UNIVERSITETI I PRIZRENIT FAKULTETI EKONOMIK

Lnda: Konkurrenca dhe e Drejta e Pronsis Intelekutale Viti akademik 2012/2013

E DREJTA E PRONSIS INTELEKTUALE

Punim seminarik

Mentori: Prof. Dr. Halim Gjergjizi

Kandidati:Drenushe Berisha Numri i indeksit: 1011240

Prizren, Korrik, 2013

E Drejta e Pronsis Intelektuale

Prmbajtja.............................................................................................................2

1. Abstarkt......................................................................................................3 2. Hyrja...........................................................................................................3 3. Nocioni i Pronsis ...................................................................................4 3.1. 3.2. Nocioni i Pronsis Sendore ................................................................4 Nocioni i Pronsis Intelektuale .........................................................5

4. Llojet e Pronsis Intelektuale .................................................................6 4.1. 4.2. Patenta..................................................................................................6 Dizajnt Industrial................................................................................7

5. Disa shembuj konkret mbi Pronsin Intelektuale ...................................8 6. Konklusioni .............................................................................................11 7. Figurat .....................................................................................................12 8. Literatura .................................................................................................13

E Drejta e Pronsis Intelektuale

1. Abstrakt
N kt punim seminarik trajtohet tema e drejta e pronsis intelektuale. Qllimi i kti punimi sht q n pika t shkurtra t sillen tek studentt dhe t gjith t interesuarit disa informacione mbi t drejtn e prons e n veanti mbi t drejtn e pronsis intelektuale duke u bazuar n shumbuj konkret.

2. Hyrja
Pronsia Intelektuale i referohet krijimeve mendore: shpikjeve, veprave letrare dhe artistike, simboleve, emrave, imazhev, dizajnve t prdorura n afarizm. Titullart e ktyre t drejtave mund ti ndalojn t tjert q ti prdorin krijimet e tyre pa autorizim paraprak, ose mund t lejojn shfrytzimin dhe prdorimin e tyre n shkmbim t kompensimit material pr prpjekjet dhe investimet e tyre gjate gjith krijimtaris. Pronsia intelektuale ndahet n dy deg, pronsi industriale dhe t drejtn e autorit. Pronsia Industriale prfshin t drejtn lidhur me Patentat, dizajnt industrial, markat tregtare dhe markat e shrbimeve, emrat tregtar, indikacionet (treguesit) gjeografike, varietetet e reja bimore, tipografit e qarqeve t integruara, dhe mbrojtjen nga konkurrenca e padrejt. T drejtat e autorit jan t drejta q u njihen personave t caktuar pr krijimtarit e tyre n fushn e letrsis, shkencs dhe artit dhe prfshijn n mes tjerash: romanet, poezit, kompozimet muzikore, skulpturat, pikturat, vizatimet, krijimet kinematografike, arkitekturn, koreografin, fotografin dhe krijimet tjera t ngjashme. Kjo deg e Pronsis Intelektuale prfshin edhe t ashtuquajtura t drejta t tjera t prafrta me t drejtn e autorit; e drejta e artistve interpretues (kngtart, muzikantt tjer, valltart, aktort dhe t tjert t cilt interpretojn vepra); producentt e fonogrameve, producentt e filmave dhe organizatat transmetuese.

N fillim t ktij punimi trajtohet pronsia si nocion n prgjithsi duke vazhduar m pas me pronsin sendore. N kapitullin n vijim trajtohet e drejta e pronsis intelektuale duke vazhduar m tutje me llojet e saj dhe n fund t punimit pr t sjell disa shembuj konkret mbi kt fush.

E Drejta e Pronsis Intelektuale

3. Nocioni i Pronsis
Pronsia sht nj institut i lasht juridik i cili ka lindur me lindjen e vet t drejts. Pronsia perkatsisht e drejta e Pronsis paraqet njrin ndr institutet juridike m t rndsishme t s drejts civile n pgjithsi, respektivisht institutin juridik m t rndsishm t t drejts sendore n veanti. Rndsia e saj shprehet me faktin se ajo sht objekt rregullimit dhe mbrohet jo vetm n aspektin ligjor por edhe kushtetues si n rrafshin kombtar po ashtu edhe n at ndrkombtar. Kshtu e drejta e pronsis gzon mbrojtje ne aspektin nacional dhe ndrkombtar. E drejta e Pronsis sht kategori kushtetuese. Me Kushtetutn e Republiks s Kosovs garantohet e Drejta e Pronsis n nenin 121 parag.1,2,3.1 N rrafshin ndrkombtar E drejta e Pronsis garantohet me Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut t vitit 1948, dhe me Konventn Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut me Protokollet e saj.2

3.1.

