6.

NDIKIMI I MJEDISIT T JASHTM N BIZNESIN NDRKOMBTAR

Mjedisi i jashtm paraqet nj grup faktorsh jasht ndrmarrjes q ndikojn n suksesin e saj. Ndrmarrja gjithashtu i ndikon kta faktor, por n nj shkall shum m t vogl. Parakusht pr biznes t suksesshm t nj ndrmarrje ndrkombtare sht njohja e mir e faktorve mjedisor t vendit t vet dhe t vendeve t tjera. Faktort e mjedisit t jashtm ndryshojn n hapsir dhe koh, pr kt, menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare duhet q vazhdimisht ti hulumtoj dhe analizon dhe atyre tua prshtat aktivitet biznesore. Faktort e mjedisit t jashtm, me ndikim n biznesin ndrkombtar do ti analizojm t sistemuar n faktort e mjedisit: ekonomik, politik, juridik dhe kulturor.

6.1. Mjedisi Ekonomik

Menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare, pr t marr vendim: ku, kur dhe n far mnyre do t kyet me biznes n ndonj treg t piktuar ndrkombtar, sht e domosdoshme q s pari ta hulumtoj dhe krijojn pasqyrn e qart pr gjendjen ekonomike t vendit prkats. Pasqyra pr mjedisin ekonomik t tregut t piktuar krijohet n baz t hulumtimit dhe analizs t mjedisit makroekonomik dhe mikroekonomik. 6.1.1. Mjedisi Makroekonomik Prmes hulumtimit t mjedisit makroekonomik t vendit t piktuar (synuar), krijohet pasqyra pr gjendjen e prgjithshme ekonomike t vendi. Pr ta krijuar pasqyrn pr gjendjen e prgjithshme ekonomike t vendit t piktuar, menaxhmenti i ndrmarrjes ndrkombtare pr vendin n fjal duhet ti hulumtoj dhe ti analizoj disa indikator makroekonomik, dhe at: 1. sistemin ekonomik, 2. produktin e brendshm bruto, 3. popullsin, 4. nivelin e zhvillimit ekonomik, 5. strukturn e konsumit, 6. infrastrukturn, 7. gjeografin ekonomike, 8. inflacionin, etj. 6.1.1.1. Sistemi ekonomik: n praktik hasim n: 1. Sistemin ekonomik kapitalist, t cilin e karakterizon ekonomia e tregut, ku mimin e produkteve e prcakton raporti midis oferts dhe krkess s tyre, resurset jan n pronsi t sektorit privat dhe ku roli dhe intervenimi i shtetit sht minimal. 2. Sistemi ekonomik socialist, i cili karakterizohet me ekonomi t planifikuar, ku shteti e cakton ofertn dhe mimin e prmes tyre edhe krkesn, resurset jan n pronsi t sektorit shtetror dhe ku roli dhe intervenimi i shtetit sht maksimal.

6.1.1.2. Produkti i Brendshm Bruto: paraqet vlern e t gjitha produkteve prfundimisht t prodhuara dhe shrbimeve prfundimisht kryera n nj vend brenda nj viti. Produkti i Brendshm Bruto sht treguesi kryesor i fuqis ekonomi (potencialit ekonomik) t vendit (tregut) t caktuar. Kur vlera e PBB pjestohet me numrin e banorve t vendit prkats, ather e fitojm pasqyrn e fuqis blerse t konsumatorve. Kta tregues pr disa vende i japim n tabeln n vijim: Tabela nr. 1 Nr. Vendi Vlera nominale e PBB-viti 2003 PBB ( n mil. $) PBB / pr nj banor 37.393 42.392 34.012 48.169 39.334 29.063 26.404 33.421 29.279 31.043 1.094 26.049 1.913 21.242 4.159

1 SHBA 10,881,609 2 Zvicra 309,465 3 Japonia 4,326,444 4 Norvegjia 221,579 5 Danimarka 212,404 6 Gjermania 2,400,655 7 Kanada 834,390 8 Suedia 300,795 9 Franca 1,747,973 10 Austria 251,456 11 Kina 1,409,852 12 Australia 518,382 13 Shqipria 6,124 14 Singapori 91,342 15 Malajzia 103,161 Burimi: World Development Report, 2005, f.256-260.

