMes<elee kees kenles nQ
ieeLeeLe&%eeve efMeef#ele kejlee nw, %eeve iegCeer yeveelee nw, %eeve hej kees GheosMe oslee
nw, %eeve mes veee efkeee peelee nw~ Fme ekeej en pees kejlee nw Jen %eeve mes efJeveeer neslee
nw~~368~~
DeeeejJe=efe%eeve efJeee kees eehle kejelee nw~ %eeve DeJeiegCe kees iegCehe mes
heefjJeefle&le kejlee nw~ %eeve hej kees GheosMe kee eefleheeove kejlee nw~ %eeve mes veee meleJe=efe
kejlee nw pees Ssmee kejlee nw Jen %eeveefJeveerle neslee nw~
eMveoMe&veeeej Deewj oMe&ve efJevee ceW keee Devlej nw ? Gmeer ekeej %eeveeeej
Deewj %eeve efJevee ceW keee Devlej nw ?
GejMebkeeefo heefjCeeceeW kes heefjnej ceW eelve kejvee Deewj Gheietnve Deeefo iegCeeW kes
Deveg<"eve ceW eelve kejvee oMe&veefJevee nw~ hegve Mebkeeefo kes DeYeeJehetJe&ke leJeeW kes eeve
ceW elve kejvee oMe&veeeej nw~ Gmeer ekeej keeueMegef Deeefo efJe<ee Deveg<"eve ceW eelve
(58)
cetueeeej mes
eeefj$eefJeveemJeheb eefleheeoevveen
FbefoekemeeeheefCeneCeefhe e iegeerDees esJe meefceoerDees~
Smees eefjeef JeCeDees meceemeoes nesF CeeeJJees~~369~~
FefveeefCe e#egjeoerefve ke<eeee eesOeeoe les<eeefceefveke<eeeeCeeb eefCeOeeveb
emejneefv eef j ef v eke<eeeeefC eOeeveb Fef veemejefv eJeejCeb ke<eeeemejef veJeejCeb ~
DeLeJes ef v eke<eeeeCeeb Deheef jCeecemleod ieleJeeheejef vejes O eveb~ Deefhe e ieg hleees
ceveesJeevekeeeMegYeeJe=ee~ meefcelee F&ee&Yee<ew<eCeeoeveefve#esheeseejeeJeCeeefle<"ehevee~
S<e eeefj$eefJevee meceemele meb#eshelees YeJeefle %eeleJe~ De$eeefhe~ meefceefleieghlee Deeeej~
le#eCeesheees elveMeeefj$eefJevee Fefle~~369~~
leheesefJeveemJeheb eefleheeoevveen
GejiegCeGppeesiees mecceb DeefneemeCee e mee e~
DeeJeemeeeCecegefeoeCeb DeheefjneCeereCegm mesn es~ ~370~~
DeeleeheveeegejiegCes<eteesie Glmeen~ meceieOeemeveb lelke=leeceme efvejekegueleee
menveb~ leodieleeeleevegejiegCeeved kegJe&le MeesYeveheefjCeece~ DeeJeMekeeveeb meceleemleJeJevoveeeefleeceCeeleeKeevekeeeeslmeiee&Ceecegefeleeveeb kece&#eeefveefceeeveeb heefjefceleeveeceheefjneefCejveglmesOe ve neefve kele&Jee veeefhe Je=ef~ <e[sJe YeeJeeMelJeej hebe Jee ve kele&Jee~
kejvee keeue Deeefo efJevee nQ leLee Je, #es$e Deewj YeeJe Deeefo kes efJe<ee ceW eelve kejvee
en meye %eeveeeej nw~ keeueMegef Deeefo kes nesves hej egle kes he{ves kee eelve kejvee %eeve
efJevee nw Deewj egle kes GhekejCeeW ceW DeLee&led evLe, GheeOeee Deeefo ceW eelve kejvee
egleefJevee nw~
Gmeer ekeej mes pees lehe mes De%eeve lece kees otj kejlee nw Deewj Deelcee kees cees#eceeie& kes
meceerhe kejlee nw Jen leheesefJevee nw Deewj efveeefceleceefle nesvee nw Jen Yeer lehe kee efJevee nw
Ssmee peevevee eeefnS~
eeefj$e efJevee kee mJehe eefleheeefole kejles nQ
ieeLeeLe&Fefve Deewj ke<eeeeW kee efveen, iegefhleeeB Deewj meefceefleeeB meb#eshe mes en
eeefj$e efJevee peevevee eeefnS~~369~~
DeeeejJe=efee#eg Deeefo FefveeB Deewj eesOeeefo ke<eeeeW kee eefCeOeeveemeej keer
neefve kee nesvee DeLee&led Fefve kes emeej kee efveJeejCe kejvee Deewj ke<eeeeW kes emeej kee
efveJeejCe kejvee~ DeLeJee Fefve Deewj ke<eeeeW kee heefjCeece DeLee&led GveceW nesves Jeeues Jeeheej
kee efvejesOe kejvee, en Fefve ke<eee eefCeOeeve nw~ ceve, Jeeve Deewj keee keer MegYe eJe=efe
cetueeeej mes
(59)
leLee mehlee<ew ve kele&Jee~ ee emeeJeMekeme Jesuee lemeecesJeemeew kele&Jees veevemeeb

Jesueeeeb neeEve Je=eE eehvegeeled~ leLee emeeJeMekeme eeJevle heef"lee keeeeslmeiee&mleeJevle
SJe kele&Jee ve les<eeb neefveJe=&efJee& keeee& Fefle~~370~~
Yeeer leJeesefOeeefcn e leJeefcn DenerueCee e mesmeeCeb~
Smees leJeefcn efJeCeDees pengeeeefjemeengmme~~371~~
Yeefe mlegefleheefjCeece mesJee Jee~ lehemeeefOekemleheesefOeke leeEmcemleheesefOekes~
DeelceveesefOekeleheefme leheefme e eoMeefJeOeleheesveg<"eves e Yeefejvegjeie~ Mes<eeCeeceveglke=<lehemeecensuevee DeheefjYeJe~ S<e leheefme efJevee meJe&mebeles<eg eCeeceJe=efee&Leeseeeefj$eme
meeOeesYe&Jeefle %eeleJe Fefle~~371~~
iegefhleeeB nQ~ F&ee&, Yee<ee, S<eCee, Deeoeveefve#eshe Deewj Geej eeJeCe eefle<"ehevee es heeBe
meefceefleeeB nQ~ en meye eeefj$e efJevee meb#eshe mes kene ieee nw~ eneB hej Yeer meefceefle Deewj
iegefhleeeB eeefj$eeeej nQ Deewj Gvekeer j#ee kes Gheee ceW pees eelve nw Jen eeefj$e efJevee nw~
YeeJeeLe&FefveeW kee efvejesOe Deewj ke<eeeeW kee efveen nesvee leLee meefceefle, iegefhle keer
j#ee ceW eelve kejvee en meye eeefj$eefJevee nww~
Deye lehees efJevee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&Gej iegCeeW ceW Glmeen, Gvekee Deer lejn DeYeeme, ee, Gefele
DeeJeMekeeW ceW neefve ee Je=ef ve kejvee leheesefJevee nw~~370~~
DeeeejJe=efeDeeleeheve Deeefo Gej iegCeeW ceW GeceGlmeen jKevee, Gvekes kejves
ceW pees ece neslee nw Gmekees efvejekeguelee mes menve kejvee, Gve Gej iegCeeW kees kejves Jeeues kes
eefle eeMegYe YeeJe jKevee~ mecelee, mleJe, Jebovee, eefleeceCe, eleeKeeve Deewj keeeeslmeie&
es n DeeJeMeke nQ~ es Gefele nQ, kece&#ee kes efueS efveefcee nQ~ es heefjefcele nQ, Fvekeer
neefve Deewj Je=ef veneR kejvee DeLee&led es DeeJeMeke n ner nQ, FvnW eej Jee heeBe veneR
kejvee leLee meele ee Dee" Yeer veneR kejvee~ efpeme DeeJeMeke keer pees yesuee nw Gmeer yesuee ceW
Jen DeeJeMeke kejvee eeefnS Deve yesuee ceW veneR DeveLee neefve-Je=ef nes peeJesieer leLee
efpeme DeeJeMeke kes efpeleves keeeeslmeie& yeleeS ieS nQ Gleves ner kejvee eeefnS, Gvekeer neefve
ee Je=ef veneR kejvee eeefnS~
YeeJeeLe&Gej iegCeeW kes OeejCe kejves ceW Glmeen jKevee, Gvekee DeYeeme kejvee
Deewj Gvekes kejves JeeueeW ceW Deeoj YeeJe jKevee leLee DeeJeMeke efeeeDeeW kees Deeiece keer
keefLele efJeefOe mes GvneR-GvneR kes keeue ceW keeeeslmeie& keer ieCevee mes kejvee en meye
leheesefJevee nw~ pewmes owJeefmeke eefleeceCe ceW JeerjYeefe ceW 108 GdJeemehetJe&ke 36 keeeeslmeie&,
(60)
cetueeeej mes
hebeceewheeeefjkeefJeveeb ehebeevveen
keeFeJeeFeceeCeefmeDees efe De efleefJenes og hebecees efJeCeDees~
mees hegCe meJJees ogefJenes heekeKees len hejeskeKees e~~372~~
keees YeJe keeefeke~ Jeeefe YeJees Jeeefeke~ ceveefme YeJees ceeveefmeke~
ef$eefJeOeefeekeejmleg hebecees efJevee~ mJeie&cees#eeoerved efJeMes<esCe veeleerefle efJevee~ keeeeeees
Jeeieeeees ceevemeeeeMesefle~ me hegve meJeexefhe keeefekees Jeeefekees ceeveefmekeMe efefJeOees
efekeej ele#eMewJe hejes#eMe~ iegjes ele#eMe#egjeefoefJe<ee~ e#egjeefoefJe<eeeoefleeevle hejes#e Fefle~~372~~
jeef$eke eefleeceCe ceW 54 GdJeemehetJe&ke 18 keeeeslmeie&, osJeJebovee ceW ewle, hebeiegYeefe

mecyevOeer keeeeslmeie& Fleeefo kens ieS nQ mees Gleves eceeCe mes efJeefOeJeled kejvee~
ieeLeeLe&leheesefOeke meeOeg ceW Deewj lehe ceW Yeefe jKevee leLee Deewj otmejs cegefveeeW keer
DeJensuevee veneR kejvee, Deeiece ceW keefLele eeefj$e Jeeues meeOeg kee en leheesefJevee nw~~371~~
DeeeejJe=efepees leheMeee& ceW Deheves mes DeefOeke nQ Jes leheesefOeke nesles nQ~ GveceW
leLee yeejn ekeej kes leheMejCe kes Deveg<"eve ceW Yeefe DeLee&led Devegjeie jKevee~ mlegefle kes
heefjCeece kees DeLeJee mesJee kees Yeefe kenles nQ mees Fvekeer Yeefe kejvee~ Mes<e pees cegefve
Deveglke=< lehe Jeeues nQ DeLee&led DeefOeke leheMejCe veneR kejles nQ Gvekee eflejmkeej
Deheceeve veneR kejvee~ mebeleeW ceW eCeece keer Je=efe nesvee, en meye leheesefJevee nw pees efke
Deeieceevegketue eeefj$eOeejer meeOeg kes neslee nw~
heeBeJeW Deewheeeefjke efJevee kee efJemleejhetJe&ke JeCe&ve kejles nQ
ieeLeeLe&keeefeke, Jeeefeke Deewj ceeveefmeke Fme ekeej heeBeJeeB Deewheeeefjke efJevee
leerve Yeso he nw, hegve Jen leerve Yeso he efJevee ele#e leLee hejes#e keer Dehes#ee mes oes
ekeej kee nw~~372~~
DeeeejJe=efekeee mes nesves Jeeuee keeefeke nw, Jeeve mes nesves Jeeuee Jeeefeke Deewj
ceve mes nesves Jeeuee ceeveefmeke efJevee nw~ pees mJeie&, cees#eeefo ceW efJeMes<e he mes ues peelee nw
Jen efJevee nw~ Fme lejn Deewheeeefjke veeceke heeBeJeeB efJevee leerve ekeej kee nw DeLee&led keee
kes Deeefele, Jeeve kes Deeefele Deewj ceve kes Deeefele mes en efJevee leerve Yeso he nw~ Jen
leerveeW ekeej kee efJevee ele#e Deewj hejes#e kes Yeso mes oes ekeej nw DeLee&led ele#e efJevee kes
Yeer leerve Yeso nQ Deewj hejes#e kes Yeer leerve Yeso nQ~ peye ieg ele#e ceW nQ, e#eg Deeefo FefveeW
kes ieesej nQ leye Gvekeer efJevee ele#e efJevee nw leLee peye ieg e#eg Deeefo mes hejs otj nQ leye
Gvekeer pees efJevee keer peeleer nw Jen hejes#eefJevee nw~
cetueeeej mes
(61)
keeefekeefJeveemJeheb oMe&evveen
DeyYegeCeb efkeefoDecceb CeJeCeb Debpeueere cegb[eCeb~
heetieCeceses heefommeCegmeenCeb esJe~~373~~
DeYeglLeeveceeojsCeemeveeoglLeeveb~ efeeekece& efmeYeefeegleYeefeiegYeefehetJe&keb
keeeeslmeiee&efokejCeb~ veceveb efMejmee eCeece~ De_peefuevee kejkegb[uesvee_peefuekejCeb Jee
cegC[eveece=<eerCeeb~ DeLeJee cegC[e meeceeveJevovee~ heetieCeceses Deeiele
eefleieceveceefYecegKeeeveb~ eefmLeleme eeeCekes JeJeefmLelemeevegmeeOeveb eevegepeveb e
meeOetveeceeoj keee&~ leLee les<eecesJe efeeekece& kele&Jeced~ leLee les<eecesJe ke=lee_peefuehegsve
veceveb kee&Jeb~ leLee meeOeesjeiele eleefYecegKeieceveb kele&Jeb leLee lemewJe eefmLelemeevegepeveb
kele&Jeefceefle~~373~~
keeefeke efJevee kee mJehe efoKeueeles nQ

ieeLeeLe&kesMeueeWe mes cegefC[le ngS Dele pees cegefC[le kenueeles nQ Ssmes cegefveeeW kes
efueS G"kej Ke[s nesvee, Yeefehee"hetJe&ke Jevovee kejvee, neLe pees[kej vecemkeej kejvee,
Deeles ngS kes meeceves peevee Deewj emLeeve kejles ngS kes heers-heers euevee~~373~~
DeeeejJe=efecegC[ DeLee&led $e+ef<eeeW kees meeceves osKekej DeeojhetJe&ke Deemeve mes
G"kej Ke[s nes peevee, efeeekece&eqmeYeefe, egleYeefe, iegYeefehetJe&ke keeeeslmeie&
Deeefo kejkes Jevovee kejvee, Debpeefue pees[kej efMej Pegkeekej vecemkeej kejvee veceve nw~
eneB cegC[ kee DeLe& $e+ef<e nw DeLeJee cegC[ kee DeLe& meeceeve Jevovee nw DeLee&led Yeefehee"
kes efyevee vecemkeej kejvee cegC[-Jevovee nw~ pees meeOeg meeceves Dee jns nQ Gvekes meccegKe
peevee, emLeeve kejves Jeeues kes heers-heerss euevee~ leehee& en nw efke meeOegDeeW kee Deeoj
kejvee eeefnS~ Gvekes eefle Yeefehee" kejles ngS ke=eflekece& kejvee eeefnS leLee GvnW Debpeefue
pees[kej vecemkeej kejvee eeefnS~ meeOegDeeW kes Deeles mecee mevcegKe peekej mJeeiele kejvee
eeefnS Deewj Gvekes emLeeve kejves hej keg otj hengBeeves kes efueS Gvekes heers-heers peevee
eeefnS~
ieeLeeLe&iegDeeW mes veeres Ke[s nesvee, veeres DeLee&led heers euevee, veeres yew"vee, veeres
mLeeve ceW meesvee, ieg kees Deemeve osvee, GhekejCe osvee Deewj "njves kes efueS mLeeve osvee
en meye keeefeke efJevee nw~~374~~
DeeeejJe=efeosJe Deewj ieg kes meeceves veeres Ke[s nesvee (efJevee mes Ske lejhe
Ke[s nesvee), ieg kes meeLe eueles mecee Gvekes yeeSB euevee ee Gvekes heers euevee, ieg kes
veeres Deemeve jKevee DeLeJee heer", hees Deeefo Deemeve kees es[ osvee~ ieg kees Deemeve Deeefo
cetueeeej mes
(62)
leLee
Ceereb "eCeb Ceereb ieceCeb Ceereb e DeemeCeb meeCeb~
DeemeCeoeCeb GJeiejCeoeCe DeesieemeoeCeb e~~374~~
osJeiegYe hegjlees veereb mLeeveb JeeceheeMJex mLeeveb~ veereb e ieceveb iegjesJee&ceheeMJex
he=<"lees Jee ievleJeb~ veereb e veiYetleb eemeveb heer"eefoJepe&vebb~ iegjesjemeveme heer"eefokeme
oeveb efveJesoveb~ GhekejCeme hegefmlekeekebgef[keeefheefkeeefokeme eemegkemeeefvJe<e oeveb
efveJesoveb~ DeLeJee veereb mLeeveb kejejCemebkegefeleJe=efeieg&jes meOece&Ceesveme Jee
JeeefOelemesefle~~374~~
leLee
heef[JekeeemebheemeCeoe e heef[hekeeueefkeefjee e~
hesmeCekejCeb mebLejkejCeb GJekejCe heef[efuenCeb~~375~~
eefleheb Mejerjyeueeesieb keeeme Mejerjme mebmheMe&veb ceo&veceYebieveb Jee~
eeflehekeeueefeee ees<Cekeeues Meerleefeee Meerlekeeues G<Ceefeee Je<ee&keeues leeesieefeee~
es<ekejCebDeeosMekejCeb~ mebmlejkejCeb hekeeefoemlejCeb~ GhekejCeeveeb hegefmlekeekegefC[keeoerveeb eefleuesKeveb meceefiveheCeced ~~375~~
osvee, Gvekes efueS Deemeve oskej GvnW efJejepeves kes efueS efveJesove kejvee~ GvnW hegmleke,
keceC[ueg, efheefkee Deeefo GhekejCe osvee, Jemeeflekee ee heJe&le keer ieghee Deeefo eemegke
mLeeve DevJes<eCe kejkes ieg kees GmeceW "njves kes efueS efveJesove kejvee~ DeLeJee veere
mLeeve kee DeLe& en nw efke ieg, menOeceea cegefve DeLeJee Deve keesF& JeeefOeeefmele cegefve kes
eefle neLe-hewj mebkegefele kejkes yew"vee~ leelhee& ener nw efke eleske eJe=efe ceW ef Jevecelee
jKevee~
Gmeer ekeej mes
ieeLeeLe&ieg kes Deveghe Gvekes Debie kee ceo&veeefo kejvee, Gvekes Deveghe Deewj
keeue kes Deveghe efeee kejvee, DeeosMe heeueve kejvee, Gvekes mebmlej ueieevee leLee GhekejCeeW
kee eefleuesKeve kejvee~~375~~
DeeeejJe=efeieg kes Mejerj yeue kes eesie Mejerj kee ceo&ve kejvee DeLeJee Gvekes
Mejerj ceW lesue ceeefueMe kejvee, G<Ce keeue ceW Meerle efeee, Meerlekeeue ceW G<Ceefeee kejvee
Deewj Je<ee&keeue ceW Gme $e+leg kes eesie efeee kejvee DeLee&led ieg keer mesJee Deeefo $e+leg kes
Devegketue Deewj Gvekeer eke=efle kes Devegketue kejvee~ Gvekes DeeosMe kee heeueve kejvee; Gvekes
cetueeeej mes
(63)
FesJeceeefoDees pees GJeeejes keerjos mejerjsCe~

Smee keeFeefJeCeDees peneefjnb meengJeiiemme~~376~~
FlesJeceeefohekeejes iegjesjveme Jee meeOegJeie&me e MejerjsCe efeeles eLeeeesieb
me S<e keeefekees efJevee keeeeefelelJeeefoefle~~376~~
JeeefekeefJeveemJeheb efJeJe=CJevveen
heteeJeeCeb efnoYeemeCeb efceoYeemeCeb e ceOegjb e~
megeeCegJeerefeJeeCeb DeefCed"gjcekekekemeb JeeCeb~~377~~
hetpeeJeeveb yengJeeveeseejCeb eteb Yeejkee FlesJeceeefo~ efnleme heLeme Yee<eCeb
FnueeskehejueeskeOece&keejCeb Jeeveb~ efceleme heefjefceleme Yee<eCeb eeuhee#ejyeLe~ ceOegjb
e ceveesnjb egeflemegKeob~ met$eevegJeerefeJeeveceeiece<dee Yee<eCeb eLee heeheb ve YeJeefle~
Deef v e<"g j b oiOece= leeueer v es leeef o Meyow jef nleb ~ Dekeke& Meb Jeeveb e Jepe& ef elJee
Jeeeefceefle~~377~~
efueS mebmlej DeLee&led eeF&, Ieeme, heee Deeefo ueieevee, Gvekes hegmleke, keceC[ueg Deeefo
GhekejCeeW kees "erke lejn mes efheefkee mes eefleuesKeve kejkes GvnW osvee~
ieeLeeLe&meeOegJeie& kee Fmeer ekeej mes Deewj Yeer pees Ghekeej eLeeeesie Deheves Mejerj
kes eje efkeee peelee nw en meye keeefeke efJevee nw~~376~~
DeeeejJe=efeFmeer ekeej mes Deve Deewj Yeer pees Ghekeej ieg ee meeOeg Jeie& kee
Mejerj kes eje eesielee kes Devegmeej efkeee peelee nw Jen meye keeefeke efJevee nw; keeeWefke Jen
keee kes Deeefele nw~
Jeeefeke efJevee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&hetpee kes Jeeve, efnle Jeeve, efceleJeeve Deewj ceOegj Jeeve, met$eeW kes
Devegketue Jeeve, Deefve<"gj Deewj keke&Meleejefnle Jeeve yeesuevee Jeeefeke efJevee nw~~377~~
DeeeejJe=efeDeehe Yeejke! Fleeefo ekeej yengJeeve kee GeejCe kejvee
hetpee Jeeve nw~ efnleheLe Jeeve yeesuevee DeLee&led Fme ueeske Deewj hejueeske kes efueS Oece& kes
keejCeYetle Jeeve efnleJeeve nQ~ efceleheefjefcele yeesuevee, efpemeceW Deuhe De#ej neW efkevleg
DeLe& yengle nes efcele Jeeve nQ~ ceOegjceveesnj DeLee&led keeveeW kees megKeoeeer Jeeve ceOegj
Jeeve nQ~ Deeiece kes Devegketue yeesuevee efke efpeme ekeej mes heehe ve nes met$eevegJeerefe Jeeve nQ~
legce peuees cejes, euee kees eehle nes peeDees Fleeefo MeyoeW mes jefnle Jeeve Deefve<"gj Jeeve
nQ Deewj ke"esjleejefnle Jeeve Dekeke&Me Jeeve nQ DeLee&led Gheeg&e ekeej kes Jeeve yeesuevee
ner Jeeefeke efJevee nw~
(64)
cetueeeej mes
GJemebleJeeCeceefienlLeJeeCeceefkeefjecenerueCeb JeeCeb~
Smees JeeFeefJeCeDees peneefjnb nesefo keeoJJees~~378~~
GheMeevleJeeveb eesOeceeveeefojefnleb~ Deie=nmLeJeeveb ie=nmLeeveeb cekeejJekeejeefo eeveb
lesve jefnleb yevOeve$eemevelee[veeefoJeevejefnleb~ Deefkeefjeb Deefmeceefmeke=<eeefoefeee (efo)
jefnleb DeLeJee meefeeefceefle hee"~ meefeeb efeeeegeceveefevleeveoes<eeesefjefle ve Jeeeb,
leogeles eefvve<heeeles~ DeneruebDeheefjYeJeevebb~ FlesJeceeefoJeeveb e$e me S<e Jeeefekees
efJeveees eLeeeesieb YeJeefle kele&Je Fefle~~378~~
ceeveefmekeefJeveemJeheceen
heeheefJemeesefeDeheefjCeeceJeppeCeb efheeefnos e heefjCeecees~
CeeoJJees mebKesJesCesmees ceeCeefmeDees efJeCeDees~~379~~
heeheefJeegefleheefjCeeceJepe&veb heeheb eEnmeeefokeb efJeegefle meceefiJejeOevee leees
heefjCeecemleme Jepe&veb heefjnej~ efees Oeceexhekeejs efnles e mecei%eeveeefokes e heefjCeecees
%eeleJe~ meb#eshesCe me S<e ceeveefmekeefMeeesodYeJees efJevee Fefle~~379~~
ieeLeeLe&ke<eeejefnle Jeeve, ie=nmLeer mecyevOe mes jefnle Jeeve, efeeejefnle Deewj

DeJensuevee jefnle Jeeve yeesueveeen Jeeefeke efJevee nw efpemes eLeeeesie kejvee eeefnS~~378~~
DeeeejJe=efeeesOe, ceeve Deeefo mes jefnle Jeeve GheMeevle Jeeve nQ~ ie=nmLeeW kes
pees cekeej-Jekeej Deeefo he Jeeve nQ Gvemes jefnle Jeeve leLee yevOeve, $eemeve, lee[ve
Deeefo mes jefnle Jeeve Deie=nmLe Jeeve nQ~ Deefme, ceef<e, ke=ef<e Deeefo efeeeDeeW mes jefnle
Jeeve DeefeeJeeve nQ~ DeLeJee meefeeb Ssmee Yeer hee" nw efpemekee DeLe& en nw efke
efeeeege Jeeve yeesuevee efkevleg Deve keer efevlee Deewj Deve kes oes<ehe Jeeve veneR yeesuevee
eeefnS~ pewmee kejvee Jewmee ner yeesuevee eeefnS~ efkemeer kee eflejmkeej kejves Jeeues Jeeve veneR
yeesuevee Denerueve Jeeve nQ~ Deewj Yeer Ssmes ner Jeeve peneB nesles nQ Jen meye Jeeefeke efJevee nw
pees efke eLeeeesie kejvee eeefnS~
ceeveefmeke efJevee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&heeheefJeegle kes heefjCeece kee leeie kejvee Deewj efee leLee efnle ceW heefjCeece
kejvee meb#eshe mes en ceeveefmeke efJevee nw~~379~~
DeeeejJe=efeeEnmeeefo kees heehe kenles nQ Deewj mecekelJe keer efJejeOevee kees efJeegefle
kenles nQ~ Fve heehe Deewj efJejeOeveeefJe<eeke heefjCeeceeW kee leeie kejvee~ Oece& Deewj Ghekeej
kees efee kenles nQ leLee mecei%eeveeefo kes efueS efnle meb%ee nw~ Fve efee Deewj efnle ceW heefjCeece
kees ueieevee~ meb#eshe mes en efee mes Glhevve nesves Jeeuee ceeveefmeke efJevee kenueelee nw~
cetueeeej mes
(65)
Fe Smees heekeKees efJeCeDees heejesefkeKeDeesefJe peb iegCees~

efJejnefcceefJe Jeefppeefo DeeCeeefCesmeeefjeeS~~380~~
Fles<e ele#eefJevee keeefekeeefo, iegJee&efo<eg melmeg Jele&les ele, heejesef#ekeesefhe
efJeveees eodiegjese|Jejnsefhe iegJee&efo<eg hejes#eerYetles<eg ele&les~ Dee%eeefveoxMesve eee&ee
Jeen&odYeejkeesheefo<s<eg peerJeeefoheoeLex<eg eeveb kele&Jeb leLee lewee& eeexef<e elemeefceleeefokee leee e Jele&veb hejes#ees efJevee~ les<eeb ele#elees e efeeles me ele#eefceefle~~380~~
hegvejefhe ef$eefJeOeb efJeveecevesve ekeejsCeen
Den DeesheeeefjDees Keueg efJeCeDees efleefJene meceemeoes YeefCeDees~
mee eGefJJen ogefJenes yeesOeJJees DeeCeghegJJeerS~~381~~
DeLeewheeeefjkees efJevee Ghekeejs Oecee&efokehejefeeevegens YeJe Deewheeeefjke Keueg
mhegb ef$eefJeOeefm$eekeej keeefekeJeeefekeceeveefmekeYesosve meceemele meb#eshelees YeefCele
ieeLeeLe&Fme ekeej en ele#e efJevee nw leLee pees ieg kes ve nesves hej Yeer Gvekeer
Dee%ee, efveoxMe Deewj eee& ceW jnlee nw Gmekes hejes#e mecyevOeer efJevee neslee nw~~380~~
DeeeejJe=efeen meye Thej kene ieee keeefeke Deeefo efJevee ele#e efJevee nw,
keeeWefke en ieg kes jnles ngS Gvekes heeme ceW efkeee peelee nw~ Deewj iegDeeW kes efJejn ceW
Gvekes hejes#e jnves hej DeLee&led Deheves mes otj nQ Gme mecee Yeer pees Gvekee efJevee efkeee peelee
nw Jen hejes#e efJevee nw~ Jen Gvekeer Dee%ee Deewj efveoxMe kes Devegmeej eee& kejves mes neslee nw
DeLeJee Den&vle Yeejke eje Gheefo< peerJeeefo heoeLeeX ceW eeve kejvee leLee Gvekes eje
pees Yeer ele, meefceefle Deeefo eee&SB kener ieF& nQ, Gve he eJe=efe kejvee en meye hejes#e
efJevee nw DeLee&led Gvekes ele#e ceW efkeee ieee efJevee ele#e efJevee leLee hejes#e ceW efkeee
ieee vecemkeej, Dee%ee heeueve Deeefo efJevee hejes#e efJevee nw~
hegve FvneR leerve ekeej keer efJevee kees Deve he mes kenles nQ
ieeLeeLe&en Deewheeeefjke efJevee meb#eshe mes keeefeke, Jeeefeke Deewj ceeveefmeke Ssmee
leerve ekeej mes kene ieee nw~ Jen ece mes meele Yeso, eej Yeso Deewj oes Yesohe peevevee
eeefnS~~381~~
DeeeejJe=efepees Gheeej DeLee&led Oecee&efo kes eje hej kes ceve hej Devegen kejves
Jeeuee neslee nw Jen Deewheeeefjke efJevee kenueelee nw~ en Deewheeeefjke efJevee eke he mes
keeefeke, Jeeefeke Deewj ceeveefmeke YesoeW keer Dehes#ee meb#eshe ceW leerve ekeej kee kene ieee nw~
GmeceW ece mes meele, eej Deewj oes Yeso ceeves ieS nQ DeLee&led keeefeke efJevee meele ekeej kee
nw, Jeeefeke efJevee eej ekeej kee nw Deewj ceeveefmeke efJevee oes ekeej kee nw~
(66)
cetueeeej mes
keefLele~ mehleefJeOeMelege|JeOees efefJeOees yeesJe~ DeeveghetJee&vegecesCe keeefeke mehleekeejes

