01 - Lineer Denklem Takımlarının Çözümü

BLM 1
LNEER DENKLEM TAKIMLARININ ZM YNTEMLER

1.1- Giri
1.2 Matrisler
1.3 Lineer denklem takmlarnn zm yntemleri
1.3.1 Gauss eliminasyon yntemi
1.3.2 Gauss-Jordan Yntemi
1.3.3 Thomas yntemi
1.3.4 LU Ayrtrma yntemleri
1.3.5 Jacobi basit iterasyon yntemi
1.3.6 Gauss-Sidel iterasyon yntemi
1.3.7 SOR yntemi
1.4 Matris tersinin saysal hesab

Blm 1- Lineer denklem takmlarnn zm yntemleri
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar
1
1.1 Giri
Mhendislik problemlerinin saysal yntemlerinin zmnde ou zaman problem bir lineer
denklem takmnn zm problemine indirgenir ve bu denklem takmnn uygun ve hzl bir
yntemle zm sz konusu olur. Lineer denklem takmlar bu amala matris formda
yazlarak zlmeye allr.
Bu blmde nce matrislerle ilgili baz hatrlatmalar yaplarak matrislerin tiplerinden ve matris
ilemlerinden ksaca bahsedilecektir.
Daha sonra lineer denklem takmlarnn zmnde kullanlan saysal yntemlere yer
verilecektir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2
1.2 Matrisler
1.2.1 Matris tipleri
(MN) boyutlarndaki
dikdrtgensel matris
| | | |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
= = =
MN Mj M M M
iN ij i i i
N j
N j
N j
ij
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a A A
" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "
3 2 1
3 2 1
3 3 33 32 31
2 2 23 22 21
1 1 13 12 11

Kare matris
(M=N) olan matris
(
(
(
(
(
(
(
(
(
NN Nj N N N
iN ij i i i
N j
N j
N j
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "
3 2 1
3 2 1
3 3 33 32 31
2 2 23 22 21
1 1 13 12 11

Kegen (Diyagonal) matris
Kegen dnda btn elemanlar
sfr olan kare matris
| |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
= =
N
i
3
2
1
ij i N
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
D

" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "

NOT:
=
=
ise j i
ise j i
ij
0
1
Kronecker deltas

Birim matris
Btn kegen elemanlar 1 olan
kegen matris
| |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
= =
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
0 0 1 0 0
0 0 0 1 0
0 0 0 0 1
" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "
ij N
I

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3
Skalar matris
Btn kegen elemanlar bir
skaler bykle eit olan
kegen matris
| |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
b
b
b
b
b
b
ij
" "
" " " " " "
" "
" " " " " "
" "
" "
" "
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0

Sfr matrisi
Btn elemanlar sfra eit olan
matris
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "
O

Bol Sfrl matris ou eleman sfra eit olan matris

Simetrik matris
Kegene gre simetrik konumlu
elemanlar ayn olan kare matris
ji ij
a a =
(
(
(
(
(
(
(
(
(
NN N N N
N
N
N
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
" " "
" " " " " " "
" " " " " " "
" " " " " " "
" " "
" " "
" " "
3 2 1
3 33 23 13
2 23 22 12
1 13 12 11

arpk simetrik matris
Kegene gre simetrik konumlu
elemanlar zt iaretle ayn olan
kare matris
ji ij
a a =
(
(
(
(
(
(
(
(
(
NN N N N
N
N
N
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
" " "
" " " " " " "
" " " " " " "
" " " " " " "
" " "
" " "
" " "
3 2 1
3 33 23 13
2 23 22 12
1 13 12 11

st-gensel matris
Kegen altndaki btn
elemanlar sfr olan kare matris
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
NN
iN jj
N j
N j
N j
a
a a
a a a
a a a a
a a a a a
U
" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0
3 3 33
2 2 23 22
1 1 13 12 11

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4
Alt-gensel matris
Kegen stndeki btn elemanlar sfr
olan kare matris
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
NN Ni 3 N 2 N 1 N
ii 3 i 2 i 1 i
33 32 31
22 21
11
a a a a a
0 a a a a
0 0 a a a
0 0 0 a a
0 0 0 0 a
L
" "
" " " " " " "
" "
" " " " " " "
" "
" "
" "

Satr matrisi veya Satr vektr
Tek satrdan ibaret olan matris (1N)
| |
N 2 1
a a a "

Stun matrisi veya Stun vektr
Tek sturdan ibaret olan matris (N1)
N
2
1
a
a
a
"

Birim vektr
1
0
0
0
1
0
0
0
1
, ,

Bant matrisi
Kegen civarndaki bir bant dnda kalan
btn elemanlar sfr olan kare matris
(
(
(
(
(
(
(
(
(
77 76 75
67 66 65 64
57 56 55 54 53
46 45 44 43 42
35 34 33 32 31
24 23 22 21
13 12 11
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0 0
0 0
0 0 0
0 0 0 0
a a a
a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a
a a a

-diyagonalli matris
Kegeniyle altndaki ve stndeki komu
elemanlar dnda kalan btn elemanlar
sfr olan bant matris
(
(
(
(
(
(
(
(
(
77 76
67 66 65
56 55 54
45 44 43
34 33 32
23 22 21
12 11
0 0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0
a a
a a a
a a a
a a a
a a a
a a a
a a

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5
1.2.2 Matris ilemleri
- Ancak ayn boyutlardaki iki matris toplanabilir ve kartlabilir.
Toplama ve kartmada matrislerin srasnn bir nemi yoktur.
- Ayn boyutlardaki iki matris ancak karlkl elemanlar ayn ise birbirine eittir.
Matrislerin arpmas
- ki matrisin arpma ileminde
matrislerin sras ve boyutlar nemlidir.
arpma yaplabilmesi iin birinci matrisin
stun saysnn ikinci matrisin satr
saysna eit olmas gereklidir.
A (nm) ve B (mr) ise A.B arpm
mmkndr.
[a
ij
].[b
ij
]=[c
ij
]
=
=
N
1 k
kj ik ij
b a c
Matrislerin arpmadaki sras deitiinde
genel olarak arpm sonucu ayn olmaz
A.BB.A
- Bir matrisin bir skalerle arpm,
matrisin herbir elemannn bu skalerle
arpm anlamna gelir.
k.A=C c
ij
=k.a
ij

- Vektrlerin skaler arpm
| | | |
N N 2 2 1 1
N
2
1
N 2 1
b a b a b a
b
b
b
a a a + + + =
"
"
"

- Vektrlerin d arpm
(outer product)
| |
(
(
(
(
N N 2 N 1 N
N 2 2 2 1 2
N 1 2 1 1 1
N 2 1
N
2
1
b a b a b a
b a b a b a
b a b a b a
b b b
a
a
a
"
" " " "
"
"
"
"

Matrisin transpozesi
Matrisin transpozesi ayn
diyagonal elemann ieren
satr elemanlaryla stun
elemanlarnn yerleri
deitirilerek elde edilir.

