Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo
David Simn Lorda
Mdico. Ourense.

Cad Aten Primaria Ano 2012 Volume 18 Px. 84-90

Tumbas son hoxe as cunetas. Hai mans en garra entre a herba triste. Os mortos levan un escapulario de pedra co nmero do quilmetro. Estades mortos, sepultados en tumbas paralelas e infinitas. Levantdevos como herba amarela sobre os maizales! Chegou o coche cos homes feroces. (Ai, se o Seor fose un bo poeta!) E houbo nenos que asasinaron a homes. (do poema CUNETAS (1947), escrito polo mdico lugus Lus Pimentel)

de transformacin poltico e social republicano. Foi unha represin selectiva, unha represin de status sobre aqueles que ostentaban o recoecemento social. A eficacia da represin non foi unicamente atribuble dominacin militar en si, senn que en gran medida foi posible pola propia colaboracin da comunidade local (e s veces ata doutros compaeiros mdicos) a cal contribua con denuncias, ou coa organizacin de milicias de vixilancia e informacin como p.e. os Cabaleiros de Santiago na capital ourens ou en zonas rurais. Primeiro chegaron os encarceramentos, os exilios, as mortes, as destitucins en postos sanitarios nos Hospital Provinciais (Ourense, Lugo, Santiago de Compostela) e na estrutura da Beneficencia Provincial (A Corua, Ourense,) ou na sanidade rural. Tempo despois as depuracins no Colexio de Mdicos e nos Tribunais de Responsabilidades Polticas. Xa foron estudados os procesos de depuracin no Colexio de

As historias de represin, exilio e depuracin que sufriu o colectivo dos mdicos galegos nos anos da Guerra Civil e a posguerra da Ditadura franquista foron sando luz na ltima dcada, e xa suman mis de 150 nomes. Unha cifra nada comparable no seu nmero aos mis de 14.000 galegos represaliados (5.000 mortos) documentados no portal Nomesevoces.net (Proxecto Interuniversitario de Investigacin Nomes e Voces). En todo o Estado espaol, amplos sectores da profesin mdica sufriron diversos graos e modalidades de represin durante a Guerra Civil e durante a longa e tamn cruenta posguerra do franquismo. Debemos sinalar a grave transcendencia poltica e as importantes repercusins que tivo nas vidas das persoas que sufriron a represin, as como no propio desenvolvemento da ciencia mdica e a organizacin da asistencia sanitaria en Galicia. A represin dirixiuse cruelmente contra aqueles sectores que se identificaron co proxecto
Correspondencia David Simn Lorda Email: david.simon.lorda@sergas.es

Mdicos da Corua (Gurriarn, 2006) e en Ourense (Simn, 2010). Para Ourense, estimouse que se abriu expediente de depuracin ao 8,29% dos colexiados, anda que obrigado recordar que non se puido manexar toda a documentacin por estar xa destruda parte da mesma e que mdicos que fosen candidatos instrucin dun expediente de depuracin na posguerra foran asasinados, faleceran nos anos da Guerra Civil ou marcharan ao exilio. Moitos dos mdicos aos que se lles instruu un expediente xa sufriran penas de crcere, despedimentos, multas, inhabilitacins para exercer, nos anos previos e algns o sufriran nos seguintes. Foron autnticos procesos en cascada. Tamn se fixeron expedientes de depuracin das matronas. Despois chegaron os Tribunais de Responsabilidades Polticas. Estes xulgaban a implicacin poltica co rxime republicano daqueles que, segundo os responsables militares, colaboraran abertamente cos partidos antes da sublevacin. Actuaban directamente sobre os bens dos procesados, procedendo sa conxelacin ou embargo, e impondo fortes multas e sancins. Como destacaron diferentes

354 Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

CADERNOS
de atencin primaria

autores ourensns como Laura Novelle e Xulio Prada, a fase de instrucin de expedientes significaba sempre levar a cabo unha investigacin exhaustiva dos antecedentes polticos, ideolxicos e morais de cada persoa procesada e do seu contorno familiar e social, na que se van implicadas diferentes instancias (xuces municipais, alcaldes, falanxe, garda civil e prrocos da localidade onde residise o investigado). A presin e intromisin na vida ntima e familiar de cada un dos mdicos investigados era moi forte.

