Fakulteti Juridik Viti i -ISemestri i par dhe i dyt Lnda : E DREJTA KUSHTETUESE Prof. Dr.

Arsim Bajrami & Mr .Sc. Arta Rama

HYRJE ARA!"TJA DHE #H$"LL"%" " S& DREJT&S KUSHTETUESE Emrtimi E drejta kushtetuese ka domethnie t dyfisht, prdoret pr t shnuar nj deg t veant t sistemit t s drejts pozitive t nj vendi, sistem normash juridike q kan v er e rndsi kushtetuese, si dhe pr t shnuar disip inn shken!ore e !i a merret me studimin e sendrtimit t normave prkatsisht t s drejts kushtetuese pozitive n praktik" E dre'ta kushtetuese si shken( merret me sqarimin dhe interpretimin e normave t !i at rregu ojn materien kushtetuese" Emrtimi i s dre'ts kushtetuese E dre'ta kushtetuese m#shtetet n fi ozofin e s drejts natyrore dhe kontrats shoqrore, sipas ksaj fi ozofie njerzit indin t ir dhe t #ara#art, me t drejta natyrore t !i at nuk mund t tjetrsohen" $r ushtrimin e punve t pr#ashkta njerzit jan dakorduar t formojn nj organizm t pr#ashkt-shtetit i !i i me pjesmarrjen e tyre aktive dhe n #az t vu netit t prgjithshm t tyre ushtron pushtetin" %arts i sovranitetit sht popu i, prandaj e drejta kushtetuese nuk merret vetm me studimin e organizimit t pushtetit shtetror, por edhe me mnyrn e inkorporimit t popu it n ushtrimin e atij pushteti, n t gjitha aspektet& merret me irit dhe t drejtat natyrore t njeriut t prok amuar dhe t garantuara me kushtetut etj" E dre'ta shtetr)re #azn teorike e ka n fi ozofin idea iste t 'ege it, sipas t !i it pushteti i takon shtetit dhe se njeriu e shtetasit nuk posedon kurrfar t drejtash, po qe se nuk ua fa shteti& se sovraniteti nuk i takon popu it, por eksk uzivisht shtetit" Kuptimi i s dre'ts kushtetuese E dre'ta kushtetuese si shken! dhe si deg e s drejts pozitive t nj vendi t !aktuar sht kuptimi p)*iti+),'uridik e !i a nnkupton sistemin e rregu ave juridike me karakter kushtetues, t !i at rregu ojn marrdhniet theme ore shoqrore po itike q kan t #jn me pushtetin po itike dhe raportin ndaj pushtetit po itik e q jan t formu uara dhe t kodifikuara n nj dokument t quajtur kushtetut" (

Kuptimi materialist i s dre'ts kushtetuese nnkupton e drejta ekzistuese q materia izohet n jetn e nj vendi, e drejta pozitive me t gjitha raportet rea e e forma e, t rea izuara e normative, pavarsisht nga fakti se ato norma a jan t kodifikuara n nj dokument me t art-kushtetut apo jo" Rndsia e s dre'ts kushtetuese )ndsia e s drejts kushtetuese #uron nga fakti se o#jekt theme or i saj jan marrdhniet theme ore po itike n shoqri" *uke qen deg theme ore e s drejts, si rezu tat i faktit se normat kushtetuese i n+jerr organi m i art shtetror, se kan fuqin m t art juridike dhe se ato norma jan korniz edhe pr degt tjera t s drejts, e drejta kushtetuese o#jektivisht ka pozitn qendrore n sistemin juridik, prandaj edhe rndsi t veant pr degt tjera t s drejts" -.'ekti i s dre'ts kushtetuese ,#jekti i s drejts kushtetuese, n prgjithsi, jan raportet theme ore po itike, v erat juridike me t !i at pr!aktohet prm#ajtja konkrete e atyre raporteve, si dhe normat juridike me t !i at rregu ohen raportet theme ore po itike" %et)dat e s dre'ts kushtetuese %et)da n)rmati+e )se d)/matike pasqyron dhe z#u on prm#ajtjen e normave dhe rregu ave juridike me t !i at rregu ohen raportet po itike theme ore dhe institu!ionet po itike n nj vend" %et)da p)litik)l)/'ike ka t #j me ana izn e funksionimit t institu!ioneve dhe t pro!eseve po itike si o#jekt t rregu ativs kushtetuese-juridike d"m"th" me an t ksaj metode studiohet z#atimi konkret i normave dhe i rregu ave kushtetuese n praktik" %et)da aksi)l)/'ike me ndihmn e ksaj metode z#u ohet dhe pasqyrohet prm#ajtja e v erave juridike t sanksionuara me norma dhe rregu a kushtetuese, si dhe sendrtimi i tyre n praktik" 0urimet e s dre'ts kushtetuese 1 .urimet n kuptimin e n/usht,n kuptimin 2)rmal hyjn t gjitha aktet e shkruara juridike t nj vendi t !i at kan fuqin m t art juridike se igji i rndomt dhe dispozitat e tjera juridike" 1 .urimet n kuptimin e /'er,n kuptimin material hyjn t gjitha dispozitat dhe rregu a me t !i at rregu ohet materiet kushtetuese, t !i at kan fuqi juridike t ndryshme, pavarsisht a jan t shkruara apo jo"