JeeefekeMelege|JeOe ceeveefmekees efefJeOe Fefle~~381~~
keeefekeefJeveeb mehleekeejceen
DeyYegeCeb meCCeefo DeemeCeoeCeb DeCeghheoeCeb e~
efkeefoecceb heef[Jeb DeemeCeeeDees e DeCegJJepeCeb~~382~~
DeYeglLeeveced DeeojsCeeslLeeveb~ mevveefle efMejmee eCeece~ Deemeveoeveb heer"eegheveeveb~
Devegeoeveb e hegmlekeefheefkeeeghekejCeoeveb~ efeeekece& egleYekeleeefohetJe&kekeeeeslmeie&
eefleheb eLeeeesieb, DeLeJee Mejerjeefleheb keeueeefleheb YeeJeeefleheb e efeeekece&
Meerlees<Cecet$ehegjer<eeeheveeveb~ Deemeveheefjleeiees iegjes hegjle GemLeeves ve mLeeleJeb~ Devegepeveb
eefmLelesve men efkebefeodieceveefceefle~ DeYeglLeeveceske mevveeflee|leere Deemeveoeveb le=leere
Devegeoeveb elegLe& eefleheefeeekece& hebece Deemeveleeie <e<"esvegepeveb mehlece ekeej
keeefekeefJeveemesefle~~382~~
keeefeke efJevee kes meele ekeej kees kenles nQ

ieeLeeLe&iegDees kees Deeles ngS osKekej G"kej Ke[s nesvee, GvnW vecemkeej kejvee,
Deemeve osvee, GhekejCeeefo osvee, Yeefe hee" Deeefo he{kej Jevovee kejvee ee Gvekes
Devegketue efeee kejvee, Deemeve kees es[ osvee Deewj peeles mecee Gvekes heers peevee es meele
Yesohe keeefeke efJevee nw~~382~~
DeeeejJe=efeDeYeglLeeve iegDeeW kees meeceves Deeles ngS osKekej Deeoj mes
G"kej Ke[ s nes peevee~ mevveefle eqMej mes eCeece kejvee~ Deemeveoeve heer",
kee<"emeve, heee Deeefo osvee~ Devegeoeve hegmleke, efheefkee Deeefo GhekejCe osvee~
eeflehe efeeekece& eLeeeesie egleYeefe DeeefohetJe&ke keeeeslmeie& kejkes Jevovee
kejvee DeLeJee iegDeeW kes Mejerj kes eke=efle kes Deveghe, keeue kes Deveghe Deewj YeeJe
kes Deveg he mesJee-Meget<ee Deeefo ef eeeSB kejvee; pewmes efke Meerlekeeue ceW G<Cekeejer
Deew j G<Cekeeue ceW Meerlekeejer Deeef o heef jeee& kejvee, DemJemLe DeJemLee ceW Gvekes
ceue-cet$eeefo kees otj kejvee Deeefo~ Deemeveleeie ieg kes meeceves GemLeeve hej
veneR yew"vee~ Devegepeve Gvekes emLeeve kejves hej meeLe-meeLe keg otj leke peevee~
Fme ekeej mes (1) DeYeglLeeve, (2) mevveefle, (3) Deemeveoeve, (4) Devegeoeve,
(5) eefleheefeeekece&, (6) Deemeveleeie Deewj (7) Devegepeve es meele ekeej
keeefeke efJevee kes nesles nQ~
cetueeeej mes
(67)
JeeefekeceeveefmekeefJeveeYesoeveen
efnoefceoheefjefceoYeemee DeCegJeereerYee<eCeb e yeesOeJJeb~
DekegmeueceCemme jesOees kegmeueceCeheJeeDees esJe~~383~~
efnleYee<eCeb efceleYee<eCeb heefjefceleYee<eCecevegJeerefeYee<eCeb e~ efnleb Oece&mebegeb~
efceleceuhee#ejb yeLe~ heefjefceleb keejCemeefnleb~ DevegJeereerYee<eCeceeieceeefJeJeeveb esefle
elegefJe&Oees JeeveefJeveees %eeleJe~ leLeekegMeuecevemees jesOe heeheeoevekeejkeefeeefvejesOe~
kegMeuecevemees Oece&eJe=eefeeme eJele&keMesefle efefJeOees ceveesefJevee Fefle~~383~~
me SJeb efefJeOees efJevee meeOegJeiexCe keme kele&Je FleeMebkeeeeceen
jeefoefCeS GiejeefoefCeSmeg De Deppeemeg esJe efieefnJeiies~
efJeCeDees peneefjDees mees keeeJJees DehheceesCe~~384~~
jeefoefCeSje$eefOekes oer#eeiegjew egleiegjew leheesefOekes e~ GCejeefoefCeSmeg e
Tvejeef$ekes<eg e lehemee keefve<"s<eg iegCekeefve<"s<eg Jeemee keefve<"smeg e meeOeg<eg~ Deppeemeg
Deee|ekeemeg~ efieefnJeiiesie=efnJeiex eeJekeueeskes e~ efJeveees eLeenex eLeeeesie kele&Je~
Jeeefeke Deewj ceeveefmeke efJevee kes YesoeW kees kenles nQ

ieeLeeLe&efnleJeeve, efceleJeeve, heefjefceleJeeve Deewj met$eevegmeej Jeeve, FvnW Jeeefeke
efJevee peevevee eeefnS~ DeMegYe ceve kees jeskevee Deewj MegYe ceve keer eJe=efe kejvee es oes
ceeveefmeke efJevee nQ~~383~~
DeeeejJe=efeefnle Yee<eCeOece&mebege Jeeve yeesuevee, efcele Yee<eCeeqpemeceW
De#ej Deuhe neW DeLe& yengle nes Ssmes Jeeve yeesuevee, heefjefcele Yee<eCekeejCe meefnle
Jeeve yeesuevee DeLee&led efyevee eeespeve kes veneR yeesuevee, DevegJeerefeYee<eCeDeeiece mes
DeefJe Jeeve yeesuevee, Fme ekeej mes Jeeve efJevee eej ekeej kee nw~ heehe DeeeJe
kejves Jeeues DeMegYe ceve kee jeskevee DeLee&led ceve ceW DeMegYe efJeeej veneR ueevee leLee Oece& ceW
efee kees ueieevee es oes ekeej kee ceveesefJevee nw~
en ele#e Deewj hejes#e he oesveeW ekeej kee efJevee meeOegDeeW kees efkevekes eefle kejvee
eeefnS ? Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&Ske jeef$e Yeer DeefOeke ieg ceW, oer#ee ceW Ske jeef$e vetve Yeer cegefve ceW,
Deeefe&keeDeeW ceW Deewj ie=nmLeeW ceW Deeceeoer cegefve kees eLeeeesie en efJevee kejvee eeefnS~~384~~
DeeeejJe=efepees oer#ee ceW Ske jeef$e Yeer ye[s nQ Jes je$eefOeke ieg nQ~ eneB
je$eefOeke Meyo mes oer#ee ieg, egleieg Deewj lehe ceW Deheves mes ye[s iegDeeW kees efueee nw~ pees
oer#ee ceW Ske jeef$e Yeer ess nQ Jes Tvejeef$eke kenueeles nQ~ eneB hej Tvejeef$eke mes pees lehe
(68)
cetueeeej mes
Deeceesve eceeojefnlesve~ meeOetveeb ees eesie Deeefe&keeCeeb ees eesie, eeJekeeCeeb ees
eesie, Deves<eeceefhe ees eesie me leLee kele&Je, kesve ? meeOegJeiexCeeeceesveelceleheesveghesCe eemegkeJeeefoefYe mJeMekelee esefle~
efkeceLe efJevee efeeles FleeMebkeeeeceen
eqJeCeSCe efJehhenerCemme nJeefo efmekeKee efCejeflLeee meJJee~
efJeCeDees efmekeKeeS heueb efJeCeeheueb meJJekeuueeCeb~~385~~
efJeveesve efJeenerCeme efJeveejefnleme YeJeefle efMe#ee egleeOeeveb efveje|Lekee efJeheuee
meJee& mekeuee efJevee hegve efMe#ee ee efJeeeOeeveme heueb, efJeveeheueb meJe&keueeCeeveYegoeefveesememegKeeefve~ DeLeJee mJeiee&JelejCepevceefve<eceCekesJeue%eeveeslheefeheefjefveJee&Ceeoerefve
keueeCeeoerveerefle~~385~~
ceW keefve<"}Ieg nQ, iegCeeW ceW ueIeg nQ Deewj Deeeg ceW ueIeg nQ Gve meeOegDeeW kees efueee nw~ Fme
ekeej mes oer#ee Deeefo ye[s iegDeeW ceW, Deheves mes ess cegefveeeW ceW, Deee|ekeeDeeW ceW Deewj eeJeke
JeieeX ceW eceeojefnle cegefve kees eLeeeesie efJevee kejvee eeefnS DeLee&led meeOegDeeW kes pees eesie
nes, Deee|ekeeDeeW kes pees eesie nes, eeJekeeW kes pees eesie nes Deewj DeveeW kes Yeer pees eesie nes
Jewmee ner kejvee eeefnS~ efkemekees ? eceeojefnle ngS meeOeg kees Deheves lehe DeLee&led Deheves eleeW
kes, Deheves heo kes Deveghe ner eemegke Jeeefo kes eje Deheveer Meefe mes Gve meyekee efJevee
kejvee eeefnS~
efJeMes<eeneB hej pees cegefveeeW eje Deee|ekeeDeeW keer Deewj ie=nmLeeW keer efJevee kee
GheosMe nw mees vecemkeej veneR mecePevee, elegled eLeeeesie Meyo mes mecePevee efke cegefveieCe
Deee|ekeeDeeW kee Yeer eLeeeesie Deeoj kejW, eeJekeeW kee Yeer eLeeeesie Deeoj kejW keeeWefke
eLeeeesie heo Gvekes Deveghe DeLee&led heomLe kes Devegketue efJevee kee Jeeeke nw~ Gmemes
Deeoj, mevceeve Deewj yengceeve ner DeLe& megIeefle nw~
efJevee efkemeefueS efkeee peelee nw ? Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQ
ieeLeeLe&efJevee mes nerve ngS ceveg<e keer mechetCe& efMe#ee efvejLe&ke nw~ efJevee efMe#ee
kee heue nw Deewj efJevee kee heue meJe& keueeCe nw~~385~~
DeeeejJe=efeefJevee mes jefnle meeOeg kee mechetCe& egle kee DeOeeve efvejLe&ke nw~
efJeeeDeOeeve kee heue efJevee nw Deewj DeYegoe leLee efveesemehe meJe& keueeCe kees
eehle kej uesvee efJevee kee heue nw DeLeJee mJeiee&JelejCe, pevce, efve<eceCe, kesJeue%eeveeslheefe
Deewj heefjefveJee&Ce es heeBe keueeCeke Deeefo keueeCeeW keer eeefhle kee nesvee Yeer efJevee kee
heue nw~
cetueeeej mes
(69)
efJeveemleJeceen
eqJeCeDees ceeskeKeejb efJeCeeeoes mebpecees leJees CeeCeb~
efJeCeSCeejeefnppeefo DeeFefjDees meJJemebIees e~~386~~
efJeveees cees#eme ejb eJesMeke~ efJeveeelmebece~ efJeveeeehe~ efJeveeee %eeveb~
YeJeleerefle mecyevOe~ efJeveesve eejeOeles Deeeee& meJe&mebIeMeeefhe~~386~~
DeeeejpeerokehheiegCeoerJeCee DeemeesefOe efCeppebpee~
DeppeJeceJeueenJeYeeerheuneokejCeb
eb~~387~~
Deeeejme iegCee peeroeeeefMeeme keuheeeeefMeeme iegCeemleodieleeveg<"eveeefve
les<eeb oerheveb ekeveb~ DeelceMegefMeelcekece&efveceg&efe~ efve&v keueneeYeeJe~ $e+peesYee&Je
Deepe&Jeb mJemLelee, ce=oes YeeJees ceeo&Jeb ceeeeceeveeese|vejeme~ ueIeesYee&Jees ueeIeJeb efvemebielee
ueesYeefvejeme~ Yeefeieg&mesJee~ eeokejCeb e meJex<eeb megKeeslheeoveb~ ees efJeveeb kejesefle
les veeejpeer o keuheefJ e<eee es ieg C eemles oeref helee Gees ef lelee YeJeb ef le~ Deepe& J eceeo&JeueeIeJeYeefeeeokejCeeefve e YeJebefle efJeveekeleg&efjefle~~387~~
Deye efJevee keer mlegefle kejles nQ

ieeLeeLe&efJevee cees#e kee ej nw~ efJevee mes mebece, lehe Deewj %eeve neslee nw~
efJevee kes eje Deeeee& Deewj meJe&mebIe DeejeefOele neslee nw~~386~~
DeeeejJe=efeefJevee cees#e kee ej nw DeLee&led cees#e ceW eJesMe kejeves Jeeuee nw~
efJevee mes mebece neslee nw, efJevee mes lehe neslee nw Deewj efJevee mes %eeve neslee nw~ efJevee mes
Deeeee& Deewj meJe&mebIe DeejeefOele efkeS peeles nQ DeLee&led Deheves Thej Devegen kejves Jeeues nes
peeles nQ~
ieeLeeLe&efJevee mes Deeeej, peero, keuhe Deeefo iegCeeW kee Geesleve neslee nw leLee
DeelceMegef, efvelee, Deepe&Je, ceeo&Je, ueIeglee, Yeefe Deewj DeeeoiegCe eke nesles nQ~~387~~
DeeeejJe=efeefJevee mes Deeeej kes iegCe, peeroeeeefMee Deewj keuheeeeefMee
kes iegCe leLee GveceW kens ngS kee Deveg<"eve, Fve iegCeeW kee oerheve DeLee&led ekeve neslee nw~
efJevee mes DeelceMegef DeLee&led Deelcee keer keceeX mes efveceg&efe nesleer nw, efvekeuen Deeefo
kee DeYeeJe nes peelee nw~ Deepe&JemJemLelee Deeleer nw, ce=og kee YeeJe ceeo&Je DeLee&led ceeee
Deewj ceeve kee efvejmeve nes peelee nw, ueIeg kee YeeJe ueeIeJeeqvemebiehevee neslee nw DeLee&led
ueesYe kee DeYeeJe nes peeves mes Yeejerheve kee DeYeeJe nes peelee nw~ Yeefeieg kes eefle Yeefe
nesves mes ieg mesJee Yeer nesleer nw Deewj efJevee mes eeokejCemeYeer ceW megKe kee Glhevve
kejvee Dee peelee nw~ leelhee& en nw efke pees efJevee kejlee nw Gmekes Gme efJevee kes eje
(70)
cetueeeej mes
efkeeer efceeer ceeCemme YebpeCe iegpeCes e yengceeCeb~

eflelLeejeCeb DeeCee iegCeeCegceesoes e efJeCeeiegCee~~388~~
keere|le meJe&Jeeheer eleehe KeeefleMe~ cew$eer meJez men efce$eYeeJe~ ceeveme ieJe&me
Yebpeveceeceo&veb~ iegpeves e yengceeveb hetpeeefJeOeeveb~ leerLekejeCeecee%ee heeefuelee YeJeefle~
iegCeevegceesoMe ke=lees YeJeefle~ Sles efJeveeiegCee YeJevleerefle~ efJeveeme kelee& keere\le ueYeles~
leLee cew$eeR ueYeles~ leLeelcevees ceeveb efvejmeefle~ iegpevesYees yengceeveb ueYeles~ leerLe&kejeCeecee%eeb
e heeueeefle~ iegCeevegjeieb e kejesleerefle~~388~~
JeweeJe=lemJeheb efveheevveen
DeeFefjeeefomeg hebemeg meyeeueJeg[d{eGuesmeg iesmeg~
JesppeeJeeb Jegeb keeoJJeb meJJemeeerS~~389~~
DeeeeeexheeOeeemLeefJejeJele&keieCeOejs<eg hebemeg~ yeeuee veJekeeeefpelee~ Je=e
JeeesJ e= emlehees J e= e iegC eJe= emlew j ekeg uees iemleLew J e yeeueJe= ekeg ues ies
mehleheg <emevleeves ~ Jew eeJe= leceg eb eLeeseb kele&J eb meJe& Melke ee meJe& meeceLex ve
GhekejCeenejYew<epehegmlekeeefoefYeheen kele&Je Fefle~~389~~
Deeeej, peero Deewj keuheefJe<eeke pees iegCe nQ Jes Geeseflele nesles nQ~ Deepe&Je, ceeo&Je, ueeIeJe,
Yeefe Deewj DeeuneokejCe es iegCe efJevee kejves Jeeues ceW eke nes peeles nQ~
ieeLeeLe&keere|le, cew$eer, ceeve kee Yebpeve, iegpeveeW ceW yengceeve, leerLekejeW keer Dee%ee
kee heeueve Deewj iegCeeW kee Devegceesove es meye efJevee kes iegCe nQ~~388~~
DeeeejJe=efeefJevee mes meJe&Jeeheer eleehe Deewj Keeefle he keere|le nesleer nw~ meYeer
kes meeLe efce$elee nesleer nw, ieJe& kee ceo&ve neslee nw, iegpeveeW ceW yengceeve DeLee&led het pee ee
Deeoj efceuelee nw, leerLekejeW keer Dee%ee kee heeueve neslee nw Deewj iegCeeW keer Devegceesovee keer
peeleer nw~ es meye efJevee kes iegCe nQ~ leelhee& en nw efke efJevee kejves Jeeuee cegefve keere|le kees
eehle neslee nw, meyemes cew$eer YeeJe kees eehle nes peelee nw, Deheves ceeve kee DeYeeJe kejlee nw,
iegpeveeW mes yengceeve heelee nw, leerLekejeW keer Dee%ee kee heeueve kejlee nw Deewj iegCeeW ceW Devegjeie
kejlee nw~
Deye JeweeJe=e kee mJehe efveefhele kejles nQ
ieeLeeLe&Deeeee& Deeefo heeBeeW ceW, yeeue-Je= mes meefnle ie ceW JeweeJe=e kees
kene ieee nw mees meJe&Meefe mes kejveer eeefnS~~389~~
DeeeejJe=efeDeeeee&, GheeOeee, mLeefJej, eJele&ke Deewj ieCeOej es heeBe nQ~
veJeoeref#ele kees yeeue kenles nQ~ Je= mes JeeesJe=, leheesJe= Deewj iegCeeW mes Je= efueS ieS nQ~
meele heg<e keer hejcheje kees DeLee&led meele heer{er kees ie kenles nQ~ Fve Deeeee& Deeefo heeBe
cetueeeej mes
(71)
hegvejefhe efJeMes<eeLe Mueeskesveen

iegCeeefOeS GJepPeeS leJeefmme efmemmes e ogJJeues~
meengieCe kegues mebIes meceCegCCes e eeheefo~~390~~
iegCewjefOekees iegCeeefOekemleefmceved iegCeeefOekes~ GheeOeees egleiegjew~ leheefmJeefve
keeekeuesMehejs~ efMe#ekes Meem$eefMe#eCelelhejs ogMeerues ee ogye&ues JeeOeeeevles Jee~ meeOegieCes
$e+ef<eeeflecegveveieejs<eg~ kegues Megekegues m$eerheg<emevleeves~ mebIes eelegJe&Cex eJeCemebIes~
mecevees % es meg K eemeer v es meJeex heJejef n les ~ Deeheef o ees heJes meb p eeles Jew eeJe= l eb
kew ke=lJee JeweeJe=leb kele&Jeefceleen
mesppeesiieemeefCemesppees lenesJeefnheef[uesnCee efn GJeiieefnos~
DeenejesmenJeeeCe
efJeeEkeeCebJeboCeeoereEn~~391~~
ekeej kes meeOegDeeW keer leLee yeeue, Je= mes Jeehle Ssmes mebIe keer Deeiece ceW keefLele ekeej mes
meJe&Meefe mes JeweeJe=le kejvee eeefnS DeLee&led Deheveer meJe& meeceLe& mes GhekejCe, Deenej,
Deew<eefOe, hegmleke Deeefo mes Fvekee Ghekeej kejvee eeefnS~
YeeJeeLe&lehe Deewj leeie ceW DeeeeeeX ves Meefe kes Devegmeej kejvee kene nw efkevleg
JeweeJe=efe ceW meJe&Meefe mes kejves kee efJeOeeve nw~ Fmemes JeweeJe=efe kes efJeMes<e cenJe kees
metefele efkeee ieee nw~
hegvejefhe efJeMes<e DeLe& kes efueS Deeies kes Mueeske (ieeLee) eje kenles nQ
ieeLeeLe&iegCeeW mes DeefOeke, GheeOeee, lehemJeer, efMe<e, ogye&ue, meeOegieCe, kegue,
mebIe Deewj cevees%eleemeefnle cegefveeeW hej Deeheefe kes emebie ceW JeweeJe=efe kejvee eeefnS~~390~~
DeeeejJe=efeiegCeeefOekeDeheveer Dehes#ee pees iegCeeW ceW ye[s nQ, GheeOeee
egleieg, lehemJeer keeekeuesMe ceW lelhej, efMe#ekeMeem$e kes efMe#eCe ceW lelhej, ogye&ue
ogMeerue DeLee&led og< heefjCeece Jeeues DeLeJee JeeefOe mes heeref[le, meeOegieCe$e+ef<e, eefle,
cegefve Deewj Deveieej, kegueiegkeguehejcheje, mebIeelege|JeOe eceCe mebIe, mecevees%e
megKe mes Deemeerve ee meJeexheJe mes jefnle Ssmes meeOegDeeW hej Deeheefe ee GheJe kes Deeves hej
JeweeJe=efe kejvee eeefnS~
efJeMes<eeneB hej kegue kee DeLe& iegkegue hejcheje mes nw~ leerve heer{er keer cegefvehejcheje
kees kegue leLee meele heer{er keer cegefvehejcheje kees ie kenles nQ~ cetueeeej-eoerhe (DeOeee
7, ieeLee 68-69) kes Devegmeej, efpeme cegefve mebIe ceW Deeeee&, GheeOeee, eJee&ke, mLeefJej
Deewj ieCeeOeerMe es heeBe neW Gme mebIe keer kegue meb%ee nw~
(72)
cetueeeej mes
MeeeJekeeMees JemeeflekeeJekeeMeoeveb efve<eeemeveeefokeb~ GheefOe kegefC[keeefo~

eefleuesKeveb efheefkeeefo~ Fleslewheen Ghekeej~ DeLeJewlewheie=nerles mJeerke=les~ leLeenejew<eOeJeeeveeJeeKeeveefJeeEkeevecet$ehegjer<eeefoJeglmeie&JevoveeefoefYe~ DeenejsCe efYe#eeee&ee~
Deew<eOesve Megbef"efhehheueeefokesve~ Meem$eJeeKeevesve~ egleceueefven&jCesve~ Jevoveee e~
MeeeJekeeMesve efve<eeeesheefOevee eefleuesKevesve e hetJeexkeleeveeceghekeej kele&Je~ Slewmles
eefleie=nerlee Deelceerke=lee YeJevleerefle~~391~~
kes<eg mLeeves<ethekeej efeelesle Deen
DeeCelesCeefJeojeeCeoerjesOeCeeefmeJes Deesces~
JesppeeJeeb Jegeb mebienmeejkeKeCeesJesob~~392~~
keee kejkes JeweeJe=efe kejvee eeefnS ? mees ner yeleeles nQ

ieeLeeLe&Jemeefle, mLeeve, Deemeve leLee GhekejCe Fvekee eefleuesKeve eje Ghekeej
kejvee, Deenej, Deew<eefOe Deeefo mes; ceueeefo otj kejves mes Deewj Gvekeer Jevovee Deeefo kes eje
JeweeJe=efe kejvee eeefnS~~391~~
DeeeejJe=efeMeeeJekeeMecegefveeeW kees Jemeeflekee kee oeve osvee, efve<eee
cegefveeeW kees Deemeve Deeefo osvee, GheefOekeceC[ueg Deeefo GhekejCe osvee, eefleuesKeve
eqheefkee Deeefo osvee, Fve keeeeX mes cegefveeeW kee Ghekeej kejvee eeefnS DeLeJee Fvekes eje
Ghekeej kejkes GvnW mJeerkeej kejvee~ Deenejeee& eje, meeW", efhehheue Deeefo Deew<eefOe eje,
Meem$e-JeeKeeve eje, keoeefeled ceue-cet$e Deeefo egle nesves hej Gmes otj kejves eje Deewj
Jevovee Deeefo kes eje JeweeJe=efe kejvee eeefnS~ leelhee& en nw efke Jemeeflekee oeve,
Deemeveoeve, GhekejCeoeve, eefleuesKeve Deeefo kes eje hetJeexkele meeOegDeeW kee Ghekeej kejvee
eeefnS~ Fve GhekeejeW mes Jes Deheves efkeS peeles nQ~
efkeve mLeeveeW ceW Ghekeej kejvee ? mees ner yeleeles nQ
ieeLeeLe&ceeie&, eesj, eEnepevleg, jepee, veoer kee jesOe Deewj ceejer kes emebie ceW,
oge|Ye#e ceW, meej#eCe mes meefnle JeweeJe=efe kejvee eeefnS~~392~~
DeeeejJe=efeceeie& ceW eueves mes pees Leke ieS nQ, efpeve hej eesjeW ves GheJe efkeee
nw, eEmen-JeeIe Deeefo eEnmeke pevlegDeeW mes efpevekees ke< ngDee nw, jepee ves efpevekees heer[e oer
nw, veoer keer keeJe mes efpevekees yeeOee ngF& nw, DeefMeJe DeLee&led ceejer jesie Deeefo mes pees heeref[le
nQ, oge|Ye#e mes heeref[le nQ Ssmes meeOeg eefo Deheves mebIe ceW DeeS nQ lees Gvekee meben kejvee
eeefnS~ efpevekee meben efkeee nw Gvekeer j#ee kejveer eeefnS~ Fmekee Ssmee mecyevOe kejvee
cetueeeej mes
(73)
DeOJeefve eevleme~ mlesvewMeewjwheg leme~ MJeeheow eEmenJeeIeeefoefYe heefjYetleme~