Antonio Vzquez de Parga: Este oftalmlogo do Hospital Provincial de Ourense destitudo en agosto de 1936 xunto con outros profesionais sanitarios (entre eles o director do Hospital, o xineclogo Manuel Pena Rei, do cal xa falamos en entregas anteriores) e traballadores do Hospital (lavanadeiras, enfermeiros, porteiros,). Era o presidente en 1936 da Unin Republicana. Nunca regresou a traballar ao Hospital. Jos Pardo Babarro: Brazo y Cerebro era o nome do xornal

ALGNS NOMES desta MICROHISTORIA da REPRESIN aos MDICOS: Nas catro provincias galegas son fusilados, ao longo dos primeiros meses tras o golpe de estado de xullo de 1936, destacados mdicos dos Hospitais Provinciais e Municipais, as como mdicos titulares de numerosos municipios galegos. Moitos outros foron encarcerados e inicialmente condenados morte pero indultados despois por variados motivos. E, finalmente, moitos conseguiron salvar a sa vida grazas ao exilio. De mdicos galegos que tiveron que marchar ao exilio ou polo seu apoio guerrilla foron encarcerados, multados, depurados,, xa falamos nas das entregas previas desta serie de artigos. Citaremos a algns nomes, sen nimo de ser exhaustivos xa que recordamos que a lista son mis de 150 galenos. A listaxe longa, pero dada a experiencia da anlise dos arquivos ourensns (sobre todo no relativo aos tribunais de responsabilidades polticas e aos expedientes de depuracin dos Colexios de Mdicos), estamos seguros de que houbo mis mdicos galegos que foron represaliados na guerra e nos anos da posguerra, e cuxos casos anda non saron luz. OURENSE Carlos Reino Caamao: Era o alcalde (Frente Popular) de Vern en xullo de 1936. Natural de Negreira (A Corua), exerce como mdico na zona de Vern na II Repblica. Tras un Consello de guerra condenado morte en compaa doutras persoas da comarca de Vern. Foi fusilado no Campo de Aragn en Ourense en xuo de 1937. Jos Meixengo Pereira: Era outro dos alcaldes da Frente Popular nos das da sublevacin militar. Desde Arnoia, que era o concello do Ribeiro no que ostentaba o bastn municipal, pasa a ser encarcerado no Mosteiro de Celanova nos primeiros das de xullo do 36. Sofre Consello de Guerra e consegue librarse de condena morte e tamn das sacas nocturnas que periodicamente os falanxistas realizaban para claudiar no Alto do Furriolo aos presos do convento-crcere celanovs. En 1937 trasladado a Oseira. Neste mosteiro-prisin chegaron a estar recludos mis de 200 presos. Tras a guerra consegue destino como mdico na zona de Celanova e Verea onde exercer ata prxima a sa xubilacin. Chega a ser un dos mdicos mis afamados da comarca. Mantivo ata o fin dos seus das as sas conviccins socialistas.

anarquista (CNT-FAI) da Corua no cal escriba acerca de temas de sexualidade nos anos 1935-1936 este mdico oftalmlogo ourensn. Tamn deixou plasmadas as sas inquietudes polticas e sociais xa desde a sa poca de estudante de Medicina en Santiago cando pertenca ao sindicato da Sanidade da CNT. Mantivo colaboracins en xornais anarquistas como Solidariedade Obreira da Corua. Todo perdeuse na Guerra Incivil. Pardo Babarro foi enrolado forza nas filas rebeldes e morre en 1938 nalgunha fronte descoecida. Perfecto Herbella Gmez: Importante lder do movemento agrarista e mis tarde de Izquierda Republicana na zona de Castro Caldelas. Sofre multas, depuracin, desterro en diferentes destinos: Xunqueira de Ambia, Celanova, Manzaneda. este outro mdico ligado a iniciativas xornalsticas da poca. Colaborou con Manuel Casado Neto, caldelano ilustre, fiscal e poeta, e co cal colaborou na iniciativa e empresa de editar dous xornais agrarios: cara a finais dos anos 20 El Defensor de Caldelas, e xa logo en 1931 o xornal El Agro xornal de esquerdas. Mantivo unha prxima e duradeira amizade con outro colega mdico represaliado en Castro Caldelas, Claudio Movilla Carneiro. Manuel Fbrega Coello: Mdico ourensn, que exerca no concello zamorano de Lubin, no territorio arraiano das Portelas. Fusilado en Zamora en 1936 tras sufrir Consello de Guerra por axudar a un xeneral republicano a escapar a Portugal. Este mdico era curmn de Lus Fbrega Coello (Presidente da Deputacin de Ourense, 19313, Partido Republicano). Foi presidente da Asociacin Republicana Radical de Lubin desde 1932 e fixo campaa pola Frente Popular en 1936 en Lubin (Zamora). Foi homenaxeado polo concello de Lubin, presidido por unha alcaldesa do PSOE, en decembro do 2006 non contexto dunhas Xornadas Culturais (I Xeiras das Portelas). Habera que seguir facendo referencias a moitos outros nomes de galenos ourensns que sufriron algn tipo de represin (crcere, multas, depuracin, detencins, exilio, morte): Antonio Fernndez Carnicero (exiliado a Mxico e unha das mis importantes figuras do Partido Comunista en Ourense en 1936), Gonzalo Gurriarn Gurriarn (Barco de Valdeorras), Antonio Encinas Rodrguez (de Ribadavia e exiliado en Mxico), J. Camilo Feijo lvarez (Avin), Juan Manuel Arias Jares (de Viana do Bolo e fundador