(
(
(
(
=
NN 2 N 1 N
N 2 22 21
N 1 12 11
a a a
a a a
a a a
A
"
" " " "
"
"
(
(
(
(
=
NN N 2 N 1
2 N 22 12
1 N 21 11
T
a a a
a a a
a a a
A
"
" " " "
"
"

Matrisi transpozesinin transpozesi
matrisin kendisine eittir.
(A
T
)
T
=A
Matrisin izi (Trace)
Diyagonal elemanlarnn toplamdr
=
=
N
1 i
ii
a A Tr ) (

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6
Matrisin minrleri
Bir kare matrisin herhangi bir a
ij
elemannn minr, bu elemann zerinde yer ald i inci
satrdaki ve j inci stundaki btn elemanlar kartldktan sonra kalan matrisin determinant
olarak tanmlanr.
(
(
(
(
(
(
(
(
=
NN Nj 2 N 1 N
iN ij 2 i 1 i
N 2 j 2 22 21
N 1 j 1 12 11
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
A
" "
" " " " " "
" "
" " " " " "
" "
" "

NN 1 Nj 1 Nj 2 N 1 N
N 1 i 1 j 1 i 1 j 1 i 2 1 i 1 1 i
N 1 i 1 j 1 i 1 j 1 i 2 1 i 1 1 i
N 2 1 j 2 1 j 2 22 21
N 1 1 j 1 1 j 1 12 11
ij
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
M
" "
" " " " " " "
" "
" "
" " " " " " "
" "
" "
+
+ + + + + +
+
+
+
=
, , , , ,
, , , , ,

Matrisin kofaktrleri
Bir kare matrisin herhangi bir a
ij
elemannn kofaktr, bu elemann minrnn (-1)
i+j
ile
arpm olarak tanmlanr.
Matrisin determinant
Bir matrisin determinant herhangi bir satrndaki veya herhangi bir stnundaki btn
elemanlarn kofaktrleriyle arpmlarnn toplam olarak tanmlanr.
| | ( ) ( )

=
+
=
+
= = = =
N
1 j
j k
kj kj
N
1 i
k i
ik ik
NN Nj Ni 3 N 2 N 1 N
jN jj ji 3 j 2 j 1 j
iN ij ii 3 i 2 i 1 i
N 3 j 3 i 3 33 32 31
N 2 j 2 i 2 23 22 21
N 1 j 1 i 1 13 12 11
1 M a 1 M a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
A A
" " "
" " " " " " " " "
" " "
" " " " " " " " "
" " "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
det

Matrisin zdeerleri ve zvektrleri
Bir matrisin zdeerleri karakteristik polinomunun kkleri olarak tanmlanr.
Karakteristik polinom ( ) ( )
= = =
NN 2 N 1 N
N 2 22 21
N 1 12 11
A
a a a
a a a
a a a
I A I A p
"
" " " "
"
"
det

zdeerler p
A
() =0 eitliini salayan (
i
, i=1,2,N) kkleri
zvektrler Aw=w eitliini salayan {w
j
} vektrleri

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7
Matrisin tersi
Bir A matrisinin tersi A.B=I
n
eitliini salayan B matrisidir.
Bir matrisin tersi, bu matristen oluturulan ek matrisin bu matrisin determinantna blm ile
elde edilir.
Burada geen ek matris ise matrisin elemanlarnn kofaktrlerinde oluturulan matrisin
transpozesidir.
rnek
(
(
(
=
4 3 1
3 4 1
3 3 1
A
Kofaktrler matrisi
(
(
(

=
(
(
(
(
(
(
(
=
1 0 3
0 1 3
1 1 7
4 1
3 1
3 1
3 1
3 4
3 3
3 1
3 1
4 1
3 1
4 3
3 3
3 1
4 1
4 1
3 1
4 3
3 4
K

Ek matris
(
(
(

=
1 0 1
0 1 1
3 3 7
E
Matrisin determinant 1 3 3 7
3 4
3 3
1
4 3
3 3
1
4 3
3 4
1
4 3 1
3 4 1
3 3 1
A = = + =
(
(
(
= ) det(
Ters matris
(
(
(
1 0 1
0 1 1
3 3 7
A
1

Kontrol
3
1
I
1 0 0
0 1 0
0 0 1
1 0 1
0 1 1
3 3 7
4 3 1
3 4 1
3 3 1
AA =
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8
1.3. Lineer denklem takmlarnn saysal zm
Bir lineer denklem takmn genel olarak
N
j
i
N NN
N jN
N iN
N N
N N
N N
Nj
jj
ij
j
j
j
Ni
ji
ii
i
i
i
N
j
i
N
j
i
N
j
i
b
b
b
b
b
b
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
x a
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
3
2
1
3
2
1
3
3
3
3 3
3 2
3 1
3
3
3
3 3
3 2
3 1
3 3
3 3
3 3
3 33
3 23
3 13
2 2
2 2
2 2
2 32
2 22
2 12
1 1
1 1
1 1
1 31
1 21
1 11
=
=
=
=
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
(1.1)
veya matris formda
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
N
j
i
N
j
i
NN Nj Ni N N N
jN jj ji j j j
iN ij ii i i i
N j i
N j i
N j i
b
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
x
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
"
"
"
"
"
"
" " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
3
2
1
3
2
1
3 2 1
3 2 1
3 2 1
3 3 3 33 32 31
2 2 2 23 22 21
1 1 1 13 12 11
(1.2)
eklinde ifade etmek mmkndr.
Lineer denklem takmlarnn saysal zmlenmesinde kullanlan yntemleri
-Eliminasyon Yntemleri:
- teratif Yntemler:
olarak snflandrmak mmkndr.
Eliminasyon yntemlerinde en ok bilinen birisi Gauss eliminasyon yntemi ve trevleridir. Bu
yntemlerde bazen pivot uygulamalarna gerek duyulur. Bir dier grup etkin eliminasyon
yntemi LU ayrtrma yntemleri olarak bilinir.
Byk lineer denklem takmlar iin genel olarak iteratif yntemler tercih edilir. Bunlar arasnda
Jacobi basit iterasyon yntemi, Gauss-Seidel iterasyon yntemi ve Ardarda ar gevetme
(Succesive Over Relaxation SOR) yntemi saylabilir.
Katsaylar matrisinin bir bant matrisi olmas ve blok bant matrisi olmas gibi durumlarda daha
zel yntemler gerekmektedir. rnein -diyagonalli bant matrisler halinde Thomas
yntemi tercih edilmektedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9
1.3.1- Gauss eliminasyon yntemi
Gauss-eliminasyon yntemi dolu ve diyagonal elemanlar baskn olan matrislerin zm iin
uygun bir yntemdir. ki aamaldr:
- st-genselletirme aamas
Lineer denklem sistemindeki denklemlerden herhangi birinin iki tarafnn sfrdan farkl bir
sayyla blnmesi veya arplmas denklemi deitirmez. Yine bu denklemlerden ikisinin
birbiriyle toplanmas veya kartlmas lineer denklem takmnn zmn deitirmez.
Buna gre (1.1a) denklem sistemindeki birinci denklemin her iki taraf a
11
ile blndkten
sonra srasyla
- a
21
ile arplp ikinci denklemden kartlarak
- a
31
ile arplp nc denklemden kartlarak
............
- a
i1
ile arplp i inci denklemden kartlarak
............
- a
N1
ile arplp N inci denklemden kartlarak
denklem sistemi matris formda
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
2
2
2
2
3
2
2
1
1
3
2
1
2 2 2 2
3
2
2
2 2 2 2
3
2
2
2 2 2 2
3
2
2
2
3
2
3
2
3
2
33
2
32
2
2
2
2
2
2
2
23
2
22
1
1
1
1
1
1
1
13
1
12
1
11
0
0
0
0
0
N
j
i
N
j
i
NN Nj Ni N N
jN jj ji j j
iN ij ii i i
N j i
N j i
N j i
b
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
x
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a a
"
"
"
"
"
"
" " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
(1.3)
ekline getirilebilir. Burada
N i
a
a
b
b b
N j
a
a
a
a a
a a
i i i
i
j
ij ij
ij ij
,.... , ;
,.... , ;
) (
) (
) (
) ( ) (
) (
) (
) (
) ( ) (
) (
3 2
2 1
1
1 1
11
1
1 1 2
1
1
1
11
1
1
1 2
1
=
=
=
|
|
|
|
.
|
\
|
=
=

