I. T.B.M.M.nin Meruiyeti I.

. Geniletilmi Heyet-i Temsiliye Toplantlar ve Son Osmanl Mebusan Meclisinin Toplanma Yeri Meselesi Naim SNMEZ * _____________________________________________________________
zet: Kendini Kurucu Meclis olarak niteleyen I. T.B.M.M.nin meruiyeti asndan Son Osmanl Mebusan Meclisinin stanbulda toplanmas ve -beklendii gibi- igalciler tarafndan baslarak datlmas, ardndan da kapatlmas nemlidir. Bu bakmdan Heyet-i Temsiliyenin (onun adna Mustafa Kemalin), gerek stanbul Hkmeti, gerek stanbuldaki Heyet-i Temsiliye yeleri ile srdrd haberleme ve gerekse kendi iinde yapt grme ve tartmalar deer kazanmaktadr. Bu sre incelendiinde, batan itibaren Meclisin Anadoluda toplanmas gerektiini savunan M. Kemal, ilgililerle yapt haberleme ve Heyet-i Temsiliye toplantlarnda gzledii havaya bal olarak bu fikrini bir sreliine erteledii grlmektedir. Oluturduu dier seenee ynelen Mustafa Kemal, I. T.B.M.M.ni, ortaya kabilecek tartmalar asgariye indirecek bir ekilde toplamay baarmtr. Anahtar kelimeler: I.T.B.M.M., Meruiyet, Kurucu Meclis, Heyet-i Temsiliye ___________________________________________________________________________

Legitimacy of I. T.G.N.A.- I. Extented Representative Comitee Assembly and The Case of Last Ottoman Assembly
Abstract: Assembling of Last Ottoman Assembly in stanbul from the aspect of Legitimacy of I. Turkish Grand National Assembly (I. T.G.N.A.) defining itself as Constituent Assembly and being dissolved by the occupants as expected, subsequently its being closed is essential. For this reason, the communication of Committee of Representation (Mustafa Kemal, on behalf of Committee of Representation) with both stanbul Goverment and members of Committee of Representation n stanbul and their negotiation and arguments among themselves were getting appreciated. When this process was investigated, the was seen that Mustafa Kemal, who daimed the necessity of assembling of Assembly in Anatolia from the beginning, postponed his idea for a while in relation to his observation in Committee of Representations Conventions and communication with the people concerned. Mustafa Kemal, who turned the other choice he formed, succeeded in assembling I. T.G.N.A. by minimizing the arguments to emerge. Keywords: I.T.G.N.A., legitimacy, Constituonal Assembly, Committee of Representation. ___________________________________________________________________________

Yrd.Do.Dr.,D.P.. Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

GR Mondros Mtarekesinin imzalanmas ve lkenin igale uramas ile birlikte, genel ve sistemli olmaktan ok, tepkisel nitelikli direni ve kurtulu hareketleri de balamt. Daha sonra bu hareketleri birletirecek olun Mustafa Kemal Paa, Samsuna kmas ve Amasya Tamimini yaynlamasndan itibaren Meclisin alarak, yasama ve denetleme ilerini yapmas gerektiini aka savunmutur. Mustafa Kemal Paann, daha balangtan itibaren Mebusan Meclisinin stanbul dnda toplanmas taraftar olduu da bilinmektedir. Henz Erzurum Kongresinin topland gn Refet Beyin, telgrafnda sorduu soruya karlk olmak zere ektii telgrafta;
Meclis-i Mebusan toplanmaldr. Fakat stanbulda deil, Anadoluda. Bu husus kongrede tezekkr ve bunun zerine teebbs edilecektir.

Diyor (Nutuk, 1999; Kansu, 1988) 1 ; ancak Mazhar Mfit Kansunun kaydettiine gre gereki bir ekilde unlar da sylyordu (Kansu, 1988):
Fakat bu hususta salahiyettar olanlar ve efkar- umumiyeyi hakikaten imale etmedike bu fikir yryemez. u halde biz, stanbulda itiman mahzurlarn anlatmalyz.

16-28 Kasm 1919 tarihleri arasnda yaplan geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlarnda Kazm Karabekir Paann, sylediini iddia ettii ve balangtan itibaren Atatrkn yannda bulunmu, yine ayn toplantlara katlm olan Rauf Orbayn da hatralarnda destekledii u deerlendirme ve ngr gerekten dikkate deer (Karabekir (1), tarihsiz):
Fakat milli bir hkmet etrafnda halkmz toplayabilmek iin Meclisin nce stanbulda toplanmas lazm ve bizim iin de faydaldr. in olaca udur: ngilizler ve Padiah muhakkaktr ki, bu Meclis Anadolunun bilinli direnii zan ile bunu ortadan kaldracaklardr. Ancak o zaman herkes bize hak verecek ve teebbslerimizde baar mmkn olacak ve ak olarak milli hkmetimiz Anadolunun gbeinde gn gibi doabilecektir. Bugn stanbulda Milli Meclisin yok edileceini kabul edecekler ancak bizleriz. Fakat vakann tecellisi ile hakkmz herkes teslim edecek, inat edenlerde ise kuvvet ve kudretleri kalmayacaktr. 2

Rauf Orbay da hatralarnda, M. Kemal ve Heyet-i Temsiliye yelerinden ounun, Meclisin stanbulda toplanmasn istemediklerini yazmaktadr. Cehennem Deirmeni-Siyasi Hatralarm I, stanbul, 1993, s.285. 2 Kazm Karabekir dier bir eserinde daha farkl cmlelerle bu deerlendirmeden bahsetmektedir: stanbulda meclisin toplanmasn ben milli harekatmz hesabna daha hayrl gryorum. nk milletin istiklalini bozacak bir sulh Meclis-i Mebusann kabul etmeyeceine phe olmamaldr. Hususiyle kongrelerde bu hususu celadetle mdafaa ve kabul eden birok arkadamz bu srada orada bulunacaklardr. Meclisin cebren datlacana ve hakaretlere maruz kalacana phem yoktur. O zaman milli meclisimizin kendiliinden Anadoluda toplanaca tabii olur. Artk hadiseyi gzyle gren millet de bize yardmc olur. stiklal

ster bu ekilde sylenmi, ister biraz farkllklarla aktarlm olsun bu deerlendirme ve ngr, sanki olaylarn olabilirlii detaylarna kadar hesaplanm ve yle ortaya konmutur. Zaten son Osmanl Mebusan Meclisinin almas, baslmas, kapatlmas ve sonraki olaylar da tam bu minvalde gelimitir. Hatta Kazm Karabekir, daha da ileri giderek, B.M.M.nin ald gnler ile ilgili olarak, kendisinin gelimeleri nceden grdn ve Sivastaki toplantlarda ileri srd grlerin aksine davranlsayd, belki milletvekillerini Ankarada toplama ve bir milli hkmet kurma konusunda baarl olunamayacan iddia etmektedir (Karabekir (1), 1988). Buna karlk M. Kemal de, bu konuya dair;
Ben Meclis-i Mebusann stanbulda saldrya urayacan, dalacan, kesin olarak bekliyordum. Byle bir durum karsnda alnacak tedbiri kararlatrmtm. Hazrlmz ve gerekli dzenlemelerimiz de balamt: Ankarada toplanmak.

Demektedir (Nutuk, 1999). Mebusan Meclisinin bilinen artlarda almas ve bilinen ekilde sona ermesi, I. T.B.M.M.nin zerinde kopabilecek tartmalar son derece hafifletmitir. Yani I. Meclisin meruiyetinde ok nemli bir kilometre tadr. ayet biz iktidar, genel ve geni anlamda, bakalarnn davranlarn etkileyebilme, kontrol edebilme olana (Kapani, 1999); siyasal iktidar da lkenin ve toplumun btn zerinde geerli olan iktidar olarak tanmlyor (Kapani, 1999); siyasal iktidarn ayrt edici nitelikleri arasnda rza-itaati bnyesinde barndrmasna zel bir nem atfediyor ve zellikle rzadan doan itaat unsurunu, meruluu siyasal iktidarn temeline yerletiriyorsak (Bayram, 2003) bu deerlendirme ve tahminler daha bir nem kazanmaktadr. Bizim bu almada ileyeceimiz konu, daha ok, iktidar ele geirme srecidir. Daha baka bir ifade ile, mevcut -yasal- iktidarn karsnda I. T.B.M.M.nin iktidar elde etme, buna paralel olarak da gerekli yerlerde (halk, slam alemi) srdrlen faaliyetler ile meruluun salanmasdr. k noktamz ise I. T.B.M.M.nin toplanma srecidir. Son Osmanl
Harbimizin Esaslar, stanbul, 1995, s.185. Rauf Orbay da hatralarnda bu deerlendirmeyi biraz daha farkl vermektedir: Fakat Milli Hkmetin muvaffakiyetle kurulmas iin, Meclisin evvela stanbulda toplanmas zaruridir. Bu meclisin mr ve istikbali yoktur. Meclis topland diye, tilaf Devletleri hakkmzda verdikleri karar deitirecek deillerdir. Aksine, Kuvay Milliyenin muhassalas sayacaklar mebuslar, bilhassa ngilizler ilk frsatta yakalayp sreceklerdir. te o gn Milli Hkmetin en iyi ekilde kurulabilecei gndr. nk namus ve haysiyet sahibi her insann anlayabilecei vaziyet hasl olacak, Padiah ve hkmetinin hyaneti, hi deilse hamakati herkese kabul edilecek ve Milli Hkmetimiz Anadolunun gbeinde gne gibi doacaktr. Fakat o zaman da Eskiehir tehlikelidir. Ankarann batsna ekilmek muvafk olur. Rauf Orbay, a.g.e., s.288.