355 Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

CADERNOS
de atencin primaria

do PSOE local na Segunda Repblica), Fermn Fernndez Garca (da Mezquita e irmn de Augusto Assa), Antonio Gelpi Asorey (vinculado familiarmente a Xinzo de Limia, e fusilado en Madrid), Antonio Fernndez Montero (Cortegada), Julin Bravo Prez (Mdico militar de Ourense), Lus Carrero Nine (Ourense), Enrique dos Arcos Fajardo (O Carballio), Ramn Bermdez Trasmonte (Pobra de Trives), Lus Villarino (Castrelo de Mio), Jose Lus Blanco Vicente (alcalde da Fronte Popular en Manzaneda), Jos Aspilche Xusto (Montederramo), Gustavo Contreras Cerdeiria (Vern), Ramn Villarino Arias (Ton), Lus Daz Galego (Vilar de Barrio), Serafn Barros Nvoa (Castro Caldelas), Juan Martnez Neira (Larouco), Silvio Pars Villar (Ourense), Jos Rodrguez Portugal (Amoeiro e Ourense), Jos Gonzlez Prez (Barbads), Carlos Guitin Fbrega (Ourense), Bernardino Temes Fernndez (Ourense), Nicols Ramn Lpez Aydillo (Ourense, anda que con vida profesional en Madrid na contorna de Ramn e Cajal e de Lafora), Roberto Tizn Aguiar (de Carballino e emparentado por va da sa esposa Eva Dainow cos dentistas xudeus establecidos en Ourense desde faca anos, os Dainow Dicker, quen tamn sufriron exilio e represin), Manuel Vzquez lvarez (Ramirs). Houbo mdicos que chegaron a Ourense na posguerra por mor das depuracins, desterros ou encarceramentos que sufriron noutras zonas baixo dominio franquista. As podemos citar aqu a mdicos como Manuel Garca Lpez de Lara, ou os irmns valencianos Roberto e Federico Lloria Llovera, ou o vallisoletano Francisco Bejarano Fraile Dicir que estes dous ltimos, a pesar de estar xa moi marcados polo seu compromiso republicano previo, mantiveron militancia e activismo antifranquista (vinculados organizacin do Partido Comunista) as como activo apoio ao maquis ourensn nos difciles anos da posguerra. A CORUA Sixto Aguirre Garn: Estudante de Medicina en Santiago e militante de Esquerda Republicana. En xullo de 1936 encarcerado en Santiago xunto con outras persoas, entre elas o mdico Francisco Comesaa. Deles quedaron para a posteridade conxuntamente con outras persoas detidas naqueles das os retratos que fixo o escengrafo e delineante composteln, Camilo Daz Balio, pai do intelectual e empresario galeguista Isaac Daz Pardo, feito recollido e integrado na novela de Manuel Rivas O Lapis do carpinteiro... Aguirre e Daz Balio compartiron as sas ltimas horas sendo asasinados en Saa-Meixide-Palas de Rey (Lugo) na madrugada do 14 de Agosto de 1936 tras ser postos en liberdade unhas horas antes polos seus paseadores. Arturo Briones Varela: Mdico de Frades (concello da comarca de Ordes, prxima a Santiago). Estaba vinculado Frente Popular segundo algns autores, o que non corroborado polo seu familiar informante, o cal apunta a motivos de rivalidade e vinganza por