Nocioni i Pronsis Sendore

E drejta e Pronsis prkufizohet si e drejt sendore q prmban n vete autorizime m t gjra me rastin e shfrytzimit dhe t disponimit me nj send. Pronsia pr nga pmbajtja e saj sht e drejt sendore q titullarit i garanton pushtetin m t lart mbi nj send.E drejta e Pronsis sht e drejt sendore e cila titullarit t vet i jep autorizimin m t plot pr do pushtet juridik privat.Prkufizimi i Pronsis duke u mbshtetur n autorizimet q ka titullari i t drejts s pronsis, sht br n shumicn e kodeve dhe ligjeve civile.E drejta e pronsis sht e drejt sendore, e cila bartsit t saj i mundson posedimin, prdorimin, shfrytzimin dhe disponimin e sendit t caktuar brenda kufijve t parapar me ligj.3 Kodi Civil i disa vendeve Pronsin e definon ne forma te ndryshme psh. Kodi Civil i Francs n nenin 544 parasheh se, Pronsia sht e drejta e gzimit dhe disponimit me sendet n myrn m absolute t mundshme, me kusht q t mos bhet ajo ka sht e ndaluar me ligj ose dispozita tjera. Kodi Civil Zviceran parashikon se, kush sht pronar i nj sendi mund t disponoj me at send sipas dshirs n kufijt e rendit juridik. Ai ka t drejt t krkoj prej secilit q e posedon kundrligjshm dhe t shmang do veprim t kundrligjshm mbi sendin.Definicioni pr pronsin n Kodin Civil Gjerman dallon n absolutitetin e saj,
1

Kushtetuta e Republiks s Kosovs, Prishtin, 15 qershor 2008, neni 121 parag.1,2,3. http://drejtesiashqiptare.com http://drejtesiashqiptare.com

2 3

E Drejta e Pronsis Intelektuale

sepse pronari i ndonj sendi, mundet nse ajo nuk sht n kundrshtim me ligjin dhe t drejtat e tjerve, me at t sillet si ta ket dshirn dhe t tjert (t trett) ti prjashtoj nga do veprim mbi sendin.Sipas t drejts romake, pronsia sht e drejta t prdor, t shfrytzoj dhe t disponoj nj send n kufijt e ligjit ius utendi, ius fruendi et ius abutendi re sua, guatenus juris ratio patitut, respektivisht pronsia sht pushteti i plot mbi sendin (proprietas est plena in re potestas).Ligji pr pronsin dhe t drejtat tjera sendore i Republiks s Kosovs i miratuar n vitin 2009, neni 18 parag.1 e prkufizon pronsin n kt mnyr: Pronsia sht e drejta e trsishme n nj send. Pronari mund t disponoj me sendin sipas dshirs s tij, veanrisht at ta posedoj dhe ta prdor, me at t disponoj dhe t tjert ti prjashtoj nga fardo ndikimi nse nuk kundrshtohet nga ligji ose nga t drejtat e nj t treti.4

3.2.

Nocioni i Pronsis Intelektuale

Pronsia Intelektuale i referohet krijimeve mendore: shpikjeve, veprave letrare dhe artistike, simboleve, emrave, imazhev, dizajnve t prdorura n afarizm.Titullart e ktyre t drejtave mund ti ndalojn t tjert q ti prdorin krijimet e tyre pa autorizim paraprak, ose mund t lejojn shfrytzimin dhe prdorimin e tyre n shkmbim t kompensimit material pr prpjekjet dhe investimet e tyre gjate gjith krijimtaris.5 Pronsia intelektuale ndahet n dy deg, pronsi industriale dhe t drejtn e autorit. Pronsia Industriale prfshin t drejtn lidhur me Patentat, dizajnt industrial, markat tregtare dhe markat e shrbimeve, emrat tregtar, indikacionet (treguesit) gjeografike, varietetet e reja bimore, tipografit e qarqeve t integruara, dhe mbrojtjen nga konkurrenca e padrejt. T drejtat e autorit jan t drejta q u njihenpersonave t caktuar pr krijimtarit e tyre n fushn e letrsis, shkencs dhe artit dhe prfshijn n mes tjerash: romanet, poezit, kompozimet muzikore, skulpturat, pikturat, vizatimet, krijimet kinematografike, arkitekturn, koreografin, fotografin dhe krijimet tjera t ngjashme. Kjo deg e Pronsis Intelektuale prfshin edhe t ashtuquajtura t drejta t tjera t prafrta me t drejtn e autorit; e drejta e artistve interpretues (kngtart, muzikantt tjer, valltart, aktort dhe t tjert t cilt interpretojn vepra); producentt e fonogrameve, producentt e filmave dhe organizatat transmetuese.6

4 5

Prof.Dr. A.Aliu, 2006, fq. (75-78). http://www.wipo.int 6 Qeveria e Kosovs, Strategjia pr Pronsin Intelektuale2010 -2014, Prishtin 2010.