Mebusan Meclisinin toplanma yeri konusunda, 16-28 Kasm 1919 tarihleri arasnda yaplan toplant ve bu toplantda ortaya konulan grler ve sonunda varlan kararlar son derece nemlidir. Bu bakmdan bu srecin, 16 Kasm 1919da balayan geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlarndan itibaren incelenmesinde yarar grmekteyiz 3 . Heyet-i Temsiliyenin (Mustafa Kemal) Baz Komutan, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ve stanbul Hkmeti ile Grmeleri 23 Temmuz-7 Austos 1919 arasnda toplanan Erzurum ve 4-11 Eyll 1919 tarihlerinde faaliyet gsteren Sivas Kongrelerinde Meclisin toplanmas meselesi ele alnm, ancak her iki kongrenin Beyanname ve Nizamnamesinde sadece Milli Meclisin toplanmas gerektii ve hkmet icraatlarnn denetlenmesi yer almtr (Akin, 1998). Dier taraftan Erzurum Kongresinde kurulup Sivas Kongresinde yeni yelerle takviye edilmi olan Heyet-i Temsiliye, Anadoluda, merkezi hkmet aleyhine nfuz alann geniletme niyet ve faaliyetini gstermeye balam; sonrasnda ise bunu hzlandrmt. Hatta, stanbul ile iletiimin (telgraf) kesilmesi zerine stanbul Hkmeti (istifa etmi olan Ferit Paa hkmetinin yerine kurulan Ali Rza Paa Hkmeti) ile 20-22 Ekim tarihlerinde Amasyada grme yaplm ve genel itibariyle ve baz artlarla istekler kabul ettirilmiti. Bunlardan biri de batan itibaren zerinde, srarla ve adeta varlk sebebi olarak durulan, meclisin almas ve hkmet uygulamalarnn meclis vastas ile denetlenmesi idi. Burada dikkat ekilmesi gereken durum, 2 Ekim 1919da istifa eden Damat Ferit hkmetinin yerine kurulan Ali Rza Paa hkmetiyle ve onun teklifi zerine yz yze grmek iin Amasyada bir toplantnn kararlatrlmas ve henz bunun hazrlklar srerken M. Kemal Paann stanbuldaki Mdafaa-i Hukuk Tekilatna ekmi olduu telgraftr. Bu telgrafn tarihi 13 Ekim, cevap telgrafnn tarihi de 20 Ekim 1919dur (Nutuk, 1999; Kansu, 1988). Daha Amasya Mlakatnn hazrlk ve grmeleri srerken Heyet-i Temsiliye adna M. Kemal Paa, stanbulda anakkale Mstahkem Mevki Kumandan Miralay evket Beye yazd telgrafta, bir buuk aya kadar seimlerin bitirilip meclisin alacan, meclisin i ve d dmanlara kar gvenli bir ekilde grev yapabilmesi iin stanbulun durumunu, bir tilaf
3

Heyet-i Temsiliyenin Erzurum Kongresinde dokuz, Sivas Kongresindeki eklemelerle on alt kiiden olutuu, buna karlk toplantlarn ve kararlarn genellikle be-alt, en fazla on kii ile gerekletirildii bilinmektedir. Ancak 16-28 Kasm 1919 toplantlarnn, Heyet-i Temsiliye yeleri olmamakla birlikte, baz komutan ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti idarecilerinin davet edilmesi ve geni bir katlmla yaplmas sz konusudur. Bu bakmdan biz bu toplantlar, Geniletilmi eklinde nitelemeyi uygun bulduk.

saldrs ihtimalini ve bunun iin alnabilecek savunma tedbirlerini sormaktadr. Albay evket Bey ise cevabnda; meclisin toplanmasnda hibir saknca ve tehlike olmadn, tilaf Devletlerinin, kamuoyu ve hatta baz i dmanlar tarafndan, meclise yaplacak herhangi bir saldrnn iyi etki brakmayaca yolunda uyarldklarndan buna kalkmayacaklarn belirtmektedir. Ancak tilaf Devletlerinin M. Kemal gibi baz tannm kiilere saldrabileceklerini, bu bakmdan M. Kemal , Ali Fuat , Refet Paalar ve Rauf Bey gibi yneticilerin her ihtimale karlk bara kadar stanbula gelme, milletvekili olma ve hatta -tekrar- askerlie dnme haberlerinin yalanlattrlmasnn ve byk vatan grevini yapan Kuva-y Milliyenin idare edilmeye devam edilmesinin elzem olduunu ileri srmektedir. Ayrca stanbulda tekilat olarak gl olduklarn ve gerekli nlemleri aldklarn bildirmektedir. Yine Albay evket Beyden, Vasf imzasyla gelen 30 Ekim tarihli telgrafta (Nutuk, 1999; Kansu 1988), Mebusan Meclisinin kesinlikle stanbulda toplanmas gereine iaret edilmekte, bunun hem siyasetin zorlaycl ve hem de lkenin mukadderat gerei olduu ileri srlmektedir. Ayrca M. Kemal Paa, Rauf ve Bekir Sami Beylerin 4 , gvenlik gerekesiyle stanbula gelmemeleri, Sadrazamn, Meclisin vicdan huzuru iinde ve merutiyet kurallarna uygun karar alabilmesi iin, bu isim dndakilerin gvenliini yabanclara kar sz alarak vaad ettii belirtilmektedir. Bunlarn milletvekili olmalar durumunda izinli olarak stanbul dnda kalmalar da tavsiye edilmektedir. Ayrca telgrafta, stanbul hkmetinin baz yelerinin, sanldnn aksine uyumlu olduklar ve biraz nce verilen tavsiyeler konusunda- gr birlii iinde bulunduklarn; ayrca hkmetin, yaplacak olan antlamada aznlk haklar bakmndan nisbi temsili kabul etmek zorunda olduunu, buna dayanarak aznlklarn temsil edilmesini salamak zere, meclisin datlp tekrar toplanaca sylentilerinin olduunu, bunun iin de hazrlkl/ dikkatli 5 olunmas ifade edilmektedir. Ayrca gerekten iyi niyetli olan mevcut hkmetin korunmas gerektii, aksi takdirde ngiliz yardaklarnn hkmeti devirerek yerine eski soydan bir hkmet getirmek iin ok altklar belirtiliyor; seimlerde, sekin kiilerin, mmkn mertebe sosyalistler ve baz temiz Hrriyet ve tilaflarn karlmas, buna karlk lekeli ve bilinen ttihatlarn ihmal edilmesi tavsiye ediliyordu. Tavsiye ve gr bildirmenin tesinde bir slup ieren bu telgraflara karlk Albay evki Beye 1 Kasm 1919, Vasf Beye de 4 Kasm (Nutuk, 1999;
Bir nceki telgrafta drt isim sayldktan sonra gibi kelimesi ile listenin sonu ak braklmakta iken burada net bir ekilde isim verilmekte nceki listeden M. Kemal Paa ve Rauf Beye ek olarak Bekir Sami Beyden bahsedilmektedir. 5 Trnak ierisinde ve italik verilen kelimeler tarafmzdan eklenmitir.
4