0urimet 2)rmale t s dre'ts kushtetuese %urimet forma e mund t jen eksklu*i+e, kur n trsi rregu ojn materien kushtetuese" %urimet forma e t pr*iera prve materies kushtetuese rregu ojn edhe materie tjetr juridike" %urimet forma e mund t ndahen .urime standarde dhe .urime spe(i2ike3 0urimet standarde t s drejts kushtetuese jan aktet kushtetuese, aktet igjore, rregu oret e puns t organeve prfaqsuese, dekret igjet" 0urimet spe(i2ike jan vendimet e gjykatave kushtetuese, me t !i at v ersohet kushtetutshmria e igjeve dhe dispozitave e akteve t tjera" Aktet kushtetuese jan #urimi m i rndsishm forma i s drejts kushtetuese, rndsia e tyre qndron n fuqin e tyre m t art juridike n raport me t gjitha aktet e tjera juridike" .to akte paraqiten n forma dhe me emrtime t ndryshme si/ kushtetut, li/' kushtetues, amendament kushtetues, aneks kushtetues etj" Kushtetuta sht #urim forma m i prhapur i s drejts kushtetuese, sht akt theme or kushtetues, akt m i art juridik, i !i i rndom emrtohet si kushtetut, e prjashtimisht edhe si igj theme or" 0e t rregu ohen shtjet m t rndsishme t materies kushtetuese, si jan karakteri dhe organizimi i pushtetit, irit dhe t drejtat theme ore t njeriut e t shtetasit" Li/'i kushtetues sht akt kushtetues i !i i rndom paraqitet n raste kur ekziston kushtetuta e shkruar, si akt me t !i in #hen ndryshime rrnjsore t kushtetuts ekzistuese" Amendamenti kushtetues sht akt kushtetues i !i i paraqitet gjithmon n kushtet e ekzistimin e kushtetuts n nj vend" 0e t #het p otsimi i kushtetuts ekzistuese ose ndryshimi dhe zvendsimi i normave t !aktuara t saj" Aktet li/')re si #urime forma e t s drejts kushtetuese kan fuqi juridike m t do#t n krahasim me kushtetutn, igjin kushtetues, amendamenti kushtetues" 1uqia e tyre juridike sht m e art n raport me aktet nn igjore" %urime t s drejts kushtetuese, aktet igjore duhet t rregu ojn materi kushtetuese, duhet t2i miratoj organi igjvns sipas pro!edurs pr n+jerrjen e igjeve, apo sipas ndonj pro!edure m t ndr ikuar, por jo sipas pro!edurs pr n+jerrjen e akteve kushtetuese" Rre/ull)ret e puns t )r/ane+e pr2a4suese jan #urime forma e t rndsishme t s drejts kushtetuese" .ushtetutat parashohin n+jerrjen e rregu ores s puns t organit prfaqsuese nga vet ai organ" 0e rregu ore, rregu ohen mnyra e n+jerrjes s igjeve dhe akteve tjera juridike, organizimin e puns s organit prfaqsues etj" $endimet e /'ykata+e kushtetuese jan #urime forma e t s drejts kushtetuese me t !i at v ersohet kushtetutshmria e igjeve dhe dispozitave e akteve tjera, n ato vende ku sht z#atuar kontro i dhe m#rojtja e kushtetutshmris nprmjet ktyre organeve t posame" 3

0urimet materiale t s dre'ts kushtetuese %e .urime materiale t s drejts kushtetuese kuptojm faktor t !aktuar t !i t kushtzojn dhe ndikojn n formimin e normave kushtetuese dhe t drejts kushtetuese si deg t s drejts" D)ket kushtetuese jan norma ose rregu a t pashkruara shoqrore me t !i at rregu ohet ndonj shtje me rndsi kushtetuese" $rapa tyre nuk qndrojn sanksionet shtetrore, por vetdija shoqrore e njerzve" .to jan t rndsishme pr vendet t !i at kan kushtetut shum t shkurtr dhe t prgjithsuar, kushtetut t vjetr dhe sistem kushtetues sta#i , si sht rasti me 4'%5" K)n+entat kushtetuese jan rregu a t pashkruara q m#shtetn dhe da in nga pikpamjet e prgjithshme dhe praktika shumvjeare me funksionimin e organeve m t arta shtetrore, vemas t par amentit dhe t qeveris , n nj vend" 1)rmat e pr/'ithshme t s dre'ts ndrk)m.tare jan #urime t s drejts kushtetuese, pavarsisht nga fakti se a jan t sanksionuara me norma t #rendshme t nj vendi" raktika /'y4s)re merret si #urim materia i s drejts kushtetuese n rastet kur gjykatat, idhur me shtjet e !aktuara me karakter kushtetues, marrin vendime identike apo t ngjashme dhe kjo ka on n praktik e !i a respektohet n t gjitha rastet e tjera t ngjashme"6sht karakteristike e sistemit ang osakson, n 5ng i dhe 4'%5, sistemi juridik ku m#shtetet n t drejtn zakonore7 Faktet 'uridike jan form konkretet e z#atimit t akteve juridike n praktik, e sidomos t kushtetuts dhe igjeve, madje vetm faktet juridike t !i at krijohen nn ndikimin e s drejts kushtetuese si deg e s drejts" Te)ria 'uridike mund t jet #urim materia i rndsishm i s drejts kushtetuese, n #az t hu umtimeve shken!ore, vjen deri n prfundime shken!ore idhur me shtje t ndryshme" 0urimet e s dre'ts kushtetuese n An/li 5ng ia sht vend i !i i nuk ka kushtetut t shkruar, q do t thot nuk ka nj ndr #urimet m t rndsishme forma e t s drejts kushtetuese" 0ateria kushtetuese n 5ng i nuk sht e sistemuar as e kodifikuar n tekst unik kushtetues, me t !i in do t pr!aktohej rregu imi i saj shtetror e shoqror" %urime t s drejts kushtetuese n kt vend jan disa dokumente t vjetra po itike, m e njohur prej tyre sht Karta e %adhe e Liri+e e vitit (-(8, Li/'i m.i t dre'tat 6(9::7, Akti m.i themelimin 6(;<<7, Akti m.i .ashkimin e Sk)(is 6(;<;7, Akti m.i .ashkimin e "rlands 6(:<<7 vend t posam, si #urim i s drejts kushtetuese ka praktika /'y4s)re, e dre'ta *ak)n)re etj"

0urimet e s dre'ts kushtetuese n SH0A E drejta kushtetuese n 4'%5 m#shtetet n akte juridike t shkruara, prkatsisht n norma kushtetuese t kodifikuara n tekst unik-kushtetut" %az e rregu imit juridik sht .ushtetuta e vitit (;:; e !i a s #ashku me amendamentet kushtetuese paraqet #urimin forma theme or t s drejts kushtetuese" %urim jan edhe vendimet e >jykats 4upreme t 4'%5 dhe t gjykatave tjera federative idhur me kushtetutshmrin e igjeve" %urime tjera jan edhe disa igje q i ka n+jerr .ongresi, me t !i at rregu ohet materia kushtetuese, sidomos kur dihet se kushtetuta sht shum e shkurt" %urime t s drejts kushtetuese n kt vend jan edhe disa vendime t .ryetarit si #arts i pushtetit ekzekutiv" 4i #urime t s drejts kushtetuese respektohen edhe doket gjyqsore dhe praktika gjyqsore" KUSHTETUTA S" AKT JUR"D"K-, -L"T"K " SHTET"T3 Rndsia e kushtetuts3 4i nj ndr #urimet forma e theme ore t s drejts, e n veanti t s drejts kushtetuese, kushtetuta sht jo vetm #az juridike pr konstituimin dhe funksionimin e organeve shtetrore, por edhe #urim i autorizimeve t tyre, pra #az pr funksionimin e sistemit po itik t nj vendi" 4i igj m i art, si igj theme ore i shtetit, kushtetuta sht #az pr rea izimin dhe sigurimin e drejtsis, #az pr harmonizimin e akteve t ndryshme juridike n nj shtet" .ushtetuta sht akti theme or me t !i in jo vetm q prok amohet, por edhe garantohen dhe rea izohen t drejtat dhe irit theme ore t njeriut dhe t shtetasit" Kuptimi i kushtetuts 1 kuptimin 2)rmal kushtetuta sht akt juridik i shkruar dhe i kodifikuar, me fuqi m t art juridike, i miratuar nga organi m art shtetror, sipas pro!edurs s veant" .ushtetutn, rndom e miraton organi m i art shtetror-organi prfaqsues6(7, ose organi posarisht i zgjedhur vetm pr kt q im-.uvendi kushtetues6-7, ajo mund t miratohet edhe nprmjet referendumi637 si form m e p ot nprmjet t s !i s vjen n shprehje dhe rea izohet sovraniteti popu or" 0iratimi i kushtetuts sht m e ndr ikuar se ajo pr n+jerrjen e igjeve, kushtetuta miratohet me shumi! t kua ifikuar, e jo sikurse n+irren igjet, kjo v en kur kushtetuta miratohet nga ana e organit m t art prfaqsues" 1 kuptimin material kushtetuta paraqet trsi normash ose rregu ash theme ore me t !i at rregu ohen #azat e rendit shoqror, shtetror e juridik t nj vendi, sipas ktij kuptimi, nuk sht e rndsishme forma e normave kushtetuese , as fuqia e tyre juridike" Kuptimi p)litik i kushtetuts prm#an rregu a pr kufizimin dhe kontro in e pushtetit po itik, vemas n min e irive dhe t drejtave t njeriut"