jepeefYe Kebefeleme~ veoerjesOesve heeref[leme~ DeefMeJesve ceeefjjesieeefoJeefLeleme~ Deesces
oge|Ye#eheeref[leme~ JeweeJe=lecegeb mebenmeej#eCeeshesleb~ les<eeceeieleeveeb meben kele&Je~
mebie=nerleme j#eCeb kele&Jeb~ DeLeewJeb mecyevOe kele&Je~ Sles<eg eosMes<eg mebeneshesleb meej#eCeeshesleb
e JeweeJe=leb kele&Jeefceefle~ DeLeJee jesOeMeyoe eleske ceefYemecyeOeles~ heefLejesOeMeewjjesOe
MJeeheojesOe jepejesOees veoerjesOe Sles<eg jesOes<eg leLee DeefMeJes oge|Ye#es e JeweeJe=leb
mJeeOeeemJeheceen
heefjeCeee JeeeCe heef[CeeCeghesnCee e Oeccekene~
Legefocebieuemebpegees hebeefJenes nesF mepPeeDees~~393~~
heefjJele&veb heef"leme evLemeevegJesoveb~ Jeeevee Meem$eme JeeKeeveb~ he=vee
Meem$eeJeCeb~ Deveges#ee eoMeeveges#eeefvelelJeeefo~ Oece&keLee ef$e<eef<Meueekeeheg<eeefjleeefve~
mlegefleceg&efveosJeJevovee cebieue FlesJeb mebege hebeekeejes YeJeefle mJeeOeee~ heefjJele&veceskees
Jeeevee efleere he=vee le=leereesveges#ee elegLeex Oece&keLeemlegeflecebieueeefve mecegeof leeefve
hebece ekeej~ SJeb hebeefJeOe mJeeOeee meceiegkeleessveg<"se Fefle~~393~~
efke Fve mLeeveeW ceW meben mes meefnle Deewj Gvekeer j#ee mes meefnle JeweeJe=le kejvee eeefnS~
DeLeJee jesOe Meyo kees eleske kes meeLe ueieevee eeefnS~ pewmes ceeie& ceW efpevnW jeskee ieee nes,
eesjeW ves jeske efueee nw, eEne pevlegDeeW ves jeske efueee nes, jepee ves keeJe [eueer nes, veoer mes
keeJe ngF& nes lees Ssmes jesOe kes emebie ceW leLee ogKe ceW oge|Ye#e ceW JeweeJe=efe kejvee eeefnS~
mJeeOeee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&heefjJele&ve, Jeeevee, he=vee, Deveges#ee Deewj Oece&keLee leLee mlegefle-cebieue
mebege heeBe ekeej kee mJeeOeee kejvee eeefnS~~393~~
DeeeejJe=efehe{s ngS evLe kees hegve-hegve he{vee ee jvee heefjJele&ve nw~ Meem$e
kee JeeKeeve kejvee Jeeevee nw~ Meem$e kee eJeCe kejvee he=vee nw~ DeefvelelJe Deeefo
yeejn ekeej keer Deveges#eeDeeW kee eEeleJeve kejvee Deveges#ee nw~ $esme" Meueekeeheg<eeW kes
eefj$e he{vee Oece&keLee nw~ mlegeflecegefve Jevovee, osJe-Jevovee, Deewj cebieue Fvemes mebege
mJeeOeee heeBe ekeej kee neslee nw~ leelhee& en nw efke (1) heefjJele&ve, (2) Jeeevee,
(3) he=vee, (4) Deveges#ee Deewj (5) mecetnhe Oece&keLee mlegeflecebieueFve heeBe
ekeej kes mJeeOeee kee meceked ekeej mes Deveg<"eve kejvee eeefnS~
(74)
cetueeeej mes
OeevemJeheb efJeJe=CJevveen
Deb e meefneb oesefCCeefJe PeeCeeefCe DehhemelLeeefCe~
Oecceb megkekeb e ogJes hemelLePeeCeeefCe CeseeefCe~~394~~
Deele&Oeeveb jewOeevesve meefnleb~ Sles s Oeeves DeeMemles vejkeeflee&iieefleeehekes~
Oece&Oeeveb MegkeueOeeveb ewles s eMemles osJeieeflecegefeieefleeehekes~ FlesJebefJeOeeefve %eeleJeeefve~
SkeeeefevleeefvejesOees Oeeveefceefle~~394~~
Deele&Oeeveme Yesoeveen
DeceCegCCepeesieFefJeDeesiehejermenefCeoeCekejCesmeg~
Deb kemeeemeefneb PeeCeb YeefCeob meceemesCe~~395~~
Decevees%esve pJejMetueMe$egjesieeefovee eesie mecheke&~ F<me heg$eogefnle=ceele=efhele=yevOegef Me<eeef okeme efJ eees ieesYeeJe~ hejer< ene meg e= d er lees<Ceeoe~ ef veoevekejCeb
FnueeskehejueeskeYeesieefJe<eeesefYeuee<e~ Flesles<eg eosMes<Jeele&cevemebkeuesMe ke<eeemeefnleb
Oeeveb YeefCeleb meceemesve meb#eshele~ keoe ceceevesveecevees%esve efJeeesiees YeefJe<eleerlesJeb
Oeeve kee mJehe JeCe&ve kejles nQ

ieeLeeLe&Deele& Deewj jew meefnle oes Oeeve DeeMemle nQ~ Oece& Deewj Megkeue es oes
eMemle Oeeve nQ Ssmee peevevee eeefnS~~394~~
DeeeejJe=efeDeele&Oeeve Deewj jew Oeeve es oes Oeeve DeeMemle nQ~ es vejkeieefle
Deewj efleeeieefle kees eehle kejeves Jeeues nQ~ Oece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve es oes eMemle nQ~ es
osJeieefle Deewj cegefkele kees eehle kejeves Jeeues nQ, Ssmee mecePevee~ SkeeeefevleeefvejesOeSke
efJe<ee hej efevleve kee jeske uesvee en Oeeve kee ue#eCe nw~
Deele&Oeeve kes YesoeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&Deefve< kee eesie, F< kee efJeeesie, hejer<en Deewj efveoevekejCe FveceW
ke<eee meefnle pees Oeeve nw Jen meb#eshe mes Deele&Oeeve kene ieee nw~~395~~
DeeeejJe=efeDecevees%eeesiepJej, Metue, Me$eg, jesie Deeefo kee mecheke& nesvee,
F< efJeeesieheg$e, heg$eer, ceelee, efhelee, yevOeg, efMe<e Deeefo kee efJeeesie nesvee, heefj<en
#egOee, le=<ee, Meerle, G<Ce Deeefo yeeOeeDeeW kee nesvee; efveoeveFme ueeske ee hejueeske ceW
Yeesie-efJe<eeeW keer DeefYeuee<ee kejvee~ Fve mLeeveeW ceW pees Deele& DeLee&led ceve kee mebkeuesMe neslee
nw Jen ke<eee meefnle Oeeve Deele&Oeeve kenueelee nw~ Fvekee JeCe&ve eneB meb#eshe mes efkeee
ieee nw~ pewmeskeye cesje Fme Deefve< mes efJeeesie nesiee Fme ekeej mes efevleve kejvee
cetueeeej mes
(75)
efevleveceele&Oeeveb eLeceb~ F<w men meJe&oe eefo cece mebeesiees YeJeefle efJeeesiees ve keoeefeoefhe
mJeeeesJeb efevleveceele&Oeeveb efleereb~ #ege=erlees<CeeefoefYejnb JeefLele keowles<eeb ceceeYeeJe
meeled~ keLeb ceeewoveeoees ueYee esve cece #egOeeoees ve meg~ keoe cece Jesueeee
eeefhle meeesveenb Yegbpes efheyeeefce Jee~ nekeejb hetlkeejb peuemeskeb e kegJe&leesefhe ve lesve cece
eleerkeej Fefle efevleveceele&Oeeveb le=leereefceefle~ Fnueeskes eefo cece heg$ee meg hejueeskes
eenb osJees YeJeeefce m$eerJem$eeefokeb cece meeefolesJeb efevleveb elegLe&ceele&Oeeveefceefle~~395~~
jewOeevemJeheb eefleheeoevveen
lesefCekekeceesmemeejkeKeCesmeg leOe esJe efJJenejbYes~
b kemeeemeefnob PeeCeb YeefCeeb meceemesCe~~396~~
henuee Deele&Oeeve nw~ F<peveeW kes meeLe eefo cesje mebeesie neslee nw lees keoeefeled Yeer efJeeesie
ve nesJes Ssmee efevleve nesvee otmeje Deele&Oeeve nw~ #egOee, le=<ee Deeefo kes eje ceQ heeref[le nes
jne ntB, cegPemes keye Fvekee DeYeeJe nesJes ? cegPes kewmes YeeleYeespeve Deeefo eehle nesJeW efke
efpememes cegPes #egOee Deeefo yeeOeeSB ve nesJeW ? keye cesjs Deenej keer yesuee DeeJes efke efpememes ceQ
Yeespeve keB DeLeJee heeveer efheTB ? nenekeej ee hetlkeej Deewj peue-efme_eve Deeefo kejles
ngS Yeer Gve yeeOeeDeeW mes cesje eleerkeej veneR nes jne nw DeLee&led Ieyejeves mes, nee-nee kejves
mes, heeveer ef[keves mes Yeer heeme Deeefo yeeOeeSB otj veneR nes jner nQ Fleeefo ekeej mes efevleve
kejvee leermejs ekeej kee Deele&Oeeve nw~ Fme ueeske ceW eefo cesjs heg$e nes peeJeW, hejueeske ceW
eefo ceQ osJe nes peeTB lees es m$eer, Jem$e Deeefo cegPes eehle nes peeJeW Fleeefo efevleve kejvee
eewLee Deele&Oeeve nw~
jewOeeve kee mJehe eefleheeefole kejles ngS kenles nQ
ieeLeeLe&eesjer, Demele, heefjenmebj#eCe Deewj n ekeej keer peerJeeEnmee kes
DeejcYe ceW ke<eee meefnle nesvee jewOeeve nw, Ssmee meb#eshe mes kene nw~~396~~
DeeeejJe=efemlewvehejJe kes njCe kee DeefYeeee nesvee, ce=<eeDemele
yeesueves ceW lelhej nesvee, meej#eCeeefo cesje Je keesF& egjeSiee lees ceQ Gmes ceej [euetBiee, Fme
ekeej mes DeeegOe kees neLe ceW ueskej ceejves kee DeefYeeee kejvee, <e[defJeOeeveejcYehe=LJeer,
peue, Deefive, Jeeeg, Jevemheefle Deewj $eme Fve <edkeeefeke peerJeeW keer efJejeOevee kejves ceW, Fvekee
sove-Yesove kejves ceW, Fvekees yeeBOeves ceW, Fvekee JeOe kejves ceW, Fvekee lee[ve kejves ceW Deewj FvnW
peuee osves ceW Gece kee nesvee DeLee&led Fve peerJeeW kees heer[e osves ceW Gele nesvee, ke<eee meefnle Ssmee
Oeeve jew kenueelee nw~ eneB hej Fmekee meb#eshe mes keLeve efkeee ieee nw~
(76)
cetueeeej mes
mlewveb hejJeehenjCeeefYeeee~ ce=<eeve=les lelhejlee~ meej#eCeb eefo ceoereb Jeb

eesjeefle lecenb efvenefvce, SJeceeegOeJeenmleceejCeeefYeeee~ mlewvece=<eeJeeomeej#eCes<eg~
leLee ewJe <e[defJeOeejcYes he=efLeJehlespeesJeeegJevemheefle$emekeeefekeefJejeOeves soveYesoveJeOelee-[veonves<etece jewb ke<eeemeefnleb Oeeveb YeefCeleb~ meceemesve meb#eshesCe~ hejJenjCes
lelhejlee eLeceb jewb~ hejheer[ekejs ce=<eeJeeos elve efleereb jewb~ JeheMegheg$eeefoj#eCeefJe<ees
eewjoeeeefoceejCeeseces elvemle=leereb jewb~ leLee <e[defJeOes peerJeceejCeejcYes ke=leeefYeeeeMelegLe
jewefceefle~~397~~ lele
DeJendg Des ceneYeS megiieoereheetns~
Oecces Jee megkekes Jee nesefn meceCCeeieoceoerDees~~397~~
ele SJebYetles Deele&jews~ eEkeefJeefMe<s, ceneYees cenemebmeejYeerefleoeefeefve (veer)
megieefleeletnsosJeieeflecees#eieefleeefleketues~ Dehele efvejeke=le~ Oece&Oeeves MegkeueOeeves
Jee YeJe meceefiJeOeevesve ieleceefle~ Oece&Oeeves MegkeueOeeves e meeojes meg<"g efJeMegb cevees
efJeOesefn meceeefnleceefleYe&Jesefle~~397~~
leelhee& en nw efke hejJe kes njCe kejves ceW lelhej nesvee eLece jewOeeve nw~ hej
kees heer[e osves Jeeues Demele Jeeve kes yeesueves ceW elve kejvee otmeje jewOeeve nw~ Je
DeLee&led Oeve, heMeg, heg$eeefo kes j#eCe kes efJe<ee ceW, eesj, oeeeo DeLee&led Yeeieeroej Deeefo kes
ceejves ceW eelve kejvee en leermeje jewOeeve nw Deewj n ekeej kes peerJeeW kes ceejves kes
DeejcYe ceW DeefYeeee jKevee en eewLee jewOeeve nw~
efJeMes<eFvneR OeeveeW kes eEnmeevevoer, ce=<eevevoer, eewee&vevoer Deewj heefjenevevoer
Ssmes veece Yeer Deve evLeeW ceW heeS peeles nQ~ efpemekee DeLe& nw efnbmee ceW Deevevo ceevevee, Pet"
ceW Deevevo ceevevee, eesjer ceW Deevevo ceevevee Deewj heefjen kes meben ceW Deevevo ceevevee~ en
Oeeve DeLee&led etj heefjCeeceeW mes neslee nw~ FmeceW ke<eeeeW keer leerelee jnleer nw Dele Fmes
jewOeeve kenles nQ~
Fmekes yeeokeee kejvee ? mees kenles nQ
ieeLeeLe&megieefle kes jesOeke ceneYeehe Fve Deele&, jewOeeve kees es[kej Oece&Oeeve
ceW DeLeJee MegkeueOeeve ceW Skeeeyegef kejes~~397~~
DeeeejJe=efecenemebmeej Yee kees osves Jeeues Deewj osJeieefle leLee cees#eieefle kes
eefleketue Ssmes Fve Deele&Oeeve Deewj jewOeeve kees es[kej Oece&Oeeve, MegkeueOeeve ceW Deer
lejn Deheveer ceefle ueieeDees DeLee&led Oece& Deewj MegkeueOeeve ceW Deeoj meefnle neskej Deer
lejn Deheves efJeMeg ceve kees ueieeDees, GvneR ceW Skeeeyegef kees kejes~
cetueeeej mes
(77)
Oece&OeeveYesoeved eefleheeoevveen
SeiiesCe ceCeb efCebefYeTCe Oecceb eGefJJenb Peeefn~
DeeCeeheeeefJeJeeeefJeeDees e meb"eCeefJeeeb e~~398~~
SkeeesCe hebesefveJeeheejheefjleeiesve keeefekeJeeefekeJeeheejefJejnsCe e~ cevees
ceevemeJeeheejb~ efveOeelceJeMeb ke=lJee~ elege|JeOeb elegYexob~ Oeee efevlee~ kes les elJeejes
ef J ekeuhee FleeMeb k eeeeceen Dee%eeef J eeees heeeef J eeees ef J eheekeef J eee
mebmLeeveefJeeeMesefle~~398~~
le$ee%eeefJeeeb efJeJe=CJevveen
hebeeflLekeeeppeerJeefCekeees keeueoJJeceCCes e~
DeeCeeiespPes YeeJes DeeCeeefJeeesCe efJeefeCeeefo~~399~~
hebeeefmlekeeee peerJeeefmlekeeeespeerJeeefmlekeeees Oecee&efmlekeeeesOecee&efmlekeeees
efJeeoeefmlekeee Fefle les<eeb eosMeyevOeesmleerefle ke=lJee keeee Flegevles~ <e[dpeerJeefvekeeeMe
he=efLeJehlespeesJeeegJevemheefle$emee~ keeueJeceveled~ Deme eosMeyevOeeYeeJeeoefmlekeeelJeb
Oece&Oeeve kes YesoeW kees kenles nQ

ieeLeeLe&SkeeeleehetJe&ke ceve kees jeskekej Gme Oece& kee Oeeve kejes efpemekes
Dee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee es eej Yeso nQ~~398~~
DeeeejJe=efehebesefve efJe<eeeW kes Jeeheej kee leeie kejkes Deewj keeefeke,
Jeeefeke Jeeheej mes Yeer jefnle neskej, Skeeelee mes ceeveme Jeeheej kees jeskekej DeLee&led ceve
kees Deheves JeMe ceW kejkes eej ekeej kes Oece&Oeeve kee efevleJeve kejes~ Jes eej Yeso keewve
nQ? Ssmeer DeeMebkee nesves hej kenles nQDee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee Deewj
mebmLeeveefJeee es eej Yeso Oece&Oeeve kes nQ~
YeeJeeLe&eneB SkeeeefevleeefvejesOe ue#eCe Jeeuee Oeeve kene ieee nw~ hebesefveeW
kes efJe<ee kee es[vee Deewj keee keer leLee Jeeve keer efeee veneR kejvee Skeee nw leLee ceve
kee Jeeheej jeskevee efevleeefvejesOe nw~ Fme ekeej mes Oeeve kes ue#eCe ceW FefveeW kes efJe<ee
mes nkej leLee ceve-Jeeve-keee keer eJe=efe mes tkej peye ceve Deheves efkemeer Oese
efJe<ee ceW efke peelee nw, ke peelee nw, efmLej nes peelee nw Gmeer kees Oeeve en meb%ee Deeleer
nw~
ieeLeeLe&GmeceW mes henues Dee%eeefJeee kee JeCe&ve kejles nQheeBe Deefmlekeee,
n peerJeefvekeee Deewj keeueJe es Dee%ee mes eee heoeLe& nQ~ Fvekees Dee%ee kes efJeeej mes
efevleJeve kejvee nw~~399~~
(78)
cetueeeej mes
veeefmle~ Sleevee%eeeeeeved YeeJeeved heoeLee&ved~ Dee%eeefJeeesvee%eemJehesCe~ efJeefeveesefle

efJeJeseeefle Oeeeleerefle eeJeled~ Sles heoeLee& meJe&%eveeLesve JeerlejeiesCe ele#esCe <e ve
keoeefeod JeefYeejvleerleeefmlekeeyegOodee les<eeb he=Lekehe=LeefiJeJesevesvee%eeefJeee~ eeheelceve
ele#eyeuesve nslegyeuesve Jee ve mhe<e leLeeefhe meJe&%ee%eeefveoxMeve ie=eefle veeveLeeJeeefovees
efpevee ele Fefle~~399~~
DeheeeefJeeeb efJeJe=CJevveen
keuueeCeheeJeieeDees heeS efJeefeCeeefo efpeCeceocegefJee~
efJeefeCeeefo Jee Deheees peerJeeCe megns e Demegns e~~400~~
keueeCeeehekeeved hebekeueeCeeefve ew eehevles leeved eeheeved meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefCe~ efJeefeveesefle Oeeeefle~ efpeveceleceghesle pewveeiececeeefele~ efJeefeveeself e Jee Oeeeefle
DeeeejJe=efepeerJeeefmlekeee, DepeerJeeefmlekeee, (hegodieueeefmlekeee) Oecee&efmlekeee,

DeOecee&efmlekeee Deewj DeekeeMeeefmlekeee es heeBe Deefmlekeee nQ~ Fve heeBeeW ceW eosMe kee
yevOe DeLee&led mecetn efJeeceeve nw Dele FvnW keee kenles nQ~ he=efLeJeer, peue, Deefive, Jeeeg,
Jevemheefle Deewj $eme es <edpeerJeefvekeee nQ~ Deewj Deve"e keeueJe nw~ FmeceW
eosMeyevOe kee DeYeeJe nesves mes en Deefmlekeee veneR nw DeLee&led keeue SkeeosMeer nesves mes
DeeosMeer kenueelee nw FmeefueS en Deefmle lees nw efkevleg keee veneR nw~ es meYeer heoeLe&
efpevesvosJe keer Dee%ee mes enCe kejves eesie nesves mes Dee%eeeee nQ~ Dee%eeefJeee mes DeLee&led
Dee%eehe mes Fvekee efJeJeseve kejveeOeeve kejvee Dee%eeefJeee nw~
leelhee& en nw efke Jeerlejeie meJe&%eosJe ves Fve heoeLeeX kees ele#e mes osKee nw~ es
keoeefeled Yeer JeefYeeefjle veneR nesles nQ DeLee&led es DeveLee veneR nes mekeles nQ~ Fme ekeej mes
Deeefmlekee yegef kes eje Gvekee he=Leked-he=Leked efJeJeseve kejvee, efevleJeve kejvee en
Dee%eeefJeee Oece&Oeeve nw~ eeefhe es heoeLe& mJeeb kees ele#e mes ee leke& kes eje mhe<
veneR nQ efhej Yeer meJe&%e keer Dee%ee kes efveoxMe mes Jen Gvekees enCe kejlee nw; keeeWef ke
veeveLeeJeeefovees efpevee efpevesvosJe DeveLeeJeeoer veneR nQ~
DeheeeefJeee kee JeCe&ve kejles nQ
ieeLeeLe&efpevecele kee Deeee ueskej keueeCe kees eehle kejeves Jeeues GheeeeW kee
efevleve kejvee DeLeJee peerJeeW kes MegYe Deewj DeMegYe kee efevleve kejvee DeheeeefJeee nw~~400~~
DeeeejJe=efeefpevekes eje hebekeueeCeke eehle efkeS peeles nQ Jes meceioMe&ve
Deewj eeefj$e eehe nQ DeLee&led GheeeYetle nQ~ pewveeiece kee Deeee ueskej Fvekee Oeeve kejvee
cetueeeej mes
(79)
Jee~ Deheeeeved kecee&heieceeved efmLeefleKeC[evevegYeeieKeC[eveglke<ee&heke<e&Yesoeved~ peerJeeveeb

megKeeefve peerJeeosMemeblehe&Ceeefve~ DemegKeeefve ogKeeefve eelcevemleg efJeefeveesefle YeeJeeleerefle~
Slew kele&JewpeeaJee otjlees YeJeefvle Meemeveeled, Slewmleg Meemeveceghe{ewkeles, Slew heefjCeecew
mebmeejs Yeceefvle peerJee, SleMe mebmeejeefceg_evleerefle efevleveceheeeefevleveb veece efleereb
Oece&Oeeveefceefle~~400~~
efJeheekeefJeeemJeheceen
SDeeCeseYeJeieeb peerJeeCeb hegCCeheeJekecceheueb~
GoDeesoerjCemebkeceyebOebceeskeKeb e efJeefeCeeefo~~401~~
SkeYeJeieleceveskeYeJeieleb e peerJeeveeb hegCekece&heueb heehekece&heueb e efJeefeveesefle~
Goeb efmLeefle#eesCe ieueveb efJeefeveesefle es kece&mkevOee Glke<ee&heke<ee&efoeeesiesCe efmLeefle#eeb
eeheelceve heueb ooles les<eeb kece&mkevOeeveecegoe Fefle meb%ee leb Oeeeefle~ leLee
eesoerjCecehekeJeheeeveb~ es kece&mkevOee melmeg efmLelevegYeeies<eg DeJeefmLelee mevle
GheeeefJeee Oece&Oeeve nw; peerJe kes eosMeeW kees mebleefhe&le kejves Jeeuee megKe nw Deewj Deelcee
kes eosMeeW ceW heer[e Glhevve kejves Jeeuee ogKe nw~ Fme lejn mes peerJeeW kes megKe Deewj ogKe
kee efevleJeve kejvee DeLee&led peerJe Fve keeeeX kes eje efpeveMeemeve mes otj nes peeles nQ Deewj Fve
MegYe keeeeX kes eje efpeveMeemeve kes efveke Deeles nQ, Gmes eehle kej uesles nQ~ ee Fve
heefjCeeceeW mes mebmeej ceW YeceCe kejles nQ Deewj Fve heefjCeeceeW mes mebmeej mes t peeles nQ~ Fme
ekeej mes efevleJeve kejvee en DeheeeefJeee veece kee otmeje Oece&Oeeve nw~
YeeJeeLe&keueeCe kes efueS GheeeYetle jlve$ee kee efevleJeve kejvee GheeeefJeee
leLee keceeX kes DeheeeDeYeeJe kee efevleJeve kejvee DeheeeefJeee nw~
Deye efJeheekeefJeee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&peerJeeW kes Ske Deewj Deveske YeJe ceW nesves Jeeues hegCe-heehe kece& kes heue
kees leLee keceeX kes Goe, GoerjCee, yevOe Deewj cees#e kees pees Oeelee nw Gmekes efJeheekeefJeee
Oece&Oeeve neslee nw~~401~~
DeeeejJe=efecegefve efJeheekeefJeee Oece&Oeeve ceW peerJeeW kes Ske YeJe ceW nesves Jeeues
ee Deveske YeJe ceW nesves Jeeues hegCekece& kes Deewj heehekece& kes heue kee efevleve kejles nQ~
keceeX kes Goe kee efJeeej kejles nQ~ efmLeefle kes #ee mes ieueve nesvee Goe nw DeLee&led pees
kece&mkevOe Glke<e&Ce ee Deheke<e&Ce Deeefo eeesie eje efmLeefle #ee kees eehle kejkes Deelcee
kees heue osles nQ Gve kece&mkevOeeW keer Goe en meb%ee nw~ Jes peerJeeW kes keceexoe kee efJeeej
(80)
cetueeeej mes
Deeke=<eekeeues heueoe efeevles les<eeb kece&mkevOeeveecegoerjCeefceefle meb%ee leod Oeeeefle~

mebeceCeb hejeke=eflemJehesCe ieceveb efJeefeveesefle~ leLee yevOeb peerJekece&eosMeeveesvemebMues<eb
Oeeeefle~ cees#eb peerJekece&eosMeefJeMues<ecevevle%eeveoMe&vemegKeJeere&mJeheb efJeefeveesleerefle
mecyevOe~ leLee MegYe eke=leerveeb ieg[KeC[Meke&jece=lemJehesCeevegYeeieefevleveced DeMegYeeke=leerveeb
efvecyekeebpeerjefJe<eneueenuemJehesCeevegYeeieefevleveced DeMegYeeke=leerveeb efvecyekeebpeer j
efJe<eneueenue mJehesCeevegYeeieefevleveced leLee Ieeeflekece&Ceeb ueleeoeJe&efmLeefMeueeme
ceeveevegeEeleveb~ vejkeeflee&iceveg<eosJeieefleeehekekece&heueefevleveb FlesJeceeefoefevleveb
efJeheekeefJeeeOece&Oeeveb veecesefle~~401~~
mebmLeeveefJeeemJeheb efJeJe=CJevveen
G[d{cenefleefjeueesS efJeefeCeeefo meheppeS memeb"eCes~
SlLesJe DeCegieoeDees DeCegheskeKeeDees e efJeefeCeeefo~~402~~
TOJe&ueeskeb mehee&eb meYesob mebmLeeveb $eeelegjeJe=eoerIee&elece=obiemebmLeeveb
heuesvkeesCeeryeekeerCe&keefJeceeveYesoefYevveb efJeefeveesefle Oeeeefle~ leLeeOeesueeskeb mehee&eb
memebmLeeveb Jes$eemeveeeeke=efleb $eeelegjeJe=eoerIee&eleeefomebmLeeveYesoefYevveb mehlehe=efLeJeerv-
kejles nQ~ DehekeJeheeeve kees GoerjCee kenles nQ DeLee&led pees kece&mkevOe efmLeefle Deewj DevegYeeie
kes DeJeMes<e jnles ngS efJeeceeve nQ Gvekees KeeRe kejkes pees Dekeeue ceW ner GvnW heue osves
Jeeuee kej uesvee nw mees GoerjCee nw DeLee&led eeesie kes yeue mes Dekeeue ceW ner keceeX kees
GoeeJeueer ceW ues Deevee GoerjCee nw~ Fmekee Oeeve kejles nQ~ efkemeer eke=efle kee hejeke=eflehe mes nesvee yevOe nw~ peerJe Deewj kece& kes eosMeeW kee he=LekekejCe neskej Devevle%eeve,
DevevleoMe&ve, DevevlemegKe Deewj DevevleJeere& mJehe kees eehle nes peevee cees#e nw~ Fme
mebeceCe kee, yebOe Deewj cees#e kee efevleJeve kejles nQ~
Gmeer ekeej mes MegYe eke=efleeeW kes ieg[, Keeb[, Meke&je Deewj Dece=le he DevegYeeie kee
efevleJeve kejvee leLee DeMegYe eke=efleeeW kee veerce, keebpeerj, efJe<e Deewj neueenuehe DevegYeeie
kee efJeeej kejvee leLee IeeeflekeceeX kee uelee, oe, n[d[er Deewj efMeuee kes meceeve DevegYeeie nw
Ssmee meesevee vejkeieefle, efleeeieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle kees eehle kejeves Jeeues Ssmes
keceeX kes heue kee efevleve kejvee Fleeefo ekeej mes pees Yeer kece&mecyevOeer efevleve kejvee nw,
en meye efJeheekeefJeee veece kee Oece&Oeeve nw~
mebmLeeveefJeee kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&Yesomeefnle Deewj Deekeej meefnle TOJe&, DeOe Deewj eflee&iueeske kee Oeeve
kejles nQ Deewj Fmeer mes mecyeefvOele eoMe Deveges#ee kee Yeer efJeeej kejles nQ~~402~~
cetueeeej mes
(81)
(82)
cetueeeej mes
keesefCeefJeesefCeyeekeerCe&keemlejmJehesCe efmLeleb Meerlees<Ceveejkemeefnleb ceneJesoveeheb

e efJeefeveesefle~ leLee eflee&iueeskeb mehee&eb meYesob memebmLeeveb Peuueee&keejb ceskegueheJe&leeefo
eeceveiejheeveYesoefYevveb hetJe&efJeosnehejefJeosnYejlewjeJeleYeesieYetefceerhemecegJeveveoerJesefokeeeleveketeefoYesoefYevveb oerIe&mJeJe=eeele$ejeelegjemebmLeevemeefnleb efJeefeveesefle Oeeeleerefle
mecyevOe~ De$ewJeevegielee Deveges#ee eoMeeveges#ee efJeefeveesefle~~402~~
kemlee Deveges#ee Fefle veeceeveerefle oMe&evveen
DeJecemejCecesieeceCCe
mebmeejueesiecemegefeeb~
DeemeJemebJejefCeppej Oecceb yeeseEOe e eEeefleppees~~403~~
DeOegJeceefvelelee~ DeMejCeceveeee~ SkelJeceskeesnb~ DevelJeb Mejerjeoveesnb~
mebmeejMelegie&eflemebeceCeb~ ueeske TOJee&OeesceOeJes$eemevePeuuejerce=obieheMelego&Me-
jppeJeeele~ DeMegefelJeb~ DeeeJe kecee&eJe~ mebJejes ceneeleeefokeb~ efvepe&je kece&meeleveb~