Benzeri ilemler ikinci denklem ile sonraki denklemler arasnda tekrarlanarak (1.3.3) denklem
sistemi
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
10
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
3
N
3
j
3
i
3
3
2
2
1
1
N
j
i
3
2
1
3
NN
3
Nj
3
Ni
3
3 N
3
jN
3
jj
3
ji
3
3 j
3
iN
3
ij
3
ii
3
3 i
3
N 3
3
j 3
3
i 3
3
33
2
N 2
2
j 2
2
i 2
2
23
2
22
1
N 1
1
j 1
1
i 1
1
13
1
12
1
11
b
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
x
a a a a 0 0
a a a a 0 0
a a a a 0 0
a a a a 0 0
a a a a a 0
a a a a a a
"
"
"
"
"
"
" " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
(1.4)
ekline getirilebilir. Burada da
N i
a
a
b
b b
N j a
a
a
a a
i i i
i
j
ij ij
,.... , ;
,.... , ;
) (
) (
) (
) ( ) (
) (
) (
) (
) ( ) (
4 3
3 2
2
2
2
22
2
2 2 3
2
2
2
22
2
2
2 3
=
|
|
|
|
|
.
|
\
|
=
= =

Bu ilemler sondan bir nceki denklem ile sonuncu denklem arasnda gerekletirilinceye kadar
tekrar edilecektir.
Tekrarlanan bu ilemler genelletirmek amacyla herhangi bir k nc aamada yazlrsa denklem
sistemi matris formda
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+
+
+ + +
+
+ + +
+
+

) (
) (
) (
) (
) (
) (
) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
) (
,
) (
) ( ) (
) ( ) ( ) (
1
1
3
3
2
2
1
1
3
2
1
1 1 1
1
1 1 1
1
1
1
1 1
3
3
2
2
2
22
1
1
1
12
1
11
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0 0
0
k
N
k
j
k
i
N
j
i
k
NN
k
Nj
k
Nk
k
iN
k
ij
k
ik
k
kN
k
kj
k
kk
k
kk
k
k k
N
N
N
b
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
x
a a a
a a a
a a a a
a
a
a a
a a a
"
"
"
"
"
"
" "
" " " " "
" " " " "
" " " " " "
" " " " " "
" " " " " "
" " " " " "
(1.5)
ekline gelir. Burada
1 2 1 2 1
1
1
1
=
+ + =
|
|
|
|
|
.
|
\
|
=
+ = =
+
+
N k N k k i
a
a
b
b b
N k k j a
a
a
a a
k
ik k
kk
k
k k
i
k
i
k
ik k
kk
k
kj k
ij
k
ij
,.... , ; ,.... , ;
,.... , ;
) (
) (
) (
) ( ) (
) (
) (
) (
) ( ) (

dir.
Btn tekrar aamalarndan sonra denklem sistemi, katsaylar matrisi st-gensel bir matris
halini alarak
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) ( ) (
) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
1
3
3
2
2
1
1
3
2
1
1
3
3
3
3
3
3
3
33
2
2
2
2
2
2
2
23
2
22
1
1
1
1
1
1
1
13
1
12
1
11
0 0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0
N
N
j
j
i
i
N
j
i
N
NN
j
jN
j
jj
i
iN
i
ij
i
ii
N j i
N j i
N j i
b
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
x
a
a a
a a a
a a a a
a a a a a
a a a a a a
"
"
"
"
"
"
" " "
" " " " " " " " "
" "
" " " " " " " " "
" "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
(1.6)
ekline gelir.
- Geri sprme aamas
Katsaylar matrisi st-gensel hale getirilen denklem sisteminin zm en son bilinmeyenden
balanarak geriye doru gerekletirilir.
Bu ilemler srasnda indislerin karmamas iin denklem sistemini, katsaylarna yeni isim
vererek
N
N
i
N NN
N N N
N iN
N N
N N
N N
N N N
N iN
N N
N N
N N
j ij
j j
j j
j j
i ii
i i
i i
i i
e
e
e
e
e
e
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d
x d x d
1
3
2
1
1
3
2
1
1 1 1
1 1
1 1 3
1 1 2
1 1 1
3
2
1
3
2
1
3 33
3 23
3 13
2 22
2 12 1 11

=
=
=
=
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+ +
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
"
, ,
(1.7)
eklinde yazalm. Buna gre sonuncu bilinmeyen en son denklemden kolaylkla
NN
N
N
d
e
x =
ve sondan bir nceki bilinmeyen de bir nceki denklem kullanlarak
1 1
1 1
1

=
N N
N N N N
N
d
x d e
x
,
,

eklinde hesaplanabilir. Bu ilemler birinci denklemden birinci bilinmeyen bulununcaya kadar
tekrar edilir. Genelletirme amacyla geri-sprme ileminin herhangi bir i inci aamas iin
1 2 2 1
1
, ,.... , ; =
=

+ =
N N i
d
x d e
x
ii
N
i j
j ij i
i

algoritmas yazlabilir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
12
Gauss-Eliminasyon ynteminin bilgisayar uygulamas
Bilgisayar uygulamasnda lineer denklem takmnn katsaylar matrisi bir kare matris yerine
stun says satr saysndan bir fazla olan bir dikdrtgensel matris eklinde tanmlanp sa
taraf vektr de bu matrisin en son stununa yerletirilerek btn ilemler bu matris zerinde
yaplabilir.
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+
+
+
+
+
+
1
1
1
1 3
1 2
1 1
3 2 1
3 2 1
3 2 1
3 3 3 33 32 31
2 2 2 23 22 21
1 1 1 13 12 11
NN
jN
iN
N
N
N
NN Nj Ni N N N
jN jj ji j j j
iN ij ii i i i
N j i
N j i
N j i
a
a
a
a
a
a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
"
"
"
" " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
(1.8)
ayet katsaylar matrisinin bir baka ama iin aynen saklanmas gerekiyorsa bir baka
matriste yedeklenmesinde yarar vardr.
Bu durumda st-genselletirme aamasnn k nc admnda katsaylar matrisi
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+ +
+ +
+ + + + + +
+ +
+
+
1 1
1 1
1 1 1 1 1 1
1 1
1 2 2 22
1 1 1 12 11
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0
0 0
0
NN NN Nj Nk
iN iN ij ik
N k N k j k k k
kN kN kj kk kk
N N
N N
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a a
a a a
a a a a
" "
" " " " " "
" "
" " " " " "
" "
" "
" " " " " " "
" " " " "
" " " " "
(1.9)
gerekli bilgisayar algoritmalar
1 N 2 1 k N 2 k 1 k i
1 N 2 k 1 k j P a a a
a a P
kj ij ij
kk ik
=
+ + =
|
|
.
|
\
|
+ + + =
,.... , ; ,.... , ;
,.... , ;
/

ve geri-sprme aamasnda gerekli algoritmalar da
NN
NN
N
a
a
x
1 +
=
1 2 2 1
1
1
, ,.... , ; =
=

+ =
+
N N i
a
x a a
x
ii
N
i j
j ij iN
i

eklinde yazlabilir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
13
rnek uygulama
Denklem sistemi
(
(
(

13
8
15
3 1 1
4 1 3
1 2 4
3
2
1
x
x
x

Katsaylar matrisi
(
(
(

13 3 1 1
8 4 1 3
15 1 2 4

Birinci stun sfrlanarak
(
(
(

25 9 75 2 5 0 0
25 19 75 4 5 2 0
15 1 2 4
4 1
4 3
1 3
1 2
. . .
. . .
) / (
) / (
R R
R R
kinci stun sfrlanarak
(
(
(
40 5 80 1 0 0
25 19 75 4 5 2 0
15 1 2 4
R 5 2 5 0 R
2 3
. .
. . .
) . / . (