Kuptimi 2il)*)2ik i kushtetuts, sht shprehje e vu netit m t art, me t !i n vendoset rendi i punve #renda shtetit dhe kozmosit" .y kuptim m#shtetet n mendimet e 5ristote it dhe t 'ege it idhur me kushtetuts" Kuptimi te)rik i kushtetuts nnkuptohet akti ose dokumenti pu# ik i !i i paraqet igjin theme or dhe m t art n nj vend, i !i i pr!akton ose juridikisht rregu on marrdhniet theme ore shoqrore-po itike t atij vendi" Te)rit m.i ll)'et e kushtetuta+e .ushtetutat jan k asifikuar, prkatsisht grupuar n kushtetuta t shkruara dhe jo t shkruara, kushtetuta t kodifikuara dhe jo t kodifikuar, kushtetuta t forta6ngurta7 dhe kushtetuta t #uta6e astike, f eksi#i e7, kushtetuta t dhuruara, pakte kushtetuese dhe kushtetuta t miratuara nga organi 6kuvendi7 kushtetues, kushtetuta rea e, fiktive, rea oprogramatike dhe programatiko-dek arative, kushtetuta normative, nomina e e semantike" ? teorin kushtetuese dominante sht ndarja e kushtetutave n ato t shkruara dhe jo t shkruara, t forta dhe t #uta dhe rea e, fiktive e programatike" Te)rit m.i kushtetutat e 2)rta dhe t .uta 1aktort q ndikojn q nj kushtetut t jet e fort apo e #ut jan/ organi i !i i miraton kushtetutn apo ndryshimin e saj, pro!edura pr miratimin dhe ndryshimin e kushtetuts, shumi!a e votave t nevojshme pr miratimin apo ndryshimin e saj etj" .ushtetuta t !i at i miratohen dhe i ndryshon organi i posam apo organi prfaqsues i rregu t, por i miraton sipas pro!edurs dhe me shumi! votash, e !i a sht m e madhe se ajo pr n+jerrjen e igjeve, k)nsider)hen si kushtetuta t 2)rta 5t n/urta6" .ushtetutat q miratohen nga organi i !i i n+jerr igje t rndomta, ose sipas pro!edurs pr +jerrjen e igjeve t rndomta, konsiderohen kushtetuta t .uta" Te)rit m.i kushtetuta reale7 2ikti+e7 reale,pr)/ramatike dhe pr)/ram)re, deklarati+e3 Kushtetuta reale konsiderohen ato kushtetuta q shprehin gjendjen ekzistuese rea e n shoqri" Kushtetuta 2ikti+e konsiderohen ato kushtetuta t !i at nuk z#atohen n praktik, q e fshehin gjendjen rea e ekzistuese dhe u shr#ejn garniturave n pushtet pr t maskuar pushtetin e tyre autokrat" Kushtetuta reale,pr)/ramatike quhen ato kushtetuta t !i at shprehin rea itetin ekzistues e njkohsisht pr!aktojn kahet e zhvi imit t mtejm" Kushtetuta pr)/ram)re,deklarati+e jan ato kushtetuta t !i at merren me perspektivn dhe synimet e zhvi imit shoqror n t ardhmen duke mos shprehur gjendjen e tanishme"

$etit e kushtetuts S pari7 kushtetuta sht igj theme or i nj shteti" rregu ohet pro!edura e n+jerrjes s igjeve, ajo prgjithsuara se ato q prm#ajn igjet dhe rregu rregu ohet me igje" *ispozitat e saj kan fuqi m t igjore" 0e kushtetut !aktohet organi dhe prm#an rregu a juridike m t on materie m t gjer nga ajo q art juridike n raport me dispozitat

S dyti7 kushtetuta ka vetin e aktit m t art juridik" ?ga kushtetuta #uron dhe n t m#shtetet i tr rendi juridik i vendit" .t pozit m t art n piramidn e akteve juridike asaj ia siguron kua iteti i organit i !i i e miraton, pro!edura e veant pr miratimin dhe ndryshimin e saj si dhe prm#ajtja e shtjeve t !i at i rregu on" S treti7 kushtetuta ka edhe vetin e aktit ideo-po itik" 5jo sht #az jo vetm pr rregu imin, por edhe pr ndryshimin e marrdhnieve shoqrore n nj vend" ?prmjet kushtetuts vjen n shprehje ideo ogjia e !aktuar zotruese n momentin e miratimit t saj" ?j numr i konsideruar i dispozitave t saj, sidomos n pjesn hyrse, kan prm#ajtje po itike, nga se ato dispozita rregu ohen marrdhniet po itike theme ore n vend" S katrti, kushtetuta shquhet edhe si akt programor-dek arativ" 5jo pr!akton suazat e zhvi imit t rregu imit shoqror e shtetror t vendit, pr!akton q imet dhe detyrat e rendit kushtetues, prm#an dispozita pr z#atimin e t !i ve duhet n+jerr igje, prm#an dispozita me karakter programor-dek arativ etj" rm.a't'a e kushtetuts .ushtetuta, medoemos duhet t2i rregu oj dy shtje/ irit dhe t drejtat theme ore t njeriut e t shtetasit dhe pushtetin shtetror" Varsisht nga vendi n vend, kushtetutat rregu ojn organet e pushtetit egjis ativ, ekzekutiv e gjyqsor, organizimin territoria , finan!at, marrdhniet ndrkom#tare, ushtrin dhe for!at e armatosura, shtjen e ufts dhe t paqes etj" r.r'a 5struktura6 e kushtetuts 4humi!a e kushtetutave pr#hen nga pream.ula dhe p'esa n)rmati+e" ream.ula 6hyrje, parahyrje, parathnie7 rndom gjendet n fi im t kushtetuts dhe sht e ndar nga pjesa normative e saj" 5jo shpreh #azn ideore dhe q imet pr t !i at sht miratuar kushtetuta, prkatsisht ajo prm#an at nd q duhet ta sendrtoj kushtetuta, pastaj kohn dhe rrethanat n t !i at sht miratuar etj" 'esa n)rmati+e paraqet pjesn qendrore, prkatsisht kushtetutn e vendit prkats" ? t shprehet prm#ajtja e tekstit t kushtetuts" $jesa normative sht e shnuar 6sipas neneve7 me numra"

