T.C.

SAKARYA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAFKASYADA ETNK ATIMALAR VE TRKYE AISINDAN BLGENN NEM

YKSEK LSANS TEZ

Habip YILDIRIM

Enstit Anabilim Dal: Uluslararas likiler

Tez Danman: Yrd. Do. Dr. G. Saynur BOZKURT

TEMMUZ 2007

T.C. SAKARYA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAFKASYADA ETNK ATIMALAR VE TRKYE AISINDAN BLGENN NEM

YKSEK LSANS TEZ

Habip YILDIRIM

Enstit Anabilim Dal: Uluslararas likiler

Bu tez 02/07/2007 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

Prof. Dr. Alaeddin Yalnkaya

Yrd. Do. Dr. Fethi Gngr

Yrd. Do. Dr. G. Saynur Bozkurt

Jri Bakan

Jri yesi

Jri yesi

BEYAN

Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn tezin ihtiva ettii hususlar ahsi grler olup herhangi bir resmi kuruluun grn yanstmadn beyan ederim.

Habip YILDIRIM 02.07.2007

NSZ Kafkasya, konumu itibariyle ilk alardan gnmze kadar farkl corafyalardan kopup gelen eitli etnik halklarn urak yeri olmu, onlar ok uzun zaman misafir etmi ve birbirleri ile kaynatrmtr. Avrasya ktas zerinde douyu batya, kuzeyi gneye birletiren bir kpr olan Kafkasyann sosyo-kltrel yapsndaki bu zenginlik, tad jeopolitik ve jeostratejik konum, blge lkeleri ve Sper Gler arasnda yllardr sregelen rekabete ve anlamazlklara neden olmutur. Bu alma ile Kafkasyann corafi konumu, demografik ve etnik yaps ile birlikte blgede yaayan topluluklarn dil ve dini yaplar ayrntl bir ekilde incelenmi, blgenin tarihi hakknda bilgi verilerek Kafkasyann jeopolitik ve jeostratejik neminden bahsedilmitir. Kafkasyadaki etnik gruplar arasnda sregelen sorunlar ve sebepleri ortaya konmaya allmtr. Bata Trkiyenin ve sonrasnda ABD, Rusya Federasyonu, AB ve ran gibi blge ile yakndan ilgilenen devletlerin Kafkasya zerindeki politikalar masaya yatrlmtr. Bu politikalarn gnmzdeki seyrini daha iyi anlayabilmek iin gemiten gnmze kadar gelen geliimleri ayr ayr incelenmitir. Kafkasyann Trkiye iin nemi belirtilmi ve gelecekte lkemizin Kafkasya politikasnn nasl olmas gerektii sorusu cevaplanmaya allmtr. Bu almann seim aamasndan tamamlanma aamasna dein, her trl ynlendirme ve desteini benden esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. G. Saynur BOZKURTa ve yardmlarndan dolay tm Sakarya niversitesi personeline teekkrlerimi sunarm.

Habip YILDIRIM 02 Temmuz 2007

NDEKLER

KISALTMALAR ...................iii TABLO LSTES....................iv EKL LSTES.v ZET....................................vi SUMMARY.vii

GR.......................1 BLM 1: KAFKASYANIN DNYA ZERNDEK KONUMU VE NEM..............................................5 1.1 Kafkasyann Corafi Konumu............ .5 1.2 Tarihi Sre inde Kafkasya ............................8 1.3 Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps......12 1.3.1 Gney Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps......17 1.3.2 Kuzey Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps..19 1.3.3 Kafkasya Blgesindeki Trk ve Akraba Topluluklar .............................22 1.4 Blgenin Dil Yaps..........................................23 1.5 Blgenin Dini Yaps .......................................25 1.6 Kafkasyann nemi.............................26 1.6.1 1.6.2 Kafkasyann Jeopolitik nemi........................................................................27 Kafkasyann Jeostratejik nemi.....................................................29

BLM 2: BLGEDEK ETNK YAPIDAN KAYNAKLANAN PROBLEM SAHALARI...........31 2.1. Gney Kafkasya da Etnik Sorun Alanlar .....31 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. Dalk Karaba Sorunu ..................31 Abhazya Sorunu......35 Gney Osetya Sorunu..........................42 Acaristan Sorunu.....46

2.1.5. Pankisi Vadisi Sorunu..49 2.1.6. Ahska Trkleri ve Cavaheti Ermenileri Sorunu..50

2.2. Kuzey Kafkasya da Etnik Sorun Alanlar ............56 2.2.1. eenistan Sorunu....................................63

BLM 3: G MERKEZLERNN KAFKASYA POLTKALARI..............68 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. ABDnin Kafkasya Politikas .....................68 Rusyann Kafkasya Politikas ....................78 rann Kafkasya Politikas .....................85 Avrupa Birliinin Kafkasya Politikas.......................88

BLM 4: TRKYE N BLGENN NEM..93 4.1. Trkiyenin Kafkasya politikas......................93

4.1.1. Trkiye Azerbaycan likileri.................................97 4.1.2. Trkiye Grcistan likileri..........................100 4.1.3. Trkiye Ermenistan likileri.................................103 4.1.4. Trkiye Rusya Federasyonu likileri ...................................104 4.2. 4.3. Kafkasyann Trkiye Asndan nemi...108 Trkiyenin Kafkasyadaki Hedefleri, Menfaatleri ve

Uygulamas Gereken Politikalar...................................................................................111

SONU VE NERLER118 KAYNAKLAR.....124 EKLER.....134 ZGEM.....141

ii

KISALTMALAR

AB ABD AGK AGT AKKA BDT BM BN BP BTC ECO FMF KE KG NATO NGO RF SSCB TRACECA

: : : : : : : : : : : : : : : : : : :

Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamas Bamsz Devletler Topluluu Birlemi Milletler Bak- Novorossisk Petrol Boru Hatt British Petrol Bak-Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hatt Ekonomik birlii Tekilat Yabanc Asker Finansman Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat Kafkas alma Gurubu Kuzey Atlantik Anlama Tekilat Hkmet D Organizasyonlar Rusya Federasyonu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Transport Corridor Europe Caucasus Asia (Avrupa, Kafkasya, Asya Ulatrma Koridoru)

TSK

Trk Silahl Kuvvetleri

iii

TABLO LSTES

Tablo 1: Gney Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps......19 Tablo 2: Kuzey Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps...............21 Tablo 3: Abhazyada nfusun 1897-1970 yllar arasndaki deiimi37 Tablo 4: Kuzey Kafkasyadaki Trk ve Akraba Topluluklar..140

iv

EKL LSTES

ekil 1: Kuzey Kafkasya Blgesi...7 ekil 2: Gney Kafkasya Blgesi...7 ekil 3: Kafkasya Blgesindeki Etnik Gruplar....16 ekil 4: Kafkasyada Konuulan Diller ve Kafkas Halklar.25 ekil 5: Grcistann dari Yaps.50 ekil 6: Mesketya Cavaheti Vilayeti..........51 ekil 7: Osmanl Belgesi.134

SA, Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tez zeti Tezin Bal: Kafkasyada Etnik atmalar ve Trkiye Asndan Blgenin nemi Tezin Yazar: Habip YILDIRIM Danman: Yrd. Do. Dr. G. Saynur BOZKURT Kabul Tarihi: 02 Temmuz 2007 Sayfa Says: VII (n ksm) + 133 (tez) + 7 (ekler) Bilim Dal : Uluslararas likiler Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin dalmasyla birlikte bamszlna kavuan Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerin kurulmas, gelitirilmesi ve devamnn salanmas Trkiye iin ok nemlidir. Kafkasya, Trkiyenin Orta Asyaya almasn salayan bir kap vazifesi grmektedir. Blge ABD, Rusya, ran, AB ve Trkiye iin jeopolitik ve jeostratejik neme sahiptir. Bu yzden blge lkeleri ile ilikiler ve Kafkasya zerine gelitirilecek politikalar hayati neme sahiptirler. Bu tez; Kafkasyann corafi konumunu, demografik ve etnik yapsn inceleyerek blgede cereyan eden sorunlarn sebeplerini aratrmay, bata Trkiye olmak zere blge lkelerinin ve Sper Glerin, Orta Asyann kaps ve enerji deposu olan Kafkasya blgesi zerindeki politikalarn akla kavuturarak, blgenin Trkiye ve Dnya iin neminin bir daha gzler nne serilmesini salamay amalamtr. alma drt blm, buna ilave olarak bir giri ve sonutan olumaktadr. Birinci blmde, Kafkasyann dnya zerindeki konumu ve nemi alt alt balk altnda bahsedilmitir. Burada Kafkasya blgesinin corafi konumu, demografik ve etnik yaps, Kafkas Topluluklarnn dil ve dini yaplar ayrntlar ile incelenmi, blgenin tarihi ele alnarak Kafkasyann jeopolitik ve jeostratejik neminden bahsedilmitir. Blgedeki Etnik Yapdan Kaynaklanan Problem Sahalar ise ikinci blmde Gney ve Kuzey Kafkasya blgesi olarak ayr ayr incelenmitir. nc blmde G Merkezlerinin Kafkasya politikalar drt balk altnda toplanmtr. Bu blmde sadece Sper Glerin (ABD, AB) ve blge lkelerinin (Rusya, ran) Kafkasya stratejileri, politikalar incelenmitir. Drdnc blmde toplam balk altnda, Trkiyenin Kafkasya politikalar ve blge lkeleri ile arasndaki ikili ilikileri incelenerek, Kafkasyann Trkiye iin neminden bahsedilmi ve Trkiyenin Kafkasyadaki hedefleri, menfaatleri ve uygulamas gereken politikalar ele alnmtr. Sonu blmnde ise Kafkasyann lkemiz iin tad nem ve izlenmesi gereken stratejiler zerine tespitler ve tavsiyeler yer almtr. Anahtar Kelimeler: Etnik Yap, Etnik Problemler, Hazar Havzas, G Merkezleri, Kafkasya Politikalar

vi

Sakarya University Insitute of Social Sciences Abstract of Masters Thesis Title of the Thesis: Ethnical Conflicts In Caucasia and Importance of The Region For Turkey Author: Habip YILDIRIM Supervisor: Assoc. Prof.Dr. G. Saynur BOZKURT Date : 02 July 2007 Nu. of pages: VII (pre text) + 133 (main body) + 7(appendices) Subfield: International Relations It is crucial for Turkey to establish, improve and carry on relations with the Turkic Republic states declaring independence after the Cold War and the collapse of USSR. Caucasia serves as a gate for Turkey to access through Central Asia. Region has a geopolitical and geostrategical importance for USA, Russia, Iran, UE and Turkey. Therefore, relations with the regional countries and politics on Caucasia have vital significance. This thesis aims to reveal the roots of problematic issues by studying the geographical, demographical and ethnical structure; thereby, mentioning the importance of region both for Turkey and for the World by examining politics of Turkey, other regional countries and Super Powers. This study consists of prologue, epilogue and four chapters. In the first chapter, position of Caucasia on the World and importance of region are mentioned in six titles. Here,

geographical position, demographical-ethnical structure, language-religion roots and history of Caucasia are studied in detail. Problematic issues rooting due to ethnical structure are studied in the second chapter in two parts, as Southern and Northern Caucasia. In the third chapter, Caucasian politics of Power Centers are studied in four titles. Here, strategies and politics of Super Powers (USA, UE) and regional countries (Russia, Iran) are examined. In the fourth chapter, in three titles, Caucasian politics of Turkey and relations with the regional countries are studied; and significance of Caucasia for Turkey is mentioned and aims, interests and politics-to-do are detailed . In the epilogue, the importance of Caucasia for our country and strategies-to-follow are advised.

Keywords: Ethnical Structure, Ethnical Problems, Caspian Region, Power Cenres, Caucasia Politics

vii

GR
Kafkas lkeleri denilince, Kafkas sradalarnn kaplad geni blgede yer alan lkeler belirtilmekte ve bu blgeye Kafkasya denilmektedir. Kafkasyada belirli bir topluluk yaamazken bugn blgede ayrntya inildiinde birbirinden farkl 50yi akn etnik gurubun varl sz konusudur. Bu gruplarn hepsine birden Kafkas Topluluklar denilmektedir (zey, 2001:77). Kafkasyann genellikle dalk, birbirine geit vermez ok sayda vadiden olumas blgenin sosyo-politik yapsn belirleyici bir faktr olarak karmza kmaktadr. Kafkasyann corafi konumu, byk devletler arasnda bir tampon grevi grmesine ayrca ticaret ve ulamda dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda kpr vazifesi yapmasna sebebiyet vermekte bu durum ise blgenin neminin bir kat daha artmasn salamaktadr (Kantarc,2006:29). Tarihin en eski alarndan itibaren eitli milletlerin mcadelesine sahne olan Kafkasya; dil, din ve etnik gruplar asndan dnyann en zengin corafi blgelerinden birisi iken etnik gruplarn okluu, Kafkas halklarnn kaynamasna engel olmaktadr. Yer alt ve yerst kaynaklar bakmndan ok zengin olan Kafkasya, bu zelliinden dolay Dnya sahnesinde bir rekabet blgesi haline getirilmitir. Kafkasya, Avrupann Asya ile bulutuu bir eik ayrca Trkiyeyi Orta Asyaya, Orta Asyay da Trkiyeye balayan bir anahtar konumundadr (Erkek,2001). Kafkasya, bir diller, dinler ve milletler lkesidir. Pek ok dilin, halkn, etnik grubun ve mahalli kltrn bir arada yaad Dnyann ender blgelerinden bir tanesidir. Yzyllardan beri ayn tarihi, kltr ve corafyay paylamalar Kafkas

Topluluklarnn ortak tarihe, kltre, gelenek ve greneklere, benzer toplumsal yaplara sahip olmalarna sebebiyet vermi, yzlerce yldan beri etnik adan birbirleri ile kararak akraba topluluklar haline gelmelerini salamtr. Fakat Kafkas Topluluklar arasndaki dil farkll onlar iin milliyeti ve etnik kimliin bir gstergesi olarak deiiklik gstermemitir. Komnizmin k ve SSCBnin dalmas sonucu ortaya kan ortam Kafkas Topluluklarnn, tarihlerine, kltrlerine yeniden sahip kmalarna ve gemilerini kefetmelerine imkan salam fakat her etnik grubun ayr bir dili, kkeni ve gemiinin

olmas etnik gruplar arasnda atmalarn kmasna sebebiyet vermitir. Kafkasya, corafi konumunun vermi olduu jeopolitik ve jeostratejik zellikleri dolaysyla ve sahip olduu petrol ve doal gaz gibi stratejik yer alt kaynaklar nedeniyle evrensel glerin ncelikli ilgi alanna girmitir. Kafkasya, Souk Sava sonrasnda jeopolitik konumu en fazla deien blgelerden birisi olmu ve bu deime jeopolitik konumunun glenmesi ve duyarl hale gelmesi ynnde gereklemitir. Bylece Dnya zerindeki politik etkisi artarken, d glerin hedefi haline gelmitir. Kafkasya, jeopolitik adan glenme ve ayn zamanda tehdit altnda kalma elikileri ierisinde kalmaya balamtr (lhan,1999:15). Trkiyenin Kafkasya ile olan yakn tarihi, dini, milli, kltrel ve etnik balarnn olmas Kafkasyann, Trkiyenin d politikasna olduu kadar i politikas zerine de etki etmesine neden olmutur. Kafkasya, Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetleri ile Trkiyenin temasnn salanmasnda adeta bir kpr vazifesi grmekte, ayrca corafi yaknlk, ekonomik ibirlii imknlar ve doal kaynaklar nedeni ile Trkiye iin nemi bir kat daha artmaktadr (Koolu,2001). Gelien Trkiyenin artan enerji ihtiyacnn karlanmas asndan, Hazar Havzas petrol ve doal gaz rezervlerinin Batya Trkiye zerinden tanmas Trkiye iin hayati neme sahip bir konudur. Yirmi birinci yzylda Dnya siyasetinin en byk ilgi odaklarndan birisini tekil edecek olan Kafkasyada, deiik gler tarafndan yrtlecek etkinlik

mcadelesinden Trkiyenin zarar grmeden, azami kazanla kabilmesi ancak ve ancak iyi planlanm, istikrarl d politikasyla salanabilir. SSCBnin dalmasna kadar Kafkasyay SSCBnin i ileri kapsamnda deerlendiren Trkiye, yenidnya dzeninin hesaplarnn yapld gnmzde tarih ve corafyasnn gerei olarak blge zerinde sz sahibi olma aray ierisindedir. Trkiyenin ulusal gvenlii, jeopolitik, jeostratejik ve ekonomik karlar bakmndan tarihsel ve kltrel balarmz dolaysyla sk skya bal olduumuz Kafkasya, ok nemli bir konuma sahiptir. Bunun farknda olan Ulu nder Gazi Mustafa Kemal ATATRK,

Cumhuriyetin Onuncu Kurulu Ylnda, blgeye ynelik gelecee ait beklentilerini ve ngrsn aka ortaya koymu; z, dili, dini bir olan karde halklarn yaad blge lkeleriyle salam temellere dayal iyi ilikiler gelitirilmesi gerektiini ifade etmitir. Aratrmann Amac Jeopolitik, jeostratejik adan ok nemli bir blge olan Kafkasya, SSCBnin yklmas ve blgede ok zengin doal enerji kaynaklarnn, getiimiz yl ierisinde sonulanan Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt gibi yeni enerji nakil hatlaryla dnya pazarlarna sunulmas ile ekillenen yeni konjoktrle lkemiz iin olan nemini katlayarak arttrmtr. Bu alma ile Kafkasyann etnik yaps detaylar ile verilmi, blgedeki sorunlarn nedenleri etnik eitlilik balamnda yorumlanm ve son olarak blgede tarihi menfaatleri olan devletlerin gnmzdeki Kafkasya stratejilerinin geliimi

incelenmitir. Politikalardaki deiimler zetlenerek ayrntlar ile sunulmutur. ABD, RF, ran, AB ve Trkiyenin blge zerindeki glerinin, gelecee ilikin izleyecei politikalarn ve hali hazr durumlarnn blge cumhuriyetleri ile etkileiminin, gelecekteki d politikalarn ekillendirmede kstas olaca bu alma ile bir kez daha anlalmtr. Aratrmann nemi lkemiz iin jeopolitik ve jeostratejik adan tartlmaz bir neme sahip olan Kafkasya, barndrd elli kadar etnik grup ile corafyasn ekillendirdii bal bana bir tarih ve kltr mozaiidir. Bu zengin mozaik, tarih boyunca birok devletin blge ile dolayl yoldan ilgilenmesine ve bunun sonucu olarak da blgenin siyasi ve sosyo-kltrel yapsnn deimesine sebep olmutur. Bu blgedeki gelimelerin Trkiyeye yansmalar ise blgede deiik adlarla yaayan dank Trk ve akraba topluluklarn varl nedeniyle daima daha kuvvetli olmu ve olacaktr.

Bu almada Kafkasyann demografik ve etnik yaps tarihi detaylar ile verilerek, blgedeki cumhuriyetler arasnda sregelen sorunlarn nedenlerini daha net bir ekilde anlamamz amalanmtr. Bata Rusya Federasyonu olmak zere dier blge lkeleri ile ABD ve AB gibi blgeyi yllardan beri dikkatle izleyen blge d lkeler ve son olarak lkemiz d politikas iin SSBCnin dalmasndan sonra Kafkasyada kurulan blge cumhuriyetlerinin konumu ve gelecei; bu tez kapsamnda incelenmi, karmlar ve eitli almlar tez ierisinde sunulmutur. Aratrmann Metodolojisi Bu aratrma yaplrken; konumuz kapsamna giren kitap, dergi, makale, eitli dokmanlarla, internetten yerli ve yabanc yaynlarn taranmas, ortaya kan bulgularn ve sonularn incelenmesi, yorumlanmas ve deerlendirilmesi eklinde bir yntem izlenmitir. alma; mevcut dokmanlar ve belgeler nda verilerin ortaya konmas, incelenmesi, yorumlanmas ve deerlendirilmesi eklinde objektif kriterler gzetilerek yaplmtr.

BLM 1: KAFKASYANIN DNYA ZERNDEK KONUMU VE NEM

Kafkasya ismi, Dastan yerlileri tarafndan, 479 tarihinde blgeye verilmitir (Bedirhan, 2000:39;zey,2001:77). Dier taraftan Dastan halklarndan biri olan Lezgiler, Kafkasyaya Kaslarn Da adn vermilerdir (zey, 2001:77). Kafkas kelimesi Kafn Da anlamna gelmekte olan Farsa kafkah kelimesinden tremitir. Yunanllarn, blgenin tarifi iin kullandklar Caucasus isminin kkeni Latince Kaukasos dur ve etimolojik olarak buzla kapl buz parlaklyla gz kamatran anlamlarna gelen Farsa Kraukasisden tremitir. Trke Kafkas ve Rusa Kavlaz kelimeleri de ayn kkenden tremitir (elikpala, 2006: 39). Kafkaslar, Karadenizin dou kysndan kabaca 38 - 50 K enlemleri ile 37 - 50 D boylamlar ile yer alr. Ku uuu KB-GD ynnde 1200 km., K-G ynnde de 600 km uzunluunda ve yaklak olarak 500.000 km2 alan kaplayan, geneli dalk bir alandr. Yer ald corafya asndan Avrupa ve Asya ktalarnn arasna girmi olan Akdeniz, Ege, Marmara denizi ile Boazlar, Karadeniz ve Azak denizi gibi birbirine bal dnyann en nemli i denizlerinin meydana getirdii bir su koridorunun ucunda bulunmaktadr. Bu su koridoru aracl ile batda Cebelitark Boaz ile Atlas okyanusuna alr. Hazar araclyla da dnyann en geni kara topra olan Orta Asyaya balanm bir konumdadr. KB-GD ynnde 1200 km uzanan Kafkas sradalar, Alp-Himalaya da sisteminin bir blmn oluturmaktadrlar. Bu nedenle, yap ve uzan ynyle, Alp-Himalaya sradalarna benzerlik gsterirler. Batda Azak Denizi ve Karadeniz kylarndan balayp, douda Hazar Denizi kylarna kadar uzanrlar. Bu dalar, almas g, ok byk bir duvar andrmakta olup, her iki tarafndaki vadiler ve nehirlerle ayrlm dier da silsilelerini de kapsamaktadr (Sekin ve Tekin, 2006:28). 1.1. Kafkasyann Corafi Konumu Gnmzde corafi ve siyasi olarak ele aldmzda Kafkas sradalarnn ikiye bld Kafkasya, Byk Kafkas Dalarnn kuzeyinde yer alan Kuban knts,

Stavropol Platosu ve Terek kntlerinin oluturduu ve RFnin hakimiyetinde olan Kuzey Kafkasya veya Kafkasn, gneyde Kk Kafkas Dalar, Rioni ve Kura kntlerinin oluturduu Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycann yer ald Gney Kafkasyadan olumaktadr (Aydn,2002:3;Tavkul:2002;11; Sekin ve Tekin, 2006:29). Corafi olarak, Kuzey Kafkasya Avrupa ktas ierisinde, Gney Kafkasya ise Asya ktasnda yer almaktadr. Siyasi olarak ise Kafkasya'mn tamam Avrupa ktasnn iinde deerlendirilmektedir (Kanbolat,2005b;184). Osmanl ve Araplarn kulland Maverai Kafkasya, Ruslarn syledii Za Kafkas, ngilizlerin kulland Transcaucasus (Transkafkasya) adlar Kafkas tesi manasna gelmektedir (Aydn,2002:3;

Tavkul:2002;12). Gnnmzde pek ok kaynak tarafndan Gney Kafkasya tabiri ile e deerli olarak kullanlmaktadr. Bu almamda Kafkasya Blgesini; blgeyi genelde siyasi adan deerlendirdiim ve yararlanm olduum pek ok kaynakta kullanlm olduu zere, Gney Kafkasya ve Kuzey Kafkasya tanmlamasna uygun olarak deerlendireceim. Buna gre Kuzey Kafkasya'da, Rostov Vilayeti (Oblast), Krasnodar ve Stavropol Blgesi (Kray'), Adgey, Karaay-erkes, Kabardey-Balkar (Kabardey-Malkar), Kuzey Osetya (Alanya), nguetya, -de facto bamsz- eenistan (keriya) ve Dastan Federe Cumhuriyetlerini kapsayan Rusya Federasyonu yer almaktadr (Gcpp, 2005:18; Kanbolat,2005b:184). Gney Kafkasyada ise, -de facto bamsz - Abhazya, Acaristan ve -zerk blge stats kaldrlm, de facto Grcistan'dan ayrlm- Gney Osetya'y kapsayan Grcistan, Nahvan ve -Ermenistan igali altnda bulunan, Azerbaycan tarafndan zerk blge stats kaldrlm, de facto bamsz- Dalk (Yukar) Karaba' kapsayan Azerbaycan ve Ermenistan bulunmaktadr. Aras nehri ise blgenin gney snrn olutururken Don nehri de kuzey snr olarak kabul edilmekte fakat baz

aratrmaclar tarafndan Kuban nehri Kafkasya'nn kuzey snr olarak alnmaktadr. Buna gre Rostov vilayeti (Oblast) Kafkasya snrlar dnda kalmaktadr (Kanbolat,2005b:184-185)

ekil 1: Kuzey Kafkasya Blgesi

Kaynak: (Gcpp, 2005:18)

Abhazya ve Gney Osetya halklar tarihi, etnik ve sosyo-kltrel adan Kuzey Kafkasya halklarndan kabul edilmekte, Abhazya ve Gney Osetya corafi olarak Kuzey Kafkasyada bulunmalarna ramen siyasi olarak Grcistan snrlar ierisinde olmalarndan dolay Gney Kafkasya ierisinde deerlendirilmektedirler (Tavkul, 2002:12;ilolu, 1998:41;Kantarc ,2006:24;Aslan ve di., 2005:4; Acar, 2006:59). Ben de almamda bu blgeleri Gney Kafkasya blgesi kapsamnda ele alacam. ekil 2: Gney Kafkasya Blgesi

Kaynak: (Baev ve di., 2003:197)

Kafkasyay corafi adan ayrca u blgeye de ayrmak mmkndr.Birincisi Don ve Volga nehirleri arasnda kalan bozkrlar kapsayan, nemli bir tarm potansiyeline

sahip Step Kafkasyas veya kuzeydeki Bozkr Blgesi, ikincisi Byk Kafkas Dalar Blgesi ve sonuncusu da Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan iine alan Transkafkasya veya Kk Kafkaslar Blgesidir (Demir,2003:60; zey, 2001:78). Kafkaslarn ykseltisi 5.000 myi aan balca zirveleri: Elbruz (5.630 m.), Kazbek (5.043 m.), Dihtau (5.203 m.), Kotantau (5.144 m.), hara (5.068 m.) ve Vazbek (5.033 m.) zirveleridir. Dalarn 22003100 metre arasnda ve yamalarnda zengin bir orman formasyonu bulunmaktadr. Dalarn 3100 metrenin zerinde kalan ksm ise daima karla ve buzla kapldr. Hazar kysndaki Derbent, Kazbek civarndaki Daryal, Mamio, Ruk ve Tr geitleri Kuzey Kafkasyay Gney Kafkasyaya balayan nemli geitlerdir. En nemlisi Daryal geididir (Sekin ve Tekin, 2006:29). Kafkas dalar, kmr, demir cevheri, kurun, inko, bakr, molibden, manganez gibi maden yataklar ayrca petrol ve doal gaz bakmndan zengindir (Demir, 2003:62). Byk Kafkas Dalarnda, zellikle Osetyada demirsiz maden yataklar, kuzey ve gneyde byk petrol yataklar bulunmaktadr. Bat Kafkasyann gneyinde Rioninun orta havzasnda yer alan blgede zengin bir manganez yata bulunmutur. Ermenistanda bakr yataklar, Azerbaycan topraklarnda demir filizi ve boksit iletilmektedir (ren,2001: 3-19). 1.2. Tarihi Sre inde Kafkasya Arkeolojik bulgular M 16-13. yzyllar arasnda batda Kuban, douda Terek rmaklar boyunca deiik kltr varlklarnn olduunu gstermektedir. Kimmerlerin, M. 13. yzylda Kuzey Kafkasyada yaad bilinmektedir. Abazya blgesinde M 12. yzylda yaad belirlenen Kokhide kltrnden bahsedilmektedir. M 5. yzylda, erkezlerin atalar olarak kabul gren Sind Krall, M 3. yzylda Dastan blgesinde Albanya (Arnavutlarn atalar kabul edilir) Krall kurulmutur. Blgede bu yzyllardan sonra eitli krallk ve medeniyetler kurulmutur: Sarmatlar, Ermeniler, Alanlar, Romallar, Gotlar, Hunlar, Bizansllar, ran-Sasaniler. M 5. yzylda ise Kuzey Kafkasyada Mool kkenli Avarlar ve M 6. yzylda Hazarlar grlmeye balanmtr (zey, 2001:79-80). Araplar Kafkasyaya 625 ylnda girmilerdir (Sekin ve Tekin, 2006:28). 644652

yllar arasnda Albanya Krallnn topraklar, Araplar tarafndan fethedilmi ve 9. yy sonlarna doru Araplar blgedeki Hazarlarn saldrlarna kar koyamayarak blgeyi terk etmilerdir. Kuzey Kafkasyada 7. yy. da Hazar Krall, 8. yy. da ise Abhaz Krall yaamtr. 10. yzylda Hazar devleti yklrken, kuzey blgesinde Kpaklar, gneydouda Ouz Trkmen boylar grlmeye balanmtr. Byk Seluklu Devleti dneminde Kafkasyada bu devletin etkilerini grmek mmkndr. Alparslandan itibaren blgeye seferler dzenlenmi, Grcistan ve evresi ele geirilmitir. Melikahda blgedeki karklklar zerine Grcistana mdahale etmitir (zey, 2001:80). Mool istilas 13. yy. da balam (1222) Cengiz Hann nderliinde Kafkasya Moollarn eline gemitir. Cengiz Handan sonra Altnordu Hakan Meng Han blgenin bir ksmn eline geirmitir (1227). 14. yzylda Kafkasya, Timur ordular tarafndan igal edilmi, Timur 1386-1387 ylnda Azerbaycan ve Tiflisi ele geirerek blgeye hakim olmutur. 16. yzylda ise, Kafkas topraklar, Osmanl mparatorluu snrlar iine alnmtr (Sekin ve Tekin, 2006:28). Kafkasya 16. yydan itibaren Osmanl ve ran Devletlerinin mcadele alan olmutur. zellikle Azerbaycan blgesi bu iki devlet arasnda srekli el deitirmitir. Safevi Devletinin yklna (1737) kadar, Osmanl Devleti blgeye seferler dzenlemitir. Safevilerin blgede srekli mezhep ayrmn kkrtmalar ve Osmanl aleyhtarln yaymaya almalar, ayrca yre halknn Osmanl Devletine yaptklar ikyetler bu seferlerin almasnda etkili olmutur (Kantarc,2006:49). 1530lu yllara kadar Osmanl Devleti iin bir tehlike tekil etmeyen Rusyann Kafkasyaya doru ilerleyiinin en nemli iki adm 1552de Kazan ve 1556da Astrahan Trk hanlklarn ele geirmesidir. Rusya, Kafkasya ile arasnda engel tekil eden bu iki Trk hanln ortadan kaldrdktan sonra, bu blgede bir anda Osmanl Devleti ile kar karya kalmtr. Bylece blgedeki Osmanl-ran ekimesine Rusyada katlmaya balamtr.Rusyann Kafkasyaya dorudan ilk inii 1720li yllara denk gelmektedir. Bu tarihlerde, ran ile anlaarak Hazar Denizinin kuzey kylarn ve Baky ele geiren Ruslarn bu ilerleyilerine kar, Osmanl Devletinde Grcistan harektn geniletmitir. 1724 ylnda imzalanan stanbul Antlamas ile, nceden rana ait olan topraklar Rusya ve Osmanl Devleti arasnda paylatrlmtr. Bylece Rusyann blgedeki varl da merulatrlmtr (Pamuk,1995:6).Ancak

randa Safevilerin yklmasndan sonra hkmdar olan Nadir ahn tehditleri ve kuzey Kafkasyallarn saldrlar zerine Ruslar 1735te igal ettikleri yerlerden kmak zorunda kalmlardr (Kumuk,2004:8). Rusya 1763-1793 yllar arasnda Kafkaslar boydan boya kat eden bir istihkam hattnn inasn tamamlamtr. Gnmzde blgedeki btn yerleim birimleri o dnemde yaplan bu hattn kaleleridir. 1774 ylnda yaplan sava sonunda Kk Kaynarca Antlamas imzalanarak Krma bamsz bir stat verilirken savaa taraf olmayan Kabardey Blgesi bir oldu bitti sonucu resmen Rusyaya balanm, Krmn ise kat zerindeki bamszlna 1783te son verilmitir (Kumuk,2004:9). Osmanl Devleti, Bat Kafkasyadaki erkes kabilelerinin Rusyann igaline urama tehlikesi belirince, kendi asndan stratejik nem tayan bu blgeyi koruma ihtiyac hissetmitir (Tavkul,2002:26). nk Krm Hanlnn elinden kmasndan sonra, Osmanl Devletinin dou ve kuzey snrlarnn gvenlii ancak Kafkasyann kontrol ile mmkn olacaktr (Pamuk,1995:7). Osmanl Devleti, 1780 ylnda Ferah Ali Paay, blgede yaayan erkesler arasnda islamiyeti yayarak kendilerine mttefik bir cephe oluturmak gayesiyle, Soucakta bir kale ina etmesi iin Kafkasyaya gndermitir (Tavkul,2002:26). 17801784 yllar arasnda Soucak Muhafz olarak grev yapan Ferah Ali Paa, blge halkn kazanma yolunda ok baarl almalar yapm; burada ilkel adetlerle yaayan erkeslerin slam dinini kabul etmelerini ve bu suretle devlete snmalarn salamtr. Ferah Ali Paann bu gayretlerinin semeresi Osmanl-Rus savalar srasnda blge kabilelerinden salanan desteklerle alnmtr (Pamuk,1995:7). Ferah Ali Paann blgede baard nemli ilerden biri de Tuna Havzasndan gelen Nogay Tatarlarn erkeslerin kuzeyindeki arazilere yerletirmektir. Bylece hem Rusyaya hem de erkeslere muhalif olan Nogaylar bu iki millete kar ayr ayr kullanabilme frsat domutur (Tavkul,2002:27). Grcistan, Ruslarn Kafkasyada en rahat igal ettikleri blgedir. Hristiyan olan Grcler, eskiden beri Ruslarla scak ilikiler ierisindeydiler. ki ayr hanlk halinde yaayan Tiflis ve Akba Han Sleyman (Salamon) arasnda herhangi bir problem yoktu. Her ikisi de Rusyaya sempati beslemekteydiler. Grcler Kafkasyay ele

10

geirmeye alan Ruslarn himayesine kolaylkla girmi ve lkeleri 1801 ylnda Rusya tarafndan tamamen ilhak edilmitir (Kantarc,2006:50). 19. yzyl balarndan itibaren, Rusya Kafkasyaya tam olarak yerlemeye balamtr. Azerbaycan ve Dastan Hanlklar, Rus istilasna kar byk bir direnle kar koymular, ancak sonuta, stn Rus kuvvetlerine boyun emek zorunda kalmlardr (Pamuk,1995:9). Ruslarn nceleri, hanlklarn i ynetimlerine fazla mdahale etmedikleri

grlmektedir. Fakat Kafkasyann tm igal edildikten sonra, eski ynetime ait ne varsa kaldrlm ve btn Kafkasya, dorudan Rus ynetimine balanmtr. Rusya, kendisini Kafkasyadan atmak isteyen ran ile yapt sava kazanmtr(Gr,2004:3-8). 1813de ranla yaplan Glistan Antlamas sonucu Rusya, randan nemli miktarda toprak almtr (Demir,2003:66). Bunu takiben iki devlet arasnda 1828 ylnda Trkmenay Antlamasnn imzalanmasndan sonra, blgeye kesin olarak yerletii grlmektedir. Azerbaycan ve Grcistana bu ekilde yerleen Rusyann Kuzey Kafkasya ve Dastan blgelerinde hkimiyeti tam olarak salamas ise daha zor olmutur (Pamuk,1995:9). Ruslarn blgeyi igali karsnda Mslman topluluklar Ruslara kar slam ats altnda birleerek mcadelerini srdrmlerdir. een asll olan mam Mansur tarafndan Mridizm hareketi balatlarak Kuzey Kafkasyann Mslman halklarnnn birletirilerek Ruslara kar mcadele etmeleri salanmtr (Demir,2003:67). mam Mansurun balatt direni hareketi, 1829 da Gazi Muhammed, 1832 de Hamzat Bek ile devam etmitir. 18 Eyll 1834te Hamzat Bekin ldrlmesiyle yerine amil mam seilmitir. mam amilin emrinde byyen mrid hareketi Kafkasllarn bamszlk mcadelesine yeni bir boyut kazandrd. ok ksa bir sre ierisinde Dou Kafkasya 30 yl boyunca mam amilin komutasnda birleti (Kumuk,2004:15-16). mam amil, Dastan ve eenistan rgtlemi mteakiben Orta Kafkasyay da savunmu ve bylece Kafkas Birliinin ilk temellerini atmtr (Demir,2003:67). Rusyada 1917deki Bolevik ihtilalini mteakip 15 Kasm 1917de Gney Kafkasyadaki Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan tarafndan Maveray

11

Kafkas/Seym Hkmeti kurulmutur (Tademir, 2005:99; Gr, 2004:3-9). Osmanl Devleti ve Rusya arasnda Brest-Litovsk Antlamasnn imzalanmas zerine Maverayi Kafkas Cumhuriyetinin Grc ve Ermeni temsilcilerinin bu antlamay tanmak istememeleri zerine Grcler, Maverayi Kafkas Cumhuriyetinden ayrlarak

bamszlklarn ilan etmilerdir. Bylece Maverayi Kafkas Cumhuriyeti, 26 Mays 1918 tarihinde Seymi feshetmi ve mteakiben Ermenistan ve Azerbaycanda bamszlklarn ilan etmilerdir (Tademir, 2005:100; Demir, 2003:68). Kuzey Kafkasya da ise 8 Mart 1917de Terekkale (Vladikafkas) ehrinde Birleik Kafkasya Dallar Birliinin Geici daresi adl milli bir teekkl meydana getirilmitir. Mteakiben 3-7 Mays 1917 ve 18 Eyll 1917 de iki adet Kuzey Kafkasya Kongreleri dzenlenmi ve sonucunda Ruslara kar ittifak kurma imkanlarn aratrmak, Maveray Kafkasya ile birleerek bir Kafkasya Federasyonu kurmak giriimlerinde bulunmak ayrca maddi yardm istemek zere Osmanl Devleti ile grmesi iin bir heyet grevlendirilmitir. Yaplan grmelerden sonra 11 Mays 1918de Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti bamszln ilan etmitir. Osmanl Devleti tarafndan desteklenen Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti ile Osmanl Devleti arasnda 8 Haziran 1918de bir dostluk anlamas imzalanmtr. Tam metni ekte (Ek 1-2) mevcut olan bu anlamaya gre Osmanl Devleti, Kuzey Kafkasya Cumhuriyetine gerektiinde askeri yardmda bulunmay taahht etmitir (Tavkul, 2002: 54-57; ahin, 2007). Osmanl Devleti Birinci Dnya Savandan yenik knca Kafkasya ngilizler tarafndan igal edilmitir. Bylece Kafkas Halklar bamszlk mcadelelerinde yalnz kalmlardr. Mteakiben 26 Nisan 1920de Kzlordu tarafndan Kafkasya igal edilerek, SSCBnin dalmasna kadar Rus egemenlii blgede hkm srmtr. 1991den itibaren Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan bamszlklarn ilan etmi mteakiben 21 Aralk 1991 gn Bamsz Devletler Topluluu (BDT) kurularak gnmzdeki Kafkasya haritas teekkl etmitir (Gr, 2004:3-9; Tavkul, 2002:57). 1.3. Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps Corafi konum itibariyle Kafkasya, her ynden gelen kavimlerin bir urak yeri olmutur. Blgede kalan ve Kafkasyann corafi yapsna paralel, orijinal bir yerleim tarz gsteren kavimler birbirlerine karmakszn ayr blgeleri yurt edinmilerdir.

12

Dolaysyla, blgedeki kavimler nce doal, daha sonra da siyasi olarak birbirlerinden izole edilmi bir hale gelmilerdir. Bu durum ise, blge halklarnn sorunlarnn kendi aralarnda zlmesini engellemi ve blge d glerin politikalar iin blgeyi istismara ak bir zemin haline getirmitir (Kumkale, 1995:91). Etnik mozaiin zenginlii blgede nemli bir kltrel ve sosyal zenginlie sebep olmu fakat bu durum blge ii ve dndan glerin mdahalesini kolaylatrmtr. Kafkas Topluluklar ge zorlanm, ounluun iine aznlklar yerletirilmi, aznlklarn ounluu ynetmesi istenmi ve bu tr olaylar blge iinde dmanlklarn domasna sebep olmutur (Demir,2003:70). SSCB zamannda cumhuriyetlerin snrlar etnik topluluklar arasnda bir takm sorunlar brakacak ekilde izilmi, tarihi, doal ve etnik artlar gz nnde tutulmamtr. Buda SSCBnin dalamasndan sonra eski dmanlklarn, menfaat atmalarnn ortaya kmasna ve kanl atmalara sebebiyet vermitir (Devlet,1998:279). Kafkasyadaki etnik gruplarn nfuslar, dalmlar ve nemleri deimi olmasna ramen gnmze kadar deimeyen tek zellik blgedeki etnik mozaiin srmesidir (Demir,2003:70).

Kafkasya, jeostratejik konumu ve doal zenginlikleri ile tarihin bilinen btn dnemlerinde emperyal glerin itahn kabartmtr. Kafkasya, tarih boyunca en kt gnlerini Rusyann bu blgeye ynelik igal giriimleri ile birlikte yaamtr (Karayel, 2005:151). Slav milliyetilerinin ve Rus yneticilerinin, nc Roma gibi imparatorluk kurma hrslar ve scak denizlere ulama istekleri gibi stratejik karlar yznden Rusya, Krm ve Kafkasyada katliamlar ve snrd etme eylemlerini gerekletirerek blge iinde ihtiya duyduu etnik temizlii icra etmitir (Karayel, 2005:160).

Kafkasyay Kafkasyallardan arndrma sreci uzun savalarn ardndan yerli halklarn Rus arlna yenilgisiyle 1859-1864 yllar arasnda byk bir srgne dnm, zaman ierisinde bu yok etme plan uluslararas hukuk asndan ancak jenosit ile tanmlanabilecek uygulamalarla bugne kadar devam ede gelmitir. Ruslarn Kafkasyaya yerleme politikasnn sonucu olarak;sadece 1864te 1 milyon 500 bin Kafkasyal yurdundan olmutur (Tatekin ve zkaya, 2002:3).

13

Osmanl mparatorluuna srgn edilen Kafkasyallarn 1 milyona yakn olduu baz aratrmaclara gre bu rakamn 2 milyona ulat ve bunlarn %50sinin yollarda alk, hastalk, souk ve deniz tutmas sebebi ile hayatlarn kaybettikleri belirtlmektedir (Gngr, 2005:18).

Kafkasyann zellikle Kuban ve Karadeniz blgelerinden yaklak 1 milyon 500 bin insan, 1858-1864 yllar iinde tm yaam olanaklar yok edilerek yurtlarndan kovulmular ve Osmanl topraklarna gnderilmilerdir (Berzeg, 2005:94). Kafkas halknn uratld srgnler, 1864 ylndan sonra da durmu, hz kesmi deildir. Kalan halkn da toprak ynetiminin genel baskc karakteri nedeniyle 1865te eenya ve Osetyadan, 1866 ve 1878 yllarnda Abhazyadan daha sonralar Adgeler, Karaayllar, Abhazlar ve Dastanllardan olmak zere daha birka yz bin kiilik bir Kafkasyal nfus daha yurdunu terk ederek yabanc topraklara g etmek zorunda kalmtr (Berzeg, 2005:95).

Kafkasyann eitli blgelerinden, Kuzey ve Gney Rusyadan 19. yy. boyunca eitli Mslman topluluklar Osmanl topraklarna g ettirilmitir. Srlenlerin topraklar, evleri ve sahip olduu dier tm mal varlklar Kafkasyaya ikame ettirilen Rus ve Kazaklara verilmitir (Tatekin ve zkaya, 2002:3). Bunun neticesinde Kuzey Kafkasyann (Bice,1991:51). toplam nfusunda yar yarya azalmalar meydana gelmitir

1864 srgnne maruz kalan Kafkasyallara tekrar anavatanlarnda toparlanma frsat verilmemi, Kafkasyallar tekrar 1943 ve 1944 yllarnda J. Stalin'in tarafndan geni apl bir soykrma maruz braklmlardr. Kafkas halklar, aslsz bir ekilde II. Dnya Savanda Almanlarla ibirlii yapmakla sulanmlard. 23 ubat 1944 gn een ve ayn etnik kkene sahip olan ngular binlerce insann lm pahasna Sibiryaya srlm, bunlar 2 Kasm 1943te Karaayllar, 8 Mart 1944te de Balkarlarn Sibirya ve Kazakistan'a srlmeleri takip etmitir. Krm Tatarlar ve Ahska Trkleri de srgn edilmilerdir (Tatekin ve zkaya, 2002:4). kinci Dnya Savann sonlarna doru Stalinin Ahska Trklerini srmesinden sonra, Ahskallarn yzyllarca yaad ky ve kasabalara Grc ve Ermeniler yerletirilmitir (Tademir, 2005: 34)

14

SSCB, srgnleri byk bir gizlilik ierisinde gerekletirmi, kamuoyu 26 Haziran 1946'da "zvestiya" gazetesi tarafndan yaynlanan kk bir haber vastasyla yaananlardan haberdar olabilmitir (Tatekin ve zkaya, 2002:4).