Kansu, 1988) tarihli telgraflar gnderilmitir. Bunlardan ilkinde Meclisin stanbulda toplanmasnn tamamen tehlikeli ve sakncal olduu belirtildikten sonra bunun gerekeleri ayrntl bir ekilde ilenmitir. Buna gre millet ve memleketin kaderi hakknda sz syleyecek milletvekillerinin mutlak gvenlii olan bir yerde toplanmalarnn art olduu; buna karlk sradan mitinge bile izin verilmeyen, ancak camilerinde durumdan ikayet edilebilen ve zellikle ngilizlerin her trl etkisi altnda bulunan stanbulda, hr bir Meclisin toplanmasnn imkan d grld bildirilmektedir. Meclisin stanbul dnda toplanmasnn baz propagandalara yol aacann da belli olduu; bu propagandalar yapacak olanlarn ise bata Venizelos olmak zere, milletvekillerinin gvenli bir yerde karar almalarndan endielenen tilaflar olacan; buna karlk Meclisin stanbul dnda toplanmas ile milletin, hilafet merkezi ve saltanat tehlikede saydn, igali tanmadn ve kabul etmediini btn slam ve dnya kamuoyuna fiilen gstermi olacan ileri srmektedir. Telgrafn bir baka yerinde de, milleti temsil eden heyetin stanbul dnda toplanmasnn, Saltanat ve Hilafetin merkezinden ayrlmak anlamna gelmeyecei, Padiahn eer isterse a iin bir vekil tayin edebilecei belirtilmitir. Bundan baka, gelen telgraftaki gelime ve fikirlere cevap niteliinde baz grler kaydedilmitir. kinci yani Vasf Beye gnderilen telgrafta da, stanbuldaki hkmette yer alan baz ahslar hakkndaki gr ve izlenimler 6 , Milletvekili olmamalar veya milletvekili olmalar halinde de gvenliklerinin salanamayaca gerekesiyle stanbula gelmeleri istenmeyen kiiler hakkndaki grler ile dier cevap niteliindeki cmleler yer almaktadr. Heyet-i Temsiliye adna M. Kemal Paa bir yandan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin stanbul kanadyla grmelerini srdrrken dier taraftan da stanbuldaki hkmette grevli ve Milli Harekete yakn olduu dnlen yelerle ve ayrca Anadolunun dier yerlerinde bulunan Cemiyet ve komutanlarla devaml iletiim ierisinde idi. Bu erevede 29 Ekim 1919 gn, Meclisiin toplanma yeri, Meclisin toplanmasndan sonra Heyet-i Temsiliyenin durum ve faaliyetleri ve Paris bar konferansn grmek zere 7-10 Kasm 1919 arasnda Sivasta bulunmalar 20., 15., 12. ve 13. Kolordu Komutanlarna iletilmi (Nutuk, 1999; Kansu, 1988; Karabekir (1), Tarihsiz), dier yandan da Edirne, Balkesir, Bandrma, Bursa ve Diyarbakrdaki komutanlara da blgelerinin uzakl veya nemi

Bu kiiler hakknda ne srlen grler ile arlmas zerine Sivasa gelerek 27 Kasm 1919 tarihindeki toplantya katlan Vasf Beyin, dier Heyet-i Temsiliye yelerine yine bu kimseler hakknda verdii bilgilerin paralellik gsterdii dikkat ekici bir durumdur. Bkz. Ulu demir, Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara, 1975, s.127-149.

dolaysyla arlmadklar, ancak kendilerinin grme konular hakkndaki fikirlerinin alnaca bildirilmitir (Nutuk, 1999; Kansu, 1988).

Bu srada stanbul Hkmetinin Harbiye Nazr Cemal Paa ile M. Kemal Paann telgraf haberlemesi devam etmektedir. Bu meyanda Cemal Paa, 4/5 Kasm 1919 tarihli telgrafnda (Nutuk, 1999), seimlere Mdafaa-i Hukuk mensuplarnn mdahalede bulunmalarndan ikayet ettikten sonra tekrarna gerek olmayan sebeplerden dolay Meclis-i Mebusann, bakentten baka bir yerde toplanmasnn eitli i ve d saknca ve ktlkleri davet edeceinden, Meclisin stanbulda toplanmas lkenin hayati faydalarnn gereindendir demektedir. Buna hemen 5 Kasmda verilen cevapta ise aynen yle denilmektedir (Nutuk I-III, 1999):
Mahal-i itima hakkndaki nokta-i nazarda hkmetin sebatnda isabet veya adem-i isabet olduunu, zaman ve vakayi ispat edecektir. Bu babdaki son mtalaatmzn, merakizden alnacak cevaplar zerine arzedileceini bildirmitik.

Ayn konuda Harbiye Nazr Cemal Paadan, Vasf imzal ve 6 Kasm tarihli bir telgraf gelmitir (Nutuk, I-III, 1999). Bu telgrafta Vasf Bey, Meclisin stanbul dnda toplanmasnn siyasi, idari sakncalar olduunu, ayrca toplanma imkannn olmadn; nk milletvekillerinin byk blm bu dncede olsa da nemli bir blmnn de buna kar olarak kanun ve siyasi-idari sakncalara dayanarak stanbulda toplanmasnda srar edeceklerini belirttikten sonra, Hkmet ve yann da tamamen ve istisnasz bu fikirde olduklarn ileri srmektedir. O halde darda kim ve ne ekilde toplanabilir? eklinde bir sorudan sonra, meclisin serbestliinin temin edilmesi meselesinin kendisini de zdn, ancak zorunluluun duyguya hakim olduunu ve bu konudaki olumlu cevaplarnn kabineye acilen bildirilmesini istemektedir. Meclisin toplanma yeri hakknda Harbiye Nazr Cemal Paa ile telgraf aracl ile srdrlen grmeler srasnda M. Kemal Paa, stanbulda merkezi hkmetin etkisine girmi gibi bir grnt veren (Kara) Vasf Beyden, 7 Kasm 1919 tarihli telgrafla, seri bir ekilde Sivasa gelmesini istemitir (Nutuk, 1999; Kansu, 1988) 7 . (Kara) Vasf Beyin, -Sivasta geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlar srerken- 19 Kasm tarihli bir telgraf gelmitir (Nutuk I-III, 1999;Kansu, 1988). Bu telgrafta Vasf Bey, Meclisin stanbulda toplanmasnda, milletvekillerinin ne srecei grler dolaysyla hibir tehlike dnlemeyeceini, meclisteki milletvekillerinin,
Kara Vasf bu 7 Kasm 1919 tarihli seri arya, ancak Heyet-i Temsiliye toplantlarnn son iki gnnde, yani 27-28 Kasm 1919 tarihinde Sivasta bulunarak cevap vermitir.
7

hkmeti baz olumsuz hareketlerden alkoymas halinde tilaf devletlerini gcendireceini, bar konferansnda da baz olumsuz kararlarn alnmas durumunda hkmetin, ya bunu kabul veya reddedeceini; bu durumda ise Meclis ister ieride ister darda olsun Padiah tarafndan datlacan ve kendi dncesine uygun bir hkmeti i bana getireceini ifade ettikten sonra Kuva-y Milliye ile ayn grte olan Meclis, Padiaha kar dmanlk gsterirse Anadolu kimin arkasndan gider bunu iyice tartpMeclisi Anadoluda toplamak dncesinden vazgemek bir vatan grevidir fikrindeyiz demitir. Geniletilmi Heyet-i Temsiliye Toplantlar Meclisin toplanma yeri meselesi Heyet-i Temsiliyeyi, stanbulda yeni hkmetin kurulmasndan itibaren megul ettii anlalmaktadr 8 . Heyet-i Temsiliyenin 22 Ekim 1919 tarihindeki, Sivas Kongresinin 11 Eyll 1919 tarihli beyanname maddelerinin grld toplantsnda, Meclisin stanbulda, ancak gvenlik ve serbestliin tam olarak salanmas halinde toplanmas gerektii, bunun ise yabanclarn igali altnda olmas sebebiyle pek mmkn grlmedii, buna bal olarak da Almanya ve Fransada olduu gibi, barn yaplmasna kadar Meclisin, hkmetin uygun grecei Anadolunun emin bir yerinde toplanmas uygun grlmtr (Baykal, 1974). 25 Ekim 1919 tarihindeki toplantda ise ok ilgin bir karar alnd grlmektedir (Baykal, 1974) 9 :
Salih Paa ile cereyan eden mzakert bizce beyannmede nizamnmelerde tanzim olunan esasatn hkmete takip olunacak bir program halinde de tedkik ve tefsirine matuf olmu, ezcmle Meclis-i Millinin emin bir mahalde itim art olarak kabul edilmi, bu emniyetin stanbulda temini imkn bulunamad halde Anadolunun emin bir mahallinde itim muvafk grlmtr. Kabinedeki dier zevtn bilhassa Zat- Hazret-i Padiahnin muvafakatlarndaki mkilt vrid-i hatr oldu. Israrlar halinde kabinenin sukutu ve padiah ile ayn maksada hdim intihap edecei kabine ile yeniden mcadeleye girilmesini icap edeceinden imdiden o havalide fikren ve filen istihzrt- lzimede bulunulmas lzimedendir.

te Mustafa Kemal Paa, bir yandan stanbul Hkmeti yeleri ve stanbulda bulunan Heyet-i Temsiliye yesi Vasf Bey ile bu konudaki grmelerini srdrrken, baz komutanlar, Sivastaki toplantlara davet
Elimizde sadece 16-28 Kasm 1919 toplantlarnn tutanaklar bulunduundan, grmelerin ayrntlarn bilemiyoruz. Ancak Heyet-i Temsiliyenin kararlarndan, bu konunun hep gndemde olduunu anlalmaktadr. 9 Mustafa Kemal Paa muhtemelen bu toplant ve karar zerine stanbul ve Anadoludaki kamuoyu ve havay yoklamak zere Mdafaa-i Hukuk Merkez dareleri ve komutanlarla yazma ve toplant yapmak zere harekete gemitir.
8

etmitir. Bundaki ama muhtemelen, kendi gr olan Meclisin Anadoluda toplanmas dncesine, stanbul ve Heyet-i Temsiliyeden alamad destei komutanlardan almaktr.