motivos socioeconmicos. fusilado o 28 de novembro de 1936 (no cemiterio de Boisaca) en Santiago de Compostela tras sufrir Consello de Guerra. Tia 35 anos. O seu irmn Cesreo Briones Varela, alumno de medicina na Universidade de Santiago (19241935), era militante anarquista na etapa republicana. Foi un dos fundadores do Ateneo Libertario de Santiago en 1932, e director da Biblioteca Circulante Comunista-Libertaria. Loitou xunto ao bando republicano e sufriu diferentes encarceramentos durante a Guerra Civil. Manuel Calvelo Lpez: Licnciase en medicina en Santiago en 1927. Ao graduarse contraeu matrimonio con Isabel Ros Lazcano, militante comunista desde 1934 e cuxas ideas polticas compartiu. Logo traballa como mdico en Los Llanos (illa da Palma-Canarias). Ao proclamarse a Repblica regresa pennsula exercendo como colaborador na ctedra de Nvoa Santos en Madrid. Desde 1932, foi axudante temporal do Seminario de Xentica de Patoloxa Xeral do profesor Nvoa Santos, e prorrogado en xaneiro de 1935 como axudante de Jimena Fernndez de la Vega. No vern de 1936, regresou a Galicia de vacacins, a Curtis, onde colabora activamente para a defensa da Repblica. Afliase ao Partido Comunista en 1936. El e a sa esposa son detidos e ambos foron condenados morte. Calvelo foi fusilado en Santiago en decembro de 1936. A Isabel Ros lle conmutaron a pena e seguir presa nos crceres de Santiago, Saturrarn (Pas Vasco),... onde levaban s mulleres que a Ditadura consideraba como mis perigosas. Consegue a liberdade condicional o 21 de marzo de 1943. Manuel Fernndez Lpez: Mdico da Pasaxe (A Corua) e que condenado morte por axudar ao deputado socialista madrileo Lus Rufilanchas, ao que o golpe de estado pilla na Corua. O doutor Fernndez Lpez era cuado do pintor e artista Lus Seoane. Foi fusilado o 11 de xullo de 1937 na Corua xunto con outras dez persoas acusados todos de axudar ao poltico madrileo. Antonio Fernndez Saavedra: Tras emigrar a Cuba e a Barcelona, onde traballa como practicante e estuda a carreira de Medicina, enrlase nas filas do exrcito republicano. Combate como capitn mdico na fronte de Teruel. Tras ser apresado e pasar por un campo de concentracin, enrolado no exrcito nacional e destinado ao seu Galicia natal, onde exerce no Hospital de Sangue do Colexio do Ensino da Corua ata febreiro de 1940. detido nesa data e condenado en Ferrol a trinta e cinco anos de crcere. En liberdade provisional impeduselle exercer, e sufriu constantes episodios de ameazas e vixilancia especial por parte da Brigada Poltico Social da Corua, na que estaba confinado mentres durase a condena. Represaliado ata 1962, tivo que deixar de exercer a medicina e refacer a sa vida. Entre 1977 e 1982 colabora coa agrupacin socialista da Corua en diversos mitins e actos polticos. Unha autobiografa das sas andanzas e vivencias Antologa de un hombre

356 Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

CADERNOS
de atencin primaria

que perdi su futuro foi publicada en 1986. Jos Garca Ramos y Segond: Estudou medicina na Universidade de Santiago e especializouse en Dermatoloxa e Medicina forense; inventou un electrodo para aplicar a diatermia. Foi vicepresidente da Academia de Medicina e Cirurxa de Galicia. En 1929, ingresou na logia masnica Pensamento e Accin N 11, en A Corua. Durante a Segunda Repblica foi elixido deputado pola provincia da Corua polo Partido Republicano Radical nas eleccins xerais espaolas de 1933 e por Unin Republicana, nas de 1936. O estalido da Guerra Civil sorprendeulle na Corua. Foi encarcerado na prisin provincial da torre de Hrcules, onde traballou como mdico na enfermara. Logo da guerra foi xulgado polo Tribunal Especial para a Represin da Masonera e o Comunismo, condenado e inhabilitado. Logo de pasar uns anos nos crceres de Burgos e Puerto de Santa Mara, volveu Corua, onde continuou exercendo de dermatlogo. Juan Gonzlez Gonzlez: Mdico de Porto do Son (Corua) en 1936. Integrouse no sindicato da CNT de Portosn. Sentenciado en xaneiro de 1937, foi condenado a cadea perpetua e inhabilitacin absoluta perpetua por auxilio rebelin. Permaneceu prisioneiro catro anos, dous nos baixos do Pazo de Raxoi e outros dous na Prisin Provincial da Corua. Ao sar, estivo sen poder exercer ata a amnista decretada polos 25 anos de paz. Durante anos estivo vixiado e, nalgunha ocasin, requirido no cuartel da Garda Civil. Ao reintegralo o seu posto de traballo, exerceu a medicina rural en Xuo e en Porrio, ata a sa xubilacin. Lus Morillo Ua: Estuda a carreira de Medicina e fai tamn o doutoramento en Madrid en 1930. Estivo pensionado pola JAE en Alemaa e en Pars. Foi discpulo de Varela Rado. Ao comezar a Guerra Civil era decano da Facultade de Medicina de Santiago e catedrtico de Xinecoloxa. destitudo pola Delegacin Militar da Corua en agosto de 1936. Acosado e perseguido pola Falanxe de Santiago, termnase suicidando no seu propio domicilio o 4 de xaneiro de 1937. Jaime Quintanilla Martnez: Estuda Medicina en Santiago e establcese como mdico en Ferrol. Foi alcalde do PSOE na Cidade Departamental entre 1931 e outubro de 1934. Volveu ao concello desde febreiro a xullo de 1936, pero como concelleiro, xa que o posto de alcalda cdello un compaeiro de partido. Diferentes autores afirman que xunto con Heraclio Botana foi un dos grandes lderes do socialismo galego do primeiro terzo do sculo XX no cal comeza a militar en 1920. Era escritor, e desde moi pronto colabora coas Irmandades da Fala e na prensa nacionalista, vez que escribe pezas dramticas en lingua galega. Creou e dirixiu a revista Cltiga, e dirixiu o boletn Galicia rexionalista. Formou parte da xestora da Deputacin provincial da Corua, que presida Jos Lpez Bouza, de Izquierda Republicana. As mesmo tomou parte na campaa para o referendo de aprobacin do Estatuto de Autonoma de Galicia.