Oeceex efhe oMeekeej #eceeefoue#eCe~ yeesefOeb e mecekelJemeefn lee YeeJevee Slee
eoMeeveges#eeefMevlee~ leled Sleelege|JeOeb Oece&Oeeveb veecesefle~~403~~
MegkeueOeeveme mJeheb YesoebMe efJeJeseevveen
GJemeblees og hegngeb Peeeefo PeeCeb efJeokekeJeereejb~
KeerCekemeeDees Peeeefo SeeefJeokekeJeereejb~~404~~
GheMeevleke<eeemleg he=LekelJeb Oeeeefle Oeeveb~ JeeCeveskeYesoefYevveeefve ef$eefYeeesiewe&lees
Oeeeefle lele he=LekelJeefcelegeles~ efJeleke& egleb emceeeflekexCe eglesve men Jele&les emceee
veJeoMeelego&MehetJe&OejwjejYeles lemceelmeefJeleke leled~ efJeeejesLe&Jebpeveeesie (ie) mebeceCe~
SkeceLe lekelJeeLee&vlejb Oeeeefle cevemee mebeEele Jeemee eJele&les keeesve eJele&les SJeb
DeeeejJe=efeTOJe&ueeske heee&e meefnle DeLee&led YesoeW meefnle leLee Deekeej meefnle

ef$ekeesCe, eleg<keesCe, ieesue, oerIe&, Deeele Deewj ce=obie kes Deekeej Jeeuee nw~ FmeceW heueeW ceW
Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke efJeceeveeW mes Deveske Yeso nQ~ Fmekee cegefve Oeeve kejles nQ~
DeOeesueeske Yeer Yeso meefnle Deewj Jes$eemeve Deeefo Deekeej meefnle nw~ ef$ekeesCe, eleg<keesCe,
ieesue, oerIe& Deeefo Deekeej FmeceW Yeer Ieefle nesles nQ~ FmeceW meele he=efLeefJeeeB nQ~ Fvke, esCeer,
efJeesCeerye Deewj ekeerCe&ke emleej nQ~ keg vejkeefyeue Meerle nQ Deewj keg G<Ce nQ~ es
ceneJesoveehe nQ Fleeefo kee Oeeve kejvee~ Gmeer ekeej mes eflee&iueeske Yeer veevee YesoeW
meefnle Deewj Deveske Deeke=efle Jeeuee nw, Peuuejer kes meceeve nw, ces heJe&le, kegueheJe&le Deeefo
leLee eece, veiej, heeve Deeefo mes Yeso meefnle nw~ hetJe&efJeosn, DehejefJeosn, Yejle, SsjeJele,
YeesieYetefce, erhe, meceg, Jeve, veoer, Jesefokee, Deeeleve Deewj keteefo mes ege nw~ oerIe&, mJe,
ieesue, Deeele, ef$ekeesCe, eleg<keesCe DeekeejeW mes meefnle nw~ cegefve Fmekee Yeer Oeeve kejles nQ
DeLee&led cegefve leerveeW ueeske mecyevOeer pees keg Deekeej Deeefo kee efevleJeve kejles nQ Jen meye
mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve nw Deewj FvneR kes Devleie&le eoMe Deveges#eeDeeW kee Yeer efevleJeve
kejles nQ~
Gve Deveges#eeDeeW kes veece yeleeles nQ
ieeLeeLe&DeOegJe, DeMejCe, SkelJe, DevelJe, mebmeej, ueeske, DeMegefe, DeeeJe,
mebJej, efvepe&je, Oece& Deewj yeesefOe Fvekee efevleJeve kejvee eeefnS~~403~~
DeeeejJe=efeDeOegJemeYeer JemlegSB Deefvele nQ~ DeMejCekeesF& DeeeeYetle
veneR nw~ SkelJeceQ Dekesuee ntB~ DevelJeceQ Mejerj mes efYevve ntB~ mebmeejelegie&efle
ceW mebmejCe kejveeYeceCe kejvee ner mebmeej nw~ ueeskeen TOJe&, DeOe Deewj ceOeueeske
keer Dehes#ee Jes$eemeve, Peuuejer Deewj ce=obie kes Deekeej kee nw Deewj eewon jepet TBee nw~
DeMegefeMejerj Delevle DeheefJe$e nw~ DeeeJekeceeX kee Deevee DeeeJe nw~ mebJej
ceneele Deeefo mes Deeles ngS kece& ke peeles nQ~ efvepe&jekeceeX kee Pe[vee efvepe&je nw~
Oece&Gece #ecee Deeefo ue#eCehe Oece& oMe ekeej kee nw~ yeesefOemecekelJe meefnle
YeeJevee ner yeesefOe nw~ Fme ekeej mes Fve eoMe Deveges#eeDeeW kee efevleJeve kejvee eeefnS~
MegkeueOeeve kee mJehe Deewj Gmekes YesoeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&GheMeevleke<eee cegefve he=LekelJeefJeleke&Jeereej veeceke MegkeueOeeve kees Oeeles
nQ~ #eerCeke<eee cegefve SkelJeefJeleke& DeJeereej veeceke Oeeve kejles nQ~~404~~
DeeeejJe=efeGheMeevleke<eee veeceke ieejnJeW iegCemLeeveJeleea cegefve he=LekelJeefJeleke&Jeereej Oeeve kees Oeeles nQ~ peerJeeefo Je Deveske YesoeW mes meefnle nQ, cegefve Fvekees ceve,
Jeeve Deewj keee Fve leerveeW eesieeW kes eje Oeeles nQ FmeefueS Fme Oeeve kee he=LekelJe en
meeLe&ke veece nw~ egle kees efJeleke& kenles nQ~ efJeleke&egle kes meeLe jnlee nw DeLee&led
veJehetJe&Oeejer, oMehetJe&Oeejer ee elego&Me hetJe&OejeW kes eje eejcYe efkeee peelee nw FmeefueS Jen
efJeleke& kenueelee nw~ DeLe&, Jebpeve Deewj eesieeW kes mebeceCe kee veece Jeereej nw DeLee&led pees
Ske DeLe&heoeLe& kees es[kej efYevve DeLe& kee Oeeve kejlee nw, ceve mes efevleJeve kejkes
Jeeve mes kejlee nw, hegve keeeeesie mes Oeelee nw~ Fme lejn hejcheje mes eesieeW kee mebeceCe
neslee nw DeLee&led JeeW kee mebeceCe neslee nw Deewj Jebpeve DeLee&led heee&eeW kee mebeceCe neslee
nw~ heee&eeW ceW mLetue heee&eW Jebpeve heee&e nQ Deewj pees Jeeve kes Deieesej met#ce heee&e nQ
Jes DeLe& heee&eW kenueeleer nQ~ Fvekee mebeceCe Fme Oeeve ceW neslee nw FmeefueS en Oeeve
cetueeeej mes
(83)
hejbhejsCe mebecees eesieeveeb JeeCeeb Jebpeveeveeb e mLetueheee&eeCeeceLee&veeb met#ceheee&eeCeeb

Jeeveieesejeleerleeveeb mebece meJeereejb eeveefceefle~ Deme ef$eekeejme OeevemeesheMeevleke<eee mJeeceer~ leLee #eerCeke<eeees OeeeleskelJeb efJeleke&ceJeereejb~ Skeb JeceskeeLe&heee&eceskeb Jebpeveheee&eb e eesievewkesve Oeeeefle leodOeeveceskelJeb, efJeleke& egleb hetJeexecesJe,
DeJeereejb DeLe&Jebpeveeesiemebeeefvlejefnleb~ Deme ef$eekeejmewkelJeefJeleke&JeereejYesoefYevveme
#eerCeke<eee mJeeceer~~404~~
le=leereelegLe&MegkeueOeevemJeheeefleheeoveeLe&ceen
megngmeefkeefjeb mepeesieer Peeeefo PeeCeb e leefoemegkekebleg~
peb kesJeueer Depeesieer Peeeefo PeeCeb mecegefCCeb~~405~~
met#ceefeeeceefJeleke&ceJeereejb egleeJe<cYejefnleceLe&Je_peveeesiemebeeefvleefJeegeb
met#cekeeeefeeeJeJeefmLeleb le=leereb Megkeueb meeesieer Oeeeefle Oeeveefceefle~ elkewJeueeesieer
Jeereej meefnle nw Dele Fmekee meeLe&ke veece he=LekelJeefJeleke&Jeereej nw~ Fme Oeeve ceW leerve
ekeej nes peeles nQ DeLee&led he=LekelJeveevee Yesohe Je, efJeleke&egle Deewj Jeereej
DeLe& Jebpeve, eesie kee mebeceCe Fve leerveeW keer Dehes#ee mes en Oeeve leerve ekeej he nw~
Fme Oeeve kes mJeeceer GheMeevleke<eeeer cenecegefve nQ~
#eerCeke<eeeiegCemLeeve Jeeues cegefve SkelJeefJeleke& DeJeereej Oeeve kees Oeeles nQ~
Jes Ske Je kees DeLeJee Ske DeLe&heee&e kees ee Ske Jeb peve heee&e kees efkemeer
Ske eesie kes eje Oeeles nQ Dele en Oeeve SkelJe kenueelee nw~ FmeceW efJ eleke&
egle hetJe&keefLele ner nw DeLee&led veJe, oMe ee elego&Me hetJeeX kes Jesee cegefve ner Oeeles nQ~
DeLe&, Jebpeve Deewj eesieeW keer mebeeefvle mes jefnle nesves mes en Oeeve DeJeereej nw~
FmeceW Yeer SkelJe, efJeleke& Deewj DeJeereej es leerve ekeej nesles nQ~ Fme leerve ekeejhe
SkelJe, efJeleke&, DeJeereej Oeeve kees kejves Jeeues #eer Ceke<eee ceneceg efve ner Fmekes
mJeeceer nQ~
efJeMes<eeLe&eneB hej GheMeevleke<eee Jeeues kes eLece MegkeueOeeve Deewj #eerCeke<eee
Jeeues kes efleere MegkeueOeeve ceevee nw~ eer Dece=leevmetefj ves Yeer leJeeLe&meej ceW kene nw
JeeCeveskeYesoeefve eesiewOee&eefle eef$eefYe~
Meebleceesnmlelees eslelhe=LekelJeefceefle keerefle&leced ~~47~~
Jeces k eb leLew k es ve ees i es v eevelejs C e e~
Oeeeefle #eerCeceesnes eeoskelJeefceob YeJesled~~48~~
(84)
cetueeeej mes
Oeeeefle Oeeveb lelmecegefvveceefJeleke&ceefJeeejceefveJe=efeefveeesieceheefMeceb MegkeueceefJeeueb

ceefCeefMeKeeJeled~ leme elegLe&Oeevemeeeesieer mJeeceer~ eehe$e ceevemees Jeeheejes veeefmle
leLeehegheeejefeee Oeeveefcelegheee&les~ hetJe&eJe=efecehes#e Ie=leIeJeled hebgJesoJesefle~~405~~
Jeglmeie&efveheCeeeen
ogefJenes e efJeGmmeiiees DeyYeblej yeeefnjes cegCeseJJees~
DeyYeblej keesneoer yeeefnj Keseeefoeb oJJeb~~406~~
efefJeOees efekeejes Jeglmeie& heefjenheefjleeieesYevlejJeeefnjes DeYevlejes yeeeMe
%eeleJe~ eesOeeoerveeb JeglmeieexYevlej #es$eeefoJeme leeiees yeeees Jeglmeie& Fefle~~406~~
DeefYeeee ener nw efke GheMeevleceesn cegefve he=LekelJeefJeleke&Jeereej MegkeueOeeve kees

Oeeles nQ Deewj #eerCeceesn cegefve SkelJeefJeleke&Jeereej kees Oeeles nQ~
le=leere Deewj elegLe& MegkeueOeeve kee mJehe eefleheeefole kejles ngS kenles nQ
ieeLeeLe&met#ceefeee veeceke leermeje MegkeueOeeve meeesieer Oeeles nQ~ pees Deeesieer
kesJeueer Oeeles nQ Jen mecegefVe Oeeve nw~~405~~
DeeeejJe=efepees met#cekeee efeee ceW JeJeefmLele nw DeLee&led efpeveceW keeeeesie keer
efeee Yeer met#ce nes egkeer nw Jen met#ceefeee Oeeve nw~ en DeefJeleke& Deewj DeefJeeej egle kes
DeJeuecyeve mes jefnle nw Dele DeefJeleke& nw Deewj FmeceW DeLe&, Jebpeve leLee eesieeW kee mebeceCe
veneR nw Dele en DeefJeeej nw~ Ssmes Fme met#ceefeee veeceke le=leere MegkeueOeeve kees meeesie
kesJeueer Oeeles nQ~
efpeme Oeeve kees DeeesiekesJeueer Oeeles nQ Jen mecegefvve nw~ Jen DeefJeleke&, DeefJeeej,
DeefveJe=efeefve eesie, Devegej, Megkeue Deewj DeefJeeue nw, ceefCeefMeKee kes meceeve nw DeLee&led
Fme mecegefvve Oeeve ceW egle kee DeJeuecyeve veneR nw Dele DeefJeleke& nw~ DeLe& Jebpeve eesie
keer mebeeefvle Yeer veneR nw Dele DeefJeeej nw~ mechetCe& eesieeW keekeeeeesie kee Yeer efvejesOe
nes peeves mes en DeefveJe=efeefvejesOe eesie nw~ meYeer OeeveeW ceW Deefvlece nw Fmemes Glke=< Deye
Deewj keesF& Oeeve veneR jne nw Dele en Devegej nw~ heefjhetCe&leee mJe GppJeue nesves mes
MegkeueOeeve Fmekee veece nw~ en ceefCe kes oerheke keer efMeKee kes meceeve nesves mes hetCe&leee
DeefJeeue nw~ Fme elegLe& Oeeve kes mJeeceer eewonJeW iegCemLeeveJeleea DeeesiekesJeueer nQ~
eeefhe Fve lesjnJeW Deewj eewonJeW iegCemLeeve ceW ceve kee Jeeheej veneR nw lees Yeer Gheeej
efeee mes Oeeve kee Gheeej efkeee ieee nw~ en Oeeve kee keLeve hetJe& ceW nesves Jeeues Oeeve
cetueeeej mes
(85)
DeYevlejme Jeglmeie& YesoeefleheeoveeLe&ceen

efceeJesojeiee lensJe nmmeeefoee e esmee~
eeeefj len kemeeee eesme DeyYebleje iebLee~~407~~
efceLeelJeb~ m$eerhegbvehegbmekeJesoem$ee~ jeiee nemeeoe <ed oes<ee nemejlejefleMeeskeYeepegieghmee elJeejmleLee ke<eeee eesOeceeveceeeeueesYee~ Sles elego&MeeYevleje evLee~
Sles<eeb heefjleeieesYevlejes Jeglmeie& Fefle~~407~~
yeeeJeglmeie&Yeso eefleheeoveeLe&ceen
Keseb JelLeg OeCeOeCCeieob ogheoeoghheoieob e~
peeCemeeCeemeCeeefCe e keghhes Yeb[smeg ome neWefle~~408~~
keer eJe=efe keer Dehes#ee kejkes kene ieee nw, pewmes efke henues Ie[s ceW Ieer jKee Lee hegve Gme
Ie[s mes Ieer efvekeeue osves kes yeeo Yeer Gmes Ieer kee Ie[e ken osles nQ DeLeJee heg<eJeso kee Goe
veJeceW iegCemLeeve ceW meceehle nes ieee nw efhej Yeer hetJe& keer Dehes#ee Jeso mes cees#e keer eeefhle
ken osles nQ~
YeeJeeLe&Fve meeesieer Deewj DeeesiekesJeueer kes ceve kee Jeeheej ve nesves mes FveceW
SkeeeefevleeefvejesOees Oeeveb en Oeeve kee ue#eCe veneR heeee peelee nw~ efhej Yeer keceeX kee
veeMe nesvee en Oeeve kee keee& osKee peelee nw DeleSJe JeneB hej Gheeej mes Oeeve ceevee
peelee nw~
Deye Deefvlece Jeglmeie& lehe kee efveheCe kejles nQ
ieeLeeLe&DeeYevlej Deewj yeee kes Yeso mes Jeglmeie& oes ekeej peevevee eeefnS~
eesOe Deeefo DeYevlej nQ Deewj #es$e Deeefo Je yeee nQ~~406~~
DeeeejJe=efeheefjen kee heefjleeie kejvee Jeglmeie& lehe nw~ Jen oes ekeej kee
nwDeYevlej Deewj yeee~ eesOeeefo DeYevlej heefjen nQ, Fvekee heefjleeie kejvee DeYevlej
Jeglmeie& nw~ #es$e Deeefo yeee Je kee leeie kejvee yeee Jeglmeie& nw~
DeYevlej Jeglmeie& kee JeCe&ve kejles nQ
YeeJeeLe&eqceLeelJe, leerve Jeso, neme Deeefo n oes<e Deewj eej ke<eeeW es eewon
DeYevlej heefjen nQ~~407~~
DeeeejJe=efeefceLeelJe, m$eerJeso, heg<eJeso, vehebgmekeJeso, neme, jefle, Dejefle,
Meeske, Yee, pegieghmee, eesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe es eewon DeYevlej heefjen nQ~ Fvekee
heefjleeie kejvee DeYevlej Jeglmeie& nw~
(86)
cetueeeej mes
#es$eb memeeefoefve<heefemLeeveb~ Jeemleg ie=nemeeoeefokeb~ Oeveieleb megJeCe&heJeeefo~

Oeeveieleb MeeefueeJeieesOetceeefokeb efheoe oemeeroemeeoe~ eleg<heoieleb ieesceefn<eepeeefoieleb~
eeveb Meeveceemeveb~ kegheb keehee&meeefokeb~ YeeC[b eEniegcejereeefokeb~ SJeb yeeeheefjenes
oMeekeejmleme leeiees yeeees Jeglmeie& Fefle~~408~~
eoMeefJeOemeeefhe leheme mJeeOeeeesefOeke Fleen
yeejmeefJeOeefeefJe leJes meyYeblejyeeefnjs kegmeueefos~
CeefJe DeeflLe CeefJe e nesner mepPeeemeceb leJeeskecceb~~409~~
eoMeefJeOemeeefhe leheme meyeeeeYevlejs kegMeue<s meJe&%eieCeOejeefoeefleheeefoles
veeheefmle veeefhe e YeefJe<eefle mJeeOeeemeceeveb lehekece&~ eoMeefJeOesefhe leheefme ceOes
mJeeOeeemeceeveb leheesveg<"eveb ve YeJeefle ve YeefJe<eefle~~409~~
mepPeeeb kegJJeblees hebeWefoemebJeg[es efleiegees e~
nJeefo e SDeiieceCees efJeCeSCe meceeefnDees efYekeKet~~410~~
yeee Jeglmeie& Yeso kee eefleheeove kejles nQ

YeeJeeLe&#es$e, Jeemleg, Oeve, Oeeve, efheo, eleg<heo, eeve, Meeve-Deemeve, keghe
Deewj Yeeb[ es oMe heefjen nesles nQ~~408~~
DeeeejJe=efeOeeve Deeefo keer Glheefe kes mLeeve kees #es$eKesle kenles nQ~
Iej, cenue Deeefo Jeemleg nQ~ meesvee, eeBoer Deeefo Je Oeve nQ~ Meeefue, peew, iesntB Deeefo Oeeve
nQ~ oemeer, oeme Deeefo efheo nQ~ ieee, YeQme, yekejer Deeefo eleg<heo nQ~ Jeenve Deeefo eeve nQ~
heuebie, eEmenemeve Deeefo Meeve-Deemeve nQ~ keheeme Deeefo keghe kenueeles nQ Deewj neRie, efcee&
Deeefo kees Yeeb[ kenles nQ~ es yeee heefjen oMe ekeej kes nQ, Fvekee leeie kejvee yeee
Jeglmeie& nw~
yeejn ekeej kes lehe ceW Yeer mJeeOeee meyemes es<" nw Ssmee efveheCe kejles nQ
ieeLeeLe&kegMeue ceneheg<e kes eje osKes ieS DeYevlej Deewj yeee Ssmes yeejn
ekeej kes Yeer lehe ceW mJeeOeee kes meceeve Deve keesF& lehe ve nw Deewj ve ner nesiee~~409~~
DeeeejJe=efemeJe&%eosJe Deewj ieCeOej Deeefo kes eje eefleheeefole Fve yeee Deewj
DeYevlej he yeejn ekeej kes leheeW ceW Yeer mJeeOeee kes meceeve ve keesF& Deve lehe nw ner
Deewj ve ner nesiee DeLee&led yeejn ekeej kes leheeW ceW mJeeOeee lehe meJe&es<" ceevee ieee nw~
ieeLeeLe&efJevee mes meefnle ngDee cegefve mJeeOeee kees kejles ngS hebesefve mes
mebJe=e Deewj leerve iegefhle mes ieghle neskej Skeeeceve Jeeuee nes peelee nw~~410~~
cetueeeej mes
(87)
mJeeOeeeb kegJe&ved hebesefvemebJe=le ef$eieghleMesefveJeeheejjefnlees ceveesJeekekeeeieghleMe,

YeJeleskeeecevee Meem$eeLe&leefVe<"es efJeveesve meceeefnlees efJeeegees efYe#eg meeOeg~ mJeeOeeeme
ceenelceb oe|MeleceeYeeb ieeLeeYeeefceefle~~410~~
leheesefJeOeeveececeen
eqmeefhheemeeoJeobmeemme kejCeb eogefJJenb nesefo~
oJJes Keses keeues YeeJes efJe e DeeCeghegJJeerS~~411~~
leme eoMeefJeOemeeefhe leheme eE keef JeefM e<me, efmeef eemeeoeJeleb mekeme
cees#eie=nkeCe&hetjme ceC[vemeeLeJee efmeefeemeeoeJesMekeme kejCeceveg<"eveb elege|JeOeb
YeJeefle~ JeceenejMejerjeefokeb~ #es$ecevethecepeebieueeefokeb efmveiOe#eJeeleefheeMues<ceekeeshekeb~ keeue Meerlees<CeJe<ee&efohe~ YeeJe (Je) heefjCeeceefMeemebkeuesMe~ Je#es$ekeeueYeeJeeveeefele lehe kegee&led~ eLee JeeleefheeMues<ceefJekeejes ve YeJeefle~ DeeveghetJee&vegecesCe
eceb lekelJee eefo lehe kejesefle efeemebkeuesMees YeJeefle mebkeues<eee kece&yevOe
meeefoefle~~411~~
DeeeejJe=efepees cegefve efJevee mes ege neskej mJeeOeee kejles nQ Jes Gme mecee
mJeeOeee kees kejles ngS hebesefveeW kes efJe<ee Jeeheej mes jefnle nes peeles nQ Deewj ceveJeeve-keee-he leerve iegefhle mes meefnle nes peeles nQ leLee Meem$e he{ves Deewj Gmekes DeLe& kes
efevleve ceW leuueerve nesves mes Skeeeefee nes peeles nQ~ Fve oes ieeLeeDeeW kes eje mJeeOeee kee
ceenelce efoKeueeee nw~
lehe kes efJeOeeve kee ece yeleueeles nQ
ieeLeeLe&cees#ecenue kes Yet<eCehe lehe kes keejCe eej ekeej kes nQ pees efke Je,
#es$e, keeue Deewj YeeJe he ece mes nQ~~411~~
DeeeejJe=efeen pees yeejn ekeej lehe nw Jen efmeefeemeeo kee Yet<eCe nw, cees#e
cenue kee keCe&hetue nw DeLee&led cees#ecenue kee ceb[vehe nw DeLeJee cees#ecenue ceW eJesMe
kejves kee meeOeve nw~ Ssmee en leheMejCe kee Deveg<"eve eej ekeej kee nw DeLee&led Je,
#es$e, keeue Deewj YeeJe Fve eejeW kee Deeee ueskej en lehe neslee nw~ Deenej Deewj Mejerj
Deeefo kees Je kenles nQ~ DevethepeneB heeveer yengle heeee peelee nw, cepeneB heeveer
yengle kece nw, peebieuepeuejefnle eosMe, es mLeeve efmveiOe #e nQ SJeb Jeele, efhee ee
kehe kees ye{eves Jeeues nQ~ es meye #es$e kenueeles nQ~ Meerle, G<Ce, Je<ee& Deeefo he keeue neslee
nw Deewj efee kes mebkeuesMe Deeefo he heefjCeece kees YeeJe kenles nQ~ Deheveer eke=efle Deeefo kes
Devegketue Fve Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe kees osKekej leheMejCe kejvee eeefnS~ efpeme
(88)
cetueeeej mes
leheesefOekeejceghemebnjved Jeeree& meteevveen

DeyYeblejmeesnCeDees Smees DeyYeblejes leDees YeefCeDees~
Sees efJeefjeeeejb meceemeDees JeCCeFmmeeefce~~412~~
DeYevlejMeesOevekecesleoYevlejlehees YeefCeleb YeeJeMeesOeveeewleehe leLee yeeecehegeb~
Fle TOJe Jeeree&eejb JeCe&efe<eeefce meb#eshele Fefle1~~412~~
ekeej mes Jeele, efhee ee kehe kee efJekeej Glhevve ve nes, Devegece mes Ssmee ner lehe kejvee
eeefnS~ eefo cegefve ece kee GuuebIeve kejkes lehe kejles nQ lees efee ceW mebkeuesMe nes peelee nw
Deewj efee ceW mebkeuesMe kes nesves mes kece& kee yevOe neslee nw~
YeeJeeLe&efpeme Deenej Deeefo Je mes Jeele Deeefo efJekeej Glhevve ve nes, Jewmee Deenej
Deeefo ueskej hegve GheJeeme Deeefo kejvee eeefnS~ efkemeer osMe ceW Jeele ekeeshe nes peelee nw, efkemeer
osMe ceW efhee kee ee efkemeer osMe ceW kehe kee ekeeshe ye{ peelee nw Ssmes #es$e kees Yeer Deheves mJeemLe
kes Devegketue osKekej ner leheMejCe kejvee eeefnS~ pewmes, pees G<Ce eosMe nQ JeneB hej GheJeeme
DeefOeke nesves mes efhee kee ekeeshe nes mekelee nw~ Ssmes ner Meerle keeue, G<Cekeeue Deewj Je<ee&keeue
ceW Yeer Deheves mJeemLe kees mebYeeueles ngS leheMejCe kejvee eeefnS~ meYeer $e+legDeeW ceW meceeve
GheJeeme Deeefo mes Jeele, efhee Deeefo efJekeej ye{ mekeles nQ leLee efpeme ekeej mes heefjCeeceeW ceW
mebkeuesMe ve nes Flevee ner lehe kejvee eeefnS~ Fme lejn meejer yeeleW Oeeve ceW jKeles ngS leheMejCe
kejves mes keceeX keer efvepe&je neskej cees#e keer efmeef nesleer nw DeveLee, heefjCeeceeW ceW keuesMe nes peeves
mes kece& yevOe peelee nw~ eneB Flevee Oeeve ceW jKevee DeeJeMeke nw efke eejcYe ceW GheJeeme,
keeekeuesMe Deeefo kees kejves ceW heefjCeeceeW ceW keg keuesMe nes mekelee nw efkevleg DeYeeme kes mecee
Gmemes Ieyejevee veneR eeefnS~ Oeerjs-Oeerjs DeYeeme kees ye{eles jnves mes ye[s-ye[s GheJeeme Deewj
keeekeuesMe Deeefo menpe nesves ueieles nQ~
Deye lehe Deeeej kes DeefOekeej kee Ghemebnej kejles ngS Deewj Jeeree&eej kees metefele
kejles ngS Deeeee& kenles nQ
ieeLeeLe&Devlejbie kees Meg kejves Jeeuee en Devlejbie lehe kene ieee nw~ Fmekes
yeeo meb#eshe mes Jeeree&eej kee JeCe&ve keBiee~~412~~
DeeeejJe=efeYeeJeeW kees Meg kejves kes efueS en DeYevlej lehe kene ieee nw
Deewj Fmekeer efmeef kes efueS yeee lehe kees Yeer kene nw~ Deye Fmekes yeeo ceQ Jeeree&eej kees
Lees[s he ceW kentBiee~
1. cetueeeej Yeeie-1, he=. 282 mes 323 leke~
leJeeLe&Jeeefle&ke mes
(89)
eoMelehe
(leJeeLe&Jeee|leke mes1)
DeenGeb eeefj$eced, leovlej cegefodob eled lehemee efvepe&je e (9/3) Fefle,
lemesoeveeR lehemees efJeOeeveb kee&Jeefceefle; De$eeselesleod efefJeOeb yeeeceYevlejb e,
leleleskeb <e[defJeOeced, le$e yeeeme YesoeefleheeLe&ceen
DeveMeveeJeceesoe&Je=efeheefjmebKeevejmeheefjleeieefJeefJeeMeeemeve
keeekeuesMee yeeeb lehe~~19~~
<heueevehes#eb mebeceeefmeefjeieessokece&efJeveeMeOeeveeieceeJeehleLe&ceveMeveJeeveced~~1~~ eeflkeefeod <heueb cev$emeeOeveeevegefMe efeeceeCecegheJemeveceveMeveefcelegeles~
leeflkeceLe&ced ? mebeceeefmeefjeieessokece&efJeveeMeOeeveeieceeJeehleLe&ceJemeseced~
leod efefJeOecedDeJeOe=leeveJeOe=lekeeueYesoeled~2~ leoveMeveb sOee JeJeefle<"les~ kegle ?
DeJeOe=leeveJeOe=lekeeueYesoeled~ le$eeJeOe=lekeeueb meke=espeveb~ elegLe&Yeeeefo, DeveJeOe=lekeeueceeosneshejceeled~
eeefj$e kee JeCe&ve lees kej efoee, Deye eeefj$e kes Devevlej pees lehemee efvepe&je e DeLee&led
lehe mes Yeer mebJej neslee nw Deewj lehe mes efvepe&je Yeer nesleer nw Dele Deye Gme lehe kee efJeOeeve kejvee
eesie nw~ Gmeer kee JeCe&ve kejles nQJen lehe Devlejbie Deewj yeefnjbie kes Yeso mes oes ekeej kee nw~
eleske kes n-n Yeso nQ~ GveceW yeee lehe kes n YesoeW kee JeCe&ve kejles nQ
DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, efJeefJee Meeemeve
Deewj keeekeuesMe, es n yeefnjbie lehe nQ~~19~~
ueewefkeke megKe, ceb$emeeOeveeefo heue keer Dehes#ee efyevee mebece keer efmeef, Fefve efJe<ee
mecyevOeer jeie kes Gso, keceeX kes efJeveeMe, Oeeve keer efmeef Deewj Deeiece %eeve keer eeefhle kes
efueS eejeW ekeej kes Deenej kee leeie kejvee GheJeeme (DeveMeve) kenueelee nw~~1~~
DeJeOe=lekeeue (efveelekeeefueke) Deewj DeveJeOe=lekeeue kes Yeso mes DeveMeve oes ekeej
kee nw~ efove ceW Ske yeej Yeespeve kejvee, elegLe&Yee (Ske GheJeeme kee veece elegLe&Yee nw,
keeeWefke FmeceW Ske Yegefe henues efove keer, oes GheJeeme kes efove keer Deewj Ske heejCee kes efove
keer; Fme ekeej eej Yegefe kee leeie neslee nw~ Ske efove ceW oes Yegefe nesleer nw, Fmeer ekeej
oes GheJeeme kees <e<"Yee, lesuee kees De<Yee Deeefo kenles nQ~) Deeefo efveelekeeefueke Jee
DeJeOe=lekeeefueke GheJeeme nw, keeeWefke FmeceW keeue keer ceee&oe nw~ eeJeppeerJeve (Mejerjleeie
hee&vle) DeVe-heeveer kee leeie kejvee DeveJeOe=lekeeefueke DeveMeve nw~~2~~
1. leJeeLe&Jeeefle&ke, Yeeie-2, he=0 622 mes 628 leke~
(90)
mebeceepeeiejoes<eeMecemeblees<emJeeOeeemegKeefmedeeeLe&ceJeceesoe&ced~3~ DeeefMelebYeJees e Deesove leme elegYee&iesvee&eemesve Jee DeJececetveb GojcemeemeeJeJeceesoj, DeJeceesojme