Geri sprme ile 3
80 1
40 5
3
= =
.
.
x
2
5 2
3 75 4 25 19
2
=

=
.
. .
x
( ) ( ) | |
2
4
3 1 2 2 15
1
=
+
= x
Uyar
Baz matrislerde st-
genselletirme aamasnn
herhangi bir admnda, daha
nce yaplm olan ilemlerin
sonucunda a
kk
diyagonal
elemannn deeri sfr olabilir.
Bu gibi durumlarda sfrla
blme sorunu nedeniyle
yukarda izah edilen Gauss
yoketme yntemi devam
ettirilemez.
Bu sorunu gidermenin bir yolu
ksmi pivot uygulamasdr.
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+ +
+ + + + + +
+ + + + + +
+ +
+ +
+
+
1 1
1 2 2 1 2 2
1 1 1 1 1 1
1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
33
1 2 2 23 22
1 1 1 13 12 11
0 0 0 0
0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0
0 0
0
NN NN Nk Nk
N k N k k k k k
N k N k k k k k
kN kN kk
N k N k k k k k k k
N N
N N
a a a a
a a a a
a a a a
a a a
a a a a a
a
a a a a
a a a a a
"
" " " " " "
"
"
"
"
" " " " " "
" " " "
" " " "

Gauss yoketme ynteminde pivot uygulamalar
Lineer bir denklem takmndaki iki denklemin srasnn deitirilmesi zm hibir ekilde
deitirmez.
Buna gre Gauss ynteminin st-genselletirme aamasnda herhangi bir k nc admda a
kk

diyagonal eleman sfr olmusa, bundan sonraki denklemlerden, bu diyagonal elemannn
altndaki eleman sfr olmayan herhangi birisinin yeri knc denklemle deitirilebilir. Bu
uygulamaya ksmi pivot uygulamas denir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
14
Sfr diyagonal altndaki elemanlardan herhangi birisi yerine maksimum olan tercih edilerek bu
denklemin yeri deitirilirse bu stratejiye de maksimum pivot stratejisi ad verilir.
Katsaylar matrisinde balangtan itibaren veya Gauss eliminasyon ynteminin st-
genselletirme aamasnn herhangi bir admnda diyagonal elemanlarndan birinin veya bir
ounun sfr olmas yannda kk olmas halinde de maksimum pivot stratejisi uygulanmas
yararl olur.
Maksimum pivot stratejisi genel olarak katsaylar matrisinin, en byk elemanlar diyagonal
zerine gelecek ekilde satrlarnn ve stunlarnn yerlerinin deitirilmesi eklindedir.
Katsaylar matrisinin iki satrnn (sa taraf eleman da dahil olmak zere) yer deitirmesinin
zm deitirmeyecei daha nce de belirtilmiti.
Katsaylar matrisinde iki stunun yer deitirmesi ise bilinmeyenlerin srasnn deitirilmesi
anlamna gelir ki bilinmeyenlerin srasnn bu ilemler boyunca nasl deitiinin tespit edilmesi
ve zm elde edildikten sonra bilinmeyenlerin srasnn eski haline getirilebilmesi iin bir
sralama ilemi yaplmas gerekir.
rnek
Yandaki 4 bilinmeyenli denklem sisteminde katsaylar
matrisinin en byk eleman (maksimum pivot) 6 deerine
sahip olup drdnc satrn nc stununda yer
almaktadr.
(
(
(
(
12
5
11
9
1 6 3 2
2 2 2 4
1 3 5 2
5 1 1 2
4
3
2
1
x
x
x
x

Bu maksimum pivotun ilk diyagonal eleman olmas iin:
- nce birinci satrla drdnc satrn yerlerinin deimesi

(
(
(
(
9
5
11
12
5 1 1 2
2 2 2 4
1 3 5 2
1 6 3 2
4
3
2
1
x
x
x
x

- sonra da birinci stunla nc stunun yerlerinin
deimesi gerekmektedir. Ancak bu stun deiiklii
durumunda bilinmeyenler vektrnde birinci bilinmeyen ile
nc bilinmeyeni yerinin de deitirilmesi gerekir.
(
(
(
(
9
5
11
12
x
x
x
x
5 2 1 1
2 4 2 2
1 2 5 3
1 2 3 6
4
1
2
3

kinci aamada katsaylar matrisinin birinci satr ve stunu dnda kalan dier elemanlar
arasndan yeni bir pivot seilecektir. En byk iki elemann da deeri 5 olup bunlardan birisi
ikinci kegen zerinde yer almaktadr. Buna gre zaten pivot kegen zerinde olduundan
bir deiiklie gerek olmayacaktr.

nc aamada katsaylar
matrisinin birinci ve ikinci
satrlar ve stunlar dnda
kalan dier elemanlar
arasndan yeni bir pivot
aranacaktr. Bu pivot
drdnc satr ve drdnc
(
(
(
(
5
9
11
12
x
x
x
x
2 4 2 2
5 2 1 1
1 2 5 3
1 2 3 6
4
1
2
3
(
(
(
(
5
9
11
12
x
x
x
x
4 2 2 2
2 5 1 1
2 1 5 3
2 1 3 6
1
4
2
3

stunda yer alan 5 deeri olup, buna gre nce drdnc satrla nc satrn, ardndan da
drdnc stunla nc stunun yerlerinin deimesi gerekmektedir.Ayrca bilinmeyenler
vektrnde nc ve drdnc srada yer alan bilinmeyenlerin yerleri de deiecektir.
Grld gibi satrlarn yerleri deimekle birlikte bilinmeyenlerin sras deimemitir. Ancak
stunlarn yeri deiirken bilinmeyenlerin de yerleri deimitir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
15
Bu ekilde pivotlanan denklem sistemine bundan sonraki aamada Gauss-Eliminasyon Yntemi
uygulanarak bilinmeyenler
953 0 x 625 1 x 469 1 x 312 1 x
1 4 2 3
. , . , . , . = = = =
olarak elde edilir.
Ancak bilgisayar uygulamasnda bilinmeyenler bir x dizisi ierisinde olacak ve zm bu dizi
ierisinde
625 1 x 312 1 x 469 1 x 953 0 x
4 3 2 1
. , . , . , . = = = =
eklinde farkl bir sra ile yer alacaktr. te bu nedenle pivotlama boyunca stunlarn nasl yer
deitiinin tespit edilmesi ve zmden sonra x dizisi iindeki bilinmeyen deerlerinin gerekli
sraya konulmas gerekmektedir.
Gauss yoketme ynteminde LU ayrtrma uygulamas
Gauss eliminasyon ynteminde diyagonal altndaki elemanlarn sfrlanmas iin yaplan a
ik
/a
kk

blme ileminin sonucu, diyagonalin altnda sfr olmas gereken elemann yerine yazld
taktirde, sonuta st-gensel olmas gereken matrisin diyagonal altnda yeni bir matris oluur.
rnekolarak daha nceki denklem takm alnrsa
(
(
(

13 3 1 1
8 4 1 3
15 1 2 4

(
(
(

25 9 75 2 5 0 0
25 19 75 4 5 2 0
15 1 2 4
4 1
4 3
1 3
1 2
. . .
. . .
) / (
) / (
R R
R R yerine
(
(
(

25 9 75 2 5 0 4 1
25 19 75 4 5 2 4 3
15 1 2 4
. . . /
. . . /
(
(
(
40 5 80 1 0 0
25 19 75 4 5 2 0
15 1 2 4
R
5 2
5 0
R
2 3
. .
. . .
)
.
.
(
yerine
(
(
(
(

40 5 80 1
5 2
5 0
4 1
25 19 75 4 5 2 4 3
15 1 2 4
. .
.
.
/
. . . /
Bylece katsaylar matrisi
(
(
(

80 1 20 0 25 0
75 4 5 2 75 0
1 2 4
. . .
. . .
eklini alr. Bu matris
(
(
(
(
(
(
80 1 0 0
75 4 5 2 0
1 2 4
1 20 0 25 0
0 1 75 0
0 0 1
.
. .
. .
.
eklinde dzenlenirse, buradaki alt-gensel matrisle st-gensel matrisin arpmnn
yukardaki orijinal katsaylar matrisini verdii gsterilebilir.
Yani
(
(
(