Trs a sublevacin militar contra o lextimo goberno republicano, foi detido en das ocasins, ambas na sa casa, sendo liberado na primeira delas. Na segunda, foi encerrado no buque prisin Plus ultra, do que o sacaron o 17 de agosto de 1936 para ser fusilado, sen xuzo, no muro do cemiterio de Canido, xunto con outros catorce presos, entre elles o mestre Juan Garca Nboa. O seu fillo, o mdico Jaime Quintanilla Ulla, foi logo o primeiro alcalde de Ferrol unha vez restablecida a democracia (1979-1987). Vicente Varela Rado: Antes da proclamacin da Segunda repblica foi presidente do Centro Republicano en Santiago. Militante da ORGA e amigo de Casares Quiroga, foi nomeado Gobernador Civil de Pontevedra en abril de 1931 e posteriormente foino en Ourense ao ano seguinte. En 1932, ao ser nomeado director do Hospital Clnico Provincial de Santiago abandona a actividade poltica, anda que seguiu sendo militante de Izquierda Republicana. Ao iniciarse a Guerra Civil foi destitudo do seu posto de director do hospital e sufriu incautacin de bens as como varias multas, algunha de 15.000 pesetas. Uns meses mis tarde, en xullo de 1937, foi detido e encarcerado por pertenza logia Libredn n 6 de Santiago de Compostela. En dita logia tamn estaban os mdicos Arturo Cervign e Amancio Caamao, ademais do estudante de Medicina Fernando Barros.. O Tribunal Especial para a represin da Masonera condenouno en 1942 a doce anos e un da de reclusin menor, que logo lle foi rebaixada a seis de prisin maior. Devandita condena cumpriuna no penal de Santa Mara (Cdiz) entre xaneiro e decembro de 1943, sando entn de devandito crcere para ser confinado na sa localidade natal de Pontevedra ata 1947. Foron asasinados outros mdicos ligados provincia coruesa como Jos Eugenio Etcheverra Naveira (mdico de Betanzos e que foi fusilado ao comezar a guerra), Jos Allegue do Ro (paseado en Pontedeume en agosto de 1936), Manuel Morgado Gonzlez do Val (mdico e concelleiro socialista de Ferrol; fusilado en agosto de 1936 ), Lus Prez Carballa (mdico militar da Armada, foi arrestado e procesado en xullo de 1936 por negarse a participar na sublevacin militar. Foi fusilado en Ferrol por adepto Repblica o 15 de marzo 1937), Jos del Ro Martnez (de Pontedeume, de cuxa crcere sacado para ser asasinado en setembro de 1936), Eugenio Rodrguez Bilbao (mdico de Santa Uxa de Ribeira e militante do PSOE; fusilado en xaneiro de 1937 en Compostela), Eduardo Snchez Fraga (mdico e vecio da zona de Mugardos; simpatizante comunista; fusilado con outro grupo de persoas da zona, entre elas o alcalde de Mugardos, en agosto de 1936), Manuel de los Ros Mosquera (mdico natural de Abegondo- A Corua, foi mdico en Ronda -Mlaga, onde pertenca Logia Giner 19; foi detido na Corua; logo xulgado e fusilado en Mlaga). Houbo outros mdicos que a pesar de ser xulgados por rebelin non foron condenados morte anda que si a penas de crcere, p.e. Eduardo Gonzlez Moro (mdico e vecio da Corua condenado a doce anos e un da de prisin).