YeeJe kece& Jee DeJeceesoe&ced~ leeflkeceLe&ced ? mebeceepeeiejoes<eeMecemeblees<emJeeOeee-megKeefmeeLe&ced~
SkeeieejmehleJesMcewkejLee&eeceeefoefJe<ee mebkeuhees Je=efeheefjmebKeeveced~4~ efYe#eeefLe&vees
cegvesjskeeieejeefoefJe<ee mebkeuheefevleeJejesOe Je=efeheefjmebKeeveceeMeeefveJe=eLe&ceJeievleJeced~
oevlesefvelJelespeesneefvemebeceeshejesOeJeeJe=eeeLe& Ie=leeefojmelepeveb jmeheefjleeie~5~
oevlesefvelJeb lespeesneefve mebeceeshejesOeefveJe=efeefjlesJeceeeLe Ie=leoefOeieg[lewueeefojmelepeveb jmeheefjleeie
Flegeles~
jmeJelheefjleeie Fefle esled; ve; celeesueg&hleefveefo&<lJeeled~6~ meevceleced-jme-Meyoeseb
iegCeJeeeer, leleee$e heefjleeie F< Fefle lemceemeJelheefjleeie Fefle efveoxMe kee&Je Fefle; leVe; eEke
keejCeced ? celeesueg&hleefveefo&<lJeeled~ ueghleefveefo&<es$e celeg eLee Megkeue he Fefle~
mebece kees peeie=le kejves kes efueS, oes<eeW kees Meeble kejves kes efueS, mevlees<e, mJeeOeee
SJeb megKe keer efmeef kes efueS DeJeceewoe& neslee nw~ le=efhle kes efueS heee&hle Yeespeve ceW mes
elegLeeMe ee oes-eej eeme kece Keevee DeJeceesoj nw Deewj DeJeceesoj kee YeeJe ee kece&
DeJeceewoe& kenueelee nw~
eMveDeJeceewoe& efkemeefueS efkeee peelee nw ?
Gejmebece keer peeiekelee, oes<eeMece, meblees<e, mJeeOeee Deewj megKe keer efmeef
Deeefo kes efueS DeJeceewoe& lehe efkeee peelee nw DeLee&led DeJeceewoe& lehe mes mJeeOeee Deeefo
keer Je=ef nesleer nw~~3~~
Ske Iej, meele Iej, Ske ieueer (Ske ceesnuuee), De&eece Deeefo kes efJe<ee kee
mebkeuhe kejvee Je=efeheefjmebKeeve lehe nw~ DeeMee-le=<Cee keer efveJe=efe kes efueS efYe#ee kees peeles
mecee meeOeg kee Ske, oes, leerve, meele Deeefo Iej-ieueer, eece, oelee, YeespeheoeLe& Deeefo kee
efveece kej uesvee Je=efeheefjmebKeeve lehe nw~~4~~
efpelesefvelJe, lespeesJe=ef, mebece ceW yeeOee keer efveJe=efe Deeefo kes efueS Ieer, otOe, oner,
ieg[, veceke, lesue Deeefo jmeeW kee heefjleeie kejvee jmeheefjleeie lehe kenueelee nw~~5~~
eMveen jme Meyo iegCeJeeeer nw Dele jme kee leeie veneR, jme Jeeues kee leeie
kenvee eeefnS~ jmeheefjleeie ve ken kejkes jmeJelheefjleeie kenvee eeefnS ?
Gejjme Meyo iegCeJeeeer nw Dele iegCeleeie ve neskej iegCe Jeeueer Jemleg kee ner
leeie neslee nw hejvleg pewmes MegkeueJeeved he ve kenkej Megkeue he kene peelee nw, celeg
Jeeved elee kee ueeshe efkeee nw, Gmeer ekeej celeg elee kee ueeshe mecePevee eeefnS~~6~~
(91)
DeJeeflejskeee lelmebelee~7~ DeLeJee, ve iegCeb Jeefleefje iegCeer Jele&les, lele

meeceLee&eefVeoxMe eefleheeJe~ JeleeiecegKesve jmeheefjleeiees veeveLesefle~
meJe&leeieeme Fefle esled; ve; eke<e&ieles~8~ meeosleledmeJe&cegheYeesieen hegodieueJeb jmeJeled,
Dele meJe&leeie eehveesleerefle; leVe; eEke keejCeced ? eke<e&ieles~ eLee DeefYeheee kevee osesefle DeefYeheleces
mebeleees YeJeefle leLee meJe&me hegodieueJeme jmeJeJeeled eke=<jmeleeiemebeleees YeJeefle~ keefeoen
DeveMeveeJeceesoe&jmeheefjleeieeveeb Je=efeheefjmebKeeveeJejesOeeled he=LeieefveoxMe~9~
Je=efeheefjmebKeeveefceob meeceeveefYe#eeejCes efveecekeeefjlJeeled~ Dele DeveMeveeJeceesoe&jmeheefjleeieeveeb
lesvewJeeJelJeeled he=Le*d efveoxMeesveLe&ke~
leefkeuheefveoxMe Fefle esled; ve; DeveJemLeveeced~10~ DeLe celecedleme Je=efeheefjmebKeeveme efJekeuhee efveox<Jee Fefle he=LeiegheosMe kele&Je Fefle; leVe; eEke keejCeced ? DeveJemLeeveeled~
DeLeJee, DeJeeflejske nesves mes leeved kee yeesOe nes peelee nw~ iegCe kees es[kej iegCeer
he=Leked veneR jnlee nw Dele iegCeer kes keLeve kes meeceLe& mes iegCeJeeved kee yeesOe ner nes peelee nw
keeeWefke Je kes leeie mes ner iegCe he jme kee heefjleeie neslee nw, iegCeJeeved Je kee leeie
efkeS efyevee jmeeefo iegCeeW kes leeie keer DemebYeJelee nw~~7~~
eMvejmeleeie kenves mes GheYeesie kes eesie meJe& JemlegDeeW kee leeie nes peelee nw
keeeWefke meJe& hegodieue he-jme Jeeues nQ ?
Gejeeefhe meye hegodieue jme Jeeues nQ hej eneB eke<e& jme Jeeues Je keer efJeJe#ee
nw, pewmes efke DeefOeke he Jeeues kees kevee osveer eeefnS eneB megvoj ee efJeefMe< heJeeved
keer efJeJe#ee nw, Gmeer ekeej meye hegodieue jme Jeeues nesves hej jmeheefjleeie ceW eke=< jme
kejves keer efJeJe#ee nw Dele eke=< jmeleeie kee yeesOe neslee nw~~8~~
eMveDeveMeve, DeJeceewoe& Deewj jmeheefjleeie he leheeW kee Je=efeheefjmebKeeve
veeceke lehe mes DevleYee&Je nes peelee nw keeeWefke meeceeve efYe#ee kes DeeejCe ceW efveecekeejer
(eefleyevOe ueieeves Jeeuee) Je=efeheefjmebKeeve lehe nw Dele DeveMeve, DeJeceewoe& Deewj
jmeheefjleeie, Je=efeheefjmebKeeve lehe mes Jeehle nesves mes Fvekee he=Leked keLeve kejvee
efvejLe&ke nw ?~~9~~
DeLeJee, Je=efeheefjmebKeeve kes Yeso ceevekej DeveMeve Deeefo kee he=Leked efveoxMe kejvee
Yeer Gefele veneR nw keeeWefke DeveMeve, DeJeceewoe& Deewj jmeheefjleeie kees Je=efeheefjmebKeeve kes
efJekeuhe ceeveves hej lees efieveleer keer keesF& JeJemLee ner veneR jnsieer ? ~~10~~
(92)
ve Jee, keeees<eefJe<eeieCeveeLe&lJeeod Je=efeheefjmebKeeveme~11~ ve Jee S<e oes<e;

eEke keejCeced ? efYe#eeejCes eJele&ceeve meeOeg SleeJel#es$eefJe<eeeb keeees<eb kegJeeale keoeefeeLeeMeeerefle
efJe<eeieCeveeLe Je=efeheefjmebKeeveb efeeles, DeveMeveceYeJene&JeefveJe=efe, SJeb DeJeceesoe&jmeheefjleeieew
DeYeJenle&JewkeosMeefveJe=efehejeefJeefle ceneved Yeso~
DeeyeeOeeleyeeee&mJeeOeeeOeeveeefoeefmeeLe efJeefJeeMeeemeveced~12~
Metveeieejeefo<eg efJeefJees<eg pevlegheer[eefJejefnles<eg mebeleme Meeemeveb JesefoleJeced~ leeflkeceLe&ced ?
DeeyeeOeeleeyeeee&mJeeOeeeOeeveeefoeefmeeLe&ced~
keeeheefjkeuesMe mLeeveceewveeleheveeefojveskeOee~13~ veeveeefJeOeeefleceemLeeveb JeeeecelJeced
Deeleeheveced Je=#ecetue (Jeeme) FlesJeceeefovee MejerjheefjKeso keeekeuesMe Flegeles~ me efkeceLe& ?
GejSsmee veneR nw, keeeWefke keeees<e kes efJe<eeeW keer ieCevee kes efueS
Je=efeheefjmebKeeve kee JeCe&ve nw~ efYe#ee kejves ceW eJee&ceeve meeOeg Fleves #es$e (Iej)
efJe<eeke keeees<e kejlee nw DeLee&led keYeer Iej Deeefo kee efveece kejlee nw, keYeer
eLeeMeefe hebesefveeW kes efJe<eeeW kee oceve kejves kes efueS Je=efeheefjmebKeeve efkeee peelee
nw Jen kejlee nw~ Fme ekeej Je=efeheefjmebKeeve lehe ceW keeees<e Deeefo kee efveeceve
(efvejesOe) neslee nw hejvleg DeveMeve ceW (GheJeeme ceW) Yeespeve cee$e keer efveJe=efe nw,
DeJeceewoe& Deewj jmeheefjleeie ceW Yeespeve keer DeebefMeke efveJe=efe nw, Deenej kee SkeosMeleeie
efkeee peelee nw; Dele leerveeW ceW ceneved Yeso nw~~11~~
pevlegyeeOee kee heefjnej, yeeee&, mJeeOeee Deewj Oeeve Deeefo keer efmeef kes efueS
efvepe&vleg Metveeieej, efieefjieghee Deeefo Skeevle mLeeveeW ceW Meee (meesvee), Deemeve (yew"vee)
efJeefJeeMeeemeve nw~ efJeefJee (Skeevle) ceW meesves -yew"ves mes yeeee& ele kee heeueve
neslee nw, Oeeve Deewj mJeeOeee keer Je=ef nesleer nw Deewj ieceveeieceve kee DeYeeJe nesves mes
peerJeeW keer j#ee nesleer nw~~12~~
Deveske ekeej kes eefleceeeesie (eeflecee kes meceeve Deeue, efmLej jnvee) OeejCe
kejvee, ceewve jKevee, Deeleeheve (eer<cekeeue ceW mete& kes meccegKe Ke[s jnvee), Je=#ecetue
(eelegcee&me ceW Je=#e kes veeres eej cenervee efveMeue yew"s jnvee), meoea ceW veoerle hej Oeeve
kejvee Deeefo efeeeDeeW mes Mejerj kees ke< osvee keeekeuesMe lehe nw~
eMveen keeekeuesMe lehe keeeW efkeee peelee nw ?~~13~~
Gejosn kees ke< osves keer Fe, efJe<eemegKe keer Deveemeefe Deewj eJeeve
(efpeveOece&) keer eYeeJevee kes efueS keeekeuesMe lehe efkeee peelee nw~ keeekeuesMe lehe kejves mes
(93)
osnogKeefleefle#eemegKeeveefYe<JeeJeeveeYeeJeveeLe&ced~14~ ogKeesheefveheeles meefle efleefle#eeLe

efJe<eemegKes eeveefYe<JeeLe eJeeveeYeeJeveeeLe& e keeekeuesMeeveg<"eveb efeeles~ FlejLee efn
OeeveeJesMekeeues megKeesefeleme vesheefveheeles meefle meceeOeeveb ve meeled~
hejer<enpeeleerelJeeled heewvekeleefceefle esled; ve; mJeke=lekeuesMeehes#elJeeled~15~
meevcelecedDeeb keeekeuesMe mLeeveceewveeefo hejer<enpeeleeremlele hegveheosMe heewvekeleb peveeleerefle;
le$e; efkeb keejCeced ? mJeke=lekeeekeuesMeehes#elJeeled~ yegefhetJeex efn keeekeuesMe Flegeles, eeles,
eeesheefveheeles hejer<en~ <heueevehes#eefcelesleled meJe&$eevegJee&les~ leeefn& kele&Jeced
meceefielevegJe=es&<heueefveJe=efe~16~ meceieesieefveenes iegefhle(9~3~) Flele
meceienCecevegJee&les, lesve <heueefveJe=efe ke=lee YeJeefle meJe&$e~ yeeelJeceme ke=le ?
yeeeJeehes#elJeeodyeeelJeced~17~ yeeeceMeveeefoJecehes#e efeele Fefle yeeelJeceme
eeeced~
Dekemceeled Meejerefjke ke< Deeves hej menveMeeruelee yeveer jnleer nw, efJe<eemegKeeW ceW Deemeefe
veneR nesleer nw leLee Oece& keer eYeeJevee nesleer nw Dele keeekeuesMe lehe kejvee eeefnS~ eefo
keeekeuesMe lehe kee Deveg<"eve veneR efkeee peelee nw lees Oeeveeefo kes mecee ceW megKeMeerue
Jeefe kees v (ogKe, Deeheefe) Deeves hej efee kee meceeOeeve veneR nes mekesiee eeveer efee
efmLej veneR jnsiee~~14~~
eMveJe=#ecetue ceW mLeeve, ceewveOeejCe Deeefo he keeekeuesMe lehe hejer<en keer peeefle
kee nw Dele keeekeuesMe lehe kee keLeve hegvee oes<e GlheVe kejlee nw ?
GejkeeekeuesMe lehe hejer<enpeeleere veneR nw; keeeWefke hejer<en peye eens leye Deeles
nQ Deewj keeekeuesMe yegefhetJe&ke efkeee peelee nw ee keeekeuesMe ceW mJeke=le Dehes#ee nw Dele
yegefhetJe&ke keeekeuesMe neslee nw, eens peye Deeves Jeeues hejer<en nesles nQ; en keeekeuesMe Deewj
hejer<en ceW Yeso nw~ <heueevehes#e keer DevegJe=efe meye lehees ceW kejveer eeefnS DeLee&led meYeer
leheeW ceW Fnueewefkeke heue keer keecevee veneR nesveer eeefnS~~15~~
meceieesieefveenesiegefhle Fme met$e ceW pees meceied heo nw Gmekee DevegJee&ve meye
leheeW ceW nw Dele meceked heo keer DevegJe=efe Deeves mes <heueefvejhes#elee kee nesvee leheeW ceW
DeefveJeee& nw DeLeJee meJe& leheeW ceW <heue keer efveJe=efe nes peeleer nw~
MebkeeFve leheeW ceW yeeehevee kew mes nw ? DeLee&led es lehe yeee keeeW kenueeles
nQ ?~~16~~
meceeOeeveyeee Je keer Dehes#ee nesves mes es yeee kenueeles nQ DeLee&led es
DeveMeve Deeefo lehe yeee JeeW keer (Deenejleeie, mJeuheenej, IejeW keer mebKee efveele
(94)
hejele#elJeeled~18~ hejs<eeb KeuJeheveMeveeefo ele#eb YeJeefle, leleMeeme yeeelJeced~

leerLe&ie=nmLekeee&lJeee~19~ DeveMeveeefoefnleerLezie=&nmLewMe efeeles leleesheme yeeelJeced~
keLeb leexleoveMeveeefo lehe Flegeles ?
kece&efveo&nveeehe~20~ eLeeefive meefeleb le=Ceeefo onefle leLee kece& efceLeeoMe&veeee|peleb efveo&nleerefle lehe Fefle efveeles~
osnsefveleeheee~21~ DeLeJee, osnmesefveeCeeb e leeheb kejesleerleveMeveeefo (Dele) lehe
Flegeles~ leeeheeefoefveefveen megkejes YeJeefle~
Geb yeee lehe, DeLeeYevlejme kes Yesoe Fefle ? De$eeseles
eeeefMeeefJeveeJeweeJe=emJeeOeeeJeglmeie&Oeeveevegejced~~20~~
kegle hegveejlJeced ?
DeveleerLee&veYemlelJeeogejlJeced~1~ eleesvewmleerLezjveYemleceveeueer{b leleesmees-ejlJeced,
DeYevlejefceefle eeJeled~
kejvee, jme es[vee Deeefo) Dehes#ee kejkes efkeS peeles nQ FmeefueS FvnW yeee lehe kenles
nQ~ Deewj Yeer~~17~~~
es lehe otmejeW kes eje ele#e %ese nQ leLee Fve leheeW kees cegveerMJej Yeer kejles nQ Deewj
ie=nmLe Yeer, meceief< Yeer Deewj efceLeeef< Yeer, FmeefueS Yeer FvnW yeee lehe kenles nQ~
eMveFve DeveMeveeefo kees lehe keeeW kenles nQ ?~~18-19~~
GejkeceeX kees peueeles nQ, Yemce kejles nQ FmeefueS Fvekees lehe kenles nQ~ pewmes
Deefive meefele le=Ceeefo FOeve kees Yemce kej osleer nw, peuee osleer nw Gmeer ekeej es lehe
efceLeeoMe&ve, DeefJejefle, ke<eee Deeefo kes eje Deefpe&le kece& he FOeve kees Yemce kej osles
nQ, peuee osles nQ, ve< kej osles nQ FmeefueS Fvekees lehe kenles nQ~~20~~
DeLeJee, Fefve Deewj Mejerj kees leehe osles nQ, FefveeW keer efJe<eeeJe=efe kee efvejesOe
kejkes DeveMeveeefo lehe Mejerj Deewj FefveeW kees lehee osles nQ FmeefueS DeveMeveeefo kees lehe
kenles nQ~ Fve DeveMeveeefo yeee leheeW kes eje FefveeW kee efveen menpe nes peelee
nw~~21~~
Fme ekeej yeee leheeW kee JeCe&v e kejkes Deye Devlejbie lehe Deewj Gmekes Yeso
kenles nQ
eeeefMee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Jeglmeie& Deewj Oeeve, es Gej
eeveer Devlejbie lehe nQ~~20~~
eMveFve leheeW kees Gej (Devlejbie) keeeW kenles nQ ?
(95)
DevlekejCeJeeheejeled~2~ eeeefeeeefolehe DevlekejCeJeeheejeuecyeveb leleesmeeYevlejlJeced~

yeeeJeevehes#elJeee~3~ ve efn yeeeJecehes#e Jele&les eeeefeeeefo, leleeemeeYevlejlJeceJemeseced1~
Gejes eeeefMee Deeefo Deve celeeJeueefcyeeeW kes eje DeveYemle nQ, Gvemes veneR
efkeS peeles nQ, Gve efceLeeef<eeW kes eje Deeehe nQ, Dele Fvekees Gej Deewj DeYevlej
lehe kenles nQ~~1~~
es eeeefMeeeefo lehe DevlekejCe kes Jeeheej kee DeJeuecyeve ueskej nesles nQ FmeefueS
Fvekes DeYevlejlJe nw~~2~~
DeLeJee, es eeeefMeeeefo lehe yeee JeeW keer Dehes#ee veneR jKeles nQ FmeefueS
DeYevlej kenueeles nQ, keceeX keer efvepe&je kejves kes efueS Fve DeYevlej leheeW kees kejvee
eeefnS~~3~~
N: M
1. leJeeLe&Jeeefle&ke, Yeeie-2, he=0 622 mes 628 leke~
meJeeLe&efmeef mes
(96)
eoMelehe
(meJeeLe&efmeef mes1)
lehemees efJeOeeveb kele&Jeefcele$eeseles~ leod efefJeOeb yeeeceeYevlejb e~ leleleskeb <e[defJeOeced~
le$e yeeeYesoeefleheeLe&ceen~
DeveMeveeJeceewoe&Je=efeheefjmebKeevejmeheefjleeieefJeefJekeleMeeemevekeeekeuesMee yeeeb
lehe~~19~~
856. <heueevehes#eb mebeceeefmeefjeieessokece&efJeveeMeOeeveeieceeJeehleLe&ceveMeveced~
mebeceepeeiejoes<eeMecemeblees<emJeeOeeeeefomegKeefmeodOeLe&ceJeceewoe&ced~ efYe#eeefLe&vees cegvesjskeeieejeefoefJe<ee
mebkeuhe efevleeJejesOees Je=efeheefjmebKeeveceeMeeefveJe=eLe&ceJeievleJeced~ Fefveohe&efv eenefveeefJepeemJeeOeeemegKeefmeodOeeeLeex Ie=leeefoJe=<ejmeheefjleeieMelegLe& lehe~ Metveeieejeefo<eg efJeefJekeles<eg
pevlegheer[eefJejefnles<eg mebeleme MeeeMeveceeyeeOeeleeyeeee&mJeeOeeeOeeveeefo-eefmeodOeLe kele&Jeefceefle
hebeceb lehe~ DeelehemLeeveb Je=#ecetueefveJeemees efvejeJejCeMeeveb yengefJeOeeefleceemLeeveefcelesJeceeefo keeekeuesMe
lehe kees kenles nQJen oes ekeej kee nwyeee Deewj DeeYevlej~ GmeceW Yeer en
eleske n ekeej kee nw~ GveceW mes henues yeee lehe kes YesoeW kee keLeve kejves kes efueS Deeies
kee met$e kenles nQ
DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, efJeefJeeMeeemeve Deewj
keeekeuesMe en n ekeej kee yeee lehe nw~~19~~
856. <heue cev$e meeOevee Deeefo keer Dehes#ee efkeS efyevee mebece keer efmeef, jeie
kee Gso, keceeX kee efJeveeMe, Oeeve Deewj Deeiece keer eeefhle kes efueS DeveMeve lehe efkeee
peelee nw~ mebece kees peeie=le jKeves, oes<eeW kes eMece kejves, mevlees<e Deewj mJeeOeee Deeefo keer
megKehetJe&ke efmeef kes efueS DeJeceewoe& lehe efkeee peelee nw~ efYe#ee kes Fgke cegefve kee Ske
Iej Deeefo efJe<eeke mebkeuhe DeLee&led efevlee kee DeJejesOe kejvee Je=efeheefjmebKeeve lehe nw~
DeeMee keer efveJe=efe Fmekee heue peevevee eeefnS~ FefveeW kes ohe& kee efveen kejves kes efueS,
efvee hej efJepee heeves kes efueS Deewj megKehetJe&ke mJeeOeee keer efmeef kes efueS Ie=leeefo ieefj<"
jme kee leeie kejvee eewLee lehe nw~ Skeevle, pevlegDeeW keer heer[e mes jefnle Metve Iej Deeefo ceW
efveyee&Oe yeeee&, mJeeOeee Deewj Oeeve Deeefo keer eefmeef kes efueS mebele kees Meeemeve
ueieevee eeefnS~ en heeBeJeeB lehe nw~ Deeleeheveeesie, Je=#e kes cetue ceW efveJeeme, efvejeJejCe
Meeve Deewj veevee ekeej kes eefleceemLeeve Fleeefo kejvee keeekeuesMe nw, en "e lehe nw~
en efkemeefueS efkeee peelee nw ? en osn-ogKe kees menve kejves kes efueS, megKeefJe<eeke
1. meJee&Le&efmeef, he=. 345 mes 361 leke~
meJeeLe&efmeef mes
(97)
leled <e<"b lehe~ leeflkeceLe&ced ? osnogKeefleefle#eemegKeeveefYe<JeeJeeveeYeeJeveeeLe&ced~ heefj<enmeeme

e kees efJeMes<e ? eeesheefveheeflele heefj<en~ mJeebke=le keeekeuesMe~ yeeelJeceme ke=le ?
yeeeJeehes#elJeelhejele#elJeee yeeelJeced~
857. DeeYevlejleheesYesoeoMe&veeLe&ceen
eeeefMeeefJeveeJeweeJe=emJeeOeeeJeglmeie&Oeeveevegejced~~20~~
858. keLecemeeYevlejlJeced ? ceveesefveeceveeLe&lJeeled~ eceeooes<eheefjnej eeeefMeeced~
hetpes<Jeeojes efJevee~ keeees<ee JeevlejsCe eesheemeveb JeweeJe=eced~ %eeveYeeJeveeuemeleeie
mJeeOeee~ Deelceelceeremebkeuheleeiees Jeglmeie&~ efeeefJe#esheleeiees Oeeveced~
859. leodYesoeefleheeoveeLe&ceen
veJeelego&MeheeefYesoe eLeeeceb eeiOeeveeled~~21~~
Deemeefe kees kece kejves kes efueS Deewj eJeeve keer eYeeJevee kejves kes efueS efkeee peelee nw~
Mebkeehejer<en Deewj keeekeuesMe ceW keee Devlej nw ?
meceeOeeveDeheves Deehe eehle ngDee hejer<en Deewj mJeeb efkeee ieee keeekeuesMe nw,
ener Fve oesveeW ceW Devlej nw~
MebkeeFme lehe kees yeee keeeW kenles nQ ?
meceeOeeveen yeee-Je kes Deeuecyeve mes neslee nw Deewj otmejeW kes osKeves ceW
Deelee nw, FmeefueS Fmes yeee lehe kenles nQ~
857. Deye DeeYevlej lehe kes YesoeW kees efoKeueeves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
eeeefMee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Jeglmeie& Deewj Oeeve en n
ekeej kee DeeYevlej lehe nw~~20~~
858. MebkeeFmes DeeYevlej lehe keeeW kenles nQ ?
meceeOeeveceve kee efveeceve kejves Jeeuee nesves mes Fmes DeeYevlej lehe kenles nQ~
eceeopeve oes<e kee heefjnej kejvee eeeefMee lehe nw~ hetpe heg<eeW kee Deeoj kejvee efJevee
lehe nw~ Mejerj keer es<e ee otmejs Je eje Gheemevee kejvee JeweeJe=e lehe nw~ Deeueme kee
leeiekej %eeve keer DeejeOevee kejvee mJeeOeee lehe nw~ Denbkeej Deewj cecekeej he mebkeuhe kee
leeie kejvee Jeglmeie& lehe nw leLee efee kes efJe#eshe kee leeie kejvee Oeeve lehe nw~
859. Deye Fvekes YesoeW kees efoKeueeves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Oeeve mes hetJe& kes DeeYevlej leheeW kes Devegece mes veew, eej, oMe, heebe Deewj
oes Yeso nQ~~21~~
860. met$e ceW eLeeececed en Jeeve efoee nw~ Fmemes eeeefMee veew ekeej kee nw,
efJevee eej ekeej kee nw, JeweeJe=e oMe ekeej kee nw, mJeeOeee heeBe ekeej kee nw Deewj
(98)
meJeeLe&efmeef mes
860. eLeeececed Fefle JeeveevveJeYesob eeeefMeeced, efJeveeMelege|JeOe, JeweeJe=eb oMeefJeOeced