J.Stalinin blgeye mdahalesi, hassas olan demografik yapnn iyice bozulmasna sebep olmu, bugnk atmalarn temelini tekil etmitir. J.Stalinin iskan politikasna gre Gney ve Kuzey Kafkasya halklar hibir zaman tamamen kendi blgelerinde tutulmam, bir blm Sovyet Rusyann eitli blgelerinde iskn ettirilerek bunlarn yaad topraklara baka halklar getirilmi hatta yaadklar blgelerde oluturulan idari snrlarla etnik btnllk paralanmtr. Bu sayede blgelerin eski ve yeni sahipleri arasnda ihtilaflar ve atmalar kmtr (Kalafat, 1999: 97; Kantarc, 2006: 35; Yanar, 2002: 32). Bu glerden sadece Grcler ve Ermeniler ayr tutulmutur (Bice, 1991: 101; Yanar,2002:31). Kendine zg bir eitlilik gsteren Kafkasyann demografik yapsnda Trkler, Grcler ve Ermeniler belirleyici unsurlar olmulardr (Kantarc, 2006: 33). Kafkasya nfusunun, yaklak %35.2sini yerli olanlar, %64.8ini ise yerli olmayanlar oluturmaktadr. Yerli nfus ierisinde Grcler %46.5 ve eenler %11.9 ile ilk srada yer alrlar. Bunlarn dnda kalan ve blgenin yerlisi olan unsurlar ise, %41.6lik bir paya sahiptir. Yerli olmayanlarn %56.6s ise Trklerden olumaktadr. Trk nfusunun ise %82,7sini Azerbaycan Trkleri oluturmaktadr. Bunlarn dnda kalan yerli olmayan nfusun %22.7 sini Ermeniler, %16.2sini Ruslar oluturmaktadr (Avar,1997:1878).

15

ekil 3: Kafkasya Blgesindeki Etnik Gruplar

Kaynak: (Yapc, 2004: 60)

Kafkasyann en eski yerli halklar olarak Adge-Abhaz-Ubh gruplar, een-ngu, Dastanl gruplarn nemli blm ve Grcleri kabul etmekteyiz. Beyaz rka mensup bu halklarla birlikte bugn Kafkasyada yaayan 40 akn halk arasnda, Ortak Kafkas Kltr olumu durumdadr. Bu halklarn tasnifini u ekilde yapmak mmkndr (Aslan ve di., 2005: 16): Beyaz Kafkas Irkndan Olanlar: 1. Adge Boylar, Abhaz (Abaza)lar, Ubhlar 2. een-ngular 3. Dastanllar ( Lezgi, Avar, Lak, Tabasaran, Agul vb.)

16

Trk Soylular: Karaay-Balkar, Nogay, Kumuk, Karapapak, Azeriler ndo-germen Irkndan Olanlar: Osetler (Digor, ron), Tat, Tali, Ermeniler Slav Irkndan Olanlar: Ruslar, Don Kazaklar, Ukraynallar

1.3.1. Gney Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps Gney Kafkasyann etnik yaps u ekildedir (Demir,2003:70): 1. AZERBAYCAN Cumhuriyeti: Azeriler, Ermeniler, Avarlar, Tatlar (Mslman), Tatlar (Yahudi), Taliler, Krtler a. NAHIVAN zerk Cumhuriyeti b. DALIK (YUKARI) KARABA zerk Blgesi: Ermeniler, Azeriler 2. GRCSTAN Cumhuriyeti: Grcler (Grclerin alt gruplar: Megreller, Lazlar, Svanlar, Batlar), Ermeniler, Yahudiler, Asuriler a. ABHAZYA zerk Cumhuriyeti: Abhazlar b. GNEY OSETYA zerk Blgesi: Osetler, ngular c. ACARSTAN (ACARYA) zerk Cumhuriyeti: Acarlar, Ruslar, Ermeniler 3. ERMENSTAN Cumhuriyeti: Ermeniler, Azeriler Ermenistan Milli statistik Merkezi'nin verdii istatistie gre 1 Temmuz 2003 tarihi itibaryla Ermenistan 3 milyon 210 bin kii (Gr, 2004:3-31;Cabbarl,2004b) iken 2005 nfus saymna gre Ermeni nfusu 2.982.904 kiiye dmtr. Bu nfusun dalm ise %93.3 Ermeni, %2.6 Azeri, %2.3 Rus, ve %1.7 Yezidi(Krt) eklindedir (Deveci, 2005: 97). Grcistann bugnk nfusu 4.516.401 kiidir (Sekin ve Tekin, 2006:32). Nfusun dalm %68,8 Grc, %9 Ermeni, %7,4 Rus, %5,1 Azeri, %3,2 Oseti, %1,7 Abhaz,

17

%5 dier etnik gruplar eklindedir (Pirtakhia, 2005:4-3). Grcistan etnik yaps itibariyle Gney Kafkasya lkesi iindeki en az ana etkin guruba sahip olan lkedir. Azerbaycanda Trkler nfusun %85-%90n, Ermenistanda Ermeniler nfusun %97%98ini olutururken bu rakamlar Grcistanda %55-%60 civarna kadar dmektedir (brahimli,2001:29; Buttanr,2004:146). Ayrca Grcler etnik adan homojen olmayp, Svanlar, Lazlar (Megreller), Guruliler, Kartlar ve bunlar gibi bir ksm boylara ayrlmaktadrlar. Bu etnik boylarn bir devlet erevesinde kullanlan genel ismine Grc denmektedir (Buttanr,2004:147; brahimli,2001:29).

Azerbaycann, bugnk tahmini nfusu 8.120.247 kii (CIA, 2007), 1996 verilerine gre ise 7.581.000 kii olup, bunun %82.7sini Azeriler, %5.6sn Ruslar, %5.6sn Ermeniler, %3.3n Lezgiler arlkl olmak zere Dastanllar ve %2.8sini ise Ukraynallar, Yahudiler, Tatarlar, Grcler ve dier etnik gruplar oluturmaktadr (Yalnkaya, 2006:114). Ayrlk bir grup olan Lezgiler, Azerbaycan-Dastan snrnn iki tarafnda yaamaktadr. Amalar ayr bir devlet kurmak olan Lezgiler, RF tarafndan desteklenmektedir. Azerbaycann gneyinde ran snrnda yaamakta olan Taliler 1992 ylnda isyan giriiminde bulunmulardr. Bu grup u anda tehdit tekil edebilecek konumda deildir (Gr,2004:3-31,32). Aadaki tabloda Gney Kafkasya Cumhuriyetlerinin demografik ve etnik yaps gsterilmitir.

18

Tablo 1: Gney Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps

Cumhuriyetin Ad Bakenti Yzlm (km2) Nfusu Etnik Yaps

Azerbaycan

Bak

86.100

Ermenistan

Erivan

29.800

Grcistan

Tiflis

69.700

Abhazya Gney Osetya Acaristan

Sohum Tshinvali Batum

8.600 3.900 3.000

%82.7 Azeri, %5.6 Rus, %5.6 Ermeni, %3.3 8.120.247 Dastanllar, %2.8 dier etnik gruplar %93.3 Ermeni, %2.6 Azeri, 2.982.904 %2.3 Rus, %1.7 Yezidi(Krt) %68,8 Grc, %9 Ermeni, %7,4 Rus, %5,1 Azeri, %3,2 4.516.401 Oseti, %1,7 Abhaz, %5 dier etnik gruplar %40 Abhaz, %18 Grc, 340.000 %16 Ermeni, %16 Rus 100.000 %66 Oset, %28 Grc %87.5 Acara, %5 Rus, 400.000 %3.75 Ermeni, %1,2 Azeri

Kaynak : (Deveci, 2005:97; Pirtakhia, 2005:4-3; Yalnkaya, 2006:114,126,128; Aslan ve di.,2005:5; Sekin ve Tekin, 2006:32,34).

1.3.2. Kuzey Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps Gnmzdeki almalara gre Kuzey Kafkasyada yaamlarn srdren 40 civarnda etnik topluluun varl sz konusudur. Yaklak olarak alt milyon nfusa sahip olan Kuzey Kafkasyann yerli halklar olarak; Vaynahlar (een-ngular), Dastan

halklarndan bazlarn (Avar, Lezgi, Dargin ve Laklar), Abhazlar ve erkesleri (Kabardey, Adge, erkez) sayabiliriz. Bunlarn yannda blgede nemli sayda ve yine yerli halklar olarak kabul edilen Kpak Trk guruplar (Karaay, Balkar, Kumuk ve Nogay) ile raniler olan Osetler ve Tatlar yaamaktadr (elikpala,2006:41). Blgenin yerlileri olmasada Slavlarda burada saymamz gerkmektedir. Kuzey Kafkasya ile alakal nemli olan bir mevzunun gzden karlmamas

gerekmektedir. Dengeleri dorudan belirleyen Kuzey Kafkasya halklarnn kendi topraklarnda Adgeler bugn iin artk sayca aznlk durumunda olduklardr. Adgeyde

nfusun %22sini, Karaay-erkesde Karaaylar nfusun %31ini ve

erkesler %10unu, Kabardey-Balkarda (Kabardeylar %48 ve Balkar %9), Kuzey Osetya da (Oset %52, Rus %30), nguetya da ngular %70ini ve eenistan da ise

19

eenler nfusun %83n oluturmaktadrlar. Dastan ise karmak yapsyla bir istisnadr (Avar %30, Dargin %15, Lezgi%12, Kumuk%12, Lak %5, Tabasaran %5, Rus %9). Bu karmak yap blgedeki istikrarszln ve atmalarn temel sebebi olarak gz nne alnmaldr (elikpala,2006:41-42). Kuzey Kafkasyann etnik yaps, blgedeki 7 Federe Cumhuriyet ve bunlarn iindeki halklar olarak incelendiinde yle bir tablo ile karlalr (zey,2001;

elikpala,2006). 1. 2. ADIGEY Federe Cumhuriyeti: Adgeler, Ruslar KARAAY-ERKES Federe Cumhuriyeti: Karaaylar, Adgeler, Abhazlar,

Nogaylar, Trk (Kpaklar), Ruslar 3. KABARDEY-BALKAR Federe Cumhuriyeti: Kabardey (Adge), Balkarlar,

Ruslar 4. 5. 6. EENSTAN Federe Cumhuriyeti: eenler, Ruslar, ngular NGUETYA Federe Cumhuriyeti: ngular, Osetler, eenler DAISTAN Federe Cumhuriyeti: Diller ve milletler lkesi olan Dastan Federe

Cumhuriyeti aadaki etnik gruplardan olumaktadr (Teres ve Ouz, 2007: 36). Avarlar, Darginler, Lezgiler, Laklar, eenler, Rutullar, Tsahurlar, Agullar Kumuklar, Nogaylar, Azeriler, Terekemener Tatlar, Farisiler Ruslar, Ukraynallar Yahudiler Ermeni, Alman, Tatar

Yerli halklar Trkler ranllar Slavlar Semitik Dierleri 7.

KUZEY OSETYA Federe Cumhuriyeti: Osetler, Ruslar, ngular

20

Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinin demografik ve etnik yapsn gsterir tablo aada belirtilmitir. Tablo 2: Kuzey Kafkasyann Demografik ve Etnik Yaps Cumhuriyetin Ad Adgey Bakenti Maykop Yzlm (km2) 7.600 Nfusu 447.109 Etnik Yaps %68 Rus, %22 Adge, %2.4 Ermeni, %3.2 Ukraynal %40 Rus, %33.4 Karaay, %11 erkes, %4.6 Abaza, %3.1 Nogay, %48 Kabardey, %32 Rus, %9 Balkar %59 Oset, %24 Rus, %5.4 ngu, %2.2 Ermeni %90 een %80 ngu, %20 een %27.5 Avar, %15.5 Dargi, %12.8 Kumuk, %11.3 Lezgi, %6 Rus, %5.1 Lak, %4.3 Tabasaran, %4.1 Azeri %80 Rus, %20 ounluu Ermeni olmak zere Grc, Azeri, Abhaz ve dier halklar %70 Rus, %30(Ermeni, Grc, Azeri, een, Karaay ve dier halklar)

Karaayerkes KabardeyBalkar (KabardeyMalkar) Kuzey Osetya (Alanya) eenistan1 (keriya) nguetya

erkesk

14.100

439.470

Nalk

12.500

901.499

Vladikafkas Grozni (Caharkale) Magas

8.000 16.500 4.300

710.225 600.000 (tahmini) 467.294

Dastan

Mahakala

50.300

2.576.531

Krasnodar Blgesi

Krasnodar

76.000

5.100.000

Stavropol Blgesi

Stavropol

66.500

2.730.000

1. Rus-een Savalar sonucu salkl bilgi yoktur. 1989 verilerine gre resmi nfus 1.100.000 kii ve etnik yap %57.8 een, %23.1 Rus eklindedir (Falkowski, 2007:60). Kaynak : (Kanbolat,2005b:184; zbay, 1999; Aslan ve di.,2005:5; Falkowski, 2007:60)

21

1.3.3. Kafkasya Blgesindeki Trk ve Akraba Topluluklar Kafkasyada yaayan insanlar; 1. Trk kkenliler, 2. Hristiyan milletler, 3. Mslman Kafkas kavimleri olarak tasnif etmek mmkndr (Kantarc,2006:38). Kafkasyann; 1. Trk ve Mslman olmayan, Hristiyan olan unsurlar: Grcler, Ermeniler, Abhazlar, Osetler, Assuriler, Udiler (Kantarc, 2006:38). 2. Trk olmayan Mslman unsurlar: Osetler, eenler, Kabardaylar, Acaralar, Abazalar, erkezler, Adigeler, Tatlar, Tallar, Lezgiler, Dargnlar, Laklar, Rutullar, Agullar, Sokurlar, Tabarasanlar (Kantarc, 2006:38). 3. Trk kkenli unsurlar: Azerbaycan Trkleri, Kumuklar, Karaaylar, Balkarlar, Nogaylar, Kundur, Ahska (Mesket) Trkleridir (Kantarc,2006:39). Deiik adlarla anlan, ancak zde birbirine benzeyen bu Trk gruplar, Gney Kafkasyadaki Cumhuriyetlerde ve Rusya Federasyonu iinde yer alan Dastan, eenistan, nguetya, Kabartey-Balkar, Karaay-erkes, Adgey, Kuzey Osetya gibi zerk cumhuriyetlerde veya ynetim blgelerinde yaarlar (zey, 2001:80). Azeriler dnda dier Trk soylular genellikle Kuzey Kafkasya blgesinde Rusya Federasyonuna bal zerk cumhuriyetler ve blgelerde dank ekillerde

yaamaktadrlar. Bu Trk soylular komu Azerilerle ayn din, dil ve kltr paylamalar sebebiyle ibirlii potansiyeline sahip olduklar sylenebilir. Ayrca 19. yzyln ikinci yarsnda bu blgeye hkim olan Ruslar ile Kafkas halklarnn gnmzde fazla ilikileri olmamas gelecekte dayanma iinde olacaklar ihtimalini de kuvvetlendirmektedir. Fakat u anda Kuzey Kafkasya ok karmak etnik bir manzara arz etmekte ve nceleri Kumuka olan anlama dili yerini Rusaya brakm bulunmaktadr (Gr,2004:3-31). Bu Trk gruplarna ksaca deinmek gerekirse; 1. Kumuklar: Kuzey Kafkasyadaki en byk Trk topluluu Kumuklardr ve 1989 saymna gre nfusu 282.178dir. Nfusun % 90 Dastan zerk Cumhuriyetinde (253.960) yaar. Bu miktar Dastan nfusunun % 14,4n tekil eder. Kitleler halinde

22

Hasanyurt, Babayurt, Kzlyurt, Buynak, Kayken, Kaytak ve bakent Mohackale evresinde yaarlar (Pamuk,1995:3). 2. Karaaylar: Ayn zellii gsteren ve ayn yaz dilini kullanan Karaaylar her yerde Balkarlarla birlikte anlsalar bile idari ynden Karaay-erkez zerk Cumhuriyetine dhil edilmilerdir. 1989 saymna gre nfuslar 156.140dr. Kuban yaknlarndaki Ukalan, Teberde ve Zelenuk mevkilerinde youn olarak yaarlar (Pamuk,1995:3). 3. Balkarlar: Karaaylarn dousundaki erek, egem, Baksan, Malki ve Terck civarnda youn olarak yaarlar. 1989 saymna gre nfuslar 88.771dir. KabardeyBalkar zerk Cumhuriyetinde nfus younluunda Kabarda ve Ruslardan sonra nc sray alrlar (Pamuk,1995:3). 4. Nogaylar: Genel olarak Kafkasyada ve zellikle Dastann Nogay blgesinde yaamakta olan Kpak Trklerine mensup bir Trk boyudur. 2002 saymna gre RFda yaayan Nogaylarn nfusu 90.666dr (Ouz ve Teres, 2006: 48-52). 5. Kafkasya Trkmeni, Kundur ve Azeriler: Yukarda saylan Trk boylarnn dnda ufak topluluklar mevcuttur. Kafkasya Trkmenleri 18nci yzylda esas Trkmenlerden kopan bir topluluk olup, 15 bin civarnda olduklar tahmin edilmektedir. Kundurlar ise Nogaylara yakn bir Trk boyudur. Nfuslar bilinmemektedir. Kuzey Kafkasyada ve Dastandaki Azerilerin says ise 70 bin dolayndadr (Pamuk,1995:3). 1.4. Blgenin Dil Yaps Tarihi ve mitolojik zenginlikleri ile tannm olan Kafkasya gerek bir Diller lkesi zelliini tamaktadr (Yanar,2003:34). Toplam nfusu yaklak 6 milyon kadar olan Kuzey Kafkas halklarnn %60 Kafkas dillerini, % 20si Slav dillerini, % 10u Ural-Altay dillerini ve %10u ise ran dil grubuna mensup dilleri konumaktadr. Yaklak 125.000 km2lik dar bir corafi alan oluturan Kuzey Kafkasyada yine 50yi akn dil ve 100den fazla farkl lehe

23

kullanlmaktadr. (zey,2001:81).

Bu

sebeple,

Kafkasyaya

Diller

lkesi

ad

verilmitir

Blgede konuulan diller Semitik, Hint-Avrupa, Fino-Urgi, Altayik veya Trk dil gruplarndan birine girmekte olup bu dil gruplarnda yer alan; Grcce ve buna bal lehelerle, deiik iveleri bulunan Trke en yaygn dillerdir (Kantarc,2006:42). Daha sonra, Hint-Avrupa dil grubuna giren Ermenice ve Osetce gelmekte ise de pratikte konuma ve yaz dili olarak Rusa yaygndr (Saydam,1997:34). 1935 ylnda Trk kkenli ve Mslman halklar iin Kril alfabesi resmi alfabe olarak kabul edilmitir. Ermenilerin ve Grclerin alfabesi ise deitirilmemitir. 1974 ylnda Grcistan, 1977 ylnda ise Ermenistan SSCB tarafndan Alfabe Birlii kapsamna alnmak istenmi fakat tepkiler sonucu bu gerekletirilmemitir. Ancak Kafkas Topluluklar, Slav Kril alfabesi kapsamna alnmtr (Kantarc,2006:42). Birok Trk ve Mslman grup artk hem Trke yazlm Latin Alfabesi istemekte hem de Trkiye Trkesi renmek istemektedirler (Kalafat,1999:152). Kafkasyada temel olarak, Ural-Altay, ber-Kafkas ve Hint-Avrupa dil

gruplarna giren dil ve bunlarn deiik leheleri konuulmaktadr. Dil Gruplar; Ural-Altay %36,6 , ber-Kafkas dil grubu (Yafet) %35,1 (Grcce, een, Lezgi) ve Hint-Avrupa dil grubu ise %28,2 (Ermenice, Rusa, Farsa) eklinde sralanmaktadr (Avar,1997:1878). Blgede; Ural-Altay dil grubunu konuanlarn, yaklak %98-99unu Trkler, bunlarn %82,7sini de Azerbaycan Trkleri oluturmaktadr. ber-Kafkas dil grubu 30u akn dil, lehe ve diyalekti kapsamakta olup bu balamda; bu grubun da yaklak %46,7sini Grcce (Kartvelce) konuanlar, %11.9unu ise een-Lezgi kolunun eence konuanlar oluturmaktadr. Bu grubun geriye kalan ksmnn yaklak, %41,4lk blm ise bu iki ana kol iinde kalan halklar tarafndan konuulmaktadr. Genel olarak, blgenin yerlisi olmayanlar tarafndan konuulmakta olan ndo-German (HintAvrupa) dil grubunun konuulma oran yaklak %28,2 olup, bu orann da; %52sini Ermenice, %37sini Rusa ve %9unu Farsa oluturmaktadr (Avar,1997:1878).

24

ekil 4: Kafkasyada Konuulan Diller ve Kafkas Halklar

Kaynak : (Sekin ve Tekin, 2006:29; Acar, 2006:59)

1.5. Blgenin Dini Yaps nan ynnden de karmak olan Kafkasya Blgesinde yaayan Hristiyan kavimlerden Ruslar, Grcler ve Ermeniler deiik mezheplere mensupturlar ve slamdan sonraki en nemli etkin din Ortodoks Hristiyanlktr. Kafkasya da ok etkili olan slamiyet, 8. yzyldan itibaren blgeye girmitir. Gnmzde Azerbaycan nfusunun nerede ise

25

%80i, Azerbaycan-Dastan snrnda yaamlarn srdren bir grup Dargi, Lezgi ile Farsa konuan Tat ve Tal da Caferilik izgisinde iidir. Dier Kafkas halklar ise afi (Avar, Dargi, Kumuklar, Laklar, Tabarasanlar, Rutullar, Agullar, Kaytak ve Dastanda yaayan dier kk gruplar) ve Hanefi (Nogay, Kadarbey, een, ngu, Karaay, Abazin, Mslman Abhaz, Adge, Balkar ve erkesler, Acaralar ve Mslman Osetler) mezhebine mensup Snni Mslmanlardan olumaktadr (elikpala,2006:42). Ayrca herhangi bir rk tespiti iin, din belirleyici bir unsur olmamasna ramen, blgede yaayan baz Trk olmayan kavimler Mslmanln aracl ile Trk kltr zellikleri gstermeye balamlar ve Trk olarak tanmlanmlardr. Bu konuda en arpc rnekleri Mslman Grcler olan Acaralar ile yine Mslman olan Abazlardr. Bunlara eenleri de ekleyebiliriz. (Smbl,1992:105). Mslman olan Kuzey Kafkasyallarn birou 18581859 ile 18621863 yllar arasnda dalgalar halinde Osmanlya g etmiler ve yaklak 1,5 milyon civarnda Kuzey Kafkasyalnn Osmanl Devletine snd tahmin edilmektedir

(Devlet,1998:265). Blge halknn; %55,9unun Mslman, %43.6snn Hristiyan (Kantarc,2006:45), %0.4nn Trk asll Musevi olduklar deerlendirilmektedir. Trkler toplam dil grubunun %36.6na, din grubunun % 65.5ine, corafyann %56.6na sahip en belirgin kesimdir (lhan,1998:132). 1.6. Kafkasyann nemi Etnik ve dini yapdaki ok eitliliin, Kafkas topluluklarnn uzun sreli gl devletler kurmalarn nlediini syleyebiliriz. Bunun ortaya kmasnda Sovyet etnik mhendisliinin, zellikle Rus arl dneminde, ardndan SSCBnin kurulmas aamasnda ve son olarak da J.Stalin dneminde yapt giriimlerin yani blge ve blge dna yaptrd srgn faaliyetlerinin etkisi olduu aktr. Bu giriimler blgenin nfusunu karmak hale getirmitir. SSCB, mezhep ve etnik kken farkn devaml tevik ederek, milli menfaatlerine uygun dzenlemeler yapabilmi ve blgenin bu zelliinden faydalanarak Kafkasyay hkimiyeti altna almtr (Aydn, 2002:5).

26

Blgenin bu karmak yaps blge lkeleri ve d glerin etkisine ak olmasna sebebiyet vermi ve burasnn Avrasya Balkanlar olarak grlmesine ve neminin bir kat daha artmasna sebebiyet vermitir (Brzezinski,2005:176). SSCB, 1980li yllarda petrol fiyatlarndaki d ve ekonomik zorluklar yznden Hazar havzasndaki petrol kaynaklarnn iletilmesine dnk yatrmlar yapamamtr. Ama 1991de SSCBnin dalmas ve blgede yeni bamsz devletlerin ortaya kmasnn ardndan, Hazar petrolleri gerek bu lkeler, gerekse dnya piyasalar iin son derece nem kazanmtr (Kolobov ve di, 2006:172). 1.6.1. Kafkasyann Jeopolitik nemi Kafkasyann corafi konumuna baktmz takdirde, burann Avrupa-Afrika-Asya ana kollar arasna girmi olan ve 5.000 Km uzunluundaki Akdeniz-Ege Denizi-Boazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi birbirine bal i denizlerin oluturduklar bir su koridorunun dou ucunda bulunan, ayn zamanda Hazar Denizi ile de douya sokulmu ve balanm bir konumda olduunu gryoruz (Mtercimler, 1993:35). Ayrca, Frat ve Dicle rmaklar da bu koridoru ortaya karan Hazar Denizi ile Karadeniz ve Akdenizin Hint Okyanusuna kolaylkla balanmalarn salayacak bir vaziyet ve istikamete haiz bulunmaktadr. Bu durumda Kafkasya kuzey-gney ve doubat yollarnn birletii bir blge oluyor demektir (Berkok,1958:10). arlk Rusyas, SSCB ve bugnk RFnun d politikalarnn ortak hedefi ak denizlere kmak ve bylece egemen g olarak yaamaktr. Kafkasya, Rusyay Basra Krfezine indirecek en ksa yolun bandadr. Bundan baka Kafkasya mihverinin evresindeki lkeler birok kaynaklar ihtiva etmektedir. Bu suretle Kafkasyann nemi gemie nazaran ok artmtr (Koolu, 2001:31;Berkok,1958:12). Kafkasya Blgesi, Orta Asyann giri kaps olmas, Orta Asya bakmndan Bat pazarlarna alan bir geit olmas ve Orta Asya ile bir btn olarak ele alndnda zengin petrol ve doal gaz rezervleri sahip olmas bakmndan nem arz etmektedir (Kantarc,2006:59-60).

27

Trkiyenin dou snrlarnn Kafkasyadan gemesi, Trkiyenin blge halklar ile tarihi, dini, milli, kltrel ve etnik balarnn olmas, blgenin corafi olarak yaknl, ekonomik ibirlii imknlar ve doal kaynaklar bakmndan zenginlii Kafkasya Blgesini, Trkiye iin jeopolitik anlamda nemli klmaktadr. Zengin yeralt ve yerst kaynaklarnn varl, Orta Asya petrol ve doal gaznn Batya ulatrlmasnda nemli bir gzergah olmas Kafkasyay, hem jeopolitik, hem de jeostratejik adan dnya sahnesinde rekabet blgesi haline getirmektedir (Erkek,2001:3-11). Dnyadaki petrol rezervlerine ve buna mukabil lkelerin tkettikleri petrol miktarlarna baktmzda Kafkasya Blgesinin jeopolitik ve jeostratejik neminin anlalmas daha kolay olacaktr. Ortadou dnya petrol rezervinin %54ne; Trkmenistan, Kazakistan, Azerbaycan %16sna, RF. %4,8 ine, ABD % 4ne, AB %1,6sna, Japonya %0.5 ine, in % 2,4ne sahipken; ABD Dnya toplam petrol retiminin % 25.5ini, AB lkeleri % 19.7sini, Rusya % 5.2 sini, Japonya % 8.5ini, in % 4.5ini tketmektedir (lhan,1999:63-64). En iyimser tahminlerin gereklemesi halinde, Azerbaycann 72 milyar varillik bir petrol rezervine sahip olmas beklenmektedir ki byle bir durumda Azerbaycan birok petrol zengini Ortadou lkesine yaklaacaktr. Ktmser tahminlerde dahi lkenin petrol rezervleri kayda deer bir alternatif retim sahas oluturmaktadr

(Lainer,2006:39). Sovyetlerin kalntlar arasndan ykselen Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hatt Projesi olarak bilinen ve gnde yaklak bir milyon varil petrol Akdenize tayacak olan asrn projesi veya tabiri caizse asrn ryas, 25 Mays 2005 tarihi itibaryla gereklemitir (Bozkurt,2006:35). BTC, Ermenistan devre d brakarak Trkiye-Grcistan-Azerbaycan arasndaki ilikilere de katkda bulunmakta, blgede adeta doal bir ittifak kalc hale getirmektedir (Lainer,2006:56). BTC sayesinde Bak-Novorossisk hattnn ve bylece Rusyann etkinlii azalmtr. (Kolobov ve di., 2006; Aras, 2004:190).

28

1.6.2. Kafkasyann Jeostratejik nemi Tarih boyunca Asyadan Avrupaya ve aksi yndeki istila ve fetih hareketlerinin baars daima Kafkasya ile alakal olmak zorunda kalmtr. rnein Ruslar Kafkasyay igal etmedikleri mddete douda ve batda ciddi hareketlere girimemilerdir (Berkok,1958:14). Kuzey Kafkasya, Kafkasyann giri kaps ve blgenin kontroln salayabilecek asl stratejik neme haiz olan kritik arazi kesimidir. Gney Kafkasya zerinde kontrol salamak iin Kuzey Kafkasyaya sahip olmak arttr (Kantarc,2006:62). Bu yzden Rusya fiilen Kuzey Kafkasyay elinde bulundurmaya zen gstermektedir

(Kantarc,2006:62;Can,1996:209). Rusyann scak denizlere almas iin gerekli olan en ksa gzergah zerinde olmas ve bu gzergah kontrol edebilmesi, doal snr tekil etmesi ve Rusyann gneyden gelebilecek tehlikelere kar savunmasn kolaylatrmas, Rusyann gneye

taarruzunda uygun k istikametlerinin bulunmas, Dou Akdeniz ve Basra Krfezini uzaktan kontrol etmesi ve Balkanlar zerinden yaplacak bir harektta yardmc taarruz istikameti olarak kullanlarak byk dman kuvvetlerinin ynlendirilmesini

salayabilecek bir blge olmas Kuzey Kafkasyann Rusya iin jeostratejik nemini arttrmaktadr (Can,1996:207). Trkiye iin Kuzey Kafkasya; Dou Anadolunun uzaktan korunmasn salayarak savunulmas kolay ve kuvvet tasarrufu salayan bir blge olmas, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine ulamada en ksa gzergah olmas, Kafkas Halklaryla tarihi, dini, milli, kltrel ve etnik balarn olmas sebebiyle ekonomik ve siyasi adan iyi mnasebetler kurma imkanlarnn olmas, stratejik yeralt zenginlikleri ve petrol yataklarnn bulunmas sebeplerinden tr jeostratejik olarak ok nemli bir blgedir (Can,1996:207). Byk Satran Tahtas adl kitabnda Zbigniew Brzezinski, Azerbaycan, Ukrayna ve zbekistan ile stratejik birer ortak olarak belirtmitir. Grcistan ise en stratejik

olmasa bile Gney Kafkasyadaki en kritik lke olarak deerlendirmitir. nk Grcistan, Hazar Denizi ve Azerbaycan batya balayan bir konuma sahiptir. Vladimir

29

Socora gre ise Azerbaycan ve Grcistan ya birlikte ayakta kalacak ya da birlikte yklacaktr (Cornell, 2007:4). Kafkas lkelerinin, yer st ve yeralt kaynaklar bakmndan olduka zengin olmas ve buna karlk dnyann ou yerinde bu kaynaklarn tkenme noktasna gelmi olmas, blgeyi gerek hammadde, gerekse sanayi rnleri bakmndan ok nemli bir pazar haline getirmektedir. Gnmz savalarnn toprak ilhakndan ok, ekonomik stnlk salamak, refah seviyesini artrmak, dier lkelere kar ekonomik nfuzu kullanarak istediini elde etmeye dnt dnldnde, Kafkasyann dnya siyaseti zerindeki stratejik nemi daha iyi anlalmaktadr. Kafkasyann hi giriilmemi pazarlara, tarmsal zenginliklere, petrol, doal gaz ve hammadde kaynaklarna sahip olmas yirmibirinci yzylda onun stratejik nemini bir kat daha artrmaktadr.

30

2. BLM: BLGEDEK ETNK YAPIDAN KAYNAKLANAN PROBLEM SAHALARI

Birinci blmde Gney ve Kuzey Kafkasyann corafyas, etnik ve demografik yaps jeopolitik nemi hakknda bilgi verildi. Bu blmde ise Kafkasya blgesinin etnik yapsndan kaynaklanan problem sahalar ve sorunlu alanlar hakknda bilgi vermeye alacam. Bu blm iki alt balk altnda ele almann uygun olduu kaanatindeyim. Bu sebepten blgeyi Gney Kafkasya ve Kuzey Kafkasyadaki etnik sorun alanlar altbalnda inceleyeceim. Gney Kafkasya alt balnda Dalk Karaba, Abhazya, Gney Osetya, Acaristan, Pankisi Vadisi sorunlarn ele alacam. Ahska Trkleri ve Cavaheti Ermenileri sorunu bal altnda blgedeki Ermeni nfusundan kaynaklanan problemleri ve Ahska Trklerini inceleyeceim. Kuzey Kafkasyadaki etnik sorun alanlar bal altnda Kuzey Kafkasyadaki sorun alanlarna ksaca deindikten sonra blge iin en nemli problem olan een-Rus savana yani eenistan Sorununa deineceim. 2.1. Gney Kafkasya da Etnik Sorun Alanlar Ermenistann, Azerbaycan topraklarnn % 20sini igal etmi olmas ve Cevahetide yaayan Ermenilerin ayrlk faaliyetlerini destekliyor olmas gznne alndnda Gney Kafkasyada istikrarn ve blgesel gvenliin salanmasndaki en nemli engelin bu lke olduu bir gerektir (Cabbarl, 2004a: 9). Gney Kafkasya blgesinde etnik ve demografik yapdan kaynaklanan problemleri ve sorunlu blgeleri ayrntl bir ekilde inceleyelim. 2.1.1. Dalk Karaba Sorunu Bugnk Dalk (Yukar) Karaba, Azerbaycan'n gneybat blgesinde Mardakent, Hankendi, Hardrut ve dier kk yerleim alanlarnn kapsad blgede olup tarihi Karaba'n 1/4'n oluturmaktadr. Yzlm 4.388 km2 olan blge Azerbaycan'n %5'ini kapsamakta ve bakenti Hankendidir (Demir, 2003:161; Pamuk, 1995:66).

31

Blgenin Rusyann kontrolne girmesinden sonra buraya Ermenilerin yerletirilmesi srekli tevik edilmitir. 1905 htilali esnasnda Ermeniler ile Trkler arasnda kanl mcadeleler yaanm, revanda, Gencede ve dier blgelerde 200den fazla ky ve kasaba Ermeniler tarafndan yamalanm ve katliamlar yaplmtr (Arif, 2004: 32; Yalnkaya, 2006: 130). Bylece iki halk arasndaki kutuplama daha da artmtr (Gkrmak, 2004: 13). 1917 htilalinden sonra Ermeniler Karaba zerinde hak iddia etmi, 1920 de Kzl Ordunun Azerbaycan igalini mteakip Dalk Karaba ve Nahvan Ermenistana balanm fakat 1921 ylnda yaplan Ankara Anlamas gerei blge tekrar Azerbaycana balanmtr (Hunter, 1997:444; Yalnkaya, 2006:130; Yapc, 2004:249). 1923 ylnda Dalk Karaba zerk Blgesi oluturularak (Gkrmak, 2004:13) 1936 Sovyet Anayasasnn 24. maddesi ile bu durum kesinlik kazanmtr (Yalnkaya, 2006:131). Dalk Karabadaki Ermeni nfusu, o blgedeki Azeri nfusuna oranla % 6-7 bile deilken; Ermeniler, bilinli bir ekilde nfus art politikas izlemi ve d lkelerdeki soydalarn Dalk Karaba Blgesine getirmilerdir (ren, 2001:3-64). Ayrca 1915 ylnda Dou Anadolu'daki terr faaliyetleri ve Rus Ordusuna destek vermeleri nedeniyle Osmanllar tarafndan Anadolu'dan karlan Ermeniler, tutunabilecekleri tek yer olan Gney Kafkasyaya ynelmilerdir (Gkrmak,2004:13)..Bilinli olarak Ermeniletirilen Dalk Karaba, Azerbaycann barna bir haner gibi saplanmtr (ren, 2001:3-64). Artan Ermeni nfusu ve trmanan gerilimin brakt kalntlar, 1980'lerde ortaya kan Ermeni - Azeri atmasnn da temel nedenlerinden birini oluturacaktr (Gkrmak, 2004:13). 1960 ve 1970li yllar Ermeni - Azeri atmalarna ve Ermeni terr olaylarna

(Gkrmak, 2004:13), Dalk Karaban Ermenistana balanma taleplerine sahne olmutur (Devlet, 1989:121; Yalnkaya, 2006:132). Gorbaovun izlemeye balad aklk politikasndan kuvvet alan Ermeniler, 1986 ve 1987 yllarnda gsteriler yaparak Dalk Karaban ve hatta %1.4 Ermeni olan Nahvann (Devlet, 1989:121; Yalkaya,2006:132) Sovyet Ermenistanna balanmasn istemilerdir (Erkek,2001:332; Gkrmak, 2004:14). Ermeniler, Kasm 1987 ve ubat 1988 tarihleri arasnda defa Moskova'dan Dalk Karaba'n Ermenistan'a balanmasn istemiler fakat olumlu cevap alamaynca 20 ubat 1988 tarihinde, Dalk Karaba Yksek Sovyeti (110'u Ermeni toplam 140 kii,

32

17ye kar 110 oyla), Dalk Karaba'n Ermenistan'a katlmasna karar vermitir (Gkrmak, 2004:14; Demir, 2003:162; Cabbarl, 2004a:11; Yapc, 2004:249). Bu durum Dalk Karabada, Azeriler ile Ermeniler arasnda atmalarn balamasna sebep olmutur (Yapc,2004:249; Gkrmak,2004:14). Mteakiben 15 Haziran 1988de Ermenistan SSC, Dalk Karaban Ermenistan ynetimine gemesi kararn almtr (Arif, 2004:48). Mteakiben Ermeni militanlar Dalk Karaban kontroln ele almaya balamlardr (Demir,2003:163). 26 Kasm 1991 de Azerbaycan, Yukar Karaban zerklik statsn kaldrm ve merkezi ynetime balamtr. Blge Ermenileri ise halk oylamasyla bamszlk karar alm ve 12 Aralk 1991de Yukar Karaba Cumhuriyeti ad altnda BDTye girme bavurusunda bulunmutur (Yapc,2004:249). Rus Ordusunun yardmyla 1988-1989 yllarnda 187 bin Azerbaycan Trk Ermenistandan, 15 bini ise Hankendinden kovuldu. 20 Ocakta Bakde 137 kiiyi katletti. 26 ubat 1992de Hocal kasabas yamaland ve yaklak 600 kii ldrld. 8 Maysta ua, 18 Maysta ise Lan igal edilerek Ermenistanla Dalk Karaba birletiren koridor ald (Arif 2004:197-198). Azeri kuvvetlerinin Karabaa kar harekete gemesi sonucunda Azerbaycan ve Ermenistan arasnda kan savada Ermenistan Azerbaycann %20ye yaknn igal etmitir (Yapc, 2004:250; Hunter,1997:454). Bir sene sonra Rus ordusu Azerbaycan terk etti. Fakat Azerbaycan Rus ordusunun karlmasnnn bedelini demi bulunmaktayd (Kuliyev,1996:194). Trkiye sayesinde AGT, Azerbaycann toprak btnlne sayg gsterilmesi gerektiini kabul etmi (Demir,2003: 165), BM Gvenlik Konseyi ise 1993 ylnda 822, 853, 874 ve 884 sayl kararlar almtr. Bu kararlara gre atmalara derhal son verilmesi, askeri kuvvetlerin blgeden ekilmesi ve mltecilerin geri dnmelerinin salanmas haknda arda bulunulmutur (Demir,2003:165; Yapc, 2004:252). 29 Temmuz 1993te BM Gvenlik Konseyinde; Azeri topraklarnn 1/5ini ieren toprak kazanc oybirlii ile reddedilmitir. Derhal atekes yaplmas ve birliklerin geri ekilmesi istenmitir (Cohen,1994:62). Rusyann arabuluculuu ile 4-5 Mays 1994te Bikekte biraraya gelen taraflar tarafndan Bikek Atekes Protokol; bu protokole uygun olarak 9 Maysta atekes anlamas imzalanarak 12 Mays 1994te atekes yrrle girmitir (Cafersoy,

33

2000:25; Hasanolu ve Cemilli, 2006:91). AGT Minsk grubu tarafndan zm paketi, aamal zm ve ortak devlet gibi farkl tarihlerde sunulmu olan zm nerilerinin hibiri taraflar tarafndan kabul edilmemitir (Hasanolu ve Cemilli, 2006:92). Yukar Karaba Cumhuriyetinin ilan edilmesi BDT kurucu anlamasna ve her ye devletin toprak btnln garanti altna alan ve snrlarn kuvvet kullanlarak deitirilemeyeceini belirten BM art ve AGTe aykrdr (Gkrmak,2004:14).

Aralk 1999da gerekleen AGIT stanbul Zirvesinde de Karaba konusunda bir ereve anlamas imzalanamamtr (Cafersoy, 2000:29). Gnmzde sorun devam etmekle birlikte yaplm olan atekes anlamas geerliliini srdrmektedir. Ermenistann, btn komu devletlere kar toprak iddiasnda (Trkiyenin dou vilayetleri, Azerbaycann Dalk Karaba blgesi, Grcistann Cevaheti blgesi, rann kuzeyi ve Rusyann gneyi-Krasnodar blgesi Byk Ermenistan olarak telakki edilmektedir) bulunmas Rusyann blgedeki siyasi, ekonomik ve askeri etkinliinin devamna neden olmutur (Cabbarl,2004a:1). Azerbaycan topraklarnn %20sinin igal edilmesinde ve 1 milyondan fazla insann yurtlarn terk etmek zorunda braklmasnda Rusyann ciddi lde ekonomik, siyasi ve askeri destei szkonusudur (Cabbarl,2004a:5; Arif, 2004:70). Kafkasyada yaanan etnik sorunlar ve silahl atmalar blgede kalabilmek iin bir frsat olarak gren Rusya, blgedeki ayrlk hareketleri siyasi olarak desteklemi, askeri yardmda bulunmutur.