357 Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

CADERNOS
de atencin primaria

A lista de mdicos represaliados na Corua completarase con outros nomes como os que tiveron que marchar ao exilio: Castelao, Jos Pardo Gayoso, Gumersindo Snchez Guisande, Antonio Baltar Domnguez, Manuel Miones Bernrdez ou Leoncio Virgs,... ademais dos que por apoios guerrilla sufriron crcere, multas ou outras modalidades represivas: Jos Segade Vidal, Ramn Baltar Domnguez, Ulpiano Villanueva de Castro, Chacrtegui, os irmns Goyanes e moitos mis galenos dos que xa falamos en entregas anteriores. Supomos que unha revisin dos Expedientes de Responsabilidades Polticas da provincia da Corua achegaranos mis nomes de galenos represaliados. PONTEVEDRA Daro lvarez Limeses: Mdico en Tui onde chega a ser forense. Foi fusilado en 1936. Era militante de Esquerda Republicana. Destacado orador e conferenciante, funda en Tui o semanario La Opinin, desde onde critica duramente o caciquismo reinante. Un dos seus fillos, Xos Mara lvarez Blzquez-escritor, editor e investigador galeguista- desterrado a Zamora. O seu fillo maior, o mdico Daro lvarez Blzquez foi tamn encarcerado nos anos da Guerra e logo de novo en 1947 baixo a acusacin de pertencer Unin de Intelectuales Libres. Telmo Bernrdez Santom: Era mdico inspector municipal de Sanidade de Redondela. Pertenca a Izquierda Republicana. Foi fusilado, aos 51 anos, co mdico Caamao e outras persoas na prisin de A Caeira (Pontevedra) o 12 de novembro de 1936. Amancio Caamao Cimadevila: Doutor en Medicina e cirurxin do Hospital Provincial de Pontevedra. fora presidente da Deputacin de Pontevedra no primeiro bienio republicano. Membro de Izquierda Republicana, foi Gobernador Civil de Pontevedra ata febreiro de 1936. Foi acusado de pertenza masonera e colaboracin con Socorro Rojo Internacional. As sas propiedades (sanatorio privado e vivenda) foron incautadas, e non foron devoltas ata finais dos corenta tras longo expediente. Alejo Diz Xurado: Mdico e primeiro alcalde republicano de Tui. Pertenca a Izquierda Republicana. fusilado o 30 de outubro de 1936 con Daro lvarez Limeses, xunto Alameda de Tui,, acusados de adhesin entusiasta e voluntaria rebelin voluntaria e comunista da Frente Popular. Jos Antonio Fernndez de la Vega: Mdico establecido en Ponteareas (Pontevedra). Inicialmente adscrito ao socialismo reformista de Ponteareas, inclnase cara ao republicanismo a partir de outubro de 1934, sendo un dos fundadores de Izquierda Republicana en Ponteareas en marzo de 1935. Foi Gobernador Civil en Lugo de febreiro a xuo de 1936, e en Mlaga, de xuo a

setembro de 1936. Tras pasar por diferentes vicisitudes, ao acabar a guerra exliase a Francia onde detido en 1940 pola Gestapo, devolto a Espaa e levado prisin de Mlaga, onde de novo exerceu a sa profesin entre os seus compaeiros reclusos. Foi condenado morte e executado. Waldo Gil Santostegui: Exerca como mdico en Vigo. Membro do PSOE e da UXT e vinculado ao agrarismo. Foi concelleiro na cidade olvica. Fusilado en 1936 tras un consello de guerra. Jos Gmez Sampayo: Asasinado por un grupo de falanxistas na madrugada do 9 de novembro de 1936 xunto a outras dez persoas, vecias de Arbo e de Laln. Os once foron sacados o da anterior pola noite do crcere da illa de San Simn co pretexto dun traslado penitenciara de Ponte Caldelas. Xamais chegaran a ese destino, senn que foron paseados na Volta do Couto, municipio de Cotobade. Agustn Jorge Echeverri: Mdico e alcalde (Frente Popular) de Cangas do Morrazo. Detido a finais de xullo de 1936, e, tras un consello de guerra en Pontevedra fusilado o 28 de setembro de 1936. Juan Montaa Fernndez: Mdico oculista. Militou politicamente en Unin Republicana. Ingresou na masonera en 1930, na logia Vicus. detido en Vigo acusado de masn en novembro de 1936. Tras dous das de detencin sae en liberdade tras facer un donativo para o Exrcito de 2.000 pesetas. Volve ser detido polos mesmos motivos en setembro de 1937, permanecendo encarcerado na prisin de Vigo ata abril de 1940. Volve ser procesado en setembro de 1942 polos mesmos motivos, sufrindo crcere en Madrid, Burgos e Valladolid. En febreiro de 1945 permtenlle sar do crcere e marchar confinado a Ribadavia onde resida unha das sas fillas. O 7 de marzo de 1946 termina a sa privacin de liberdade e pode regresar a Vigo, onde anda lle esperaba loitar contra a sa inhabilitacin profesional imposta polo TRP. Celestino Poza Cobas: Mdico pontevedrs, e deputado pola Unin Republicana nas eleccins de 1936. Pnsase que pertenca francmasonera pontevedresa. En agosto de 1936 detido, torturado e xulgado en consello de guerra, e condenado a prisin. Foi encarcerado cun dos seus fillos (o mdico Celestino Poza Pastrana) na Illa de San Simn, onde recibe a noticia do fusilamento do seu outro fillo, Lus. Acollido a varios indultos foi posto en liberdade en 1941. A sa clnica e a sa casa foron saqueadas e os seus bens incautados, anda que logo puido exercer a profesin. O seu fillo, Lus Poza Pastrana, tamn mdico do Hospital Provincial de Pontevedra e que fai campaa pola Frente Popular en 1936, foi fusilado en Pontevedra o 12 de novembro de 1936. Outro fillo de Poza Cobas

358 Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

CADERNOS
de atencin primaria

era Celestino Poza Pastrana. Militaba na Unin Republicana e detido e encarcerado en Pontevedra e mis tarde na Illa de San Simn, ata novembro de 1937. Xulgado por rebelin militar con resultado de absolucin. Sobrevive en difciles circunstancias. Ata 1943 non se lle devolven bens familiares. Foi detido de novo en 1947, por breve tempo, acusado de pertencer denominada Unin de Intelectuales Libres. Axudou a persoas escapadas e exerceu o seu labor de forma filantrpica. Ata 1951 non foi reposto no seu cargo de cirurxin no Hospital Provincial.

de Madrid, dirixido por Gustavo Pittaluga, mxima autoridade neste campo, especialmente no paludismo. Chega a capitn mdico no exrcito republicano, onde lle encomendan responsabilidades na loita antipaldica. Logo da guerra retorna a Ribadeo, onde traballa como mdico especialista en anlises clnicas. A sa brillante carreira cientfica na preguerra vai quedar xa escurecida total ou parcialmente. Deixou inditos dous manuais: Tratado de Paludismo e Entomologa mdica. Donato Ron Snchez: Estuda a carreira de Medicina en Santiago

Outros mdicos de Pontevedra que foron asasinados: Eugenio Arbones Castellanzuelo (Toco-xineclogo de Vigo vinculado ao PSOE), Angel Cadavid Caamao (Mdico do Grove e lder local de Izquierda Republicana), Adolfo Morgade Pazos, Jos Rodrguez Vigo (de Tomio; era dentista), Abraham Zbarsky e o seu fillo Jacobo Zbarsky (ambos eran dentistas de orixe rusa, establecidos en Pontevedra desde inicio dos anos 20). Ademais outros galenos sufriron diversas modalidades represivas: Antonio Ocampo Otero (Redondela), Jos Enrique Pereira Mguez (Redondela), Antonio Requejo Cambeses, Jos Moreira Casal (mdico en Vilagarca de Arousa), Eugenio Muoz Gonzlez, Severino Alonso Gonda (de Nigrn, procesado, encarcerado e inhabilitado por pertenza masonera), Jos Ramn de Castro Rodrguez (procesado e encarcerado acusado de pertenza masonera), Modesto Garca Nvoa, Marcharon ao exilio, moitas veces tras sufrir crceres, multas etc. Simen Kper Hornstein, Jos Mara Fernndez Colmeiro, Benito Ba Rivas, Hermenegildo e Marcelino Losada Loureiro, Alejandro Otero Fernndez, Leoncio Jaso Roldn, LUGO Balbino Cerdeiras Rei: Mdico dentista e alcalde republicano da Frente Popular (Partido Galeguista) de Viveiro en 1936. encarcerado en Lugo. Fusilado o 12 de maio de 1937 tras sufrir consello de guerra sumarsimo xunto con outros membros da corporacin municipal. Manuel Daz Gonzlez: Mdico do Incio. Foi deputado provincial e presidente local de Izquierda Republicana polo menos desde 1934. Moi coecido en toda a sa comarca natal co mote de O pequenio do Incio por mor da sa curta estatura. Asasinado nos arredores da aldea de Eirixalba en setembro de 1936, foi homenaxeado recentemente no Concello do Incio (2011) onde foi colocado un busto nun parque pblico cerca do Concello e un monlito no lugar onde foi paseado e asasinado. Antonio Rodrguez Darriba: Mdico pensionado pola Xunta de Ampliacin de Estudos (JAE) en Hamburgo e Liverpool para formarse en Parasitoloxa e Hematoloxa entre 1928 e 1931. Traballou no Laboratorio de Parasitoloxa da Facultade de Medicina

e fixo a especialidade de Xinecoloxa en Madrid. Republicano afn a Azaa e amigo de Casares Quiroga. xulgado en rebelin. O mdico e os seus tres irmns, todos eles vecios de Lourenz foron perseguidos e procesados. Segundo informacins achegada pola familia, os irmns Ron estiveron escondidos durante toda a Guerra Civil. Inicialmente e durante un ano estiveron no convento de Samos (Lugo). Posteriormente en agochos na casa da familia na propia Lourenz. Estivo tamn inhabilitado para traballar durante tres anos tras terminar a Guerra Civil. Jos Mara Torviso Bermdez: Mdico e vecio da Pontenova. Foi executado en Lugo en febreiro de 1937. Carlos Vzquez Fernndez-Pimentel: Traumatlogo que exerca no Sanatorio Pimentel de Lugo. Foi tenente de alcalde polo Partido Socialista na primeira corporacin republicana, e alcalde de Lugo entre febreiro e outubro de 1934. No vern de 1936, foi multado e desterrado a Asturias por un perodo de seis anos. Irmn do mdico e poeta Lus Vzquez Fernndez-Pimentel Lus Pimentel. Rafael de la Vega Barrera: Exerca a profesin en Lugo polo menos desde 1916, onde era cirurxin e chega ser director do Hospital Provincial de Lugo. Era presidente de Unin Republicana e foi deputado por Lugo polo Partido Republicano Radical en 1931. O 14 de abril de 1931 era presidente do Comit Republicano de Lugo, cidade onde proclamou pacificamente a Segunda Repblica. Pertenca logia masnica Lucus, na que tia o nome simblico de Dantn. Acusbaselle de pr o Hospital Provincial a disposicin dos obreiros que acudiron a Lugo o 20 de xullo de 1936 para tratar de defender a cidade da rebelin militar. O fusilamento de Rafael de la Vega Barrera, levado a cabo a tarde do 21 de outubro de 1936, deixou unha profunda pegada na cidade de Lugo. Non s foi executado senn que se lle impuxo unha multa dun milln e medio de pesetas que, ao non poder ser abonadas polos seus herdeiros, viron embargadas todas as sas propiedades. Embargo que se mantivo dezaseis anos, ata ser levantado por un decreto de indulto de data de 25 de abril de 1952, nunca publicado no Boletn Oficial, cancelado por unha multa de 25.000 Ptas. (Decreto que nunca foi publicado no B.O.E.). Unha ra de Lugo, unha estatua cun busto do mdico asasinado e o nome asignado a un dos tres bloques

359 Humanidades

Recuperando a Memoria (histrica) na sanidade galega (IV): GALENOS de GALICIA: Guerra Civil e represin polo franquismo

CADERNOS
de atencin primaria

de hospitalizacin do novo centro hospitalario do SERGAS en Lugo (Lucus Augusti) levan o nome de Rafael de la Vega Barrera. Outros nomes de mdicos represaliados en Lugo: Francisco Lama Lpez (Alcalde Lugo por FP en 1936, encarcerado en Lugo e Pamplona), Mario Lpez Dur: (Ribadeo), Mariano Cedrn Noguerol, Jos Ferreiro Barja (Castroverde), Jos Escobar Magdalena (Baleira), Germn Fanego Salaverri (Mondoedo), Manuel Maceda Lpez (Sarria-Pobra Brolln), Segundo Mariz Gimnez (Taboada), Plcido Orosa Pena (Vilalba), Dimas Surez Surez (Taboada), Armando Peamara lvarez (de Fonsagrada e deputado de gran proximidade a Portela Valladares; sofre crcere), Domingo Prez Gndaras (Baralla), Manuel Prez Prieto (Ribadeo), Antonio Arias Vzquez (Lugo), Jos Lus Arias Garca (Carballedo), Ricardo Cedrn Fernndez (Cervantes), Domngo Daz Castroverde (O Corgo), Xulio Feliz Rodrguez (Lugo), Miguel Pedra Garda (Foz, Ribadeo..) e Jos Mel Prez (Alfoz, Foz), Agustn Garca Santaclara (Chantada), Julian Moreira Moreira (Lncara), Feliciano Nogueira Marrondo (Baleira), Jos Rodrguez Pereira (Lugo; ; na posguerra parece que axudou guerrilla; era fillo do famoso mdico lugus Jess Rodrguez Lpez Gambetta),.... Tiveron que marchar ao exilio mdicos como: Afonso Daz Trigo (a Arxentina), ngel Daz Vzquez (Arxentina), Rafael Fernndez

Cardoso (de Ribadeo, Alcalde de Ribadeo en 1931 por PRR, marcha a Arxentina), Gaspar Tom Alonso (de Vilalba, exliase a Mxico), Paulino Surez Surez (de Taboada; vinculado JAE, colaborador e amigo de Negrn, Grande Covin, Severo Ochoa... Exliase a Cuba e a Londres)..

EPLOGO A recuperacin de aspectos esquecidos ou silenciados da represin franquista aqu expostos, desborda o interese local e constite unha pequena achega de datos e pistas para proseguir no estudo dun axitado e terrible perodo da historia da sociedade galega e espaola. A pesar de todo o publicado e investigado nos ltimos tempos, anda queda moito camio que percorrer; e non vai ser unha empresa fcil pois desde variados mbitos polticos e mediticos ultraconservadores contnuamente veen orquestrando campaas mediticas e de opinin tratando de frear e as iniciativas de recuperacin da historia da represin na Guerra Civil e o franquismo. Nota aclaratoria: gran parte do texto que se presenta neste traballo foi extrado do libro de David SIMN LORDA, Mdicos ourensns represaliados na Guerra Civil e a Posguerra(2010, Fundacin Dez de Marzo, Santiago). Suprimronse os ps de pxina, referencias bibliogrficas e fontes.

360 Humanidades