%iratimi i kushtetuts ? praktikn kushtetuese jan t njohur tre su#jekte, e n #az t ksaj tri forma t miratimit t kushtetuts, t #azuara n sovranitetin popu or/ 6(7 miratimi i drejtprdrejt nga popu i 6me referendum7, 6-7 miratimi nga ana e organit 6t kuvendit7 kushtetutvns dhe 637 miratimi nga ana e organit t rndomt 6 egjis ativ7 prfaqsues" 1orma 6(7 m e prshtatshme nprmjet s !i s vjen n shprehje vu neti i popu it sht ajo kur kushtetuta miratohet drejtprdrejt nga popu i-me referendum kushtetutvns" 0iratimi i kushtetuts 6-7, i m#shtetur n sovranitetin popu or, sht organi 6kuvendi7 kushtetutvns 6kushtetues7, i !i i zgjidhet drejtprdrejt vetm pr t kryer kt pun" .jo form paraqitet me paraqitjen e kushtetutave t para t shkruara, sht z#atuar me rastin e miratimit t .ushtetuts s 4'%5 m (;:;" 1orma e tret sht ather kur kushtetutn e miraton organi egjis ativ 6kuvendi i rndomt7, sipas pro!edurs s veant dhe me shumi! votash t kua ifikuar q da ohen nga pro!edura dhe shumi!a pr n+jerrjen e igjeve" .jo form pr her t par sht z#atuar me rastin e miratimit t .ushtetuts s 1ran!s n vitin (:;8" %nyra e ndryshimit t kushtetuts 0e ndryshimin e kushtetuts nnkuptojm ndryshimin e saj n trsi 6zvendsimin e saj me kushtetut t re7, ose ndryshimin e saj t pjesshm" @vendsimi i kushtetuts ekzistuese me kushtetut t re nnkuptohet me vet termin dhe mundsin e ndryshimit" $r ndryshimin e kushtetuts ekzistojn mode e t ndryshme, nga t !i at n praktik m#izotrojn tre/ 6(7 ndryshimi me an t referendumit, 6-7 me an t kuvendit kushtetutvns dhe 637 nga ana e organit 6t rregu t7 egjis ativ" 5ktet me t !i at #het ndryshimi apo p otsimi i kushtetuts jan/ igji kushtetues dhe amendamentet kushtetuese" Aigji kushtetues praktikohet rndom, kur #hen ndryshime t v imshme t kushtetuts" 5mendamenti, si akt pr ndryshimin e p otsimin e kushtetuts praktikohet, rndom kur #hen ndryshime dhe p otsime m t vog a" ?dryshimi faktik i kushtetuts , kjo mnyr e ndryshmit t kushtetuts #het nprmjet dokeve kushtetuese, interpretimit t dispozitave t kushtetuts nga ana e gjykatave, kshtu, pa u ndryshuar dispozita e !aktuar e kushtetuts interpretohet ndryshe dhe i jepet prm#ajtje tjetr nga ajo q i ka dhn kushtetutvnsi 6si sht rasti me praktikn e >jykats 4upreme t 4'%57"

ARA!"TJA E KUSHTETUT&S DHE #H$"LL"%" KUSHTETUES 1& 0-T& Bysh me paraqitjen e formave t para t organizimit po itik, q nga format m t vjetra t organizimit jan n+jerr akte t ndryshme juridike me t !i at jan rregu uar raporte t natyrave t ndryshme q kan rregu uar edhe shtjen e pushtet m#ajtsve dhe t !i at kan prm#ajtur edhe norma t karakterit kushtetues" Idet dhe da imet mes igjeve dhe kushtetutave jan vrejtur n >reqi dhe )omn e vjetr" 5ristote i n veprn e tij $o itika #nte da imin mes akteve t quajtura po itika dhe atyre t quajtura nomoi" 5kti i par me karakter kushtetues sht .arta e 0adhe e Airive e viti (-(8, pastaj $eti!ioni m#i t drejtat (9-: etj" ara4it'a e kushtetuta+e t para 1undi i sheku it t CVIII dhe fi imi i sheku it CIC u karakterizuan me uftra dhe prpjekje t shteteve n t gjitha kontinentet pr n+jerrjen e kushtetutave t shkruara, q karakterizohen edhe me fi imin e vizjeve t popujve dhe kom#eve t shumta pr iri po itike dhe demokra!i" $araqitja e kushtetutave t para n kt koh ishte prgjigje ndaj qeverisjeve t paprgjegjshme" .ushtetuta e 4'%5 paraqet kushtetutn e par t shkruar e !i a sht miratuar (;:; q ka fi uar t z#atohet n vitin (:;D" .ushtetuta e par n Evrop paraqitet n vitin (;D( n 1ran!" eri)di*imi i *h+illimit kushtetues n .)t $ro!esi i zhvi imit t kushtetutave ndahet n tri periudha/ (" Fundi i shekullit 8$""" dhe /'at shekullit 8"8 .jo periudh shquhet pr prpjekjet pr n+jerrjen e kushtetutave t shkruara dhe for!imin e kushtetutshmris n #ot" $rpos kushtetuts s 4'%5 6(;:;7, 1ran!s 6(;D( dhe (;D37 miratohen edhe kushtetutat n $o oni 6(;D(7, @vi!r 6(;D;, 'o and 6(;D:7 etj" Kushtetuta e SH0A .ushtetuta e 4'%5 u miratua nga .uvendi .ushtetues n 1i ade fi m (; shtator (;:;" $as ratifikimit t -E3 e njsive federa e, ajo hyn n fuqi n qershor (;::" $rve s sht kushtetuta e par e shkruar n #ot, sht edhe kushtetuta e par federative" 'artuesit e ksaj kushtetute jan m#shtetur n idet e mendimtarve t shquar Aok, )uso dhe 0onteskej" 0e kt kushtetut t z#atuar sistemi repu# ikan i #azuar n parimin e ndarjes ss pushtetit" %arts i pushtetit egjis ativ sht .ongresi" .ongresi pr#j nga *homa e $rfaqsuese, si dhom e shtetasve dhe 4enatit si dhom e njsive federa e" %arts i pushtetit ekzekutiv sht presidenti i zgjedhur nga popu i, sht organ individua me autorizime t gjera ekzekutive" $rgjegjsia e tij sht e drejtuar nga e ektorati e jo nga organi prfaqsues- egjis ativi, pozita e ti ka ndikuar n teorin kushtetuese t z#atohet emrtimi sistem presiden!ia "