(Cabbarl,2004a:13). Ermeni lobisi sayesinde igalci olan Ermenistana herhangi bir yaptrm uygulanmazken, tam tersine 24 Ekim 1992 ABD Kongresinin zgrl Destekleme Kanununa 907 sayl karar kabul etmesiyle Azerbaycan, her ter trl devlet yardmndan mahrum edilmitir (Arif, 2004:70; Atay, 2003:53). Trkiye, sorunun toprak btnl erevesinde Azerbaycan lehine zlmesi ve Ermenistann igal ettii topraklardan ekilmesi ynnde politikalar izlemitir (Kantarc,2006:77). Trkiyenin Dalk Karaba sorununa bal olarak ald en sert karar Ermenistana kar ambargo uygulamas ve bu lke ile olan diplomatik ilikilerini askya almas olmutur (Yapc, 2004:252). Mevcut durumun nemli ve birbiriyle balantl zellikleri vardr. Birncisi, yllar boyu sren youn grmelere ramen Dalk Karaba problemine hibir zm bulunamamtr. Ermeni ve Azeriler tkanmlar ve bu zamana kadar sren atekes

34

mddetince hibir somut zm bulunamamamtr. Durum hala ok hassastr ve yeni zmler retilemezse yeni gerginliklerin yaanmas er ge kanlmazdr. kincisi ise Dalk Karaba problemi iki lke ilikilerinin u anki durumundan daha byk sorunlar da tetiklemitir. Bunun en nemlisi Trk-Ermeni ilikilerinin de etkilenerek normalleme abalarnn etkisiz braklm olmasdr (Grigorian, 2003:130). Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinin ana eksenini igal altndaki topraklar ve mlteciler oluturmakla birlikte sorunun doru anlalabilmesi iin sadece blgesel deil, kresel glerin de blgeyle ilgili niyetlerinin bilinmesi gerekmektedir (Atay, 2003:53). Bugn zm iin ABD, Fransa ve hatta Trkiyeye bask yapan taraf Ermenistan olup Trkiyeden snr kaplarnn almasn istemektedir (Gkrmak, 2004:16). nceden yaklak 3-3,5 milyon nfusu olan lkenin siyasi, soysal ve zellikle ekonomik skntlar yznden gnmzde nfusu 2,5 milyona kadar dmtr (Deveci, 2005:99; Gkrmak, 2004:16). Trkiye snr kaplarn elinde bir koz olarak kullanarak Yukar Karaba sorununa zm bulabilir. Aksi takdirde Azerbaycann ve blgenin gvenlii Ermenistann hesapsz istekleri dorultusunda ekillenecektir (Gkrmak, 2004:16). 2.1.2. Abhazya Sorunu Abhazya, Karadenizin dou kysnda, 240 kmlik sahil eridi boyunca uzanan, 8700 km2 yzlmne sahip, 500.000i (1992 ncesi) aan nfusu ile Kafkaslarn en eski yerli halklarnn yaad blgedir. Ynetim merkezi Sohumdur. Kuzeyde Rusyann Karaay-erkez zerk Cumhuriyetleri, batda Adgey zerk Cumhuriyeti, gneyde Grcistann Svanetya ve Megrelya blgeleri ile komudur (Sekin ve Tekin,2006:38). Snni Mslman olan Abhazlar (Kantarc,2006:81), Grcistan iinde yer almaktadr. Fakat dilleri Kuzey Kafkasya dillerinin bat grubuna girmektedir. 19. yzyln sonlarnda Rus alfabesini kullanan Abhazlar, gnmzde Latin alfabesini

kullanmaktadrlar (Demir,2003:176). Abhazlar, antik adan gnmze Karadenizin kuzeydousunda yaam olan bir Kafkas halkdr (Demir,2003:176). O dnemde Karadeniz kysnda yaayan batl Grcler, yani Kolhlar bu blgeye hakim olmular ve M..6. yzylda Kolhida arln kurmulardr (Pirtakhia,2005:4-7).

35

M.S. 1. ve 2. yzyllardan itibaren Kuzey Kafkasyadan, Abhazya topraklarna Adgey-erkes kavimleri gemeye balamlardr. 6. ve 7. yzyllarn sonunda Bizans, Bat Grcistanda arlk rejimine son vererek, Enguri Nehrinin gneyinde Lazika Patrikliini, kuzeyinde ise Abhazya Arkontluunu kurmutur. 8. yzyln 30lu yllarnda Abhazyann ve Lazikann glenen Eristavlklar (blge yneticisi) tarafndan, Grcistann siyasi btnlemesi salanmtr. 10. yzyln sonunda ve 11. yzyln balangcnda Birlemi Grcistan Devleti kurulmu ve Derbendi de bu birlie isteyerek katlmtr (Pirtakhia,2005:4-7). 16. ve 18. yzyllarda Osmanl mparatorluunun etkisine giren Abhazya, 17 ubat 1810da olan Rus protektoras ile (Demir, 2003: 177) Rus mparatorluu nun etkisine giren Abhazyann 1864te zerklii kaldrlmtr (Yanar, 2002: 183). 1870li yllarda nfusun byk ounluu Abhazlardan olumaktadr. 1877-1878 Osmanl Rus Savandan sonra pek ok Abhaz, Kafkasyay terk ederek Osmanl topraklarna snm, mteakiben topraksz Grc kylleri, Bat Grcistandan Abhazyaya g ederek bu topraklara yerletirilmiler ve bylece blgenin nfus yaps deimitir (Tavkul,2002:64). 1920 ylnn Ekim aynda Abhazya Milli Konseyi, Abhazyann Grcistan Devletine ait zerk bir birim olduunu teyit eden anayasa projesini kabul etmitir. 1921 ylnda Abhazyann zerk stats, Grcistan Anayasas tarafndan da tannmtr. 1921 ylnn ubat-Mart aylarnda devletini Sovyet nizamna sokan Rusya, Grcistann igali ve ilhakn baar ile gerekletirmitir. 4 Mart 1921 tarihinde Kzl Ordu kuvvetleri tarafndan Abhazya zerk Sovyet Cumhuriyeti kurulmutur (Pirtakhia,2005:4-8). 1930 ylnda ise Abhazya, Grcistan iinde bir zerk cumhuriyet haline getirilmitir (Fuller, 1996:37; Tavkul, 2002:65;Baran,2004:4-5). 5 Aralk 1936da Grcistann da 15 Sovyet Cumhuriyetinden biri haline gelmesiyle birlikte Abhazyada skntl bir dnem balam, 1937-1953 yllar arasnda J.StalinBeria ikilisinin bask sistemi yerletirimi bylece Abhaz dili, eski corafi yer adlar, alfabe, tarih ve kltr dail Abhaz halk deitirilmeye balanmtr. (Tavkul, 2002:65; Baran,2004:4-5)

36

Bat Grcistandan Abhazyaya 1937-1953 yllar arasnda kitle halinde gler yaptrlmtr. Abhazyaya ait Oamira, Gudavta ve Gagra blgelerinde Grcler ounluk haline getirilmilerdir. 1939-1959 yllar arasnda Abhazyada Grc nfusu 70.000 kii artarken, Abhaz nfusu sadece 5.000 kii artmtr. 1979 nfus saymna gre Abhazlar nfusun %17.1ini olutururken, nfusun %43.9unu Grcler oluturmaktayd (Lakoba, 1990:16; Tavkul, 2002:65; Baran,2004:4-5). Aadaki tabloda grld gibi blgede Abhazlarn nfus art ok az olurken blge tamamen Rus ve Grc nfusla doldurularak buras Grc ve Rus devleti haline getirilmitir (Yalnkaya,2006:183). Tablo 3: Abhazyada nfusun 1897-1970 yllar arasndaki deiimi 1897 Abhazlar Kartvelliler (Grcler) Ruslar
Kaynak: (Yalnkaya, 2006:183).

1926 55.918 67.494 20.456

1939 56.147 91.067 60.201

1959 61.197 158.221 86.715

1970 77.276 199.595 92.889

58.697 25.875 5.135

Abhazlar, 1970li yllardan itibaren Grcistandan bamszlk kazanma ynnde almalara balamlardr. Abhazlarda ilk hareketlenme 1978de yaanrken, artk kendi lkelerinde Mslman ve Hristiyan Abhazlar durumuna dmlerdir. Bylece ilk defa Grcistandan ayrlarak Rusyaya balanma isteklerinden bahsetmilerdir. Abhazlar, Kuzey Osetyadan destek almtr. Rusya ise Grcistan tedirgin etmek istememi ve bu istei geri evirmitir. Ancak, Abhazlarn daha fazla kltrel zerklik verilmesi isteklerini ve politik hayata katlma taleplerini kabul etmitir (Demir, 2003:177). Gorbaov ynetimi ile birlikte Abhazlarn bamszlk istekleri artm, 28 Haziran 1988de SSCBye bavuruda bulunarak, kendilerine Sovyet Cumhuriyeti stats verilmesi talebinde bulunmulardr (Gr, 2004: 3-40). 1988 ylndan itibaren Grcistanda lkenin bamszl talebiyle kitle gsterileri meydana gelmeye balamtr (Pirtakhia, 2005:4-8). 1989da bu cumhuriyetin nfusunun yalnzca %18ini Abhazlar, %46sn Grcler oluturmaktayd. Grcistan hkmeti bu demografik yapy gstererek Abhazlarn taleplerine kar kmaktayd. Austos 1990da Abhazya Yksek Sovyeti, Grcistandan bamszlk talep etmeye balamtr. Bu bildirgenin

37

Grcistan Yksek Sovyeti tarafndan geersiz olduu ilan edilmi ve bu karar Abhazyada yaayan Grcler tarafndan da protesto edilmitir (Koolu, 2001:19). Abhazyada yaayan Grcler, Tiflisin organizasyonu ile silahl gruplar oluturarak Abhazlar taciz etmeye balamlardr. Abhazya Parlamentosu 5 Austos 1992 tarihinde sonu soykrma gidecek bu arpk ideolojinin nne geebilmek iin Abhazyann bamszlk ve tam egemenliini ilan eden duyuruyu yaynlamtr (Kumuk,2004:262). Bu karar Grcistan tarafndan iddetle reddedildi. Abhazya 14 Austos 1992'de Grc ordusunun igaline urad. Bylece birbuuk yl srecek kanl bir sava balam oldu (Karayel,1998). Silah ve saysal olarak stn olan Grcler, savan ilk gnlerinde Abhaz topraklarnn byk blmn ele geirmeyi baardlar (Kumuk,2004:262). Fakat dengeler Abhazyann Rus, Ermeni ve Rumlar gibi dier etnik gruplarn da silahlanarak Grclere kar savamalar ve Rusya ve Trkiyeden Abhaz-Abazalarn, erkes ve eenlerin yardma gelmeleriyle deimitir (Kumuk,2004:263). Abhaz milislerin Kuzey Kafkasya halklarnn desteini alarak Grclere kar mcadelesi esnasnda Kuzey Kafkasya halklarnn istei zerine RF konuya taraf olmu, bu sava zaman zaman Abhazlar yannda yer alarak Grcistan zerinde politik bir bask arac olarak kullanmtr. Bylce RF, Grcistann BDTye girmesini salam ve mteakiben Grcistann toprak btnln tanyarak arabulucu rolyle de blgede etkin g konumunu muhafaza etmeye devam etmitir (Mert,2004:53). 30 Eyll 1993'de Abhazlar Grcler'i topraklarndan attlar. Abhazya fiili olarak bamszlna kavutu (Karayel,1998). 4 Aralk 1994te Moskova da imzalanan deklarasyonla taraflar arasndaki grmeler sonulanmtr (Kumuk,2004:267). Abhazya ve Grcistan arasnda imzalanan deklarasyon, taraflar arasnda federatif temellerde devlet ortakl kurulmas, Abhazyann kendisine ait bir anayasa, parlamento, hkmet ve devlet sembollerinin olmas temelinde imzalanmtr (Kumuk,2004:268). Fakat Grcistan Abhazya'nn tekrar kendisine verilmesi iin Rusya'dan yardm istemitir (Karayel,1998). Grcistan, RF ile askeri antlamalar imzalayarak RFnin Abhazyay keye sktrmasn istemi, RFye 25 sene sreli 5 askeri s tahsis etmi ve bu sonucunda RFnin tutumu aniden deimitir

38

(Kumuk,2004:268). Ruslar, Grc topraklarnda Rus askeri sleri ama izni ve BDT'ye dahil olmalar karlnda Grcistan'a yardma giriti (Karayel,1998). 1996da Grcistann istei zerine Bamsz Devletler Topluluu Abhazyaya ekonomik ambargo uygulamaya balad ve Abhaz-Rus snr kapand. Hala Abhazya ekonomisini ciddi darbeler vurmaya devam eden ambargo zellikle Soi snrndan alan nefes borusuyla Rusya snrnda ksmen delinmi durumdadr (Tatekin, 2002:6). E. evardnadze, Grc-Abhaz bar blgesine BM bar gcnn gelmesini salamak istemi fakat BDT bar gcnn blgeye gelmesiyle yetinmek zorunda kalmtr (Hasanolu ve Cemilli, Rusya'nn 2006: 128-129). Grcistan, Abhazya zorunda sorununun kalmtr.

zmlenmesinde

arabuluculuunu kabul

etmek

Maalesef, beklendii gibi, Rusya'nn BDT adna yklendii bar misyonu olumlu neticeler getirmemitir (Pirtakhia,2005:4-10). 14 Mays 1994te Moskovada varlan anlamaya gre Kodorda ne Abhaz ne de Grclerin silahl grup bulundurmamas gerekmekte olamasna ramen Grcistan bu anlamay Ekim 2001de Grc-een-Kuzey Kafkasyal bir grupla Abhaz askeri birlikleri arasnda meydana gelen atmalar nedeniyle blgeye Savunma Bakanlna bal askerleri gndererek bozmu oldu. Ayrca Tiflisin destei ile silahlandrlm olan Kodorun sakinleri dzenli ordu mensubu yada polis tekilatna bal olmadklar iin Grcistan rahatlkla Kodorda silahl g bulundurmay yasaklayan 1994 anlamasnn snrlayc hkmlerinden kaabilmektedir (Tatekin, 2002:5). Kodor olaylarndan sonra Abhaz tarafna yaknlaan RF, Abhaz vatandalarna RF pasaportu vermeye balad (Kumuk,2004:270). 2003 ylnda ise Sohum-Soi arasndaki tren yolu faaliyete geirildi (Kumuk,2004:271). RFnin Adler ehri ile Abhazyann bakenti Sohumkale arasnda demiryolunun almas ve Abhazya sakinlerine Rus pasaportunun datlmas Rus-Grc ilikilerinde yeni gerginliklerin yaanmasna sebep olmaktadr. RF iin byk stratejik neme sahip olan Abhazya, RFnin Kafkasyada nfuzunu muhafaza edebilmesi iin sorunlu bir blge olarak kalmaldr. Bu durum RFnin menfaatinedir. Fakat Grcistan, Abhazya sorununu uluslar aras toplumun gndemine tayarak zmek istemektedir (Buttanr,2004:154).

39

Bu giriimleri sralayacak olursak: 17-19 Kasm 1997 Cenevre, 16-18 Ekim 1998 Atina, 7-9 Haziran 1999 stanbul, 15-16 Mart Yalta grmeleridir. Fakat bu grmelerden hibir sonu elde edilememitir (Hasanolu ve Cemilli,2006:129). Abhazya ve Grcistan arasndaki anlamazln asl sebebi Abhazyann statsnn belirlenmesidir. Taraflarn grleri farkl olmakla birlikte Abhazlar tam bamszlk isterken, Grcler Grcistann toprak btnlnn muhafazasn istemekte, federasyon ve konfederasyon sistemine scak bakmaktadrlar. Ayrca atmalardan dolay Abhazyay terk eden Grc mltecilerin Abhazyaya geri dn srncemede kalarak bir dier sorunu ortaya karmaktadr. Bu konuda Abhazlar n koul olarak egemenliklerinin tannmasnda srar ederken, Grcler geri dnn Abhazya ile federal zerklik anlamas imzalandktan sonra olmasn istemektedirler (Yldz,1998:199; Mert,2004:54). Abhazyann Grcistann toprak btnlnn korunmas erevesinde bir zme yanamamas halinde Grcistann istikrarnn salanamayaca, Abhazyann ise ekonomik ve sosyal sorunlarndan dolay her geen gn RFnin etkisine daha fazla girecei deerlendirilmektedir (Buttanr,2004:155). Abhazya zerk Cumhuriyeti tam bamszlk istemekte, Grcistan ile eit iki lke prensiplerine dayal konfederasyon istemekte, atmalar esnasnda lkeyi terk eden 200.000 Grcnn geriye dnn, Abhazlarn blgede aznlk durumuna decei gerekesiyle kabul etmemektedir. (Kantarc, 2006:85). Gnmzde Abhazya zerk Cumhuriyeti bamsz bir devlet gibi davranmakta ve Grc-Abhaz anlamazl devam etmektedir (Mert, 2006:55). Balangta Grcistan zerinde nfuz kurmak istedii iin Abhazyay destekleyen RF, muhtemel bir bamszln emsal tekil edebilecei endiesi ile, son zamanlarda, Grcistan snrlarnn iinde yer alacak bir zmn, daha uygun olacan dile getirmektedir (Kantarc 2006:85). Abhazya sorununda Trkiye, Grcistann toprak btnlnn ve snrlarnn korunmasn desteklemi, uyumazln insan haklarna sayg temelinde diyalogla

40

zm ynnde gr aklamtr. nemli miktarda Abhaz ve Grc kkenli vatandamzn bulunmas, Trkiye iin Abhazya sorununda gz ard edilemeyecek bir unsurdur. Kafkasyann istikrar, Grclerin ve Abhazlarn uzun vadeli karlar asndan esnek bir federasyon eklinde de olsa Grcistann toprak btnlnn korunmasnn yararl olaca deerlendirilmektedir (Mert 2004:57). Grcistan, Kafkasyay d dnyaya aan kapdr. Grcistann blnmesi ve bylece RFnin etki alanna girmesi karsnda Azerbaycann bamszlnn Trkiye ve Azerbaycan iin bir anlam kalmayacaktr. Bu sebepten hem Azerbaycann bamszln, hem blgesel istikrar ve boru hatlarnn gvenliini dnen Trkiye, Grc-Abhaz atmalar esnasnda hem Grclere hem de Abhazlara insani yardm yapm, 1994ten beri Grcistanda grev yapmakta olan BM Gzlemci Misyonuna (UNOMIG) 5 askeri gzlemci ile katkda bulunmu ve 1999da stanbulda bir konferansa ev sahiplii yaparak taraflar bir araya getirmitir (Yapc, 2004: 255). ABDnin destei ile gerekleen Kadife Devrim sonucu M. Saakavili iktidar ele geirmitir. Greve gelir gelmez Acaristana mdahale ederek buradaki Moskova yanls ynetime son veren M. Saakavili, gazetecilere yapt bir aklamasn da; Abhazyay geri almak iin bugn hazr deiliz, ancak 2-3 yl iinde buna hazr oluruz diyerek Grcistann, Abhazya konusun da askeri hazrlk ierisinde olduuna iaret etmitir (Yalnkaya,2006:187). 3 Ekim 2004 tarihinde yaplan Abhazya devlet bakanl seiminde, RFnin destekledii Raul Hacimbann kaybetmesi ve Sergey Bagapn kazanmas gerginlie neden olmutur. Rus yanls Abhazlar ile Abhaz milliyetileri arasnda bir i sava tehlikesinin ortaya kmas zerine (Kanbolat, 2007b: 8) 6 Aralk 2004 tarihinde Raul Hacimba ve Sergei Bagap tarafndan yeni seime gidilmesine ynelik anlama yaplm ve 12 Ocak 2005 tarihinde seim tekrarlanmtr (Pirtakhia,2005:4-11). Sergey Bagapn devlet bakanlna, Raul Hacimbann da devlet bakan yardmclna hak kazand seim sonularyla, i sava tehlikesi bertaraf edilmi olurken Abhazya halkda, yozlam bir ynetimden kurtulmada ve iktidar nimetlerini Moskovann destei ile kullanan ynetici snfn tasfiye etmede ne kadar kararl olduunu tekrar gstermitir (Kanbolat, 2007b: 8).

41

Trkiye, tarih, kltrel ve akrabalk balarnn bulunduu bu lke ile ilikilerini gelitirmeli, Grc-Abhaz sorununun zlmesi iin arabulucu olmal bylece blge ve dolaysyla Trkiyenin istikrarna katkda bulunmaldr. 2.1.3. Gney Osetya Sorunu ran kkenli olan Osetler, Orta Kafkaslarda, Kafkas dalarnn kuzey ve gney yamalarnda yaamakta olup Hint-Avrupa rkna mensup bir Kafkas halkdr. (Tavkul, 2002:77; Kantarc, 2006:88). SSCB, Osetyay blerek bir blmn Gney Osetya zerk Blgesi adyla 20 Nisan 1922de Grcistana, dier blmn Kuzey Oset Blgesi adyla 7 Temmuz 1925 te RFye balam, mteakiben 5 Aralk 1936 ylnda Kuzey Osetya zerk Blgesi, zerk cumhuriyet statsne ykseltilmitir. SSCB daldktan sonra Kuzey Osetya RF snrlar iinde bir federe cumhuriyet olarak kalrken, Gney Osetya Grcistan topraklarnda kalmtr (Mert, 2004:61). Gney Osetya: 3900 km2 yzlm ve 150.000e yakn nfusu ile kk bir blgedir (Sekin ve Tekin,2006:36). Bakenti Tshinvali olan Gney Osetyann toplam nfusunun %66sn Osetler, %29unu Grcler kalan ksmn ise dier Kafkas Topluluklar oluturmaktadr. Ayrca Kuzey Osetyada yaayan Osetlerin buradaki nfusu 632.000 ve bu nfus ierisindeki Osetlerin dalm %53 seviyesindedir. Gney Osetyadan arazi olarak daha byk olan Kuzey Osetya 8.000 km2lik bir yzlmne sahiptir (Hasanolu ve Cemilli, 2006: 132-133) Osetlerin yardan fazlas Grcler ve Ruslar gibi Ortodoks Hristiyan, bir ksm da Snni Mslmandr. Her iki halkla da (Grc ve Ruslarla) rki yaknlklar olmad gibi, dilleri de tamamen deiiktir. Hint-Avrupa Dil ailesinden ran koluna bal bir dildir (Sekin ve Tekin, 2006:37). Grc tarihilere gre Gney Osetya her zaman iin Grcistann bir paras olmu buna ramen Osetlerin bu topraklara yerlemeleri son iki yzyl iinde kuzeyden g etmeleri sonucu gereklemitir. Osetler ise bunu kabul etmemekte ve Gney Osetyann tarihi vatanlarnn bir paras olduunu iddia etmektedirler(Tavkul,2002:77). 20 Nisan 1922de Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde Ruslarn basksyla Gney Osetya zerk Blgesi kurulmutur. Grcler her ne kadar bunun yapay, temeli olmayan bir tasarruf olduunu dnseler de, Komnizmin basks altnda ses karmamlardr (Sekin ve Tekin,2006:36). 1989 yl sonlarndan itibaren, Kuzey

42

Osetya ile birlemeyi isteyen Gney Osetya ve Grcistan arasndaki gerginlik artmtr. Gney Osetya, kendisini Demokratik Gney Osetya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak ilan etmi ve buna Grcistan, Aralk 1990 da blgenin mevcut zerk blge statsn kaldrdn aklayarak tepki gstermitir (Buttanr, 2004: 155).

Gamsahurdiann olumsuz ve ar milliyeti tutumuna ramen, Ruslarn da desteini alarak 9 Aralk 1991de bamszlklarn ilan etmilerdir. Osetlerin amac, Ruslarn sayesinde nce Kuzey ve Gney Osetleri birletirip tek bir lke haline getirmek, bir mddet Rus idaresinde kaldktan sonra da bir frsatn bulup bamszlklarna kavuarak, tam bamsz bir lke olmaktr. Ruslarn amac ise hibir surette Gney ve Kuzey Osetyay birletirmemektir. nk hem gl kalknm ve bamsz bir Osetya, Ruslar iin kullanlmaya daha az elverilidir hem de Grclere kar kullanacaklar ok nemli bir kozu da ellerinden karmak istemeyeceklerdir. Ruslarn destekledii Abhazlar ve Osetler uruna savatklar bamszlklarna, yine Ruslarn istememesi nedeniyle kavuamayacaklardr (Sekin ve Tekin,2006:37). Sorunun

zmnn aranmasndan daha ok her iki ynetim tarafndan gerginlik oluturulmas sonucu (Hasanolu ve Cemilli, 2006:134) 6 Ocak 1991de 6000 kiilik Grc birliinin bakent Tshinvaliye girmesi ile atmalar balamtr (Demir,2003:190). 1992 ylnn Haziran ayna kadar Osetyallarla Grcler arasnda devam eden sava sonucunda ok sayda insan lmtr (Hasanolu ve Cemilli, 2006:134). 39.000 Oset, 11.000 Grc evlerini terk etmitir (Sekin ve Tekin, 2006:37). atmalar dneminde Kuzey Osetyaya geen 17.000 Osetin haricinde, byk ounluu oluturan Grc mlteciler halen Grcistanda dank olarak yaamaktadr (Kantarc,2006:89). RF Devlet Bakan B. Yeltsin tarafndan 22 Haziran 1992 de Dagomis kentine davet edilmi olan Grcistan, Kuzey Osetya ve Gney Osetya temsilcileri ile yaplan grmeler sonucunda RF, Grcistan, Kuzey Osetya ve Gney Osetya birliklerinden oluturulacak bir bar gcnn gzetiminde atekes anlamasna varlmtr. Dagomis Antlamasna gre, Grcistan-Gney Osetya snrnda ve Tshinvali evresinde gvenlik koridoru kurulmu ve 4 Temmuz 1992 den itibaren oluturulan Bar Gc blgede konulandrlmtr (Mert, 2004:62; Hasanolu ve Cemilli, 2006:134; Corley, 1997:270; Bangert, 1998; Cornell ve Starr, 2006:30).

43

10 Kasm 1996 tarihinde Gney Osetyada Parlamento ve Cumhurbakanl seimleri yaplm ve Cumhurbakanln Grcistan ile ilikilerde lml politika yanls olan eski Yksek Sovyet Bakan Ludwig ibirov kazanmtr. Grcistan, bu seimleri hukuk d ilan ederek reddetmitir (Demir,2003:192). 9 Ocak 1999da Grcistan adna Bakan Vasha Lortkipanidze, Gney Osetya Devlet Bakan ibirov ile bir grme yapm ve bu grme ile Grcistan ile Gney Osetya arasndaki memorandumu teyit eden ekonomik ibirlii imknlar zerine fikir birliine varlmtr. evardnadze, bu grmenin ardndan grmeyi faydal olarak

tanmlamtr. Bylesi olumlu bir admn ardndan tekrar bir seim sreci yaanm ve 12 Mays 1999da Gney Osetyada parlamento seimleri yaplmtr. Grcistann reddettii, AGTin gzlemci gndermedii seimlerde Komnist Parti oylarn %39unu alarak birinci parti olmutur (Demir,2003:193). 20 Kasm 2001 tarihinde Gney Osetyada Cumhurbakanl ve Parlamento seimleri yapld ve Cumhurbakanlna, Yksek ura 10 Kasm 1996 tarihinde seilen Ludvig ibirovun yerine Eduard Kokoev seilmitir (Pirtakhia,2005: 4-14). M.Saakavilinin zerk blgeleri hedef alan aklamalar Osetler arasnda

honutsuzlukla karlanm ve 2004 bandan itibaren birok scak atmann yaanmasna sebep olmutur. Grc lider M. Saakavili ise, Osetyaya destek veren RFyi uyararak; kacak sava Osetler ve Grcler arasnda deil, RF ve Grcistan arasnda olur. demitir (Yalnkaya,2006:190). Gney Osetyada 23 Mays 2004 tarihinde yaplan parlamento seiminde 25.000 semen, toplam 74 sandkta 34 milletvekili belirlemek zere oy kullanmtr. Ancak seimlerde krsal blgelerde yaayan Grcler iin 4 milletvekili ayrlm olmasna ramen Grcler oy kullanmayarak seimi boykot etmilerdir. Gney Osetyada gerekletirilen Parlamento seimleri, seim kampanyalarnda Grcistandan ayr, Rusya ile Birlik slogann kullanan Devlet Bakan Eduard Kokoevin liderliini yapt Yedinstvo partisi kazanmtr. Seimlerin ardndan yaplan aklamalarda Gney Osetya sorunu yeniden alevlenmeye balamtr (Sekin ve Tekin, 2006:3).

44

9 Haziran 2004 tarihli oturumunda Gney Osetya zerk Birlii Parlamentosu, RF ile birleme karar almtr. Eduard Kokoev, 12 Haziran 2004 tarihinde Moskovada yapt basn aklamasnda; Osetya halknn blnm bir halk olduunu, uluslararas camiann Gney Osetya problemini blnm halk kapsamnda ele almas, ayrca toprak btnlne ilikin, kanun ve taleplerin yan sra, bir milletin kendi seimini yapma hakkn gz nnde bulundurmas gerektii, yakn bir tarihte Osetyann Kuzey ve Gney blnmlnden kurtularak RFye dahil olacana inand, Gney Osetyann RFye dahil edilmesi iin gerekli olan mracaatn DUMAya ve RF Hkmetine yapld eklinde konuarak bilinen taleplerini yenilemitir (Sekin ve Tekin, 2006:37; Kantarc, 2006:90). Gney Osetya, anlamazln zme kavuturulmas iin 14-15 Haziran 2004 tarihleri arasnda Tifliste gerekletirilmesi planlanan drtl (Rusya, Grcistan, Kuzey ve Gney Osetya) grmelere katlmayacan aklayarak barl abalarn nn tkamtr (Sekin ve Tekin, 2006:38). Gnmzde Kuzey Osetya ile birlemek suretiyle RFye katlma arzusu, Gney Osetyadaki yokluk ve yoksullua ramen devam etmektedir (Mert, 2004:62). Ancak Gney Osetya Parlamentosunda RF yanls Komunist Parti ve Sosyal Demokratlarn ounlukta olmas ve bunlarn Kuzey Osetya ile birlemek istiyor olmalar, taraflar arasndaki sorunun bar yoluyla zmlenmesini engellemekte olup ekonomik nedenleri ikinci plana itmektedir (Kantarc, 2006:89). RF asndan stratejik konuma sahip olan Gney Osetyann, bir sorun olarak varl RFnin Grcistan zerinde denetim kurmasn salamaktadr (Yldz,1998:196; Kantarc, 2006:89). 1990larla birlikte yaananlarda Abhazya ve Acaristanda olduu gibi RFnin katks byktr. Ancak Kuzey Osetya Federe Cumhuriyetinin de nemli k ve mdahaleleri olmutur (Yalnkaya, 2006:189). Halen Gney Osetya kendi kendini ynetmekte ve Rus Bar Gc birliklerinin korumas altnda bulunmaktadr (Buttanr, 2004:155). RF blgede bar salamak istiyor grnts izse de yapm olduu dier hareketleriyle bunu istemediini kantlamaktadr. rnein (Hasanolu ve Cemilli, 2006:134) RF, Aralk 2000 de, Grcistan vatandalarna vize uygulamas getirirken, Abhazya ve Gney Osetya sakinlerini bu uygulama dnda tutarak (Aacan, 2001:38)

45

Grcistann toprak btnlne sayg duymadn gstermitir (Mert, 2004:64; Kantarc, 2006:89). RF, askeri slerinin boaltlmamas iin Abhazya ve Gney Osetyay Grcistana kar bir tehdit olarak kullanmaktadr (Hasanolu ve Cemilli, 2006:134). RF, Azeri petrolnn Grcistan zerinden Batya tanmasn istememekte ve siyasi kargaa iindeki bir Grcistann Bat iin ekiciliinin azalacan dnmektedir. Bu sebepten RF, Grcistandaki etnik atmalar ve i ekimeyi destekleyerek Kafkasya ve Kafkas tesinde istikrarszln devam etmesini istemektedir (Tavkul, 2002:82). Batnn M. Saakavilinin Acaristan zerinde kontrol tekrar salamasn olumlu karlam olmasna ramen, Ruslarn bu konudaki dnceleri farkldr. Ruslara gre Gney Osetya, Acaristandaki gibi Grc kkenli deil tamamen farkl bir etnik kkene sahip olup, iyi silahlanm ve de Kuzey Osetyadaki soydalarndan gl destek almaktadr. RFnin kendilerini destekledii mddete kaybetmeyeceklerine inanan Osetlere kar, M. Saakavili ise BM, AB, AGT ve ABD gibi uluslararas aktrlerin desteiyle sorunu zebileceine inanmaktadr (Yalnkaya,2006:193). 2.1.4. Acaristan Sorunu Acaristan (Acarya), Trkiye ile snr olan Karadeniz sahili boyunca yer alan Grcistana bal bir zerk Cumhuriyettir. 2911km2 yzlml, 400.000 nfuslu, bakenti Batum olan Acaristann, %70i mslmandr. Nfusun, 350.000i Acarlar, 20.000i Ruslar, 15.000i Ermeniler ve kalan dier Kafkas halklarndan olumaktadr (Hasanolu ve Cemilli,2006:130). Acaristann bulunduu blge 16. yzylda Osmanl egemenlii altna girmitir. Acarlar iin Osmanl egemenlii srasnda Mslman olmu Grc asll topluluktur grn benimseyenler bulunmaktadr. Acaristan, 1878de Ruslarn eline gemitir (Sekin ve Tekin,2006:34). Rus hkimiyeti ile birlikte Acaristann ad adeta srgn yurdu olmutur. 1879, 1921, 1929, 1945 yllarnda (Hasanolu ve Cemilli 2006:130), byk kitleler halinde Acarlar, anayurtlarndan srlmlerdir. Bu glerin en iddetlisi 2. Dnya Sava sonrasnda Grc asll J.Stalin tarafndan gerekletirilmitir (Sekin ve Tekin,2006:34).

46

13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamas, Acaristann zerkliine dair ilk resmi vesikadr. 1921 ylnda Kzl Ordunun, Grcistan igal ederek lkeyi Rusyaya balamasn mteakip SSCB de 1937 ylnda Acaristann, Grcistan Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetine bal Acaristan Sosyalist zerk Cumhuriyeti olarak hukuki statsn tanmtr (Mert, 2004:58). Hristiyan Grclerin, Mslman Grclere kar takndklar Grcistann toprak btnlne kar bir tehdit oluturduklar iddialar sonucu Mslmanlar ile Hristiyanlar arasndaki atmalar, 1991 ylnda, Mslman halkn,

Hristiyanlatrlmaya ve Acaristann zerkliini kaldrmaya ynelik politikalara kar gsterileri ile balamtr (Yldz, 1998: 201-202; Kantarc, 2006: 86). zerklikbamszlk tartmalarnn gndeme gelmi olmasna ramen blge, dier zerk blgelerin aksine M. Saakaviliye kadar istikrarl bir izgi takip etmitir (Yalnkaya, 2006:198). Acarlarn bamszln yan sra dinsel amalar olan istekleri vardr. 1993te silahl Acar gruplar tarafndan, Rus kuvvetlerine kar kkrtmalar meydana gelmitir (Yldz, 1998: 202; Kantarc, 2006: 86). Acara zerk Cumhuriyeti kk bir otonom blge olmasna ramen 1995de kabul edilen Grc Anayasasnda, Acarann stats belirlenmemi ve zerk cumhuriyet stats zikredilmemitir. Acaristan, dier zerk blgelerde olduu gibi bamszlk peinde komamakta fakat otonom ynetimini korumak istemektedir. RF iin stratejik neme sahip olan Batumda bir Rus askeri ss bulunmaktadr (Buttanr, 2004:156). RF, askeri sleri vastasyla etnik gruplar desteklemi, Grcistan kontrolu altnda tutmaya almtr. Bu durum Rus askeri ssnn lkeden kartlmasn istemeyen Aslan Abaidzenin Rusyann askeri ve siyasi desteini bir koz olarak kullanmaya altnn kantdr (Mert, 2004:59). Sarp Snr Kaps ve Batum Liman gelirlerinin Grcistan hkmeti tarafndan kontrol ve paylalmasn kabul etmeyen A. Abaidze, bu duruma gereke olarak merkezi hkmetin genel bteden Acarann alt yaps ile alakal projelere kastl olarak kaynak ayrmadn ne srmtr (Mert, 2004:59). Acaristan, merkezi ynetimi tam olarak karsna almamaya alarak, RFnin desteine dayal bamszlk politikas gtmtr. Aslan Abaidzenin, merkezi ynetimden bamsz davranlar, RF ile yakn ilikileri,

47

blgedeki Rus askerleri ile yakn temaslar, Tifliste rahatszla yol am olmasna ramen Grc yetkililer, Abhazya ve Gney Osetya sorunlar nedeniyle Acaristann da bir istikrarszlk unsuru olarak karlarna kmamas iin bu davranlara gz yummulardr (Buttanr, 2004: 156). Grcistan ynetimi, A. Abaidzenin bamsz bir devlet bakan gibi hareket etmesinden rahatsz olmakla beraber, blge ile olan ilikilerini belirli bir erevede tutma abas gstermilerdir (Buttanr, 2004: 157). 4 Ocak 2004de ABDnin ak destei ve Kadife Devrim in ardndan Mihail Saakavili, Grcistan Devlet Bakan olarak seilmitir. ABD destekli iktidar ve sylemleri, Rusya yanls olan Acaristan Ynetimini rahatsz etmitir

(Yalnkaya,2006:199). Saakavili ynetimiyle Acara lideri A. Abaidzenin ilikileri ar derecede gerginlemitir. A. Abaidze, bu zamana kadar gndermedii vergi gelirlerini gndermeye balam, Saakaviliyi Batuma sokmak istememitir. Tiflisin ambargo uygulamas zerine iki lider Batumda grerek temel konularda anlamaya vardklarn bildirmilerdir. Ancak Grcistann Diskoria-2004 tatbikat esnasnda Batum ile Tiflisin balantsn salayan, iki karayolu ve bir demir yolu kprsnn A. Abaidzenin talimatyla yklmas Acaristan ve Grcistan arasndak gerilimi doruk noktasna tamtr (Mert, 2004:60). A. Abaidze, 6 Mays 2004 tarihinde grevinden istifa ederek Batumda bulunan Rus Milli Gvenlik Sekreteri gor manov ile Moskovaya gitmitir (Sekin ve Tekin, 2006:34). A. Abaize ynetimine son verilmi ve bylece Grcistan ile Acaristan arasndaki gerilimde son bulmutur. Saakavili ynetimi ele geirdikten sonra, Acaristan (Acarya) zerk Cumhuriyetine mdahale ederek A. Abaidze ynetimine son vermi ve A. Abaidzenin Grcistan terk etmesini salamtr. Mteakiben Acaristanda, kendisine bal bir ynetim kurmutur. 2004 ylnn Haziran ay ierisinde Acaristanda yaplan seimlerde, Saakavilinin destekledii parti oylarn yaklak %75ini almtr. Bylece Saakavili bu blge zerinde daha byk bir kontrol kurmutur (Yalnkaya, 2006: 203-204).

48

2.1.5. Pankisi Vadisi Sorunu Grcistan ile Rusya arasndaki gerginlii artran ve blge d gleri (ABD) Grcistan meselesine dahil eden sorunlarn banda Pankisi Vadisi gelmektedir. Pankisi (Panki) Vadisi Grc-een snrnda 65 km. uzunlua sahip ve Tiflisin 190 km. kuzeydousundadr (Pirtakhia, 2005:4-15). Gney Osetyann dousunda bulunan bu vadide, een direniiler ve pek ok mlteci yaamaktadr (Yalnkaya, 2006:194). Rusya, bu vadide een direniilerin bulunduunu iddia ederek vadiye mdahale etmek istemitir. Grcistan buna izin vermezken Rusya, 2000-2002 yllar arasnda vadiyi belli aralklarla bombalam ve Rus-Grc gerginliinin artna sebep olmutur (Pirtakhia, 2005:4-15). Grcler, Kistler ve 2 bin civarnda Osetin yaad Pankisi Vadisinde, eenistandaki savan balamasyla birlikte een kaynaklarna gre 10 bin, Grclere gre 7 bin ve BM Mlteciler Yksek Komiserliinin 31 Aralk 2000 tarihli verilerine gre ise 7601 een mlteci barnmaktadr (Tatekin, 2007:5). Pankisi Vadisi, eenistanda savan balamasyla stratejik bir deer kazanmaya balamtr (Tatekin, 2007:5). RF, Grcistann blgenin gvenliini salayamadn iddia ederek burada bir operasyon yaplmasn istemi buna Grcistan yetkilileri Rusyann blgeden bir daha kmayaca endiesi ile scak bakmamtr (Mert 2004:95-96). Rusya Dileri Bakan gor vanov, Grcistann terristlere yardm ve yataklk ettiini iddia etmi, Grcistan ise bu sulamay reddetmitir (Tatekin,2007:6; Mert 2004:96-97) RF ile Grcistan arasnda 11 Eylle kadar eenlere lojistik destek salad gerekesiyle problem tekil eden Pankisi Vadisi, ubat 2002nin sonlarna doru uluslararas terre kar ABD tarafndan balatlan kampanyann kapsama alanna dahil edilmitir (Tatekin, 2007:3). 11 Eyll saldrlarn bahane ederek Afganistana giren ABD, El-Kaide militanlarnn Pankisi Vadisinde bulunduunu iddia ederek Grcistan birlikleri tarafndan blgeye zel operasyon dzenlenmitir. Baz El-Kaide balantlarna rastlanlm ve imha edilmitir (Pirtakhia, 2005: 4-16) ABD, Grcistana Mays 2002de, Grcistan

ordusunun anti-terrizm kapasitesini arttrmak ve Moskova-Tiflis arasndaki gerginlii

49

hafifletmek iin 64 milyon dolar deerinde eitim ve malzeme yardm yapmtr (Berman, 2004: 62). RF, ABDnin blgeye mdahalesinde rahatsz olmu fakat blgede bulunan mlteciler ierisinde een savalarn olduunu ve onlarn terrist kabul edilmesinin gerektiini belirterek baskda bulunmaya devam etmitir (Pirtakhia, 2005: 4-16). ABDnin 11 Eyll sonras Kafkasya politikasnda Grcistann yeri ok byktr. Pankisi Vadisinin Kafkaslar kontrol eden, Gney ve Kuzey Kafkasyay birbirine balayan stratejik neme sahip olmas ABDnin buraya verdii nemi gsteren en byk sebeptir (Yalnkaya,2006:198). Grcistann i sorunlarn halletmek ve Rusyaya kar ayaklarn salam basmak iin tm kaplarn ABDye amas, Washingtona Orta Asyada elde ettii stratejik alann batyla balant noktasndaki Gney Kafkasya koridorunu ama frsatn vermitir ( Tatekin,2007:41). 2.1.6. Ahska Trkleri ve Cavaheti Ermenileri Sorunu Gney Kafkasyadaki dier nemli bir etnik sorun kayna burasdr. zerk idari bir birim yapsnn sz konusu olmamasna ramen corafi ve demografik zellikleri yznden blge siyasi neme sahiptir (Yalnkaya, 2006: 214). ekil 5: Grcistann dari Yaps

Kaynak: (Kanbolat, 2002:53)

Bugnk Trkiye-Ermenistan snrnn birletii yerin kuzeyinde, Acara zerk cumhuriyetinin dousunda Trkiyenin kuzeydousunda, Ardahan ilimizle snr tekil

50

eden ve Tiflisin gneybatsnda kalan Ahska ve

Ahlkelek blgesi, gnmzde

Grcistan snrlar dahilindedir ve ok eski bir Trklk yurdunun merkezidir (Tademir,2005:15). Ahska blgesinin gnmz idari yapsndaki ismi Mesketya-Cavaheti (SamtsheCavaheti)dir (Tademir, 2005:17). Mesketya-Cavaheti Vilayeti; Eski Mesketya Vilayetinin Ahska, Adgn, Aspinza, Borcom ileleriyle eski Cavaheti Vilayetinin Ahlkelek ve Ninotsminda ilelerinden oluturulmutur. Yz lm 6412,9 km 2 olan yeni vilayette, 6 ilenin yannda 5 kent, 7 kasaba ve 250 ky bulunmaktadr (Tademir, 2005:17; Kanbolat, 2002:55). ekil 6: Mesketya-Cavaheti Vilayeti

Kaynak : (Kanbolat, 2002:55)

Ermeni nfusunun, Cavaheti Vilayetinin %91ini, Mesheti Vilayetinin ise %30unu oluturacak ekilde yaklak olarak 400.000-600.000e ulam olduu

deerlendirilmektedir (Kantarc, 2006:91). 2002 nfus saymna gre Ahska Ermeni nfusuna ait oranlar Ahlkelek %94.3, Aspinza %17.3, Ahska %36.6, Ninotsminda %95.8, Adgn %3.4 ve Borcom %9.6 eklindedir (Tademir, 2005:30). Bu oranlara baktktan sonra Gneybat Grcistann Ermenilemesini hzlandran faktrleri, Ahska Trklerinin Stalin tarafndan 15 Kasm 1944te Trkistana srgn edilmesi ve SSCBnin dalmasn mteakip Grclerin byk ksmnn Tiflise g etmesi olarak sralayabiliriz. Bylece u an yaklak 9 Ermeniye kar 1 Grc Cavaheti Blgesinde yaamaktadr (Tademir, 2005:32; Yalnkaya, 2006:215).