Bu balamda M. Kemal Paann daveti zerine gerekleen geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlarnn ana gndem maddesi Mebusan Meclisinin toplanma yeri meselesi, 16 Kasm 1919 tarihindeki ikinci oturumda ele alnmtr. 17 Kasmdan itibaren 28 Kasma kadar sren toplantlarda ise Meclisin toplanmasndan sonra alnacak tedbirler ile Heyet-i Temsiliyenin durumu grlmtr. Bu toplantlara katlan Heyet-i Temsiliye yeleri unlardr: Mustafa Kemal Paa (Heyet-i Temsiliye Reisi), Rauf Bey, Bekir Sami Bey 10 , (Kara) Vasf Bey 11 , Hakk Behi Bey, mer Mmtaz Bey, Mahzar Mfit Bey, Raitpzade Mustafa Bey 12 , Hoca Efendi (demir, 1975) 13 . Geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlarna arlmalar zerine katlan kiiler ise unlardr: Kazm (Karabekir) Paa (15, Kolordu Komutan), Ali Fuat Paa (20. Kolordu Komutan), (olak) Selahattin Bey (3. Kolordu Komutan), emsi (emsettin) Bey (12. Kolordu Komutan yerine Kurmay Bakan) 14 , Haydar Bey (Van Valisi), Sreyya Bey, Ahmet Rstem Bey

Bekir Sami Bey, batan itibaren toplantlara katlm ve Meclisin toplanma yeri hakkndaki grn yazl bir ekilde bildirmitir. 11 (Kara) Vasf Bey, bir ttihat ve o sralarda Heyet-i Temsiliyenin stanbul temsilcisi pozisyonundadr. Vasf Bey, Heyet-i Temsiliye tarafndan 15 Ekim 1919 tarihinde Bakent ile Heyet-i Temsiliye arasnda iliki ve irtibatn salanmas ve korunmas iin grevlendirilmitir. Baykal, s.22. Daha nce de ilediimiz gibi Meclisin toplanma yeri konusunda M. Kemal Paa ile gr ayrlna dm ve M. Kemal Paann 7 Kasm 1919daki daveti zerine 27 Kasm gn her iki oturuma da ve 28 Kasm 1919 gn ilk oturuma katlm; ikinci oturuma ya katlmam veya hi sz alp konumamtr. 12 Mustafa Bey 16 Kasmdaki toplantnn ikinci oturumunda, asl gndem maddesine geildiinde ve M. Kemal Paann kendisine sz vermesi zerine, bir kez konumutur. 13 demir bu kiinin muhtemelen Heyet-i Temsiliye yesi Hoca Raif Efendi olduunu ve adnn bir kere 28 Kasm toplantsnda, tutanan ba ksmnda yer alan listede bulunduunu belirtmektedir. Hoca Efendinin ad 18 Kasmdaki toplantya katlanlar arasnda gemektedir ve hi konuma yapmamtr 14 emsettin Beyin ad, 26 Kasmdaki toplantlarda gemekte ve iki defa konutuu grlmektedir.

10

(Eski Washington Byk Elisi) 15 , Hilmi (Mentee Mutasarrf), Hsrev Bey, Reit Paa (Sivas Valisi) 16 .

Grld gibi, Geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlarna, dokuzu Heyet-i Temsiliye yesi, drd komutan ve alts Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri temsilcileri olmak zere on dokuz kii katlmtr. Ancak bunlarn tamam her toplantya katlm deildir. Kimisi sonradan gelerek, kimisi de Sivasta olduklar halde toplantlara zaman zaman itirak etmilerdir.Toplantlarn en devaml yeleri Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, Kazm Karabekir Paa ve Ahmet Rstem Beydir. Bunlar btn toplantlara katlmlardr. En devamsz yeler ise birer katlm ile Ratipzade Mustafa Bey, Hoca (Raif) Efendi, emsettin Bey ve Reit Paadr. lki 16 Kasm, sonuncusu da 28 Kasm 1919da olmak zere on toplant yaplmtr. Bunlardan alts iki, drd tek oturumlu olarak yaplm, 28 Kasmdaki toplantda ise bir de gizli oturum gerekletirilmitir. Tam katlml toplant hi yaplamamtr. En fazla katlm ile (15) 18 Kasmdaki, en az katlm ile de (7) 17 27 Kasmdaki toplant gerekletirilmitir. Genellikle toplantlar 11-12 kiinin katlmlar ile olmutur. Heyet-i Temsiliyenin, 16 Kasm 1919daki toplantsnda, ana gndem maddesi Mebusan Meclisinin toplanma yeri 18 olmakla birlikte, ilk oturumda Heyet-i Temsiliyenin Anadoluya egemen olma ve stanbul Hkmetinin buna engelleme abalar ele alnmtr. Mesela, Heyet-i Temsiliye Bakan M. Kemal Paa, Sadrazam Damat Ferit Paa zamannda grevinden alnan 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paann yerine, yeni hkmetin bu hatay dzelteceine sz vermi olmasna ramen Fevzi Paann tayin edildiini belirttikten sonra, bu konuda ne yaplabileceini sormu ve aralarnda Amasyada- yaplan anlamann hibir noktasnn yerine getirmeyerek niyetlerini- fiilen ispat ettiklerinden ikayet etmektedir (demir, 1975). Bu konuda gr bildiren dier katlmclar, karar dzelttirmek, dikkatlerini ekmek, bu atamay iddetle reddetmek, sebebini sorup bu uygulamann
A. Rstem Bey de Bekir Sami Bey gibi, konu hakkndaki grn yazl olarak vermitir. 16 Reit Paa da 18 Kasm toplantsna katlm ve bir kere konumutur. 17 Bu oturum, genellikle stanbuldan gelen Vasf Beyin kurulu bilgilendirmesi eklinde gereklemitir.Bilgilendirme ise genellikle M. Kemal Paa ve Vasf Bey arasnda getii, ayrca balangta katlanlarn isim listesi verilmedii iin katlmn bu ekilde ortaya kmas mmkndr. 18 Meclisin toplanma yeri konusu arlkl olarak 16 Kasm gn ikinci oturumda ele alnm, bir mutabakat salanm, sonraki gnlerde ise bu dorultuda alnacak olan tedbirler grlmtr.
15