E Drejta e Pronsis Intelektuale

4. Llojet e Pronsis Intelektule

Nga llojet m t njohura sidomos n arenn ndrkombtare t pronsis intelektuale mund t veohen Patentat, dizajnt industrial, markat tregtare dhe markat shrbyese.

4.1.

Patenta

Patenta sht nj e drejt ekskluzive q jepet pr nj shpikje, e cila mund t jet nj produkt ose n prgjithsi nj proces q siguron nj mnyr t re pr t br dicka ose ofron nj zgjidhje t re teknike pr nj problem. N mnyr q t jet shpikja e patentueshme duhet t plotsohen disa kushte t caktuara.7 Pronarit t saj Patenta si instrument i t drejts s pronsis intelektuale u garanton mbrojtje pr shpikjen e br, e q zakonisht shte e kufizuar n periudh t caktuar kohore, n shumicn e rasteve n 20 vjet.8 Mbrojtja e Patentave do t thot se shpikja nuk mund t jet komercialisht e prdorur, shprndahet apo shitet pa plqimin e pronarit t patents n fjal. Pronari i patents ka t drejt t vendos se kush mund ose nuk mund t prdor shpikjen e patentuar pr periudhn n t ciln shpikja sht e mbrojtur. Pronari i patents mund t jap leje pr t apo t licencoj personat e tjer qofshin fizik apo juridik pr t prdorur shpikjen n kushte t caktuara paraprakisht dhe te dakorduara reciprokisht. Pronari mund gjithashtu t shes t drejtn pr shpikjen n dik tjetr, i cili pastaj do t bhet pronari i ri i patents. 9 Pasi nj patent skadon, mbrojtja mbaron dhe shpikje hyn n domenin publik, q paraqet se pronari nuk mban t drejta ekskluzive pr shpikje, e cila vhet n dispozicion t shfrytzimit komercial.
10

Nj shpikje duhet, n prgjithsi, ti plotsoj kushtet e mposhtme pr tu mbrojtur nga nj patent. Ajo duhet t jet e prdorimit praktik, duhet t tregoj nj element t risis, q ka nj karakteristik t re, e cila nuk sht e njohur deri m tani n n fushn e tij teknike. Shpikja duhet t tregoj nj hap shpiks i cili nuk mund t konkludohet nga nj person me njohuri mesatare n fushn prkatse teknike. N shum vende, teorit shkencore, metodat matematikore, bimore ose shtazore varieteteve, zbulimet e substancave natyrore, metodat komerciale, ose metodat pr trajtim mjeksor (n krahasim me produktet mjeksore) n prgjithsi nuk jan t patentueshme.
8 9

http://www.wipo.int http://www.wipo.int 10 http://www.wipo.int

E Drejta e Pronsis Intelektuale

4.2.

Dizajnt Industrial

Modelet mund t mbrohen duke u regjistruar si disajn industrial n zyrat prkatse pr t drejtn e pronsis intelektuale. Dizajnat Industrial jan regjistruar kryesisht pr llambat, mobilje, plhur, paketim, karoserit e makinave, forma t vazove, bizhuteri, forma shisheve,etj..
Figura 1. :Disajnt Industrial

Burimi: (DPMA, 2008)

Nse nj disajn i ri regjstrohet n zyren prkatse pr mbrojtjen e t drejts s pronsis intelektuale, pronarit t tij dizajni i regjistruar i jep t drejtn ekskluzive pr shfrytzimin e dizajnit, ka nnkupton se disajni i regjustruar nuk sht as gj tjeter vetm se nj e drejt e rezervaur pr poseduesin e disajnit, q produktet e tij t disajnuar nuk mund t prdoren nga t tjert pa plqimin paraprak t tij.11 Nga kndvshtrimi ligjor, dizajnt industrial paraqesin vetm pamjen e jashtme t nj produkti apo t nj pjese t tij, e q rezulton nga linjat, konturat, ngjyrat, forma, struktura siprfaqsore, materialet dhe / apo zbukurimet t saj. Dizajni i mbrojtur zbatohet vetm pr pamjen e nj produkti, por ai nuk mund t mbroj funksionin e nj produkti, si nj patent. Funksionaliteti i nj produkti mund t mbrohet si nj patent. Ktu qndron dallimi n mes t disajnit dhe t drejtave tjera pronsore si psh. Patentat.12
11 12