mJeeOeee heeefJeOe, efYesoes Jeglmeie& FleefYemebyeOeles~ eeiOeeveeled Fefle Jeeveb Oeeveme
yengJekeleJelJeelheMee#ele Fefle~
861. Deeeme YesomJeheefve%ee&veeLe&ceen
DeeueeseveeefleeceCeleogYeeefJeJeskeJeglmeie&leheMsoheefjnejeshemLeehevee~~22~~
862. le$e iegjJes eceeoefveJesoveb oMeoes<eefJeJeefpe&leceeueeseveced~ efceLeog<ke=leeefYeOeeveeoefYeJeeeefleefeeb eefleeceCeced~ leogYee mebmeiex meefle efJeMeesOeveeeogYeeced~ mebmeeevveheeveeshe
kejCeeefoefJeYepeveb efJeJeske~ keeeeslmeiee&efokejCeb Jeglmeie&~ DeveMeveeJeceewoee&efoue#eCeb lehe~
Jeglmeie& oes ekeej kee nw Ssmee mecyevOe neslee nw~ met$e ceWeeiOeeveeled en Jeeve efoee
nw keeeWefke Oeeve kes efJe<ee ceW yengle keg kenvee nw, FmeefueS Gmekee Deeies keLeve kejWies~
861. Deye henues DeeYevlej lehe kes YesoeW kes mJehe kee %eeve kejeves kes efueS Deeies
kee met$e kenles nQ
Deeueesevee, eefleeceCe, leogYee, efJeJeske, Jeglmeie&, lehe, so, heefjnej Deewj
GhemLeehevee en veJe ekeej kee eeeefMee nw~~22~~
862. ieg kes mece#e oMe oes<eeW kees euekej Deheves eceeo kee efveJesove kejvee
Deeueesevee nw~ cesje oes<e efceLee nes ieg mes Ssmee efveJesove kejkes Deheveer eefleefeee Jee
kejvee eefleeceCe nw~ Deeueesevee Deewj eefleeceCe Fve oesveeW kee mebmeie& nesves hej oes<eeW kee
MeesOeve nesves mes leogYee eeeefMee nw~ mebmee ngS DeVe, heeve Deewj GhekejCe Deeefo kee
efJeYeeie kejvee efJeJeske eeeefMee nw~ keeeeslmeie& Deeefo kejvee Jeglmeie& eeeefMee nw~
DeveMeve, DeJeceewoe& Deeefo kejvee lehe eeeefMee nw~ efoJeme, he#e Deewj cenervee Deeefo keer
eepee kee so kejvee so eeeefMee nw~ hegve oer#ee kee eehle kejvee GhemLeehevee
eeeefMee nw~
efJeMes<eeLe&eneB eeeefMee kes veew Yeso efieveeS nQ~ eee Meyo kee DeLe& meeOegueeske
nw~ Gmekee efpeme kece& ceW efee neslee nw Jen eeeefMee kenueelee nw DeLeJee eee Meyo kee
DeLe& DehejeOe nw Deewj efee Meyo kee DeLe& Megef nw, FmeefueS eeeefMee kee DeLe& DehejeOeeW
kee MeesOeve kejvee neslee nw~ es ner Jes veew Yeso nQ efpevekes eje meeOeg oes<eeW kee heefjceepe&ve kejlee
nw~ henuee Yeso Deeueesevee nw~ Deeueesevee Fve oMe oes<eeW mes jefnle neskej keer peeleer nw~ oMe
oes<e eLeeGhekejCe osves hej cegPes ueIeg eeeefMee oWies, Ssmee efJeeej kej GhekejCe eoeve
kejvee en eLece Deeueesevee oes<e nw~ ceQ eke=efle mes ogye&ue nBt, iueeve ntB, GheJeeme Deeefo veneR
meJeeLe&efmeef mes
(99)
efoJemehe#eceemeeefovee eepeeneheveb so~ he#eceemeeefoefJeYeeiesve otjle heefjJepe&veb heefjnej~

hegveoea#eeeeheCeveghemLeehevee~
863. efJeveeefJekeuheeefleheeLe&ceen
%eeveoMe&veeeefj$eesheeeje~~23~~
864. efJevee FleefOekeejsCeeefYemebyevOe efeeles~ %eeveefJeveees oMe&veefJeveeMeeefj$eefJevee
GheeejefJeveeMesefle~ meyengceeveb cees#eeLe %eeveenCeeYeememcejCeeefo%ee&veefJevee~ Mebkeeefooes<eefJejefnleb
kej mekelee~ eefo ueIeg eeeefMee oW lees oes<e kentBiee, Ssmee kenvee otmeje oes<e nw~ Deve
De< (ieghle) oes<eeW kees efheekej ekeeMe ceW DeeS ngS oes<e kee efveJesove kejvee leermeje
ceeeeeej oes<e nw~ DeeuemeJeMe ee eceeoJeMe Deheves DehejeOeeW keer peevekeejer eehle kejves ceW
efvelmegke nesves hej mLetue oes<e kenvee eewLee oes<e nw~ ceneogMej eeeefMee kes Yee mes
ceneoes<e efheekej Gmemes nue kes oes<e kee %eeve kejevee heeBeJeeB oes<e nw~ ele ceW Fme ekeej
oes<e ueieves hej nceW keee eeeefMee kejvee he[siee Fme efJeefOe mes ieg keer Gheemevee kejvee
"e oes<e nw~ heeef#eke Deewj eelegcee&efmeke Deeefo efeee kece& kes mecee yengle meeOegDeeW eje
efkeS peeves Jeeues Deeueeseveepeve MeyoeW mes eosMe kes Jeehle nesves hej hetJe& oes<e kenvee
meeleJeeB oes<e nw~ ieg eje efoee ngDee eeeefMee keee ege nw, Deeiece ceW Fmekee efJeOeeve nw
ee veneR, Fme ekeej keer Mebkee Deve meeOeg kes mece#e eke kejvee Dee"JeeB oes<e nw~ efkemeer
eeespeveJeMe Deheves meceeve meeOeg kes mece#e oes<e kenkej eeeefMee uesvee veewJeeB oes<e nw~ Fme
efJeefOe mes efueee ngDee ye[e mes ye[e eeeefMee Yeer heueoeeke veneR neslee~ cesje oes<e Fmekes
DehejeOe kes meceeve nw~ Fmes en Yeer peevelee nw~ Fmes pees eeeefMee efceuesiee Jen cegPes Yeer
ege nw Fme ekeej Deheves oes<e kees efheevee omeJeeB oes<e nw~
Deve$e Fve oMe oes<eeW kes Deekeefchele, Devegceeefvele, <, yeeoj, met#ce, vve,
Meyoekegefuele, yengpeve, DeJee Deewj lelmesJeer es veece DeeS nQ~ eeeefMee kee otmeje Yeso
eefleeceCe nw~ cesje oes<e efceLee nes Ssmee efveJesove kejvee eefleeceCe nw~ en efMe<e kejlee nw
Deewj ieg kes eje pees DeeueeseveehetJe&ke eefleeceCe efkeee peelee nw Jen leogYee kenueelee nw~
en eeeefMee kee leermeje Yeso nw~ Deeies kes eeeefMeeeW kes efpevekes pees veece nQ leovegmeej
Gvekee mJehe nw~ eneB eeeefMee kes es veew Yeso kens nQ efkevleg cetueeeej ceW Fmekes
Deeueesevee, eefleeceCe, leogYee, efJeJeske, Jeglmeie&, lehe, so, cetue, heefjnej Deewj eeve
Fme ekeej ome Yeso efkeS nQ~ erkeekeej ves Fvekee mhe<erkejCe kejles mecee cetue kee Jener
DeLe& efkeee nw pees eneB GhemLeehevee kee efkeee ieee nw leLee ceeveefmeke oes<e kes nesves hej
(100)
meJeeLe&efmeef mes
leJeeLe&eeveb oMe&veefJevee~ leleMeeefj$es meceeefnleefeelee eeefj$eefJevee~ ele-#es<Jeeeeee&efo<JeYeglLeeveeefYeiecevee_peefuekejCeeefoheeejefJevee~ hejes#es<Jeefhe keeeJee*dceveesefYejbpeefueefeeeiegCemebkeerle&veevegmcejCeeefo~

865. JeweeJe=eYesoeefleheeoveeLe&ceen
DeeeeeexheeOeeeleheefmJeMew#eiueeveieCekeguemebIemeeOegcevees%eeveeced~~24~~
866. JeweeJe=eb oMeOee efYeeles~ ke=le ? efJe<eeYesoeled~ Deeeee&JeweeJe=ecegheeOeeeJeweeJe=eefceleeefo~ le$e Deeejefvle lemceeod eleeveerleeeee&~ cees#eeLe Meem$eceghesle lemceeoOeerele
FlegheeOeee~ cenesheJeemeeeveg<"eeer lehemJeer~ efMe#eeMeerue Mew#e~ peeefoefkeue<Mejerjes iueeve~
ieCe mLeefJejmebleefle~ oerhekeeeee&efMe<emebmleee kegueced~ eelegJe&Ce&eceCeefveJen mebIe~ efejeeefpele
Gmekes heefjceepe&ve kes efueS cesje oes<e efceLee nes Ssmee DeefYeJee kejves kees eeve veece
kee eeeefMee yeleueeee nw~
863. efJevee kes YesoeW kee %eeve kejeves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
%eeveefJevee, oMe&veefJevee, eeefj$eefJevee Deewj GheeejefJevee en eej ekeej
kee efJevee nw~~23~~
864. DeefOekeej kes Devegmeej efJevee Fme heo kee mecyevOe neslee nw%eeveefJevee,
oMe&veefJevee, eeefj$eefJevee Deewj GheeejefJevee~ yengle Deeoj kes meeLe cees#e kes efueS %eeve
kee enCe kejvee, Gmekee DeYeeme kejvee Deewj mcejCe kejvee Deeefo %eeveefJevee nw~ Mebkeeefo
oes<eeW mes jefnle leJeeLe& kee eeve kejvee oMe&veefJevee nw~ meceief< kee eeefj$e ceW efee
kee ueievee eeefj$eefJevee nw leLee Deeeee& Deeefoke kes mece#e Deeves hej Ke[s nes peevee, Gvekes
heers-heers euevee Deewj vecemkeej kejvee Deeefo GheeejefJevee nw leLee Gvekes hejes#e ceW Yeer
keee, Jeeve Deewj ceve mes vecemkeej kejvee, Gvekes iegCeeW kee keerle&ve kejvee Deewj mcejCe
kejvee Deeefo GheeejefJevee nw~
865. Deye JeweeJe=e kes YesoeW kee keLeve kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Deeeee&, GheeOeee, lehemJeer, Mew#e, iueeve, ieCe, kegue, mebIe, meeOeg Deewj
cevees%e Fvekeer JeweeJe=e kes Yeso mes JeweeJe=e oMe ekeej kee nw~~24~~
866. JeweeJe=e kes oMe Yeso nQ, keeeWefke Gmekee efJe<ee oMe ekeej kee nw~ eLee
Deeeee& JeweeJe=e Deewj GheeOeee JeweeJe=e Deeefo~ efpemekes efveefcee mes eleeW kee DeeejCe
kejles nQ Jen Deeeee& kenueelee nw~ cees#e kes efueS heeme peekej efpememes Meem$e he{les nQ Jen
GheeOeee kenueelee nw~ cenesheJeeme Deeefo kee Deveg<"eve kejves Jeeuee lehemJeer kenueelee nw~
efMe#eeMeerue Mew#e kenueelee nw~ jesie Deeefo mes keueevle Mejerj Jeeuee iueeve kenueelee nw~
meJeeLe&efmeef mes
(101)
meeOeg~ cevees%ees ueeskemebcele~ les<eeb JeeefOeheefj<enefceLeelJeeegheefveheeles keeees<ee JeevlejsCe Jee

leleleerkeejes JeweeJe=eb meceeOeeOeeveefJeefeefkelmeeYeeJeeJeeveJeelmeueeeefYeJekeleLe&ced~
867. mJeeOeeeefJekeuheefJe%eeveeLe&ceen
Jeeeveehe=veeveges#eecveeeOeceexheosMee~~25~~
868. efvejJeeevLeeLeexYeeeoeveb Jeeevee~ mebMeesoee efveefMeleyeueeOeeveee Jee hejevegeesie
evee~ DeefOeieleeLe&me cevemeeYeemeesveges#ee~ Iees<eMegb heefjJele&veceecveee~ Oece&keLeeeveg<"eveb
OeceexheosMe~ me S<e heeefJeOe mJeeOeee efkeceLe& ? e%eeefleMee eMemleeOeJemeee
hejcemebJesiemleheesJe=efjefleeejefJeMegefefjlesJeceeeLe&~
869. Jeglmeie&Yesoefve%ee&veeLe&ceen
yeeeeYevlejesheOees~~26~~
mLeefJejeW keer mevleefle kees ieCe kenles nQ~ oer#ekeeeee& kes efMe<emecegoee kees kegue kenles nQ~
eej JeCe& kes eceCeeW kes mecegoee kees mebIe kenles nQ~ efejkeeue mes eeefpele kees meeOeg kenles
nQ~ ueeskemeccele meeOeg kees cevees%e kenles nQ~ FvnW JeeefOe nesves hej, hejer<en kes nesves hej Je
efceLeelJe Deeefo kes eehle nesves hej Mejerj keer es<e eje ee Deve Je eje Gvekee
eleerkeej kejvee JeweeJe=e lehe nw~ en meceeefOe keer eeefhle, efJeefeefkelmee kee DeYeeJe Deewj
eJeeveJeelmeue keer DeefYeJeefe kes efueS efkeee peelee nw~
867. mJeeOeee kes YesoeW kee %eeve kejeves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Jeeevee, he=vee, Deveges#ee, Deecveee Deewj OeceexheosMe en heeBe ekeej kee
mJeeOeee nw~~25~~
868. evLe, DeLe& Deewj oesveeW kee efveoex<e eoeve kejvee Jeeevee nw~ mebMee kee Gso
kejves kes efueS DeLeJee efveefMele yeue kees heg< kejves kes efueS eMve kejvee he=vee nw~ peeves
ngS DeLe& kee ceve ceW DeYeeme kejvee Deveges#ee nw~ GeejCe keer MgeefhetJe&ke hee" kees hegvehegve ognjevee Deecveee nw Deewj Oece&keLee Deeefo kee Deveg<"eve kejvee OeceexheosMe nw~
Mebkeeen hetJeexe heeBe ekeej kee mJeeOeee efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeevee%ee ceW DeefleMee ueeves kes efueS, DeOeJemeee kees eMemle kejves kes
efueS, hejce mebJesie kes efueS, lehe ceW Je=ef kejves kes efueS Deewj DeleereejeW ceW efJeMegef ueeves
Deeefo kes efueS efkeee peelee nw~
869. Deye Jeglmeie& lehe kes YesoeW kee %eeve kejeves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
yeee Deewj DeYevlej GheefOe kee leeie en oes ekeej kee Jeglmeie& nw~~26~~
(102)
meJeeLe&efmeef mes
870. Jeglmepe&veb Jeglmeie&mleeie~ me efefJeOeyeeeesheefOeleeieesYevlejesheefOeleeieMesefle~

Devegheeeb JeemlegOeveOeeveeefo yeeeesheefOe~ eesOeeefojelceYeeJeesYevlejesheefOe keeeleeieMe efveelekeeuees
eeJeppeerJeb JeeYevlejesheefOeleeie Flegeles~ me efkeceLe& ? efvemmelJeefveYe&elJepeerefJeleeMeeJegoemeeeLe&~
871. eod yengJekeleJeb Oeeveefceefle he=LeiJeJemLeeefheleb lemesoeveeR YesoeefYeOeeveb eehlekeeueced~
leoguue*dIe leme eeeskele=mJehekeeueefvee&jCeeLe&cegeles
GecemebnvevemewkeeeefevleeefvejesOees Oeeveceevlece&gntlee&led~~27~~
872. Deeeb ef$eleeb mebnvevecegeceb Jee<e&Yeveejeemebnveveb Jeeveejeemebnveveb veejeemebnveveefceefle~
870. Jeglmepe&ve kejvee Jeglmeie& nw efpemekee DeLe& leeie neslee nw~ Jen oes ekeej kee
nwyeee GheefOeleeie Deewj DeYevlej GheefOeleeie~ Deelcee mes SkelJe kees veneR eehle ngS
Ssmes Jeemleg, Oeve Deewj Oeeve Deeefo yeee GheefOe nQ Deewj eesOeeefohe DeelceYeeJe DeYevlej
GheefOe nw leLee efveele keeue leke ee eeJeppeerJeve leke keee kee leeie kejvee Yeer DeYevlej
GheefOe leeie kene peelee nw~ en efvemebielee, efveYe&elee Deewj peerefJeleeMee kee Jegoeme Deeefo
kejves kes efueS efkeee peelee nw~
efJeMes<eeLe&eneB en eMve neslee nw efke peyeefke heeBe ceneeleeW ceW heefjenleeie kee
GheosMe efoee nw, oMe OeceeX ceW leeie Oece& kee GheosMe efoee nw leLee veew ekeej kes eeeefMeeeW
ceW Jeglmeie& veece kee eeeefMee Deueie mes kene nw Ssmeer DeJemLee ceW hegve Jeglmeie& lehe kee
Deueie mes keLeve kejvee keesF& ceeeves veneR jKelee keeeWefke Fme ekeej Ske ner leJe kee
hegve-hegve keLeve kejves mes hegvee oes<e Deelee nw~ meceeOeeve en nw efke heeBe ceneeleeW ceW
pees heefjen leeie ceneele nw GmeceW ie=nmLemecyevOeer GheefOe kes leeie keer cegKelee nw~
leeieOece& ceW DeenejeefoefJe<eeke Deemeefe kes kece kejves keer cegKelee nw, Jeglmeie& eeeefMee
ceW heefjen leeie Oece& ceW ueieves Jeeues oes<e kes heefjceepe&ve keer cegKelee nw Deewj Jeglmeie& lehe
ceW Jemeeflekee Deeefo yeee Je ceveesefJekeej leLee Mejerj Deeefo DeYevlej GheefOe ceW Deemeefe kes
leeie keer cegKelee nw, FmeefueS hegvee oes<e veneR Deelee~
871. pees yengJeeJe Oeeve he=Leked mLeeefhele kej DeeS nQ Gmekes YesoeW kee keLeve
kejvee Fme mecee eehlekeeue nw leLeeefhe Gmes GuuebIeve kejkes Fme mecee Oeeve kes eeesee,
mJehe Deewj keeue kee efveOee&jCe kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Gece mebnveve Jeeues kee Ske efJe<ee ceW efeeJe=efe kee jeskevee Oeeve nw pees
Devleceg&ntle& keeue leke neslee nw~~27~~
872. Deeefo kes Jee<e&Yeveejeemebnveve, Jeeveejeemebnveve Deewj veejeemebnveve es
leerve mebnveve Gece nQ~ es leerveeW ner Oeeve kes meeOeve nQ~ cees#e kee meeOeve lees eLece ner nw~
meJeeLe&efmeef mes
(103)
leefl$eleeceefhe OJeeveme meeOeveb YeJeefle~ cees#eme leg DeeecesJe~ leogeceb mebnveveb eme meesecegecemebnveve,
lemeesecemebnvevemesefle~ Devesve eeeskele=efveoxMe ke=le~ Deeb cegKeced~ Skeceecemesleskeee~
veeveeLee&Jeuecyevesve efevlee heefjmhevoJeleer, lemee DeveeMes<ecegKesYees JeeJele& Skeefmcevvees efveece
SkeeeefevleeefvejesOe Flegeles~ Devesve OeevemJehecegeb YeJeefle~ cegntle& Fefle keeueheefjceeCeced~ Devleie&lees
cegntleexvleceg&ntle&~ Dee Devleceg&ntlee&led Flevesve keeueeJeefOe ke=le~ lele hejb ogOe&jlJeeoskeeeefevleeee~
efevleeee efvejesOees eefo Oeeveb, efvejesOeMeeYeeJe, lesve OeevecemelKejefJe<eeCeJelmeeled ? vew<e oes<e,
DeveefevleeefveJe=ehes#eeemeefoefle eeseles, mJeefJe<eeekeejeJe=es meefoefle e; DeYeeJeme YeeJeevlejlJeeod
nslJelJeeefoefYejYeeJeme JemlegOece&lJeefmesMe~ DeLeJee veeeb YeeJemeeOeve, efvejesOeveb efvejesOe Fefle~
eEke lee|n ? kece&meeOeve, efveOele Fefle efvejesOe~ efevlee eemeew efvejesOeMe efevleeefvejesOe Fefle~
Sleogeb YeJeefle%evecesJeeheefjmhevoeefiveefMeKeeJeoJeYeemeceeveb Oeeveefceefle~
873. leodYesoeoMe&veeLe&ceen
Deee&jewOece&Megkeueeefve~~28~~
efpemekes es Gece mebnveve nesles nQ Jen Gece mebnveve Jeeuee kenueelee nw~ Gme Gece mebnveve
Jeeues kes eneB Fme heo eje eeesee kee efveoxMe efkeee nw~ Dee heo kee DeLe& cegKe nw~
efpemekee Ske Dee neslee nw Jen Skeee kenueelee nw~ veevee heoeLeeX kee DeJeuecyeve uesves mes
efevlee heefjmhevoJeleer nesleer nw~ Gmes Deve DeMes<e cegKeeW mes ueewekej Ske Dee DeLee&led Ske
efJe<ee ceW efveeefcele kejvee SkeeeefevleeefvejesOe kenueelee nw~ Fmekes eje Oeeve kee mJehe
kene ieee nw~ cegntle& en keeue kee efJeJeef#ele heefjceeCe nw~ pees cegntle& kes Yeerlej neslee nw Jen
Devleceg&ntle& kenueelee nw~ Devleceg&ntle& keeue leke Fme heo eje keeue keer DeJeefOe keer ieeer
nw~ Fleves keeue kes yeeo Skeeeefevlee ogOe&j nesleer nw~
Mebkeeeefo efevlee kes efvejesOe kee veece Oeeve nw Deewj efvejesOe DeYeeJemJehe neslee
nw FmeefueS ieOes kes meeRie kes meceeve Oeeve Demeled "njlee nw ?
meceeOeeveen keesF& oes<e veneR nw keeeWefke Deve efevlee keer efveJe=efe keer Dehes#ee Jen
Demeled kene peelee nw Deewj Deheves efJe<eehe mes eJe=efe nesves kes keejCe Jen meled kene peelee nw,
keeeWefke DeYeeJe YeeJeevlejmJeYeeJe neslee nw Deewj DeYeeJe Jemleg kee Oece& nw en yeele mehe#e meJe
efJehe#eJeeJe=efe Fleeefo nsleg kes Debie Deeefo kes eje efme nesleer nw~ DeLeJee, en efvejesOe Meyo
efvejesOeveb efvejesOe Fme ekeej YeeJemeeOeve veneR nw~ lees keee nw ? efveOele Fefle efvejesOepees
jeskee peelee nw, Fme ekeej kece&meeOeve nw~ efevlee kee pees efvejesOe Jen efevleeefvejesOe nw~ DeeMee
en nw efke efveMeue DeefiveefMeKee kes meceeve efveMeue he mes DeJeYeemeceeve %eeve ner Oeeve nw~
873. Deye Gmekes Yeso efoKeueeves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Deele&, jew, Oece& Deewj Megkeue es Oeeve kes eej Yeso nQ~~28~~
(104)
meJeeLe&efmeef mes
874. $e+leb ogKeced, Deo&vecee|leJee&, le$e YeJeceele&ced~ etjeMeemleme kece& le$e YeJeb Jee
jewced~ Oeceex JeeKeele~ Oecee&ovehesleb Oece&ced~ MegefeiegCeeesieegkeueced~ leosleelege|JeOeb Oeeveb
we fJ eOeceMveg les~ keg le ? eMemleeeMemleYes oeled ~ DeeMemleceheg CeeeJe-keejCelJeeled ~
kece&efveo&nvemeeceLee&leMemleced~
875. eEke hegvemleefoefle esogeles
hejs cees#enslet~~29~~
876. hejcegejcevleced~ Devleb Megkeueced~ lelmeeceerheece&ceefhe hejce Flegheee&les~
efJeeveefveoxMeeeceLee&od ieewCeceefhe ie=eles~ hejs cees#enslet Fefle JeeveelhetJex Deele&jews mebmeejnslet Flegkeleb
YeJeefle~ kegle ? le=leereme meeOemeeYeeJeeled~
877. le$eele elege|JeOeced~ le$eeefoefJekeuheue#eCeefveoxMeeLe&ceen
Deele&cecevees%eme mebeeesies leefeeesieee mce=eflemecevJeenej~~30~~
874. Deele& Meyo $e+le DeLeJee Dee|le FveceW mes efkemeer Ske mes yevee nw~ FveceW mes
$e+le kee DeLe& ogKe nw Deewj DeeEle keer Deo&veb Dee|le Ssmeer efveefe neskej Gmekee DeLe& heer[e
hengBeevee nw~ FmeceW ($e+le ceW ee Dee|le ceW) pees neslee nw Jen Deele& nw~ kee DeLe& etj
DeeMee nw~ Fmekee kece& ee FmeceW nesves Jeeuee jew nw~ Oece& kee JeeKeeve henues kej DeeS
nQ~ pees Oece& mes ege neslee nw Jen Oece& nw leLee efpemeceW Megefe iegCe kee mecyevOe nw Jen Megkeue
nw~ en eej ekeej kee Oeeve oes YeeieeW ceW efJeYee nw keeeWefke eMemle Deewj DeeMemle kes Yeso
mes Jen oes ekeej kee nw~ pees heeheeeJe kee keejCe nw Jen DeeMemle nw Deewj pees keceeX kes
efveo&nve kejves keer meeceLe& mes ege nw Jen eMemle nw~
875. lees Jen keee, Ssmee eMve kejves hej Deeies kee met$e kenles nQ
GveceW mes hej DeLee&led Devle kes oes Oeeve cees#e kes nsleg nQ~~29~~
876. hej, Gej Deewj Devle Fvekee Ske DeLe& nw~ Deefvlece MegkeueOeeve nw Deewj
Fmekee meceerheJeleea nesves mes Oece&Oeeve Yeer hej nw Ssmee Gheeej efkeee peelee nw keeeWefke met$e
ceW hejs en efJeeve efoee nw FmeefueS Gmekeer meeceLe& mes ieewCe kee Yeer enCe neslee nw~ hej
DeLee&led Oece& Deewj Megkeue es cees#e kes nsleg nQ, Fme Jeeve mes henues kes DeLee&led Deele& Deewj jew
es mebmeej kes nsleg nQ en leelhee& heefuele neslee nw keeeWefke cees#e Deewj mebmeej kes efmeJeee Deewj
keesF& leermeje meeOe veneR nw~
877. GveceW Deele&Oeeve eej ekeej kee nw~ GveceW mes eLece Yeso kes ue#eCe kee efveoxMe
kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Decevees%e heoeLe& kes eehle nesves hej Gmekes efJeeesie kes efueS efevleemeelele kee
nesvee eLece Deele&Oeeve nw~~30~~
meJeeLe&efmeef mes
(105)
878. Decevees%eceefeeb efJe<ekeCkeMe$egMem$eeefo, leodyeeOeekejCelJeeod Decevees%eced Flegeles~