%arts i pushtetit gjyqsor sht >jykata 4upreme e 4'%5, q ushtron funksionin e m#rojtjes s kushtetutshmris, v erson pajtueshmrin e igjeve dhe akteve tjera me kushtetutn" 93 %idis lu2ts s ar dhe t Dyt 0)tr)re: $r teorin kushtetuese jan t v efshme kto kushtetuta t miratuara gjat ksaj periudhe .ushtetuta e Vajmarit 6>jermani7 (D(D, 5ustris 6(D-<7, 4panjs 6(D3(7 $o onis 6(D387 dhe e %)44 6(D397" ;3 as Lu2t s Dyt 0)tr)re3 $as Aufts s *yt #otrore pas disfats s fashizmit n #ot srish aktua izohet ufta pr kushtetutshmri" AR"%" " KUSHTETUTSH%&R"S& DHE " L"<JSH%&R"S& Kuptimi i kushtetutshmris Kuptimi p)*iti+),'uridik F i kushtetutshmris kuptojm pajtueshmrin me kushtetut t t gjitha akteve m t u ta" *o t thot kur i tr rendi juridik m#shtetet n hierarkin e akteve t prgjithshme juridike dhe n pajtueshmri n mes tyre" 1ormat e kushtetutshmris juridike jan/ forma e dhe materia e" .ushtetutshmri forma e nnkupton pajtueshmrin e aktit juridik me kushtetut n pikpamje t forms s tij ndrsa kushtetutshmri materia e nnkupton pajtueshmrin e aktit juridik me kushtetutn n pikpamje t prm#ajtjes s tij" Kuptimi p)litik F i kushtetutshmris kuptojm z#atimin e kufizimeve dhe t masave m#rojtse n ushtrimin e pushtetit po itik, t !i at kan pr q im ta evitojn mundsin e ar#itrarizmit, tejka imit t autorizimeve etj" ? kuptimin po itik m t prgjithsuar, kushtetutshmria nnkupton respektimin e rregu ave t ojs po itike sipas t !i ave askush nuk disponon m shum pushtet dhe t drejta se sa jan t parashikuara me ato rregu a, ndrsa shoqria sht e pajisur me mjete pr t shke ur e atyre rregu ave" Kuptimi p)litik),'uridik = i kushtetutshmris nnkupton ekzistimin e rregu ave theme ore kushtetuese shoqrore, n #az t !i ave institu!iona izohet sistemi po itik dhe organizohet, ushtrohet dhe kufizohet pushteti po itik, garantohen irit dhe t drejtat e njeriut dhe sigurohen mekanizma efikase pr m#rojtjen e tyre&nnkupton ekzistimin e rendit juridik t m#shtetur n akte juridike dhe pajtueshmrin e tyre me igjin m t art F kushtetutn si dhe ekzistimin e mekanizmave pr sigurimin e ksaj pajtueshmrie" arimi i li/'shmris .ushtetutshmria n kuptimin e saj m t gjer sht forma m e art dhe theme ore e igjshmris" $r nga prm#ajtja, parimi i igjshmris sht parim po itiko-juridik q forma isht nnkupton pajtueshmrin e akteve materia e me t gjitha aktet juridike q kan t #jn me to, prkatsisht pajtueshmrin e t gjitha akteve juridike m t u ta me igjin" Aigjshmria nnkupton qeverisjen e drejtsis si gjendje n t !i n vihen nn prgjegjsi t gjith ata q sendrtojn pushtetin" ?jkohsisht, igjshmria nnkupton edhe garantimin e irive dhe t drejtave theme ore t njeriut dhe shtetasve" (<

Kuptimi i parimit t sundimit t s dre'ts dhe shtetit li/')r Germi sundimi i s drejts prdoret n dy kuptime/ n at kuptimin e ngusht t sundimin t s drejts q nnkupton parimin dhe praktikn e nnshtrimit t t gjitha akteve t egjis ativit dhe ekzekutivit kontro it nga ana e gjykatave nga aspekti i pajtueshmris s tyre me kushtetutn respektivisht igjin" ? kuptimin e gjer me sundim t s drejts, respektivisht igjshmri kuptojn vnien e t gjitha organeve t pushtetit si dhe do #arts t autorizimeve pu# ike dhe t do individi nn kushtetut dhe igj, nnkuptojm nnshtrim e tyre rendit juridik" Germi dhe no!ioni 4hteti igjor sht sajuar n iteraturn po itike-juridike gjermane" ? teorin juridike #ashkkohore, temin shteti igjor n kuptimin m t prgjithsuar, nnkuptohet shteti n t !i in funksionimi dhe manifestimi i pushtetit shtetror ka forma juridike me t !i at jan pr!aktuar kufijt e veprimit t pushtetit shtetror" -#"TA KUSHTETUESE E K-S-$&S 1<A >?@@ DER" TE RE#-LUTA >9@@ Aspekti hist)rik i m+etsis s K)s)+s .osova si njsi e veant administrativo-juridike, u konstitua me rregu ativn turke t viti (D9=" Vi ajeti i .osovs 6--"D<< km-7ishte njri ndr katr Vi ajetet e $erandoris ,smani" Vi ajeti i .osovs, n sistemin e trsishm t pushtetit shtetror t $erandoris ,smane kishte nj status t mvetsishm me e ementet t shtetit konfedera " rp'ek'en e par seri)*e pr t pr(aktuar .a*at e shtetsis s K)s)+s i hasim n akti+itetin p)litik t Lidh'es Sh4iptare t ri*renit 5>ABA,>AA>67 n t dre'tat dhe detyrat 4 parashik)nte k') )r/ani*at p)litike pr m+etsi3 Hoptimi i par i trojeve shqiptare, u # n .ongresin e %er init m (:;: kur Evropa me padrejtsit historike q i #ri popu it shqiptar rea izoj aspiratat pushtuese t 4er#is, duke mundsuar asaj gra#itjen e tokave shqiptare" $as Auftrave %a kanike, n .onferen!n e am#asadorve n Aondr m (D(3, 1uqit e 0dha rikonfirmuan vendimet e .ongresit t %er init, duke sanksionuar srish !optimin e trojeve shqiptare dhe duke vn popu in shqiptar nn sundimin s av" >jat ufts s $ar %otrore, .osova dhe viset tjera etnike shqiptare ishin n kuadr t 4hqipris" 0irpo, pas m#arimit t ksaj ufte n .onferen!n e Versajs (D(D 1uqit e 0dha edhe ksaj radhe dnuan popu in shqiptar duke n m#i 8<I t trojeve etnike t popu ats shqiptare nn juridiksionin grek dhe jugos av" >jat kohs s Jugos avis s vjetr, territorin sipas ndarjes administrative territoria e t vitit (D-( ka qen e ndar n katr qarqe, me se i n $rishtin, 0itrovi!, $rizren dhe $ej" 0 -D nntor (D=3, n Jaj!e u m#ajt 0# edhja e *yt e .5K.J, n t !i n u morn vendime t rndsishme po itike dhe u pr!aktuan #azat e federa izmit jugos av" ? kt m# edhja nuk kan qen t ftuar dhe morn pjes prfaqsuesit nga .osova, mos prania ishte e natyrs po itike, .osova kishte status t pa definuar dhe ishte e hapur di ema se a t2i #ashkngjitet 4hqipris apo t m#etet n kuadr t Jugos avis"