6.1.1.3. Popullsia: numri i popullsis s nj vendi, sht tregues i madhsis s tregut e njher tregues i krkess s mundshme. Konsumi i nj numrit t madh t produkteve sht n korrelacion t drejt me numrin e banorve, dhe at kryesisht t produkteve mimi i t cilave pr njsi nuk sht shum i lart, si p.sh. produktet ushqimore, farmaceutike etj., ndrsa kur sht fjala pr produktet e shtrenjta pr njsi, ather patjetr duhet pas parasysh PBB pr nj banor.

Tabela nr. 2 Vendi Kina India SHBA Indonezia Brazili Rusia Pakistani Japonia Bangladeshi Nigeria

Popullsis dhe PBB pr banor n disa vende - viti 2003 Popullsia (n % n PBB PBB/ banor % n PBB mil.) popullsin (n mil.$) botror botrore 1,288.4 20,6 1,409,852 1.094 3.8 1,064.4 16,9 598,966 562 1,6 291.0 4,6 10,881,609 37.393 29.9 214.5 3,4 208,311 971 0,6 176.6 2,8 492,338 2.787 1,3 143.4 2,3 433,491 3.022 1,2 148.4 2,3 68,815 463 0,2 127.2 2,0 4,326,444 34.012 11.9 138.1 2,2 51,879 375 0,1 135.6 12.1 2,730 20 0,01

Kur sht fjala pr popullsin e nj vendit, ather n analiz duhet t prfshihen numri i popullsis, norma e shtimit t saj, struktura e popullsis sipas grup moshave, struktura e arsimimit, shkalla e punsimit etj. 6.1.1.4. Infrastruktura. Aktivitetet e biznesit n nj vend t piktuar varen drejtprdrejt nga: - gjendja e infrastrukturs s komunikacionit: rrugor, hekurudhor, ujor dhe ajror, - gjendja, kualiteti dhe mimi furnizues me energji elektrike, - gjendja kualiteti dhe mimi furnizues me uj vemas uji teknologjik, - gjendja, kualiteti dhe mimi i shrbimeve t PTT dhe - ekzistimi i institucioneve t tregut dhe shkalla e zhvillimit t tyre. 6.1.1.5. Gjeografia ekonomike. Shprndarja e pabarabart e resurseve bn q n vise t ndryshme t bots t prodhohen dhe ofrohen t mira dhe shrbime t ndryshme. Menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare duhet t ket njohuri pr: - Resurset natyrore t vendit t piktuar (vend ndodhjen, sasin dhe cilsin e resurseve natyrore). - Reliefin e vendit (barrierat gjeografike si malet e larta, shkrettirat e gjera etj. kan ndikim n aktivitetet e biznesit ndrkombtar sepse e vshtirsojn transportin). - Kushtet klimatike t vendit (pr disa lloje biznesesh kushtet klimatike, si ciklonet, prmbytjet, temperaturat tepr t larta, koha me ngrica etj. i bn t rrezikshme operacionet biznesore n ato vende). 6.1.1.6. Shkalla e inflacionit. N vendet me shkall t larta t inflacionit kushtet pr operime biznesore ndrkombtare vshtirsohen. Rritja e shkalls s inflacionit rezulton me rnie t aftsis blerse t konsumatorve industrial dhe atyre final. N tregjet me shkall t lart t inflacionit, qeverit vendore shpesh here aplikojn kontrollin e mimeve si prgjigje ndaj rritjes se shpejt e t prshkallzuar t mimeve.
3