kendilerini endieye drdnn ihsas ettirilmesi gibi neriler getirmilerdir (demir, 1974). Bu arada Mustafa Kemalin yapm olduu deerlendirme, Heyet-i Temsiliye ve Anadolu hareketinin nazik durum ve konumunu, stanbul Hkmetinin Anadolu ile iliki kurma nedeni ve karlkl gvensizlii gstermesi bakmndan nemlidir (demir, 1975) 19 . Yani her admn dikkatli ve sonular hesap edilerek atlmas, aksi takdirde kar tarafn elinin glenecei ve bunun aleyhte kullanlaca muhakkaktr. Dolaysyla Heyet-i Temsiliye Anadoluda bir oranda salad avantajn salam ve salkl bir gelime ierisinde olmadn bilmekte ve bunun skntsn hissetmektedir. Sonu olarak atama sorununun merkezi hkmetten sorulmas kararlatrlmtr. 16 Kasm 1919daki toplantnn ikinci oturumunda asl gndem maddesi ele alnmtr. Bu konuda Bakan M. Kemal Paa stanbulda Mdafaa-i Hukuk taraftar baz kimselerin grlerini, meclisin stanbulda toplanmas ynnde akladklarn, ancak nemli olann kendi grleri ile kamuoyunun eilimlerinin belirlenmesi olduunu ifade ederek, kamuoyunun eilimlerini renmek iin baz kumandanlar ile Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin merkez kurullarndan fikir istediklerini belirtmitir. Buna gre, bunlarn bir ksm stanbulda, bir ksm da stanbul dnda toplanmasnn uygun olduunu belirtmiler, bazlar ise fikir aklamamlardr. Bunlardan Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum ubesi baz artlarla Meclisin stanbul dnda toplanmasn kabul ederken, Bandrmada bulunan Tmen Komutan Kazm (zalp) Bey ise balangta stanbulda sonra da hkmetin oluruyla stanbul dnda toplanmas gerektiini ileri srmtr. Bu durumda kamuoyunun eilimlerini belirleyebilecek ekilde bir haber alnamad ve bu ekilde grmelerin yaplabilecei M. Kemal Paa tarafndan belirtilmi, daha sonra da toplantya katlanlarn konu hakkndaki dnceleri sorulmutur (demir, 1974). Bunun zerine yeler srayla grlerini aklamlardr. Bunlar srasyla, (Ratipzade) Mustafa Bey, Sreyya Bey, (mer) Mmtaz Bey, Hakk Behi Bey, Haydar Bey, -yazl olarak- Bekir Sami Bey, Selahattin Bey, Kazm Karabekir Paa, (Ali) Fuat Paa, Rauf Bey, -yazl olarak- (Ahmet) Rstem Bey, Mazhar (Mfit) Beydir.

Malum- linizdir ki kabine biz sizinle itilaf yaptk. Ya siz varsnz, ya biz varz; o halde bizim icraatmza efal ve harekatmza mdahale etmeyeceksiniz. Bize emniyet ve itimadnz varsa bu tayine ve bu gibi icraata mdahale etmemekliiniz iktiza eder diyebilir. Mdahale edersek onlar kontrol eden bir heyet halinde kalacaz. Kendilerine phe ettirir. Esasen mesele gayet naziktir. Hkmete emniyet ve itimat meselesidir. Kendilerine olan itimadmzn phe ile karmas, binnetice bu emr-i vakii reddetmek iktiza eder.

19

Aklanan grlerden, yelerin de bu konudaki kararlarnn net olmad grlmektedir. nk fikirlerini aklayan katlmclar genellikle, Meclisin stanbulda toplanmas halinde nasl bir bask altnda kalaca ve akbeti; Anadoluda toplanmas halinde de ortaya kabilecek sakncalar zerinde durmulardr. lk olarak sz verilen (Ratipzade) Mustafa Bey, bamsz bir yerde olur ve milletvekilleri tam serbestlikle fikirlerini aklarlarsa millete faydal olabileceklerini, bask altnda karar almak zorunda kalrlarsa (faydal) olmayacan; bunun da stanbulda olmayacan belirttikten sonra stanbul dnda da olamayacan, sebep olarak ise Ayann gelmeyecei, bu durumda da Meclisin, Milli Meclis olmaktan kp sadece Meclis-i Mebusan halini alaca, ayrca milletvekillerini de tamamen toplamann mmkn olamayacan ileri srmtr. Buna dayanarak da gvenli bir ekilde stanbulda toplanmas grnde olduunu aklamtr (demir, 1974)20 . Sreyya Bey, Meclisin tarada toplanmasnn karlara daha uygun olabileceini, ancak bunun da -Ayann gelmeyecek olmas sebebiyle- zor olduunu, seimlerden sonra bu konunun milletvekillerine de sorulmas ve onlar stanbulu tercih ederlerse (orada toplanmas gerektiini), Ayann gelmemesi durumunda Meclis-i Mebusan deil, milli kuvvet olacan ileri srmtr. M. Kemal Paann henz bir karar veremiyorsunuz sz zerine ise, darda toplanmas taraftar olduunu, ancak bunu da pheli grdn ifade etmitir (demir, 1974). (mer) Mmtaz Bey ise mevcut duruma gre Meclisin stanbulda toplanmasnn kesinlikle uygun olmadn, stanbul dnda toplanmasnn glklerini takdir ettiini, ancak glklerin gslenerek bunun yaplmas gerektiini ifade etmitir. Ardndan stanbulda toplanmasnn esaret olduunu, bu durumda da konuma serbestliinin olmayacan ve kontrol altnda bir Meclisin ortaya kacan, en kk ayrntda dahi yabanc bask ve mdahalesi altndaki bir hkmetin bulunduu bir bakentte, stanbulda toplanmann dnlemeyeceini, taradaki glkleri gze alan ve gsleyen bir are bulunmas gerektiini ileri srmtr. M. Kemal Paann Harite olabilir mi? sorusuna karlk da, (usul gerei) Ayan ve Milletvekillerinin birlikte toplanmas gerektii, stanbul dnda toplanmasnn sakncalarndan birincisinin Ayann gelmeyecek olmas, ikincisinin de milletvekillerinin toplanmas, yani onlarn da byk ounluunun orada bulunmalar sebebiyle gelmeme ihtimalinin byk olduunu ve bu durumda gerekli ounluun salanamayacan belirterek, kendisinin darda toplanmas taraftar olduunu, ancak -bunun daMustafa Bey konumasnn sonunda birtakm mphem szler de sarfetmitir: Emniyet tesisi bu erait altnda mmkn olmayacaktr. Mebusan stanbulda itima edebilir nafi olamaz. Ktahyada olamaz.
20

zorluklarn ortaya koyduunu, dolaysyla ikisinin ortasnn bulunmas gerektiini ne srmtr (demir, 1974). Milli Meclisin, Mebusan ve Ayandan oluan bir parlamento olduundan, esasen stanbulda olup, tarada grev yapamayaca grnde olduunu belirterek konumasna balayan Hakk Behi Bey, byle hayati ve esasl kararlar alacak bir meclisin her trl tehdit basksndan uzak olmas gerektiini, (bu bakmdan) stanbulda Meclis grmelerinin salkl olamayacan ne srerek, stanbul dnda toplanmasnda ise bir dier saknca bulunduunu, Ayann katlm mmkn olsa bile, yasal baz terifatn, hkmet, Ayan ve Meclis arasnda baz anlamazlklar ortaya karacan iddia etmitir. Bunun ise Meclisin feshedilmesine sebep olacan ve bunun da sonucunda Meclisin bir htilal Meclisi olacan ne srm ve u dikkate deer neriyi getirmitir: Meseleyi, daha esasl ele alarak yalnz bir Milli Meclis dnlmesi ve stanbul dnda, milletin kaderi hakknda karar alnmas en uygun yoldur. stanbulda toplansa bile anlamazlk ve sakncalarn giderilemeyeceini, giderilse de, Ayan ve Meclisin birleemeyeceini ileri sren H. Behi Bey, devamla byle buhranl zamanlarda, milletin kaderini eline alacak ve istikbaline gidiine yardm edecek bir meclise ihtiya olduunu, bir asamble eklinde, toplanma yeri gsterilerek terifat yaplmadan (toplanlarak) bu iin iinden klabilecei grn aklamtr (demir, 1974). Dikkate deer bir konuma yapan Haydar Bey, Milli Meclisin Ayan ve Mebusan (Meclislerinden) olutuuna ve grmeler srasnda hkmet ile ilikide olmas gereine gre esas itibariyle stanbulda toplanmasnn lzumlu olduunu; eer darda toplanrsa hkmetin de gelmesi gerektiinden geici bir bakent" kabul edilmesi gibi bir durumun ortaya kacan iaret ettikten sonra, Milli Meclisin, milletin bamszlk sembol olduunu, bask ve denetim altnda olmadan grevini yerine getirmesinin elzem olduunu, bunun ise stanbulda mmkn olmadn, (Meclise) tahrik ve saldrnn muhtemel bulunduunu, bu olmasa bile Padiah tarafndan datlmasnn akla yatkn olduunu ileri srmtr. Haydar Bey, Meclisin tarada toplanmas konusunda ilgin bir deerlendirmede de bulunmutur: Mebusan (Meclisi) harite olursa Ayan davet eder. Ayan ve hkmet gelmeyecektir. Gelmezse Meclis-i Messisan olacaktr 21 . Hkmetin, darda toplanan Meclisin kararlarna hemen itiraz edecei ve kavga balayaca ngrsnde bulunan Haydar Bey, Geici Hkmet kuracaklarn; her eyi gze almazdan nce stanbulun kendi bakentleri olduunu, ancak bask ve zora derlerse o zaman taraya
Bu tahmini gelimeler 1789 Fransz Devrimi ncesinde Etats Generauxnun toplanmas, aristokrasinin meclisi terk etmesi ve halk temsilcilerinin de Meclisi Kurucu Meclis ilan etmeleri srecini hatrlatmaktadr.
21