HABM, 2008 Ksel,2006

E Drejta e Pronsis Intelektuale

Sikurse Patentat ashtu edhe Disajnt Industrial duhet t plotsojn disa kushte pt tu regjistruar dhe gzuar mbrojtjen nga organet prkatse t s drejts s pronsis intelektuale. Ndr kushtet m t shpeshta q duhet t plotsohen sidomos n rrafshin ndkombtar jan: Risia dhe Karakteristikat e veanta t nj Produkti si Disajn Risia nga q produkti pr t gzuar mbrojtje nga organet prkatse duhet t ket nj disajn t ri. Me fjal t tjera e drejta pronsore mbi disajnin e ri jepet nse shpikja ka nj model, nj form apo edhe nj arom t re. Nj model apo form e nj produkti merr karakter t veant, ather kur nga konsumatort e rndomt apo t zakont mund shpejt dhe pa problem t dallohet q produkti n fjal dallon nga produktet po thuajse identike ekzistuese n treg. Modelet apo format e jashtme t produkteve t quajtura dizajne mund t mbrohen nga prdoruesit e tjer pa plqimin paraprak t disajnuesit deri nj koh t caktuar e q zakonisht sht 5 vite me t drejt zgjatjeje deri n 20 vite.13 5. Disa shembuj konkret mbi Pronsin Intelektuale Coca-cola Bottle

Nj shembull shum interesant dhe historik mbi pronsin intelektuale sjell kompania CocaCola. N vitin 1905 kompania n fjal dizajnon shishen e saj t par coca-cola n form konture dhe me ngjyr t errsuar apo t mbyllur. Edhe pr kundr faktit se coca-cola shishe ishte dizajnuar nga compania Coca-Cola, dizajni i saj shfrytzohej nga konkurrenca dhe solli konfuzion n treg. Pr ta zgjidhur kt problem compania dshironte q shisha e saj coca-cola t posedoj dy tipare t vecanta si jan forma dhe pamja n mnyr q t dallohet nga konkurrenca. N vitin 1916 Coca-cola sjell n treg shishen e saj t vecant dhe m 1960 regjistrohet n gjykatat speciale t SHBA-s pr mbrojtjen e pronsis intelektuale dhe nga ai moment compania Coca-cola gzon t gjihta t drejtat mbi dizajnin e Coca-coca shishe

13

(Ksel,2006)

E Drejta e Pronsis Intelektuale

Figura 2. : Coca-cola Bottle

Versioni i par i Coca-cola Bottle q hyri n prodhim m 1916

Burimi: Gilthserano, 2009

Frika nga Kopja

Shembull tjetr sjell kompania ETUI q merret me prodhimini e syzeve t diellit. Nga frika se produktet e saja e n vecanti dizajni i produkteve t saja mund t imitohen nga konkurrenca, ajo vendosi q dizajnin e ktyre produkteve ta regjistroj si dizajn in dustrial n organet prkatse.
Figura 3. Syzet Etui

Burimi: : Urban,2009 9

E Drejta e Pronsis Intelektuale

Mororola mbrojti dizajnin e saj t mobilave

Figura 4. Telefonmobil Motorola

Burimi :smartpat,2008

10

E Drejta e Pronsis Intelektuale

6. Konklusioni Prderisa e drejta e pronsis prkufizohet si e drejt sendore q prmban n vete autorizime m t gjra me rastin e shfrytzimit dhe t disponimit me nj send, prkatsisht pronsia pr nga pmbajtja e saj sht e drejt sendore q titullarit i garanton pushtetin m t lart mbi nj send, Pronsia Intelektuale i referohet krijimeve mendore: shpikjeve, veprave letrare dhe artistike, simboleve, emrave, imazhev, dizajnve t prdorura n afarizm. Titullart e ktyre t drejtave mund ti ndalojn t tjert q ti prdorin krijimet e tyre pa autorizim paraprak, ose mund t lejojn shfrytzimin dhe prdorimin e tyre n shkmbim t kompensimit material pr prpjekjet dhe investimet e tyre gjate gjith krijimtaris.

11

E Drejta e Pronsis Intelektuale

7. Figurat
Figura 1. :Disajnt Industrial Figura 2. : Coca-cola Bottle Figura 3. Syzet Etui Figura 4. Telefonmobil Motorola

12

E Drejta e Pronsis Intelektuale

8. Literatura
Kushtetuta e Republiks s Kosovs, Prishtin, 15 qershor 2008, neni 121 parag.1,2,3. Ksel, F. (2006)geschmacksmuster. In F. Ksel, Praxishandbuch Unternehmensgrndung (S. 406). Ksell, F.(2006) Geschmacksmuster. In F. Ksell, Praxishandbuch Unternehmensgrndung (S. 406). Prof.Dr. A.Aliu, E Drejta e Pronsis intelektuale ,2006, fq. (75-78). Qeveria e Kosovs, Strategjia pr Pronsin Intelektuale2010-2014, Prishtin 2010.

8.1.

Burime nga Interneti

http://drejtesiashqiptare.com http://drejtesiashqiptare.com http://www.wipo.int HABM. (28. MAi 2008). http://oami.europa.eu/ows/rw/pages/RCD/design.de.do

13