((

K)n2eren(a e 0u'anit $as prgatitjeve t nevojshme, m 3( dhjetor n territorin e iruar n fshatin %ujan t 0a sis s >jakovs, fi oi .onferen!a Gheme uese e ..?K, e njohur si konferen!a e %ujanit , e !i a vazhdoi punimet m ( e - janar (D==" 1 kt K)n2eren(e pr(akt)het parimi i +et+end)s'es3 D)kumenti m i rndsishm i ksa' K)n2eren(e ishte Re*)luta e K)n2eren(s7 e (ila u miratua n'*ri n/a t /'ith p'esmarrsit e k)n2eren(s3 1 kt re*)lut n mnyr .urim)re shprehet dshira e p)pullit sh4iptar t K)s)+s 4 si p)pull d)minant i sa'7 t .ashk)het me Sh4iprin3 <aran(i pr kt sht ushtria na(i)nal Clirimtare e Ju/)slla+is dhe Sh4ipris3 )ezo uta n+jerr n pah tri e emente qensore q e pr!aktojn t drejtn e vetvendosjes s popu it shqiptar t .osovs/ (" Elementi etnik, sipas t !i it popu i shqiptar sht ai q vetvendos dhe kjo e drejt #uron nga t #anuarit n at territori& -" Elementi hist)rik, #animi n kt krahin nga shqiptar dhe kontinuiteti historik& 3" Elementi p)litik, shpreha e vu netit po itik p e#ishitar pr t2iu #ashkuar 4hqipris si synim sheku dhe aktua " $rpos ktyre e ementeve pr vetvendosje .osova kishte prm#ushur edhe nj e ement t veant, pr rrethanat e ufts q e pr!akton .arta e 5t antikut, uftn e shqiptarve kundr fashizmit si parakusht q pas prfundimit t ufts DCd) p)pull t +end)s pr 2atin e +etE3 Aneksimi i dhunshm i K)s)+s $eriudha pas miratimit t )ezo uts s %ujanit, karakterizohet me presione t vazhdueshme po itike, q e kishte pr q im krijimin e rrethanave po itike q )ezo uta e %ujanit t diskua ifikohej dhe do t krijoheshin kushte pr aneksimin e dhunshm t .osovs n kuadr t Jugos avis" .osova u aneksua nga 4er#ia, nga rrethanat e administrimit ushtarak m (< korrik (D=8 n .uvendin e $rizrenit, i !i i u organizua nga for!at ser#e" ? kt .uvend u miratua )ezo uta pr #ashkim t .osovs dhe *ukagjinit me 4er#in 1edera e, ku #ashkim i .osovs me 4er#in u # pa vu netin e shqiptarve, prkundr vet pr!aktimit n .onferen!n e %ujanit" )*ita kushtetuese e K)s)+s n periudhn >?@F,>?B@ $ozita kushtetuese-juridike e .osovs n periudhn e par t zhvi imit kushtetues t ishJugos avis, sht pr!aktuar me tri akte kryesore/ .ushtetuta )1$J e 3( janarit (D=9, .ushtetuta e )$ t 4er#is janarit (D=; dhe 4tatuti i .5.0 i -3 majit (D=:" 4tatuti i .osovs i viti (D=:, ka qen akti i par i prgjithshm normativ i .osovs, i !i i ka shprehur nj form t pavarsis s saj n sfern organizative n sistemin e athershm !entra ist" $as n+jerrjes s Aigjit kushtetues t Jugos avis dhe 4er#is, .osova n vitin (D83, n+jerr 4tatutin e saj t dyt, n #az t ktij statuti .osova kishte disa autorizime nga mi i ekonomis, arsimit , shndetsis, kujdesit so!ia dhe kujdesej n z#atimin e igjeve dhe dispozitave t organeve federative dhe repu# ikane n territorin e saj" (-

0e miratimin e .ushtetuts s )41J t viti (D93 dhe kushtetutave t repu# ikave so!ia iste, po kt vit .osova n+ori 4tatutin e saj t tret q ishte edhe i fundit" .y statut nuk so i ndonj risi" )*ita kushtetuese,'uridike e K)s)+s sipas ndryshime+e kushtetuese t +iti >?GAH>?B> ,rganizimi i *emonstratave studentore n vitin (D9:, kishte pr q im avan!imin e pozits kushtetuese t .osovs dhe dhnia e statusit )epu# ik" .osova miratoi Aigjin .ushtetues, si aktin m t art juridik m -="<-"(D9D, i !i i pr nga forma, prm#ajtja, teknik e n+jerrjes dhe q imi i tij, ishte i ngjashm me kushtetutn" .osova gzonte autorizime re ativisht t gjera egjis ative , autorizimet e mparshme normative t karakterit nn igjor zvendsoheshin merr autorizime re ativisht t gjera egjis ative" 0e amendamentin C t Aigjit .ushtetues t .osovs, n vitin (D;- u formua >jykata .ushtetuese e .osovs si organ i pavarur i .rahins" )*ita e K)s)+s n .a* t Kushtetuts s +itit >?B@ $ozita kushtetuese juridike e .osovs, sipas .ushtetuts si ish-Jugos avis s viti (D;=, n shum sfera ishte e ngjashm por jo krejtsisht e #ara#art me pozitn e repu# ikave so!ia iste" .ushtetuta e )41J e viti (D;= sikur edhe .ushtetuta e .45 t .osovs t viti (D;=, pr!aktojn .osovn/ 1'si t m+etsishme p)litike territ)riale7 Element k)nstitui+ t 2ederali*mit 'u/)slla+3 .osova nuk ishte pjes e 4er#is, por gjendej n kuadrin e strukturs kushtetuese dhe hi#ride t 4er#is" .osova n sfern kushtetut dhnse ka qen partner i #ara#art me njsit tjera federa e n pro!edurn e n+jerrjes dhe t ndryshimit t kushtetuts federative, duke prfshir ktu edhe t drejtn e vetos" ? sfern egjis ative, .osova ka qen #artse sovrane dhe #urimore s rregu imit egjis ativ t t gjitha marrdhnieve shoqrore q kan t #jn n interes t qytetarvekom#eve dhe kom#sive q jetonin n .osov" ,rganet kryesore sipas kushtetuts s (D;= kan qen/ .uvendi i .osovs& .shi i ekzekutiv i .uvendit t .osovs, .ryesia e .osovs, >jykata 4upreme e .osovs, $rokuroria $u# ike, >jykata .ushtetuese e .osovs, %anka popu ore e .osovs, etj" K)s)+a ka pasur ku2i't e +et territ)rial7 4 kan pasur (ilsin e ku2i'+e shtetr)r" $as n+jerrjes s .ushtetuts s vitit (D;=, u hartua Ai#ri i ka tr n (D;9 nga 5kademia e 4hken!s s 4er#is q kishte pr!aktuat strategjin e veprimit po itik n suprimimin e autonomis po itike t .osovs" (3