=
(
(
(
(
(
(
3 1 1
4 1 3
1 2 4
80 1 0 0
75 4 5 2 0
1 2 4
1 20 0 25 0
0 1 75 0
0 0 1
.
. .
. .
.
Bylece katsaylar matrisi A=L.U eklinde arpanlara ayrtrlm olmaktadr.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
16
NOT:
LU arpanlara ayrma ilemi bir matrisin determinantnn hesab iin etkin bir yntemdir. yle
ki:
Yukardaki rnekte sz konusu olana katsaylar matrisinin determinant, kofaktrler yardmyla
hesaplanrsa
18 7 1 5 3 1 4
4 1
1 2
1
3 1
1 2
3
3 1
4 1
4
3 1 1
4 1 3
1 2 4
A = + + =

= ) ( ) ( ) ( ) det(
eklinde elde edilir.
Dier taraftan iki matrisin arpmnn determinant bu matrislerin determinantlarnn arpmna
eittir. Buna gre rnekteki matrisin determinant bunun LU arpanlarnn determinantlar
arpmna eit olacaktr.
80 1 0 0
75 4 5 2 0
1 2 4
1 20 0 25 0
0 1 75 0
0 0 1
A
.
. .
. .
. ) det(
=
Bu matrislerin her birinin determinantlarnn diyagonal elemanlar arpmna eit olduu
kolaylkla grlmektedir. Buna gre
( ) 18 80 1 5 2 4 1 1 1 A = = . . ) ( ) det(
elde edilir.
1.3.2 Gauss-Jordan Yntemi
Gauss-eliminasyon yntemindeki geri-sprme aamas st-genselletirme aamasyla
birletirilebilir.
Bu tipteki yntemlerden biri olan Gauss-Jordan ynteminde diyagonal altndaki elemanlar sfr
yaplrken ayn anda diyagonal zerindeki elemanlar da sfrlanr, ayrca diyagonal
elemanlarnn deerleri 1 yaplr. Bylece ilemlerin sonucunda katsaylar matrisi birim matrise
dnrken sa taraf vektr de bilinmeyenler (yani zm) vektrne dnr.
rnek uygulama
rnek katsaylar matrisi
(
(
(
(

6 5 6 1 6
7 1 0 3 4
2 2 3 2 2
0 1 0 2 0

1 ve 4 nc satrlarn yeri deitirilerek
(
(
(
(

0 1 0 2 0
7 1 0 3 4
2 2 3 2 2
6 5 6 1 6

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
17
1 inci satr diyagonal elemanyla blnerek
(
(
(
(

0 1 0 2 0
7 1 0 3 4
2 2 3 2 2
1 8333 0 1 1667 0 1 . .

1. diyagonal altndaki elemanlar sfrlanarak
(
(
(
(

0 1 0 2 0
11 3334 4 4 6667 3 0
4 6667 3 5 6667 1 0
1 8333 0 1 1667 0 1
. .
. .
. .

2. ve 3. satrlarn yerini deitirerek
(
(
(
(

0 1 0 2 0
4 6667 3 5 6667 1 0
11 3334 4 4 6667 3 0
1 8333 0 1 1667 0 1
. .
. .
. .

2. satr diyagonal elemanyla blerek
(
(
(
(

0 1 0 2 0
4 6667 3 5 6667 1 0
3 1818 1 0909 1 1 0
1 8333 0 1 1667 0 1
. .
. .
. .

2. diyagonal st ve altndaki elemanlar sfr yaparak
(
(
(
(

6 3636 3 1818 2 0 0
9 6364 5 8182 6 0 0
3 1818 1 0909 1 1 0
5 0 6364 0 8182 0 0 1
. .
. .
. .
. . . .

(
(
(
(

6 3636 3 1818 2 0 0
32 1 8267 0 1 0 0
3 1818 1 0909 1 1 0
5 0 6364 0 8182 0 0 1
. .
. .
. .
. . . .

3. diyagonal st ve altndaki elemanlar sfr yaparak
(
(
(
(

12 3 5600 1 0 0 0
32 1 8267 0 1 0 0
56 1 2800 0 0 1 0
58 0 0400 0 0 0 1
. .
. .
. .
. .

(
(
(
(

2 1 0 0 0
32 1 8267 0 1 0 0
56 1 2800 0 0 1 0
58 0 0400 0 0 0 1
. .
. .
. .

4. diyagonal stndeki elemanlar sfr yaparak
(
(
(
(
2 1 0 0 0
3333 0 0 1 0 0
1 0 0 1 0
5 0 0 0 0 1
.
.
.

Son stundaki elemanlar bilinmeyenlerin zmdr.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
18
lem says
Gauss eliminasyon ynteminde her iki aamada yaplan ilemlerin toplam says (2n/3+3n/2-
7n/6) olup ilem mertebesini ksaca (2n/3) olarak belirmek mmkndr.
Buna karlk Gauss-Jordan yntemindeki ilem mertebesi (n) olup Gauss eliminasyon
yntemine kyasla yaklak %50 kadar daha fazla ilem yaplr.
leklendirme
Eliminasyon yntemlerinde katsaylar matrisinin elemanlarnn byklkleri arasnda ok fazla
farkllklar varsa bu durum ilemler srasnda nemli yuvarlatma hatalarna yol aabilir. Bunu
nlemenin bir yolu her bir denklemin katsaylarn bu katsaylarn en by ile blmektir.
rnek
(
(
(
2 1 2 1
102 100 3 1
105 100 2 3

Denklem sisteminde ilk iki denklemdeki en byk katsaylar 100 iken sonuncu denklemin en
byk katsays 2 dir. Buna gre ilk iki denklemi 100 ile ve sonuncu denklemi de 2 ile blerek
zmleme ilemlerini

(
(
(
1 5 0 1 5 0
02 1 1 03 0 01 0
05 1 1 02 0 03 0
. .
. . .
. . .

denklem sistemi zerinde yapmak yuvarlatma hatalarn azaltacaktr.
1.3.3- Thomas yntemi
Hesaplamal akkanlar dinamiinde ve Hesaplamal mhendisliin baz problemlerinde zaman
zaman -diyagonalli katsaylar matrisine sahip lineer denklem takmlaryla karlalr. -
diyagonalli katsaylar matrisine sahip byle bir lineer denklem takm matris biiminde normal
olarak aadaki gibi gsterilebilir.
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+
N
i
3
2
1
N
i
3
2
1
NN 1 N N
1 i i i i 1 i i
33 32
23 22 21
12 11
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
a a 0 0 0 0 0
0 a a a 0 0 0
0 a a 0
0 a a a
0 0 a a
"
"
"
"
" " " " " " "
" " " " " " "
" " "
" " "
" " "
.
.
.
.
. . . . . . .
. . . . . . .
. . .
. . .
. . .
,
, , ,

Ancak katsaylar matrisinin ou sfr olan elemanlar iin bilgisayar hafzasnda gereksiz yer
igal etmemek ve gereksiz ilemlerden kanmak amacyla (NN) boyutlarnda bir katsaylar
matrisi yerine (N3) boyutlarnda bir katsaylar matrisi kullanacak biimde bir dzenleme ve
buna uygun bir zm algoritmas kullanlmas tercih edilir.
zm iin ok tercih edilen bir yntem Thomas algoritmasdr. Thomas algoritmas aslnda
Gauss eliminasyon ynteminin kolonlu bir dikdrtgensel matris kullanlarak yaplan zel bir
uygulamasdr.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
19
Yukardaki denklem sistemi
, ,
; ; ;
i i 1 i ii i i i 1 i i i
a l a d a u b r
+

olmak zere dzenlenirse:
(
(
(
(
(
(
(
(
(
N
i
3
2
1
N
i
3
2
1
N N
i i i
3 3
2 2 2
1 1
r
r
r
r
r
x
x
x
x
x
d l 0 0 0 0 0
0 u d l 0 0 0
0 d l 0
0 u d l
0 0 u d
"
"
"
"
" " " " " " "
" " " " " " "
" " "
" " "
" " "
.
.
.
.
. . . . . . .
. . . . . . .
. . .
. . .
. . .