leme mebeeesies, me keLeb veece ces ve meeefoefle mebkeuheefMevleeeyevOe mce=eflemecevJeenej
eLececeele&efceleeKeeeles~
879. efleereme efJekeuheme ue#eCeefveoxMeeLe&ceen
eqJehejerleb cevees%eme~~31~~
880. keglees efJehejerleced ? hetJeexkeleeled~ lesvewleogkeleb YeJeeflecevees%emes<me mJeheg$eoejOeveeose|Jeeeesies lelmebeeesieee mebkeuheefMevleeeyevOees efleereceele&ceJeievleJeced~
881. le=leereme efJekeuheme ue#eCeeefleheeoveeLe&ceen
JesoveeeeMe~~32~~
882. Jesovee Meyo megKes ogKes e Jele&ceeveesefhe Deele&me eke=lelJeeod ogKeJesoveeeeb
eJele&les, lemee JeeleeefoefJekeejpeefveleJesoveeee Gheefveheeles leme Deheee keLeb veece ces meeefoefle
mebkeuheefMevleeeyevOemle=leereceele&cegeles~
878. Decevees%e kee DeLe& Deefee nw~ efJe<e, keCke, Me$eg Deewj Mem$e Deeefo pees
Deefee heoeLe& nQ Jes yeeOee kes keejCe nesves mes Decevees%e kens peeles nQ~ Gvekee mebeesie nesves hej
Jes cesjs kewmes ve neW Fme ekeej kee mebkeuhe efevleeeyevOe DeLee&led mce=efle mecevJeenej en
eLece Deele&Oeeve kenueelee nw~
879. Deye otmejs Yeso kes ue#eCe kee efveoxMe kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
cevees%e Jemleg kes efJeeesie nesves hej Gmekeer eeefhle keer melele efevlee kejvee
otmeje Deele&Oeeve nw~~31~~
880. efkememes efJehejerle ? hetJe& ceW kens ngS mes~ Fmemes en leehee& efvekeuelee nw efke
cevees%e DeLee&led F< Deheves heg$e, m$eer Deewj Oeveeefoke kes efJeeesie nesves hej Gmekeer eeefhle kes
efueS mebkeuhe DeLee&led efvejvlej efevlee kejvee otmeje Deele&Oeeve peevevee eeefnS~
881. Deye leermejs Yeso kes ue#eCe kee keLeve kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Jesovee kes nesves hej Gmes otj kejves kes efueS melele efevlee kejvee leermeje
Deele&Oeeve nw~~32~~
882. Jesovee Meyo eeefhe megKe Deewj ogKe oesveeW DeLeeX ceW efJeeceeve nw hej eneB
Deele&Oeeve kee ekejCe nesves mes Gmemes ogKeJesovee ueer ieeer nw~ Jeeleeefo efJekeejpeefvele ogKe
Jesovee kes nesves hej Gmekee DeYeeJe cesjs kewmes nesiee Fme ekeej efJekeuhe DeLee&led efvejvlej
efevlee kejvee leermeje Deele&Oeeve kene peelee nw~
(106)
meJeeLe&efmeef mes
883. legjeremeele&me ue#eCeefveoxMeeLe&ceen

eqveoeveb e~~33~~
884. Yeesieekee*d#eelegjmeeveeieleefJe<eeeeefhle eefle ceveeefCeOeeveb mebkeuheefMevleeeyevOemlegjereceele& efveoeveefcelegeles~
885. leosleelege|JeOeceele& eEkemJeeefcekeefceefle esogeles
leoefJejleosMeefJejleeceemebeleeveeced~~34~~
886. DeefJejlee Demebelemecei<devlee~ osMeefJejlee mebeleemebelee~ eceemebelee
hebeoMeeceeoesheslee efeeeveg<"eefeve~ le$eeefJejleosMeefJejleeveeb elege|JeOeceheele& YeJeefle;
DemebeceheefjCeeceesheslelJeeled~ eceemebeleeveeb leg efveoeveJepe&ceveoele&$eeb eceeoesoeesskeelkeoeefelmeeled~
887. JeeKeeleceele& meb%eeefoefYe~ efleereme meb%eenslegmJeeefceefvee&jCeeLe&ceen
883. Deye eewLes Deele&Oeeve kes ue#eCe kee efveoxMe kejves kes efueS Deeies kee met$e
kenles nQ
eqveoeve veece kee eewLee Deele&Oeeve nw~~33~~
884. YeesieeW keer Deekeeb#ee kes eefle Deelegj ngS Jeefe kes Deeieeceer efJe<eeeW keer eeefhle
kes efueS ceveeefCeOeeve kee nesvee DeLee&led mebkeuhe leLee efvejvlej efevlee kejvee efveoeve veece
kee eewLee Deele&Oeeve kene peelee nw~
885. Fme eej ekeej kes Deele&Oeeve kee mJeeceer keewve nw en yeleueeves kes efueS Deeies
kee met$e kenles nQ
en Deele&Oeeve DeefJejle, osMeefJejle Deewj eceemebele peerJeeW kes neslee nw~~34~~
886. Demebelemeceef< iegCemLeeve leke kes peerJe DeefJejle kenueeles nQ, mebeleemebele
peerJe osMeefJejle kenueeles nQ Deewj hevn ekeej kes eceeo mes ege efeee kejves Jeeues peerJe
eceemebele kenueeles nQ~ FveceW mes DeefJejle Deewj osMeefJejle peerJeeW kes eejeW ner ekeej kee
Deele&Oeeve neslee nw keeeWefke es Demebecehe heefjCeece mes ege nesles nQ~ eceemebeleeW kes lees
efveoeve kes efmeJeee yeekeer kes leerve eceeo kes Goe keer leereleeJeMe keoeefeled nesles nQ~
efJeMes<eeLe&hegjeCe meeefnle ceW cegefveeeW eje efveoeve kejves kes keF& GoenjCe nQ hej Fve
GoenjCeeW mes eceemebele DeJemLee ceW Gve meeOegDeeW ves efveoeve efkeee Ssmee DeLe& veneR uesvee
eeefnS~ Ske lees YeeJeeEueieer meeOeg kes Deeieeceer YeeieeW keer Deekeeb#ee nesleer ner veneR Deewj keoeefeled
nesleer nw lees Gme mecee mes Jen YeeJeeEueieer veneR jnlee Ssmee DeLe& eneB enCe kejvee eeefnS~
887. meb%ee Deeefo kes eje Deele&Oeeve kee JeeKeeve efkeee~ Deye otmejs Oeeve keer
meb%ee, nsleg Deewj mJeeceer kee efveMee kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
meJeeLe&efmeef mes
(107)
enmeeve=lemleseefJe<eemebj#eCesYees jewceefJejleosMeefJejleees~~35~~
888. eEnmeeoervegkeleue#eCeeefve~ leeefve jewOeeveeslheese|veefceeerYeJevleerefle nslegefveoxMees efJe%eeeles~
lesve nslegefveoxMesveevegJele&ceeve mce=eflemecevJeenej DeefYemebyeOeles~ eEnmeeee mce=eflemecevJeenej Fleeefo~
leewOeeveceefJejleosMeefJejleeesJexefoleJeced~ DeefJejleme YeJeleg jewOeeveb, osMeefJejleme keLeced ?
lemeeefhe eEnmeeeeJesMeeefeeefomebj#eCelev$elJeee keoeefeod YeefJelegcen&efle~ lelhegvevee&jkeeoerveecekeejCeb;
meceioMe&vemeeceLee&led~ mebeleme leg ve YeJelesJe; leoejcYes mebeceeegles~
889. Deen, hejs cees#enslet Gheefo<s~ le$eeeme cees#ensleesOee&veme YesomJehemJeeefceefveoxMe kele&Je Flele Deen
Dee%eeheeeefJeheekemebmLeeveefJeeeee Oece&ced~~36~~
890. efJeeeveb efJeeees efJeJeskees efJeeejCesleLe&~ Dee%eeheeeefJeheekemebmLeeveeveeb efJeee
Dee%eeheeeefJeheekemebmLeeveefJeee~ mce=eflemecevJeenej FlevegJele&les~ me eleskeb mebyeOelesDee%eeefJeeeee
efnbmee, Demele, eesjer Deewj efJe<eemebj#eCe kes efueS melele efevleve kejvee
jewOeeve nw~ Jen DeefJejle Deewj osMeefJejle kes neslee nw~~35~~
888. eEnmeeefoke kes ue#eCe henues ken DeeS nQ~ Jes jewOeeve keer Glheefe kes efveefcee
nesles nQ~ Fmemes nsleg efveoxMe peevee peelee nw~ nsleg kee efveoxMe kejves Jeeues Fve eEnmeeefoke kes
meeLe DevegJe=efe kees eehle nesves Jeeues mce=eflemecevJeenej heo kee mecyevOe neslee nw~ eLee
efnbmee kee mce=eflemecevJeenej Deeefo~ en jewOeeve DeefJejle Deewj osMeefJejle kes peevevee
eeefnS~
MebkeejewOeeve DeefJejle kes nesJes osMeefJejle kes kewmes nes mekelee nw ?
meceeOeeveenmeeefoke kes DeeJesMe mes ee efJeeeefo kes mebj#eCe kes hejlev$e nesves mes
keoeefeled Gmekes Yeer nes mekelee nw efkevleg osMeefJejle kes nesves Jeeuee Jen jewOeeve veejkeeefo
ogie&efleeeW kee keejCe veneR nw keeeWefke meceioMe&ve keer Ssmeer ner meeceLe& nw~ hejvleg mebele kes
lees Jen neslee ner veneR nw keeeWefke Gmekee DeejcYe nesves hej mebece mes heleve nes peelee nw~
889. kenles nQ, Devle kes oes Oeeve cees#e kes nsleg nQ en ken DeeS~ GveceW mes cees#e
kes nsleghe eLece Oeeve kes Yeso, mJehe Deewj mJeeceer kee efveoxMe kejvee eeefnS FmeefueS
Deeies kee met$e kenles nQ
Dee%ee, Deheee, efJeheeke Deewj mebmLeeve Fvekeer efJeeejCee kes efveefcee ceve kees
Skeee kejvee Oece&Oeeve nw~~36~~
890. efJeeeve kejvee efJeee nw~ efJeee, efJeJeske Deewj efJeeejCee es heee&e veece nQ~
Dee%ee, Deheee, efJeheeke Deewj mebmLeeve Fvekee hejmhej v meceeme neskej efJeee Meyo kes
(108)
meJeeLe&efmeef mes
mce=eflemecevJeenej Fleeefo~ leeLeeGheos<gjYeeJeevcevoyegeflJeelkeceexoeelmet#celJeee heoeLee&veeb

nsleg<evleeshejces meefle meJe&%eeCeerleceeieceb eceeCeerke=le FlLecesJesob veeveLeeJeeefovees efpevee
FefleienveheoeLe&eeveeoLee&JeOeejCecee%eeefJeee~ DeLeJeemJeeb efJeefoleheoeLe&leJeme mele hejb
eefle efheheeoefe<ees mJeefmeevleeefJejesOesve leJemeceLe&veeLe leke&veeeceeCeeespevehej mce=eflemecevJeenej
meJe&%ee%eeekeeMeveeLe&lJeeoe%eeefJeee Flegeles~ peelevOeJeefvceLee<e meJe&%eeCeerleceeiee&efcegKee
cees#eeefLe&ve mece*dceeiee&heefj%eeveelmegotjcesJeeheevleerefle mevceeiee&heeeefevleveceheeeefJeee~ DeLeJee
eqceLeeoMe&ve%eeveeeefj$esYe keLeb veece Fces eeefCeveeshesegefjefle mce=eflemecevJeenejesheeeefJeee~ kece&Ceeb
%eeveeJejCeeoerveeb Je#es$ekeeueYeJeYeeJeeleeheueevegYeJeveb eefle eefCeOeeveb efJeheekeef Jeee~
ueeskemebmLeevemJeYeeJeefJeeeee mce=eflemecevJeenej mebmLeeveefJeee~ Gece#eceeefoue#eCees Oece& Ge~
lemceeovehesleb Oece&Oeeveb elege|JekeuheceJemeseced~ leoefJejleosMeefJejleeceeeeceemebeleeveeb YeJeefle~
meeLe <e<"er lelheg<e meceeme nw Deewj Fme ekeej Dee%eeheeeefJeheekemebmLeeveefJeee heo yevee
nw~ mce=efle mecevJeenej heo keer DevegJe=efe nesleer nw Deewj Gmekee eleske kes meeLe mecyevOe
neslee nw~ eLeeDee%eeefJeee kes efueS mce=eflemecevJeenej Deeefo~ mhe<erkejCe Fme ekeej
nwGheosMe osves Jeeues kee DeYeeJe nesves mes, mJeeb cevoyegef nesves mes, keceeX kee Goe nesves
mes leLee heoeLeeX kes met#ce nesves mes leJe kes meceLe&ve ceW nsleg Deewj <evle kee DeYeeJe nesves
hej meJe&%eeCeerle Deeiece kees eceeCe kejkes en Fmeer ekeej nw keeeWefke efpeve DeveLeeJeeoer
veneR nesles Fme ekeej ienve heoeLe& kes eeve eje DeLe& kee DeJeOeejCe kejvee Dee%eeefJeee
Oece&Oeeve nw DeLeJee mJeeb heoeLeeX kes jnme kees peevelee nw Deewj otmejeW kes eefle Gmekee
eefleheeove kejvee eenlee nw FmeefueS mJe-efmeevle kes DeefJejesOe eje leJe kee meceLe&ve
kejves kes efueS Gmekee pees leke&, vee Deewj eceeCe keer eespeveehe efvejvlej efevleve neslee nw
Jen meJe&%e keer Dee%ee kees ekeeefMele kejves Jeeuee nesves mes Dee%eeefJeee kene peelee nw ~
efceLeeef< peerJe pevceevOe heg<e kes meceeve meJe&%eeCeerle ceeie& mes efJecegKe nesles nQ, Gvekes
mevceeie& kes Deheee kee efevleve kejvee DeheeeefJeee Oece&Oeeve nw~ DeLeJee, es eeCeer
efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deesj efceLeeeeefj$e mes kewmes otj neWies, Fme ekeej efvejvlej efevleve
kejvee DeheeeefJeee Oece&Oeeve nw~ %eeveeJejCeeefo keceeX kes Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj
YeeJeefveefceeke heue kes DevegYeJe kes eefle Gheeesie kee nesvee efJeheekeefJeee Oece&Oeeve nw
leLee ueeske kes Deekeej Deewj mJeYeeJe kee efvejvlej efevleve kejvee mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve
nw~ henues Gece #eceeefohe Oece& kee mJehe ken DeeS nQ~ Gmemes Devehesle DeLee&led ege
Oece&Oeeve eej ekeej kee peevevee eeefnS~ en DeefJejle, osMeefJejle, eceemebele Deewj
Deeceemebele peerJeeW kes neslee nw~
efJeMes<eeLe&mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje nesves kes efueS ee efJeje nesves hej
meJeeLe&efmeef mes
(109)
Gme YeeJe kees efmLej yeveeS jKeves kes efueS meceief< kee pees eefCeOeeve neslee nw Gmes
Oece&Oeeve kenles nQ~ en Gece #eceeefohe Oece& mes ege neslee nw, FmeefueS Fmes Oece&Oeeve
kenles nQ~ eneB efveefceeYeso mes Fmekes eej Yeso efkeS ieS nQ~ eLeeDee%eeefJeee, DeheeeefJeee,
efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee~ Dee%eeefJeee leJeefve<"e ceW meneeke neslee nw, DeheeeefJeee
mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJejefe Glhevve kejlee nw~ efJeheekeefJeee mes kece&heue Deewj
Gmekes keejCeeW keer efJeefe$elee kee %eeve { neslee nw Deewj mebmLeeveefJeee mes ueeske keer efmLeefle
kee %eeve { neslee nw~
cetue erkee ceW efJeheekeefJeee kes mJehe kee efveoxMe kejles ngS pees Je, #es$e Deewj
keeue Deeefo kes efveefcee kece&heue keer eee& keer nw Gmekee DeeMee en nw efke eeefhe keceeX kes
Goe ee GoerjCee mes peerJe kes Deewoefeke YeeJe Deewj efJeefJeOe ekeej kes Mejerjeefoke keer eeefhle
nesleer nw hej Fve keceeX keer Goe Deewj GoerjCee efyevee Deve efveefcee kes veneR nesleer efk evleg
Je, #es$e Deeefo kee efveefcee heekej ner keceeX kee Goe Deewj GoerjCee nesleer nw~ Deeies Fmeer
yeele kees efJeMes<e he mes mhe< kejles nQ~ Jeefveefceeceeve uees Ske Jeefe nBme Kesue jne
nw, Jen Deheves yeeue-yeeeW kes meeLe iehheeiees<"er ceW leuueerve nw~ Fleves ceW Dekemceeled cekeeve
keer le tleer nw Deewj Jen Gmemes Ieeeue neskej ogKe kee Jesove kejves ueielee nw lees eneB
Gmekes ogKeJesove kes keejCeYetle Demeelee Jesoveere kes Goe Deewj GoerjCee ceW t kej efiejves
Jeeueer le kee mebeesie efveefcee nw~ t kej efiejves Jeeueer le kes efveefcee mes Gme Jeefe kes
DemeeleJesoveere keer Goe-GoerjCee ngF& Deewj DemeeleeJesoveere kes Goe-GoerjCee mes Gme
Jeefe kees ogKe kee DevegYeJeve ngDee en Ge keLeve kee leelhee& nw~ Fmeer ekeej Deve
keceeX kes Goe-GoerjCee ceW yeee Je kewmes efveefcee neslee nw Fmekee efJeeej kej uesvee
eeefnS~ keeueefveefceekeeue kes efveefcee nesves kee efJeeej oes ekeej mes efkeee peelee nw~ Ske
lees eleske kece& kee Goe-GoerjCee keeue Deewj otmeje Jen keeue efpemekes efveefcee mes yeere
ceW ner keceeX keer Goe-GoerjCee yeoue peeleer nw~ Deeiece ceW DeOegJeesoe he kece& kes GoeGoerjCee keeue kee efveoxMe efkeee nw Gmekes meceehle nesles ner efJeJeef#ele kece& kes GoeGoerjCee kee DeYeeJe neskej Gmekee mLeeve otmejs kece& keer Goe-GoerjCee ues uesleer nw~ pewmes
meeceeve mes neme Deewj jefle kee Glke=< Goe-GoerjCee keeue n cenervee nw~ Fmekes yeeo
Gvekeer Goe-GoerjCee ve neskej Dejefle Deewj Meeske keer Goe-GoerjCee nesves ueieleer nw efkevleg
n cenervee kes Yeerlej eefo neme Deewj jefle kes efJe efveefcee efceuelee nw lees yeere ceW ner
Fvekeer Goe-GoerjCee yeoue peeleer nw~ en kece& kee Goe-GoerjCee keeue nw~ Deye Ske
Ssmee peerJe uees pees efveYe&e neskej osMeevlej kees pee jne nw efkevleg efkemeer efove ceeie& ceW ner Ssmes
(110)
meJeeLe&efmeef mes
pebieue ceW jeef$e nes peeleer nw peneB eEne pevlegDees kee eeyeue nw Deewj efJeeece kejves kes efueS
keesF& efvejeheo mLeeve veneR nw~ eefo efove neslee lees Gmes jbecee$e Yeer Yee ve neslee efkevleg jeef$e
nesves mes Jen YeeYeerle neslee nw Fmemes Fmekes Demeelee, Dejefle, Meeske Deewj Yee kece& keer
Goe-GoerjCee nesves ueieleer nw~ en keeueefveefceeke Goe-GoerjCee nw~ Fmeer ekeej #es$e,
YeJe Deewj YeeJeefveefceeke Goe Deewj GoerjCee peeve uesveer eeefnS~ keeueeehle kece&hejceeCegDeeW
kes DevegYeJe kejves kees Goe kenles nQ Deewj GoeeJeefue kes yeenj efmLele kece& hejceeCegDeeW kees
ke<eeemeefnle ee ke<eee jefnle eesie meb%ee Jeeues Jeere&efJeMes<e kes eje GoeeJeefue ceW ueekej
Gvekee Goe eehle kece&hejceeCegDeeW kes meeLe DevegYeJeve kejves kees GoerjCee kenles nQ~ Fme
ekeej kece&hejceeCegDeeW kee DevegYeJeve Goe Deewj GoerjCee oesveeW ceW efueee peelee nw~ eef o
FveceW Devlej nw lees keeue eehle Deewj Dekeeueeehle hejceeCegDeeW kee nw~ Goe ceW keeue eehle
kece&hejceeCeg jnles nQ Deewj GoerjCee ceW Dekeeueeehle kece&hejceeCeg jnles nQ~ meeceeve efveece
en nw efke peneB efpeme kece& kee Goe neslee nw JeneB Gmekeer GoerjCee DeJeMe nesleer nw~ efhej
Yeer FveceW pees efJeMes<elee nw Gmekee eneB efveoxMe kejles nQ -eqceLeelJe kee Goe Deewj
GoerjCee efceLeelJe iegCemLeeve ceW nesleer nw~ Fleveer efJeMes<elee nw efke GheMece mecekelJe kes
DeefYecegKe ngS peerJe kes Deefvlece DeeJeueer eceeCe keeue ceW efceLeelJe keer GoerjCee veneR nesleer,
JeneB cee$e Gmekee Goe neslee nw~ Skesefve peeefle, erefve peeefle, $eerefve peeefle,
elegefjefve peeefle, Deelehe, mLeeJej, met#ce, Deheee&hle Deewj meeOeejCe Fve veew eke=efleeeW keer
efceLeelJe iegCemLeeve ceW ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deeies veneR~ DevevleevegyevOeer eleg<ke
keer eejcYe kes oes iegCemLeeveeW ceW ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deeies veneR~ meceef*dceLeelJe
keer leermejs iegCemLeeve ceW ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw, Deve$e veneR~ DeeleeKeeve eej,
vejkeieefle, osJeieefle, Jewefeefeke Mejerj, Jewefeefeke Deebieesheebie, ogYe&ie, Deveeose Deewj DeeMekeerefle&
Fve ieejn eke=efleeeW kee eewLes iegCemLeeve leke ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deeies veneR~
vejkeeeg Deewj osJeeeg keer eewLes iegCemLeeve leke ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deeies veneR~
cee$e cejCe kes mecee Deefvlece DeeJeefuekeeue ceW GoerjCee veneR nesleer~ eej DeeveghetefJe&eeW keer
eLece, efleere Deewj elegLe& iegCemLeeve ceW ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deve$e veneR~
eleeKeeveeJejCeeleg<ke, efleeeieefle, Geesle Deewj veereiees$e Fve meele eke=efleeeW keer mebeleemebele
iegCemLeeve leke ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deeies veneR~ efleee Deeeg keer heeBeJeW
iegCemLeeve leke ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw~ cee$e cejCe kes mecee Deefvlece DeeJeefue
keeue kes Mes<e jnves hej Goe ner neslee nw GoerjCee veneR~ efveeefvee, eeueeeeuee,
mleeveie=ef, meeleeJesoveere Deewj DemeeleeJesoveere Fve heeBe eke=efleeeW keer "s iegCemLeeve
meJeeLe&efmeef mes
(111)
leke ner Goe Deewj GoerjCee nesleer nw Deeies veneR~ cee$e efveeefveeefoef$eke keer GoerjCee Jener
kejlee nw efpemeves Fefve heee&efhle hetCe& kej ueer nw~ Ssmee peerJe eefo Gej Mejerj keer efJeefeee
kejlee nw ee DeenejkemecegodIeele kees eehle neslee nw lees FvnW eehle nesves kes Ske DeeJeefue
keeuehetJe& mes ueskej cetue Mejerj ceW eJesMe nesves leke Fve leerve keer GoerjCee veneR nesleer leLee
osJe, veejkeer Deewj YeesieYetefceeeB peerJe Yeer Fve leerve keer GoerjCee veneR kejles~ Deenejke Mejerj
Deewj Deenejke Debieesheebie kee eceemebele ceW ner GoerjCee Deewj Goe neslee nw, Deeies heers
veneR~ ceveg<eeeg keer "s iegCemLeeve leke GoerjCee Deewj eewonJeW iegCemLeeve leke Goe neslee
nw~ cee$e cejCe kes mecee Deefvlece DeeJeefue keeue Mes<e jnves hej GoerjCee veneR nesleer~
mecekelJeeke=efle keer GoerjCee Deewj Goe eewLes mes ueskej meeleJeW iegCemLeeve leke Jesokemeceief<
kes nesleer nw~ cee$e ke=leke=leJeso kes keeue ceW Je efleereesheMece mecekelJe kes Glheefekeeue ceW
Ske DeeJeefue Mes<e jnves hej Goe ner neslee nw GoerjCee veneR~ Devle kes leerve mebnveveeW keer
GoerjCee Je Goe meeleJeW iegCemLeeve leke ner neslee nw Deeies veneR~ nemeeefo n keer GoerjCee
Deewj Goe Dee"JeW iegCemLeeve leke neslee nw Deeies veneR~ Fleveer efJeMes<elee nw efke osJeeW kes
Glheefe mecee mes ueskej Devleceg&ntle& keeue leke neme Deewj jefle keer efveece mes GoerjCee nesleer
nw, Deeies Yepeveere nw leLee veejefkeeeW kes Glheefe mecee mes ueskej Devleceg&ntle& keeue leke
Dejefle Deewj Meeske keer efveece mes GoerjCee nesleer nw, Deeies Yepeveere nw~ leerve Jeso Deewj eesOeeefo
leerve mebpJeueveeW keer GoerjCee Je Goe veewJeW kes Gheevle Yeeie leke ner nesleer nw Deeies veneR~
Fleveer efJeMes<elee nw efke pees efpeme Jeso kes Goe mes esCeer e{lee nw Gmekes eLece efmLeefle ceW
Ske DeeJeefuekeeue Mes<e jnves hej GoerjCee veneR nesleer~ ueesYemebpJeueve kee omeJeW iegCemLeeve
leke GoerjCee Je Goe neslee nw~ cee$e oMeJeW iegCemLeeve kes Deefvlece DeeJeefuekeeue kes Mes<e
jnves hej GoerjCee veneR nesleer, Goe neslee nw~ efvee Deewj eeuee keer yeejnJeW iegCemLeeve ceW
Ske mecee DeefOeke Ske DeeJeefue keeue Mes<e jnves leke Goe Je GoerjCee oesveeW nesles nQ,
Deeies yeejnJeW iegCemLeeve kes Gheevle mecee leke Fvekee Goe ner neslee nw~ heeBe %eeveeJejCe,
eej oMe&veeJejCe Deewj heeBe Devlejee Fve eewon eke=efleeeW kee Goe lees yeejnJeW iegCemLeeve
kes Deefvlece mecee leke neslee nw Deewj GoerjCee yeejnJeW iegCemLeeve ceW Ske DeeJeefue keeue Mes<e
jnves leke nesleer nw~ ceveg<eieefle, hebesefve peeefle, Deewoeefjke, lewpeme Deewj keece&Ce Mejerj,
n mebmLeeve, Deewoeefjke Debieesheebie, JeeJe=<eYeveejee mebnveve, JeCee&efoke eej, DeiegueIeg,
GheIeele, GdJeeme, oesveeW efJeneeesieefle, $eme, yeeoj, heee&hle, eleske Mejerj, efmLej, DeefmLej,
MegYe, DeMegYe, megYeie, megmJej, ogmJej, Deeose, eMekeerefle&, efvecee&Ce Deewj Geiees$e Fve
De[leerme eke=efleeeW keer lesjnJeW iegCemLeeve leke GoerjCee Je Goe nesles nQ Deeies veneR leLee
(112)
meJeeLe&efmeef mes
891. $eeeCeeb Oeeveeveeb efveheCeb ke=leced~ FoeveeR MegkeueOeeveb efveheefeleJeced~