kacaklarn ne srmtr. Sonunda da stanbulda toplanmas taraftar olduunu, harite olursa ihtilal meclisi olacan, buna karar vermenin kendi yetkilerinde olmadn ve seimler yapldktan sonra Meclis genel kurulunun buna karar vermesi gerektiini belirtmitir (demir, 1975). Grn yazl bir ekilde sunan Bekir Sami Bey nce siyasi durum hakknda bir deerlendirme yapm, daha sonra Padiah ve hkmetin, Meclisin stanbulda toplanmas iin srarl olacaklarn, stanbul dnda ise toplanmasnn maddeten ve yasal olarak mmkn olmadn, Ayan Meclisinin katlmayaca bir Meclisin meru olmayaca ve bunun da Milli Meclis olamayacan ne srm, bu durumda ise baz tercihler karsnda bulunduklarn belirtmitir. Konu hakkndaki kiisel fikirlerini ise; ordu komutanlar ve kurul, her trl gle ramen, milletin kendilerine yardmc olabileceklerine emin olduklarn kabul artyla stanbulda toplanmann kesinlikle reddedilmesi ve darda bir an evvel Meclis-i Messisan toplantya davet ve geici ynetimin ilann lke iin en faydal karar olarak kabul ettiini belirtmi ve ardndan da buna bal olarak alnacak tedbirler konusunda dncelerini aklamtr (demir, 1975). Bekir Sami Beyin yazl aklamasndaki Meclis-i Messisan teklifine bir cevap gibi yapt konumasnda (olak) Selahattin Bey, bir mddet sabr ve bekleme gerektiini, Meclis-i Messisann sras olmadn belirterek ksmen stanbula gidilmesi, ksmen de Anadoluda kalnmas gibi ne anlama geldii belli olmayan bir grten sonra kesin kararn seimden sonraya braklmasn teklif etmitir (demir, 1975). Kazm Karabekir Paa ise konumasnn banda, herkesin stanbula gitmeyi savunduu, bakentteki byk kiilerin de stanbuldan bahsettii tespitinden sonra, Meclisin darda toplanmas halinde millete, stanbuldan vazgeildii zannnn verileceini ve bylece burann kaybedileceini iddia etmitir. Ayrca Meclis harite toplanrsa (tilaf Devletlerinin) Almanya ve Bulgaristana yaptklar gibi kendilerine de nota vereceklerini, bunu ise Meclisin kabul etmeyeceini ve savan balayacan ileri srmtr. Yine, Heyet-i Temsiliye yeleri ve milletvekillerinin hemen ikiye ayrlp, varla kar (millet ve Milli Mcadele iin) bir tehlike geldii takdirde, varlklar elzem olan kiilerin stanbula kesinlikle gitmemeleri gerektiini, bylece kendisinin Meclisin stanbulda toplanmasnn zaruri olduuna inandn aklam, sonra da bu durumda alnmas gereken tedbirleri belirtmitir. Bu tedbirlere gre, zellikle nemli kiilerin stanbula gitmeyerek Meclise muhtemel bir suikastn nne geilmesi, ikinci olarak da deniz kenarnda

deil de slam unsurunun ierisinde (mesela Darlfnn-stanbul niversitesi) toplanlmas gereklidir (demir, 1975) 22 . (Ali) Fuat Paa ise nce kendisinin de Meclisin stanbulda toplanmas taraftar olduunu belirtmi ve ardndan da bu karar zerine neler yaplmas gerektii hakkndaki grlerini aklamtr. Ona gre Anadoludan seilecek kiiler ile stanbul milletvekillerinin de katlmlaryla -mesela Eskiehirde- toplanarak Anayasa ve tze uygun bir karar verecekler; stanbulda gvenliin salanp salanmayacan anlamak zere ilerinden bir kurul oluturup, biri Padiaha, dieri de hkmete gidecekler ve milletin temsilcileri olan kendilerinin gvenliklerinin garanti edilmesi artyla (stanbula) geleceklerini bildireceklerdir. Bununla birlikte stanbulun yaknlarnda -zellikle Bursada-, Milli Meclisin btn hrriyeti verilinceye kadar hazr bulunduunu Heyet-i Temsiliye ilan etmelidir. ayet milletvekillerine kar suikast veya srgne gndermek gibi fiiller ilenirse Anadoluda bulunan yabanclara kar ayn muameleyi yapmay neren Ali Fuat Paa, bununla da yetinmeyip stanbulda tekilatlar vastas ile gerekli tedbirlerin alnmas gerektiini belirtmi; konumasnn sonunda ise Padiahn hibir zaman Meclisin darda toplanmasna raz olmayacan, aksi takdirde Hilafet makam ve millet arasnda kacak bir ihtilafn slam alemi zerinde kt etki yapacan, bu yzden de stanbulda toplanmas gerektiine inandn ifade etmitir (demir, 1975).
22

Kazm Karabekir, kendisinin bu toplantlarda in olaca udur: ngilizler ve padiah muhakkaktr ki, bu meclis Anadolunun bilinli direnii zan ile bunu ortadan kaldracaklardr. Ancak o zaman herkes bize hak verecek ve teebbslerimizde baar mmkn olacak ve ak olarak milli hkmetimiz Anadolunun gbeinde gn gibi doabilecektir eklinde bir konuma yaptn ve bunun heyet zerinde etkili olduunu ne srmektedir. Bkz. stiklal Harbimiz, s.392-393. Bunu Rauf Orbay da hatralarnda desteklemektedir. Bkz. Cehennem Deirmeni-Siyasi Hatralarm I, s.285-288. Kazm Karabekir Paa bu konunun ilk gn grlp karara varldn, sonraki gnlerde alnacak nlemlerin grldn belirtmesine ramen Rauf Orbay, ilk gn Kazm Karabekirin konumasnn tam etkili olmadn ve ikinci gn yapt (yukarda alntladmz) bu konumann etkili olduunu ne srmektedir. Ancak Kazm Karabekir Paann toplantlar boyunca yapt btn konumalar dikkatli bir ekilde incelememize ramen, ne Heyet-i Temsiliye Tutanaklarnda, ne Nutukta ve ne de ksmen hatra ve ksmen de Nutukun bir muhtasar halinde bulunan Mahzar Mfit Kansunun Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber adl eserinde bu veya bu minvaldeki bir konumaya rastlayamadk. Kanaatimize gre Karabekirin bu szleri, olaylarn seyrine gre oluturulmu gibi grnmektedir ve ayrca Van Valisi Haydar Beyin konumas ile M. Kemalin bu konudaki grmeler sonunda yapt nihai deerlendirme konumasnn bir karmas eklindedir. Hatta Kazm Karabekir Paann konumas daha ok, daha nce incelediimiz (Kara) Vasf ve anakkale Mstahkem Mevki Komutan evki Beyin deerlendirmeleri ile paralellik gstermektedir.

Rauf Bey ise, sakncalarn giderilmesi iin Meclisin Milli Meclis halinde stanbulda toplanmasnn zorunlu olduunu, aksi takdirde Meclisin Meclis-i Messisan olacan; byle toplanabilmesi iin ise semenin (millet) bu maksad bilerek seim yapmas gerektiini ileri srmtr 23 . Bundan sonra Rauf Bey de Meclisin stanbulda toplanaca dncesinden hareketle alnmas gereken tedbirleri belirtmitir (demir, 1975).

Grlerini yazl bir ekilde ifade eden (Ahmet) Rstem Bey, ncelikle mevcut hkmetin, btn gizli niyet ve muhalefetine ramen muhafaza edilmesi gerektiini, arkasndan da Meclisin toplanma yeri meselesinin memleketin gelecekteki karlar asndan ok nemli olduunu vurgulamtr. Daha sonra da bu konuda tekilat merkezleri ile milletvekili olmu veya olacak kiilerin dikkate alnmas ve seimden sonra onlarn uygun bir yerde toplanarak Heyet-i Temsiliye kararnn kendilerine kabul ettirilmesi gerektiini belirtmi, akabinde de, Meclisin toplanma yeri hakkndaki grn aklamtr. Rstem Bey de dierleri gibi, her iki seenein de sakncalar zerinde dururken, lkenin haklarn savunan milletvekillerinin tutuklanmasnn maksada zarar vermeyeceini, hatta bunun, rgte hareket serbestlii salayaca iin lehimize olacan ileri srmtr. stanbul haricinde toplanmann sakncalar hakknda ise, gidilecek noktann Meclis-i Messisan olacan, bunun ise stanbul ile alakay kesip idarenin ele alnmas anlamna geleceini ve bylece birok mesele ile kar karya kalnacan ne srmektedir. A. Rstem Beyin yazl grnn iki yeri olduka ilgintir (demir, 1975):
Bendenizin fikrince ordudan emin olmak ve en kati arelere tevessl etmek, yani icab takdirinde mesela ilan- iflas etmek ve Asyay atee vermek artyle bu tarz- hareket muvaffakiyetle neticelenir Dvel-i Garbiyenin, bilhassa Dvel-i tilafiyenin, biz aza-i cemiyet-i beeriyeden deilmiiz gibi, her hukukumuzu inkar ve imha etmekte musir olup onlar tarik-i adalete sevkedecek yegane vastann mukavemet ve cebir olmas.