51

Grcistann ekonomisi ve alt yaps en kt, isizliin en yksek olduu bu blgesinde en nemli geim kayna Rus askeri ssdr(Tademir,2005:33;Yalnkaya,2006: 214). Ahska blgesi (Mesketya-Cavaheti); 1. Grcistan-Azerbaycan, Ermenistan-ran ve Trkiye ynnde uygun yaklama istikametleriyle ynl hareket alanna sahip olmas (Tademir, 2005:21) 2. Kafkasyada Trkiyeye ynelik balca tehdit durumuna getirilen Ermenistana komu olmas (Ardahan iline komu olmas) (Tademir, 2005:21; Kanbolat, 2002:56) 3. Avrasya Ulam Koridoru Projesi, Kars-Tiflis Devlet Demiryolu Projesi, BakTiflis-Ceyhan Projesi ve ahdeniz (Bak-Tiflis-Erzurum) Projesi gibi Kafkasyadan geen ve byk milli karlarmzn olduu enerji ve ulam projelerinin gzergahlar zerinde yer almas (Tademir, 2005:21; Kanbolat, 2002:56) 4. Cavaheti Ermenilerinin Haydat lksn gerekletirmek iin zerklik ve mteakiben Ermenistan la birleme araynda olmas (Tademir, 2005:21) 5. Trkiyede 25.000den fazla Ahska Trknn yaamasnn Trkiyeye Kafkasya da politik insiyatif salamas gibi sebeplerle Trkiye iin stratejik neme sahiptir. (Tademir, 2005:22; Kanbolat, 2002:56) Blgedeki Trk varlnn M..lere dayand ifade edilmekle birlikte Ahskada islam ncesi dnemlerde Sakalar, Masagetler, Hunlar, lk Kpaklar, Alanlar, Savurlar gibi eitli Trk topluluklarnn yerletii belirtilmektedir. Kuzeyden gelen Kpak Trkleri, 12. asrdan itibaren Ahskay yurt edinmitir (Mert, 2004:64-65). 1578 senesinde Osmanl mparatorluunun Grcistan fethetmesinden sonra; Anadolu blgesinden;zellikle Konyadan,Tokattan,Yozgattan seilen Trkler Ahska ve civarna yerletirilerek blge tamamen Trk yurdu olmutur(Avar ve Tunalp,1994: 6). 16 Mart 1921 de Moskova anlamasyla Rusyaya braklan Batum, Ahska, Ahlkelek, Acara blgeleri, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Tiflis vilayetine

balanmtr. Ahskallar, 1938 Sovyet anayasasnn kabulnden sonra kaytlara Azeri, dilleri ise Azerbaycanca olarak geirilmi mteakiben 1940 ylnda resmi dilleri

Grcce olarak deitirilmitir (Mert, 2004: 66).

52

15 Kasm 1944 ylnda J.Stalin tarafndan srgne gnderilen Ahska Trkleri, bu kaderi paylaan en son topluluk olmutur. Srgn edilen halklar Alman Ordusuyla ibirlii yapmakla sulanm fakat Almanlarla hibir ekilde temas olmam olan bu topluluk Trkiye ile scak ilikiler iinde olmalar ve Trkiye ile snrda bir blgede yaamalarndan dolay srgn edilmilerdir (Yalnkaya, 2004:205; Tademir, 2005:32). Bunun en gzel kantn Beriann, J.Staline Ahska Trklerinin srgn edilmesiyle alakal gnderdii mektubunda (24 Temmuz 1944) kulland u ifadelerde grmekteyiz: Grcistan SSCnin Trkiye snr blgelerinde oturan Trk nfusun

nemli bir ksm yllardr Trkiye tarafndaki akrabalaryla temas etmek suretiyle mhaceret eylemi ierisinde olup, kaaklk yapmakta, Trk istihbarat organlar iin casus angaje kayna oluturmakta ve ekyaya insan gc temin etmektedir. (Mert, 2004: 67; Yalnkaya, 2006:209). Topyekn srgne gnderilen Ahska Trklerinin saysnn kesin olarak tespit edilmesi mmkn olmamakla birlikte yaklak 120 bin civarnda olduu deerlendirilmektedir (Avar ve Tunalp, 1994:10). 1957 ylnda, srgn edilen halklarn geri dnmelerine msaade edilmesine ramen Ahska Trklerine bu izin verilmemi ayrca 30 Haziran 1968de Ahska Trklerinin haksz yere srgn edildii ilan edilmi olmasna ramen bu karar onlarn vatanlarna geri dnmelerini salamaya yetmemitir (Yalnkaya, 2006: 209-210). Zviad Gamsakhurdia dneminde Ahska Trklerine, Grc kimlii ile ikamet etmek ve Mesheti Vilayeti dnda bir blgeye yerlemek nerileri sunulmu, ayn nerinin Eyll 2000 aynda Avrupa Aznlk Komisyonunun bu lkeye sunduu, Ahska Trklerinin 12 yl iinde aamal olarak Grcistana dnme plan grmelerinde de tekrar edilmesi sonucunda herhangi bir gelime kaydedilememitir (Kantarc, 2006:94-95) Siyasi ve ekonomik nedenlerden dolay 1990lar da Ahskal Trklerin Trkiyeye g balamtr (Mert, 2004:71). 1992 ylnda Ahska Trklerinin Trkiyeye kabul ve skanna Dair 3835 sayl kanun karlmtr (Mert, 2004:71; Avar ve Tunalp, 1994:49; Tademir, 2005:48). Buna gre vatandalk ve alma haklar tannan 179 Ahskal Trk ailesi getirilerek Idr blgesine yerletirilmitir (Mert, 2004:71; Avar ve Tunalp, 1994:51).

53

Ekonomik sebepler, tehcir blgelerindeki yer sknts problemi, lkedeki Abhazya ve Gney Osetya atmalarnn sonucu olarak oluan mlteci problemi, Ahska Trklerinin geri geldikleri takdirde bamszlk talep edecekleri endiesi, Grcistan tarafndan Ahskallarn Mslmanlam ve Trklemi Grcler olduu iddias ve geri dnlerinin ancak Grc olduklarn kabul etmeleri ve Grc soyadlar almalar halinde mmkn olacann eitli vesilelerle belirtilmi olmas Grcistann belirttii mevcut sorunun zmn etkileyen faktrler olarak sralanabilir (Tademir, 2005:165169). Sorunun zmn etkileyen nemli bir faktrde bugn Ahska (Cavaheti)da yaayan Ermeni aznln ve Ermenistann Tiflise ynelik tavrdr. Blgedeki Ermeniler, Ahska Trklerinin geri dnne iddetle kar kmakta ve Trklerin geri getirilmesi halinde, olaylarn kabileceini ve Ermenistan ile birleebileceklerini ima

etmektedirler. Grcistan, Ahskann yeni bir Dalk Karaba olmasndan endie etmekte bu sebepten Ermenileri rahatsz edecek gelimelerden uzak durmaya zen gstermektedir (Mert, 2004: 73; Kantarc, 2006:96). ABD, Krasnodarda yaayan 10.000 civarndaki Ahska Trkn mlteci olarak lkesine kabul etmitir. Bu durum Ahskallarn yurtlarna dnmek iin verdikleri mcadeleyi zayflatacak ve bylece blgedeki Ermenilerin karlarna hizmet etmi olacaktr (Mert, 2004: 73-74; Yalnkaya, 2006:211-212) Trkiyenin Trkistana alan stratejik kaps konumunda olan Ahska, Trk milli karlar asndan ok nemli bir blgedir. Bu nedenle Ahska Trklerinin Grcistana dnmesini hedeflemeyen zm giriimleri sorunun zm iin yeterli olamayacaktr. Trkiye, Ahskallarn vatanlarna geri dnebilmeleri iin her trl abay sarf etmelidir (Mert, 2004: 74-75). Ermenistann, Byk Ermenistan olarak kabul ettii blgelerde (Trkiyenin dou vilayetleri, Azerbaycann Dalk Karaba blgesi, Grcistann Cavaheti blgesi, rann kuzeyi ve Rusyann gneyi-Krasnodar blgesi) toprak talebi vardr (Cabbarl, 2004a:1; Sekin ve Tekin, 2006:34). Grcistandaki Ermeniler youn olarak Ermenistan snrnn kuzeyine isabet eden ve Trk snrna yakn olan blgede yaamaktadr. Buradaki Ermeniler,Grclere bask

54

yaparak onlar bu blgelerden karmaktadrlar. Blgede Grcistann hakimiyeti yoktur ve kontrol tamamen mahalli ynetimler vastasyla Ermenilerin elindedir (Buttanr, 2004 :157) Dalk Karabadan sonra Cavahetyada da kltrel ve siyas alanlarda zerklik araynda olan Ermeniler, blge nfusunun da ounluunu oluturmaktadr (Tademir, 2005:30; Kanbolat,2002:57). Blgenin fili kontrol ellerinde olan Ermenilerin yerletikleri blgelerden zamanla dier halklar uzaklatrmalar ve Ermenistann Karadenize ulama idealleri gznne alndnda, Cavahetya Ermenilerinin zerklikbamszlk mcadelerinin nasl sonulanaca gzkmektedir (Kanbolat, 2002:57). 25 ubat 1988de kltrel amalar ile oluturulduu iddia edilen Cevah Halk Hareketi, Dalk Karaba Savann balamas ile giderek glenmi, Cavahetideki gnlllerin savamak zere Dalk Karabaa gnderilmesini organize etmitir (Sekin ve Tekin,2006:36). Mart 1988de itibaren Ahlkelekten bir ok gnll, Karaba Ermenilerine yardma gitmitir. Bylece, ak sylemi Ermeni kltrel mirasn korumak, Cavahetideki okullarda Ermeni tarihi ve biliminin okutulmasn salamak milli kurumlar korumak ve blgenin kalknmasn saglamak olan Cevah Hareketi, Cavaheti Ermenileri arasnda hzl bir ekilde gelimitir (Tademir, 2005: 37). Kendine bal silahl gruplar da oluturmutur. Abhazya ve Gney Osetyada yaananlar merkezi hkmeti zayf drrken, Cavahetideki rgtlerin blge zerindeki denetimlerini glendirmitir. Cavaheti bu dnemde, grnrde Grcistana bal fakat fiilen onun egemenlik alan dnda bir blge haline gelmi ve bu yapsn gnmze kadar srdrmtr (Sekin ve Tekin, 2006:36). 4 Eyll 2001 de Koraryan, Erivan ziyaret eden Putinden, Cavaheti konusunda Grcistana bask yapmasn istemitir. Avrupa Parlamentosunda da, Ermenistan delegasyonunun youn abalar sonucunda 24-28 Eyll tarihleri arasnda yaplan oturumlarnda Cavaheti Ermenilerinin durumlar gndeme alnarak grme yaplmtr (Tademir, 2005: 45).

ABDdeki Ermeni diasporasnn temsilcileri Beyazsaray ve Dileri yetkilileri ile grerek Cavahetideki sivil toplum rgtlerinin zerklik taleplerini desteklemilerdir. Ardndan da 6 ubat 2004 tarihinde Tasnaksutyunun Erivanda yaplan kurultaynda

55

yaplan konumalarda Grcistann Cavahetiye zerklik vermesi gerektii birkez daha belirtilmitir. Yeniden rgtlenmesi istenen Grcistan Konfederasyonunu oluturacak Cavaheti Konfedere Devletinin nihai hedefi Ermenistanla birlemek olacaktr (Yalnkaya, 2006:217). 2.3. Kuzey Kafkasya daki Etnik Sorun Alanlar Rusya Federasyonuna bal Kuzey Kafkasyadaki Kafkas Cumhuriyetlerindeki etnik ve demografik yapnn ne kadar karmak olduunu birinci blmde verdik. Bu blmde genel olarak Kuzey Kafkasyadaki atma potansiyeli olan sorunlardan bahsedeceiz. Burada Dastan Federe Cumhuriyeti, Oset-ngu mcadelesi, Adgeyin zerkliinin RF tarafndan kaldrlma projesi ve blgedeki radikal dini eylemlerden ksaca bahsedeceim. Blgedeki sorunlarn sebeplerinden ve bunlarn zm yollarndan bahsedeceim. eenistan sorunu Kuzey Kafkasyadaki en nemli problem sahas olmasndan dolay sorunun geliimi ve Rus-een savandan ayrntl olarak eenistan Sorunu alt bal altnda bahsedeceim. SSCBnin dalmas sonucu ortaya kan ortam Kafkasyallarn tarihlerine ve kltrlerine yeniden sahip kmalarna ve gemilerini kefetmelerine imkn salarken her etnik grubun ayr bir dili, kkeni ve gemiinin olmas, bu etnik gruplar arasnda atmalara sebep olmutur. Oluan etnik atmalarn en byk sebebi arlk Rusyasnn ve mteakiben SSCBnin Kafkasya Blgesinde uygulad bl ve ynet politikas olmutur (Tavkul, 2002: 60). Rusya toplumlar birbirine drmek iin etnik yap farkllklarna dayanan zerk ve szm ona federe devletikler kurmu, bunlarn aralarnda suni snrlar ve toprak ihtilaflar kartm, husumet ortam yaratmtr (Kona, 2004a: 83). Kuzey Kafkasyann mevcut etnopolitik durumu neredeyse ortak ulus manasn tayan "Dallar" ortak dncesinin olumasna sebebiyet vermitir. Ulusuluun ve ulusal bilincin alternatifi gibi kabul edebileceimiz bu dnce maalesef d basklardan korunmak, blge halklarnn bamsz ve gvenli birekilde yaamalarn salamak iin yeterli olamamtr (brahimli, 2001: 55) Gnmzde Kuzey Kafkasya blgesinde yaanan etnik gerilim ve atmalarn sebeplerini u ekilde sralamak mmkndr.

56

1.

Blgedeki en byk sorun kayna Rusya Federasyonudur. Deli Petrodan

gnmze kadar olan srete Rusyann daimi ve deimeyen hedefi scak denizlere inmek olmu ve bu hedefin gereklemesi iin en ksa yolun Kafkasyadan gemesi dolaysyla blgenin huzur bulabilmesi iin Rusyann bu emelinden vazgemesi gerekmektedir (Karayel,1998). 2. Kuzey Kafkasya blgesi ekonomik olarak ok kt bir durumdadr. Buda

sorunlarn temelini oluturan bir dier sebeptir (Karayel,1998; elikpala, 2006: 49). Zayflam ve geri kalm Sovyet sonras ekonomik yap ierisinde mahalli makamlarn ekonomilerini uygun bir ekilde ynetmelerine izin verilmemi buda ekonomik anlamda bir gerilemeye sebep olmutur. Etnik ekimelerin savaa dnt blgede enerji, gda, ila gibi zaruri ihtiyalarn karlanamaz hale gelmesi sonucu gerginlikler daha da artm ve srekli hale gelmitir (Tavkul, 2002:61). Kt olan ekonomik kaynaklarn ve gelirin paylamnda siyasi kar kavgalaryla i ie gemi bir ekime yaanmaktadir (elikpala, 2006: 49). 3. Kafkasya'daki en kkl problem, mevcut etnik ve demografik yapdr. Rusyann

Kafkasyay igalinden itibaren blge halk hep srgnler ve katliamlarla kar karya kalmtr. Srgn edilen halkn boaltt topraklara Ruslar ve dier milletler yerletirilerek Kafkasya Ruslatrlmaya allmtr. zellikle Stalinin uygulad iskan politikalar ve oluturulan suni cumhuriyetlerde adeta etnik mayn tarlalar oluturulmutur. Stalinin srgne gnderdiin halklarn topraklarna baka topluluklar yerletirilmi, oluturulan cumhuriyetlerde etnik, tarihi ve kltrel yap gznne alnmam ilerde sorunlara sebebiyet verecek ekilde snrlar izilmitir (Karayel,1998; elikpala, 2006: 49).. 4. Burada bir dier sebep olarak Stalin dneminde srgne gnderilen halklarn daha

sonra affedilerek dnmelerini sayabiliriz. nk bu halklar vatanlarna dndnde topraklarnda baka topluluklarn yaadn grm aralarnda toprak ihtilaflar domutur (Karayel,1998; elikpala, 2006: 49).. 5. SSCBnin dalmas sonras blgede oluan otorite boluu yznden iktidar

kimin kullanaca, nasl kullanaca, siyasal yapda ne gibi deiiklikler olaca tamamen belirsiz durumda kalmi, buda blgenin hzla militarize olmasna sebebiyet

57

vermitir. Hukuk dzeninin yokluu su oranlarnn hzla artmasna ve blgede yerel silahl glerin ortaya kmasn salamtr (Karayel,1998; elikpala, 2006: 49).. 6. Blge yneticilerin birou eski komnist kadrolardan olumakta, Rusya yanls

politikalar izlemekte ve bu durum RFnin blgeye mdahalesini kolaylatrmaktadr. Kafkasya'nn Rus nfuz blgesi olmaktan karlmasyla Kafkasyadaki problemler zm yoluna girecektir (Karayel,1998; elikpala, 2006: 49).. 7. Merkezi ynetimin amac ne olursa olsun, blge zelinde atma ve

anlamazlklara sebep olan dalma-ayrma ve birleme mcadeleleri sz konusudur. rnein, Rusya'nn itirazlarna ramen, Kabardey-Balkarda ve Karaay-erkes'de ayrlma talepleri sz konusuyken dier taraftan eenistan ve Karaay-erkes'deki Kazaklarn, Stavropol ile birleme abalar sz konusudur (elikpala, 2006: 49).. 8. Blgede gen nesillerin siyasallamasnda etkili olan siyasal slam hareketlerinin

de incelenmesi gerekmektedir. SSCBnin dalmasn mteakp siyasal slam'n, blgede oluan bolua paralel bir biimde etkinliini arttrdn syleyebiliriz. Kafkasyada lmlsndan en radikaline tm eilimlere rastlanmaktadr (elikpala, 2006: 49). Kuzey Kafkasya corafyasndaki sorunlarn sebeplerini genel olarak ele aldktan sonra blgedeki cumhuriyetlerin sorunlarna bir bakalm. Dastan Federe Cumhuriyetine baktmzda, XX. yzyl ncesinde bu corafyada herhangi bir etnik sorun yaanmam olmasna ramen Sovyetler Birlii zamannda uygulanan yanl g ve toprak politikalar sonucu Dastan, Sovyetler Birliinin dalmasn mteakip bir etnik atma tehlikesi iine girmitir (Tavkul, 2002: 150; Kumuk, 2004: 300). Doalgaz zengini olan Dastan'da patlak vermi bir etnik olay olmamasna ramen bu potansiyel gnmzde daima mevcuttur (Karayel,1998). 1950lerde Rusyann uygulad politikalar sonucu dalk blgelerde yaayan halklar (Avarlar, Darglar, Laklar ve dierleri) dzlklere g ettirilmi ve bylece verimli ovalarda yaayan Nogaylar ve Kumuklarn topraklarna yerletirilmilerdir. Ayrca eenlerin srgne gnderilmesinden sonra onlardan boalan yerlere Kumuklar yerletirilmi, Kumuklarn boaltt alanlara da Avarlar

konulandrlmt. eenlerin srgnden dn ve SSCB'nin dalmas bu ekilebilir alanlarn paylamnda sorun yaanmasna ortam yaratmtr (Kumuk, 2004: 300;

58

Falkowski, 2007:48). Bu durum ovalarda yaayan Kumuklarla dalardan g eden Avar, Darg, Lak ve Lezgiler arasnda toprak paylam yznden problem ve atmalarn ortaya kmasna sebep olmutur (Tavkul, 2002: 150). Ayrca Dastann bakenti Mahakala'da Avarlarn ve Darglarn baskn nfus olmas idari konularda onlar avantajl konuma getirmitir. Laklarnda onlarla birlemaesi sonucu oluturduklar etno-politik birlik Dastan'da egemen bir tabaka oluturmu buda Kumuk, Lezgi ve Avar-Dargi-Lak koalisyonu arasnda ciddi etnik atma potansiyeli dourmutur (Kumuk, 2004: 300; Tavkul, 2002: 152). Ayrca doalgaz kaynaklarndan faydalanma konusunda da blge halklar arasnda sorun kma potansiyeli mevcuttur (Kumuk, 2004: 301). 8. yzyldan beri gl bir ekilde kk salm slam ve bunun btnletirici gc imdilik daha kt olaylarn meydana gelmesini engellemektedir (Tavkul, 2002:150; Karayel, 1998). Oset-ngu atmasnn tarihine baktmzda, eski tarihlerden beri Terek nehrinin sa tarafnda ngularn, sol tarafnda ise Osetlerin yaadn grmekteyiz (Karayel, 1998). 1936 ylnda Vladikavkaz ehrinin ortasndan geen Terek rmann sol taraf Kuzey Osetyaya, sa taraf da ngulara ait olacak ekilde ehir ikiye blnmtr (Tavkul,2002: 85). ngularn yaad Prigorodniy Rayon adn tayan bu blge, ngularn 1944 ylnda, Sibirya'ya srlmeleri zerine Kuzey Osetlere verilerek (Karayel, 1998) buraya genelde Gney Osetyadan getirilen Osetler yerletirildi (Tavkul, 2002: 85). ngular 1957 ylnda Kuruev tarafndan affedilerek vatanlarna dndklerinde, Prigorodniy Rayon'u ve ayrca zerinde hak iddia ettikleri 7 eski ngu kyn resmi olarak geri alamadlar (Tavkul, 2002: 85; Karayel, 1998). ngular, 40 yl boyunca resmi veya gayri resmi yollardan Prigarodni'ye dnmek iin her trl yolu denediler (Kumuk, 2004: 293). Komnist dnem de dahil olmak zere Osetler'le ngular arasnda srekli atmalar kt, katliamlar meydana geldi (Karayel, 1998). 4 Haziran 1992 tarihinde nguetya kuruldu ve bu cumhuriyetin Kuzey Osetya ile snrnn henz belli olmamas ngular ve Osetler arasndaki siyasi ve etnik gerilimi arttrd (Tavkul, 2002: 86). Bu durum sonunda Ekim 1992'de kan atmalarda 600 civarnda lngu hayatn kaybederken nfusun geriye kalan, yaklak 35.000 kii evsiz kalarak Inguetya snrlarnn gerisine kamak zorunda kald (Kumuk, 2004: 294).

59

atmalarda 3.000 kiilik bir Rus askeri birlii Osetlerin etnik temizlik yapmasna yardmc olmutur (Tavkul, 2002: 87). Osetler Bolevik ynetimi tarafndan hediye edilen bu topraklardan, ngular ise tarihi vatanlarndan vazgemeyeceklerdir. Bu topraklarn gelecei ticari antlamalarla veya bugne kadar olduu gibi etnik atmalarla belirlenecektir (Kumuk, 2004: 297). Adgey Federe Cumhuriyeti zerinde oynanan oyunlarda barolde RF Devlet Bakan V. Putin bulunmaktadr. V. Putin, 1916 ylnda oluturulmu olan bir plan dahilinde etnik cumhuriyetleri ortadan kaldrmaya almaktadr (Yasmann, 2006: 78). Bu plann yrrle girmesi Perm Vilayeti ve Komi-Permyak zerk Blgesinin 1 Aralk

2005'den itibaren Perm-Krai Vilayeti olarak birletirilmesi, Evenk ve Taymir zerk Blgelerinin 1 Ocak 2007'den itibaren "Krasnoyarsk Krai" ile birletirilmesi, 2005'de Kamchatka blgesi ve Koryak Otonom blgesinin 1 Ocak 2007 itibari ile birletirilmeleriyle sonulanacak bir referanduma kabul oyu vermeleriyle balamtr (Yasmann, 2006: 78; Karayel, 2006: 16; Kanbolat, 2005b: 199). Moskova tarafndan ekonomik sebepler ne srlerek birletirmelerin yapld syleniyor olmasna ramen asl sebep Kuzey Kafkasya ve Volga'daki sorunlu etnik cumhuriyetlerin ortadan kaldrlmasdr, Kafkas halklarnn Rus ve Kazak nfusun

younlukta olduu Krasnodar ve Stavropol blgeleri iinde eritmektir. Birletirilen blgelere bakacak olursak buralarda Rus nfusun youn olduu yani "etnik bir muhalefetin olumayaca" blgeler olduu grlmektedir (Karayel, 2006: 16). Adgey Cumhuriyeti'ndeki 450 bin nfusun sadece % 27'si Adige olduu ounluun Ruslar'dan olutuu ve yasal dzenlemelerin yaplp, birlemenin bir referandumla halka sorulmas halinde cumhuriyette Adige nfusun oylaryla birleme kart bir sonucun kma ihtimali sfrdr (Karayel, 2006: 16). Putin tarafndan amalarnn birletirmeler ile gl blgeler oluturmak olmadn, sz konusu birlemenin halkn ekonomik durumunun dzeltilmesine yardmc olmak iin yapldn savunuluyor olmasna ramen (Kanbolat, 2006a: 13) asl niyetinin bu olmad aikardr. ayet byle olsayd Adgey Cumhuriyeti'ni Krasnodar gibi iinde kaybolacaklar bir federal yapyla deil, ncelikle Adigeler'in yaad Kabardey-Balkar

60

ve

Karaay

erkes

Cumhuriyetleri

ile

birletirmeye

almalar

gerekirdi

(Karayel,2006: 16). Hayata geirilen plana gre Rusya Federasyonu mevcut 88 blge yerine 28 blgeden oluacak ve tm etnik otonom blgeler komular olan Slav nfusun youn olduu blgelerle birletirilerek yeni vilayetler oluturulacaktr. Ayrca yeni oluturulacak blgelerin isimlerinde etnik arm yapacak kelimelerin kullanlmamasna dikkat edilmesi planlanmaktadr. Bu plana gre Kuzey Kafkasya blgesi u ekilde ekillendirilmek istenmektedir: 1. eenistan, Ingusetya, Dastan, Kabardey-Balkar ve Kuzey Osetya Cumhuriyetleri'nin Stavropol Krai ile birletirilerek Kuzey Kafkasya vilayetinin oluturulmas, Adigey ve Karaay-erkes Cumhuriyetleri'nin Krasnodar Krai ile birletirilip Prichenornormskaya vilayetinin oluturulmas

(Yasmann,2006:78). RFnin Karadeniz'e tek k kaps olan Kuzeybat Kafkasya ile Trkiye arasnda tarihi, kltrel ve etnik balar bulunmakta buda blgeyi Trkiyeye doru yaknlatrmaktadir. Buda RFyi endielendirmekte, Trkiye ile blgenin uzun vadedde ilikilerini koparmak istemektedir. Trkiyenin RFnin uygulamaya alt bu plana seyirci kalmamaldr (Kanbolat, 2005b: 202). imdi Vahabilik ve Radikal slamn, Kuzey Kafkasyadaki boyutunu ksaca ele alacam. Kuzey Kafkasyada radikal islami dnceler daha ok Vahabilik eklinde yaylmaktadr (Yarlkapov, 2001: 204). 1920 ylndan beri Kafkasyada varln srdren Vahabizm, Stalin ve onun politikalar tarafndan varlk gsterememi ancak 1980lerdeki glasnost politikalar ve 1990larda blge zerindeki Sovyetlerin etkinliinin azalmas sonucu yeniden canlanmtr. Gnmzde nisbeten az bir grup tarafndan retilerine ok bal olarak Kuzey Kafkasya da yaamaktadr. Dastan nfusunun %10luk kesimi Vahabizme inanmakta olup Karaay-erkeste bu say 300 kiiyi gememektedir (Dzutsev ve di., 2002). 1998 ylnda Buynak rayonuna bal Karamani, obanmani ve Kadar kyleri Dastan ynetimini tanmayarak eriat ynetimi kurduklarn ilan etmilerdir. Bu durum Vahabiliin Kuzey Kafkasyada ne kadar etkili propaganda yaptn gstermek iin yeterlidir (Yarlkapov, 2001: 208).

61

Son birka senedir Kuzey Kaskasyada Radikal slami hareketlerde art grlmektedir. Bunun sebebi Rusyann 2002den beri uygulad ar merkeziyeti politikalar ve blgenin sosyo-ekonomik sorunlar zememesinden kaynaklanmaktadr. Ayrca Rus yanls yneticilerin i bana getirilmeside bu durumun ktlemesine sebep olmaktadr (Baran ve di., 2006: 41). slami gruplarn Kuzey Kafkasyada radikallemesi blgenin kanseri konumundaki eenistandan kaynaklanmaktadr (Baran ve di., 2006: 41). een mcadelesinin radikallemesi ilk een savandan sonra gereklemitir. lk een-Rus savann milliyeti olmasna ramen ikinci savatan sonra radikal dini gruplar gelimek iin frsat bulmulardr (Baran ve di., 2006: 29). eenler sava srasnda slm faktrn sistemsiz biimde kullansalar da, Hasavyurt Anlamasnn ardndan oluan bar dneminde dini, ideolojik adan sistemli biimde deerlendirme abalarna

girimilerdir. Bu gn eenistan'da (ayn zamanda Dastan'da), ulusal kurtulu mcadelesi onu baarya ulatracak din dnce ve deerler sistemine dayanma abas ierisindedir (brahimli, 2001: 56). eenistan, giderek Kuzey Kafkasya'da din ideoloji merkezi haline gelmekte ve Rusya'nn basklar arttka blgede slm radikallemektedir (brahimli, 2001: 57). Kuzey Kafkasyadaki slami hareketler bariz organize rgtlerden ziyade bireysel ve deiik isimlerden oluan alt gruplar eklinde olumaktadr. 2002 ylnda Moskovadaki tiyatronun kuatlmas olayndaki Riyazs Salihin grubu bunlardan birisidir (Baran ve di., 2006: 30). Kuzey Kafkasyada sadece RFden kaynaklanan sorunlar yoktur. Gerekte radikal slamcln Kuzey Kafkasyada yaylmas durumu daha da ktletirmektedir ve bu drurumun dardan balantlar vardr (Baran ve di., 2006: 32; Cornell ve Starr, 2006: 65). Bastrlm duygular blgede ters etki yapmakta isiz yada herhangi bir mal varl olmayan genler lkelerinin liderleri tarafndan deitirilmekte ve bu yolla lokal olarak militanlarn saylar arttrlmaktadr. Akas u anda hala aznlk bir grup olarak duruyor olmalarna ramen lke liderlerinin yanl ynlendirmesiyle hkmetlere kar olan bu insanlarn saylar artmaktadr (Cornell ve Starr, 2006: 66). Kuzey Kafkasyada slamn radikallemesinin son rnei 13 Ekim 2005 tarihinde 250 kadar silahl radikal Mslman gencin Nalka girerek bata FSB merkezi ve

62

karakollar olmak zere ordu ve polis merkezlerinin bulunduu on be ayr noktaya saldrda bulunmasdr. Bu genlerin mensup olduu Cemaat, Kuzey Kafkasyada zellikle Karaay-erkes, Kabardey-Balkar, eenistan, nguetya ve Dastanda gerekletirdii rgtlenmelerde baarl olmutur (Kanbolat, 2006b:88-89). 2.2.1. eenistan Sorunu eenistan bir Kuzey Kafkasya lkesi olup (Berzeg, 2007) RFnin gneybatsnda, Byk Kafkas Dalarnn kuzeyindedir (Yalnkaya,2006:79). 2002 yl RF nfus saym verilerine gre eenistan halknn %93n eenler, %4n Ruslar ve %3n dier halklar oluturmaktadr (Gcpp, 2005: 42). eenistan sorunu, Rus arlk ordularnn eyh amil liderliindeki een glerini 1859 ylnda yenerek eenistan g yoluyla Rus mparatorluu bnyesine katmas (Tanrsever, 2001:182), Kuzey Kafkasya'nn binlerce yllk bu otokton halknn bir milyon kadarn Osmanl lkesine zorla srmesi (Berzeg, 2007) ve mteakiben kinci Dnya Savann sonlarnda Moskovann, tekrar een halknn nemli bir ksmn srgn etmesi sonucunda derin bir tarihsel boyut kazanmtr (Tanrsever, 2001:182). SSCBnin dalmasndan sonra RFnin girdii demokrasi, serbest pazar ekonomisi ve ulusal devlet yapsna geii srecinde Kafkasya blgesindeki eski SSCB lkeleri ve zerk/otonom ynetimler, RFnin egemenliinden kurtulmak iin zaman zaman atmalara yol aan giriimlerde bulunmutur (Gr,2001:3-39). 1990dan itibaren bamszlk talepleri olan eenler, 1991 yl iinde yerel Sovyet hkmetini devirerek bamszlklarn ilan ettiler (Ormrod, 1997: 104). 27 Ekim 1991de yaplan seimler sonucunda C. Dudayev Cumhurbakan seildi (Tavkul, 2002: 93). Moskovadaki Rus yneticiler, bu durumu lkenin toprak btnlne ynelmi bir tehdit olarak alglam ve kuvvet kullanarak ayrlklarn eenistandaki iktidarna son verme politikas izlemilerdir (Tanrsever, 2001:183). 1992 ylnda ngular, eenlerin bamszlk hareketine katlmayarak een-ngu Cumhuriyetinden ayrlarak RFye bal nguetya Federe Cumhuriyetini kurdular (Tavkul, 2002: 93; Yalnkaya, 2006: 81).

63

RF bnyesindeki 89 federe birimden sadece eenistan, Moskovann egemenliini tanmazken; Moskova, eenistana askeri olarak mdahale etmek iin tam 3 yl beklemitir. Stratejik konumunun yan sra askeri, ekonomik ve dierlerine kt rnek tekil etmesi nedenlerinden tr (Tanrsever, 2001:183) RF, 1991-1993 dneminde ekonomik ambargo ve muhaliflerin desteklenmesi politikas yrtm (Tavkul, 2002: 94) baarsz olunca da fiili mdahalede bulunmutur. Aralk 1994de balayan atmalar tam 21 ay srm (Kasm, 2006: 28), Aslan Mashadov ve Aleksander Lebed tarafndan 31 Austos 1996'da imzalanan Hasavyurt Atekes Anlamas ile Rusya Federasyonu ile eenistan Cumhuriyeti arasndaki meselelerin 31 Aralk 2001 tarihine kadar uluslar aras kurallar evevesinde karara balanmas kabul edilmitir (Tavkul, 2002: 102; Tatekin ve zkaya, 2002: 8; Kumuk, 2004: 315). Rusya askerlerini blgeden ekmi ve ynetim eenlere braklmtr (Kanbolat, 2001: 170). 1994 -1996 yllar arasnda 250 bin kii lm, 80 bin kii yasa d toplama kamplarnda tutulmu ve 12 bin kii kaybolmutur (Kanbolat, 2005b: 197). Rus ynetimi, Mashadovu bir federasyon anlamas imzalamaya ikna edemeyince, eenistanda istikrarn salanmas iin gerekli olan ekonomik ve siyasal destei salamamtr. Bylelikle Moskova, politikasn eenistann istikrarszlatrlmas zerine bina etmeye balamtr (Tanrsever, 2001:183). Blgede faaliyette bulunan Arap unsurlar, d yardm almaya ve een lider Mashadov zerinde mcadeleyi srdrme konusunda etkili olmaya devam etmilerdir. Bu

dnemde eenistanda konulanan kkten dinci Vahabi-Arap unsurlar arlklarn artrm ve Basayev gibi nde gelen een liderler zerinde, d mal yardm salamak suretiyle arlk kazanmlardr (Gr, 2004:3-39) eenistandaki istikrarszl pekitiren faktrlerleri een kabileleri arasnda rekabet, ayrlk een komutanlarn Mashadovun ulusal ordu kurma projesine destek vermeyip kendi balarna buyruk bir tavr sergilemeleri, fidye iin adam karma gibi organize sularn artmas olarak sralayabiliriz. Ayrca eenler, bir dzen kurarak kendi sava yaralarn sarmak yerine, tm Kafkasyay Moskovaya kar birletirmeye almlardr. Sonu olarak eenler, Moskovann blgeden ekildii ve

eenistann de facto bamszlk kazand yllar kendi siyasal kurumsallamasn

64

tamamlamak

yerine

istikrarszlk

iine

srklenerek

geirmilerdir

(Tanrsever,2001:183). 31 Austos 1999, 9 Eyll 1999 ve 13 Eyll 1999 tarihlerinde Moskova'da, 4 Eyll 1999'da Dastan'n Buynaksk blgesinde ve 16 Eyll 1999'da Volgadonsk kentinde gerekletirilen terr eylemleri RF tarafndan kamuoyunun eenistan harekatna hazr hale getirilmesi iin kullanlmtr. Bu olaylar Rus ordusunun eenistan'a girmesine gereke olarak gsterilmitir, dnya kamuoyunun tepkisini ekmemek iinse "anti-terr operasyonu" ad altnda yrtlmtr (Tatekin, 2001). Rusya, 11 Eyllden sonra Batnn eenistan konusunda daha anlayl olacan ve yaratlan havadan nasl kar elde edeceinin hesaplarn yapmtr (Kasm, 2006: 32). Putin, televizyonda yapt bir konumasnda "eenistan'daki olaylarn uluslararas terrizmle mcadelenin dnda olduu dnlemez" diyerek yaplan operasyonlara meruiyet zemini bulmaya ve RFnin askeri birliklerinin yapm olduu insan haklar ihlallerini temizeye karmaya alt gzlenmitir (Tatekin, 2001). Ayrca RF, eenistanda yrtt mcadelenin Grcistana kadar uzandn ileri srerek, een direniilerin Pankisi Vadisinde konulandn belirtmi ve bu konuda Grcistana da bask uygulamaya balamtr (Gr, 2004:3-40). 2. eenistan savann en dikkat ekici taraf Rus Askeri glerinin uzun bir trmanma dneminin ardndan aama aama tam bir igale ynelmeleridir. ncelikle Rus Hava Kuvvetleri, eenistan havadan bombalam, ardndan eenistan etrafnda bir gvenlik kua oluturulmutur. syanclarn ok gl olduklar ve kontrol elinde tuttuklar bakent Grozni etrafndaki ember yava yava daraltlarak sonunda tm eenistan igal altna alnmtr (Tanrsever, 2001:184). kinci savan balad Eyll 1999'dan beri 130 bin kii hayatn kaybetmi, 16 bin kii yasad tecrit (Kanbolat,2005b: 197). Rus-een sava boyunca Rus ordusunun ar silahlar ile giritii g mcadelesi karlnda eenler, baz radikal gruplarn yardmyla Rusyaya ynelik eylemlerde bulunmulardr. Bu saldrlar uluslararas kamuoyuna Terrizm olarak kabul ettirmeye alan Rusya iin 3 Eyll 2004 tarihinde, Kuzey Osetyada meydana gelen kamplarnda tutulmu ve 10 bin kii kaybolmutur

65

kanl Beslan Okul Baskn iyi bir argman olmutur. Putin, BMde eenler ile ilgili herhangi bir karar alnmas aamasnda engelleme politikas uygularken, Beslan Basknndan sonra ark etmi ve BMden karar karlmas iin giriimde bulunmutur. V. Putinin bu davran, Rusyann eenistandaki olaylarn uluslararas terrizm kapsamnda deerlendirilmesi iin arkasna BMnin desteini almaya alt ve bylece eenistan zerinde daha baskc politikalar uygulamak iin dayanak oluturmak istedii eklinde yorumlara neden olmaktadr (Kantarc, 2006: 80). RFnin kinci eenistan mdahalesi sonras Ahmed Kadirov hkmet bakan olarak RF tarafndan grevlendirilmitir. Bylece asl lkeyi temsil eden Aslan Mashadov ynetimine kar bir kukla Ahmed Kadirov hkmeti kurulmutur (Kumuk, 2004: 331). 8 Mart 2005 tarihinde bamszlk yanls eenistan Devlet Bakan Aslan Mashadov ldrld. Ilml bir lider olan A. Mashadovun yerine 9 Mart 2005 tarihinde toplanan een-keriya Cumhuriyeti Devlet Savunma Konseyi tarafndan Abdul Halim Sadullayev Devlet Bakanl grevine getirilmitir. Fakat A. Mashadov'un boluunu doldurabilecei kukulu olan Abdul Halim Sadullayevi Rusya yanls een yneticiler, amil Basayev'in piyonu olarak deerlendirmektedirler (Kanbolat, 2005b: 196). u an Rusya yanls kukla ynetimin banda ise Ahmed Kadirovun olu Ramazan Kadirov bulunmaktadr (Kanbolat, 2007a: 18). V. Putin sivil idareyi destekleyerek Moskova yanls glerin dalmalarn nleyerek geni halk kitlelerini yanlarna ekmelerini ve isyanc een liderlerin kendi ilerinde blnerek marjinallemelerini salamay amalamaktadr (Tanrsever, 2001: 196). RF asndan sorun tm Kuzey Kafkasyann elde bulundurulmasdr. arlk dneminden beri Ruslar scak denizlere ulamak ve elde bulundurulduunda kendilerini Trkiye ve rana kar avantajl konuma getirecek, staratejik konuma sahip Kafkasyann ele geirilip muhafazas iin almlardr. Kuzey Kafkasya bu mcadelenin jeostratejik hedefi olmutur (Kona, 2004a: 84). Grozni (Caharkale), Kafkasyadaki nemli petrol blgelerinden birisidir. BakNovorossisk petrol boru hattnn bir ksm eenistan snrlarndan gemektedir. RFnin Karadenize tek k ve gneydoudaki yumuak karn olan Kuzey Kafkasya, ticaret, tarm, doal kaynaklar ve turizm konularnda ve askeri konularda RF asndan byk

66

nem tamaktadr. eenistan ise bu blgedeki stratejik konumundan dolay askeri mdahaleye maruz kalmtr (Kona, 2004a: 84).