Gauss eliminasyon ynteminin esasnn diyagonal altnda kalan btn elemanlarn sfr olmasn
salayacak ilemler olduu hatrlanrsa bu denklem sistemindeki ilk denklem l
2
ile ve ikinci
denklem de d
1
ile arplp birinci denklem ikincisinden karldktan sonra her iki taraf d
1
ile
blnerek
2 1 3 2 1 2 2 1 1 2 1
1 2 2 1 2 1 1 2
r d x u d x d d x l d
r l x u l x d l
= + +
= +

1
2 1
2 3 2 2
1
1 2
2
d
l r
r x u x
d
u l
d = +
|
|
.
|
\
|

elde edilir. Bylece ikinci denklemdeki x
1
bilinmeyeni yok edilmi veya dier bir deyile
katsaylar matrisinde diyagonal elemannn altndaki katsay sfrlanm olmaktadr. Bu eitlik
1
2 1
2 2
1
1 2
2 2
d
l r
r r
d
u l
d d = =
' '
; olmak zere
' '
2 3 2 2 2
r x u x d = +
eklinde yazlabilir. Bylece denklem sistemi
(
(
(
(
(
(
(
(
(
N
i
3
2
1
N
i
3
2
1
N N
i i i
3 3
2 2
1 1
r
r
r
r
r
x
x
x
x
x
d l 0 0 0 0 0
0 u d l 0 0 0
0 d l 0
0 u d 0
0 0 u d
"
"
"
"
" " " " " " "
" " " " " " "
" " "
" " "
" " "
.
.
.
.
. . . . . . .
. . . . . . .
. . .
. . .
. . .
' '

ekline gelir. Yukarda yaplan eliminasyon ilemi denklem sistemindeki ikinci ve nc
denklem arasnda tekrarlanrsa, yani ikinci denklem l
3
ile ve nc denklem de d
2
' ile arplp
yine birinci denklem ikincisinden karlp, karlkl d
2
' ile blnerek
3 2 4 3 2 3 3 2 2 3 2
2 3 3 2 3 2 2 3
r d x u d x d d x l d
r l x u l x d l
' ' ' '
' '
= + +
= +

'
'
'
2
2 3
3 4 3 3
2
2 3
3
d
r l
r x u x
d
u l
d = +
|
|
.
|
\
|

veya yine
'
'
'
'
'
;
2
2 2
3 3
2
2 3
3 3
d
r l
r r
d
u l
d d = = olmak zere
' '
3 4 3 3 3
r x u x d = +
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
20
elde edilir. Bu denklemde de x
2
bilinmeyeninin ortadan kalkt ve katsaylar matrisinde nc
satrda diyagonal altndaki elemann sfr yapld grlmektedir.
Benzeri ilemler daha sonraki denklemler iin de tekrarlanabilir. Bunun iin yukarda kartlan
bantlar karlatrlarak bir genelletirme yaplrsa
) ,.... , ( ;
'
'
'
'
'
N 3 2 i
d
r l
r r
d
u l
d d
1 i
1 i i
i i
1 i
1 i i
i i
= = =

elde edilir. Bu durumda denklem sistemi de
(
(
(
(
(
(
(
(
(
'
'
'
'
'
'
'
'
.
.
.
.
. . . . . . .
. . . . . . .
. . .
. . .
. . .
N
i
3
2
1
N
i
3
2
1
N
i i
3
2 2
1 1
r
r
r
r
r
x
x
x
x
x
d 0 0 0 0 0 0
0 u d 0 0 0 0
0 d 0 0
0 u d 0
0 0 u d
"
"
"
"
" " " " " " "
" " " " " " "
" " "
" " "
" " "

ekline gelir. Bu denklem sisteminde en sonuncu denklemden x
N
bilinmeyeninin kolaylkla
zlebilecei grlmektedir:
'
'
N
N
N
d
r
x =
Bulunan bu byklk bir stteki denklemde kullanlarak
'
'
1 N
N 1 N 1 N
1 N
d
x u r
x

=
bulunur. Benzeri ilem herhangi bir x
i
bilinmeyeni iin
'
'
i
1 i i i
i
d
x u r
x
+
=
eklinde gerekletirilir.
1.3.4- LU ayrtrma yntemleri
AX=B eklindeki lineer denklem takm, katsaylar matrisi
A=LU eklinde arpanlarna ayrlarak
LUX=B ekline veya
UX=Y tanmlamas yaparak
LY=B getirilebilir.
Bu son denklem takm ileri-sprme yoluyla Y vektr iin kolaylkla zlebilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
21
Bulunan zm bir nceki denklemde kullanlrsa bu denklem de geri-sprme yoluyla X
vektr iin zlebilir.
Buna gre bir LU ayrtrma ynteminin aamalar aadaki gibi sralanabilir:
- A=L U ayrtrmas
- L Y =B denkleminin Y iin ileri-sprme yoluyla zlmesi
- U X=Y denkleminin X iin geri-sprme yoluyla zlmesi
LU Ayrtrma aamas:
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
NN
kN kj kk
N j k
N j k
N j k
NN Nk N N N
ik i i i
kk k k k
u
u u u
u u u u
u u u u u
u u u u u u
l l l l l
l l l l
l l l l
l l l
l l
l
U L
" " "
" " " " " " " " "
" " " "
" " " " " " " " "
" "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
" " " "
" " " " " " " " "
" " " "
" " " " " " " " "
" " " "
" " " " " " " " "
" " " "
" " " "
" " " "
0 0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0
0
0
0 0
0 0 0
0 0 0 0
3 3 3 33
2 2 2 23 22
1 1 1 13 12 11
3 2 1
3 2 1
3 2 1
33 32 31
22 21
11

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
NN Nj Ni N N N
jN jj ji j j j
iN ij ii i i i
N j i
N j i
N j i
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
a a a a a a
A
" " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
" " "
" " "
" " "
3 2 1
3 2 1
3 2 1
3 3 3 33 32 31
2 2 2 23 22 21
1 1 1 13 12 11

L matrisinin k nc satr U matrisinin j=k,k+1,N inci stunlar ile arplarak
= + + +
kj kj kk j k j k
a u l u l u l ...
2 2 1 1
N k k j u l a
l
u
k
p
pj kp kj
kk
kj
,..., , ; 1
1
1
1
+ =
|
|
.
|
\
|
=

=

L matrisinin i=k,k+1,,N inci satrlar U matrisinin k nc stunuyla arplarak
= + + +
ik kk ik k i k i
a u l u l u l ...
2 2 1 1
N k k i u l a
u
l
k
p
pk ip ik
kk
ik
,..., , ; 1
1
1
1
+ =
|
|
.
|
\
|
=

=

Bu bantlar
k=1 iin
N i
u
a
l
N j
l
a
u
i
i
j
j
,..., , ;
,..., , ;
2 1
2 1
11
1
1
11
1
1
= =
= =