6.1.1.7. Gjendja e bilancit t pagesave, ne rast se bilanci i pagesave sht n gjendje deficiti, ather n vendin e till kanoset rreziku nga zhvlersimi i monedhs dhe erozioni fitimprurs. N vendet e tilla, ndrmarrja mund t psoj edhe pr shkak t masave t cilat mund ti marr qeveria pr ta luftuar deficitin si p.sh. ndalimin e importit, kontrollin e mimeve, kontrollin e pagesave t jashtme, masave fiskale, ndalimin e transferimit t fitimit etj. Andaj, pr ti ikur ekspozimit ndaj rreziqeve t tilla menaxheri i ndrmarrjes duhet ta analizoj mir bilancin e pagesave t vendit prits. Gjat analizs s bilancit t pagesave vmendje e veant duhet kushtuar analizs s likuiditetit ndrkombtar t vendit, borxhit t jashtm dhe qndrueshmris s tregtis s jashtme. Likuiditeti ndrkombtar i vendit matet duke i krahasuar rezervat zyrtare1 t vendit me vlern e importit. Kshtu, nse rezervat jan m t ulta se detyrimet ather pagesat jan t pamundshme. Borxhi i jashtm sht shuma e huave t marra jasht vendit bashk me kamatat pr to. Nj nivel i caktuar i borxheve sht i pranueshm nse vendi sht duke fituar fonde t nevojshme pr ti shlyer ato. Por, nse borxhet shlyhen nprmjet shtimit t borxheve, do t thot se n at vend sht e pranishme nj shkall e lart e rrezikut. Analiza e qndrueshmris s tregtis s jashtme duhet t fokusohet n analizn e strukturs si t eksportit ashtu edhe t importit, ecurin e tyre dhe farsin e tyre konkurruese nga aspekti i mimeve.

6.1.2. Mjedisi Mikroekonomik

Prmes hulumtimit dhe analizs s mjedisit mikroekonomik krijohet pasqyra (fitohen informatat) pr gjendjen dhe kushtet n tregun e piktuar pr produktin e caktuar. Hulumtimet dhe analizat e mjedisit mikroekonomik fokusohen n: - identifikimin e konkurrencs n treg pr produktin konkret dhe - prcaktimin e avantazheve konkurruese n krahasim me konkurrencn. Gjat hulumtimit dhe analizs s konkurrencs sht e nevojshme q t identifikohet sa sht numri, prej nga vjen konkurrenca dhe cilat krkesa t konsumatorve sht prcaktuar q ti plotsoj konkurrenca. Pr prcaktimin e aftsis konkurruese t ndrmarrjes n krahasim me konkurrencn zbatohet metoda e njohur me emr benchmarking. Benchmarking-u sht metod relativisht e re pr analizn e aftsis konkurruese t ndrmarrjes e cila sht paraqitur kah mesi i viteve t tetdhjeta n SHBA. Ndrmarrja e par q ka filluar ta zbatoj sht Rank Xerox, e pastaj gjithnj e m shum ndrmarrje ndrkombtare (Boeing, Generall Motors, Ford, Kodak etj) e aplikojn analizn e konkurrencs. Metoda bazohet n analizn dhe krahasimin sistematike me konkurrencn elite.

/ Rezervat zyrtare paraqesin mjetet q disponon nj vend pr t br pagesa ndrkombtare.

Analiza e konkurrencs fokusohet n identifikimin e faktorve t suksesit (faktort q kan ndikuar q konkurrenca t afirmohet si lider n treg), dhe t faktorve t mossuksesit prkatsisht gabimeve t konkurrencs. Bazuar n prvojat e t tjerve (faktort e suksesshme dhe mossuksesit t konkurrencs), ndrmarrja ka mundsi ti imlementoj faktort e suksesit dhe t ik nga gabimet q i ka br konkurrenca. Vlera e ksaj metode qndron n analizn dhe krahasimin sistematik me konkurrencn gj q ndrmarrjes i mundson krijimin e prvojave vetjake dhe zhvillimin e strategjis s vet adekuate. Shembull i mir i aplikimit t suksesshm t Benchmarking-ut sht rasti i ndrmarrjes amerikane Motorolla, njsia n Gjermani. Kjo njsi vazhdimisht i ka humbur porosit pr shkak t ndrmarrjes konkurruese Bosch e cila e kishte kohn m t shkurt t livrimit t mallrave. Pr tejkalimin e nj situate t till, menaxhmenti i ndrmarrjes i ka prcaktuar qllimet dhe veprimet e nevojshme, dhe at: afati i njjt i lvrimit t mallrave sikurse edhe konkurrenca, kualiteti m i lart i produkteve me mime m t ulta. Pas zbatimit t suksesshm t Benchmarking-ut n periudhn prej pes viteve jan arritur rezultate t lakmueshme, dhe at jan zvogluar stoqet pr 50%, jan zvogluar gabimet n pranimin e urdhresave prej 31% n 0,1%, sht shkurtuar koha e prgatitjes s urdhress pr prodhim prej 22 n dy dit si dhe sht shkurtuar koha e livrimit t produkteve prej 70 n 11 dit.

6.2. Mjedisi Politik

Mjedisi politik i nj vendi shpesh luan rrolin prcaktues n aktivitetet e biznesit ndrkombtar. Mjedisi politik i qndrueshm i nj vendi i zvoglon rreziqet me t cilt mund t ballafaqohet ndrmarrja n at treg dhe i rrit gjasat pr kyje me operacione biznesore. Nga ana tjetr, mjedisi politik jo i qndrueshm i nj vendit i rrit rreziqet e ndrmarrjes pr biznes dhe i zvoglon gjasat pr kye me operacione t biznesit n nj treg t till. Menaxheri i mir duhet ta njoh mir mjedisin politik t vendit n t cilin vepron ndrmarrja, si dhe ti parashikoj ndryshimet q mund t ndodhin. Pr kt, detyr e menaxherve t ndrmarrjeve ndrkombtare sht q vazhdimisht ta monitorojn mjedisin politik t vendit prits (qeverin, politikat dhe stabilitetin e saj) pr ti prcaktuar gjasat e ndryshimeve politike t cilat mund ti vshtirsojn operacionet biznesore t ndrmarrjes. Ndrmarrjet zakonisht paraplqejn ta drejtojn biznesin e tyre n vende qe kan qeveri t qndrueshme e miqsore, por nuk sht leht t gjinden vende e qeveri t tilla. Megjithat, n do vend ekziston rreziku politik, por shkalla e rrezikut ndryshon prej vendit n vend dhe prej kohe n koh. N prgjithsi rreziku politik sht m i ult n vendet q jan dalluar historikisht pr qndrueshmri, ndrsa rreziku politik sht zakonisht m i lart n vendet q nuk kan nj histori dhe tradit t till.

6.2.1. Burimet e problemeve politike

Problemet e natyrs politike me t cilat mund t ballafaqohet ndrmarrja n tregun e caktuar ndrkombtar, kryesisht burojn nga sovraniteti politik dhe konfliktet politike. T dy kta faktor e prcaktojn klimn politike t nj vendit dhe implikimet e saj n biznesin ndrkombtar. 1. Me sovraniteti politik nnkuptohen masat ligjore q i zbatojn qeverit vendore me qellim qe bizneset e huaja n tregun e vet ti ven nn autoritetin e vet. Masat e tilla mund t jen permanente apo t koh pas koheshe dhe karakterizohen me at se jan t parashikueshme. shtja e sovranitetit politik, kryesisht sht e theksuar te venet jo mjaft t zhvilluara dhe vendet n zhvillim t cilat aplikojn kufizime pr bizneset ndrkombtare n tregun e vet me qllim t mbrojtjes s pavarsis s vet. Te kto vende dominon mendimi se dominimi ekonomik shpien n mnyr t detyrueshme drejt varsis politike. Pr dallim nga kto vende, vendet e zhvilluara e plqejn politikn e tregut t hapur. Menaxheret e ndrmarrjeve ndrkombtar duhet t njihen me gjendjen e tashme dhe ti parashohin tendencat e ardhshme n fushn e sovranitetit politik n tregjet e ndryshme. Ata duhet ti prcjellin dhe grumbullojn informatat lidhur me qndrimet dhe sjelljet e institucioneve politike dhe partive politike si dhe prcaktimet kryesore t politiks ekonomike t vendit n fushn e bashkpunimit ndrkombtar. 2. Me konflikt politike nnkuptohen agresioni nga jasht, trazirat qytetare, luftrat qytetare, komplotet, atentatet etj. t cilat, zakonisht, i shkaktojn dme t drejtprdrejta biznesit ndrkombtar. N rrethana t shprthimit t konflikteve politike, n t shumtn e rasteve dhuna drejtohet kundrejt pronave dhe punonjsve t ndrmarrjeve t huaja, n forma t ndryshme si kidnapimi i npunsve t ndrmarrjes, shkatrrimet, djegiet, grabitjet e pasuris etj. N prgjithsi konfliktet politike e dmtojn biznesin ndrkombtar, p.sh. rrzimi nga pushteti n Iran t Shaha Reze Pahlavi ka rezultuar me humbje t mdha t ndrmarrjeve amerikane, evropiane dhe japoneze t cilat kan vepruar n at vend. Shembull i freskt i humbjes s bizneseve ndrkombtare sht lufta n ish RSFJ.

6.2.4. Llojet kryesore t rreziqeve politike

Llojet kryesore t rreziqeve politike jan: 1. Rreziku nga jo-stabiliteti i prgjithshm politik rrjedh nga ndryshimet qe mund t ndodhin n sistemin politik t vendit prits pr shkak t p.sh. agresioni nga jasht, lufts qytetare, grusht-shteti, trazirave qytetare, atentateve, etj. Nse vjen deri t rastet e tilla, operacionet e ndrmarrjes nuk do t thot t ndrpriten do her edhe pse kushtet pr biznes zakonisht vshtirsohet dhe zvoglohet leverdia. Ndrmarrja ndrkombtare mund t jet viktime e: 1. konfliktit politik t fraksioneve t ndryshme politike n vend, 2. konfliktit politik ndrmjet dy vendeve, ku pr shkaqe politike qeveria e nj vendi mund t marr vendim q ta bojkotoj qeverin e vendit tjetr, me rast ndrpriten t
6

gjitha aktivitetet biznesore midis dy vendeve, ndrsa ndrmarrja ndrkombtare gjendet n pozitn e viktims dhe 3. konfliktit politik me prmasa ndrkombtare, me rast ndrpritet t gjitha aktivitetet biznesore midis vendeve t prfshira p.sh. embargoja2 ndaj ndonj vendit t caktuar. 2. Rreziku i pronsis (rreziqet q e rrezikojn pasurin dhe investimet e drejtprdrejta t ndrmarrjes): buron nga masat q i ndrmerr qeveria e vendit prits, me t cilat, ndrmarrjes s huaj i marrt trsisht apo i kufizohet e drejta e pjesmarrjes n pronsi. Format e mundshme t rrezikut t prons mund t jen: 1. shpronsimi, 2. konfiskimi 3. domestikacioni, 4. rekuizimi, 5. shitja e detyruar, 6. ri-negocimi i detyruar i kontrats, 7. anulimi i kontrats, etj. Eksproprijimi paraqet marrjen zyrtare t pasuris t ndrmarrjes s huaj nga shteti prits, me qllim t shfrytzimit t saj pr destinom publik. Ndrmarrjet e huaja kompensohen n valuta konvertibile, por ai zakonisht sht dukshm nn vlern e tregut.

/ Sanksionet dhe embargot jan masa qeveritare q ndikojn fluksin e operacioneve t biznesit ndrkombtar (tregtare dhe investimeve t huaja) dhe zbatohen, kryesisht, n funksion t politikave dhe kundrvnieve t caktuara, sesa pr qllime ekonomike. Pas Lufts s Dyt Botrore, Lidhja e Kombeve e ka miratuar konventn me t ciln sigurohet e drejta e zbatimit t sanksioneve dhe embargove. Ideja baz e Lidhjes s Kombeve sht q n vend t prdorimit t forcs ushtarake, t zbatohet Arma ekonomike e konceptuar jo si nj instrument pr luft, por si nj mjet presioni pr paqe pr ti detyruar vendet q t sillen paqsisht n komunitetin ndrkombtar. Sanksionet kan t bjn me zbatimin e masave t veanta detyruese si p.sh. ndrprerja e financimit t vendit t caktuar i cili nuk sillet paqsisht n komunitetin ndrkombtar, ndrsa, Embargoja sht mas detyruese shum m e rrept, sepse ajo i ndalon trsisht operacionet e biznesit ndrkombtar me vendin ndaj t cilit vendoset masa e till detyruese. Masat detyruese shpesh her jan prdorur me qellim t ndryshimit t qeveris s vendit apo se paku pr ndryshimin e politikave t saj. Shkaqet pr zbatimin e tyre jan t ndryshme, duke prfshir imponimin vendeve pr respektimin e t drejtave t njeriut, mosprhapja e armeve nukleare, e deri t antiterrorizmi. Shembull konkret i zbatimit t masave detyruese sht embargoja e vendosur ndaj Irakut, ather kur Iraku e pushtoj Kuvajtin (n gusht t vitin 1990), faktikisht t gjith antart e Kombeve t Bashkuar (prfshir edhe shume vende arabe) e dnuan kt veprim armiqsor dhe u bashkuan me embargon tregtare kundr Irakut. Ne jemi dshmitar t sanksioneve dhe embargos t vendosura ndaj Serbis pr t ndikuar n sjelljet arrogante t saj n rajon. Pr ta pasur efektin e tyre, masat detyruese duhet t vihen n mnyr shumpalshe. Por kjo sht vshtir q t prmbushet, pr faktin se vende t veanta kan marrdhnie t ndryshme me vendin qe i nnshtrohet masave detyruese. Arsyet mund t jen interesat ekonomike t vendeve (gjeografike) apo miqsia historike, andaj nuk jan t gjith t interesuar q ti kufizojn marrdhniet ekonomike. Masat e vna detyruese (embargoja) zakonisht rezultojn m humbje t mdha t biznesit ndrkombtar dhe gjithmon ngrihet shtja e kompensimit t ndrmarrjeve t prekura (ndrmarrjet t cilat kan lidhje biznesi me vendin ndaj t cilit vendosen masat detyruese). Shpesh ndrmarrjet mund ta parashohin nj rrezik t till, bazuar n vlersimin e klims politike ndrkombtare, por edhe kur i ndrmarrin masat paraprake, ato nuk mund ti shmangin plotsisht humbjet.

Shikuar historikisht, shkaqet e shpronsimeve te bra kryesisht jan t lidhura me ndryshimet e dhunshme t prbrjes s qeveris dhe t ideologjis politike dhe ekonomike t vendit. Menaxheret e ndrmarrjeve ndrkombtare prmes analizs s historikut t shpronsimeve dhe t formave t paraqitjes s tyre ka mundsi q ta bj parashikimin e shpronsimeve t mundshme n t ardhmen. N vitet e gjashtdhjeta, n dhjet vende sht br 70% i shpronsimit botror, ku prijn: Kuba, Peru, Argjentina, Algjeria dhe Iraku. Konfiskimi paraqet marrjen e prons t ndrmarrjes s huaj nga ana e qeveris s shtetit prits pa kurrfar kompensimi, me rast vet qeveria pritse bhet pronare. Domestikacioni (atdhesimi) sht proces me t cilin ndrmarrjes s huaj gradualisht i zvoglohet kontrolli mbi pronn prmes kufizimeve t imponuara. Masat e domestikacionit jan: - bartja graduale e pronsis n rezident, - implikimi i rezidentit n nivelet m t larta t udhheqjes, - bartja e procesit t marrjes s vendimeve n rezident, - pjesmarrja gjithnj e m e madhe e imputeve vendore, duke eliminuar importin e tyre nga vendi am i ndrmarrjes s huaj dhe - kushtzimi i eksportit t mallrave. Qllimi prfundimtar i domestikacionit (atdhesimi) sht detyrimi i ndrmarrjeve t huaja q t heqin dor nga e drejta e pronsis dhe drejtimit, t cilat i kan pas para domestikacionit . Rekuizimi : paraqet marrjen e pasuris t ndrmarrjeve t huaja nga ana e qeveris pritse apo ndonj organ t cilin ajo e mbshtet (kryesisht pushteti ushtarak), si prgjigje pr gjendjen e jashtzakonshme. Qeveria me kt rast premton se pasuria do ti kthehet m von pronarit t huaj. Shitja e detyrueshme, sht vendim i qeveris pritse, me t cilin e detyron ndrmarrjen e huaja q ta shesin pjesrisht apo trsisht pasurin e vet ndonj organi qeveritar ose banorve lokal. mimi shits zakonisht sht m i ult se mimet e tregut. Ri-negocimi i detyruar i kontrats- paraqet vendimin e qeveris pritse me t cilin e detyron ndrmarrjen e huaj q t pajtohet me ndryshimet n kontrat t lidhur m qeverin. Anulimi i kontrats- paraqet ndrprerjen e njanshme t kontrats nga ana e qeveris s vendit prits. 3. Rreziku n afarizm (rreziqe q e vshtirsojn dhe rrezikojn tregtin ndrkombtare): buron nga politikat apo vendimet e qeveris dhe kan t bjn me: Kontrollin devizor: Vendet me vshtirsi n bilancin e pagesave vuajn mungesn e monedhave t huaja, prandaj, zakonisht, zbatojn kontrollin e daljes s devizave dhe kufizimin e posedimit t devizave t subjekteve n vend. Kontrolli i importit zbatohet me qllim t mbrojtjes s ekonomis kombtare. Nga aspekti qeveritar kto masa jan t arsyeshme, por ato e godasin gjithmon biznesin ndrkombtar. Meq kontrollit i nnshtrohet importi i lnds s par dhe pajisjet n kt mnyr ndrmarrja detyrohet q ti shfrytzoj burimet lokale, ndoshta jo cilsore dhe t

kushtueshme. Si form plotsuese e intervenimit e cila i prcjell kufizimet importuese jan vendimet me t cilat qeveria e vendit prits krkon q produkti i ndrmarrjes s huaj, i cili shitet n tregun lokal, duhet ti prmbaj disa komponent - pjes t prodhuara n vendin ku do t shitet produkti. Kontrollimi i tregut - Qeverit e vendeve t caktuara e aplikojn ndonjher kontrollimin e tregut me qllim t pengimit t ndrmarrjeve t huaja q t deprtojn n tregun vendor. Kshtu, p.sh. nj koh t gjat n tregun e Japonis ishte e ndaluar shitja e pajisjeve t sofistikuara elektronike pr sistemet telekomunikuese t gjith prodhuesve t huaj. Kontrolli i mimeve- zbatohet me qllim t mbrojtjes s interesave publike n kohn e keqsimit t kushteve t afarizmit si p.sh. n kohen e inflacionit. Kontrolli i mimeve zakonisht i nnshtrohen produktet me interes t posam shoqror, si jan produktet ushqimore, produktet farmaceutike etj. Ne kt mnyr qeveria i kontrollon shpenzimet jetsore t popullats s vet, por kjo i godet ndrmarrjet e huaja. 4. Rreziku i transferimit, burimin e ka n aprovimin akteve ligjore nga qeveria e vendit prits me t cilat kufizohet transferimi i fitimit apo edhe riatdhesimi i kapitalit nga vendi prits. Lloji tjetr i rrezikut mund t jet zhvlersimi i valuts s vendit prits n krahasim me valutn e vendit prej nga vjen ndrmarrja e huaj.

6.2.5. Modeli pr vlersimin e rrezikut politik

Menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare, para se ta merr vendimin pr kyje me operacione t biznesit n tregun e piktuar ndrkombtar sht e nevojshme q t njihet me rreziqet politike q mund tia godasin biznesin n at vend. Pr kt qellim grumbullohen informatat e nevojshme nga burimet sekondare e primare dhe prpunohen sistematikisht. Modeli pr vlersimin e rrezikut politik prbhet nga 4 faza, t cilat i paraqesim n vazhdim : Faza e par (rreziku nga jostabiliteti i prgjithshm politik): N kt faz duhet t konstatohet se a ekziston rreziku nga jostabiliteti i prgjithshm politik n vendin prits. Nse analiza dshmon pr mundsin e paraqitjes s fardo ndodhie (t paraqitur n model), e cila mund t shkaktoj jostabilitet dhe kaos politik, ather hulumtimi ndrpritet dhe hiqet dor nga kyja n at treg. Nse konstatohet se nuk ka rrezik nga jostabiliteti i prgjithshm politik, ather kalohet n fazn e dyt t vlersimit. Faza e dyt (rreziku i pronsis): Ne kt faz t vlersimit duhet t konstatohet se a ekzistojn dhe cilat jan format e mundshme t rrezikut t pronsis. Format e mundshme t rrezikut t pronsis mund t jen: 1. shpronsimi, 2. konfiskimi 3. domestikacioni, 4. rekuizimi, dhe 5. shitja e detyruar. Nse vlersohet se tregu sht me rrezik tepr t lart ather hulumtimi ndrpritet dhe hiqet dor nga kyja n at treg, e nse konstatohet se nuk ka rrezik t pronsis, ather kalohet n fazn e tret t vlersimit. Faza e tret (rreziku n afarizm) : Ne kt faz t vlersimit duhet t konstatohen rreziqet n afarizm. Pra, duhet t njoftohen kushtet nn t cilat mund t zhvillohen

operacionet biznesore ndrkombtare (kufizimet e importit, pjesmarrja e detyrueshme e imputeve vendore, tatimet, kontrolli devizor, kontrolli i mimeve, kontrolli i tregut, etj). Nse konstatohet se kushtet pr zhvillim t biznesit jan t papranueshme, ather hulumtimi ndrpritet dhe hiqet dor nga kyja n at treg, e nse konstatohet se efektet jan t pranueshme, ather kalohet n fazn e katrt t vlersimit. Faza e katrt (rreziku i transferimit): N kt faz duhet t bhet vlersimi i rrezikut t transferimit, ku posarisht duhet t analizohet rreziku nga kufizimi i transferimit t fitimit dhe riatdhesimit t kapitalit si dhe rreziku nga zhvlersimi i kursit devizor n raport me valutn vendore. Nse rezultatet e fituara n katr fazat e vlersimit t rrezikut politik jan t favorshme, ather menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare mund t marr vendimin pr tu ky dhe organizuar biznesin n nj vend t till. Modeli pr vlersimin e rrezikut politik sht paraqitur n figurn nr. 2

10

Figura nr. 2

M
11

R e v u A g re s

6.2.6. Grupimi i tregjeve sipas shkalles s rrezikut politik

Vlersimi i rrezikut politik bhet me qllim t identifikimit dhe grupimit t tregjeve-vendeve sipas shkalls s rrezikut politik pr biznes ndrkombtar. Lidhur me kt, tregjet mund ti grupojm n: 1. Tregjet politikisht shum t rrezikshme, t cilt duhet eliminuar nga interesimi pr biznes ndrkombtar. 2. Tregjet politikisht t rrezikshme por jo n at mas q menjher t eliminohen nga interesimi. 3. Tregjet ku situata politike sht n prmirsim e sipr.

6.2.7. Prgjigjet e ndrmarrjes ndaj rreziqeve politike

Ndaj rreziqeve politike n vendin prits, ndrmarrja e huaj mund t prgjigjet me nj nga opsionet n vazhdim: 1. T largohet (ndrmarrja) nga tregu i rrezikshm, pa marr para sysh se a do t ket humbje t prones, p.sh. IBM dhe Coca-Cola nga India. 2. T kontraktoj mjedisin: paraqet strategjin me karakter preventiv, ku ndrmarrja me kontrat me qeverin pritse i definon dhe i siguron garancit pr elementet konkrete t mjedisit dhe kushtet tjera t operimit t cilat do t vlejn deri n skadim t afatit t kontrats. Qeveria pritse do ti prmbush krkesat e ndrmarrjes ndrkombtar nse ajo sht e kyur n pun me rendsi kombtare, pr t ciln sht vshtir t gjendet zvendsimi. 3. T pranoj przierjen e qeveris pritse n operacionet biznesore t ndrmarrjes dhe prshtatja e operacioneve t biznesit krkesave t qeveris s vendit prits si p.sh. prodhuesi amerikan i automjeteve Chrysler n Iran pas rrzimit t Shah Reze Pahlavi. 4. Sigurimi i ndrmarrjes nga rreziku politik tek ndrmarrjet e specializuara pr sigurime p.sh. ndrmarrjet amerikane kan mundsi t sigurohen nga rreziku politik n m se 85 vende n zhvillim tek OPIC-u (Overses Private Investment Corporation), agjenci e qeveris amerikane e themeluar n vitin 1969 me seli n Uashington. Nga rreziku politik ndrmarrjet amerikane mund t sigurohen edhe te ndrmarrjet private pr sigurim, prej t cilave m t rndsishme jan AIG (Amrican International Group) dhe Lloyds n Londr.

12