.osova ka pasur t hyra dhe t da a vetanake q jan pr!aktuar me #u+hetin e saj" .osova ka hyr n marrdhnie dhe ka pasur #ashkpunim ndrkom#tar n sfern ekonomike, po itike dhe ku turore" 0#rojtja shoqrore, m#rojtja territoria e dhe m#rojtja !ivi e" $rfaqsuesi i .osovs n t gjitha institu!ionet federative, $jesmarrja e saj n rea izimin e funksioneve egjis ative dhe funksioneve tjera t federats $jesmarrja n pro!esin e n+jerrjes dhe ndryshimit t kushtetuts %e kushtetut t +itit >?B@ K)s)+a 2it)n aut)n)mi p)litik) territ)riale3 5utonomi po itiko territoria e nnkupton mvetsi po itike dhe territoria e t nj pjes t territorit n kuadr t nj shteti unik" Shpr.r'a e Ju/)slla+is dhe lind'a e Repu.liks s K)s)+s 4hpr#rja e )41J, e fi uar me rrnimin e kon!eptit kushtetues t pozits s .osovs n vitin (D:D, me shkputjen dhe njohjen ndrkom#tare t katr njsive federa e, si dhe fi imi i ufts n trua in e ish Jugos avis" $ro!esi i shpr#rjes s ish Jugos avis, #ri aktua izimin e shtjes s rea izimit t s drejts s vetvendosjes s popujve q jetonin n ish Jugos avi" ? kt drejtim, m - korrik (DD< t ((( de egatt e .uvendit t .osovs, miratuan dhe shpa n *ek aratn .ushtetuese pr .osovn si n'si e pa+arur dhe e .ara.art me n'sit t'era 2ederale3 0ateria izimin e vet kushtetues, *ek arata .ushtetuese e - korrikut e mori m ; shtator (DD< kur n .aanik, .uvendi i .osovs miratoi dhe shpa i .ushtetutn e )epu# iks s .osovs, me t !i n #hej avan!imi i pozits kushtetuese juridike t .osovs, nga njsi autonome n repu# ik t pavarur n kuadr t #ashksis s Jugos avis" *uke u inkorporuar n pro!es demokratike, .uvendi i .osovs n shtator t vitit (DD<, miratoi )ezo utn m#i )epu# ikn e .osovs shtet i pavarur dhe sovran dhe mori vendim q t m#ahet referendum idhur me kt rezo ut" .y )eferendum u m#ajt n .osov m -9-3< shtator (DD(, ku n shumi! a#so ute 6m#i DDI t :;I sa do n n zgjedhje7 u dek aruan pr .osovn shtet sovran dhe t pavarur" *uke u m#shtetur n rezu tatet e referendumit, .uvendi i .osovs m (D tetor (DD( shpa i rezo utn pr )epu# ikn e .osovs shtet t pavarur dhe sovran" -kupimi i K)s)+s dhe para4it'a e UIK,s $as shpa jes s )epu# iks s .osovs, 4er#ia intensifikoj dhunn shtetrore ndaj shqiptarve q synonte spastrimin etnik dhe vnien e p ot t .osovs nn juridiksionin ser#" $as vitit (DD< 4er#ia okupoi t gjitha institu!ionet egjitime t .osovs" *uke mos u pajtuar me okupimin ser# t .osovs dhe duke par paaftsin e zgjidhjes po itike t krizs n .osov, pas vitit (DD< fi uan prgatitjet pr formimin e LK.-s, si forma!ion i rregu t ushtarak dhe si kryengritje e armatosur pr irimin e .osovs" .to prgatitje u kurorzuan n vitin (DD;, kur LK.-ja do i pu# ikisht n sken dhe fi oi uftn irimtare n .osov" 1ormimi i LK.-s paraqet nj ngjarje historike pr pavarsi"

(=

K)n2eren(a e Ram.u'es,aspekti 'uridik,ndrk)m.tar 0asakra e )eakut dhe gjykimi i drejt i saj nga 5m#asadori i ,4%E-s n .osov Mi ian Moker, ishte ngjarja kye e !i a ndikoi n thirrjen e nj .onferen!e $aqsore ?drkom#tare pr .osovn, n )am#uje t 1ran!s" .onferen!a paraqiste prpjekjen e fundit po itike pr nda jen e ufts dhe gjeno!idit ser# kundr shqiptarve, vendosjen e .osovs nn protektorat t ?5G,-s, krijimin e nj statusi ka imtar pr .osovn-vet administrim t prkohshm n periudh vjeare dhe evitimin e rrezikut poten!ia q kr!nonte paqen dhe sigurin ndrkom#tare" tri .onferen!a u m#ajt n )am#uje prej 9 deri m -3 shkurt (DDD dhe $aris prej (8 deri m (: mars (DDD" .onferen!a kryesohej nga tre #ashk kryesues .ristofer 'i nga 4'%5, Vo fang $etri nga .shi i i Evrops dhe %oris 0ajorski nga 1ederat )use" ? kt .onferen! nuk kishte kontakte t drejtprdrejta, pr shkak t refuzimit t de ega!ionit shqiptar pr tu takuar me pa n ser#e" ? pjesn e par t puns 69--3 shkurt (DDD7 de ega!ioni shqiptar nga .osova prkrahu n parim tekstin e propozuar nga nego!iatort dhe krkoi q nnshkrimin ta #j pas konsu timit me popu in e .osovs, ndrsa pa a ser#e refuzoi n trsi" ? pjesn e dyt 6(8-(: mars (DDD7 t m#ajtur n $aris pa a shqiptare #ri nnshkrimin so emn, kurse pa a ser#e refuzoi nnshkrimin, marrveshja u nnshkrua edhe nga tre ndrmjetsuesit ndrkom#tar" $as dshtimit t .onferen!s s )am#ujes fi uan aksionet ushtarake kundr 4er#is, n #az t p anit t prgatitur m hert dhe t aprovuara nga ?5G,-ja" .to #om#ardime ajrore fi uan m -="<3"(DDD dhe zgjatn p ot ;: dit" Aufta e pr#ashkt e LK.-s dhe ?5G,-s rezu toi me irimin e territorit t .osovs dhe argimin e p ot t for!ave mi itare, parami itare, po i!ore si dhe argimi i administrats s dhunshme !ivi e t 4er#is" Ky ishte aksi)ni i par ushtarak 4 ndrm)ri 1AT- n hist)rin e sa' pesdh'et+'eCare pa mandatin 2)rmal t Kshillit t Si/urimit t -K0,s kundr n' shteti s)+ran ?5G, nisi fushatn ajrore me q im q t paranda onte nj katastrof humanitarevrasjen dhe d#imin e shqiptarve t .osovs si dhe t ruante sigurin rajona e duke i imponuar %eogradit p anin e paqes pr .osovn n )am#uje" %e marr+esh'en e Ram.u'es pr(akt)he' n' status i prk)hshm pr K)s)+n 4 ishte n' shkall e lart e m+etsis .renda Ju/)slla+is7 i (ili n shum aspekte ishte ekui+alent me p)*itn e repu.lika+e n ish 2ederatn Ju/)slla+e3 %arr+esh'a Teknik),ushtarake e Kuman)+s7 hyr'a e 1AT-,s dhe trhe4'a e 2)r(a+e ser.e n/a K)s)+a ?nshkrimin e 0arrveshjes tekniko-ushtarake midis ushtris jugos ave dhe ?5G,-s q e prfaqsonte >jenera i 0ike Ja!kson, shnoi fundin e #om#ardimeve ajrore t ?5G,-s dhe kapitu imin e 4er#is dhe trheqjen e for!ave ser#e nga .osova" 0e kt marrveshje u !aktuan moda itetet tekniko-ushtarake t dinamiks s trheqjes s for!ave ser#e dhe hyrjes s for!ave ndrkom#tare" (8