67

BLM 3: G MERKEZLERNN KAFKASYA POLTKALARI

G Merkezlerinin Kafkasyadaki karlar dikkate alndnda, Kafkasyann gvenlii artk blgesel bir sorun olmaktan km ve uluslararas bir boyut kazanmtr. Burada Rusya, Ermenistan ile ekonomik, siyasi ve askeri ilikilerini en st dzeye karmak azminde; ABD, Hazar enerji kaynaklarnn kontroln saladktan sonra askeri ve siyasi olarak blgeye yerlemek istemekte; ran ve AB lkeleri ise bu pastadan kendilerine den paylar kapmaya almaktadrlar (Cabbarl,2004a:8). Bu ortam iinde blge lkeleri olan Rusya Federasyonu ve ran ile blge d aktrlerden ABD ve ABnin Kafkasya Politikalar bu blmde incelenecektir. 3.1. ABDnin Kafkasya Politikas Souk Sava sonras gerekleen en byk deiim, ABDnin gerek global gce sahip tek lke olarak ortaya kmasdr (Kemik,2000:161). SSCBnin knn ardndan Gney Kafkasyada Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan bamszlklarn ilan ettiler. Bu bamsz devletlerin varl bu blge ile tarihsel balar olmayan ABDnin d politikasnda yeni bir dnemin olumasna sebep oldu. Kafkasyay 1991 ylna kadar kendisi iin bir tehdit unsuru olarak alglayan ABD, artk blgeyi nfus alannn iine almak iin gerekli planlar hazrlamaya balad (Hasanolu ve Cemilli, 2006:17). Bu balamda, ABDnin Kafkasya ve Orta Asya politikalar temelde iki unsur zerine ina edilmitir. Bunlar; ABDnin uluslararas ekonomik, politik ve jeostratejik karlarnn maksimize edilmesi ve oluan stratejik boluun uluslararas sistemin istikrar asndan yol aabilecei risklerin giderilmesidir (Oktar,2006:4-2-7). ABDnin stratejik deerlendirme raporlarnda, ulusal karlar asndan Krfez ve Hazar Blgesine nem verdii, ABD dnda bir devletin blgesel g olmasnn kendi karlarna darbe vuraca ve bu blgelerde karlarna darbe vuracak gelimelere kar mdahaleye bavuraca belirtilmektedir (ren,2001:4-78). Artk ABD, Kafkasyay Orta Asya ile beraber dnmekte ve her aamada blge zerinde kontroln egemen klmaya almakta, bylece dier batl lkelerin, zellikle ABnin karlarn da koruduunu deerlendirmektedir. Kafkasya Blgesinn, uzun yllar boyunca ABD d

68

politikasnn yakn ilgi alan ierisinde kalaca deerlendirilmektedir (Gr, 2004: 421). ABD, Radikal slamn yaylmasn nlemek, ran kontrol altnda tutmak, blgenin tabii kaynaklarnn iletilmesinde nemli bir rol almak, blgedeki cumhuriyetlerde Bat gvenlik ve ekonomik sistemini kurmakla, demokrasi ve insan haklarnn geliimini salamak amalarn gtmektedir (Acar, 2006:63). ABD, blgeye ynelik amalarn gerekletirirken Rusya ile ilikileri bozmamaya zen gstermekte (Bal,2001:33) ve politikasnn eksenine Rus faktrn yerletirmektedir. Yeni pazar ve hammadde aray ierisine giren kapitalist sistem, Gney Kafkasyadaki uyumazlklarda esnek bir tutum sergilerken, Kuzey Kafkasyadaki atmalar da Rusya Federasyonunun bir i sorunu olarak deerlendirmektedir (Acar,2006:63). ABD, SSCBnin dalmasnn ardndan bamszlklarn aklayan lkeler ile ilikilerinde mesafeli davranmtr (Acar, 2006: 63). 1990larda sadece BTC gibi enerji projelerini destekleyen ABD hkmetinin Kafkasya ve Orta Asya blgesine olan ilgisi 11 Eyll olaylarndan sonra deiim gstermitir (Berman, 2004: 60). 1991-1994 yllar arasnda ABD, Kafkasyay Rusyann arka bahesi kabul etmi ve blgeye fazla nem vermemitir. Bamszlklarnn glendirilmesi dnda bu blgelerin ABDnin ulusal karlar iin nemli olmad dnlmekte, enerji zengini Azerbaycann ise blge lkelerinin ekonomilerinin desteklenmesi bakmndan iyi bir ara olabilecei fakat bunun kresel enerji konsepti asndan ok nemli bir deerinin olmad deerlendirilmektedir (Shaffer, 2003: 54). Tabiiki bu dnce tarzda ABD Hkmetinin kararlarn etkelimeitir. Bylece Ermeni lobisinin etkisiyle ABD, 19922002 yllar arasnda Azerbaycana 907 sayl ambargo kararn alm ve bunu

uygulamtr. Bu durum doal olarak ABDnin blgeye olan politikalarna kstlama getirmitir (Shaffer, 2003: 54). 24 Ekim 1992 ylnda kabul edilen 907. ek maddeye gre Azerbaycan, ABD tarafndan tm eski SSCB lkelerine yaplacak olan zgrl Destekleme Kanunu (Freedom Support ACT) erevesindeki mali yardmlardan mahrum braklmtr. Ermeni lobisinin basks ile ABD Kongresinin bu tr bir karar almas, Dalk Karaba savanda ABDnin giriimlerini hie indirmi ve Hazar Petrollerinin iletilmesi iin 1992 ylnda oluturulmu konsorsiyumun bakanln

69

ngiltere irketi olan BPye brakmak zorunda kalmtr (Hasanolu ve Cemilli, 2006:17-18). ABD, blgede 1993-1995 yllar arasnda Moskova merkezli bir d politika izlerken, 1996 yl ve sonrasnda bamsz cumhuriyetler ile yakn ilikiler ierisine girmi, zellikle Gney Kafkasya cumhuriyetlerinin bat ile btnleme isteklerine scak bakmtr (Acar, 2006: 63). Bu dnemlerdeki politikalar koordinesiz ve bazen de birbirleriyle elikili olmutur. nk gl Ermeni lobisi bazen elikili dahi olsa baz kararlarn alnmasnda etkili olmutur (Shaffer, 2003:53). Azerbaycana kar alnan 907 sayl karar bunun en bariz rneidir. Clinton iktidarnda, blgenin siyas durumu ve Rusyann konumu incelenmi ve Rusyaya ait politikalarn ABDnin karlarn tehdit etmedii mddete, Kafkasya ve Orta Asyann Rusya Federasyonunun etki alan ierisinde kalarak Rusyann blgedeki asker mdahalelerine karlmamaya zen gsterilmitir (Hunter,1994:157). Ancak Rusyann kresel politikadaki grlerinin Amerikan kart tutum almas zerine bu tutumunu deitirmitir. ABD, Rusyann Avrasyadaki Amerikan taraftarln nleyecek bir tr Avrasya-ABD kart ittifaklara ynelme stratejisine kar Rusya iindeki batc gruplar desteklemi, demokrasi ve pazar ekonomisini blgede yerletirmeye almtr (Acar, 2006: 64). ABD, Almanya ve Rusya arasnda zellikle Hazar Denizi petrollerinin dnya pazarlarna srlmesi konusunda ciddi bir rekabet yaanmaktadr (Hasanolu ve Cemilli, 2006:17). Bu blgedeki etkinlik, daha nce belirtildii gibi Orta Douyu da etkilemektedir. Dnya petrol rezervlerinin %16ya yakn bu blgededir ve ABD bu petrol kaynaklarnn tekrar Rusya Federasyonu kontrolne girmesini de istememektedir (Gr,2004:4-21). Hazar blgesindeki Amerikan politikas 11 Eyll olaylarndan sonra dramatk bir ekilde deimitir. Daha katlmc olmu ve nceliklerini deitirmitir (Shaffer, 2003:57). ABD, gelecekte ekonomik bymenin douraca enerji talebi artn gz nnde tutarak, zengin petrol ve doal gaz rezervlerine haiz Hazar Denizi Havzasnn kaynaklarnn iletilmesini ve dnya pazarlarna arzn istemekte, bu hususta her trl siyasi ve ekonomik destei vermektedir. Bu suretle Orta Dou petrolne yeni bir

70

alternatif kazandracak ve fiyat istikrar da korunmu olacaktr. Bu amala ABD, Hazar Denizi evresindeki devletlerin bamszlklarn, hkmranlk haklarn desteklemekte, blge petrolnn karlmas ve ihrac bakmndan Amerikan irketlerini tevik etmektedir (Gr,2004:4-22). Blgedeki petrol ve doal gaz gibi enerji kaynaklarnn karlmas ve alm/satm iin ABDnin siyasi ve ekonomik destei, blgedeki devletleri tevik ve cesaretlendirmek bakmndan ok nemlidir (ren,2001:4-78). Devlet merkezli politikalarn yan sra uluslararas sermayeyi, hkmet d ve uluslararas rgtleri kendi politikalar erevesinde ynlendiren ABDnin bu politikasnn blgedeki etkinliini giderek arttrabilecei, konunun uzmanlar tarafndan ifade edilmektedir (ren,2001:4-78). ABD, Kafkasyada nufusunu arttrmak iin blgede cereyan eden etnik atmalara Rusyadan farkl olarak zm bulma aray ierisindedir (Hasanolu ve Cemilli, 2006:17-18). ABD iin zorunlu jeopolitik yaklam; blgedeki devlet ya da devletler topluluunun belirledii jeostratejik dengenin kendi aleyhinde oluturulmasn nlemektir.Bylece ABDnin Avrasya Bat Ekseninde ulamak istedii hedef; blgedeki menfaatlerini zora sokacak bir Avrupa Birliinden ziyade, politik ynden ABDye bal ve ibirlii iinde olan, demokratik uluslararas sistemi ve Bar in Ortaklk (BO) sistemini genileten, Fransa ve Almanyay da bnyesine alan bir Avrupa Birliini hedefleyen Bat Jeopolitik Ekseninin oluturulmasdr. Trkiyeye bu eksen ierisinde ABD tarafndan zel bir nem verilmekte, blgedeki menfaatlerinin gereklemesi iin Trkiye ile stratejik ortaklk kurulmak istenmektedir (Kemik,2000:162). Genel olarak baktmzda ABD, 1994 ylnda Azerbaycan ile petrol anlamalar imzalanana kadar blgede etkisiz kalmtr. ABDnin bu dnemde Kafkasyada etkisiz kalmasnn esasen iki sebebi vardr (Hasanolu ve Cemilli, 2006:18). 1. ABDnin Kafkasyay Rusyann arka bahesi olarak grmesi ve bu sebeple uzaktan yrtlen etkisiz politikalar (Hasanolu ve Cemilli, 2006:18). 2. Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycann bu dnemde Rusya ynl politikalar izlemesidir. Ermenistan, Rusyann uydusu olarak kalmaya devam ederken, ABD ve

71

Avrupadan yeterli siyasi destei alamayan Azerbaycan ve Grcistan ise mecburen Rusyaya ynelmilerdir (Hasanolu ve Cemilli, 2006:18). ABDnin Gney Kafkasya politikasnda 1994 ylnda petrol anlamalarnn imzalanmas ile yeni bir canlanma yaanmtr. ABD blgede iletilmesi ngrlen tm enerji kaynaklarnn ncln oluturmak ve onu korumak iin giriimlerini hzlandrarak, AB, Rusya ve inin blge ierisindeki etki alanlarn daraltmaya almtr. ABDnin bir Sper G olarak kalabilmesi iin Gney Kafkasyada gerekleen olaylar da denetleyebilmesi gerekmektedir. ABD, bu sebepten tr blge ierisindeki siyasi ve ekonomik ilikilerini nemli lde gelitirmitir. (Hasanolu ve Cemilli, 2006:18-19). ABD, Kafkasyada siyasi ve ekonomik istikrar salayarak blgede yatrm yapan ABD irketlerini desteklemek ve bylece onlar garantiye almak, Rusya ve rann Kafkasya dnda tutulmas ve etkisizletirilmeleri iin Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile ortak hareket etmek ve bu lkelerin Rusyaya olan bamllklarndan kurtulabilmeleri iin karlksz mali yardmlarda bulunmak suretiyle Ortadoudan sonra stratejik enerji kaynaklarna sahip Kafkasyada tek bana gl olmak istemektedir (Hasanolu ve Cemilli, 2006:19). Ayrca ABD, Hazar Havzasndaki devletlerin bamszlklarn destekleyerek, politik ve ekonomik reformlar yapmalar yolunda onlar cesaretlendirmek, bu devletlerin aralarnda ekonomik balar kurmas sureti ile blgedeki atmalar ortadan kaldrmak, Rusya Federasyonunun petrol ve doal gaz kaynaklar ile bunlarn ulam yollarna sahip olarak tekrar glenmesine ve bylece blge lkelerini tekrar kontrol altna almasna engel olmak, petroln dnya pazarlarna serbest bir ekilde akn salayarak ABD ve mttefiklerine gvenli bir ekilde ulamasn temin etmek amalarn hayata geirmeye almaktadr (Gr,2004:4-22,23). Bu balamda ABD, bu blgedeki Hazar Havzas petrol boru hatt projesini, Novorossiske ulamas halinde Rusyann tekeline gireceinden dolay istememi ve hattn Azerbaycan-Trkiye zerinden Akdenize ulamasn istemitir. ABD Dileri Bakan Vekili ve Bakan Clintonun kabinesinden Strobe Talbottun Johns Hopkins niversitesindeki yapt bir konumada 200 milyar varillik petrol

72

rezervlerine sahip Hazar Havzas, ABD asndan hayati kar blgesidir. Dnyann 21. yzyldaki bu enerji deposu Rus hegemonyasna braklamaz. ABD olarak BTC Boru Hattn destekliyoruz demesi, bu blgedeki politikasn aklamaktadr

(Balaban,2003:33). ABD, 2000 ylndan itibaren NATO ve BO faaliyetleri erevesinde Gney Kafkasya lkelerine zel bir program uygulamaktadr. Almanyada at Marshall Center vastasyla dzenledii yllk programa uygun olarak bu merkezde ve gezici timler vastasyla lkelere giderek, yerinde kurs ve seminerler vastasyla nfuz etme gayretini srdrmektedir (Gr,2004:4-23). ABD hkmetinin 1990larda sadece BTC gibi enerji projelerini destekledii Kafkasya ve Orta Asya blgesine olan ilgisi 11 Eyll olaylarndan sonra deimitir (Berman, 2004:60). Ocak 2002de, 1992 tarihnden beri Azerbaycana uygulanan 907 sayl ambargo kararn askya almtr. Bu karara bal olarak Azerbaycana yllk 50 milyon ABD dolar tutarnda yardm yapmay taahht etmitir. Snr gvenliini arttrmak, iletiim altyapsn gelitirmek ve kitle imha silahlarnn yaylmasna kar mcadeleyi glendirme amac tamtr (Berman, 2004:62). Ayrca ABD, BTC projesine mal destek salamakla Hazar Enerji Havzasnn kaynaklarnn bu gzerghtan batya ulamasna yeil k yakmtr. Dier yandan ABD, Azerbaycan Silhl Kuvvetlerinin NATO standartlarna yaklatrlmas almalarna Trkiye ile birlikte oluturduu Kafkas alma Grubu (KG) faaliyetleri erevesinde katk salamaktadr (Gr,2004:4-23). Blge lkelerinin silhl kuvvetlerinin lke snrlarn, karasularn ve hava sahasn kontrol edebilme ve bu suretle terrist gruplar, kitle imha silahlar (KS) bata olmak zere silh ve uyuturucu kaakl ve blgesel istikrar tehdit eden dier faaliyetlere kar etkin nlemler alabilme kabiliyetlerinin NATO standartlarna uyum temelinde gelitirilmesini hedefleyen KG projelerinin Azerbaycan iin yrrle konulabilmesi iin ABD, bu lkeye uygulad savunma ambargosunu askya almtr. KG ats altnda; Azerbaycan Silahl Kuvvetlerinin modernizasyonu, Azeri Deniz Kuvvetlerinin Hazar Denizindeki sorumluluk sahasnda gvenlii garanti edecek kabiliyetlere kavuturulmas, Silhl Kuvvetlere lkenin kara snrlarnn ve hava sahasnn etkin

73

biimde kontrol edilebilmesi iin gerekli tehizat ve eitim destei salanmasna ynelik ortak projeler uygulama safhasnda bulunmaktadr (Gr,2004:4-23). Grcistan, jeopolitik konumu sebebiyle, Kafkasyann anahtar roln oynayan dier bir lkedir. Buna bal olarak da, Kafkasyada etkili olmak isteyen Grcistan ile iyi ilikiler ierisinde olmaldr. Fakat ABD, Grcistana olan yaklamnda; bu her ne kadar SSCBnin kyle balam olsa da, ABDnin hem nce Rusya politikas hem de Grcistann etnik ve i sava sebebiyle yaad kargaa ve evardnadzenin iktidara gelmesiyle Rusya ile balayan yakn ilikileri yznden ihtiyatl davranm, etkili olamamtr. eenistan savayla zayf den Rusya ile 1995te arka arkaya patlak veren krizler sebebiyle Grc-Rus ilikileri byk lde bozulmutur. Ayn dnemde ABD de artk nce Rusya politikasndan uzaklamaktayd. Kafkasyadaki karlar sebebiyle Grcistan ve Azerbaycann Rusya hegemonyasna direnme giriimleri, ABD tarafndan destek grmeye balamtr. Bu dnemden itibaren Grc-Amerikan ilikileri artan eilimle devam etmitir. Nitekim 1997de evardnadze ABDye ikinci resmi ziyaretini gerekletirmi, ilk ziyaretin aksine askeri meseleler grlmtr. ABD desteini arkasna alan evardnadze devam eden srete, Moskovadan uzaklamaya balam ve BDT ile olan ilikilerini asgari dzeye indirmitir (Uslu,2002:47). ABD, Grcistann ihtiya duyduu, toprak btnl ve bamszlna ynelik tehdit olarak alglad Rus basklarna kar, desteini her frsatta dile getirmitir. Grcistann hem petrol ve doal gaz boru hatlarnn geecei lke olmas hem de kara ulam koridorundaki kilit rol itibariyle ABD; blgede gvenlii ve istikrar temin etmeyi hem de Grcistann bamszln ve toprak btnln salamay grev olarak stlenmitir. Rusyann basklarnn amacnn Grcistan Bat yanls politikalarndan dndrmek olduunu bilen ABD, Grcistan himaye etmekte ve Rus basklarna kar tavr almaktadr. Son dnemlerde Grc-Rus ilikilerinde yaanan balca sorunlar, Grcistandaki Rus askeri sleri, Ruslarn Aralk 2000den itibaren Grcistana vize uygulamaya balamas ve Grcistann Rusyaya olan enerji bamlln kullanarak Rusyann, elektrik santrallerinde ateleyici olarak kullanlan doal gaz sk sk kesmesidir (Uslu,2002:48). Rus sleri konusunda, ABD, Grcistan desteklemi, sz konusu slerin lkeden

74

karlmasnda, nemli rol oynamtr. 1999da yaplan AGT stanbul Zirvesinde sz konusu slerin Grcistandan karlmasyla ilgili olarak anlama salanm olmasna ramen Rusya slerin karlmasnda ayak diretmitir. Bunun zerine ABD askeri delegasyonu Moskovaya gitmi konunun siyasi, mali ve lojistik ynlerini grmtr. evardnadze, Rus slerinin karlmasyla ilgili olarak Rus-Amerikan grmelerinin baarl getiini aklamtr. Grcistandan karlan Rus askeri aralarnn Ermenistana tanmasna tepki gsteren ABD, bunun AKKAya uygun olmayacan, Rus askeri ekipmannn blgede kalmasndansa Rusyaya dnmesini tercih ettiini bildirmitir. Rusyann, Abhazya ve Gney Osetya sakinlerini kapsam dnda brakacak ekilde Grcistana vize uygulamas karsnda, ABD byle bir uygulamann Grcistann egemenliini ve toprak btnln tanmakla elitiini ve sorunun giderilmesi iin taraflarn grmelere balamasn belirtmitir. ABD Dileri Bakan da bu konuyu Rus meslekta ile grmesinde dile getirmitir. ABD, Rus-Grc ilikilerinde prz oluturan bir dier nokta olan, Grcistana verilen doal gazn Rusya tarafndan sk sk kesilmesini de sert bir dille eletirmitir. Clinton ynetimi, 1996dan itibaren gelitirmeye balad Grcistanla ilikilerini ksa bir sre sonra Tiflisin kar karya olduu sorunlara sahip karak, Grcistann hamisi olduunu ve Rusyann bu lkenin bamszlna tehdit nitelii tayan giriimlerini nlemek niyetinde olduunu gstermitir (Uslu,2002:48-49). Yeni bamsz cumhuriyetlerin iktisadi kriz yaad bir gerektir. Batl lkeler, arlkl olarak cumhuriyetlerin bu krizden kmas iin mali yardmlarda

bulunmaktadrlar. Bu erevede ABD, Grcistana nemli lde mali yardmda bulunmutur. Grcistan, bamszln kazand gnden gnmze kadar, yaklak bir milyar dolarlk ABD yardm almtr. Gelinen nokta itibaryla; Grcistan, ABDden yardm alan lkeler arasnda kii bana den yardm bakmmdan nc sradadr. 2000 ylnda 108,4 milyon dolar ABD yardm alan Grcistana, 2001 yl iin 92 milyon dolar yardm ayrlmtr. ABD, Grcistann d ticaretinde yzde 7,5lik bir payla beinci srada bulunmaktadr. ABD ile Grcistan arasndaki ticaretin dk olmasnn sebeplerinden biri, 1974 ylnda kabul edilen SSCB-ABD ticaret ve ekonomik ilikilerine kstlamalar getiren kanun olmutur. Sovyet mallarnn, ABD pazarna girmesini engelleyen kanun, gnmzde yrrlktedir. Yalnz 2000 ylnn son gnlerinde, ABD Bakan Clinton alm olduu bir kararla ABD ile Grcistan arasnda

75

ticaretin yaplmasna kstlama getiren sz konusu uygulamaya son vermitir. Grcistan, Krgzistann ardndan bu kstlamann kaldrld ikinci SSCB cumhuriyetidir. Kstlamann kaldrlmasndan sonra ABD-Grc ticari ilikilerinin gelimesi

beklenmektedir. Grcistana yaplan yabanc yatrmlar arasnda ise ABD, yzde 28,5lik payla birinci srada yer almaktadr. ABDyi yabanc yatrmlar alannda yzde 13,3lk payla ngiltere takip etmektedir. ABD yatrmlarnn enerji, ulatrma ve iletiim sektrlerine yneldii gzlenmektedir. Grcistann en byk termal gcn reten, Tiflisteki enerji datm tesisini ABD irketi altrmaktadr (Uslu,2002:49). Grcistann ABDyle ilikileri daha ziyade askeri alandadr. 1994 ylnda ABDye ilk ziyaretini gerekletiren Grcistan Bakan E. evardnadze, ABDden askeri yardm istememi, ayrca Grcistan ordusunun Rusyann yardm ve almalar ile oluturulacan belirtmitir. Daha sonra ikinci kez Temmuz 1997de ABDyi ziyareti esnasnda ise ncelikli olarak askeri meseleler grlmtr. Nitekim sz konusu tarihten itibaren askeri alanda ibirlii artarak devam etmitir. ABD, Grcistan ordusunun kurulmasnda nemli rol oynamaktadr (Uslu,2002:49). ABDnin Grcistana Rus basklarna kar her alanda hamilik yapmasnn tesinde, ekonomik olarak da Tiflis, ABD ve AB nezdinde en ok kayrlan lke statsne sahiptir. Grcistan bugn ABDden yardm alan lkeler arasnda kii bana den yardm bakmndan nc sradadr. ABD, Grcistan ordusunun yeniden

yaplandrlmasnda, Trkiye ile birlikte nemli rol oynamaktadr. Grcistan, ABDnin yrtt Yabanc Asker Finansman (FMF) ve Uluslararas Asker Eitim Programlarndan yararlanmaktadr (Balaban,2003:35). FMF program Grcistann ABD askeri aralarn satn alabilmesini kolaylatrmtr. Bu program erevesinde 2001 ylnda Grcistana 10 UH-1 sava helikopteri verilecektir. FMF program erevesinde 1997den itibaren yaklak 140 Grc subay askeri eitime tabi tutulmu ve yine bu program erevesinde 1997-99 arasnda ABD, Grc ordusuna ynelik, yaklak 17,5 milyon dolar harcama yapmtr. ABDnin Grcistanla olan askeri ilikileri hem dorudan doruya hem de NATO erevesinde gelimektedir. Grcistan, 1994 ylndan itibaren NATOnun Bar in Ortaklk (BO) Programnn yesidir. 2000 ylnn ilk alt aynda Grc askerler NATOnun

76

dzenledii yaklak 100 tatbikat, eitim ve uygulama toplantsna katlmtr. Bunun yannda, BO program erevesinde 2001 ylnda dzenlenmesi planlanan

Cooperative Partner 2001 tatbikatna ev sahiplii yapmtr. ABD, Trkiye, Almanya, Yunanistan gibi NATO yelerinin yan sra SSCB Cumhuriyetlerinden Ukrayna, Grcistan ve Azerbaycandan yaklak 2000 askerin katld bu tatbikatn bir dier zellii Acaristanda bulunan 12. Rusya Askeri ssne ait olan Gonyo Poligonunda gerekletirilmi olmasdr (Uslu,2002:49-50). Grcistann ABDyle olan askeri ilikileri, zellikle 2000 ylnda hzlanmtr. Grcistan ABD Savunma Bakan Yardmcs, CIA Bakan, Sahil Gvenlik Komutan ve dier askeri yetkililer ziyaret etmilerdir. ABD Savunma Bakan Yardmcs Warner, ziyareti srasnda Grcistanla askeri ibirlii anlamas imzalam ve yapt aklamada zellikle hava savunma sistemi alannda Grcistan ordusunun ada hale gelmesi iin lkesinin yardmlara devam edeceini belirtmitir (Uslu,2002:50). 2002 den itibaren Gney Kafkasyada aktif politika uygulayan Amerika, artk burayda Orta Asya ve anti-terr politikasnn bir paras olarak grmektedir (Shaffer, 2003: 53). Grcistan'n kuzeydousunda, eenistan snrnda yer alan Pankisi Vadisi'nde ElKaide militanlarnn bulunduu iddiasna dayanarak, ABDli asker uzmanlar Mart 2002de Grcistan birliklerini terrizme kar eitmek zere, Grcistana gelmeye balamlardr. RF, bu yaklamn kendisinin jeopolitik karlarna bir tehdit oluturduunu dnmektedir. Moskova, Orta Asyada ABD slerinin almasna sessiz kalmtr. Ancak, Kafkasyadaki giriimleri kendi kar alanna mdahale olarak deerlendirmektedir (Balaban,2003:35). Operasyon sonucunda gerekten baz El-kaide balantlarna rastlanlmtr ve ortadan kaldrlmtr. ABD, bununla ilgili Grcistan Silahl Kuvvetlerine eitim, donatm ve istihbarat elde etme asndan yardmda bulunmutur (Pirtakhia,2005:4-16). evardnadze, lkesinin 2005 ylnda NATOya ye olma isteine atfta bulunarak 3-5 yl sonra Grcistanda ABDnin yardmlar ile mobil, iyi silahlanm, NATO standartlarnda bir ordu olacann altn izmitir. ABDnin Grcistanla olan askeri ibirliinin amac, Grcistann toprak btnln salamak iin lkeyi ihtiya

77

duyduu askeri kapasiteye ulatrmak, snr gvenlii ve askeri rgtlenme gibi savunma konularnda kendi kendine yeterliliini salamaktr (Uslu,2002:50). Rusya ise blgeye ABDnin geliinden rahatsz olmakla birlikte, blgede bulunan mlteciler ierisinde een savalarn olduu ve onlarn terrist kabul edilmesi iin baskda bulunmaya devam etmektedir. Grcistan hkmeti buna kar knca srekli bu blgeyi bombalama tehdidin de bulunmaktadr ve bundan kar salamaya almaktadr (Pirtakhia,2005:4-16). 3.2. Rusyann Kafkasya Politikas Tarih boyunca Kafkasya Blgesi ile ilgilenen pekok g olmutur. Bizanslar, Persler ve Ruslar, Kafkasya ile ilgilenen nemli birer aktrdrler. zellikle 16. yzylda Hazar Denizine ulam olan Rusya, blge ile ilgilenen en nemli glerden birisidir. Astrahan ve Kazan Hanlklarn fetheden Rusya, artk ran ve Osmanl Devletleri ile snr komusu olmutur (Yanar,2002:55; Pamuk,1995:6). Rusya 1801 ylnda Grcistan mteakiben Ermenistan ve Azerbaycan ele geirerek Gney Kafkasyay hakimiyeti altna almasna ramen 1864 ylna kadar Kuzey Kafkasyada eenler, Dastanllar ve erkesler ile savam ve ancak bu tarihten sonra Kuzey Kafkasyaya tam olarak egemen olabilmitir (Cornell ve Starr, 2006: 49; Yldz, 1998: 143). Bu tarihten gnmze kadar geen sre ierisinde Rusya, Kafkasya Blgesindeki en nemli ve gl aktrlerden birisi olarak varln Kafkasyada devam ettirmitir. Rusya Federasyonunun Kafkasyaya nem vermesinin eitli sebepleri olmasna ramen belki de en nemli sebep Kafkasyann jeostratejik nemidir (Yanar,2002:55). Rusya tarih boyunca dou, bat ve kuzeyden gelen tehditlere maruz kalm fakat zor iklim artlar tarafndan korunan dou, bat ve kuzey snrlar dmanlarna talihsiz ve ac tecrbeler yaatmtr. Napolyonun ve kinci Dnya Savanda Alman Ordularnn Rusya karsnda hezimete uramalarnn en byk sebebi budur. Fakat Rusyann gneyinde byle bir durum sz konusu olmazken bu sebepten dolay Rusya daima

78

gney snrn uzatmak, daha ileriye gtrmek ve kendisi iin uygun olan bir gvenlik emberi oluturmak ihtiyac hissetmitir (Yanar,2002:56). Rusyann scak denizlere inme politikasnn aya vardr. Bunun iki tanesi Kafkasya zerine kurulmutur. Bunlar; 1. Kafkasyay s olarak kullanarak Dou Anadoluyu ele geirerek, skenderun Krfezine ve Akdenize inmek, 2. Kafkasyay yine harekt ss olarak kullanarak, ran zerinden Hint Okyanusu zerine ulamaktr. Kafkasya, Rusyann stratejik menfaatleri asndan son derece nemli jeopolitik ve jeostratejik bir blgedir. yleki Avrupa ile Orta Asya arasnda bir gei kprs olan Kafkasya, Karadeniz ve Hazar Denizine kys olduu iin Rusyann Karadeniz-BoazlarAkdeniz yoluyla Svey Kanalna inmesine imkn salamakatadr (Yanar,2002:56). RF, Kafkasyada uzun vadeli karlarn temin ve muhafaza amacyla, bu lkelerdeki i dinamikleri kullanma ynnde bir politika izlemekte ve Kafkas lkeleri arasndaki sorunlar, Kafkasyadaki nfuzunun devam asndan bir manivela olarak

deerlendirmektedir. Rusya, ErmenistanAzeri savanda Ermenistan, Abhazya Grcistan atmasnda Abhazyay desteklemitir. Paralanma aamasna gelen Grcistana ise ancak BDTye girdikten sonra destek vermitir. Ermenistan ile yakn ibirlii, blgede Grcistan ve Azerbaycan aleyhinde bir dengesizlik yaratmtr (ren,2001:4-80) Kafkasya, Rusyaya Asyadaki rakipleri Trkiye ve ran ile buluma imkanlar tanrken Orta Asyann kaps olarakta grev yapar. Ayrca Orta Dou yolu zerinde bulunmas da nemli bir zelliidir. RF, Kafkasyay kontrol altnda tutarak kendisini korumak ve bir sper g olarak varl srdrmek iin burada bir tampon blge oluturabilmektedir (Yanar,2002:56-57). 18. yzyldan itibaren belirginleen ve yaylmac bir siyaset anlayn benimseyen Rus d politikas, lkenin gvenlii ve ekonomik geliimi iin ok nemli grlen hedef blgelere ynelmitir. Sz konusu bu blgeler Baltk, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya blgeleridir. Rusyada hangi idare ve rejim iktidarda olursa olsun bu blgelere ynelik d politika deimemi, sadece ilgili dnemin koullarna uygun biimde klf deitirilerek srdrlmtr (Kanbolat, 2001:166-167).

79

1993 ylndan itibaren, SSCBnin dalmasnn verdii oku atlatmaya balayan RF, Kafkasyann da iinde bulunduu eski SSCB alan ierisinde politikalarn bir dizi doktrin yaynlayarak yeniden belirlemeye balamtr (Kanbolat, 2001:166-167; ztrk, 2001). Dnemin RF Devlet Bakan Boris Yeltsin tarafndan onaylanan 23 Nisan 1993 tarihli belgede, SSCBnin dalmas sonras geleneksel Rus D Politikasnn Esaslar tekrar belirtilmitir. BDT snrlar iindeki Rus nfuz alannn korunmasn ngren bu belgenin yan sra ayn yl aklanan Yakn evre Doktrini ile BDT yeleri Yakn evre olarak tanmlanarak, RFnin eski SSCB alanna ynelik politikas ayrntl biimde aklanmtr. Sz konusu doktrinde, zet olarak, Yakn evre lkelerinin ekonomik ve gvenlik asndan RF ile btnlemelerinin gerektii, yabanc devletlerin eski SSCB alannda nfuz edinme abalarnn nlenmesinin zorunlu olduu, bu blgenin gvenliinden ve istikrarndan sorumlu olan ve blgeye mdahale hakk bulunan yegne devletin RF olduu belirtilmitir. Geleneksel Rus d politikasnn ada koullara uygun olarak biimlendirilmesinin sonucu olarak ortaya kan Yakn evre Doktrini, Rusyann SSCBnin dalmas ve Sovyet Sosyalizminin kmesine ramen yine de yaylmaclna son vermeyeceinin, geleneksel hedeflere ynelik politikalarnn deimeyeceinin somut bir belgesi olmutur (Kanbolat, 2001:167; ztrk, 2001). Bylece RFnin eski SSCB blgesinde 1993den itibaren younlaan mdahale abalar Kafkasya blgesinde de kendi etkilerini gstermeye balamtr. RF, Haziran 1995de Kuzey Kafkasyada AKKA snrlarn ineyerek 58. Orduyu kurmu ve blgedeki askeri varln artrmtr (Kanbolat, 2001:167). RFnin Yakn evre politikas gerei bar gc gnderdii be atma alanndan Kafkasyada olup bu blgeler Dalk Karaba, Gney Osetya ve Abhazyadr. RF tarafndan eski SSCB lkelerinin komularyla olan snrlarna asker yerletirilmek istenmitir. 26 Mays 1995de Minskde imzalanan BDTnin 16. Zirvesinde, Snr gvenlii konusu karara balanmtr. Yeltsinin giriimleri sonucu 3 Haziran 1996da bir araya gelen Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan ile Kuzey Kafkasyal liderler ile yaplan grmelerde Rusya, istikrar, gvenlik ve ibirliine olan ihtiyac ortaya koymutur. Sadece bir iyi niyet gsterisi olarak kalan bu adm nemli fakat Rusya tarafndan etkin olarak kullanlamamtr. Rusya, BDT ierisinde cereyan eden

80

sorunlara ve gerilemelere ramen 1997de Azerbaycan ve Ermenistan ile dostluk, ibirlii ve gvenlik antlamas imzalamtr (Demir,2003:142). Rusyann yakn evre anlay erevesinde Gney Kafkasyaya ynelik d politikas; 1. Blgede etkin g olmak ve atmalarn zmnde arlkl rol almak, 2. Yakn evresi ile ekonomik, politik ve askeri olarak bir entegrasyon gerekletirmek ve blgesel bir birlik oluturmak amalarn kapsamaktadr. Bundan dolay 1996da Yevgeni Primakov, d politikada nceliin yakn evrede olduunu syleyerek Rusyann beklentilerini dile getirmitir (Demir,2003:143). Rus d politikasnda Orta Asya ve Kafkasyaya verilen nem, Putinin iktidara gelmesiyle birlikte daha da artmtr (Demir,2003:144). Vladimir Putinin Devlet Bakanlna seilmesinden sonra, Rusya d politikada Kafkas lkelerinin Rusya'ya bamlln ve ibirliini artrmay hedefleyen "diplomasi-gvenlik-ekonomi (enerji)" dengeli pragmatik bir politika izlemeye balamtr. Blgede byyen terrizm ve ar dinci akmlar tehdit gstererek blge lkeleri zerinde etkisini artrma ve yeniden blgeye hakim olma gayretlerine girmitir. Rusya'nn gayretleri ile terrizme kar mterek mcadele temas, BDT'nin ana hedefi haline gelmitir (Kanbolat,2001:35) 10 Ocak 2000de kabul edilen RFnin Ulusal Gvenlik Doktrini belgesi, RFnin kararl ve kesin bir ekilde ulusal gvenliini salamaya niyetli olduunu ortaya koymutur. Putin Doktrini de denen belgenin kabul edilmesinden sonra 20 Nisan 2000de yaynlanan RFnin Yeni Askeri Doktrininde de, RFnin paralanma ve NATO tarafndan evrelenme tehlikesini hissettii grlmektedir. Bu nedenle doktrinde st kapal olarak, NATO tehdit, RFna kar alan NGOlar dman olarak alglanm ve buna kar mttefik kavram ortaya konulmutur. 30 Haziran 2000de onaylanan RFnin Yeni D Politika Doktrini belgesi ise dier lkelerde, zellikle de eski Sovyet cumhuriyetlerinde Rusyann ekonomik karlar ve sz konusu cumhuriyetlerdeki Ruslarn statleri zerine odaklanmtr (Kanbolat, 2001:167;ztrk, 2001). Yakn evre politikasnn ksa srede yaratt sonular incelendiinde, mahalli anlamazlklar kullanmak ve krklemek dahil, siyasi, ekonomik ve askeri bask

81

metotlarna bavuran, AKKA Uyarlama Anlamasndan da yararlanarak blgedeki askeri varln glendirmek isteyen RFnin, BDT ats altnda Kafkasyadaki varln yeni bir zemine oturtma gayreti iinde olduu grlmektedir (ren,2001:4-80). Ancak, 11 Eyll Olaylar sonras ABDnin Kafkasya ve Orta Asyaya yerlemesi ile birlikte Yakn evre Doktrini tarihe karmtr (Kanbolat,2005b:187). 11 Eyll 2001 saldrsndan sonra, Rusyann Bat ile olan ilikilerinde gelime iaretleri grlmekle birlikte, temel gr ayrlklarnn olduu noktalarda bir uzlamaya varldn sylemek gtr (Kasm,2006:33). Rusya, ABDnin 11 eyll sonras terrizme at savatan politik kar elde etmeye almtr. eenistan konusunu bir terr olay gibi gstermeye almtr (Baev, 2003:43). Rusya, bir yandan 11 Eyll terr saldrsndan sonra Batnn eenistan konusunda Rusyaya daha anlayl davranacan ve 11 Eyll sonras uluslar aras ortamdan yararlanacan hesaplarken, dier yandan blge lkelerinin hava sahalarn ABDye amalar ve hatta ABDye s vermelerinden rahatsz olmutur. 11 Eyll saldrlarndan sonra Rusya ile NATO arasnda daha yakn iliki kurulmas iin yaplan giriimler ise Rusya ile Bat arasnda yeni bir dnemin balangc olarak yorumlanmtr (Kasm,2006:32). V. Putin, 16 Mays 2003 gn, RF Federal Meclisinde yapt yllk deerlendirme konumasnda; BDT lkeleri ile ilikilerin RF d politikasnda ncelikli yere sahip olduunu, bu lkelerle tarihi, kltrel ve ekonomik balar bulunduunu, BDT blgesini RFnin kar alan olarak grdklerini ve BDT lkeleri iin de RFnin kar alan olduunu aklamtr. Bu aklama; RFnin BDT blgesi ve dolaysyla Kafkasya Politikasnda, ABDnin Afganistan ve Irak Harekat sonrasnda da bir deiiklik olmadn, iinde bulunulan kresel politik ve askeri gelimeler erevesinde anlan blgenin RFnin arka bahesi olduunu vurgulama ihtiyacnda olduunu gstermitir (Gr,2004:4-3). Terrizmi ve slamc yaylmay lke btnl ve BDT tekilatnn gelecei asndan tehdit olarak gsteren Putin, kar tedbir olarak Orta Asya ve Kafkas lkeleri ile olan ilikilerini gelitirecek dengeli bir politika izlemeye balamtr. Bu politika BDTnin ortak kararlar eklinde deil, ikili ilikiler kapsamnda her iki lkenin ihtiyalarn gzeten pragmatik bir yaklam esasna dayandrlmtr. Bu kapsamda Putin, Ocak

82

2001de Azerbaycan ve Eyll 2001de Ermenistana resmi ziyaretlerde bulunarak ilikileri iyiletirmek istediini gstermitir (Gr,2004:4-3). Esasen Ermenistan ve Azerbaycann atma ortam iinde olmalar sonucu ortaya kan istikrarsz ortam RFnin blgedeki nfuzunun devam etmesine yol amaktadr. RF bar destekler grnrken iki lkedeki milliyetilii dolayl olarak alevlendirmektedir. ABD politikalarna kar hareket edebilecek kadar gl bir ekonomiye sahip olmayan RF, ibirlii ile daha karl kma hesaplar yapmaktadr. RF Kafkasyadaki halklarn gvenini ve sonrasnda RFye ekonomik bamllklarn kazanabileceinden hareketle, uzun vadede blge ile olan kltrel balar ve derin kar ilikileri nedeniyle, sahip olduu nfuz potansiyelini pekitirmeyi amalamaktadr (Gr,2004:4-3). Gney Kafkasya'ya hakim olmadka Kuzey Kafkasya'ya hakim olamayacan ve kendi birliini salayamayacana inanan Putin, blgedeki sorunlarn zm iin RF nderliinde RF, Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan'dan tekil edilen "Kafkasya Drtls" oluumuna byk nem vermektedir. Kafkasya drtls lke liderleri her BDT Zirvesinde ayrca bir araya gelmekte ve blge sorunlarn grmektedir. Kafkas Drtls (RF, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan) Devlet Bakanlarnn 29 Ocak 2003 gn Kievde yaplan grme sonras Putin; aralarndaki dzenli temaslarn Kafkasyadaki sorunlarnn zlmesi iin ok nemli olduunu, ibirliine; terrizmle mcadele, devlet dzeninin glendirilmesi, ekonomik ilikilerin gelitirilmesi ve atmalarn nlenmesi asndan baktklarn, bu durumun blgenin daha gvenli ve yaanabilir hale gelmesine katk salayacan aklamtr. RF, Kafkas Drtls giriimiyle blgedeki gelimeleri RFnin kontrolnde tutmaya ve dier lkelerin blgeye mdahil olmasn engellemeye almaktadr (Gr,2004:4-3,4). Bilindii gibi Kafkasyadaki istikrar sorununun en nemli boyutunu enerji politikalar oluturmaktadr. RFnin Bat ile bu yndeki ilikilerinin seyri Ermenistan ile ittifaknn temel dayanak noktalarndan birini oluturmutur. Azerbaycanda var olan enerji kaynaklar ve bu kaynaklarn dnya pazarna ulatrlmasnda Kafkasyann boru hatlarnn gei gzergh zerinde bulunmas, Batnn ve zellikle ABDnin ilgisini Azerbaycann ve dier blge lkelerinin RF nfuz alanna girmesini engellemeye ekmitir. Buna karlk RF, btn yabanc nfusu blge dnda tutmak iin blgedeki

83

petrol ve doal gaz zerinde bir monopol oluturmaya, Azerbaycan ve Grcistan abluka altnda tutmaya almtr (Gr,2004:4-4). Rusya, Grcistann Kafkasyadaki nemini azaltma politikalar yrtm bunun iin Gney Osetya ayrlklarn desteklemi ve BTCnin neminin sabote edilmesini salamaya almtr (Berman, 2004: 65). Bunu yaparken ekonomik bask unsurlarndan yoksun olmas, onu blgede var olan askeri slerini yenilemeye ve glendirmeye sevk etmi ve bunlar araclyla etkili olmak istemitir. Putinle birlikte ivme kazanan RFnin blgede hegemonyasn yeniden kurmasna ynelik bu politikalar, Ermenistan gibi bir destek noktasna her zaman ihtiya duymaktadr. Batl devletlerin Rusyay durdurma politikas, Rusya asndan Ermenistann jeopolitik nemini artrmtr (Gr,2004:4-4). RF Hazar Havzasndaki petrol ve doal gazn Bak- Novorossisk boru hatt zerinden tanmasn ve kapasitesinin artrlmasn istemekte ve mevcut hattn yerine daha pahal yeni hatlarn ina edilmesinin ekonomik olmayaca yolundaki srarn srdrmektedir. Burada esas olan Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt projesinin hayata geirilmesini engelleme gayretidir. Rusya Hazar Havzasndan kan petrol ve doal gazn kendi kontrol dnda pazarlanmasn istememektedir. RF eenistandaki gelimeler nedeniyle gndeme getirilen boru hatt gvenlik sorununu amak maksadyla BakNovorossisk hattn, eenistan' by-pass edecek ekilde dzenlemitir

(Kanbolat,2001:174). Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt projesine scak bakmayan RF bu konudaki basksn Grcistan zerinde de srdrmektedir. Azerbaycan ve Orta Asya lkelerinin Batya almas konusunda ok nemli bir corafi konuma sahip olan Grcistan, 1994'den itibaren Bar in Ortaklk (BO) programlarna ve NATO tatbikatlarna dzenli olarak katlmaya balamtr. Bu tutum RF tarafndan dikkatle ve endie ile takip edilmektedir. Blgede var olan etnik problemler ve ayrlklar da Rusyaya onlardan faydalanarak blge lkeleri zerinde bask oluturabilme frsat vermektedir. Karaba, Osetya ve Abhazya sorunu; Rusyann tahrik ettii sorunlardr ve amac da ad geen blgedeki lkelerin Rusyaya bamllnn srmesidir (Gr,2004:4-5). Blge lkelerinin ordularndaki mevcut silahlarn, Rus yapm silahlar olmas da Rusyaya bunu blge lkeleri zerinde bask arac olarak kullanma olanan salamaktadr. Moskovann Ermenistan ve Grcistandaki askeri slerinin varl,

84

Ermenistan-Trkiye snrnn Rus snr kuvvetleri tarafndan denetlenmesi ve Ermenistann dier iki blge lkesinin katlmad Ortak Gvenlik Anlamasna katlmas, Rusyann sz konusu politikalarnn unsurlarn oluturmaktadr

(Gr,2004:4-5). 3.3. rann Kafkasya Politikas ran iin Transkafkasya birok adan nemli bir yer tutmaktadr. Bunlar eitli balklar altnda toplamak mmkndr: Jeopolitik konum ve gvenlik aray ilk srada yer alr. SSCBnin dalmasn mteakip bei Trk olmak zere sekiz yeni devlet ile komu olmu ve bu devletlerden iki tanesi Gney Kafkasyada bulunmaktadr (Demir,2003:131). kinci nemli unsur olarak ekonomiyi ele almamz gerekir. slam Cumhuriyeti blgeye politik olarak bakt gibi petrol ve doal gaz gibi stratejik enerji kaynaklar asndan zengin olan blgeye ekonomik olarakta bakmaktadr (Demir,2003:132-133). rann, Azerbaycanla zel ve kark bir ilikisi vardr. 20 milyondan fazla Azerinin randa yayor olmas ve bunlarn Azerbaycanla birleme ihtimali rann Kafkasya politikasna yn vermitir. Bir ii lkesi olan Azerbaycan doal olarak rann dini politikalarnn etkisi altnda kalmaktadr. Ayrca ran, Azerbaycann Trkiye ve sraille olan ilikilerinden endie duymaktadr (Yunusov, 2003:146). ran iin Kafkasyadaki bir dier nemli sorun Hazar Denizinin statsnn belirlenmesidir (Yunusov, 2003:146). Bu sorunun henz zmlenmemi olmasna ramen ran, Azerbaycan ile petrol retimi, rafine edilmesi, tanmas ve pazarlanmas konusunda ibirlii yaparak iki lke arasnda ibirlii kurmaktadr. ABDnin muhalefetine ramen petrol ve doal gaz boru hatlarnn gzergh iinde bir alternatif olmak isteyen ran, Azerbaycan ile birlikte Hazarda birok konuda ibirliine gitme ve yine Ermenistan ve Grcistana enerji salama konularnda yeni olanaklar aramaktadrlar (Demir,2003:133).