Btn bu deerlendirmelerde grld gibi Rstem Bey, Meclisin toplanma yeri hakknda net ve ak bir ey sylememektedir (demir, 1975).

Burada dikkat eken husus, kurucu ve karar verici kadronun bilerek admlarn attklardr. Gerekten de Anayasa Hukuku literatrne gre Kurucu Meclis, Anayasa yapmak ile grevli olduundan, srf bunun iin seilmeli ve bu grevi yerine getirmelidir.

23

Mazhar (Mfit) Bey, Milli Meclisin stanbulda toplanmasnn mmkn olacan dnemediini iaret ederek, stanbulun igal altnda olduunu ve en kk konulara kadar mdahale edildiini ve bamszlnn mahvedildiini; bu yzden de bask altnda bir Milli Meclisin olamayacan ne srm; buna karlk tarada da Meclisin kurulamayacan ifade etmitir. Ona gre Meclis-i Messisan veya Milli Kongre denilince, hkmet meclisin kararlarn kabul etmeyecek, o zaman ihtilal ekline dnecek ve ne olacak ise olacaktr. Konumasnn sonunda da kendisinin, Meclis-i Messisan taraftar olduunu belirtmitir (demir, 1975).

Katlmclarn eilimlerine bakldnda 24 Mustafa, Selahattin ve -yazl gr aklayan- Rstem Beyleri kararsz snfna almak mmkndr. Aslnda Mmtaz Beyin de Anadolu taraftar olmasna ramen kararsz gibi bir durumda olduu grlr. K. Karabekir, Ali Fuat ve Rauf Beyin ise net bir ekilde Meclisin stanbulda toplanmasn istedikleri, dier taraftan da Sreyya, Hakk Behi, -yazl gr bildiren- Bekir Sami ve Mazhar Mfit Beylerin de Anadolu taraftar olduklar ortaya kmaktadr. Sina Akinin belirttii gibi kurulda oylamaya gidilseydi, muhtemelen tara tezi ounluu alrd. Ancak burada belirleyici rl yine M. Kemal Paa oynayacaktr. Mustafa Kemal Paa (Grleri) Bir noktada cemetmek istiyorum diyerek balad konumasnda, Meclisin bu tarihi ve zor zamanda, mahiyeti ve glkleri dikkate alndnda ve bakentin ldrc artlar dnldnde, Milli Meclisin Hilafet Merkezinde toplanmas ve grevini yerine getirmesinin mmkn olmadnn anlaldn, bu bakmdan Meclisin her trl gvenlik artlarna sahip bir yerde toplanmasnn mutlaka gerekli olduunu ifade etmitir. Asl tezinin bu olduu bilinen ve bu grn bir kez daha ortaya koyan M. Kemal Paa, daha sonra bu konudaki ekinceleri belirtmektedir: Padiahn, hkmetin, ayann ve stanbul evrelerinin buna muhalefetine gre, maddeten darda toplanamaz ve hibir ekilde Milli Meclis eklinde olamaz. Padiah ve hkmet buna raz olsayd sakncalar bir dereceye kadar giderilebilirdi,
Sina Akin, bu konuda unlar yazmaktadr: M. Kemalin sz verdii ilk be kiiden (Sreyya, Mmtaz, Hakk Behi) taradan yana konutular, biri iki tez arasnda bocalayan bir gr (Mustafa B.) dile getirdi, biri de (Haydar B.) stanbuldan yana kt. Ama bunlarn ardndan Amasya Kararlarnn imzaclarndan Karabekir, A. Fuat ve Rauf ak ve seik biimde Mebusann stanbulda toplanmas gerektiini savundular. Onlardan sonra konuan Mahzar Beyin tara zmn ileri srmesine ramen Akin, s.64.
24

dierlerinin nemi yoktu. M. Kemal bundan sonra ortaya kan duruma gre, stanbulun toplanma yeri olmasnn kesinlikle gerektiini belirterek grn ortaya koymutur. Ancak bu ekilde de tilaf Devletlerinin, Meclisin kabul edemeyecei baz artlar ileri sreceklerini, buna gre ise Meclisin iki trl hareket edebileceini; bunlarn ise ar artlar kabul veya ret olduunu, bunun sonucunun ise ya Meclisin kendisini datmas veya ngilizler tarafndan kapatlmas olacan belirtmitir. Bu bakmdan bu meclise bel balamamak lazm geldiini ifade eden M. Kemale gre;
Hakiki makasd- milliye gre bir itima- milli bu olmayacaktr. Buradan itima- milliye intikal edilmi olur. (demir, 1975)

Bundan sonra, toplanacak bu meclisin ancak bir Assemblee National (Milli Kongre) olabileceini, daha sonra da onu, Assemblee Constituant (Kurucu Kongre) ekline dntrmek gerektiini belirten M. Kemal bunun ise baz artlara bal olduunu; bu durumda Milli Meclisin stanbulda toplanmasnn zorunlu olduunu, grevini yerine getirip getirememesine gre de iin, gereken tedbirlerin alnmasna kaldn ifade ederek konumasn bitirmitir. Ali Fuat Paann belirsiz bir konumasndan sonra M. Kemal, Meclisin tarada toplanmasn kamuoyunun hazmedemeyeceini, -kesin bir dilleMeclisin stanbulda toplanacan, ona gre de tedbir almak gerekeceini belirtmitir. Yine M. Kemal, Mmtaz Beyin btn sakncalarn kabul edilmesi artyla toplanacak ise doru olduu eklindeki bir sznden sonra; H. Behi Beyin korkusunun itihatta meydana gelebilecek bir deiim olduunu, Vasf Beyin kuvvetli bir kiilie sahip biri olduunu, ancak bakente gittikten sonra kendisinde byk bir deiim grldn, milletvekillerinde de (stanbuldakiler tarafndan) byle bir eyin yaplmas iin aba gsterileceini ileri srmtr (demir, 1975). Bylece Heyet-i Temsiliyenin geniletilmi Sivas toplantlarnn ana gndem maddesi olan, Meclisin nerede toplanaca meselesi grlm ve M. Kemal Paann son konumas ile bir sonuca balanmtr. Bundan sonraki toplantlarda ise alnacak tedbirler grlerek kararlatrlmtr. Bu erevede, 17 Kasm grmelerinin bitiminde, Milletvekillerinin Trabzon, Samsun, Eskiehir, zmit, Edirne ve stanbulda toplanmalar ve aydnlatlmalar amacyla yazlacak talimatnamenin hazrlanmas iin Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paalar ile Hakk Behi, Haydar ve Hsrev Beylerden oluan bir komisyon kurulmu; Milli Meclisin toplanmasndan sonra denetleyebilmek ve tam serbestlik ierisinde grev yapabilecei zamana kadar Heyet-i Temsiliyenin harite kalmas kararlatrlmtr (demir,

1975; Baykal, 1974) 25 . 18 Kasm grmelerinden sonra da, talimatnameyi hazrlamakla grevli olan bir nceki komisyonun hazrlam olduu talimatname, oy okluu ile reddedildikten sonra yeni bir komisyon kurulup yeni bir talimatname hazrlanmas; ayrca Heyet-i Temsiliye yesi olmak zere her sancaktan bir milletvekilinin setirilmesi ve Heyet-i Temsiliye merkezinin de Seyitgazi olmasna karar verilmitir (demir, 1975; Baykal, 1974).