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
22
k=2 iin
( )
( ) N i u l a
u
l
N j u l a
l
u
i i i
j j j
,..., , ;
,..., , ;
3 2
1
3 2
1
12 1 2
22
2
1 21 2
22
2
= =
= =

k=3 iin
( ) | |
( ) | | N i u l u l a
u
l
N j u l u l a
l
u
i i i i
j j j j
,..., , ;
,..., , ;
4 3
1
4 3
1
23 2 13 1 3
33
3
2 32 1 31 3
33
3
= + =
= + =

olup, hesaplarn balatlabilmesi ve srdrlebilmesi iin u
kk
ve l
kk
elemanlarndan birinin
nceden belirlenmesi gerektii grlmektedir. Nitekim uygulamada bu elemanlardan birisinin
deeri 1 olarak seilir. Bu seime bal olarak yntem iki farkl isimle tannmaktadr:
Doolittle Yntemi
Doolittle ynteminde alt-gensel matrisin diyagonal elemanlar 1 alnmakta olup, buna gre
yukardaki adm
k=1 iin
N i
u
a
l l
N j a u
i
i
j j
,..., , ; ;
,..., , ;
3 2 1
2 1
11
1
1 11
1 1
= = =
= =

k=2 iin
( ) N i u l a
u
l l
N j u l a u
i i i
j j j
,..., , ; ;
,..., , ;
4 3
1
1
3 2
12 1 2
22
2 22
1 21 2 2
= = =
= =

k=3 iin
( )
( ) | | N i u l u l a
u
l l
N j u l u l a u
i i i i
j j j j
,..., , ; ;
,..., , ;
5 4
1
1
4 3
23 2 13 1 3
33
3 33
2 32 1 31 3 3
= + = =
= + =

ekline gelir. Grld gibi hesaplamalarda bir sra izlenerek herbir admda nce st-gensel
matrisin bir satrnn elemanlarnn daha sonra da alt-gensel matrisin bir stununun
elemanlarnn bulunmas gerekmektedir.
Buna gre Doolittle yntemi iin genel algoritma aadaki ekilde yazlabilir.
N k
N k k i u l a
u
l
N k k j u l a u
k
p
pk ip ik
kk
ik
k
p
pj kp kj kj
,..., ,
,..., , ;
,..., , ;
2 1
1
1
1
1
1
1
1
=
+ =
|
|
.
|
\
|
=
+ = =
=

Crout Yntemi
Crout ynteminde st-gensel matrisin diyagonal elemanlar 1 alnmakta olup, buna gre
yukardaki adm
k=1 iin
N j
l
a
u u
N i a l
j
j
i i
,..., , ; ,
,..., , ;
3 2 1
2 1
11
1
1 11
1 1
= = =
= =

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
23
k=2 iin
( ) N j u l a
l
u u
N i u l a l
j j j
i i i
,..., , ; ,
,..., , ;
4 3
1
1
3 2
1 21 2
22
2 22
12 1 2 2
= = =
= =

k=3 iin
( )
( ) | | N j u l u l a
l
u u
N i u l u l a l
j j j j
i i i i
,..., , ; ,
,..., , ;
5 4
1
1
4 3
2 32 1 31 3
33
3 33
23 2 13 1 3 3
= + = =
= + =

ekline gelir. Grld gibi hesaplamalarda yine bir sra izlenerek bu defa herbir admda nce
alt-gensel matrisin bir stununun elemanlarnn daha sonra da st-gensel matrisin bir
satrnn elemanlarnn bulunmas gerekmektedir.
Buna gre Crout yntemi iin genel algoritma aadaki ekilde yazlabilir.
N k
N k k j u l a
l
u
N k k i u l a l
k
p
pj kp kj
kk
kj
k
p
pk ip ik ik
,..., , ;
,..., , ;
,..., , ;
2 1
1
1
1
1
1
1
1
=
+ =
|
|
.
|
\
|
=
+ = =
=

leri sprme aamas
L Y =B denkleminin Y iin zm ilk elemandan balayarak ileri-sprme yoluyla
gerekletirilir.
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
N
i
N
i
NN Ni i N N N N N
ii i i i i i i
b
b
b
b
b
b
y
y
y
y
y
y
l l l l l l l
l l l l l l
l l l l
l l l
l l
l
"
"
"
"
"
"
" "
" " " " " " " " "
" "
" " " " " " " " "
" " " " " " " "
" " " "
" " "
" " "
" " "
4
3
2
1
4
3
2
1
1 4 3 2 1
1 4 3 2 1
44 33 42 41
33 32 31
22 21
11
0
0
0
0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0
,
,

L matrisinin birinci satr ile Y vektrnn arpmndan
11 1 1
l b y / =
L matrisinin i 'inci satrnn Y vektr ile arpmndan
= + + + +
i i 1 i 1 i , i 2 2 i 1 1 i
b y y l ... y l y l N i y l b
l
y
i
p
p ip i
ii
i
,... , ; 3 2
1
1
1
=
|
|
.
|
\
|
=

=

Geri sprme aamas
U X=Y denkleminin X iin zm de son elemandan balayarak geri-sprme yoluyla
gerekletirilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
24
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

+
+
+
+
N
1 N
i
3
2
1
N
1 N
i
3
2
1
N , N
N , 1 N 1 N , 1 N
N , i 1 N , i 1 i , i ii
N , 3 1 N , 3 1 i , 3 i 3 33
N , 2 1 N , 2 1 i , 2 i 2 23 22
N , 1 1 N , 1 1 i , 1 i 1 13 12 11
y
y
y
y
y
y
x
x
x
x
x
x
u 0 0 0 0 0 0
u u 0 0 0 0 0
u u u u 0 0 0 0
u u u u u 0 0
u u u u u u 0
u u u u u u u
"
"
"
"
"
"
" "
" "
" " " " " " " " "
" " " " " " " " "
"
" " " " " " " " "
" "
" "
" "

U matrisinin sonuncu satr X vektryle arplarak
=
N N NN
y x u
NN N N
u / y x =
U matrisinin i 'inci satr X vektryle arplarak
= + + +
+ + i N N , i 1 i 1 i , i i ii
y x u ... x u x u 1 2 2 1
1
1
, ,..., , ; = |
.
|
\
|
=

+ =
N N i x u p y
u
x
N
i k
p ip i
ii
i

elde edilir.
1.3.5- Jacobi basit iterasyon yntemi
ok byk katsaylar matrisi ieren lineer denklem sistemlerinin eliminasyon yntemleriyle
zm ou zaman ekonomik olmaz. Bu gibi durumlarda iteratif yntemler seilir. Bunlardan
en basit birisi Jacobi yntemidir.
B X A = (1)
lineer denklem takm, A katsaylar matrisi
U D L A + + = (2)
; ;
11 12 13 1N
21 22 23 2N
31 32 33 3N
N1 N2 N3 NN
0 0 0 0 a 0 0 0 0 a a a
a 0 0 0 0 a 0 0 0 0 a a
L a a 0 0 D 0 0 a 0 U 0 0 0 a
a a a 0 0 0 0 a 0 0 0 0
( ( (
( ( (
( ( (
( ( ( = = =
( ( (
( ( (
( ( (

" " "
" " "
" " "
" " " " " " " " " " " " " " "
" " "

eklinde matrisin toplam olmak zere
L X D X U X B + + = | | X U X L B D X
1
=

(3)
ekline getirilebilir.
Bu durumda x
i
bilinmeyenleri iin uygun seilecek balang deerleri (3) eitliinde
kullanlarak yeni x
i
deerleri hesaplanabilecei ve bu ilemlerin iteratif olarak devam
ettirilebilecei grlmektedir. Jacobi basit iterasyon yntemi olarak bilinen bu yntemin
herhangi bir iterasyon adm iin kapal formda
| |
) ( ) ( ) ( k k 1 1 k
X U X L B D X =
+
(4)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
25
veya ak biimde
|
|
|
|
|
|
|
.
|
\
|
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+
+
+
+
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
k
N
k
k
k
N
N
N
k
N
k
k
k
N N N N
k
N
k
k
k
x
x
x
x
a
a a
a a a
x
x
x
x
a a a
a a
a
b
b
b
b
D
x
x
x
x
"
"
" " " " "
"
"
"
"
"
" " " " "
"
"
"
" "
3
2
1
3
2 23
1 13 12
3
2
1
3 2 1
32 31
21
3
2
1
1
1
1
3
1
2
1
1
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0
0
0 0
0 0 0
0 0 0 0
(5)
yazlabilir. D diyagonal matrisinin tersinin
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=

NN
33
22
11
1
NN
33
22
11
a 1 0 0 0
0 a 1 0 0
0 0 a 1 0
0 0 0 a 1
D
a 0 0 0
0 a 0 0
0 0 a 0
0 0 0 a
D
/
/
/
/
"
" " " " "
"
"
"
"
" " " " "
"
"
"

eklinde olaca gsterilebilir. Bu durumda (5) matris eitliinin herhangi bir i inci satr iin
N i
a
x a x a b
x
ii
N
i j
k
j ij
k
j
i
j
ij i
k
i
,.... , ;
) ( ) (
) (
2 1
1
1
1 1
=

=

+ =
= +
(6)
yazlarak iterasyon algoritmas ak biimde elde edilebilir.
1.3.6- Gauss-Sidel iterasyon yntemi
Jacobi yntemi abuk yaknsamayan bir yntemdir. Yntemin yaknsamasn hzlandrmak iin
her iterasyon admnda bir nceki zmle yeni bulunan zmlerin
| |
) ( ) ( ) ( k 1 k 1 1 k
X U X L B D X =
+ +
(7)
|
|
|
|
|
|
|
.
|
\
|
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
+
+
+
+
+
+
+
+
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
) (
k
N
k
k
k
N
N
N
k
N
k
k
k
N N N N
k
N
k
k
k
x
x
x
x
a
a a
a a a
x
x
x
x
a a a
a a
a
b
b
b
b
D
x
x
x
x
"
"
" " " " "
"
"
"
"
"
" " " " "
"
"
"
" "
3
2
1
3
2 23
1 13 12
1
1
3
1
2
1
1
3 2 1
32 31
21
3
2
1
1
1
1
3
1
2
1
1
0 0 0 0
0 0 0
0 0
0
0
0 0
0 0 0
0 0 0 0
(8)
N i
a
x a x a b
x
ii
N
i j
k
j ij
k
j
i
j
ij i
k
i
,.... , ;
) ( ) (
) (
2 1
1
1
1
1 1
=

=

+ =
+
= +
(9)
eklindeki bir kombinasyonundan yararlanmak mmkndr.
Grld gibi iterasyonun herhangi bir knc admnda X bilinmeyenler vektrnn i inci
eleman, x
i
, hesaplanrken X in bu iterasyon admnda hesaplanm olan ilk (i-1) eleman ile bir
nceki iterasyon admnda hesaplanm olan (i+1) inci ve daha sonraki elemanlar
kullanlmaktadr.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
26
1.3.7- Ardarda ar gevetme (Successive over-relaxation) yntemi
Gauss-Sidel iterasyon ifadesi, ayn terimin
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
; , ,....
k k
ii
i 1 N
k 1 k 1 k
i i ij j ij i ii i j
j 1 j i 1
ii
1
x b a x a a x a x i 1 2 N
a
x
+ +
= = +
| |
= =
|
+
\ .

(10)
eklinde bir defa ilave edilip bir defa da kartlmas sonucunda
N 2 1 i x a x a b
a
1
x x
N
i j
k
j ij
1 k
j
1 i
1 j
ij i
ii
k
i
1 k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) ( ) (
=
|
|
.
|
\
|
+ =

=
+
=
+
(11)
eklinde dzenlenebilir. Buradaki
N i x a x a b
N
i j
k
j ij
k
j
i
j
ij
k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) (
2 1
1
1
1
= =

=
+
=
(12)
bykl, dikkat edilirse aslnda k nc iterasyon admnda bulunan zm vektrnn
katsaylar matrisi ile arpm olup, tam zmn elde edilmesi halinde bu bykln b
i
ye eit
olaca aktr. Ancak iterasyon srasnda zmler tam zmden farkl olacandan bu
byklk de denklem sisteminin sa taraf vektrnden farkl olacaktr. Aradaki fark
N i b b r
k
i i
k
i
,.... , ;
) ( ) (
2 1 = = (13)
kalnt (residus) olarak adlandrlr. Buna gre (11) bantsnn sandaki ikinci terim kalnt
terimi olup, bir nceki iterasyon admnda elde edilmi zmlere ilave edilen bir dzeltme
terimi gibi yorumlanabilir:
N i x x
k
i
k
i
k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) (
2 1
1
= + =
+
(14)
N 2 1 i x a x a b
a
1
a
r
N
i j
k
j ij
1 k
j
1 i
1 j
ij i
ii ii
k
i k
i
,.... , ;
) ( ) (
) (
) (
=
|
|
.
|
\
|
= =

=
+
=
(15)
imdi bu dzeltme terimi bir bykl ile arplarak etkisi azaltlabilir veya oaltlabilir.
N i x x
k
i
k
i
k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) (
2 1
1
= + =
+
(16)
N 2 1 i x a x a b
a
1
x x
N
i j
k
j ij
1 k
j
1 i
1 j
ij i
ii
k
i
1 k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) ( ) (
=
|
|
.
|
\
|
+ =

=
+
=
+
(17)
Veya yeni bir dzenleme ile
N 2 1 i x a x a x a b
a
1
x x
k
i ii
N
1 i j
k
j ij
1 k
j
1 i
1 j
ij i
ii
k
i
1 k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
=
|
|
.
|
\
|
+ =

+ =
+
=
+
(18)
N 2 1 i x x a x a b
a
1
x x
k
i
N
1 i j
k
j ij
1 k
j
1 i
1 j
ij i
ii
k
i
1 k
i
,.... , ;
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
=
(
(
|
|
.
|
\
|
+ =

+ =
+
=
+
(19)
N 2 1 i x 1 x a x a b
a
1
x
k
i
N
1 i j
k
j ij
1 k
j
1 i
1 j
ij i
ii
1 k
i
,.... , ; ) (
) ( ) ( ) ( ) (
= +
|
|
.
|
\
|
=

+ =
+
=
+
(20)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
27
ekline getirilebilir.
Bu son ifade, grld gibi, herhangi bir iterasyon admnda Gauss-Sidel emasyla bulunan
deerler ile bir nceki iterasyon admnda bulunan deerlerin kontrol edilebilen bir arlk
orannda kombinasyonunu vermektedir. Buradaki gevetme faktr olup bu yntem
0 < < 1 iin ardarda az gevetme (Successive under relaxation)
1 < < 2 iin ardarda ar gevetme (Successive over relaxation)
yntemi olarak anlr.
1.4 Matris tersinin saysal hesab
Matrislerde blme gibi bir ilem olmayp, bu ilem matrisin tersi kullanlarak gerekletirilir.
B/A=C BA
-1
=C
Bu ilem ayn zamanda lineer denklem takmlarnn zmlenmesinde de kullanlabilir.
AX=B A
-1
AX=A
-1
B X=A
-1
B
Bir matrisin tersi eliminasyon yntemleriyle lineer denklem takmlarnn zlmesine benzer
ekilde gerekletirilebilir. Bir A matrisinin tersinin bulunmas aslnda
A A
-1
=I
n

eklinde, sa taraf vektr birden fazla olan bir denklem sisteminin zlmesine edeerdir.
Buna gre katsaylar matrisinin sa tarafna ilave stunlarla bir birim matris ilave edilerek
Gauss-eliminasyon ynytemiyle veya Gauss-Jordan eliminasyon yntemiyle matrisin tersini
elde etmek mmkndr. Daha nce izah edilen ilemlerden sonra birim matris ters matrise
dnecektir.
rnek:
Katsaylar matrisi
(
(
(

2 0 1
1 0 3
2 1 1

Geniletilmi matris
(
(
(

1 0 0
0 1 0
0 0 1
2 0 1
1 0 3
2 1 1

Gauss-Jordan eliminasyon yntemiyle
(
(
(

5 3 5 1 0
1 1 1
5 1 5 2 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
/ /
/ /

01 - Lineer Denklem Takımlarının Çözümü

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 - Lineer Denklem Takımlarının Çözümü

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLM 1

LNEER DENKLEM TAKIMLARININ ZM YNTEMLER

You might also like