le#eceeCeelegefJe&keuheced~ le$eeeees mJeeefceefveoxMeeLe&efceocegelesMegkeues eees hetJe&efJeo~~37~~
892. Je#eceeCes<eg MegkeueOeeveefJekeuhes<eg Deees MegkeueOeeves hetJe&efJeoes YeJele eglekesJeefueve
FleLe&~ e Meyosve Oece&ceefhe mecegeereles~ le$e JeeKeevelees efJeMes<eeefleheefe Fefle
esCeejesnCeeleeiOece&, esCees Megkeues Fefle JeeKeeeles~
893. DeJeefMe<s keme YeJele Fle$eeseleshejs kesJeefueve~~38~~
894. e#eerCemekeue%eeveeJejCeme kesJeefueve meeesiemeeeesieme e hejs Gejs MegkeueOeeves
YeJele~
895. eLeemebKeb leefkeuheeefleheeoveeLe&efceocegeles-
leerLekej eke=efle kee lesjnJeW iegCemLeeve ceW ner GoerjCee Je Goe neslee nw~ Fme ekeej Dee%ee
Deeefo kes efveefcee mes melele efevleve kejvee Oece&Oeeve nw en Ge keLeve kee leelhee& nw~
leerveeW OeeveeW kee keLeve efkeee, Fme mecee MegkeueOeeve kee keLeve kejvee eeefnS,
Gmekes Deeies eej Yeso kenves Jeeues nQ GveceW mes Deeefo kes oes YesoeW kes mJeeceer kee keLeve kejves
kes efueS Deeies kee met$e kenles nQDeeefo kes oes MegkeueOeeve hetJe&efJeod kes nesles nQ~~37~~
892. Deeies kens peeves Jeeues MegkeueOeeve kes YesoeW ceW mes Deeefo kes oes MegkeueOeeve
hetJe&efJeod DeLee&led eglekesJeueer kes nesles nQ~ met$e ceW e Meyo Deeee nw Gmemes Oece&Oeeve kee
mecegee neslee nw~ JeeKeeve mes efJeMes<e %eeve neslee nw Fme efveece kes Devegmeej esCeer
e{ves mes hetJe& Oece&Oeeve neslee nw Deewj oesveeW esefCeeeW ceW Deeefo kes oes MegkeueOeeve nesles nQ
Ssmee JeeKeeve kejvee eeefnS~
893. Mes<e kes oes MegkeueOeeve efkemekes nesles nQ en yeleueeves kes efueS Deeies kee met$e
kenles nQMes<e kes oes MegkeueOeeve kesJeueer kes nesles nQ~~38~~
894. efpemekes mecemle %eeveeJejCe kee veeMe nes ieee nw Ssmes meeesiekesJeueer Deewj
DeeesiekesJeueer kes hej DeLee&led Devle kes oes MegkeueOeeve nesles nQ~
895. Deye ece mes MegkeueOeeve kes YesoeW kee keLeve kejves kes efueS Deeies kee met$e
kenles nQ-
meJeeLe&efmeef mes
(113)
he=LekelJewkelJeefJeleke&met#ceefeeeeefleheeefleJeghejleefeeeefveJeleeaefve~~39~~
896. he=LekelJeefJeleke&ceskelJeefJeleke& met#ceefeeeeefleheeefle JeghejleefeeeefveJeefle& esefle elege|JeOeb
MegkeueOeeveced~ Je#eceeCeue#eCecehes#e meJex<eecevJeLe&lJeceJemeseced~
897. lemeeuecyeveefJeMes<eefveOee&jCeeLe&ceen$eskeeesiekeeeeesieeeesieeveeced~~40~~
898. eesie Meyoes JeeKeeleeLe& keeeJee*dceve kece& eesie Fle$e~ GewMelege|Ye
MegkeueOeeveefJekeuhewefm$eeesieeoerveeb elegCee eLeemebKesveeefYemebyevOees JesefoleJe~ ef$eeesieme
he=LekelJeefJeleke&ced, ef$e<eg eesie<JeskeeesiemewkelJeefJeleke&ced, keeeeesieme met#ceefeeeeefleheeefle, Deeesieme
JeghejleefeeeefveJeleeaefle~
899. le$eeeeese|JeMes<eeefleheeLe&efceocegelesSkeeees meefJeleke&Jeereejs hetJex~~41~~
900. Ske Deeeees eeesmles Skeeees~ GYesefhe heefjeehleegle%eeveefve<"sveejYesles, FleLe&~
he=LekelJeefJeleke&, SkelJeefJeleke&, met#ceefeeeeefleheeefle Deewj JeghejleefeeeefveJeefle&

es eej MegkeueOeeve nQ~~39~~
896. he=LekelJeefJeleke&, SkelJeefJeleke&, met#ceefeeeeefleheeefle Deewj JeghejleefeeeefveJeefle&
es eej MegkeueOeeve nQ~ Deeies kens peeves Jeeues ue#eCe keer Dehes#ee meyekee meeLe&ke veece
peevevee eeefnS~
897. Deye Gmekes Deeuecyeve efJeMes<e kee efveMee kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQ
Jes eej Oeeve ece mes leerve eesie Jeeues, Ske eesie Jeeues, keeeeesie Jeeues Deewj
Deeesie kes nesles nQ~~40~~
898. keeeJee*dceve kece&eesie Fme met$e ceW eesie Meyo kee JeeKeeve kej DeeS
nQ~ hetJe& ceW kens ieS MegkeueOeeve kes eej YesoeW kes meeLe ef$eeesie Deeefo eej heoeW kee ece mes
mecyevOe peeve uesvee eeefnS~ leerve eesie Jeeues kes he=LekelJeefJeleke& neslee nw~ leerve eesieeW ceW mes
Ske eesie Jeeues kes SkelJeefJeleke& neslee nw~ keeeeesie Jeeues kes met#ceefeeeeefleheeefle Oeeve
neslee nw Deewj Deeesieer kes JeghejleefeeeefveJeefle& Oeeve neslee nw~
899. Deye Fve eej YesoeW ceW mes Deeefo kes oes YesoeW kes mecyevOe ceW efJeMes<e %eeve kejeves
kes efueS Deeies kee met$e kenles nQhenues kes oes Oeeve Ske Deeee Jeeues, meefJeleke& Deewj meJeereej nesles nQ~~41~~
900. efpeve oes OeeveeW kee Ske Deeee neslee nw Jes Ske Deeee Jeeues kenueeles nQ~
efpemeves mechetCe& egle%eeve eehle kej efueee nw Gmekes eje ner es oes Oeeve DeejcYe efkeS peeles
(114)
meJeeLe&efmeef mes
efJekele&Me JeereejMe efJeleke&Jeereejew, men efJeleke&JeereejeYeeb Jelexle Fefle meefJeleke&Jeereejs~ hetJex

he=LekelJewkelJeefJelekex FleLe&~
901. le$e eLeemebKeemebiesefve<efveJe=eLe&efceocegelesDeJeereejb efleereced~~42~~
902. hetJe&eese&od efleereb leoJeereejb elesleJeced~ Sleogeb YeJeefleDeeeb meefJeleke& meJeereejb
e YeJeefle~ efleereb meefJeleke&ceJeereejb esefle~
903. DeLe efJeleke&Jeereejees ke eefleefJeMes<e Fle$eeseleseqJeleke& egleced~~43~~
904. efJeMes<esCe leke&Cecetnveb efJeleke& egle%eeveefceleLe&~
905. DeLe kees Jeereej~
JeereejesLe&Jebpeveeesiemebeeefvle~~44~~
906. DeLeex Oesees Jeb heee&ees Jee~ Je_peveb Jeeveced~ eesie keeeJee*dceve kece&ue#eCe~
mebeeefvle heefjJele&veced~ Jeb efJenee heee&eceghewefle heee&eb lekelJee JeefceleLe&mebeeefvle~ Skeb
nQ~ en Ge keLeve kee leelhee& nw~ pees efJeleke& Deewj Jeereej kes meeLe jnles nQ Jes meefJeleke&Jeereej
Oeeve kenueeles nQ~ met$e ceW DeeS ngS hetJe& heo mes he=LekelJeefJeleke& Deewj SkelJeefJeleke& es oes
Oeeve efueS ieS nQ~
901. hetJe& met$e ceW eLeemebKe kee emebie nesves hej Deefve< DeLe& keer efveJe=efe kejves kes
efueS Deeies kee met$e kenles nQ
otmeje Oeeve DeJeereej nw~~42~~
902. henues kes oes OeeveeW ceW pees otmeje Oeeve nw Jen DeJeereej peevevee eeefnS~
DeefYeeee en nw efke henuee MegkeueOeeve meefJeleke& Deewj meJeereej neslee nw leLee otmeje
MegkeueOeeve meefJeleke& Deewj DeJeereej neslee nw~
903. Deye efJeleke& Deewj Jeereej ceW keee Yeso nw en efoKeueeves kes efueS Deeies kee met$e
kenles nQefJeleke& kee DeLe& egle nw~~43~~
904. efJeMes<e he mes leke&Cee kejvee DeLee&led Tne kejvee efJeleke& egle%eeve kenueelee nw~
905. Deye Jeereej efkemes kenles nQ en yeele Deieues met$e eje kenles nQDeLe&, Je_peve Deewj eesie keer mebeeefvle Jeereej nw~~44~~
906. DeLe& Oese kees kenles nQ~ Fmemes Je Deewj heee&e efueS peeles nQ~ Je_peve kee
DeLe& Jeeve nw leLee keee, Jeeve Deewj ceve keer efeee kees eesie kenles nQ~ mebeeefvle kee DeLe&
meJeeLe&efmeef mes
(115)
(116)
meJeeLe&efmeef mes
egleJeevecegheeoee Jeeveevlejceeuecyeles leoefhe efJeneeeveefoefle Je_pevemebeeefvle~ keeeeesieb lekelJee

eesieevlejb ie=eefle eesieevlejb e lekelJee keeeeesieefceefle eesiemebeeefvle~ SJeb heefjJele&veb Jeereej Flegeles~
leoslelmeeceeveefJeMes<eefveefo&<b elege|JeOeb Oece Megkeueb e hetJeexefoleieghleeefoyengekeejesheeeb mebmeejefveJe=ees
cegefveOee&legcen&efle ke=leheefjkecee&~ le$e JehejceeCegb YeeJehejceeCegb Jee OeeeVeeefnleefJeleke&meeceLe& DeLe&Jebpeves
keeeJeemeer e he=LekelJesve mebeecelee cevemeeheee&hleyeeueeslmeenJeoJeJeefmLelesveeefveefMelesveeefhe Mem$esCe
efejeeb efvoefvveJe ceesneke=leerheMeceev#eheebe he=LekelJeefJeleke&JeereejOeeveYeeiYeJeefle~ me SJe
hegve mecetueletueb ceesnveereb efvee|oOe#eVevevleiegCeefJeMegefeesieefJeMes<eceeefele yenglejeCeeb %eeveeJejCemeneeerYetleeveeb
eke=leerveeb yevOeb efveyevOeved efmLeefleeme#eeew e kegJe&ved egle%eeveesheeesiees efveJe=eeLe&Jebpeveeesiemebeeefvle
DeefJeeefuelecevee #eerCeke<eeees Jew[te&ceefCeefjJe efveheueshees Oeelcee hegveve& efveJele&le FlegkeleceskelJeefJeleke&ced~
SJeceskelJeefJeleke&MegkeueOeeveJeweevejefveo&iOeJeeeflekecexvOeve epJeefuelekesJeue%eeveieYeefmleceC[uees
cesIehe_pejefvejesOefveie&le FJe Oece&jefMceJee& Yeemeceevees YeieJeebmleerLe&kej Flejes Jee kesJeueer ueeskesMJejeCeeceefYe-
ieceveereese&veereMeeslke<exCeeeg<e hetJe&keeseR osMeesveeb efJenjefle~ me meoevleceg&ntle&Mes<eeeg<kemleegueefmLeefleJeseveeceiees$eMe YeJeefle leoe meJe& yee*dcevemeeesieb yeeojkeeeeesieb e heefjnehe met#cekeeeeesieeuecyeve
met#ceefeeeeefleheeefleOeeveceemkeefvolegcen&leerefle~ eoe hegvejvleceg&ntle&-Mes<eeeg<kemleleesefOekeefmLeefleMes<ekece&$eees
YeJeefle meeesieer leoelceesheeesieeefleMeeme meeceeefekemeneeme efJeefMe<kejCeme cenemebJejme
ueIegkece&heefjheeevemeeMes<ekece&jsCegheefj-MeeleveMeefemJeeYeeJeeC[ke-heeelejueeskehet jCeeefve
mJeelceeosMeefJemehe&CeleMelegefYe& meceew ke=lJee hegvejefhe leeJeeefjsJe meceew mecegheleeosMeefJemejCe
meceerke=leefmLeefleMes<ekece&elege hetJe&MejerjeceeCees YetlJee met#cekeeeeesiesve met#ceefeeeeefleheeefle Oeeveb
Oeeeefle~ lelemleovevlejb mecegefVeefeeeefveJee|leOeeveceejYeles~ mecegefVeeeCeeheeveeeejmeJe&keeeJee*dceveeseesiemeJe&eosMeheefjmhevoefeeeJeeheejlJeeled mecegefvveefeee-efveJeleealegeles~ leefmcevmecegefvveefeeeefveJee|leefve Oeeves meJe&yevOeeeJeefvejesOemeJe&Mes<ekece&Meeleve-meeceLeexheheesjeesefiekesJeefueve
mebhetCe&eLeeKeeleeeefj$e%eeveoMe&veb meJe&mebmeejogKepeeueheefj<Jeessopeveveb mee#eevcees#ekeejCeceghepeeeles~
heefjJele&ve nw~ Je kees es[kej heee&e kees eehle neslee nw Deewj heee&e kees es[ Je kees
eehle neslee nw-en DeLe& mebeeefvle nw~ Ske egleJeeve kee Deeuecyeve ueskej otmejs Jeeve
kee Deeuecyeve ueslee nw Deewj Gmes Yeer leeiekej Deve Jeeve kee Deeuecyeve ueslee nw-en
Jebpeve mebeeefvle nw~ keeeeesie kees es[kej otmejs eesie kees mJeerkeej kejlee nw Deewj otmejs
eesie kees es[kej keeeeesie kees mJeerkeej kejlee nw-en eesie mebeeefvle nw~ Fme ekeej kes
heefjJele&ve kees Jeereej kenles nQ~ meeceeve Deewj efJeMes<e he mes kens ieS Fme eej ekeej kes
Oece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve kees hetJeexe iegefhle Deeefo yengle ekeej kes GheeeeW mes ege nesves
hej mebmeej kee veeMe kejves kes efueS efpemeves Yeues ekeej mes heefjkece& kees efkeee nw Ssmee cegefve
Oeeve kejves kes eesie neslee nw~ efpeme ekeej Deheee&hle Glmeen mes ege yeeueke DeJeJeefmLele
Deewj ceewLejs Mem$e kes eje Yeer efejkeeue ceW Je=#e kees solee nw Gmeer ekeej efee keer meeceLe&
kees eehle kej pees Je hejceeCeg Deewj YeeJe hejceeCeg kee Oeeve kej jne nw Jen DeLe& Deewj
Jebpeve leLee keee Deewj Jeeve ceW he=LekelJe he mes mebeceCe kejves Jeeues ceve kes eje
ceesnveere kece& keer eke=efleeeW kee GheMeceve Deewj #ee kejlee ngDee he=LekelJeefJeleke&Jeereej
Oeeve kees OeejCe kejves Jeeuee neslee nw~ hegve pees mecetue ceesnveere kece& kee oen kejvee
eenlee nw, pees DevevleiegCeer efJeMegefefJeMes<e kees eehle neskej yengle ekeej keer %eeveeJejCe keer
meneeerYetle eke=efleeeW kes yevOe kees jeske jne nw, pees keceeX keer efmLeefle kees vetve Deewj veeMe
kej jne nw, pees egle%eeve kes Gheeesie mes ege nw, pees DeLe&, Jebpeve Deewj eesie keer mebeeefvle
mes jefnle nw, efveMeue ceve Jeeuee nw, #eerCeke<eee nw Deewj Jew[te&ceefCe kes meceeve efveheueshe nw
Jen Oeeve kejkes hegve veneR ueewlee nw~ Fme ekeej Gmekes SkelJeefJeleke& Oeeve kene ieee
nw~ Fme ekeej SkelJeefJeleke& MegkeueOeeveheer Deefive kes eje efpemeves eej Ieeefleee kece&heer
FOeve kees peuee efoee nw, efpemekes kesJeue%eeveheer efkejCemecegoee ekeeefMele nes ieee nw, pees
cesIeceC[ue kee efvejesOe kej efvekeues ngS mete& kes meceeve Yeemeceeve nes jne nw Ssmes YeieJeeved,
leerLekej kesJeueer ee meeceeve kesJeueer FveW kes eje DeeojCeere Deewj hetpeveere nesles ngS
Glke=< he mes keg kece hetJe& keesef keeue leke efJenej kejles nQ~ Jen peye Deeeg ceW
Devleceg&ntle& keeue Mes<e jnlee nw leLee Jesoveere, veece Deewj iees$e kece& keer efmLeefle Deeeg kece& kes
yejeyej Mes<e jnleer nw leye meye ekeej kes Jeeveeesie, ceveeseesie Deewj yeeojkeeeeesie kees
leeiekej leLee met#ce keeeeesie kee DeJeuecyeve ueskej met#ceefeeeeefleheeefle Oeeve kees
mJeerkeej kejlee nw hejvleg peye Gve meeesieer efpeve kes Deeeg Devleceg&ntle& Mes<e jnleer nw Deewj Mes<e
leerve keceeX keer efmLeefle Gmemes DeefOeke Mes<e jnleer nw leye efpevnW meeefleMee Deelceesheeesie eehle
nw, efpevnW meeceeefeke kee DeJeuecyeve nw, pees efJeefMe< kejCe mes ege nQ, pees keceeX kee
cenemebJej kej jns nQ Deewj efpevekes mJeuhecee$ee ceW keceeX kee heefjheeeve nes jne nw Ssmes Jes
Deheves DeelceeosMeeW kes hewueves mes kece&jpe kees heefjMeeleve kejves keer Meefe Jeeues oC[,
kehee, elej Deewj ueeskehetjCe mecegodIeele kees eej meceeeW kes eje kejkes Deheves hetJe& Mejerj
eceeCe neskej met#ce keeeeesie kes eje met#ceefeeeeefleheeefle Oeeve kees mJeerkeej kejles nQ~
Fmekes yeeo eewLes mecegefvve efeeeefveJeefle& Oeeve kees DeejcYe kejles nQ~ FmeceW eeCeeheeve kes
eeejhe efeee kee leLee meye ekeej kes keeeeesie, Jeeveeesie Deewj ceveeseesie kes eje nesves
Jeeueer DeelceeosMe heefjmhevohe efeee kee Gso nes peeves mes Fmes mecegefvveefeeeefveJeefle&
Oeeve kenles nQ~ Fme mecegefVeefeeeefveJeefle& Oeeve ceW meye ekeej kes kece&yevOe kes DeeeJe
meJeeLe&efmeef mes
(117)
me hegvejeesiekesJeueer YeieJeebmleoe meJe&mebmeejogKepeeueheefj<Jeessopeveveb mee#eevcees#ekeejCeceghepeeeles~

me hegvejeesiekesJeueer YeieJeebmleoe OeeveeefleMeeeefiveefveo&iOemeJe&ceueke-uebkeyevOevees efvejmleefkedOeeleghee<eeCepeelekevekeyeuueJOeelcee heefjefveJee&efle~ leosleod efefJeOeb leheesefYeveJekecee&eJeefvejesOensleglJeelmebJejkeejCeb
eekelevekece&jpeesefJeOetveveefveefceelJeeefvvepe&jenslegjefhe YeJeefle1~
kee efvejesOe nes peeves mes leLee yeekeer kes yees meye keceeX kes veeMe kejves keer Meefe kes Glhevve
nes peeves mes DeeesefiekesJeueer kes mebmeej kes meye ekeej kes ogKepeeue kes mecyevOe kee Gso
kejves Jeeuee mechetCe& eLeeKeeleeeefj$e, %eeve Deewj oMe&vehe mee#eeled cees#e kee keejCe
GlheVe neslee nw~ Jes DeeesefiekesJeueer YeieJeeved Gme mecee OeeveeefleMeehe Deefive kes eje meye
ekeej kes ceue-keuebkeyevOeve kees peueekej Deewj efke Oeeleg Je hee<eeCe kee veeMekej Meg
ngS meesves kes meceeve Deheves Deelcee kees eehle kej heefjefveJee&Ce kees eehle nesles nQ~ Fme ekeej
en oesveeW ekeej kee lehe vetleve keceeX kes DeeeJe kes efvejesOe kee nsleg nesves mes mebJej kee keejCe
nw Deewj eeeve kece&heer jpe kes veeMe kejves kee nsleg nesves mes efvepe&je kee Yeer nsleg nw~
Ghemebnej
Fve 12 ekeej kes leheeW kee DeeejCe cegKehe mes cegefveeeW kes efuees ner nw efhej Yeer
Deheveer-Deheveer Meefe kes Devegmeej eeJeke-eeefJekeeeW Yeer eLeeeesie Deveg<"eve kejles nQ~
Deveske ekeej kes Je=nlheue, veboerMJej, hebeces, efmebnefve<eeref[le Deeefo eleeW kes Deveg<"eve,
kece&onve, efpeCeiegCemebheefe ele, meesuenkeejCe, oMeue#eCe, jlve$ee Deeefo ele cegefve, Deeefe&kee
Je eeJeke-eeefJekee Deeefo Yeer kejles nQ~
Ssmes ner eeeefMee, efJevee, JeweeJe=e, mJeeOeee Deeefo Yeer Deheveer-Deheveer eesielee
kes Devegmeej ie=nmLeeece ceW jnves Jeeues Yeer kejles nQ~
Deepe kee efkeee ieee DeveMeve Deeefo kee DeYeeme ner Deeies meuuesKevee keer efmeef ceW
Je Oeeve keer efmeef ceW meneeke nesiee Ssmee efveMee kejkes Fve 12 ekeej kes leheeW ceW
Delevle eerefle jKevee eeefnes~
eMeefmle
(118)
eMeefmle
1
veJeef$ehebeebkesefmceved, Jeerjeyos keeefle&kes efmeles~2

ef leereeeeceeb evLe, leheesJ e= ew ehete&les ~~
ieCeOejeef oef Ye ees k e leb , eoMelehe Deeieces ~
ieefCeveer %eevecelesob, Meem$eb mebkeefueleb OegJeb~~
nefmleveeiehegjs leerLex, MeebefleveeLeme Meemeveced~
eeJeeeJeoeb evLe, meg heLeb oMe& esod Yeg efJe~~
DeLe&Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2539, keeefle&ke Megkeuee efleeree efleefLe ceW Deheves lehe keer
Je=ef kejves kes efuees ceQves en evLe hetCe& efkeee nw~ ieCeOej osJe Deeefo hetJee&eeeeX ves Deeiece
ceW yeejn ekeej kes leheeW kee JeCe&ve efkeee nw~ %eeveceleer ieefCeveer cesjs eje Gve DeeieceeW mes en
evLe mebkeefuele efkeee ieee nw~~1-2~~
nefmleveehegj leerLe& hej peye leke YeieJeeve MeebefleveeLe kee Meemeve efJeeceeve jns leye leke
he=LJeerleue hej en evLe YeJeeW kees cees#eceeie& efoKeueelee jns~~3~~
N: M
N: M
1. meJee&Le&efmeef, he=. 345 mes 361 leke~
1. Jeerj efve. meb. 2529 (meved 2012)

2. keeefle&ke Meg0, hegMheobleveeLe kesJeue%eeveefleefLe~
ieCeOejJeuee ceb$ee:
(119)
(120)
ieCeOejJeuee mlees$e
ieCeOejJeuee ceb$ee:
ieCeOejJeuee mlees$e
(eer ieewlecemJeeceer jefele)
(eer mekeuekeerefle& Deeeee&ke=le)
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb, Cecees hejceesefnefpeCeeCeb , Cecees
meJJeesefnefpeCeeCeb, Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb, Cecees keesyegerCeb, Cecees yeerpeyegerCeb,
Cecees heeoeCegmeejerCeb, Ceceess mebefYeCCemeesoejeCeb, Ceceess meebyegeCeb, Cecees heeseyegeCeb,
Cecees yeesefneyegeCeb, Ceceess GpegceoerCeb, Cecees efJeGueceoerCeb, Ceceess omehegJJeerCeb,
Ceceess eGomehegJJeerCeb, Ceceess
Debie-cene-efCeefcee-kegmeueeCeb, Cecees efJeGJJeFef[d{-heeeCeb, Ceceess efJeppeenjeCeb, Ceceess eejCeeCeb, Ceceess heCCemeceCeeCeb, Cecees
DeeieemeieeceerCeb, Ceceess DeemeerefJemeeCeb, Ceceess efoefefJemeeCeb, Ceceess GiieleJeeCeb, Ceceess
efoeleJeeCeb, Ceceess leeleJeeCeb, Ceceess ceneleJeeCeb, Cecees IeesjleJeeCeb, Ceceess IeesjiegCeeCeb,
Ceceess Ieesj hejkekeceeCeb, Ceceess IeesjiegCeyebYeeejerCeb, Ceceess DeeceesmeefnheeeCeb, Ceceess
KesuueesmeefnheeeCeb, Ceceess peuueesmeefnheeeCeb, Ceceess efJehheesmeefnheeeCeb, Ceceess
meJJeesmeefnheeeCeb, Ceceess ceCeyeueerCeb, Ceceess JeefeyeueerCeb, Cecees keeeyeueerCeb, Ceceess
KeerjmeJeerCeb, Ceceess meefhhemeJeerCeb, Ceceess cengjmeJeerCeb, Ceceess DeefceemeJeerCeb, Ceceess
DekeKeerCeceneCemeeCeb, Ceceess JeceeCeeCeb, Cecees efmeeeoCeeCeb, Cecees YeeJeoes
cenefo-ceneJeerj-JeceeCe-yegefjmeerCees esefo~
pemmebefleeb Oeccehenb efCees, lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~
keeSCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmejhebecesCe~~1~~
N: M
efpeveeved efpeleejeefle-ieCeeved ieefjeved, osMeeJeOeerved meJe&hejeJeOeeRe~

melkees-yeerpeeefo-heoevegmeejerved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~1~~
mebefYeVeees$eeefvJele-mevcegveerveved, eleskemecyeesefOele-yegOecee&ved~
mJeebeyegebe efJecegefeceeiee&ved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~2~~
efOee-ceve:hee&eefeleegeeved, efhebemehle-ehetJe&meeeved~
Deevewefceefeke-Meeeo#eeved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~3~~
efJekegJe&CeeKeef&-ceneeYeeJeeved, efJeeeOejeb-eejCeeef&eehleeved~
e%eeefeleeefVeleKeieeefcevee, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~4~~
DeeMeerefJe&<eeved efefJe<eev - cegveerve-vegeeefleoerhleesece-lehlelehleeved~
ceneefleIeesj-elehe:emeeeved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~5~~
Jeveeved megjwIeexjiegCeebe ueeskes, hetpeeved yegOewIeexjhejeeceebe~
Ieesjeefomebmeod-iegCeyeeegeeved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~6~~
Deeceef&Kesueef&-epeuueefJede-meJe&ef&eehleebe JeLeeefonble=ved~
ceveesJee:keee-yeueesheegeeved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~7~~
mel#eerjmeefhe&-ce&Oegje-ce=leeaved, eleerved Jeje#eerCe-cenevemeebe~
eJeOe&ceeveeb-efepeiel-ehetpeeved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~8~~
efmeeueeeved eercenleesefleJeerjeved, eerJe&ceeveef&-efJeyegefo#eeved~
meJee&ved cegveerved cegeerJejeve=<eerveved, mlegJes ieCesMeeveefhe leodiegCeehlew~~9~~
ve=megj-KeejmesJee efJeeesef&Yet<ee
efJeefJeOeiegCemecege ceejceeleefmebne:~
YeJepeueefveefOeheeslee Jeefvolee ces efoMevleg
cegefveieCe-mekeueeved eerefmeefoe: me<eerveved~~10~~
N: M

Jinagam Me Dwadhas Tap (VGM-374)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jinagam Me Dwadhas Tap (VGM-374)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

efpeveeiece ceW eoMe lehe

eer %eeveceleer ceeleepeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

MejohetefCe&cee ceneslmeJe-2012, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

peerJeve ekeeMe pewve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

Website : www.jambudweep.org, E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

Jeerj efve. meb. 2539

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)

Deeeee& eer kegvokegvomJeeceer ves Deeeejebie kes DebMehe efoiecyej cegefve-Deeefe&keeDeeW

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

-peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~

efpeveeiece ceW eoMe lehe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efpeveeiece ceW eoMe lehe

efpeveeiece ceW eoMe lehe

(eefleeceCe evLe$eeer mes2)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeveoMe&ve-eeefj$eesheeej Yesoeled-Jesppee-(Dee) Jeeb~~ JeweeJe=eb iegCeJelmeg ogKeesheefveheeles

efpeveeiece ceW eoMe lehe

(<edKeC[eiece evLe mes)

Gmekes DeLe& kee Kegueemee kejles nQ

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efpeveeiece ceW eoMe lehe

DeJeefoes DeeflLe, Siekeg[Jeleb[gueketjYegbpeceeCehegefjmeeCeb SieieuelLeketjenejhegefjmeeCeb e

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Keerj-ieg[-meefhhe-ueJeCe-oefOeDeeoDees mejereEjefoejeieeefoJegef[d{efCeefceee jmee Ceece~

efpeveeiece ceW eoMe lehe

emeeCeemeCeb Ceece leJees nesefo~ efkececesmees keerjos ? DemeyYepeCeobmeCesCe lemmenJeemesCee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e eenkes eeeesheeejeefeeeenkeme kece&CeefMeeJeheosMe~

efpeveeiece ceW eoMe lehe

ieeefoeeieefJeneCe ceslLesJe efCeJeoefo, GYeemeeCegJegeeroes~ PeeCesCe men keeecegefpPeotCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efpeveeiece ceW eoMe lehe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeeheefo eefleeles leweeJe=eced ~ leb e JesppeeJeeb omeefJenb-DeeFefje-GJepPeeemeeng-leJeefmme-efmekeKegJeefieueeCe-kegue-ieCe-mebIe-ceCegCCeJesppeeJeeb esefo~ lelLe kegueb

lelLe PeeCes eeeefj Deefneeje neWefle-Oeelee Oeseb Oeeveb Oeeveheueefceefle~ lelLe

meceeOeeveDeheefjefcele DehejeOe kejves Jeeuee pees meeOeg heeMJe&mLe, DeJemeVe, kegMeerue

efpeveeiece ceW eoMe lehe

efmeJeYetefoDeeefoyeerpeyegerCeb pPeeCee-YeeJesCe ceeskeKeeYeeJehhemebieeoes~ LeesJesCe CeeCesCe peefo

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peefee osneJelLee peee Ce pPeeCeeJejesefnCeer nesF~

efpeveeiece ceW eoMe lehe

efCeeb efJee-pegJeF-hemet-CeJebgmee-kegmeerueJeefppeeb peFCees~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJemece efn meceejesnF efo{oJJeeuebyeCees pene hegefjmees~

efpeveeiece ceW eoMe lehe

megefJeefoepeemmeneJees efCemmebiees efCeyYeees efCejemees e~