19 Kasm 1919 grmeleri sonunda alnan kararlar ise unlardr: Milletvekillerini aydnlatmak amacyla hazrlanan talimatname deitirilerek kabul edilmitir 26 . kinci olarak Milli Tekilatlarn askeri grevliler tarafndan ynetilmesi ve mlki grevlilerden de yararlanlmas; nc olarak, pheli baz vali ve mutasarrflarn deitirilmeleri iin merkezi hkmete mracaat edilmesi, deitirilmedikleri takdirde Kuva-y Milliye tarafndan grevlerini terk etmeye zorlanmalar; (Ali) Fuat Paadan bakasnn Ankaraya Kolordu Komutan olarak kabul edilmemesi ve onun yerine atanan Fevzi Paaya gelmemesine dair yaz yazlmas; Mlki yneticilerden, evrelerinin Kuva-y Milliyeye ballk dereceleri hakknda tekrar sz alnmas; hkmet aleyhindeki kararlarn yaynlanmayp saklanmas ve gerektiinde ortaya karlmas ve nihayet (stanbulda) Arif Beye, Fevzi Paann yaverinin izlenmesinin yazlmas kararlatrlmtr (demir, 1975; Baykal, 1974).

Ulu demirin yaynlad Heyet-i Temsiliye Tutanaklarndaki, grmeler sonunda ekli bulunan kararlar ile, Bekir Stk Baykaln yaynlam olduu Heyet-i Temsiliye Kararlar eserindeki karar metinleri arasnda birtakm farkllklar bulunmaktadr. 26 Milletvekilleri ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti merkez heyetlerine yazlan bu talimatnamenin birinci maddesinde Milli Meclisin stanbulda veya Anadoluda toplanmas halinde ortaya kabilecek sakncalar zerinde durulmu; esasen btn sakncalarna ramen Anadoluda toplanmasnn daha uygun olaca, fakat mevcut durumda bunun mmkn olamad ve sorumluluunun da stanbuldakilerde olduu ileri srlm ve ardndan da Milletvekillerinin Trabzon, Samsun, nebolu, Eskiehir, Bursa, Bandrma ve Edirnede (17 Kasm grmelerinden sonra belirlenen merkezlerden farkllk gstermektedir) gruplar halinde bir araya gelerek stanbul ve dnda alnmas gereken tedbirler ile Mecliste bir grup oluturmann mzakere edilmesi; ikinci maddede ise, birinci maddede belirtilen hususlarn bulunduklar yerlerdeki Milletvekillerine iletme ve grlerinin hemen Heyet-i Temsiliyeye bildirilmesi, ayrca Milletvekillerinin birinci maddede belirtilen yerlerdeki toplantlara katlmalarnn ve mzakere sonularnn Heyet-i Temsiliyeye iletilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas bildirilmitir. Nutuk, C.I, s.368-371; demir, s.160-163.

25

30 Kasm 1919 tarihli nihai karar metninde ise, daha nceki grme ve kararlardan farkl olarak dikkate deer olan hususlar ikinci maddenin ikinci paragraf ve nc maddede yer almaktadr: Birinci konu, Mebusan Meclisi mutlak gvenlik altnda bulunduunu dorulad zaman Heyet-i Temsiliyenin, tzkteki yetkisine dayanarak, Kongre Genel Kurulunu toplantya davet ederek, on birinci madde gereince Cemiyetin gelecekte alaca durumun kararlatrlmasn Kongre kararna brakacak olmasdr. kinci konu ise, Paris Bar Konferansnn hakkmzda olumsuz bir karar vermesi ve bunun da hkmet ve Milli Meclis tarafndan kabul edilmesi halinde en uygun ve abuk bir ekilde milli iradeye bavurularak, tzkte aklanm olan esaslarn gerekletirilmesine allacann ilan edilmesidir (Nutuk, 1999; zalp, 1972; Karabekir (1), Tarihsiz; Karabekir (2), 1995) 27 . SONU I. T.B.M.M.nin meruiyeti asndan Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmas, dalmas ve hemen ardndan yeniden seimlerin yaplmas son derece nemlidir. Her ne kadar Kazm Karabekir Paa btn bu srecin kendi grleri ve ngrs dorultusunda gelitiini iddia etse de, aslnda her eyin, Mustafa Kemal Paann plan ve hamlelerine uygun gelitiini sylemek mmkndr. nk batan itibaren (Erzurum Kongresi) Meclisin stanbul dnda toplanmas fikrinde olan M. Kemal, bunun gereklemesinin birtakm artlara bal olduunun da farkndadr. Bu artlar, bu konuda yetkili olanlar ile kamuoyunun eiliminin belirlenmesi ve deitirilmesidir. Amasya Grmelerinde Milli Meclisin tarada toplanmasnn 28 prensip olarak kabul edildiini ve bunun da hkmetin kararna bal olduunu; ancak Amasya Grmelerinden sonra bu konunun hkmette grlp reddedildiini dikkate alrsak, M. Kemalin yukarda bahsettiimiz grnn ne kadar isabetli olduu grlr. M. Kemal, hkmet kanadn (zellikle Milli Mcadeleye taraftar grnen yeleri) ikna abalarnn bir sonu vermemesi zerine, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti stanbul temsilcilerinin grlerini almak ve stanbuldaki siyasi havay daha iyi anlayabilmek iin, Albay evket ve (Kara) Vasf Beyler ile telgraf grmeleri yapmtr. Bu grmelerden de herhangi olumlu bir sinyal
Kazm Karabekirin stiklal Harbimizin Esaslar adl kitabnda yanllkla bu kararlarn tarihi 29 Ekim 1919 olarak verilmektedir. 28 Rauf Orbay Meclisin toplanma yeri olarak Bursann kararlatrldn ileri srmektedir, a.g.e., s.283. Ancak imzalanan veya gizli protokollere bakldnda,Meclisin -Hkmetin onay artyla- stanbul dnda toplanmas kararnn mevcut olduu, fakat Bursada toplanmas eklinde bir kararn olmad grlmektedir. Buna karlk, grmeler srasnda Meclisin Anadoluda nerede toplanacann sz konusu edildiini ve Bursa adnn getiini, ancak bunun protokollere yanstlmadn syleyebiliriz.
27

alamayan (hatta tersine bir durum sz konusudur) ve -muhtemelen- Heyet-i Temsiliyeden de gereken destei gremeyen M. Kemal, bunun zerine, Anadolunun eilimini renmek iin Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri merkez heyetlerine ve baz komutanlara bu konudaki grlerini bildirmelerini telgraf vastasyla istemi, ayn zamanda birtakm komutanlar da Heyet-i Temsiliye ile birlikte, Meclisin toplanma yerini grmek zere toplantya davet etmitir. M. Kemal Paa gerek komutan ve Mdafaa-i Hukuk yneticilerinden gelen grler, gerek geniletilmi Heyet-i Temsiliye toplantlarnda ileri srlen fikirler ve gerekse stanbulun siyasi havasnn, Meclisin Anadoluda toplanmas konusunda mutabakat salanmasna uygun olmamas dolays ile bu hedefini bir sreliine ertelemek zorunda kalmtr. Zaten 16-28 Kasm tarihleri arasndaki grmelere kadar, M. Kemalin, tarada toplanma fikri zayflam olmaldr. Toplantlarda da tara taraftarlarnn kesin bir stnlk salayamamalar zerine M. Kemal, Meclisin stanbulda toplanmas, ancak Heyet-i Temsiliyenin varln devam ettirip gelimelere gre tavr almas ve muhtemel bir Meclis kapatma eylemine bal olarak da yeni bir Meclisin toplanmas iin hazrlkl olunmas seeneine ynelmitir. Gelimeler de tam beklenen gibi olmu ve Mebusan Meclisi baslm, datlm ve 11 Nisan 1920 tarihli bir rade ile de kapatlmtr. stanbulun igali zerine harekete geen M. Kemal Paa ise, meru bir ekilde I. T.B.M.M.ni toplamay baarmtr.

KAYNAKA AKN, S. (1998). stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, C.II, Son Merutiyet (1919-1920). Ankara: T. Bankas. ATATRK (1999). Nutuk, C.I-III. Ankara: T.T.K 1999. BAYKAL, B. S. (1974). Heyet-i Temsiliye Kararlar. Ankara: T.T.K. BAYRAM,A.K. (2003) Siyaset Teorisinde Demokratik Meruluk ve Sorunlar. Sakarya: Baslmam Doktora Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. DEMR,U. (1975). Heyet-i Temsiliye Tutanaklar. Ankara: T.T.K. KANSU, M. M. (1988). Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C.II. Ankara: T.T.K. KAPAN, M. (1998). Politika Bilimine Giri.Ankara: Bilgi. KARABEKR, K. (Tarihsiz). stiklal Harbimiz. stanbul: Emre. KARABEKR, K. (1995). stiklal Harbimizin Esaslar. stanbul: Emre. ORBAY, R. (1993). Cehennem Deirmeni- Siyasi Hatralarm I. stanbul: Emre. ZALP, K. (1972). Milli Mcadele T.T.K. 2- 1919-1922-Belgeler. Ankara: