Primena tehnikih normi pri izradi studija opravdanosti vodosnabdevanja

Matija Stipi1 Sran Kolakovi2 Slobodan Tain3 Rihard ranc4

APSTRAKT: Tehnike norme DVGW W 410: 2008 daju preporuke za utvrivanje potronje vode i koeficijente dnevne i asovne neravnomernosti potronje kao osnovu za dimenzionisanje glavnih objekata u sistemima vodosnabdevanja. Viedecenijska istraivanja ukazuju na trend smanjenja potronje vode po stanovniku i smanjenje koeficijenata neravnomernosti za sve tipove naselja. Na osnovu merenja u nemakim gradovima i naseljima, date su formule za proraun koeficijenta neravnomernosti u funkciji broja stanovnika. Nemaka KfW banka na osnovu studija izvodljivosti baziranih na ovim kriterijumima, obezbeuje donacije i povoljne kredite za poboljanje vodosnabdevanja gradova u Srbiji. U radu su prikazana iskustva autora u primeni ovih normi kao i poreenja sa domaim preporukama iz oblasti dimenzionisanja sistema vodosnabdevanja Kljune rei: norma potronje, koeficijenti dnevne i asovne neravnomernosti

Application of Technical Rules to the Feasibility Studies on Water Supply Systems

ABSTRACT: Technical rule DVGW W 410: 2008 provide recommendations for assessment of water consumption and daily and hourly peak factors as the basis for dimensioning of main components in water supply systems. Decades of research have indicated the tendency of reducing water consumption per capita as well as the decrease in peak factors for all types of settlements. Formulas for calculation of daily and hourly peak factors as a function of the population are given based on measurements performed in German towns and communities. German KfW Bank provides funds through donations and favorable credits to improve water supply in towns in Serbia based on such criteria. In the paper, the authors present their experience in the application of the given rules as well as the relations to domestic recommendations for the dimensioning of the water supply system. Key words: water consumption, daily and hourly peak factors.

1 2

Dr Matija Stipi, Vojvodinaprojekt A.D., Novi Sad Dr Sran Kolakovi, redovni profesor, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad 3 Mr Slobodan Tain, asistent, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad 4 Rihard ranc, dipl. in. gra., Vojvodinaprojekt A.D., Novi Sad

1.

UVOD

Polazni podatak za planiranje i projektovanje sistema vodosnabdevanja5, delova sistema kao i pojedinanih objekata sistema (izvorita, postrojenja za preradu vode, pumpne stanice, rezervoari, magistralni i cevovodi veeg prenika i sl.) jeste potreban kapacitet koji taj sistem ili postrojenje treba da ostvari. Potreban kapacitet odreen je maksimalnom oekivanom potronjom konzumnog podruja za koje se sistem vodosnabdevanja projektuje. Ukoliko ne postoje podaci o realnim potrebama za vodom na posmatranom podruju, to je u praksi najee sluaj, oekivana potronja utvruje se na osnovu tzv. normativa potronje koji se obino daju u formi tehnikih normi. Normativi potronje utvruju (u smislu preporuka) prosene potronje razliitih kategorija potroaa i oekivane neravnomernosti potronje tokom dana i godine. U tom smislu normative potronje ine [3]: norme potronje i koeficijenti neravnomernosti potronje. Norma potronje je prosena dnevna potronja vode odreenog podruja svedena na jednog stanovnika. Ovako definisana, norma potronje obuhvata potrebe za vodom stanovnitva, industrije, javnih ustanova (administracija, kole, bolnice, hoteli i sl.), poljoprivrednih gazdinstava i gubitke vode iz sistema distribucije. Potrebe za vodom praktino svih kategorija potroaa menjaju se tokom dana kao posledica razliitih aktivnosti koje se u toku dana obavljaju, ali i tokom godine, to se pripisuje sezonskim faktorima (promena temperature, promena koliine padavina i sl.). Neravnomernost potronje u toku dana iskazuje se koeficijentom satne neravnomernosti Kh a u toku godine koeficijentom dnevne neravnomernosti Kd. Sem normativa potronje, tehnikim normama mogu biti date i preporuke koje se odnose na neke druge bitne radne parametre sistema vodosnabdevanja, kao to su na primer preporuke koje se tiu radnog pritiska u sistemu ili brzine strujanja u cevima (odranje kvaliteta isporuene vode). Konano, znatan uticaj na potreban kapacitet sistema mogu imati vaei standardi ili pravilnici kojima se reguliu razliiti tehnoloki, sanitarni, sigurnosni i drugi zahtevi koje sistem vodosnabdevanja mora da zadovolji. Tipian primer su propisi koji reguliu potrebe za protivpoarnom vodom (domai Pravilnik o tehnikim normativina za hidrantsku mreu za gaenje poara). I iz domae i iz inostrane prakse je poznato da je definisanje potrebnog kapaciteta sistema ili objekta vodosnabdevanja veoma fluidno pitanje. Naime, korienjem razliitih normi potronje i koeficijenata neravnomernosti, pa ak i drugaijim tumaenjem i primenom istih normi, mogu se, za jedan te isti objekat sraunati veoma razliiti potrebni kapaciteti. Ovo pre svega ima za posledicu drastine razlike u investicionoj vrednosti i procenjenim trokovima eksploatacije i odravanja objekta, to u krajnjem sluaju moe dovesti do odustajanja investitora da uloi svoj novac u takav projekt. Sa druge strane, nerealno procenjen potreban kapacitet direktno ugroava funkcionisanje sistema u realnim uslovima. Tako na primer, predimenzionirani cevovodi, zbog sporog teenja (odnosno predugog zadravanja vode u njima), postaju ozbiljan izvor pogoranja sanitarne ispravnosti vode. Nasuprot tome, sistemi projektovani za manji kapacitet nego to su realne potrebe potroaa neminovno se suoavaju sa restrikcijama pritiska i potronje i u krajnjoj liniji sa velikim nezadovoljstvom korisnika.

Misli se pre svega na sisteme snabdevanja vodom za pie vodovode..

Primena tehnikih normi za odreivanje oekivane potronje ne garantuje da e sraunate vrednosti odgovarati stvarnim potrebama konzuma. Mnogo je razloga koji mogu uticati da dva potroaa, naoko slinog tipa (npr. dva naselja sa istim brojem stanovnika), mogu iskazati sasvim razliite potrebe za pijaom vodom: lokalitet (ravniarska i brdsko-planinska naselja) sa ime su povezani i klimatski faktori, navike i ivotni standard stanovnitva, cena vode, nain obrauna utroene vode (individualna ili kolektivna merila) itd. Iz tih razloga, pravilna primena tehnikih normi zahteva ne samo opsene pripreme koje podrazumevaju prikupljanje to veeg broja podataka o konkretnom korisniku nego i odreen inenjerski oseaj i iskustvo projektanta. Ipak, postojanje primenljivih i od najire strune javnosti prihvaenih tehnikih normi, obezbeuje neophodnu osnovu za proraun sistema vodosnabdevanja i to je isto toliko vano prua investitorima oseaj sigurnosti da je tehnika i planska dokumentacija na osnovu koje je potrebno doneti odluku o investiranju izraena u skladu sa vaeim normativima. Ne postoje univerzalni normativi potronje koji bi vaili za sve drave i regione6 ve se pojedine zemlje trude da donesu preporuke koje na najbolji nain odslikavaju stvarno stanje i potrebe kod njih. To nije nimalo lak zadatak i zahteva dugogodinji, pa i viedecenijski, sistematski rad na praenju i snimanju potreba za vodom najrazliitijih kategorija potroaa. U ovom radu, autori su dali osvrt na postojee stanje u ovoj oblasti u Srbiji a zatim kratak pregled preporuka sadranih u tehnikim normama DVGW W 410, kao i sopstvena iskustva u njihovoj primeni. Tehnike norme DVGW W 410: Potrebe za vodom izdalo je Nemako udruenje za gas i vodu 2008. Norme su koriene pri izradi studija opravdanosti u okviru projekta Program vodosnabdevanja i odvoenja otpadnih voda u optinama srednje veliine u Srbiji, koji se finansira od strane nemake vlade preko investicione banke KfW. Cilj programa je obezbeivanje odrivog snabdevanja pijaom vodom stanovnitva u osam gradova srednje veliine u Srbiji pri socijalno prihvatljivoj ceni.

2.

POSTOJEI NORMATIVI POTRONJE U SRBIJI

U pogledu normi potronje vode i naina definisanja oekivane potronje i neravnomernosti potronje, u srpskoj praksi vlada veliko arenilo i nedostatak jasno definisanih i opte prihvaenih normativa. Ovde se navode dva dokumenta koja po miljenju autora mogu posluiti kao solidna osnova za potpunije regulisanje ove, veoma vane oblasti. Prvi dokument je vaea Vodoprivredna osnova Srbije iz 2002. godine koja bi mogla da se shvati kao osnovna podloga za definisanje normativa potronje vode iz sistema za snabdevanje vodom za pie. Vodoprivrednom osnovom utvruje se norma potronje vode na 600 L/st/d u urbanim podrujima pri emu se potrebe pojedinih kategorija potroaa procenjuju na sledei nain: potronja stanovnitva 230 L/st/d, potrebe industrije (koje se pokrivaju iz javnih vodovoda) 170 l/st/d, javne ustanove 90 L/st/d i procenjeni gubici 110 L/st/d (neto vie od 18 %).
6

Primera radi, ukupna potronja vode u SAD ide i do 600 L/st/dan dok u Aliru iznosi svega 46 L/st/dan. U nekim regionima Kanade, potronja se kree oko 290 L/st/dan a u drugim i do 540 L/st/dan [1].

Za ruralna podruja utvrena je norma potronje na 400 L/st/d od ega su: potrebe stanovnitva 215 L/st/d, potrebe domaih ivotinja i javna potronja 115 L/st/d i gubici 70 L/st/d (17,5 %) Vodoprivredna osnova ne definie koeficijente neravnomernosti to je i razumljivo imajui u vidu stvarnu namenu ovog dokumenta koja se najbolje oituje iz zavrne konstatacije: Procenjene norme potronje nisu i ne mogu biti preporuke za projektovanje konkretnih vodovodnih sistema. One slue da se na nivou Vodoprivredne osnove rezerviu vodni resursi i utvrde smernice za budue kompleksno korienje voda. Drugi dokument koji se ovde navodi, a koji mnogo detaljnije definie normative potronje jeste Strategija vodosnabdevanja i zatite voda u AP Vojvodini (2007). Preporuke sadrane u ovom planskom dokumentu zasnovane su na domaim i evropskim iskustvima, trendovima potronje u evropskim zemljama u tranziciji, normativima potronje koji se primenjuju u zemljama Evropske zajednice i na specifinostima Vojvodine. Definiu se pojedine kategorije potroaa i daju osnove za utvrivanje normi potronje i koeficijenata neravnomernosti. Potronja vode u domainstvima definie se kao lina potronja pojedinca za fizioloke i higijensko-sanitarne potrebe. Norme potronje i koeficijenti neravnomernosti procenjuju se u funkciji broja stanovnika (vidi tabelu 1) Tabela 1: Norme potronje u domainstvima i koeficijenti neravnomernosti Broj stanovnika naselja do 2.000 od 2.000 do 5.000 od 5.000 do 10.000 od 10.000 do 20.000 preko 20.000 Jedinina potronja [L/st/d] 110 120 130 140 150 Kd 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 Kh (min) 0,2 0,2 0,25 0,3 0,35 (max) 2,5 2,0 1,8 1,6 1,5

Procena gubitaka vode u vodovodnoj mrei predlae se na sledei nain: novi vodovodi (u fazi planiranja) do 10 % od prosene dnevne potronje, postojei vodovodi sistemi od 10 % do 20 % od prosene dnevne potronje.

3. TEHNIKE NORME DVGW W410

Tehnike norme DVGW W 410 definiu normative potronje i koeficijente neravnomernosti karakteristinih kategorija potroaa vode za pie u Nemakoj. Rezultat su viedecenijskog sistematskog praenja navika i potronje velikog broja razliitih korisnika javnih vodovoda. Vaee norme izdate su krajem 2008. i razlikuju se od prethodnih izdanja po tome to uzimaju u obzir znatno smanjenje norme potronje, pre svega stanovnitva u Nemakoj, kao i smanjenje koeficijenata neravnomernosti, do ega je dolo u poslednje dve decenije. Kao glavni uzroci opadanja specifine potronje stanovnitva navode se ekonomski razlozi (cena vode) i sve masovnija upotreba savremenijih kunih aparata potroaa vode, pre svega ve maina i maina za pranje posua, koji za svoj radni ciklus zahtevaju znatno manje koliine vode od slinih ureaja prethodnih generacija

U smislu ilustracije ovog trenda, na slici 1 dat je dijagram promene specifine potronje stanovnitva u Nemakoj u periodu od 1990. do 2005 god. Na slici 2 prikazani su trendovi promene koeficijenata dnevne (fd) i asovne (fh) neravnomernosti potronje za jedno naseljeno mesto tokom istog posmatranog perioda.

Slika 1. Trend opadanje specifine potronje u Nemakoj

Slika 2. Trend smanjenja koeficijenata neravnomernosti potronje za jedno naseljeno mesto u Nemakoj

3.1 Potronja stanovnitva

Tehnike norme DVGW W410 ne navode striktne preporuke za procenu norme potronje stanovnitva, ime se jasno stavlja do znanja da se ovaj osnovni podatak mora odrediti uzimanjem u obzir specifinosti konkretnog konzumnog podruja. U prilog ovome navodi se da se, u ekstremnim sluajevima, specifina potronja stanovnitva kree u granicama od 5

60 L/st/d do itavih 500 L/st/d! Ipak, u najveem broju sluajeva, ovaj interval je znatno ui i kree se od 90 L/st/d pa do oko 140 L/st/d. U nedostaku pouzdanih podataka o stvarnim potrebama stanovnitva, smatra se da je norma potronje od 120 L/st/d dobra polazna procena. U tabeli 2 daje se prosena struktura potreba za vodom stanovnitva. Tabela 2. Prosena struktura raspodele potronje vode po stanovniku u Nemakoj. % 36 27 12 6 6 4 9 100 L/st/dan 43 32 15 7 7 5 11 120

Tuiranje, kupanje, lina higijena Ispiranje toaleta Pranje vea Pranje sudova ienje prostora, pranje automobila, zalivanje bata Kuvanje i pie Ostale male potronje Ukupno

Interesantno je da norme W 410 daju i preporuke za procenu maksimalne oekivane potronje za manje stambene jedinice (do 1000 stanovnika) kao to su kue, stambene zgrade i manja naselja. Na slici 3 prikazan je dijagram zavisnosti maksimalne oekivane potronje od broja stanovnika. Ako je umesto broja stanovnika poznat broj stambenih jedinica (stanova), smatra se da je prosean broj stanara u jednoj stambenoj jedinici oko 2 (od 1,8 do 2,2).

Slika 3. Zavisnost maksimalne oekivane potronje po stanovniku u funkciji broja stanovnika (za stambene jedinice do 1000 stanovnika) Odgovarajua fukcionalna zavisnost data je jednainom (1). log (Qmax) = 0,1099log2(E) 0,9729log(E) 0,1624 ................................................ (1) gde je E broj stanovnika 6

Maksimalne dnevne i satne neravnomernosti potronje procenjuju se na osnovu koeficijenta dnevne i asovne neravnomernosti fd i fh, pri emu se ovi koeficijenti definiu na neto drugaiji nain nego to je to uobiajeno u praksi u Srbiji. Koeficijent dnevne neravnomernosti definisan je kao odnos maksimalne i srednje dnevne potronje stanovnitva: fd = Qd,max/Qdm = Qd,max/(Qa/365).................................................................................... (2) gde je Qa ukupna procenjena godinja potronja stanovnitva u m3/god. Slino tome, koeficijent asovne neravnomernosti potronje definisan je odnosom maksimalne i srednje asovne potronje stanovnitva: fh = Qh,max/Qhm = Qh,max/[Qa/(36524)]........................................................................... (3) Konano, zarad praenja dnevnih kolebanja potronje, tehniki normativ W 410 definie i procentualni koeficijent asovne neravnomernosti: stmax = (Qh,max/Qd,max)100 = (fh/fd)(100/24) ................................................................ (4) U nedostatku pouzdanijih, pre svega izmerenih pokazatelja neravnomernosti potronje stanovnitva, maksimalne vrednosti navedenih koeficijenata mogu se proceniti se uz pomo empirijskih obrazaca u funkciji broja stanovnika E konkretnog naselja: fh = 18,1E-01682 .............................................................................................................. (5) fd = 3,9E-0,0752 ............................................................................................................... (6) stmax =19,3E-0,093 ........................................................................................................... (7) Zavisnosti (5) i (6) prikazane su na dijagramu na slici 4, a zavisnost procentualnog koeficijenta asovne neravnomernosti (7) na slici 5.

Slika 4. Zavisnost koeficijenata dnevne i asovne neravnomernosti potronje stanovnitva u funkciji broja stanovnika naselja 7

Slika 5. Zavisnost koeficijenta procentualne asovne neravnomernosti potronje (stmax) stanovnitva u funkciji broja stanovnika naselja Kada su koeficijenti neravnomernosti odreeni, procenjene maksimalne dnevne i asovne potronje stanovnitva sraunavaju se na osnovu sledeih obrazaca: Qd,max = fdQdm= fd(Qa/365) ......................................................................................... (8) Qh,max = fhQhm= fd[Qa/(36524)] ................................................................................ (9) odnosno Qh,max = stmaxQd,max/100 .............................................................................................. (10) Analizom izraza (2), (3) i (4) lako se nalazi veza izmeu koeficijenata neravnomernosti fd, fh i stmax i koeficijenata Kd i Kh koji se uobiajeno koriste u domaoj praksi: Kd = fd ........................................................................................................................... (11) Kh = fh/fd ....................................................................................................................... (12) odnosno Kh = stmax24/100 ......................................................................................................... (13)

3.2 Norme potronje vode prema kategorijama potroaa

Tehnike norme DVGW W 410 daju detaljne preporuke za procenu potronje u javnim ustanovama, ugostiteljskim objektima i poljoprivrednim gazdinstvima. Pregled normi potronje dat je u tabeli 3. Maksimalni koeficijenti dnevne i asovne neravnomernosti potronje daju se u tabeli 4.

Tabela 3. Norme potronje za razliite kategorije potroaa Kategorija potroaa Bolnice kole Administrativni objekti i biroi Hoteli Razni poslovni objekti Poljoprivredna gazdinstva Jedinica potronje Pacijenti i osoblje (PP) Broj kreveta (BZ) Uenici i profesori (SL) Zaposleni (B) Hotelski gosti (G) Hotelsko sobe (HZ) Povrina (ha) Radno mesto (AP) Grlo krupne stoke (GVGW) Norma potronje 340 L/PP/d 500 L/BZ/d 6 L/SL/d 25 L/B/d 290 L/G/d 390 L/HZ/d 2000 L/ha/d 50 L/AP/d 52 L/GVGW/d Opseg potronje 120 830 L/PP/d 130 1200 L/BZ/d 13 111 L/B/d 100 1400 L/G/d 70 1400 L/HZ/d 1500 1400 L/ha/d 25 125 L/AP/d

Tabela 4. Koeficijenti neravnomernosti potronje za razliite kategorije potroaa Maksimalni koeficijenti neravnomernosti potronje fd Bolnice kole Administrativni objekti i biroi Hoteli Razni poslovni objekti Poljoprivredna gazdinstva 1,3 1,7 1,8 1,4 1,8 1,5 fh 3,2 7,5 5,6 4,4 5,6 7,6

Kategorija potroaa

Kad je re o potroaima iz kategorije poljoprivrednih gazdinstava, norma potronje procenjuje se prema broju ekvivalentnih grla krupne stoke koji se sraunava na osnovu stvarnog broja i vrste ivotinja (i broja zaposlenih) i korekcionih faktora za pojedine vrste domaih ivotinja datih u tabeli 5. Tabela 5. Korekcioni faktori za proraun norme potronje raznih vrsta domaih ivotinja Vrsta ivotinje Krava Konj Tele goveda do 1 godine June goveda od 1 do 2 godine Goveda preko 2 godine drebe Korekcioni faktor 1,2 1,0 0,3 0,7 1,0 0,3

Tabela 5 (nastavak). Korekcioni faktori za proraun norme potronje raznih vrsta domaih ivotinja Vrsta ivotinje June do cca. 4 nedelje Tovno june do 100 kg ive vage Tovno june do 180 kg ive vage Tovni bik do 350 kg ive vage Tovni bik od 350 kg ive vage Domae svinje Domae krmae Domae krmae sa prasiima Tovne svinje od 110 do 200 kg ive vage Ovce Koze Kokoke Guske Patke Korekcioni faktor 0,1 0,15 0,23 0,5 0,9 0,3 0,3 0,5 0,13 0,1 0,1 0,04 0,04 0,04

Sem kategorija potroaa navedenih u tabelama 3 i 4, tehnike norme DVGW W 410 daju neophodne preporuke za analizu potreba za vodom i za druge specifine kategorije potroaa, kao to su sportske hale, bazeni stadioni i hipodromi, sajamske i kongresne hale, trni centri i sl.

3.3 Gubici
Gubici vode iz vodovodne mree mogu da dostignu znaajan procenat od ukupne koliine vode koja se u mreu potiskuje. Veliina gubitaka zavisi od stanja i starosti distributivne mree, kvaliteta odravanja, postojanja neregistrovanih prikljuaka itd. Tehnike norme DVGW W 410 ne propisuju poseban postupak za procenu gubitaka vode. Umesto toga, navodi se da se po ovom pitanju moraju sprovesti detaljne analize stvarnog stanja i to prema postupcima opisanim u tehnikim normama DVGW W 392 i DVGW 491-1. U nedostatku relevantnih parametara, gubici vode iz vodovodne mree mogu se grubo proceniti na oko 10 % od ukupne godinje potronje u sistemu vodosnabdevanja. Za potrebe preliminarnih analiza, moe se takoe smatrati da se gubici u apsolutnom iznosu ne menjaju tokom dana niti usled sezonskih uticaja.

3.4 Dijagrami dnevne neravnomernosti potronje

U smislu ilustracije meusobnog uticaja potronje stanovnitva i potronje vezane za privredne aktivnosti, tehnike norme DVGW W 410 informativno daju dijagrame dnevne neravnomernosti potronje za tipian grad sa jakom privredom (vidi sliku 6) i za grad sa slabijom privrednom aktivnou (slika 7).

10

Slika 6. Dijagram dnevne neravnomernosti potronje za tipian grad sa jakom privredom

Slika 7. Dijagram dnevne neravnomernosti potronje za tipian grad sa slabijom privrednom aktivnou Konano, u smislu ilustracije sezonskih uticaja na potronju vode, daju se dijagrami dnevne neravnomernosti potronje u toku dana sa maksimalnom potronjom, za dve uzastopne godine za manje naseljeno mesto (slika 8)7.
7

Na prikazanim dijagramima, vrednosti na ordinati treba mnoiti sa 24/100 da bi da bi se dijagrami preveli u oblik uobiajen u domaoj praksi.

11

Slika 8. Dijagrami dnevne neravnomernosti potronje za dve uzastopne godine za manje naseljeno mesto

4. PRIMENA TEHNIKIH NORMI DVGW W 410 PRI IZRADI STUDIJA OPRAVDANOSTI

Kao to je ranije napomenuto, ve dugi niz godina nemaka vlada, preko investicione banke KfW, ulae putem donacija i povoljnih kredita u srpsku infrastrukturu i komunalne sisteme. Jedan od takvih programa je i "Program vodosnabdevanja i odvoenja otpadnih voda u optinama srednje veliine u Srbiji" koji obuhvata osam srpskih gradova8. U okviru ovog programa predviena su ulaganja sisteme vodosnabdevanja (i odvoenja otpadnih voda) prema planovima koji su unapred dogovoreni izmeu KfW banke, srpske vlade, lokalnih vlasti i javnih komunalnih preduzea u ovim gradovima. Predviene investicije uglavnom se odnose na rekonstrukciju delova vodovodne mree, rekonstrukciju pojedinih vitalnih objekata sistema (npr. pumpne stanice) ili pak na proirenje vodovodnog sistema prema naseljima i selima koja trenutno nisu deo postojeih vodovoda. Osnova za procenu investicionih ulaganja, zavisnih trokova eksploatacije i odravanja, kao i za procenu uticaja predvienih investicija na buduu cenu vode jesu studije opravdanosti koje su izraene za svih osam gradova ponaosob. Nosilac posla izrade studija bila je austrijska konsultantska kua SETEC sa domaim partnerima Vojvodinaprojekt iz Novog Sada i Fideco iz Beograda. U svim sluajevima kada je bilo predvieno ulaganje u vitalne objekte sistema ili u proirenje vodovodne mree ka novim potroaima, polazni podaci za izradu studija opravdanosti bile su norme potronje konkretnog konzuma i koeficijenti neravnomernosti potronje. Oba podatka odreivana su na osnovu preporuka sadranim u tehnikim normama DVGW W 410 i na osnovu kompleksnog uvida u stvarno stanje na terenu.
8

U program su ukljueni gradovi: Kraljevo, Loznica, Panevo, abac, Smederevo, Sombor, Sremska Mitrovica and Vrac.

12

Ve kod prvog podatka norme potronje, nailo se na probleme, posebno kada su u pitanju naselja koja je trebalo povezati na sistem gradskog vodovoda. U veini sluajeva, lokalni vodovodni sistemi u selima u nadlenosti su mesnih zajednica, ne postoji sistem praenja potronje, a naplata utroene vode vri se paualno. Jedini izvor podataka su informacije dobijene od ljudi koji odravaju vodovod i eventualno iz postojee projektne dokumentacije. U oba sluaja, dobijeni podaci morali su biti uzeti sa velikom rezervom. Primera radi, u tabeli 6 navode se podaci o ukupnoj prosenoj potronji vode za osam naselja u somborskoj optini, za koja je razmatrana mogunost prikljuenja na centralni gradski vodovodni sistem. Podaci su preuzeti iz projektne dokumentacije [4] Tabela 6. Broj stanovnika i ukupna prosena potronja osam naselja u optini Sombor prema literaturnim izvorima [4] Naziv naselja onoplja Svetozar Mileti Stanii Kljajievo Stapar Teleka Aleksa anti Doroslovo Broj stanovnika 4.359 3.169 4.808 6.012 3.720 2.084 2.172 1.830 Ukupna prosena potronja L/st/d 217 92 150 125 77 120 170 131

Sa obzirom da se radi o naseljima koja su po svim karakteristikama veoma slina, a da se navedene prosene potronje kreu u relativno irokom rasponu, ovi podaci su odbaeni (kao u ostalom i u samoj izvornoj dokumentaciji [4]). Merodavne potronje u naseljima (prosena dnevna, maksimalna dnevna i maksimalna asovna) sraunate su sledeim postupkom, baziranim na tehnikim normama DVGW 410, prikupljenim podacima na terenu i uz uvaavanje specifinosti Vojvoanskih naselja. Za sva naselja usvojena je norma potronje stanovnitva od 130 L/st/d. Ovo je neto via specifina potronja od preporuene normama W 410 za slina naselja u Nemakoj, ali je po miljenju autora blia realnoj stanju u naoj zemlji imajui u vidu standard stanovnitva, navike i prosenu starost velikih kunih potroaa vode (npr. maine za ve). Za sva naselja usvojeni su priblino isti koeficijenti neravnomernosti potronje i to fd = 1,9 (Kd = 1,9) i fh = 4 (Kh = 2.1). Ovo su za oko 5 10 % nii koeficijenti neravnomernosti u odnosu na vrednosti koje bi se dobile striktnom primenom jednaina (4) i (5) na broj stanovnika u selima. Time je na posredan nain uzet u obzir uticaj neto uveanih gubitaka iz mree na neravnomernost potronje (vidi dalje) kao i injenica da se vie naselja snabdeva iz istog magistralnog cevovoda te da se ne moe oekivati da se u svim tako povezanim selima ostvaruje maksimalna asovna potonja istovremeno. Javna potronja u naseljima je zanemariva i pretpostavljeno je da je uzeta u obzir uveanom normom potronje stanovnitva.

13

Norma potronje krupne stoke (uglavnom goveda) usvojena je na 50 L/kom/d a sitne na prosenih 10 L/kom/d. Broj grla u pojedinim naseljima dobijen je od Veterinarske stanice u Somboru. Za vrednosti koeficijenata neravnomernosti potronje krupne i sitne stoke usvojene su iste vrednosti kao i za koeficijente neravnomernosti stanovnitva. Drugim reima, za koeficijent dnevne neravnomernosti usvojena je via vrednost od preporuene tehnikim normama DVGW W 410 (vidi tabelu 4), a za koeficijent asovne neravnomernosti znatno nia. Po miljenju autora, ovo je ispravan postupak sa obzirom da je cilj prorauna procena ukupne maksimalne dnevne i asovne potronje u naseljima, te da bilo neopravdano oekivati da se maksimalne potrebe i stanovnitva i poljoprivrednih gazdinstava pojavljuju istovremeno u istom satu. U nedostatku bilo kakvih podataka, gubici vode iz lokalnih vodovodnih mrea usvojeni su na 15 % od ukupne srednje dnevne potronje i smatrano je da se ne menjaju tokom dana i godine. Potrebe za vodom u sluaju poara usvojene su na osnovu vaeeg Pravilnika o tehnikim normativima za hidrantsku mreu za gaenje poara. Maksimalna asovna potronja u vodovodnom sistemu u sluaju poara, za svako pojedinano naselje, sraunata je na sledei nain. Najpre je sraunata maksimalna dnevna potronja. asovna potronja (u m3/h) usvojena je na 8 % od ovako dobijene vrednosti za naselja sa manje od 5.000 stanovnika, odnosno na 5,5 % za naselja sa vie od 5.000 stanovnika. Na ovako sraunatu asovnu potronju dodaju se potrebe za protivpoarnom vodom. Radni pritisak u mrei u bilo kom voru, u tom sluaju ne sme da padne ispod 1,5 bar. Protivpoarni protok definisan Pravilnikom se obezbeuje sa distributivnih cevi prenika 150 mm i vie. Sa cevi manjeg prenika se obezbeuje protok od 24 m3/h [6]. Rezultati opisanog prorauna za svih osam naselja prikazani su u tabeli 7. Magistralni cevovodi prema naseljima sa postojeim ili predvienim rezervoarima iste vode dimenzionisani su prema maksimalnoj dnevnoj potronji. Cevovodi prema naseljima bez rezervoara kao i lokalne pumpne stanice za snabdevanje naselja dimenzionisani su prema maksimalnoj asovnoj potronji. Merodavna maksimalna asovna potronja je uvojena kao max(Qh,max, Qh,pp) Tabela 7. Rezultati prorauna specifinih potronji u osam naselja u optini Sombor Naziv naselja onoplja Svetozar Mileti Stanii Kljajievo Stapar Teleka Aleksa anti Doroslovo Qdm [L/s] 8,64 7,25 10,15 14,24 8,52 3,81 6,1 3,87 Qd,max [L/s] 15,27 12,79 17,93 25,19 15,04 6,71 10,75 6,84 Qh,max [L/s]
30,74 25,72 36,09

Qh,pp [L/s] 32,84 29,21 36,84

39,30

50,73
30,25 13,49 21,62 13,76

32,53 20,08 26,15 20,25

14

Kao to se iz tabele 9 moe zakljuiti, za sva naselja sa manje od 5.000 stanovnika, merodavna maksimalna asovna potronja odreena je potrebnim kapacitetom sistema u sluaju poara. Interesantno je uporediti rezultate dobijene za sela Teleka i Aleksa anti. Iako se radi se o selima sa praktino istim brojem stanovnika (oko 2.100) dobijene specifine potronje se drastino razlikuju. Razlika je nastala na osnovu velikog broja registrovanih svinja na farmi u naselju Aleksa anti (18.600 u odnosu na 794 u naselju Teleka). Sa jedne strane, ovakav rezultat pokazuje koliki moe biti uticaj velikih potroaa vode na ukupnu potronju (posebno malih) naselja, a sa druge ukazuje na vanost prikupljanja to veeg broja relevantnih podataka koji mogu na bilo koji nain da utiu na procenu potreba za vodom pojedinih naselja.

5. ZAKLJUAK
Postupak odreivanja merodavne potronje za dimenzionisanje sistema vodosnabdevanja (ili delova sistema) mora da se zasniva na prihvaenim tehnikim normama, koje uvaavaju specifinosti konkretnog podruja. Na taj nain, sem to se samim projektantima obezbeuje osnova za proraun, investitorima se prua odreena sigurnost da je planska i projektna dokumentacija, na osnovu koje treba doneti odluku o ulaganju, izraena u skladu sa vaeim pravilima. Tehnike norme DVGW W 410, iako nastale kao rezultat sistematskog praenja potronje razliitih tipova potroaa u Nemakoj, mogu uspeno da se iskoriste kao polazna osnova za procenu normi potronje i na naem podruju. Tehnike norme ne daju konane odgovore po pitanju dimenzionisanja konkretnog sistema vodosnabdevanja. One daju smernice kako izvriti procenu vrednosti neophodnih projektnih parametra i predlau uobiajene i/ili maksimalne vrednosti tih parametara. Ove vrednosti treba koristiti u nedostatku pouzdanijih podataka (pre svega izmerenih), koji bi realnije odslikavali stanje i potrebe konkretnog vodovodnog sistema. Za pravilnu procenu potrebnog kapaciteta vodovodnog sistema ili objekta sistema, neophodno je prethodno sprovesti obimno i sistematsko prikupljanje podataka koji mogu na ovaj ili onaj nain da utiu na krajnji rezultat prorauna. To podrazumeva ne samo podatke o postojeem stanju konzuma (broj stanovnika/korisnika, mikro lokacija, klimatske prilike, podaci o privredi i velikim potroaima, podaci o stanju distributivne mree i gubicima vode ...), nego i oekivane trendove razvoja u unapred definisanom planskom periodu (npr. porast broja stanovnitva, rast privrede, planirana politika cena vode za pie i sl.). Nemaka KfW banka na osnovu studija izvodljivosti baziranih na kriterijumima datim u ovom radu, obezbeuje donacije i povoljne kredite za poboljanje vodosnabdevanja gradova u Srbiji

6. ZAHVALNOSTI
Zahvaljujemo se konsultantskoj firmi SETEC, kao i finansijeru - KfW banci, koji su omoguili da uestvujemo na izradi ovakvog projekta

15

Literatura
1. Technische Regel, Argeitsblat W 410, Wasserbedarf Kennwerte und Einfluss gren, DVGW, Bonn, 2008. 2. Vodoprivredna osnova Republike Srbije, Slubeni glasnik Republike Srbije br. 11/2002 3. Strategija vodosnabdevanja i zatite voda u AP Vojvodini, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad, 2007 g. 4. Generalni projekat snabdevanja vodom naselja optine Sombor sa prethodnom studijom opravdanosti, Knjiga 1: Generalni projekt snabdevanja vodom naselja optine Sombor, Beoinenjering 2000, Beograd, 2006. 5. Feasibility Study Sombor, Water and Sewerage Programme in Medium-Sized Municipalities in Serbia, SETEC and Associated Partners, Belgrade, 2009. 6. Matija Stipi, Analiza uticaja protivpoarnih potreba za vodom na tehnike i ekonomske parametre javnih vodovodnih sistema, Doktorska disertacija, Novi Sad, Fakultet tehnikih nauka, 2009 g.

16