85

Trkiye ve Rusya, rann blgeye ynelik politikalarnda nemli bir yere sahiptir. ran Kafkasyaya ynelik politikalarn Rusya ve Trkiye ile ilikilerine ve yine sz konusu lkelerin blgeye ynelik politikalarna gre oluturmaktadr. ran, SSCBnin resmen dalmasna kadar Gney Kafkasyadaki cumhuriyetlerin bamszlklarn tanmam ve bu konuda dnemin D leri Bakan Ali Muhammed Beerati: Bizim iin yeni cumhuriyetler ile politik, ekonomik ve kltrel ilikileri Moskova ile ilikiler balamnda gelitirmek nemlidir. diyerek rann blge ile ilikilerinde Rusyann ne kadar nemli olduunu ortaya koymutur. ABDnin Kafkasyada Rusya ve ran dlamak istemesi, bu iki lkeyi birbirlerine daha da yaklatrmtr. Hazar Denizinin kullanlmas konusunda birbirlerine yakn grlere sahip olan ran ve RF ikilisine, Ermenistann da katlmas sonucu resmi olmasa da bu lke blgede nemli bir mihver oluturmaktadr (Demir,2003:133). SSCBnin dalmasyla birlikte ran, 7 Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetini bamszlk ilanlarndan aylar sonra, 25 Aralk 1991de tanmtr (Aras,1996:171). Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Trk Cumhuriyetlerinin ortaya kmas rann gvenlik dengesini deitirmeye zorlam, Trkiyenin blgede nfuz sahibi olma giriimleri ABD nfuzunun bir uzants olarak deerlendirilmi ve bu durum rana, Kafkasyada RF merkezli bir d politika uygulama zorunluluunu getirmitir. te yandan Azerbaycann, Trkiye ve ABDye yakn politika izlemesi, lkede ok sayda Azerinin yaamas ve bu kapsamda Azerbaycann Byk Azerbaycan idealinin neden olabilecei muhtemel milliyetilik hareketleri, Hazar Denizinin paylam konusunda iki lke arasndaki derin gr ayrl gibi faktrlerin etkisiyle ran, Karaba sava srasnda ve sonrasnda Ermenistan destekleyen bir tutum iinde olmutur (Gr,2004:4-13). rann Rusya ile ilikileri, her zaman st ste dmemektedir ve karmak zellie sahiptir. Bir takm konularda, zellikle tek kutuplu dnya konusunda, asker alanda grleri birbirine uymaktadr. Baz konularda, zellikle de Hazar denizinin hukuk stats konusunda karlar atmaktadr. ran, kendi snrlar ierisindeki nemli oranda olan Trk nfusunun varl tedirgin etmitir. Bunu potansiyel bir tehdit olarak alglamtr. Bu kapsamda ran, Azerbaycann 1812-1828 Rus-ran savalar sonucunda randan ayrldn savunarak, Azerbaycann ranla birlemesinde Trklerin engel tekil edeceini dnmektedir

86

(Kalafat,2000:232). Bu dncesinde Adriyatikten in Seddine sylemi etkili olmutur. ran, bu tehdidin ortadan kalkmas iin Trkiyenin laik bir model olarak sunulma abalarn kertmek istemektedir. ran, rejim deiikliinin akabinde lkeden kaan ah taraftarlar iin gei lkesi konumundaki Trkiyeye kar terr rgtlerine (PKK) destek salamtr (Acar,2006:64). ran kendi lkesindeki Azeri aznlkla ilgili olarak Trkiyenin muhtemel giriimlerine engel olmak amacyla Trkiyede Krtlerin blc hareketlerini desteklemeyi siyasi bir koz olarak kullanmak istemitir (Gr,2004:4-13). ran istihbaratnn PKKya destei, Abdullah calan tarafndan sorgusu esnasnda ifade edilmitir (Acar,2006:64). Dier taraftan srailin Trkiye ile ilikilerini gelitirmesi ve Azerbaycan bata olmak zere Hazar ve Orta Asya blgelerinde nfuz sahibi olmak istemesi ran rahatsz etmektedir. ran tabii kaynaklar bakmndan zengin olan Azerbaycann glenmesini istememektedir (Bayr ve Aslanl,2001:25). Yukarda ifade edilen konular resmen olmasa da blgede RF-Ermenistan-ran l yaknlamasnn domasna sebep olmutur. Transkafkasyada ve Merkezi Asyada Rusya ve rann karlar ou zaman blgesel askeri muhalefetler ve enerji alannda birbirine uymaktadr (Gromiko,1998:194). Bunun yan sra Yunanistan-Ermenistan-ran arasnda l bir siyas diyalog mekanizmas kurulmutur. Ayrca Azerbaycan yetkililerinin NATOnun Azerbaycanda s kurmas ynndeki teklifleri ile Azerbaycan ve Grcistann BO kapsamnda Trkiye ve ABD ile kurduklar asker ve siyas ibirlii ran, Ermenistan ve Rusyaya daha da yaklatrmtr (Gr,2004:4-14). ran blgede dengeleri lehine evirecek ve Trkiyeyi darda brakacak projeleri gerekletirmeye almaktadr. Petrol boru hattnn Bak-Tiflis-Ceyhan yerine ran zerinden Basra Krfezine kmas, RF ile ortaklaa gerekletirdii ve parasal kaynann tamamn kendisinin karlad nkleer santraller, Ermenistann Trkiye snrndaki Oktamberyan Nkleer Santralinin tekrar iletilebilmesi iin madd destek salamas ve 1998 yl sonunda yapmna balad ran-Ermenistan-Grcistan otoban projesi bunlardan bazlardr. randan balayarak Ermenistan gneyden kuzeye geip Grcistanda Karadenize kmas plnlanan yol ile ran, Trkiyeyi dengelemeyi amalamaktadr (Gr,2004:4-14).

87

Sonu olarak ran'n SSCB sonrasnda Kafkasya'da gelitirdii ve uygulad politikann, kendi gvenliini ve kendi mill karlarn en st dzeyde tutarak, mevcut blgesel ve uluslar aras dinamiklerin ve risklerin iyi bir analizine dayand sylenebilir. Uzun vadeli hedeflerini; blgede siyas istikrar salamak, ABD ve

Trkiye'nin etkisini azaltmak, RF ile kar ortakl yapmak, blge lkesiyle ticaretten balayarak dier alanlarda da ilikiler kurmak olarak tanmlayabiliriz. Bu hedeflere bir btn olarak bakldnda ran slm devriminin ve ideolojisinin gereklerinden ok ran Devleti'nin karlarnn ve reel politiinin gerekleri olduu sylenebilir. Uzun vadede de rann Kafkasya politikasnn, ran - ABD ilikilerine gre ekillenecei vurgulanabilir (etinsaya, 2003:31). 3.4. Avrupa Birliinin Kafkasya Politikas Sovyetler birliinin dalmasndan sonraki ilk on yl ierisinde Kafkasya Avrupann fark edilen ilgi alanlar ierisinde ok nemli bir yere sahip olamamtr. Bunun en byk sebebi Balkanlardaki yani ABnin yakn evresindeki atmalardr. Fakat buna ramen AB lkeleri, Gney Kafkasyada bamszln ilan eden lkelere zellikle Grcistan ve Ermenistana iyi ilikilerin salanmas adna yardmlarda bulunmutur (Cornell ve Starr, 2006:11). AB, son zamanlarda gvenli bir Avrupa ve alternatif enerji alanlar yaratma politikalar gerei ilgisini Kafkasyaya younlatrmaktadr. Bar ve huzur iinde yaayan gvenli bir Avrupa yaratma politikalarnn bir gerei olarak, SSCBden ayrlan Dou Avrupa lkelerini NATOya dahil ederek RF ile arasnda bir tampon blge olutururken, enerji kaynaklar bakmndan zengin olan Kafkasyann kontrol altnda bulundurulmas, ekonomik ynden gl bir Avrupann devamll asndan AB politikalarnn doal bir sonucu olarak grlmektedir. Almanya, Fransa ve ngiltere bata olmak zere AB blge ile ilgilenmektedir. Bunda ekonomik gerekeler ile jeopolitik gerekeler n plana kmaktadr. Sovyetler Birliinin dalmas Avrupann gvenlik sorunlarn byk lde zmtr. AB, Kafkasyay Avrupann bir paras olarak grmekte ve Avrupa gvenlii asndan bu blgenin nem tadn ileri srmektedir (Gr,2004:4-25). ABnin blgeye ynelik politikasnn temelini ekonomik karlar oluturmaktadr. Bu karlara uygun olarak 1990 ylnda BDT yelerine ynelik ekonomik reform ve

88

kalknma ile, dnya ekonomisi ile bu lkelerin btnlemesini hedefleyen bir program gelitirmitir (Acar,2006:67). BDT, eski SSCB oluturan Cumhuriyetlerin onbiri tarafndan 21 Aralk 1991 tarihinde Kazakistann Almatda yaplan toplant sonucunda oluturulmutur (zbek,1996:11). ABnin gelitirdii TACIS (Technical Assistance to CIS) program erevesinde blge lkeleri ile ilikilerini canl tutmaya alan AB, eitim, enerji, tamaclk ve mali hizmet alanlarna ncelik vermitir (Acar,2006:67). AB komisyonu, ilk defa Aralk 1995de Brkselde, Gney Kafkasya lkelerine ynelik olarak yaklamn ortaya koymu ve stratejisini aklamtr. Politik ilikilerin glendirilmesi, ticaret ve yatrmlarn tevik edilmesi, taraflarn birbirlerine en ok kayrlan lke rejimi uygulamas, miktar kstlamalarnn kaldrlmas (tekstil ve demirelik rnleri hari), dzenli bir politik diyalog mekanizmasnn kurulmas gibi hedefleri ngren ereve anlamalarnn AB ve birok eski SSCB lkesi tarafndan oluturulmas, bu lkeler ile yaplan Ortaklk ve birlii Anlamasna (OIA) gre belirlenmitir (Demir,2003:157-158). Bu blgedeki potansiyelin bilincinde olan Avrupa Birlii, Avrupa-Kafkasya-Orta Asya Koridorunda (ksaca "TRACECA" olarak adlandrlr) antik "pek Yolu"nun canlandrlmas iin balatlan giriimin sponsorluunu yapmaktadr. Avrupa ve Uzak Dou arasnda en ksa ve en ucuz yol olan bu koridor sadece Gney Kafkas lkelerine deil, Orta Asya ve Karadeniz blgesi (ki baz ksmlarn denize sahili yoktur) iin de son derece nemlidir. "TRACECA" projesinin blgedeki ibirliini artrmas beklenmektedir (Uslu,2002:53). Bu maksatla Almanya ilgisini Grcistan zerine younlatrrken, Fransa ise lkesinde yaayan Ermeni diasporasnn da zorlamas sonucu Ermenistan ile ilikilerini gelitirmektedir. ngiltere ise daha ok petrol ile ilgilenmektedir (Gr,2004:4-25). Grcistan askerlerinin Almanyada eitim grdkleri iddia edilmektedir (Uslu, 2002:7677). AB lkeleri; ncelikle Orta Dou petrollerine alternatif olarak Kafkasya enerji kaynaklarnn Avrupaya entegrasyonunu istemekte, bilahare AGT kararlar gerei blge lkelerinde ada ve insan haklarna dayal demokratik rejimler kurularak,

89

uluslar aras sermayenin serbeste hareketine de olanak salayan geni bir ekonomik pazar yaratlmasna almaktadr (Gr,2004:4-26). Kafkasya artk sadece sorunlarn yaand deil ayn zamanda potansiyel enerji kaynaklarna sahip bir merkez haline gelmitir. 2004 den sonraki renkli devrimler sonucunda Karadeniz Blgesinde ve akabinde Kafkasyada yenilikler ve

deiikliklerden sz edilmeye balanmtr. Son olarak 2005 de faaliyete geen BTC petrol boru hatt enerjide Rusyaya baml olan Avrupann blgeye olan ilgisini arttrmtr (Cornell ve Starr, 2006:14). zellikle Almanyann blgeye ynelik faaliyetleri son yllarda artan bir hzda devam etmektedir. Almanya, Rusya ile ekonomik ve siyas ilikilerinde en salkl dnemini yaamaktadr. RFdeki yabanc yatrmclarn banda Alman irketleri gelmektedir. ki lke ilikilerinde kendi lehine gelien mevcut statkoya zarar vermek istemeyen Almanya, blge ile siyas ilikilerini AB vastasyla yrtmeye gayret etmektedir (Gr,2004:4-26). Blgesel problemlere dorudan taraf olmak istemeyen Almanyann, Gney Kafkasya lkelerinin ncelikli ekonomik ihtiyalarn karlayacak alanlarda faaliyette bulunarak, her lkede de uzun vadeli ekonomik etkinlie dayal gayretler iinde olduu grlmektedir. Gney Kafkasyadaki birok problemin esasn ekonomik yetersizlikler oluturmaktadr. Blgeyi arka bahesi olarak grme alkanlnda olan RFnin siyas alanda aktif olma abalarna karn blge lkelerinin ekonomik ihtiyalarna cevap verememesi, Almanyann blgeye ynelik politikalar iin uygun bir zemin yaratmaktadr. Son dnemde RF ile siyas rekabeti ulusal karlarna aykr gren Almanya; bu nedenle RF ile muhtemel atmadan kanmak maksadyla, arlkl olarak bu lkenin asker varlnn olmad Azerbaycan veya asker varln boaltmak zere giriimlerin balatld Grcistan gibi blge lkelerinde faaliyette bulunmay tercih etmektedir. Almanyann blgeye ynelik son dnemde artan ilgisinin; Hazar Havzas enerji kaynaklarna gvenli eriiminin Alman ekonomisi iin giderek daha fazla nem arz etmesi, blgenin istikrara kavumas hlinde, Alman ekonomisi iin uygun pazar olma vasflarna sahip olmas, Trkiyenin ABye adaylk statsn

90

kazanmasyla AB snrlarnn Gney Kafkasyaya kadar uzanmas ihtimalinin ortaya kmas gibi gerekelerden kaynakland deerlendirilmektedir (Gr,2004:4-26). ABnin Kafkasya politikasna yn veren enerji kaynaklarnn gvenliinin salanmas iin AB Konseyi tarafndan Aralk 2003te kabul edilen Avrupa Savunma Stratejisi ile Daha Geni Komuluk Politikas Projesine yer verilmitir. Bu proje ile Avrupann, dnyann dier blgelerindeki gvensizlikten olumsuz etkileneceini ne sren AB organize sular, blgesel atmalar, terrizm ve kitle imha silahlarnn yaylmas gibi nemli balklarda kresel gvenlik sorumluluunu tayan bir aktr olduunu vurgulamaya almaktadr (Acar,2006:67). ABDnin Grcistandaki siyas ve asker bakmdan etkin olma gayretlerinin aksine Almanya, kalc siyas ibirliine dayanak oluturan ekonomik konularda bu lkeye danmanlk hizmeti ve giderek artan parasal yardmda bulunmaktadr. Almanyann dier blge lkelerine olduu gibi Grcistana da yapt hibe eklindeki ekonomik yardmlarn, ncelikle halk zerinde byk etki yapmas beklenen tarm, enerji ve salk alanlarnda kullanlmasn istemektedir. Bylelikle mevcut ynetime, hayat nemi haiz problemlerin zlmesinde destek salanrken, halk zerine olumlu intiba yaratlmak suretiyle, uzun vadede kurulmas plnlanan siyas i birliinin de temelleri atlmaktadr (Gr,2004:4-26,27). Azerbaycann sahip olduu zengin enerji kaynaklar, Almanyann ilgi alan iinde bulunmaktadr. Almanya, bu alandaki hedefine ulaabilmek maksadyla Azerbaycan ile ekonomik alanda ibirliini gelitirerek, bu lke ile uzun vadeli siyas ve ekonomik ilikiler iin, uygun zemin hazrlamaktadr. Bu maksatla Almanya, 1996 ylndan bu yana teknik yardm kapsamnda Azerbaycanda tarm alannda iki proje yrtmektedir. Ayn zamanda blgede yaayan insanlara, retime ynelik meslek kazandrma kurslar da dzenlenmektedir (Gr,2004:4-27). Almanyann Kafkasya blgesindeki genel ekonomik almlar ve NGO faaliyetleri, dier blge lkeleri gibi Ermenistanda da srdrlmektedir. Ermenistann szde soykrm iddialar Almanya iin de zellikle kamuoyu bakmndan zel bir nem arz etmektedir. Szde soykrmn uluslar aras alanda tannmas Almanyann, yegne soykrmc lke durumundan kn salayabilecektir. Dier yandan, Almanyann

91

Trkiye ile mevcut ekonomik ilikileri, Ermenistan ile gelecekte kurulabilecek ilikilerin ulaabilecei en st snrla dahi mukayese edilemeyecek kadar nemlidir. Bu nedenle szde soykrm konusunda Almanyann, Trkiyenin hassasiyetlerini zorlayacak biimde dorudan tutum belirlemesi beklenmemektedir. Almanyann blgedeki ekonomik almlarnn verimli hle gelmesinin ncelikli koulunun blgesel siyas istikrar olduu deerlendirildiinde, bu lkenin Azerbaycan-Ermenistan sorunlarnn bar bir zme kavuturulmas konusunda olumlu bir tutum belirlemesi, zme ynelik AB inisiyatifinin gndeme gelmesi durumunda uluslararas abalara destek verebilecei kymetlendirilmektedir (Gr,2004:4-27).

92

BLM 4: TRKYE N BLGENN NEM

Trkiye, Kafkasya ile tarihi, kltrel ve siyasi yaknl olan bir lkedir. Bu nedenle Kafkasya ile ilgilenmek zorundadr. Kafkasya, Avrupann Asya ile bulutuu bir eiktir. Kafkasya, Trkiyenin Avrasya vizyonunda stratejik bir yer tutmaktadr. Kafkasya, Trkiyeyi Orta Asyaya balayan kuak iinde stratejik adan anahtar konumundadr. Ayn ekilde Trkiye de Kafkas lkeleri iin Batya alan bir kapdr. Bu blgenin bir an nce huzur ve sknete kavumasyla, blge halklarnn geni insani ve tabii kaynaklarn dnya ekonomisine srmek yolunda karlkl i birliine girimeleri mmkn olacak ve bu lkeler tarihlerinin en mreffeh ve hr dnemine kavuabileceklerdir (Gr,2004:4-29). SSCBnin dalmasnn ardndan yeniden ekillenen corafyada, tarihi, dini ve kltrel bir gemiin varl blge ile olan ilikilerimizi daha da aktif hale getirmitir. Tarihsel bir gemii kullanarak blgenin doal zenginliklerinin uluslararas pazarlara tanmasnda dier devletler gibi Trkiye de sz sahibi olmay istemektedir. Ancak uluslararas sistemin getirdikleri ile Kafkasyada yaanan etnik sorunlar, gerginlikler ve silahl atmalar- blgeye ynelik Trkiye politikalar olaylarn akna gre deimektedir (Acar,2006:65) 4.1. Trkiyenin Kafkasya Politikas Trkiye ve ABD, mttefik ilikilerinin Dou Akdeniz, Karadeniz ve Hazar Havzasndaki yeni stratejik ortamn gerekleri dorultusunda 1991 ylnda ilan ettikleri, Gelitirilmi Ortaklk, 1997de benimsedikleri, Be Blml Gndem ve 1999da akladklar, Stratejik Ortaklk kavramlaryla geniletmi ve derinletirmilerdir. likiler halen; Enerji, Ekonomi ve Ticaret, Savunma ve Gvenlik, Blgesel birlii , Kbrs balklar altnda yrtlmektedir (zgen,2002:85-86). lk yllarda blgedeki Rus faktrn grmezden gelen Trkiye byk bir istekle aabey rolne soyunmusa da kendi i sorunlar, ekonomik gcnn snrl olmas ve Kafkasyada yer alan devletlerin ar beklentileri sonucunda yanl admlar attnn farkna varmtr. Dolaysyla bugn bu corafyaya ynelik politikalarn

belirlenmesinde Rusya ile olan ticari ve diplomatik ilikilerin getirileri de hesaba

93

katlarak ibirliini ieren admlar atlmaktadr (Acar,2006:65). Temelde enerji ihtiyac zerine ina edilmi olan (Mert,2004:277) Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya politikalar, boru hatlar ve enerji ihtiyac esasnda yrtlmekte ve bylece blge ile alakal Trk politikalarnn dier nemli unsurlar hep ikinci planda kalmaktadr (Mert,2004:275). Trkiye, kendi enerji ihtiyalar asndan bakt Mavi Akm Doal Gaz Projesini, gerek petrol (BTC) gerek doal gaz (Trkmenistan-Trkiye) boru hatlar

gzerghlarnn tayini meselesi ile ilikilendirmemi ve bylece Rusyann Trkiye ile atan politikalar izleyecebileceini de kabul etmitir (Mert,2004:275). Rusyann onay olmadan Hazar alt petrol ve doalgaz boru hatt geii meseleleri zlemez (Mert,2004:276). Trkiyenin Kafkasyaya yaklam, Gney Kafkasya Cumhuriyetlerinin katlmlaryla kapsaml ibirliinin kurulmas arzusu dorultusunda ekillenmektedir. Bu erevede; Trkiye, sz konusu lkelerin bamszlklarnn pekimesi, toprak btnlklerinin korunmas ve ekonomik potansiyellerinin hayata geirilmesi (Yanar,2003:205) ve bat ile her alanda entegrasyonlarnn salanmas iin ibirlii ve gvenlik alglamalarna nem vermektedir (Kantarc,2006:173). Kafkasyada zellikle Azerbaycan, Grcistan ve eenistan ile ilikilerine nem veren Trkiye bu blgelerdeki etnik, dinsel ve sosyo-kltrel temelli atmalarda arabuluculuk rol stlenmitir (Acar,2006:65). Tarihsel ve kltrel balar nedeniyle bu atmalardan kendini soyutlayamayan Trkiye, atmalarda BM ve AGTin ald kararlar desteklemekten teye gidememitir (Acar,2006:65). Azerbaycan; ortak etnik, dil, kltrel ve dini zellikleri itibariyle Trkiyenin Kafkasya politikasnn, merkezine yerletirilmitir. Trk-Azeri ilikileri, taraflarn birbirlerinden ar beklentiler iinde olmas sebebiyle ancak Haydar Aliyevin dengeleri gzeten politikalar sonucu gereki bir zemine oturmutur (Yanar,2003:205). Trkiyenin Kafkasya politikasnda Gney Kafkasyann ayr bir yeri vardr. Trkiye, Gney Kafkasya Cumhuriyetleri ile arasnda olan siyasi ilikilerini gelitirmeye almaktadr. Fakat Kuzey Kafkasyaya sra gelince bu blgede Trkiye, genelde

94

Rusyay karsna almak istemeyen bir politika takip etmektedir. RF ile gl ekonomik balarnn olmas Trkiyeyi RF ile iyi ilikiler ierisinde olmaya zorlamaktadr. Buna ramen Trkiye, RFnin nfuzunun Kafkasyada genilemesini istememektedir. Trkiyenin Kuzey Kafkasyadaki bamszlk hareketlerine destek vermedii ve burada cereyan eden olaylarn RFnin i sorunu olarak grld Trk resmi azlar tarafndan zaman zaman ifade edilmektedir (Yanar,2003:206). Grld zere, Trkiyenin blgedeki balca ilgisi, blge siyasetinde yeni bir g olarak Trk devletler oluturma vizyonundan, ileriki yllarda datmna balanlacak olan blgedeki enerji pastasndan payn almak iin daha somut politik ve ekonomik kazanmlara ynelmitir. Trkiye; Hazar blgesinde, balca Trkmenistan, Kazakistan ve Azerbaycanda bulunan petrol ve gaz kaynaklarnn gelitirilmesinde ve pazarlanmasnda yer almak istemektedir. Bu kaynaklara balanacak borular sayesinde Trkiyenin artan enerji ihtiyacnn giderilmesi, boru hatt ve deme tesisatndan nemli ekonomik faydann salanmas ve bat kadar Orta Asyadaki devletler iin de lkenin stratejik neminin kuvvetlendirilmesi nem kazanmaktadr. Buna ramen, Trkiye bu kazanmlara ulaacak kadar fazla araca sahip deildir. Hazar petrol projesinin baars, esasen ABD hkmetinin siyasal desteine baldr

(Heslin,1999:22). Trkiye, Kafkasyada istikrarn ve gelimenin salanmas iin her frsatta olumlu gelimeleri tevik ederek yapc admlar atmtr (Hasanolu ve Cemilli,2006:26). Grcistann Abhazya, Acaristan ve Gney Osetya ile ilgili sorunlarnda tarafsz olmu ve Grcistann toprak btnlnn korunmasn savunmutur (Yalnkaya,2006:314). Trkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan ile iyi ilikiler kurmaya alm olmasna ramen sadece Azerbaycan ve Grcistan tarafndan bu giriimleri olumlu karlanmtr (Hasanolu ve Cemilli,2006:26). Toprak talebi ve soykrm iddialar, Ermenistan ile olan ilikilerde hareket noktasn oluturmaktadr (Kantarc,2006:177). Trkiye ve Azerbaycana ynelik toprak talepleri ve szde soykrm iddialarn Trkiyeye kar bask arac olarak kullanmak isteyen Ermenistan ile Trkiye arasndaki ilikiler bu sebeplerden tr olumsuz etkilenmitir (Hasanolu ve Cemilli,2006:26). Ermenistann en zayf taraf, snrlarnn tamamen

95

kara ile evrilmi olmas ve Karadeniz ile balantsnn ancak Trkiye zerinden yaplabilecek olmasdr (Kantarc,2006:178). Trkiyeyi Kafkasyadan ayr dnmek mmkn deildir. Kafkasya; Trkiyenin uluslararas d politikalarna etkisi yannda blgedeki Trk unsurlarn varl ile i politikasnda da nemli rol oynamaktadr. Orta Asyada bamszlklarna kavuan Trk Cumhuriyetleri ile Trkiyenin temasnn salanmasnda Kafkasya adeta bir kpr vazifesi grmektedir (Kemik,2000:164). Corafi yaknl, tarihi ve kltrel ilikileri Trkiyeyi bir Kafkas lkesi haline getirmektedir. Fakat Orta Dou ve Irakla ilgili gelimelerde olduu gibi Trkiyeyi Kafkasyada en fazla skntya sokan ABDnin nemli bir mttefiki olmasdr. Dolaysyla Trkiye, Kafkasyadaki siyasi gelimelerin merkezinde yer almaktadr (Yalnkaya,2006:312). Rusya Federasyonunun mevcut problemleri ve ekonomik skntlar yannda, askeri gc, kltrel, ekonomik, demokratik yaps erevesinde tekil ettii potansiyel tehlike karsnda Kafkasyann bir bar kua ve Rusya ile bir tampon blge tekil etmesi Trkiye iin son derece nemli grlmektedir. Ermenistan, Grcistan ve Trkiye arasnda bir dostluk ve bar srecinin devamnn salanmas bu lkelerin son derece yararna olacaktr (Kemik,2000:164). Rusya ve ran ile Kafkasyada rekabet iinde olan Trkiye, bu lkelerle ilikilerini karlkl kar ve ibirlii ierisinde tutmak istemektedir. Bu sebepten dolay Trkiye, Rusya ile Karadeniz Ekonomik birlii, ran ile Ekonomik birlii rgt (ECO), slam Konferans rgt ve D-8 gibi birok uluslar aras rgtte birlikte yer almtr (Yalnkaya,2006:314). Kafkasya corafi yaknlk, ekonomik ibirlii imknlar ve doal kaynaklar nedeni ile Trkiye iin nemli bir ilgi alan oluturmaktadr ve oluturmaya devam edecektir (Kemik,2000:164). Kafkasyadaki istikrarn salanmas asndan, Trkiyenin nemi son derece kritiktir. Avrupa ve Asyann blnmlnn kalkt ve istikrarl bir Avrasyann

96

oluturulmaya

alld

ortamda,

Kafkasyann

sisteme

kazandrlmas

iin

Trkiyenin artan jeostratejik nemi bulunmaktadr. Trkiye, blgede siyasi ve ekonomik istikrar istemekte, ABD ve Avrupa Birlii ile ibirlii iinde Kafkasyann uluslararas sisteme kazandrlmasna ayr bir nem vermektedir (Kemik,2000:164). 11 Eyll sonras terrist lkele lere mdahale kapsamnda gerekletirilen Afganistan ve Irak mdahalelerinden sonra sra Suriye ve rana geldiinde Trkiye mttefiki olan ABDye kar kmtr. Bunun en byk sebebi Trkiyenin komularyla dostluk ve iyi komuluk ilikileri ierisinde yaamak istemesidir. Kafkasya politikalarnda istikrar ve iyi komuluk ilikilerini korumaya alan Trkiye, bunun karln da dier lkelerden beklemektedir (Yalnkaya,2006:314). 4.1.1 Trkiye-Azerbaycan likileri Trk Cumhuriyetleri iinde egemenlik, bamszlk yolunda en hareketli, en aktif ve en kararl admlar atan Azerbaycan dr (Ergin,2002:66). Elibey dneminde izlenen ar Trkiye ve Bat yanls politikalar, bir yandan Trkiyenin blgedeki etkinliini arttrm ve petrol anlamasndan pay almasn salamsa da, dier taraftan Rusya ve ran ile ilikilerini gerginletirmi ve Karaba sorununda Rusya ve rann Ermeni yanls politikalar izlemelerine ve Elibeyin de bir darbe sonucu iktidardan uzaklatrlmasna sebep olmutur (Demira, 2006:72). Bu darbeye seyirci kalan Trkiye, Elibeye olan desteini tam olarak yerine getirememitir (Hasanolu ve Cemilli,2006:37). Elibeye kar dzenlenen bu darbede, Rusyann yannda Hazar petrollerinden istedikleri yzdeyi alamayan ngiliz Petrol irketlerinin de rol oynad

dnlmektedir (Demira,2006:72). Haydar Aliyevin dengeleri gzeten aklc siyaseti, Trkiye-Azerbaycan arasnda Elibey dneminde kurulan romantik atmosferin dalmasna, ikili ilikilerin ok daha gereki politikalar temelinde gelimesine zemin hazrlamtr. Aliyev baa getii ilk dnemde Trkiyeye daha mesafeli Rusyaya daha yakn bir duru sergilemitir. 1993te Trkiyenin Elibey ile yapt anlamalar askya alm ve Trkiyeye vize uygulamas

97

balatmtr. Bir nceki iktidar dneminde Rusya ile bozulan ilikileri yeniden kazanmak amacyla 1994 ylnda BDTye girmeyi kabul etmi, ayn yln Eyllnde de imzalanan Yzyln Anlamas ile Rusyaya %10 pay vermi olmasna ramen, Karaba sorununda Rusyadan istedii destei gremeyen Aliyev, yzn Trkiyeye ve batya dnmtr (Demira,2006:72). Trkiye, bamszln kazandndan bu yana Azerbaycan ile ilikilerini bir stratejik ibirlii temelinde gelitirmeyi hedeflemitir (ren,2001:4-90). Trkiye ile Azerbaycan arasnda askeri alanda eitim, teknik ve bilimsel ibirlii anlamas 1995 ylnn Ekim aynda imzalanmtr (Hasanolu ve Cemilli,2006:38). Trkiye ile Azerbaycan arasnda 5 Mays 1997 tarihinde Stratejik birlii Deklarasyonu imzalanmtr. Buna gre; toprak btnlkleri ve snrlarnn ihlal edilemezlii tehlikeye dtnde, iki lke BM tarafndan ngrlen metotlar kullanarak, stratejik ortaklklar erevesinde,

birbirlerine yardm edeceklerdir. Trkiye-Azerbaycan stratejik ibirlii, ekonomik ve sosyal alanlarda da srdrlmektedir. Azerbaycandaki i istikrarszlklar ve milli ordusunu kurmakta karlat glkler, Azerbaycan olumsuz ynde etkilemektedir. 100.000 kiilik bir Azeri ordusunun tekili, hedef olarak ortadadr. Trk-Azeri askeri ibirlii olumlu istikamette seyretmektedir. Buna ramen Azerbaycan Ordusunun henz yetenek bakmndan byk apta bir savaa hazr olduunu sylemek zordur. Bu bakmdan, TSKnin katklaryla Azerbaycan Silahl Kuvvetleri, byk lde yeni bir yaplanmaya doru ynlendirilmi bulunmaktadr (ren,2001:4-90). Bamszlk ncesi balayarak, gnmze kadar devam eden Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki Karaba sorununda, Trk kamuoyu Azerbaycann yannda yer alm, uluslararas alanda Azerbaycan desteklemi, Ermenistana uygulanan ambargoya katlm, Ermenistan ile olan diplomatik ilikilerine son vermitir (Demira,2006:73). Trkiyenin 1992 ylndan bu yana Ermenistana kapatt snrlarn amamas, Azerbaycan ile olan ilikilerinin iyi dzeyde olduunun ispatdr. Azerbaycanda ve Trkiyede ynetim kademelerinde kim olursa olsun bu iki lkeye ait d politikalarn yabanc tehditlere kar ortak olaca grlmektedir (Hasanolu ve Cemilli,2006:38).

98

12 Mart 2001 de imzalanan (Hasanolu ve Cemilli,2006:38), 25 Mays 2005 tarihi itibaryla tamamlanm olan (Bozkurt,2006:35), Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt iki lke ilikilerinin daha da artmasna ve stratejik ortak olma seviyesine ulamalarna sebebiyet vermitir. Bylece hem Trkiye hem de blge lkelerinin stratejik ve jeopolitik konumlarn daha da artmtr. Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattnn tamamlanm, Bak-Tiflis-Erzurum Doalgaz Boru Hattnn tamamlanmak zere ve Kars-Tiflis-Bak Demiryolu Hattnda ise nemli mesafe kaydedilmi olmas, iki lke arasndaki ilikilerin de alnan mesafenin gstergeleridir (Aslanl, 2006). Trk-Azeri ilikileri 2003 ylnda Trkiyenin d politika nceliini baka alanlara kaydrmas ve Haydar Aliyev'in salk durumunun bozulmas nedeniyle azalmtr (Demira, 2006: 73). Bu esnada Ekim 2003 tarihinde yaplan ve sonular olduka tartmal olan seimleri, oul lham Aliyev kazanarak Azerbaycann yeni lideri olmutur (Aacan, 2005: 30). Bu dnemde azalan ilikiler; 8 Eyll 2003'te Babakan lham Aliyev'in ilk resmi ziyaretini Trkiye'ye yapmas, Ocak 2004'te Dileri Bakan Abdullah Gl'n Bak ziyareti, Nisan 2004'de de lham Aliyev'in Cumhurbakan sfat ile Trkiye'ye gelmesi ile yeniden tesis edilmeye allmsa da, nceki yllarla kyaslandnda son ylda ilikilerin son derece zayf olduu sylenmektedir (Demira, 2006: 73). "Gcmz birliimizdedir" diyen lham Aliyevin bu ziyareti srasnda iki lke arasndaki siyasi, ekonomik ve kltrel ilikilerin bundan nce olduu ekilde devam edecei belirtilmi, Ermenistan snr kapsnn almas sylentileri dolaysyla gerilen iki lke ilikileri ile alakal Trkiye tarafndan, Ermenistann igal ettii Azerbaycan topraklar konusu zlmedike, snrn almayaca konusunda gvence verildii lham Aliyev tarafndan dile getirilmitir (Demira, 2006: 73). Bir millet, iki devlet slogannn Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyev tarafndan devaml olarak dile getiriliyor olmas Trkiye-Azerbaycan ilikilerine verilen neminin en bariz gstergesidir (Aslanl, 2006).

99

BTC, Trkiye-Azerbaycan-Grcistan ls arasndaki ilikinin gelitirilmesi, bu ilikinin askeri boyuta tanmas srecinde nemli bir rol oynarken, 23-27 Austos 2004 tarihlerinde st dzeyde yaplan Trkiye-Azerbaycan-Grcistan askeri tatbikat BTCnin gvenlii ile alakal olmakla ilerde daha geni kapsaml bir askeri ibirliinin temellerinin atlmas olarakta deerlendirilebilir (Aslanl, 2004). Azerbaycan denge politikasn ABD, Rusya ve rana kar zor olsada gnmze kadar devam ettirebilmitir. Nitekim lham Aliyev, 7-8 Kasm 2006da Brkseli ziyaret ederek Azerbaycan-AB Enerji birlii Memorandumunu imzalam akabinde 9

Kasmda da Moskovay ziyaret etmi ve V. Putinle grerek Azerbaycann dengeli d politika stratejisini korumakta ne kadar kararl olduunu gstermitir (Veliev, 2006). Kanbolata gre Bakde, AKP iktidar devrinde Azerbaycann biraz ihmal edildii gr yaygndr. 29 Haziran 2005 tarihinde Babakan Recep Tayyip Erdoann yapm olduu Azerbaycan ziyareti, Bakde gecikmi, fakat baarl bir resmi ziyaret olarak alglanmtr. Bylece Azerbaycana verilen Ermenistan destei yenilenmi ve de Kbrs konusunda Azerbaycan iktidar ile nemli bir alm gerekletirilmitir (Kanbolat, 2005a:38). Nahvann Antlamalardan kaynaklanan zel statsnn korunmas, Trkiye asndan da nem tamaktadr. 350.000 kiilik bir nfusa sahip olan Nahvan, her bakmdan Trkiyenin ilgisine muhta bulunmaktadr. Nahvan halen bir kanton durumunda olup, Azerbaycan ile btn irtibatlar kesik bulunmaktadr. Trkiye ile Nahvan zerk Cumhuriyeti ekonomileri arasnda bir yaknlama sreci devam etmektedir. Nahvan Hudut Kapsndan, iki tarafn da yararland snr ticareti srdrlmektedir. Trkiye, Nahvana 20 milyon dolarlk Eximbank kredisi salam durumdadr. Halen bu blgedeki enerji datm ebekesinin ve telekomnikasyon sisteminin tmyle yenilenmesini ngren projeler zerinde allmaktadr. Trkiye tarafndan Nahvana da askeri destek salanmaktadr (ren,2001:4-90). 4.1.2. Trkiye Grcistan likileri Trkiyenin Grcistan politikas; her iki lkenin birbirlerinin egemenliine,

bamszlna ve toprak btnlne sayg ile snrlarn dokunulmazl ve i ilerine

100

karmama ilkelerine dayanarak aralarndaki ilikilerin daha glendirilmesine dayanmaktadr (Mert,2004:280). 1992 ylnn Martn da E. evardnadzenin iktidara gelmesi ile Grcistan ve Trkiye arasndaki ilikiler siyasi ve ekonomik alanlarda kurulmu ve gelimeye balamtr. Hazar Petrollerinin Tiflis zerinden Trkiyeye ve mteakiben Batya tanmasn salayacak petrol ve doalgaz boru hatlarnn gerekletirilmesi iki lke arasndaki ilikilerin olumlu ynde gelimesini salayan en nemli etken olmutur (Hasanolu ve Cemilli,2006:99). Grcistann, Trkiyenin Azerbaycan ve Orta Asyaya ynelik ncelikleri asndan zel bir nemi vardr. Grcistan, Orta Asyaya alan nemli bir gei kapsdr. Halknn byk ounluu Mslman olmayan bu lke ile Trkiye arasndaki dostluk ve komuluk ilikileri hzla ve ok olumlu bir mecrada ilerlemekte ve dier lkeler iin de anlaml bir rnek tekil etmektedir. Grcistann huzur ve istikrar Trkiye asndan da nem tamaktadr. Bu erevede, Grcistann demokrasiyi ve pazar ekonomisini yerletirme gayretleri desteklenmektedir. Ahska Trklerinin Grcistana geri dn konusunda bir program tedricen uygulanmaya konmaktadr. Trkiye, Grcistann en nde gelen partneri durumuna gelmitir. ki lke arasnda 30 Temmuz 1992 tarihinde Dostluk, birlii ve yi Komuluk Anlamas imzalanm bulunmaktadr

(ren,2001:4-90,91). Trkiye, Grcistann bamszln kazanmasndan sonra ksa srede bu lkenin en byk ticari orta haline gelmitir (Mert, 2004: 282). Trkiye, siyasi ve ekonomik destek salad Grcistana askeri konularda da destek olmu, NATOnun Bar in Ortaklk (BO) program erevesinde Grcistan ulusal ordusunun kurulmasna yardm etmitir (Mert, 2004: 283). Trkiye, Grcistana 1995 ylnda 5.5 milyon dolar, 1999 ylnda 2.5 milyon dolar, 2000 ylnda 4 milyon dolar ve 2001 ylnda 2.5 milyon dolar olmak zere toplam 14.6 milyon dolar askeri yardm yapmtr (Hasanolu ve Cemilli,2006:100), Trkiye, Grcistana askeri ve maddi yardm dnda siyasi destekte salam, Grcistanda meydana gelen etnik atmalarda Grcistann toprak btnln ve snrlarnn dokunulmazln her zaman desteklemitir (Hasanolu ve Cemilli, 2006:

101

100). Trkiye, zellikle Rusyann destek salad Abhazya sorununun zmnde Grcistann uluslararas alanlarda tannm snrlarnn btnlnn korunmasn destekleyerek sorununun zlmesine yardmc olmaya almtr. Grc-Abhaz atmas devam ederken hem Grclere hem de Abhazlara insani yardm yaparak her iki tarafnda gvenini kazanmtr (Mert,2004:281). Hazar Havzas enerji kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmas konusunda da Trkiye ve Grcistan ibirlii yapm (Mert,2004:283), erken petrol gzerghna destek veren Trkiyeye karlk Grcistan, ana ihra boru hatt olarak BTC hattn desteklemitir (Mert,2004:284). Trkiye ve Grcistan, Azeri ve Kazak petrol ve doalgaznn Batya tanmas konusundaki politikalarn koordine etmektedirler. Azeri erken petroln tayan BakSupsa Boru Hatt, 17 Nisan 1999 da faaliyete gemitir. Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt (BTC), Grcistan tarafndan da onaylanmtr. Kars-Tiflis demir yolunun ina sreci balatlmtr. Bu proje, Trkiyenin Grcistan zerinden Azerbaycan ve Orta Asya lkeleri ile irtibatna katkda bulunacaktr. Projenin 92 km.lik blm Trkiyede, 32 km.lik blm Grcistan da bulunmaktadr. ki lke arasnda Sarp Snr Kapsna ilaveten, Trkz Kaps da alm bulunmaktadr. Batum Havzasnn Rehabilitasyon Projesi ile Batum Havaalannn mterek kullanm birlikte

yrtlmektedir. Trkiye ile Grcistan arasnda elektrik enerjisi alannda eitli ibirlii projeleri mevcuttur. ki lke arasnda bir snr anlamasnn imzalanmas da gndemde bulunmaktadr. Grcistan, pek Yolunun canlandrlmas projesinde de aktif ve nemli bir rol oynamaktadr (ren,2001:4-90,91). Grcistan, Rusyann beklentilerini karlayamamas sonucu yzn Rusyadan Batya ve ABDye evirmitir. Bu durum Grcistan ve Trkiye ikili ilikilerinin gelimesinde dnm noktas olmutur. Grcistan artk lke ierisinde cereyan eden etnik atmalar Rusya ile deil ABD ve uluslar aras kurulular olan NATO ve BM vastasyla zmeye almaktadr. Bu sebepten ilk nce ABD ve NATOnun en iyi mttefiki olan snr komusu Trkiye ile ilikilerinin iyi seviyede olmas gerekmektedir. Ayrca Trkiye, Grcistann NATOya girmek iin gerekletirdii her trl faaliyeti en fazla destekleyen lkedir (Hasanolu ve Cemilli,2006:100).

102

4.1.3. Trkiye Ermenistan likileri Ermenistan, Gney Kafkasyadaki bamsz devletlerden biridir. Bu lke ili ilikiler Ermenistann tarihi saplantlar ve Dalk Karabadaki hadiseler yznden bir trl istenilen seviyeye gelememi, Ermenistan-Trkiye ilikileri Ermenistann

bamszlndan itibaren hibir gelime kaydetmemitir (Yanar,2003:205-206). Ankara, 16 Aralk 1991 tarihinde Ermenistann bamszln tanm ve bamszlnn ardndan Ermenistana insani yardmda bulunmutur. 1992 ylnda da Ermenistana tahl satm ve Azeri petrol ambargosu nedeniyle enerji sknts eken Erivana elektrik vermi, yabanc lke ve kurulularn yaptklar yardmlarn da Trkiye zerinden Ermenistana ulatrlmasnda kolaylk salam, hatta Karadeniz Ekonomik birlii rgtne, Trkiye tarafndan kurucu ye olarak davet edilmitir

(Demira,2006:74). Karaba Sorunu, Trkiye-Ermenistan ilikilerinde bir dnm noktas olmutur. Ermenistan, Azerbaycana kar Rusya ve ran ile i birlii iinde hareket etmekte ve Dalk Karaba sorununda Rusya Federasyonu, Ermeni tarafna mzahir

davranmaktadr. Bunun karlnda Ermenistan BDTye katlm, 1995te yaplan bir anlama ile Ermenistandaki eski Sovyet sleri, 25 yl sreyle yeniden kullanlmaya balanmtr. Ermenistandaki Rus birliklerinin mevcudu 30.000e erimitir.

Ermenistann Trkiye ve ran ile olan snrlar, Rus birlikleri ile birlikte mtereken korunmaktadr. Ermenistandaki Rus askeri mevcudiyeti, Trkiye ve Azerbaycandan tehdit geldii sav ile mazur gsterilmeye allmaktadr. Azerbaycana ynelik tutumu asndan tamamen Rusyaya baml olmas, bu lke ile politik-askeri ittifaklara girmesi, Ermenistann tam bamszlk ve egemenliine snrlamalar getirmektedir. Rusya, legal ve illegal yollardan Ermenistana silah destei salamaktadr. Ermenistan, Azerbaycana kar rann da desteini salam durumdadr. Bunda rann Ermenistana byk apta petrol, doal gaz, gda maddeleri ve elektrik enerjisi satmasnn ve randa geni bir Azeri nfusunun varlnn etkisi de rol oynamaktadr (ren, 2001:4-91,92).

103

Ermenistann Trkiye ile olan ilikilerinde diaspora Ermenileri nemli rol oynamaktadr. yle ki, soykrm iddialarnn Ermenistan da glenmesi ve hemen her sorun iin Trkiyenin sulanmas da daha ok diasporann etkisiyle aklanbilir. Bugn Trkiyenin nne kartlan szde Ermeni soykrm iddialarnn nedenlei gemite olan ve bugn de devam eden karlarda yatmaktadr. Batl lkelerin soykrm iddialarnn akasnda yer almalarnn Kafkasyadaki zengin yer alt kaynaklar ile ilikilendirmek gerekmektedir (Demira, 2006:74). Blgede Trkiyenin etkinliinden, Grcistan ve Azerbaycan ile ibirliinden endie duyan Ermenistan, bir yandan siyasi ve askeri alanda giderek RFye baml hale gelmekte, te yandan Avrupa Konseyine yelik ve NATO ile ilikileri gelitirme abalarnda grld zere Batllama politikas izlemekte, ayrca ranla ilikilerini de derinletirmeye almaktadr. (ren, 2001:4-92). Ermenistann d dnyaya almn salayacak kara, deniz ve hava balants asndan Trkiye, ok nemli bir anahtar durumundadr (ren, 2001:4-92).Ermenistann ekonomik skntlarnn zmnde ve Batya almasnda tek etkili yol Trkiye ile yaknlamasndan gemektedir. Bu Ermenistan iin en gvenli, ucuz ve en ksa k kapsdr. Ermenistann Rusyadan tam bamszln elde etmesi ve Avrupaya yaknlamas Trkiye ile kuraca iyi ilikiler erevesinde mmkn olacaktr (Demira, 2006:75). Bu saland takdirde hem Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki Dalk Karaba sorunu zme kavuabilecek, hem de Ermenistan, soykrm iddialarndan ve toprak talebinden vazgeebilecektir. Bu da Trkiyenin, uygulad ambargonun ve halen kapal bulunan Ermenistan snrnn almasn salayacaktr (ren, 2001:4-92). Trkiye bu zamana kadar zerine deni yapmtr. Bundan sonraki gelimeler byk lde Ermenistana, dier bir deyile, ikili ilikilerin balamasna, szde soykrm iddialar ve toprak taleplerinden vazgemesine baldr (Demira, 2006:75). 4.1.4. Trkiye Rusya Federasyonu likileri Dou-Bat bloklarnn ortadan kalkmasnn genel sonucu, Trkiye'nin komularyla olan ilikilerinin birbirinden ayr birimler halinde olmasn adeta imkanszlatran bir konuma sokmasdr. Bugn ne Trk-Yunan ilikilerini Trk-Rus ilikilerinden ne de Balkanlardaki ve

104

Kafkasyadaki siyasal gelimelerden bamsz olarak ele alp deerlendirmek mmkndr. Trkiye'nin ran ve Rusya ile ilikilerini birbirinden ayrmak ise bundan ok daha zordur (Yiit ve di.,1999:91) SSCBnin dalmasyla birlikte Orta Dou, iine Orta Asya Cumhuriyetlerini de alacak ekilde genileyerek bir bakma gerek etnik ve kltrel snrlarna kavumutur. Bu corafyada olas sz sahibi lke Rusya, ran ve Trkiye'dir (Yiit ve di.,1999:91). Trkiyeyi Kafkasyadan ayr dnmek de mmkn deildir. Kafkasya, Trkiyenin uluslararas d politikasna etkisi yannda, blgedeki Trk unsurlarn varl ile de i politikada nemli bir rol oynamaktadr. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile de Trkiyenin temasn salamada Kafkasya adeta bir kpr vazifesi grmektedir (Balaban,2003:64) Trkiyenin jeopolitik ufku, stratejik ilgi alan, Kafkasyaya uzanr. Trkiyenin gvenlii, ekonomik gelecei, Trk dnyasna ynelik politikalar, Kafkasya ile birlikte Balkanlar ve Orta Dou ile irtibatldr. Kafkasya ulam yollar bakmndan Orta Asya ve RFye rahat geit veren bir kpr durumuna getirmek, RF ve Trkiye arasnda bir gvenlik kua olarak tesis etmek ve Trk ekonomisinin glendirilmesi iin karlkl kar ilkesi korunmak kayd ile blgenin ekonomik potansiyelinden yararlanmak, Trkiye iin nem arz etmektedir (Balaban,2003:64) 1990l yllarda Kafkasya zerinde byk emelleri ve menfaatleri olan Rusya ve Trkiye arasndaki ilikiler genelde bir gvensizlik ortam zerine kurulmu bulunmaktayd. Ticari-ekonomik ilikiler byk bir hzla artarak Trkiye ve Rusyay ekonomik alanda kenetlerken, dier taraftan, blgesel nfus ve kar atmalarndan kaynaklanan sorunlu ilikiler politik alanda iki lkeyi kar karya getirmekteydi (Kolobov ve di.,2005:217) ki lke arasndaki en nemli problem sahalar Krt ve een sorunlar olarak karmza kmaktadr (Kolobov ve di.,2005:217). Trkiyenin blge lkeleri ile olan tarihi, kltrel ve etnik balar, blgede bir rekabet alglamasna yol amtr. RF-Ermenistan ilikilerinin Trkiye zerinde yaratt

105

rahatszlk, RFnin PKKya verdii destek, Trkiyenin eenistan sorunundaki tutumu ve Souk Sava sonras ortaya kan bamsz cumhuriyetlere Trkiyenin laik, demokratik ve pazar ekonomisi uygulamas ile rnek gsterilmesi, karlkl ilikileri gerginletirici birer faktr olarak ortaya kmtr (Kulolu,2001:73). Krt ve een sorunlar ile birlikte Hazar Havzasnn yer alt kaynaklarnn tanmas iin kullanlan petrol ve doal gaz boru hatlarnn da ele alnmas gerekmektedir. BTC ve BN gzerghlar scak noktalar olarak tabir edebileceimiz blgelerden gemekte; BTC, Krt ayrlklarnn youn olduu Trkiyenin dou blgesinden, BN ise een ayrlklarnn youn olduu Rusyann gneyinden gemektedir (Kolobov ve di.,2005:217). Karlkl anlay erevesinde gerginliklerin azald, bata ekonomik alanlar olmak zere iyi ilikiler iine girildii grlmektedir. RF tarafndan, Trk i adamlarnn RFdeki dk maliyetli giriimlerinin, Trkiyenin enerji ve silah konusunda iyi bir alc olma potansiyelinin iyi algland deerlendirilmektedir. RF ve Trkiye, stratejik konumlar itibariyle, blge sorunlarn anlaarak halletmesini ve blgede her lkenin menfaatine olarak ibirlii yapmalarnn gerekliliini bilmelidirler. RF tarafndan da bu dncenin benimsendii kymetlendirilmektedir (Kulolu,2001:73; Kantarc, 2006: 168). 1990larn sonunda Trk-Rus ilikileri, PKK ile ilgili gelimelerden dolay gerilmitir. RF, Krt Terrizmi de dahil olmak zere terrizmi knarken, Trkiyedeki Krtler ile ilgili endielerini aklamtr. Hibir resmi aklama yaplmamasna ramen RF Dumas, Krt sorununu dikkate alm ve bu sorun RF hkmetine yakn evreler tarafndan byk destek grmtr. 1999 ylnda, Trkiyedeki terr faaliyetlerinden dolay aranan PKK terr rgt lideri calan, RFye snd zaman, sorun dorua ulamtr. Sonunda sorun calann Kenyada yakalanmas ile zlmtr. V. Putin, 1999 ylnda, Blent Ecevite, Moskovada Kkeni ne olursa olsun, Trkiyeye kar yrtlen terr faaliyetini RF hibir zaman desteklemedi ve desteklemeyecektir. diyerek RFnin politikasnn erevesini izmitir. Trk taraf da, RFnin eenistanda kontroln tekrar tesis edilmesine ynelik faaliyetini desteklediini ifade etmitir (Beat,2001:123).

106

Ermenistann, Azerbaycan toraklarnn %20sini ve Dalk Karaba igal altnda bulundurmas sorunu karmza RF-Trkiye arasndaki bir dier anlamazlk konusu olarak kmaktadr. RF, bu blgeye zel statnn tannmas gerektiini dnmektedir. RF, sorunun balangcnda aka Ermenistan desteklemitir. Daha sonra bu tavrn deitiren RF, Azerbaycann toprak btnln tanm, Dalk Karaba sorununun Ermenistan ve Azerbaycan arasnda direkt grmeler ile zlebileceini ve anlamaya varlmas durumunda RFnin Garantr Devlet olabileceini aklamtr. RFnin bu tavr, Trkiye ve ABD gibi nc lkelerin konuya mdahil olmalarnn nn kesmeye ve blgede RFnin etkinliini arttrmaya alt eklinde

deerlendirilmektedir. Azerbaycan ise Dalk Karaban kendi topra olduunu belirtmekte ve Azerbaycanla tarihi ve kltrel balar olan Trkiye, Azerbaycan desteklemektedir. Trkiye, sorunun Azerbaycan lehine zlmesi ynnde politikalar izlemektedir. Trkiyeye ynelik Ermeni iddialar ve Azerbaycan anlamazl sebeplerinden dolay Trkiye, Ermenistan ile diplomatik iliki kurmamakta ve bu lkeye kar ambargo uygulamaktadr (Kantarc,2006:169-170). RF, mevcut problemlerin ve ekonomik skntlarn yannda, askeri gc, kltrel, ekonomik ve demokratik yaps erevesinde tekil ettii/edecei potansiyel tehlike karsnda Kafkasyann bir, Bar Kua ve RF ile bir Tampon Blge tekil etmesi Trkiye iin son derece nemli grnmektedir. Bu balamda Grcistann toprak btnlnn salanmas, istikrarl bir yapya kavumas ve RFnin politik-ekonomikaskeri etkisinden uzaklatrlmasnn Trkiyenin gvenlii ile yakndan ilgili olduu deerlendirilmektedir (Balaban,2003:66). RFnin gvenlik konsepti ile Askeri Doktrini (ztrk,2001), Trkiyeyi ok yakndan ilgilendirmektedir. Bunlarla ilgili gelimeler dikkatle takip edilmeli, yeni gelimelere uygun olarak kendi konumumuz, milli g unsurlarmz da dikkate alnarak, potansiyel tehdit olan kuzey komumuza kar gereki ve uygulanabilir stratejiler gerekmektir. NATOnun genilemesi tartmalar ne karken Kafkasyadaki gerek gvenlik sorunlarnn gz ard edilmesi Rusyann blgede etkinliini artrmaktadr. NATO yesi Trkiyenin ABD ile stratejik ve srail ile askeri ibirlii yaparak Rusyann Kafkasyadaki askeri varlna meydan okuduunu dnen Rusya, bu blgede

107

Trkiyenin siyasal ve askeri alandaki abalarndan rahatsz olmakta ve bunun blgede NATOnun etkisinin artmasna yol aacan dnmektedir.. Rusya, Suriye, Ermenistan, Yunanistan ve GKRY ile gelitirdii ilikilerle Dou Akdenizde etkinlik salayarak, hem NATOnun genileme srecine karlk vermeye almakta, hem de Krfez ve Hazar havzasn kontrol altnda tutmaya almaktadr. Ayrca, gerek ABDye gerekse Azerbaycan ile Trkiyeye kar ran ile ilikilerini gelitirmektedir (Yldz,1998:222). Trkiye ve Rusya son yllarda ikili ilikilerini her alanda gelitirme ve ilerletme kararll ierisindedirler. ki lke arasnda en dikkat ekici gelime Eyll 2005 te yaanmtr. Trkiyeden Avrasya Gc diye sz eden Rusya Savunma Bakan, iki lkenin askeri sanayiden terrle mcadeleye, blgesel konulardan uzayda ortak almaya pek ok alanda ibirlii yapabileceini sylemitir ve somut neriler ortaya koymutur (Kolobov ve di.,2005:299). Normal gelimesine devam eden iki lke ilikilerinin stratejik ortaklk seviyesine gelip gelmeyeceini zaman gsterecektir. Bu hususta en byk sorumluluk phesiz Trk tarafna dmektedir. Dnceden kp icraya ynelik faaliyetler ierisinde bulunularak ancak bu salanabilir (Kolobov ve di.,2005:299). 4.2. Kafkasyann Trkiye Asndan nemi Tarihin en eski alarndan beri, Avrupa ile Asyay balayan bir kpr olan Kafkasya, Rusya iin olduu kadar, hem blge lkeleri hem de blge d lkeler asndan da jeostratejik neme sahiptir. Bu stratejik nem Kafkasyada hakimiyet kurma mcadelelerinde ne kan en belirgin zelliktir. Ayrca, Kafkasyadaki doal kaynaklarn eitlilii, verimli topraklar ve iyi iklim koullar bu blgeyi, kar atmalarnn alan haline getirmektedir (Yldz,1998:211). Kafkasya, dnya politikas ve Trkiye iin birok sebepten dolay nemlidir. Kafkasya blgesi, Dou ve bat, kuzey ve gney arasnda gei olmak gibi bir zelliinden dolay stratejik neme sahiptir. Souk Sava sonras gelimeler, blgenin stratejik pozisyonunu daha da gelitirerek, blge tm Avrasyada, istikrar ve refahn tesisi iin giderek artan bir nem kazandrmtr. Blgenin, Avrasya iin stratejik neminin

108

yannda, Kafkasya blgesindeki istikrar ve refah, Trkiyenin kendi gvenlii ve istikrar bakmndan, zel nem arz etmektedir. Kafkasyay Trkiyenin Orta Asyaya alan doal kaps olarak kabul etmek mmkndr (Bal,2004:398) Kafkasya, Anadolu corafyasnn bir uzants, tamamlaycsdr. Trkiyenin jeostratejik ufku, stratejik ilgi alan Kafkasyaya uzanr. Trk kimliinin, daha hakas Trk kltrnn gelecee ynelik evrensel deer ve arl, Kafkasyadaki gelimelerle dorudan ilgilidir (lhan,1999:100) Rusya Federasyonu iinde yer alan Kuzey Kafkasya, potansiyel kriz alanlarndan biridir. ABD stratejik deerlendirmelerinde bu blgenin Rusya ile pazarlkta nemli bir ilev grecei ifade edilmektedir. Yani, bu blgede yaayan halklar arasndaki sorunlarn, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Doudaki g mcadelelerinin bir arac olarak kullanlmas her an mmkndr. Blgedeki eilimler de bu tr politikalara yatkndr. Bu blgenin, Bat endeksli global politikalar kapsamnda Rusyann Kafkasyadaki etkisini azaltma alan olarak grlmesi, blge hakknda daha fazla bilgiye sahip olan Rusyann bu blgeye ilgisini artrrken, blgede yaayan halklarn egemenliklerini elde etme mcadelelerini zorlatrmtr. (Yldz,1998:212) Blge, ayn zamanda Trkiye iin, gvenlik balamnda tehdit kayna olarak da alglanabilir. Kafkasyada keskin etnik ayrlklar bulunmakla beraber, bu durum yeni sorunlarn ortaya kmas iin uygun bir zemin hazrlamaktadr. Blgedeki sorunlar, atmalar ve zellikle Ermenistan ile iyi gitmeyen ilikiler, blgeyi gvenlik balamnda da Trkiye iin nemli ve hayati hale getirmektedir (Bal,2004:398). Kafkasya, SSCBnin dalmas sonucu g boluunun ortaya kt ve bu nedenle g mcadelerinin yaand, nemli istikrarszlklarn bulunduu, Trkiyenin milli menfaatleri ile milli gvenliini etkileyen jeopolitik ve jeostratejik adan ok nemli olan bir blgedir (Kantarc,2006:151). Kafkasya, tarih, dil, din ve kltr ba ile bal olduumuz Trk Cumhuriyetlerinin yer ald, SSCBnin dalmasndan sonra, ortaya kan milliyetilik hareketlerinin etkisiyle z benliklerini ve kltrlerini canlandrmak iin yardm bekleyen, ok sayda Trk topluluunu da iinde barndran, zellikle Orta Asyada bulunan bu Trk devlet ve

109

topluluklar ile irtibatn bu blge zerinden salanabiliyor olmas bakmndan, Trkiyenin milli karlar ve menfaatleri iin hayati neme sahip bir blgedir. Yzyllardr bask ve zulm altnda yaam, gnmzde serbest piyasa ekonomisi kurallarn benimsemeye istekli, laik ve demokratik Trkiyeyi model olarak almak isteyen, gl bir Trk dnyasnn varl Trkiyenin gvenlii iin ok nemlidir. Bu devlet ve topluluklar Trkiyenin, RFye kar garantisidir. Trkiyenin gvenlik politikalarnn kalbi blgede atmaktadr (Kantarc,2006:151-152). Stratejik neminin tesinde hidrokarbon kaynaklar (Petrol ve doal gaz) bakmndan da Gney Kafkasya ve Orta Asya blgesi, zengin rezervleri ile nem arz etmektedir. Blge, souk sava sonras dnya dzeninde, Avrasyada kurulan enerji ve ulatrma koridorlarnn kesitii noktada yer almaktadr. Blge, boru hatlarnn geecei ve getii transit yol zerinde yer almakta olup, Trkiyenin savunduu ve inaat tamamlanp faaliyete geen BTC Boru hatt, blgeden Trkiyeye uzanmaktadr. Bu hat ileride Kazakistan ve Trkmenistandan ve hatta uzun vadede zbekistandan Trkiyeye uzanacak bir petrol ve doalgaz boru hatt eklini alabilir. Blgenin zengin kaynaklar, gz nne alndnda blgenin ticaret potansiyelinin de Trkiye iin byk olduu ortaya kacaktr (Bal,2004:399). RFnin Kafkasyada bulunan askeri varl da, Trkiyenin gvenlii asndan byk nem tamaktadr. Ayrca RF bu blgeyi, Arka Bahesi baka bir ifade ile Yakn evresi olarak nitelendirmekte ve etki alannda bulunduunu belirtmektedir. Bata enerji olmak zere Trkiyenin de ihtiyac olan, Orta Asyann zengin yer alt ve yer st kaynaklar ile tarm rnlerinin, Trkiye zerinden dnya pazarlarna almas, Trkiyenin ekonomik kalknmasnn hzlanmasna nemli bir katk salayacaktr (Kantarc,2006:152). Trkiyenin, Gney Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri ile iktisadi btnlk salamas; in, Rusya, Hindistan, Dou Avrupa ve Orta Dou lkelerinin bahettii geni pazar olanaklarndan azami derecede yararlanma ve gelimi lkeler veya bunlarn birlikleri ile her sektrde serbest rekabet gc kazanmay salayacaktr. Trkiyenin ABye girme abalar devam ederken, yeni bir alternatif olarak dou piyasasna ynelmesi, pazarlk gcn arttracaktr.

110

Trkiye, konu edilen blgenin corafi merkezinde ve blgenin bat dnyas ile irtibat noktalarna hakim bir konumdadr. Trkiye, blgedeki halklarn % 90n ile din mtereklii iinde olup, ayn zamanda laik bir demokrasi ve piyasa ekonomisine dayal bir ekonomik sistem oluturabilmi tek lkedir. Trkiye, Kafkasyada byk lde ve Orta Asyadaki toplumlarla, hemen tamamen, rk birlii ve dil benzerlii olma avantajna sahip bir lkedir. Trkiye, blgenin en disiplinli, en modern ve en

deneyimli, ksaca en etkili muharebe gcne erimi ordusuna sahip bir lkedir. Trkiye, Avrasyann enerji koridoru (doal gaz) ve (petrol) terminalidir

(Yavuz,1998:303). 4.3 Trkiyenin Kafkasyadaki Hedefleri, Menfaatleri ve Uygulamas Gereken

Politikalar Balkanlar ksmi olarak ABye brakan ABD, Kafkasyann gneyini kendisine ayrmtr. Nitekim Grcistan ve Azerbaycandaki son gelimeler bunun gstergesidir. Trkiyenin bu genel ereveyi gz nne alarak gereki siyasetler retmesi gerekir. D siyaset ok ynl olmaldr. Blgesel sorunlarda belirleyici roller oynanmaldr. Kafkasya, Orta Dou ve Balkanlardaki jeokltrel doku jeopolitik alanlara dntrlmelidir. Kafkasyadaki temel sorun gvensizliktir. Blgede gven ortam oluturulmaldr. Trkiye, Kuzey Kafkasya ve Gney Kafkasya ile organik ilikilerini imdilik RF ve ABD ile atmadan artrmaldr (Gnay,2004:42) Kafkasya, Trkiyenin Orta Asyaya alan kapsdr. Kafkasyann elden kmas, Trkiyenin Kafkasya zerinden geiinin tkanmasna bylece Orta Asyaya ulamasnn imknszlamasna sebebiyet verecektir. Bylece Orta Asya Cumhuriyetleri ile ilikilerimiz bozulacak ve blge zerindeki etkinlik tamamen RF ve ABDye braklacaktr. Bu nedenle Kafkasyann gvenliinin salanmas arttr. Trkiye giriimlerde bulunarak bunu en ksa ve en etkili bir ekilde gerekletirmelidir (Kona,2004b: 43). Trkiyenin temel kar kendi snr gvenliini salamak, kuzeyden gelebilecek olan tehditlere kar kendisini korumaktr. Bu sebepten Kafkasya blgesindeki istikrarszln Trkiyeyi rahatsz edecek dzeye gelmesi engellenmelidir (Tanrsever,2004b:32).

111

Blgedeki iktisadi skntlar, Kafkas lkelerinin yzlerini ABDye evirmelerine sebep olmutur. ABD gitmesin, ABD kalsn dncesi Kafkasyadaki milletlerin kafasna yerlemeye balamtr. ABDnin blgedeki varl, askeri varl bu lkelerin Batya yaklamalarn salamaktadr. NATOya girmek, iktisadi ynden kalknmak

istemektedirler. Trkiyenin, ABDnin yaptklarna ulamas mmkn deildir. Trkiyenin yapmas gereken ABDnin karlarn, Trkiyenin karlar asndan olumlu deerlendirebilmektir. BTC, Trkiye iin ok nemli, stratejik ve ekonomik bir kazantr. ABDnin destei ile tamamlanmtr (Tunca,2004:41). Kafkasya ve Orta Asyaya bakarken Balkanlar da dikkate almak gerekir. Rusya ortodoks dayanmasyla bu blgede etki kurmaya almakta, ABDde buna kar lml slam kua yaratmaya almaktadr. Balkanlardaki gerilim kendini hem Kafkasyada hem de Orta Douda hissettirmektedir. Yunanistann Ermenistan ve Suriye ile askeri ibirlii antlamalar, Rusyann Yunanistan ile askeri ibirliini gelitirme abalar burada dikkate alnmas gereken nemli noktalardr. Balkanlarda bu sreci tersine evirecek politikalar retmek gerekmektedir (Yldz,1998:238). Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistandaki olaylara seyirci kalnmamaldr. Kuzey Kafkasya halklarnn Trkiyedeki uzantlar canl tutulmaldr, lke iinde aktif rgtlenmelerine izin verilmelidir. Kafkas kkenli Trk vatandalarnn blgede iktisadi ve kltrel yatrmlar yapmalar tek elden ynlendirilmelidir. nsan haklar konusunda ulusal ve uluslararas zeminler oluturularak RFnin blgedeki etkinlii azaltlmaldr (Gnay,2004:43). Ermenistann toprak talebi ve Byk Ermenistan hayali vardr. RF de ayn ekilde blgeyi tamamen ele geirmek ve eski Sovyet idealini gerekletirmek arzusundadr. Bu sebepten Ermenistanda var olan Rus askeri varl Trkiye iin tehdit tekil etmektedir. Byk Ermenistan hayali, szde Ermeni soykrm ve Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igal edilmi olmas bu lke ile olan ilikilerimizin askya alnmasna sebep olmutur (Tunca,2004:41). Trkiyenin, Azerbaycanla her alandaki ilikileri gelitirilmelidir. Trkiye, Azerbaycann yannda yer almasn salamak iin Ermenistan tarafndan igal edilmi olan topraklarda ara buluculuk yapmaldr. Trkiye elindeki kozlar sonuna kadar Ermenistana kar kullanmaldr. Ermenistan hudut

112

kapsnn almas ve uygulanan ambargonun Trkiye tarafndan kaldrlmas TrkiyeErmenistan ikili ilikilerinde kullanlmaldr (Kona,2004b: 43). Blgedeki milliyet ve mezhep atmalarna taraf olmak deil, taraflarn kavgalarn nlemek ve taraflar bartrc politika yrtmek Trkiye iin nemlidir. Bu politika Trkiyeye Balkanlarda, Kafkasyada, Orta Douda, Asyada dostlar kazandrr. lkelerden herhangi birinin paralanmas Trkiyeyi olumsuz ynde etkiler (Yldz,1998:241). Kafkasyadaki blgesel istikrarszln kaynanda RFnin, SSCB sonras dnemde bata ABD ve Trkiye olmak zere dier devletlerin blgede daha etkin olmasn engellemek iin blge devletlerinin i sorunlarn gdmlemesi yatmaktadr (Tanrsever,2004a:30). Dalk Karaba, eenistan ve Osetya sorunlar karsnda izlenmesi gereken politika, bata Grcistan olmak zere komu devletlerin toprak btnlne sayg erevesinde gelimeli, soruna maruz kalan lke ve sorun yaayan etnik gruplar ile olan ilikiler dengede tutulup, her iki taraf iin de uygun bir adan olaya yaklalmas gerekmektedir. Trkiye, blgedeki etnik atmalarda arabuluculuk rol stlenmeli bylece Kafkasyada anahtar lke konumuna gelmelidir. Bu durum blge lkeleri ve global glerin Trkiyenin blgede stratejik olarak gl olduunu kabul etmelerini salayacaktr (Tanrsever, 2004b: 33). Trkiyenin blgesel etkinliinin artrlmas gerekir. ktisadi, diplomatik ve blge lkeleriyle askeri ilikiler, ittifaklar kurulmaldr. zellikle Azerbaycan ve Grcistan ile olan iliki dzeyinin korunarak artrlmas arttr (Tanrsever, 2004b: 32). Blgede gelecee ynelik politikalar retmek ve bunlar gerekletirmek iin ciddi bilgi birikimine sahip olmalyz (Yldz, 1998: 235). Blgeyi tanyan uzmanlar

yetitirilmelidir. Trkiyenin nemli niversitelerinde blge dilleri, tarihi ve kltr ayr blmler altnda okutulmaldr. Blge halkyla, blgeye ynelik kltrel faaliyetlerle, askeri ve sivil okullarla ve grsel ve szl medya ile, samimi bir ekilde scak temas kurulmaldr (Gnay, 2004: 43). ncelikle Trkiye Gney Kafkasya ve Kuzey Kafkasyay tm ynleriyle tanmaldr. Etnik, demografik ve dini yap ok iyi irdelenmelidir. zellikle sosyolojik almalar yaplmaldr. Potansiyel kriz alanlarn grmek iin o blgedeki toplumsal ve dini dengelerin ok iyi bilinmesi gerekmektedir (Demir, 2004: 134). Bu bilgi birikimini harekete geirecek kurumsal yaplara ve insan

113

gcne ihtiyacmz vardr (Yldz, 1998: 235). Franszlarn, Almanlarn Kafkasyada ok ciddi aratrma merkezleri vardr. Bizimde olmas gerekmektedir. Bylece mili, kendimize ait raporlar dikkate alarak blge hakknda salkl politikalar retebiliriz (Demir, 2004: 134). Souk Sava dneminde Batnn ve NATO politikalarnn dna kamayan Trkiyenin kendi politikasn, istihbaratn, deerlendirmesini ve hatta ekonomik altyapsn oluturmas gerekmektedir (Yldz, 1998: 235). TKA tekrar eski konumuna getirilmelidir. Bir yere kltr kanalyla girmek, o lke iinde var olmak asndan ok nemlidir. Bu sebeple blgeye kltrmz ihra etmeliyiz. Trkiye zellikle din konusunda (slam), bir dnem Avrasya slam urasna bir imkan salamtr, yani Arap slam merkezi, Kahire merkezine kar bir slam yaps olabilir. Bir ekilde Balkanlardan Orta Asyaya kadar Arap etkisi dnda farkl bir slami anlayn bir araya gelmesi, radikal akmlar frenleyecek bir ortam olabilir (Demir, 2004: 134). Eitim politikalarnn gelitirilmesi gerekmektedir. Trkiyenin blgeye ynelik eitim politikalarna arlk verilmesi gerekir. Milli Eitim Bakanlnn denetiminde vakf okullarnn almas gerekmektedir. Grcistanda Trke yabanc dil olarak

okutulmaktadr. Bu konunun daha da gelitirilmesi gerekir. Bunlarn yaplabilmesi iin Milli Eitim Bakanlnn daha fazla fon ayrmas gerekmektedir (Demir, 2004: 134). Ermenilere kar iki tr strateji takip edilmelidir: 1. Diasporaya kar, 2. Ermenistana kar. Ermenistann iktisadi sorunlar iyi kullanlmaldr. Azerbaycan kzdrmayacak; ama Trkiyenin de karlarna zarar vermeyecek bir siyaset gelitirilmelidir. Baskn lke rolyle Ermenistan i siyasetinde rol alnmaldr. Gerekirse Trkiyedeki Ermeni kilisesi aktif kullanlmaldr. Ermenistana kar sert lml bir siyaset takip edilmelidir. Trkiye, Ermenistan siyasetini Erivana bakarak deil, Moskova ve Washington ekseninde gelitirmelidir (Gnay,2004:43). 2003 ylnda Moskovada yaplan 52 lkeden 138 Ermeni rgtnn temsilcilerinin katld Dnya Ermeni Organizasyonu son derece nemlidir. Buna V. Putin katlmtr. Bu organizasyonun iinde soy krmnn tantlmas da vardr. Bu kadar ciddi lobi faaliyetlerinin karsnda Trkiyenin de lobi faaliyetlerine nem vermesi gerekmektedir (Demir, 2004: 135).

114

Karaba sorunu zlmemitir. Sadece dondurulmutur. Sorunu duygusal boyuta ekmeden gereki atmosferde zm nerileri gelitirilmelidir. Azerbaycanla olan ilikiler halk baznda yaygnlatrlmaldr. lham ALYEV iin Ankaradan ziyade Moskovann ne dedii nemlidir. Buradaki ncelik derecesi deitirilmelidir. Gnlk deil, asrlk stratejiler gelitirilmelidir. Blge iin, Ankara siyasi cazibe, Erzurum da iktisadi cazibe merkezi haline getirilmelidir (Gnay, 2004: 43). Blgesel alanlarda mutlaka inisiyatif sahibi olunmaldr. 21 nci yzylda etkin olabilmemiz iin blgesel ve kresel g olmay bir devlet siyaseti haline getirmeliyiz (Gnay, 2004: 43). Trkiyenin blgesel g olmas, hem Avrupa ile hem de blge lkeleri ile gl ekonomik balar gerektirmektedir. Ayrca blge zerinde hedefleri ve hrslar belli olmal, uluslararas sermayeyi hedefleri dorultusunda ynlendirebilmeli, bu hedeflerini gerekletirebilecek askeri ve siyasal, ideolojik (diplomatik vb) gce sahip olmaldr (Yldz, 1998: 233). Trkiyenin ve dier Trk devletlerinin ekonomik karlar Rusya ile dostluu gerektirmektedir. lkemizin Rusya ile ok geni ekonomik ibirlii olanaklar vardr. Orta Asya Trk devletleri de bu ibirliinden yararlanacaklardr (Yldz, 1998: 242). Kafkasya ve Orta Asya yer alt zenginlikleri ve enerji kaynaklar asndan son derece zengin bir blgedir. Dolaysyla enerji kaynaklarnn deerlendirilmesi ve bunun Trkiyenin kontrolnde yaplmas, Trkiye iin hayati nem arz eden bir konudur. Petrol ve doalgazn Dnya pazarlarna Trkiye zerinden ulatrlmas Trkiyenin stratejik nemini bir kat daha arttracaktr (Ouz, 2004: 35). Kafkasyada halka yatrm yaplmaldr. Blge lkeleriyle niversitelerin ok ciddi anlamda iliki kurmas gerekmektedir. Azerbaycanda bir dnem 10.000 tane Trk firmas varken u an bu say 200dr. Trkiye, orta ve kk lekli firmalar oraya gtrmeli, onlar tevik etmelidir. Buras Trkiyenin arka bahesidir. Trkiyenin komularyla iyi ekonomik, iktisadi ve siyasi ilikiler ierisinde olmas gerekmektedir (Ouz, 2004: 35). nmzdeki yllar ierisinde blge devletlerinden Grcistan ve Azerbaycan zerindeki d politikamz, ayn zamanda siyasi adan blgedeki enerji kaynaklarnn kontroln ve takibini salamas bakmndan nem arz etmektedir.

115

Blgede huzur ve refahn salanmas iin, ncelikle blgedeki siyas, sosyal ve ekonomik sorunlarn adil ve kalc zmlere kavuturulmas, ekonomik yaamn canlandrlmas, sosyal yaamn ncelikle demokratikleme olmak zere yeniden dzenlenerek Bat standartlarna karlmas maksadyla, blgede corafi konum avantaj ve etkili mill g unsurlar ile blgesel bir g olarak bulunan Trkiye tarafndan, politik partnerlerini de kendisi seerek kendi menfaatleri paralelinde faaliyeti ynetmelidir (Balaban, 2003: 98). Grcistan ile ekonomik ve siyasi ilikilerin gelitirilmesi, Ermenistann harekat sahasn daraltacak ekilde politikalarn takip edilmesi ve Azerbaycan ile her trl ikili ilikilerin gelitirelerek blgesinde gl bamsz bir lke haline gelmesine yardmc olunmas konular Trkiyenin, Kafkasyadaki ksa ve orta vadedeki milli hedefleri olarak belirtilebilir (Kantarc,2006:156). Batyla birlikte hareket ederek Kafkasyann tekrar Rus hkimiyetine girmesine engel olmaya almaktr sylemi Trkiyenin en nemli stratejisi olmaktadr. Bu stratejinin gerekletirilmesi iin Trkiyenin belirledii ana hedefleri; Kafkasyay bir kpr durumuna getirmek, Rus yaylmaclnn yeniden canlanmas ihtimaline kar Kafkasyay bir tampon blge haline getirmek, ikili ilikiler kurarak blgenin ekonomik potansiyelinden yararlanmak, Ermenistann ve Grcistann gvenlerini kazanmak, Azerbaycan destekleyerek komularyla olan sorunlarn zmesinde yardmc olmak, Kafkasyada barn salanmasn mteakip blge lkeleriyle savunma arlkl gvenlik anlamalar yapmak, Azerbaycann ran ve Rusyann hakimiyeti altna girmesine mani olmak, blgenin istikrar asndan blge lkelerinin bamszlklarn destekleyerek birbirleriyle ve uluslararas sistemle ekonomik ve siyasi balarnn artrlmasn salamaya almak eklinde zetleyebiliriz (Kemik, 2000:164-165). 21. yzylda Trkiyenin Kafkasyada uygulamas gvenlik politikalarn ise; Kafkasyada yaanan gelimelerin srekli takip etmek, blge lkeleriyle kalc dostluklar kurmak iin her alanda ikili anlamalar yapmak, Ermenistann szde Ermeni Soykrm iddialarnn AB tarafndan sahiplenilmesine engel olmak, Trkiyenin Trk Cumhuriyetleri ile Avrupa arasnda bir kpr vazifesi grmesini

116

salamak, Dalk Karaba sorununda Azerbaycan desteklemek, eenistan sorunun zlmesi iin arabulucuku yapmak eklinde zetleyebiliriz (Yeil,2005:5-9).

117

SONU VE NERLER
Tarih boyunca Avrasyann deiik blgelerine yaylan kavim glerin en nemli kavak noktalarndan birini oluturan ve bu nedenle de greceli olarak kk bir alanda son derece karmak bir etnik ve linguistik yap barndran Kafkasya, pek ok siyasi g arasndaki en nemli rekabet alanlarndan birini oluturmutur (Davutolu,2001:124). Kafkasya gnmze kadar pekok milletin yaam olduu kk bir corafya olmasna ramen bir milletler, diller ve dinler blgesi olagelmitir. Kafkasya blgesi Trkiyeyi Orta Asyaya dolaysyla SSCBnin dalmas sonras kurulmu Trk Cumhuriyetlerine balayan bir kprdr. Kafkasya jeopolitik ve jeostratejik konumu itibariyle ok nemli bir blge olmasndan dolay tarih boyunca byk devletlerin g mcadelerine sahne olmutur. Yakn tarihimizden balayacak olursak nce Osmanl Devleti ve ran arasnda daha sonra Rusya-ran-Trkiye arasnda gnmzde ise bata ABD olmak zere pekok lke arasnda rekabet blgesi olmaya devam etmektedir. Yer alt zenginlikleri zellikle petrol ve doal gaz zengini olmas konum itibariyle Avrupa ve Asyay birletirmesi, Orta Dou ve Orta Asyaya hakim bir konumda olmas dolaysyla Kafkasya, devletler sahnesinde ok nemli bir konuma sahiptir. Brezinskinin Byk Satran Tahtas adl eserinde bahsettii gibi Kafkasya, etnik ve demografik yaps itibariyle tam bir milletler mozaii olmas ve yaad pek ok etnik problemler dolaysyla gnmzn Balkanlar konumundadr. SSCBnin dalmas sonucu bamszlklarn ilan eden Kafkas Cumhuriyetlerinde pekok kanl atmalar olmutur. Grcistanda Grc-Abhaz ve Grc-Oset atmalar, Azerbaycanda Dalk Karaba konusunda Azeri-Ermeni atmalar, Kuzey Kafkasyada Rusya-eenistan atmalar bunlarn en nemlileri olmakla birlikte blgedeki sorunlar zmlenmemi sadece dondurulmu durumdadr. Kafkasyann tarihine, bugnk demografik ve etnik yapsna, dil ve dini yapsna baktmzda grmekteyizki Kafkasya, Trk Dnyasnn, Trkiyenin ayrlmaz bir parasdr. Buradaki Trk ve akraba topluluklarn Osmanl ile, Trkiye ile derin tarihi, dini, milli, kltrel, ve etnik balar vardr. Bugn belki Kafkasyada yaayan

118

topluluklardan daha ok Trkiyede bu topluluklarn akrabalar yaamaktadr. Dolaysyla Kafkasyann Trkiye iin gzard edilemeyecek kadar byk bir nemi vardr. Bu blgede cereyan etmi, eden ve edecek her olay Trkiyeyi derinden etkileyecektir. Kafkasya, Ruslarn blgeyi egemenlik altna ald 19. yzyldan itibaren hep srgnlerin, katliamlarn ve gzyann hakim olduu bir blge haline gelmitir. arlk Rusyas ile balayan, Sovyetler Birlii ile devam eden bl ve ynet politikalar sonucu demografik yap ilerde etnik gruplar arasnda sorun yaratacak ekilde deitirilmitir. zellikle Stalin dneminde uygulanan srgnler ve zerk/otonom blgelerin snrlarnn suni olarak izilmesi bugnk sorunlarn temelini

oluturmaktadr. Kabardey-Balkar, Karaay-erkes ve Adgey Federe Cumhuriyetlerini ele aldmzda bu politikay bariz bir ekilde grmekteyiz. Trk kkenli Karaaylar ve Balkarlar ayn etnik kkenden olduu gibi Adgeler ve Kabardeyler de erkes rkndan olup yani hepsi karde rklardr. Fakat grld gibi Rus politikalar dorultusunda Trkler ikiye, erkesler ise paraya blnerek gleri azaltlm ve Ruslarn kolay hkmedebilecekleri bir yapda yaamaya mahkum edilmilerdir. Gnmzde ise bu yap ierisinde Adgelerin RF tarafndan zerkliklerinin ellerinden alnmas ve tamamen Ruslatrlmalar sz konusudur. Elbette bu sreci dier cumhuriyetlerin de takip etmesi kuvvetle muhtemeldir. Tarihi, kltrel, dini ve etnik olarak ok yakn olmamz gereken bu blgeye bence ok uzaz. Blge ile alakal d politikamz tekrar gzden geirmeli, hedeflerimizi ve izleyeceimiz yolu tekrar belirlemeliyiz. Kafkasyada bir avu Ermeniye sz geiremeyen bir konumdayz. 2,5 milyon Ermeni, Azerbaycan - bizim Kafkasyadaki en yakn mttefikimiz igal etmi ve aslsz isnadlarda bulunarak kendilerinin yaptklar katliamlar Trklere ve Trkiyeye mal ederek bizden toprak talebinde bulunma cretini gstermiler ve gstermeyede devam etmektedirler. Ermenistan, bunlar yaparken yalnz deildir fakat bizim de bu olaylara kar bir devlet politikamzn olmas gerektii kanaatindeyim. nk Kafkasya blgesinde Trkiye iin hayati neme haiz, ok byk milli karlarmzn olduu enerji ve ulam projelerinin (Avrasya Ulam Koridoru Projesi, Kars-Tiflis Devlet Demiryolu Projesi, Bak-Tiflis-Ceyhan Projesi ve ahdeniz (Bak-Tiflis-Erzurum) Projesi) gzergahlar Grcistann sorunlu

119

blgesi olan Cavahetiden gemektedir. Ayrca 1944 ylnda haksz olarak srgn edilmi Ahska Trklerinin blgeye dnememelerinin en nemli sebeplerinden biri de Cavaheti Ermenilerinin basklardr. Ahska Trklerinin yurtlarna tekrar dnebilmeleri blgedeki Ermeni nfusunun dengelenmesini salayacak bu durum ise Trkiyenin milli menfaaetlerine hizmet edecektir. eenistan, RF tarafndan terrist lke ve eenlerde terrist olarak nitelendirmekte fakat Ruslarn insan haklar ihlalleri hi dile getirilmemektedir. Gerekli platfromlarda bunun dile getirilerek eenistanda yaplan insan haklar ihlallerinin son bulmas salanmaldr. ABD ve bir ok AB lkelerinin blge ierisinde uzmanlar ve aratrma grevlileri bulunmakta, sivil toplum kurulular grev yapmaktadr. Abhazyada farkl milletlere mensup 15 taneye yakn sivil toplum kuruluu grev yaparken Trkiyeden hibir sivil toplum kuruluu blgede grev yapmamaktadr (Kanbolat, 2007b:9). Kafkasyada etkili olabilmek iin blgeyi ve insann ok iyi tanmal, gelien olaylar srekli takip etmeliyiz. Blgeyi bilen, blgedeki insanlarla anlaabilen uzmanlar yetitirmeli, blge halk ile ilikilerimizi tarihi, dini, kltrel ve etnik balantlarmzda gz nnde tutarak gelitirmeliyiz. Kafkasyay tanmadan, Kafkas Topluluklarnn dnce yaplarn, hayat tarzlarn bilmeden blge ile alakal stratejiler ve politikalar gelitiremeyiz. Gelitirdiklerimizde yanl veya ynlendirilmi olur. Ermenistann bir kara devleti olduunu ve Trkiye olmadan Karadenize ve Batya alamayacan unutmamalyz. Ekonomik olarak skntlar yaayan bu lkeye kar elimizdeki kozlar kullanarak soykrm talepleri ve Dalk Karaba sorunlarna zm bulmamz gerekmektedir. Grcistan ve Azerbaycan Kafkasya blgesinin iki kilit lkesidir. zellikle Grcistan Kafkasyann, Karadenize ve Batya alan kapsdr. Bu lkenin toprak btnlnn muhafaza edilmesi bizim iin hayati neme haizdir. BTC ve ilerde yaplmas planlanan projelerin devam, emniyeti ve sreklilii iin bu ok nemlidir. Fakat bunu yaparken Grcistanda yaayan tarihi, kltrel, dini ve etnik kkenden gelen dostlarmzn, kardelerimizin haklarn yok saymamal Onlara gereken alakay gstermeliyiz. Ahska Trklerinin vatanlarna geri dnmelerini ve btn haklarna sahip olmalarn

120

salamalyz. Ayrca Acaristandaki ve zellikle Abhazyadaki gelimeleri ok dikkatli olarak takip etmemiz gerekmektedir. ran Kafkasyada tamamen karlar dorultusunda pragmatik bir politika izlemitir. ii kkenli olmasna ramen topraklarndaki 20 milyon Azerinin Azerbaycanla birleebileceini dnerek Dalk Karaba sorunu dahil her trl problemde Azerbaycann karsnda olmu, RF, Ermenistan ve ran bylece resmi olmasada bir cephe oluturmulardr. Rusya ve Ermenistann, Krt sorununu ve Ermenistann szde Ermeni soykrm iddialarn scak tutarak Trkiyeye kar bir bask unsuru olarak kullanmas, uluslararas kamuoyunda siyasi destek araylarn srdrmesi beklenmektedir. Corafyasnn bir ksm igal edilmi olan Azerbaycann, Ermenistan ile ilikilerinin devam etmesi iin igalin sona ermesi gerekmektedir. Bu durumun taraflar arasnda atmaya dnebilecei ve gerginlik kayna olarak kalmaya devam edecei deerlendirilmektedir. Buradaki gelimeler, Trkiyenin Kafkasya politikas iin hayati neme haizdir ve yakndan takip edilmelidir. Kafkasya ile Trkiye arasnda yzyllardr sregelen gerek corafik, etnik, tarihsel ve din-dil balantsnn, gerekse de sosyo-ekonomik ve politik menfaatler temelindeki yaknlamann meyvelerini Trkiye, getiimiz yllarda baar ile planlanm ve hayata geirilmi olan Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt ile toplamaya balamtr. Ancak, blgede zellikle SSCBnin yklmasn takiben doan siyasi boluk, zengin etnik mozaiin de desteiyle yerini kararsz ve belirsiz gelecekleri olan, onlarca zerk Cumhuriyetin blgede yeermesine ve blgedeki dengelerin deimesine neden olmutur. Dnyann enerji ihtiyac, gelien teknolojiye bal olarak nmzdeki yllarda byk oranda artaca gz nne alndnda, ABD ve AB olmak zere pek ok lkenin dikkatleri ve ilgisi Kafkasya Blgesine evrilmi durumdadr (Brzezinski,2005:177). lkemiz asndan blgede kalc dostluklarn ve barn devam, Hazar Havzasndan doan zengin enerji hatlarnn gvenlii ile rasyonel bir ilikiye sahiptir. Trkiyenin blgeden doan ekonomik menfaatleri, blgedeki ABD, RF, ran ve ABnin d

121

politikalarn srekli gzlemleyerek, blge halklar ile kltrel, dini ve etnik balamda yaknlk gibi ok nemli avantajlarn kullanarak, blge zerinde ekonomik kar gden sper gler arasnda salam bir pozisyon almasn gerektirmektedir. Azerbaycan ve Grcistan ile olan ve eskisine gre aya yere daha ok basan politik ve ticari ilikiler de nmzdeki seneler iinde ayn dengede ilerlemelidir. Eitim ve askeri konularda lkeler arasndaki deiim ve karlkl etkileim, eskisinden daha kuvvetli bir ekilde devam ettirilmelidir. Azerbaycann hassasiyetini, Rusya ve rann basklarna kar devam ettirecei, Rusya ve rann blgede nfuz tesis etme ve idame almalarn srdrmeye devam edecei, milletler mozaii olan Kafkasyada iinde bulunduumuz yzyln ilk eyreinde de i istikrarszln ve etnik problemlerin srecei, rann blge lkelerine slami rejim yayma abalarnn kesintisiz srecei deerlendirilmektedir. ABDnin blge zerindeki etkisi giderek artmaktadr. Grcistanda gerekleen Kadife Devrim ve Azerbaycandaki ynetimin deimesinin ardndan bu lkeler ABDye daha ok yaklamaktadrlar. ABDnin mttefiki olan bir lke olarak bunu Kafkasyadaki milli menfaatlerimiz ve karlarmz asndan iyi deerlendirmeliyiz. Rusyann blgedeki nfusunu azaltmaya almalyz. Trkiye blge zerindeki konumunu glendirmeli, bunu salayabilmek iin ok ynl ve gereki politikalar retmeli, bu sayede Kafkasyada etkili bir konuma gelebilmelidir. Bu hem Trkiye iin hem Kafkasyadaki akraba topluluklar iin hayati neme haizdir. Kafkasyada dondurulmu durumda olan atma alanlar iin Trkiye arabuluculuk yaparak bir an nce problemlerin zlmesini salamaldr. Bu alanlar Kafkasyann dardan mdahalesine aktr. Trkiyenin ekonomik ve milli karlarnn devam ancak istikrarl bir Kafkasya sayesinde olabilir. Trkiye Kafkasyada istikrarn salanmas iin gerekli abay gstermeli ve bu ynde politikalar retmelidir. RF, Kafkasyada nemli bir aktr olarak karmza kmaktadr. Trkiye, Kafkasyada etkili olabilmek, ekonomik ve milli karlarn gerekletirebilmek iin blge ierisindeki hakim gleri grmemezlikten gelemez. Trkiye, RF ile ikili ilikilerini gelitirmeli, ekonomik ve siyasi alanda anlamalar yapmal RF iin vazgeilemez bir

122

aktr konumuna gelebilmelidir. Bylece Trkiye iin Kafkasyada ok nemli olan istikrarn ve gvenliin salanabilmesi bakmndan byk yol alnm olacaktr. Son szm, Kafkasyada gelien olaylar bir yabancnn gznden, bir Kafkasyalnn bak asndan daha objektif olarak deerlendirebilmek iin kendisi bir Grc olan ve Grcistan Kuvvetlerinde grevli Akaki PRTAKHAya ait u deerlendirme ile tamamlyorum; Genel olarak baktmzda Grcistana kar uygulanan siyaset hep ayn senaryo olarak karmza kmaktadr. Senaryoya baktmzda Grcistan en az bir i sorunla megul ederek btn ekonomi servetin bu sorunlarn zmesine harcatarak ekonomi kalknmasna mani olmak. Ayn zamanda bu bahanelerle dnya kamuoyuna dengesiz ve antidemokratik devlet olarak gstermek ve bu blgedeki gelimeler kendi devletin vatandalarn iin tehdit olutuunu duyurmak. Buna rnek olarak Rusya tarafndan Abhazya ve Gney Osetya Blgesinde uygulam olduu siyaseti verebiliriz. Blgede yaayan Abaz ve Oset kkenli vatandalar bamszlk ilan etmeye kkrtt ve Grclerle olan ilikisi bozdu. Daha sonra Grclerle aras bozuk olan Abaz ve Oset kkenli vatandalar keye skp antaj ederek Rusya vatandal vererek pasaport datt ve blgeye sahiplemeye balad. Daha sonra blgede yaayan halklar kendi vatandalar olduu ve koruma altna alacan ilan etmeye balad. Bylece Abazlarn ve Osetlerin bamszln hayaleti gemie kart. (Pirtakhia, 2005: 5-3).

123

KAYNAKLAR
ACAR, D. efika (2006), Souk Sava Sonras Kafkaslarda Gvenlik Sorunlar, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 1, Say 1, s.58-70. AACAN, Kamil (2005), Azerbaycanda Demokratikleme Problemi ve Kasm Seimleri, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Kasm, http://www.asam.org.tr/temp/temp36.pdf, 24.07.2007. AACAN, K. (2001), Karde Devletler: Azerbaycan-Grcistan likileri, Avrasya Dosyas, ASAM Yay., Ankara, Azerbaycan zel, lkbahar, Cilt 7, Say 1. ARAS, Blent (1996), rann Deien Gvenlik Dengesi erevesinde Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetleri ile likileri, Avrasya Dosyas, ASAM Yaynlar, Ankara, Cilt 3, Say 3, s.167-180. ARAS, O.Nuri (2004), Trkiye-Azerbaycan likileri, Editrler: SELUK, Hasan, M. skender, E.Zengin, G.Mikailov, N.Kamalov, E.Sancak, A.krova ve O.N.Aras, Yeni Yzylda Azerbaycann Sosyo-Ekonomik Yaps, TASAM Yaynlar, stanbul, s.173203. ARF, Emin (IHALYEV) (2004), Kafkasya Jeopolitiinde Rusya, ran, Trkiye Rekabetleri ve Ermeni Faktr, Naturel Yay., Ankara. ASLAN, Cahit, C. DEVRM, F. HUVAJ, M.PAPU, N.KARAERKEK, .ZBAY, S.E.BERZEG ve S.S.DAISTANLI (2005), Biz erkesler, Dz. M. NAL, E. YILDIR, Kafkas Dernekleri Federasyonu Yayn, Ankara. ASLANLI, Araz (2006), Azerbaycan-Trkiye http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=686&sayfa=14, 24.07.2007. likileri,

ASLANLI, Araz (2004), Bak-Tiflis-Ceyhan: Petroln tesinde nem Tayan Hat, http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=48&sayfa=45, 24.07.2007. ATAY, Mehmet (2003), Azerbaycan-Ermenistan likilerinde Son Durum ve Mlteciler Sorunu, Kafkasyann Jeopolitik Sorunlar, Hazar niversitesi ASAM Konferans, 2728 Eyll 2001, Bak, ASAM Yay., Ankara. AVAR, B.Zakir (1997), Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Trkiye, Yeni Trkiye Dergisi, Ankara, Yl 3, Say 16, Trk Dnyas zel Says II, Temmuz-Austos. AVAR, B. Zakir ve Zafer S. TUNALP (1994), Srgnde 50. Yl: Ahska Trkleri, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay., Ankara. AYDIN, Mustafa (2002), Gvenlik Boyutunda Kafkasyann Gelecei ve Trkiye Semineri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara. BAL, dris (2004), Trkiye-Ermenistan likileri, Der. dris BAL, 21.Yzylda Trk D Politikas, Nobel Yaynclk, Ankara.

124

BAL, dris, (2001), Trk Cumhuriyetlerinde Miletleme Sreci ve ve D Politikaya Etkisi, Avrasya Ettleri, Yaz, Say 20. BALABAN, Ergn (2003), RF ve Trkiyenin ulusal karlarnn Kafkaslardaki atma noktalar nelerdir? Trkiye, bu atma noktalarn lehine evirebilmesi iin nasl bir politika takip etmeli, blgede bulundurabilecei asker varlk ve asker ibirliinin esaslar ne olmaldr?, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. BANGERT, Yvonne (1998), Gney Osetya Anlamazl, Kafkasya Yazlar, Yl 1, Say 4, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html, 11.07.2007. BARAN, Zeyno, S. Frederick STARR ve Svante E. CORNELL (2006), Islamic Radicalism in Central Asia and the Caucasus: Implications for the EU, Central Asia-Caucasus Institute Silk Road Studies Program, Silk Road Paper, July, Sweden, http://www.silkroadstudies.org/new/docs/Silkroadpapers/0607Islam.pdf, 13.07.2007 BARAN, Gney (2004), Grcistann, Abhazya, Acaristan, Cevaheti Sorunlar ve Bu Sorunlarn evre lkelerle likilerine, zellikle Trkiyenin Kafkasya Politikasna Etkileri Nelerdir?, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. BAYIR, Emre ve Araz ASLANLI (2001), Aylk Blgesel Deerlendirme, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Ankara, Ekim. BAEV, Pavel, B.COPPIETERS, S.E.CORNELL, D. DARCHIASHVILI, A. GRIGORIAN, D. LYNCH, J. ROBERTS, D. SAGRAMOSO, B. SHAFFER ve A.YUNUSOV (2003), The South Caucasus: a Challenge for the EU, Chaillot Papers, No:65, December, Institute for Security Studies EU, Paris, http://www.iss.europa.eu/chaillot/chai65e.pdf, 13.07.2007. BAEV, Pavel (2003), Russias policies in the North and South Caucasus, The South Caucasus: a Challenge for the EU, Chaillot Papers, No:65, December, p.41-52, Institute for Security Studies EU, Paris, http://www.iss.europa.eu/chaillot/chai65e.pdf, 13.07.2007. BEAT, Maria (2001), Trk-Rus likileri, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Ankara. BEDRHAN, Yaar (2000), Seluklular ve Kafkasya, izgi Kitapevi Yay. BERKOK, smail (1958), Tarihte Kafkasya, Vadi Yaynclk, stanbul. BERMAN, Ilan (2004), The New Battleground: Central Asia and the Caucasus, The Washington Quarterly , by The Center for Strategic and International Studies and the Massachusetts Institute of Technology , winter, 28:1, pp. 5969, http://www.twq.com/05winter/docs/05winter_berman.pdf, 13.07.2007. BERZEG, Sefer E. (2005), Kafkasyadaki Yok Etme Sava ve Srgnler Gnmzde de Sryor, Gemiten Gnmze Kafkaslarn Trajedisi, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, Uluslararas Konferans 21 Mays, s.88-97. BERZEG, Kazm (2007), Kafkas Vakf AGT http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/agit_raporu_.html, 20.07.2007. Raporu,

125

BCE, Hayati (1991), Kafkasyadan Anadoluya Gler, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara. BOZKURT, G. Saynur (2006), Enerji Nakil Hatlar ve Trkiye-Rusya likileri, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say 7, Ankara, s.21-45. BRZEZINSKI, Zbigniew (2005), Byk Satran Tahtas: Amerikann kresel stnl ve bunun jeostratejik gereklilikleri, ev.:Yelda TRED, nklp Kitabevi, Ankara. BUTTANRI, Bilge (2004), Blgesel G Karadeniz , IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. CABBARLI, Hatem (2004a), Bamszlk Sonras Ermenistan-Rusya likileri, ASAM Yay., Ankara. CABBARLI, Hatem (2004b), Ermenistan Silahl Kuvvetleri, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yaynlar, Ankara, Eyll, Say 53, s. 70-76. CAFERSOY, Nzim (2000), Eyalet-Merkez Dzeyinde Eit Statye:Azerbaycan-Rusya likileri (1991-2000), ASAM Yaynlar, Ankara almalar Dizisi 1, Ankara. CAN, Snmez (1996), Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, ASAM Yay., Ankara, Rusya-Kafkasya zel, Cilt 3, Say 4, K. CIA, nternet Sitesi (2007), The World Factbook: Azerbaijan, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/aj.html, 24.07.2007.

COHEN, Ariel (1994), Rusya ve Komular Amerika Birleik Devletlerinin Avrasya Politikasnn oluturulmas, Avrasya Dosyas, ASAM Yaynlar, Ankara, Cilt 1, Say 1, s.56-71. CORLEY, Felix (1997), South Ossetia between Gamsahurdia and Gorbachev: three documents, Central Asian Survey, No: 16(2). CORNELL, Svante E. (2007), Georgia After The Rose Revolution: Geopolitical Predicament And Implcations For U.S. Policy, The Strategic Studies Institute publication, Title 17, United States Code, Section 105, http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pubs/display.cfm?PubID=757, 13.07.2007. CORNELL, Svante E. ve S. Frederick STARR (2006), The Caucasus: A Challenge for Europe, Central Asia-Caucasus Institute Silk Road Studies Program, Silk Road Paper, June, Sweden, http://http://www.circassianworld.com/pdf/Caucasus_SilkRoad.pdf, 13.07.2007 ELKPALA, Mithat (2006), Siyasi, Ekonomik ve Demografik Gstergeleriyle Kuzey Kafkasya, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., Yl 1, Say 1, s. 38-52. ETNSAYA, Gkhan (2003), Gvenlik Boyutunda RFnin Gelecei ve Trkiye Semineri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara.

126

LOLU, Fahrettin (1998), Kafkasya Konusunda Yanlglar ve Yanllar, Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl 1, Say 3, Sonbahar/K. DAVUTOLU, Ahmet (2001), Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yaynlar, stanbul. DEMR, A. Faik (2004), Trkiyenin Kafkasya Siyaseti ve Uygulamasnda Fayda Mtalaa Edilen Stratejiler, Gvenlik Boyutunda Kafkasyann Gelecei ve Trkiye Sempozyumu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 14 Nisan. DEMR, A.Faik (2003), Trk D Politikas Perspektifinden Gney Kafkasya, Balam Yaynlar, Ankara. DEMRA, Yelda (2006), Gney Kafkasya Politikas, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 1, Say 1, s.71-80. DEVEC, Yldz (2005), Ermenistan ve Grcistan zlenimleri, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Ankara, Say 66, s.97-99. DEVLET, Nadir (1998), Tarihi geliim iinde Kafkas toplumlarnn sosyo psikolojik ve kltrel zellikleri, bunlar zerinde g ve rekabet mcadeleleri ve Trkiyenin izlemesi gereken sosyo psikolojik kltrel politika ve etkinlikler, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde, Trkiyenin nemi Sempozyumu, Bildiri, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 28-29 Nisan, s.253-282. DEVLET, Nadir (1989), ada Trk Dnyas, Marmara niveritesi Yay., stanbul. DN, Hakan (2004), Orta Asya Hazar Petrol Havzas ve Baku-Ceyhan Boru Hattnn Tamamlanmas Trkiyeye Ne Gibi Faydalar Salayacaktr? Halen Beklenen Faydann Gelecekte Artrlmasna Ynelik Tedbirler Neler Olabilir? Konuyu Trkiyenin Milli Menfaatleri Ynnden Deerlendiriniz, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. DZUTSEV, Khasan, Abraham PERSHITZ ve Ken ROBERTS (2002), Ethnic Divisions, Politics and Vahhabism in the Post-Soviet North Caucasus, http://www.hsd.hr/revija/pdf/1-2-2002/Dzutsev.pdf, 13.07.2007. ERGN, Hikmet (2002), Trkiye ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri Arasndaki Siyasi, Ekonomik ve Sosyokltrel likilerin Bugn ve Gelecei, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. ERKEK, Halil (2001), Kafkaslar Blgesinin Etnik ve Demografik Yapsna Gre Uygulanabilecek Psikolojik Harekat Faaliyetlerinin ncelenmesi, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. FALKOWSKI, Maciej (2007), North Caucasus: the Russian Gordian knot, CES Studies, p.43-66, http://pdc.ceu.hu/archive/00002322/01/north_caucasus.pdf, 13.07.2007. FULLER, Elizabeth (1996), Transkafkasyada Etnik Milliyetilik, Yeni Forum, 17 (321), ubat.

127

GCPP, Study commissioned by the Global Conflict Prevention Pool (2005), Strategic Reconstruction And Development Assessment (SRDA): North Caucasus, Expert Report, Moscow, http://www.fewer-international.org/images/lib/SRDA_Eng_C_KN_32.pdf, 13.07.2007 GKIRMAK, Mert (2004), Gvenlik Boyutunda Azerbaycann Gelecei, Gvenlik Boyutunda Kafkasyann Gelecei ve Trkiye Sempozyumu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 14 Nisan. GRIGORIAN, Arman (2003), The EU and the Karabakg conflict, The South Caucasus: a Challenge for the EU, Chaillot Papers, No:65, December, p.129-142, Institute for Security Studies EU, Paris, http://www.iss.europa.eu/chaillot/chai65e.pdf, 13.07.2007. GROMIKO, A. (1998), Rusya ve ran: Yeni Gerek, Avrasya Dosyas, ASAM Yaynlar, Ankara, Cilt 4, Say 1-2, s.185-194. GNAY, Bekir (2004), Gvenlik Boyutunda Ermenistann Gelecei, Gvenlik Boyutunda Kafkasyann Gelecei ve Trkiye Sempozyumu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 14 Nisan. GNGR, Fethi (2005), Kafkasyada Soykrm ve Srgn-Ksa Bir Sosyolojik Tahlil, Gemiten Gnmze Kafkaslarn Trajedisi, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, Uluslararas Konferans 21 Mays, s.12-38. GR, O. Nuri (2004), Rusya Federasyonu-ran-Ermenistan yaknlamasnn Kafkaslar ve Trkiyeye etkileri nelerdir? Trkiyenin izleyecei politikalar neler olmaldr?, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. HASANOLU, Mrteza ve Elnur Cemilli (2006), Gney Kafkasyada ABD Politikas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. N.Sheila (1999), Key Constraints to CAspian Pipeline HESLN, Development:Status,Significance and Outlook, Central Asian Survey, Vol.18, Issue:4. HUNTER, Shireen T. (1997), Azerbaijan: Searching For New Neigbours, (der.), Ian BLEMMER ve Ray TARAS, New States New Politics Building the Post-Soviet Nations, Cambridge Univeristy Press, Cambridge. HUNTER, Shireen T. (1994), International And Regional Actors: Their Politics and Impacts on The Transcaucasus, The Transcaucasus in Transition: Nation Building and Conflict, Maruizio pitoso, CSIS, Washington DC. BRAHML, Haleddin (2001), Deien Avrasyada Kafkasya, ASAM Yaynlar, Ankara. LHAN, Suat (1998), Kafkaslarn corafi konumu, jeopolitik, jeoekonomik, jeostratejik zellikleri ve blge zerinde g ve rekabet mcadelesinin gelecei ile milli menfaatleri ve hedefleri paralelinde Trkiyenin izlemesi ngrlen politika ve stratejilerin esaslarnn tesbiti, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, 28-29 Nisan, stanbul.

128

LHAN, Suat (1999), Kafkasyann Gelien Jeopolitii, Trk Kltr Aratrma Enstits, Ankara. KALAFAT, Yaar (2000), Gney Kafkasya:Sosyal Antropoloji Aratrmalar : Kuzey Azerbaycan-Grcistan-Nahvan Gezi Notlar ve Trk Halk nanlar, ASAM Yaynlar, Kafkasya Aratrmalar Dizisi 3, Ankara. KALAFAT, Yaar (1999), Krm-Kuzey Kafkasya Sosyal Antropoloji Aratrmalar, ASAM Yaynlar, Ankara. KANBOLAT, Hasan (2007a), eenistanda II. Kadirov Dnemi ve Rusya, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yaynlar, Mays, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?kat1=60&ID=1689, 24.07.2007. KANBOLAT, Hasan (2007b), Grcistan-Abhazya htilafnda Trkiye Devreye Girebilir mi?, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Mays, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?kat1=4&ID=1699, 24.07.2007. KANBOLAT, Hasan (2006a), 21 MAYIS 1864 Anlrken Adgey Cumhuriyeti Tarihe mi Karyor ?, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Mays, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?kat1=45&ID=1103, 24.07.2007. KANBOLAT, Hasan (2006b), Grcistan-Ukrayna-Karadeniz geni Arasnda Kuzeybat Kafkasya: Kabardey-Balkar'dan Sonra Sra Karaay-erkes'te mi ?, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., ubat, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?kat1=45&ID=1071, 24.07.2007. KANBOLAT, Hasan (2005a), Azerbaycan Genel Seimlere Hazrlanyor, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Kasm, http://www.asam.org.tr/temp/temp125.pdf, 24.07.2007. KANBOLAT, Hasan (2005b), Gnmz Rusyasnn Kafkasya Politikalar, Gemiten Gnmze Kafkaslarn Trajedisi, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, Uluslararas Konferans 21 Mays, s.179-202. KANBOLAT, Hasan (2002), Trkiye-Azerbaycan-Grcistan Zirvesi ve Glgedeki Ortak: Ermenistan, Stratejik Analiz Dergisi, ASAM Yay., Ankara, Cilt 3, Say 26, Haziran. KANBOLAT, Hasan, (2001), RFnin Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas, ASAM Yaynlar, Ankara, Cilt 6 , Say 4, s.165-179. KANTARCI, Hakan (2006), Kskataki Blge Kafkasya, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. KARAYEL, Erol (2006), Rusya Federalizmi Adgey Kavanda, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 1, Say 1, s.15-17. KARAYEL, Erol (2005), Uluslar aras Hukuk Belgelerine Gre Kafkas Halklarna Uygulanan Soykrm ve nsanlk Sular, Gemiten Gnmze Kafkaslarn Trajedisi, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, Uluslararas Konferans 21 Mays, s.150-165. KARAYEL, Erol (1998), Kafkasyada Etnik atmalar :Sebepler ve zmler, Kafkas Vakf Blteni, K, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html, 25.05.2007.

129

KASIM, Kamer (2006), 11 Eyll Srecinde Kafkasyada Gvenlik Politikalar ,Orta Asya ve Kafkasya Aratrmalar, USAK Yay., Ankara, Cilt 1, No 1, s.19-35. KEMK, Akif (2000), Kafkaslarda Trkiye-ABD birlii. Harp Akademileri Blteni, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, Yl 36, Say 196, s.158-170. KOOLU, Murat (2001), Ekostratejik ynyle Kafkasya Blgesini deerlendiriniz ve Trkiye iin nemini belirtiniz, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. KOLOBOV, A.Oleg, A.A.Kornilov ve F. zbay (2006), ada Trk-Rus likileri: Sorunlar ve birlii Alanlar (1992-2005), ev.: Elnur Osmanov , Vgar manov, Ramil Memmedov, TASAM Yaynlar, stanbul. KONA, G. Gngrm (2004a), RFnin Kafkasya Siyaseti ve Gelecei, Gvenlik Boyutunda Kafkasyann Gelecei ve Trkiye Sempozyumu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 14 Nisan. KONA, G. Gngrm (2004b), Kafkasya Blgesindeki Gelimeler Inda Trkiye-Rusya Federasyonu likilerinin Gelecei altay, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 07 Aralk. KULYEV, Hasan Hseyinolu (1996), Rusyann Azerbaycan Stratejisi, Avrasya Dosyas Rusya-Kafkasya zel, ASAM Yay., Ankara, C 3, Say 4. KULOLU, Armaan (2001) ,21.yzyln Balangcnda Trkiyenin Deien Etki ve lgi Alanlar, Stratejik Analiz Dergisi, Ankara. KUMKALE, T. Tamer(1995), Tarihten Gnmze Trk-Rus likileri, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul. KUMUK, Cem (2004), Kafkasya Aydnlk Gnlerini Aryor. Neredesin Prometheus?, Alfa Yaynlar, stanbul. LANER, Sedat (2006), Hazar Enerji Kaynaklar ve Enerji-Siyaset likisi,Orta Asya ve Kafkasya Aratrmalar, USAK Yay., Ankara, Cilt 1, No 1, s.36-66. LAKOBA, S.Z. (1990), On the Political Problems of Abkhazia, Central Asia and Caucasus Chronicle, 9(1), March. MERT, Okan (2004), Trkiyenin Kafkasya Politikas ve Grcistan, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. MTERCMLER, Erol (1993), Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul. OUZ, C. Cem (2004), Kafkasya Blgesindeki Gelimeler Inda Trkiye-Rusya Federasyonu likilerinin Gelecei altay, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 07 Aralk.

130

OUZ, Mustafa ve Ersin TERES (2006), Kafkasyada Bir Trk Boyu: Nogaylar, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 1, Say 2, s.48-53. OKTAR, Rafet (2006), ABDnin Orta Asya stratejik kaynaklarna ynelik politikalar ve bu politikalarn Trkiyenin gvenliine etkileri, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. ORMROD, Jane (1997), The North Caucasus: Confederation in Conflict, der. Ian BLEMMER and Ray TARAS, New States New Politics Building the Post-Soviet Nations, Cambridge University Press, Cambridge. ZBAY, zdemir (1999), Dnden Bugne Kuzey Kafkasya, Kafkas Dernei Yay., Ankara. ZBEK, Nadir (1996), Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Trk Cumhuriyetleri, Avrasya Dosyas, ASAM Yaynlar, Ankara, Cilt 3 , Say 4, s.7-26. ZEY, Ramazan (2001) Kafkasya ve Kafkas lkeleri, Harp Akademileri Blteni, Harp Akademileri Yay., stanbul, Yl 37, Say 199. ZGEN, Necati (2002), Dengeler Denklemi, Ulusal Strateji Dergisi, Yl 3, Say 21. ZTRK, O.Metin (2001), Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yaynlar, Ankara. PAMUK, Mustafa (1995), Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Yayn, stanbul. PRTAKHA, Akaki (2005), Avrasya Koridorunda Grcistann nemi ve Bu Koridorun Gvenliinin salamasnda Grcistan Kuvvetlerinin Rol, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. SAYDAM, Abdullah (1997), Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. SEKN, Sefa ve Rahan TEKN (2006) Gney Kafkasya ve Grcistan, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 1, Say 2, s.28-38. SELUK, Hasan (2005), Trkiye-Rusya Ekonomik likileri, Tasam Yaynlar, stanbul. SHAFFER, Brenda (2003), US policy, The South Caucasus: a Challenge for the EU, Chaillot Papers, No:65, December, p.53-62, Institute for Security Studies EU, Paris, http://www.iss.europa.eu/chaillot/chai65e.pdf, 13.07.2007. SMBL, Tahir (1992), Tarihi ve Corafi Adan Kafkasyann Etnik Yaps, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say 34, Ekim. AHN, Enis (2007), Kuzey Kafkasya Cumhuriyenin lan, Kafkasya Aratrma ve Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 2, Say 3, s.4-17. TANRISEVER, O. Ferit (2004a), Gvenlik Boyutunda Grcistann Gelecei, Gvenlik Boyutunda Kafkasyann Gelecei ve Trkiye Sempozyumu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 14 Nisan.

131

TANRISEVER, O. Ferit (2004b), Kafkasya Blgesindeki Gelimeler Inda Trkiye-Rusya Federasyonu likilerinin Gelecei altay, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 07 Aralk. TANRISEVER, Oktay F. (2001), Moskovann eenistan kmaz ve k Araylar Avrasya Dosyas, ASAM Yaynlar, Ankara, Cilt 6, Say 4, s.180-201. TADEMR, Tekin (2005), Trkiyenin Kafkasya Politikasnda Ahska ve Srgn Halk Ahskallar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. TATEKN, Fehim ve Mustafa zkaya (2002), Kafkasyada Bitmeyen Srgn ve eenistan Trajedisi, Kafkas Vakf Raporu:4, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, www.kafkas.org.tr/hakkinda/surgun.pdf, 11.07.2007. TATEKN, Fehim (2007), Byk Frtnann Kk Vadisi: PANKS, Kafkas Vakf Raporlar:3, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/pankisi.html, 11.07.2007. TATEKN, Fehim (2002), Abhaz-Grc Sorununun Kilit Vadisi:Kodor, Kafkas Vakf stanbul, Raporu:5, Kafkas Vakf Yaynlar, http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/kodor.pdf, 11.07.2007. TATEKN, Fehim (2001), Sava Yorgunu Bir lke, Kafkas Vakf eenistan Raporu, Kafkas Vakf Yaynlar, Ekim, http://www.kafkas.org.tr/ajans/Savas_yorgunu_Cecenya.htm, 11.07.2007. TAVKUL, Ufuk (2002), Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, tken Neriyat A.., stanbul. TERES, Ersin ve Mustafa Ouz (2007), Dastan Halklarnda nsan simleri, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yaynlar, stanbul, Yl 2, Say 3, s.36-42. TUNCA, Ethem (2004), Kafkasya Blgesindeki Gelimeler Inda Trkiye-Rusya Federasyonu likilerinin Gelecei altay, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) Bakanl Yaynlar, Ankara, 07 Aralk. USLU, eref (2002), ABD ve Almanyann Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistana ynelik olan ve olmas muhtemel d politikalarn irdeleyerek, Trkiyenin d politikasnda ad geen lkelere ynelik karnza kabilecek olumlu ve olumsuz elerin neler olabileceini ortaya koyunuz. Ortaya koyduunuz durumu TSKne olan fayda ve zararlar ynnden inceleyiniz. Uluslararas politik ortamda bu eler milli menfaatlerimizle nasl uyumlu hale getirilebilir? Konuyu Milli Strateji asndan inceleyiniz, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. REN, Mustafa (2001), RFnun; Gneyi de Dahil Olmak zere Kafkaslarda Yeni Yaplanma htimalleri, Etnik ve Dini Karmaalar da Dikkate Alndnda Trkiyenin Kafkaslara Ynelik Politikasnn Neler Olaca?, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul.

132

VELEV, Cavid (2006), Azerbaycann Enerji http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=732&sayfa=12, 24.07.2007.

Ata,

YALINKAYA, Aleddin (2006), Kafkasyada Siyasi Gelimeler:Etnik Dmden Kresel Krdme, Lalezar Kitabevi Yaynlar, Ankara. YALINKAYA, Aleddin (2004), Yetmi Yllk Kriz: Sovyetler Birliinde Moskova Trkler likileri, Beta Basm Yaynlar, stanbul. YANAR, Sava (2002), Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. YAPICI, Utku (2004), Kresel Sre ve Trk D Politikasnn Yeni Almlar Orta Asya ve Kafkasya, Otopsi Yaynlar, stanbul. YARLIKAPOV, A.A. (2001), Kuzey Kafkasyada Kktendincilik ve Vahabilik Sorunu, Avrasya Dosyas, ASAM Yay., Ankara, Cilt 6, Say 4, s.202-219. YASMANN, Viktor (2006), Kremlin Etnik Cumhuriyetleri Ortadan Kaldrmay m Planlyor?, Kafkasya Aratrma & Analiz Dergisi, Kafkas Vakf Yay., stanbul, Yl 1, Say 2, s.78-79. YAVUZ, Kemal (1998), Kafkaslar ve Orta Doudaki son gelimeler paralelinde askeri durum ve genel poletikomiliter deerlendirme, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, 28-29 Nisan. YEL, Arif (2005), Yeni Gelimeler Inda 21. Yzylda Trkiyenin Yeni Blgesel ve Uluslar Aras Gvenlik Politikas Ne Olmaldr?, Yaynlanmam Akademi Tezi, Harp Akademileri Yayn, stanbul. YILDIZ, Y. Gkalp (1998), Kafkas toplumlarnn siyasi ve ekonomik yaplar ve gelimeleri ile bunlar zerinde g ve rekabet mcadeleleri ve Trkiyenin izlemesi ngrlen politikalar ve etkinlikler, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, 28-29 Nisan. YT, Erdal, .Aslan, A.S.nsal, A.Ylmaz ve S.Piyade (1999), Kresel ve Blgesel Kapsamda Sorunlarmz, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul. YUNUSOV, Arif (2003), Azerbaijani security problems and policies, The South Caucasus: a Challenge for the EU, Chaillot Papers, No:65, December, p.143-158, Institute for Security Studies EU, Paris, http://www.iss.europa.eu/chaillot/chai65e.pdf, 13.07.2007.

133

EKLER
EK 1

TRKYE-KUZEY KAFKASYA CUMHURYET DOSTLUK ANTLAMASI

8 HAZRAN 1918 ekil 7: Osmanl Belgesi

Kaynak: (ahin, 2007:16)

Bismillahirrahmanirrahim Saltanat- Seniyey-i Osmaniye ile Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmetin beyninde Mnakit Muhadenet Muahedenamesi.

134

Bir taraftan hkmeti Osmaniye, dier taraftan ahiren ilan istiklal eden Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmeti siyasi, hukuki,iktisadi ve fikri sahalarda Mnasebat dosthane tesisi hususunda ittifak ettiklerinden, Murahhaslar olmak zere ; Saltanat- Seniyye-i Osmaniye Adliye Nazr ve ura-y Devlet Reisi devletl Halil Beyefendi Hazretleri ile ,Kafkas Cephesi Osmanl Ordular Kumandan Ferik devletl Vehib Paa Hazretlerini, Kafkasya Cibaliyyunu ttihad Hkmeti; Haydar Bey Bammatof Hazretleri , Abdulmecid Bey ermoyef Hazretleri , Zbeyr Bey Timurhanof Hazretleri ile, Ali Han Kantemirof Hazretlerini tayin etmiler ve marnileyhim, usulne muvafk grlen mezuniyet-i kamile vesikalarn tedkik ettikten sonra, mevadd- atiyeyi kararlatrmlardr: Birinci madde Hkmet-i seniyye ile Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkumeti arasnda daimi msalemet ve mstakrr muhadenet hkm-ferma olacaktr. kinci madde Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkumeti tarafndan taleb vukuunda, hkmet-i Osmaniye, intizam ve asayi-i dahilinin temin ve iadesi iin ledel icab silah kuvvetiyle muavenette bulunacaktr. nc madde Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ile Kafkasya Cibaliyyunu ttihad arasnda bir gna muahede, mukavele ,suret-i tesviye,itilafname ve saire mevcut bulunmamasna ve eybender vekilleri

binaen,tarafeiyn-akideyininbaehbenderleri,eybenderleri

intiyaz ve vazifelerince hukuk- umumiye-i dvel ve muamele-i muteabile esaslarna tevfikan en ziyade nail-i msaninade millet muamelesinden mstefid olacaklardr. Kezalik hukuk- umumiye-i dvel esasna msbeyger devleler teniden bir ticaret muahedanamesinin akdi iin vaki olacak mzakerat,bir taraftan Devlet-i Aliye ve diger taraftan kendisiyle hal-i harpde bulunan diger devletler beyninde mselahann akdini mteakip balayacakdr. O zamana ve her harhalde 1335 senesi kanun-i Evvelinin

135

31.gnne kadar ibumuhedeye bir iaretli melfuf,her iki taraf canibinden tatbik olunacaktr.Mezkur melfufun 30 haziran 1335tarihinden itibaren mefsuhiheti ilan olunablecek ve bunun metayici alt ay sonra cereyan edecektir. Drdnc madde Kafkasya Cibaliyyunu ittihad hkmetinin beyne1milel posta ve telgraf ittihadlar mukavelatna dahil olmasna intizaren Devlet-i Aliyye ile Kafkasya cibaliyyunu ittihad hkmeti arasnda posta ve telgraf mnasebat,ibu muahede tastiknamelerinin teatisinden itibaren beynel-milel ittihadn posta ve telgrafa muteeallik mukavelat itilafat ve nizamat mukarreratna tekfikan tesis edilecektir. Beinci madde Brest-Litovsda Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ve mttefikleriile Rusya arasnda akd

olunan muahedat- mtereke ve mnkasime ahkamndan ibu muahedenameye muhalif olmayanlar,akideyn beyninde muteber olacaktr. Altnc madde bu muahedename tastik olunacak ve tastiknameleri bir ay veyahud muddet-i kasire-i mmkine zarfnda Dersaadette teati olunacaktr. Tasdikan-lil-makal murahhaslar ibu muahedenameyi imza ve mhrleriyle tahtim etmilerdir. bu muahedename 8 haziran 1334 tarihinde iki nsha olarak Batumda tanzim olunmutur. Haydar Bammatof Tapa Cermoyef Ali Han Kantemir Kaynak : (ahin, 2007:16) Zubeyr Timurhan Mehmed Kad Halil Mehmed Vehib

136

EK 2 TRKYE-KUZEY KAFKASYA CUMHURYET EK ANLAMASI 8 HAZRAN 1918 Bismillahirrahmanirrahim Saltanat- Seniyye-i Osmaniye ile Kafkasya cibaliyyunu itihad hkmeti arasnda mnakid muahede-i munzama Hkmet-i seniyye ile Kafkasya cibaliyyunu ittihad hkmeti harbden mtevellid ve dogrudan dogruya kendilerine mteallik baz mesail-i askeriyeyi hall etmek arzusunda bulunduklarnda,muvakkat bir muahede-i munzamma akdine karar vermiler ve bu babda murahhaslar olmak zere; Saltanat- Seniyye-i Osmaniye; Adliye Nazr ve ura-y Devlet reisi devletl Halil beyefendi hazretleriyle, Kafkas cephesi Osmanl ordular kumanda Ferik devletl Vehip paa hazrtleri ve Kafkas cibaliyyunu ittihad hkmeti; Haydar bey Bammatof hazretleri,Abdlmecid bey ermoyef hazretleri, Zbeyr bey Timurhanof hazretleri ile Ali han Kantemirof hazretlerini tayin etmiler ve

marnileyhim ile muharip bulunan hkmetlerin veyahud onlarla akd-i ittifak etmi olan devletlerin zabiten ve memurin-i mlkiyesini memleketten teb-id etmeyi ve harbi umuminin devam muddetince yeniden bu gibileri ordu hkmet hidmetlerine almamay taahhd eder. kinci madde 1. Kafkasya Cibaliyyunu ittihadi hkmeti,bilcmle hutut-i hadidiyesi zerinde Osmanl ordusunun her trl nakliyat- askeriye yapmasna muvafakat eder.

137

2. Osmanl ordusu tarafndan tayin olunacak bir komisyon,Kafkasya cibaliyyunu ittiad hkmetin bir komisyonu ile mtereken imendifer hututunun azami kabiliyetine

nazaran birinci fikrada zikr edilen nakliyat- askeriye,Osmanl komusyonu reisinin Osmanl ordusu kumandanlndan alacag emir zerine verecei tal,mat

mucibince,Kafkasya Cibaliyyunu ittihad imendifer idaresinin memuru ve malzemesi vasitasiyla icra olunacaktr. 3. ki taraf imendifer komisyonlarnn mtereken tayin edecekleri mhim

istasyonlarda nakl olunan Osmanl ktaatnn iae ve istirahatlerinin temini ve nakliyat hakknda verilmi olan seyr sefer cedveli ve talimatn Osmanl Ordusu mensubinine temin ve tatbiki vazifesiyle muvazzaf bir Osmanl zabiti ve maiyyetine lzumu kadar memur ve efrad tayin olunacaktr.Bu zabit, istasyon memurunun vazife ve ilerine mdahale etmeyecektir.Nakl olunan Osmanl ktaatnn iaesi iin, mumaileyh zabitin mmkn olan yerlerde icra edecei mbaayat, Kafkasya Cibaliyyunu ittihad hkmeti tesri ve mumaileyh zabite muavenet edecektir.

4. 2 ve 3 numrolu fkralarda zikr olunan komisyonlar ibu muahedenin tarih-i imzasndan nihayet bir hafta sonra imdilik ifa-y vazifeye balayacaklardr.Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmeti imendiferler idaresi, bu zamana kadar imendifer

komisyonlarna lazm olan manumat bilhassa hututtan azimi istifadeyi temin edebilmek iin, hutut zerinde bulunan bil-cumle malzeme-i mteharrike miktariyle hututun ahvali ve malzeme-i sabitesi hakknda lazim gelen malumat cem ihsar etmi bulunacaktr. 5. Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmeti gerek bizzat hatt ve gerek malzeme-i sabite ve muteharrikesini daima hsn-i halde bulundurmay ve bunlar gerek muteaddi ve gerek arizi her trl tahribata kar muhafaza ve avarz srat-i mmkine ile izale ve telafi etmeyi taahhd eder. 6. Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmeti kendisinin dahi marzisi hilafnda olarak herhangi bir su-i kasdin zayiat ve tahribata sebebiyet vermemesi iin, Osmanl nakliyart icra edilecek olan hututun icab eden noktalarn askeriyle taht- temine alnacaktr.Bu muhafaza, hututun herhangi bir ksmnda, herhangi bir sebeple Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmeti iin mmkn olmad taktirde, ibu muhafaza-i

138

askeriye, hkmet-i muarnileyha ile bil itilaf Osmanl Ordusu tarafndan deruhde olunacaktr. 7. Osmanl Ordusu nakliyat- askeriyesinin msaadesi nisbetinde, Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmetin hatlar zerinde hkmet-i marunileyhann her trl nakliyatna halel getirmemeye alacaktr. nc Madde Hkmet-i Osmaniye, ikinci madde mucibince haiz olduu haktan, muttefiki bulunan hkmetlerin ordularn da istifade ettirebilir. Drdnc Madde Hkmet-i Osmaniye, Kafkasya Cibaliyyunu ttihad hkmeti dahilinde bulunan yollardan, nakliyat- askeriye iin istifade edebilecektir. Beinci Madde bu muahedename tasdik ve takdiknameleri, bir ay veya muddet-i kasire-i mumkine zarfnda dersaadette teati olunacaktr. Tasdikan-lil-makal murahhaslar ibu muahedenameyi imza ve mhrleri ile tahtim etmileridir. bu muahedename iki nsha olarak Batum-da tanzim olunmutur. Haydar Bammatof Tapa Cermoyef Ali Han Kantemir Kaynak : (ahin, 2007:17) Zubeyr Timurhan Mehmed Kad Halil Mehmed Vehib

139

EK 3 KUZEY KAFKASYADAK TOPLULUKLARA AT NFUS BLGLER Tablo 4: Kuzey Kafkasyadaki Trk ve Akraba Topluluklar lkenin Ad Mingrel Svan Abhaz Abaza erkes Adge Kabardey Karaay Balkar Oset ngu een Avar-Andi-Dido Lak Dargin Lezgi Agul Rutul Tsakhur Kumuk Nogay Tabasaran Tat Da Yahudisi Udi Nfus:(1926) Nfus:(1959) Nfus:(1979) Nfus:(1989) 242,990 13,218 56,957 13,825 65,270 139,925 55,123 33,307 272,272 74,097 318,522 197,392 40,380 108,963 134,529 7,563 10,495 19,085 94,549 36,274 31,983 28,705 25,974 2,455 65,430 19,591 30,453 79,631 203,620 81,403 42,408 412,592 105,980 418,756 270,394 63,529 158,149 233,129 6,709 6,732 7,321 134,967 38,583 34,700 11,463 25,225 3,678 83,097 25,448 46,470 108,711 321,719 131,074 66,334 541,893 186,198 785,782 482,844 188,804 202,297 382,611 246,854 71,722 11,103 188,792 51,784 55,188 22,441 9,389 5,919 90,713 33801 52,356 124,941 394,691 156,140 88,771 597,802 237,577 958,309 604,202 204,370 231,805 466,833 280,431 78,196 282,178 98,440 30,817 19,516 -

Kaynak: (Tavkul,2002:17; elikpala,2006:52)

140

ZGEM
1979 ylnda Sivas Merkezde doan Habip YILDIRIM, ilkokulu ve ortaokulu Sivasta, liseyi ise Kuleli Askeri Lisesi'nde 1998 ylnda tamamlamtr. 2002 ylnda Kara Harp Okulu'ndan mezuniyetini mteakiben Kara Kuvvetleri Komutanl bnyesinde grevini srdrmektedir. Harp Okulundaki renim yllarndan balayarak Siyasi Tarih, Uluslararas likiler, Uluslararas Hukuk gibi konulara ilgisinden dolay Sakarya niversitesinde, Uluslararas likiler Blmnde Yksek Lisans programn takip etmitir.

141