%iratimi i Re*)luts >9@@ dhe +end)s'a e pre*en(s ndrk)m.tare (i+ile dhe t si/uris n K)s)+ $as hyrjes s for!ave t ?5G,-s n .osov .shi i i 4igurimit m (< qershor (DDD miratoi )ezo utn (-== pr .osovn me t !i n edhe forma isht vendosi .osovn nn administrativin e .om#eve t %ashkuara dhe hapi rrugn pr vendosjen e prezen!s ndrkom#tare !ivi e dhe ushtarake n territorin e .osovs" 5dministrimi ?drkom#tar n .osov i pr!aktuar me )ezo utn (-== sht i karakterit t prkohshm dhe synon krijimin e kushteve t prshtatshme demokratike pr zgjedhjen e statusit fina " )*ita 'uridike e K)s)+s n .a* t re*)luts >9@@ pr(akt)n administrim t prk)hshm ndrk)m.tar 4 syn)n kri'imin e kushte+e t prshtatshme dem)kratike pr */'idh'en e statusit 2inal t K)s)+s3 Re*)luta >9@@ sht pl)tsisht e papr(aktuar sa i prket statusit 2inal kushtetues dhe p)litik t K)s)+s3 Sa i prket statusit t prk)hshm 'uridik7 Re*)luta >9@@ pr)m)+)n n status t n' +et4e+eris'e'e 5aut)n)mis6 su.stan(iale .renda inte/ritetit t RF t Ju/)slla+is3 .ompeten!at su#stan!ia e t karakterit shtetror, rezervohen dhe ushtrohen nga 0isioni i $rkohshm i .om#eve t %ashkuar n .osov 6L?0I.7 i !i i paraqet autoritetin prfundimtar n funksionimin e pushtetit n .osov n tri trajtat e tij& egjis ativ, ekzekutiv dhe gjyqsor" arimi i inte/ritetit territ)rial t RF t Ju/)slla+is nda' K)s)+s sht n' a.surd 'uridik si dhe n' n/a de2ektet dhe t metat kryes)re t ksa' re*)lute3 %aza juridike pr n+jerrjen e )ezo uts ka qen .arta e .om#eve t %ashkuar, q parasheh t drejtn dhe prgjegjsin parsore t .shi it t 4igurimit pr ruajtjen e paqes dhe siguris ndrkom#tare" %iratimi ksa' re*)lute ka pasur kt) ).'ekti+a kryes)re: ?da jen e ufts dhe konf iktit n mes LK.-s dhe for!ave ser#e& Vendosjen e administrimit ndrkom#tare t ,.%-s& $r!aktimi i nj statusi t prkohshm& $rgatitjen e zgjedhjes pr statusin fina " )ezo uta (-== sht akt i prkohshm juridik edhe pse n pikpamje kohore nuk sht #r afatizimi, rrjedh se rezo uta do t jet n fuqi derisa t shfuqizohet me nj rezo ute nga .shi i i 4igurimit" )ezo uta duke i referuar statusit po itik t .osovs thirret n 0arrveshjen e )am#ujes, q parqet nj a#surd juridik, kur dihet se kjo marrveshje nuk sht nnshkruar nga pa a ser#e dhe si e ti nuk mund t prodhoj pasoja juridike" $re't'et kryes)re nda' Re*)luts >9@@ 'an: (" $rm#an formu ime t prgjithsuara t !i at nuk japin nj prkufizim t qar pr mandatin e L?0I.-ut& -" )ezo uta prm#an parimin kontradiktor pr vendosjen e nj vetqeverisje su#stan!ia e t .osovs #renda )1 t Jugos avis& 3" )ezo uta referohet tek 0arrveshja e )am#ujes& =" 0err pr #az pasojat e krizs e jo #urimin& 8" )ezo uta nuk ka nj pr!aktim kohor& (9

9" )ezo uta nuk pr!akton mekanizimin e zgjedhjes prfundimtare t statusit po itik t .osovs& ;" 5utorizimet e gjra t $rfaqsuesit spe!ia t sekretarit t prgjithshm, q jan t karakterit m#retror sepse ai paraqet autoritetin prfundimtar pr shum shtje& :" 0osdefinimi i kon!eptit t vetqeverisjes su#stan!ia e& D" )ezo uta nuk ka #r prkufizimin e qart t kompeten!ave n mes organeve t L?0I.-ut dhe organeve vendore si n nive in oka dhe qendror& (<" ?uk prm#an dispozita pr irimin e t gjith pengjeve dhe #urgosurve ufts, po itik dhe t tjer& ((" )ezo uta ejon nj numr t !aktuar t persone it ushtarake t 4er#is 65neksi ( pika 9 e )ezo uts (-==7" K)rni*a Kushtetuese pr $et4e+eris'en e rk)hshme n K)s)+ 4hprehja .orniz .ushtetuese sht pak e njohur n teorin dhe praktikn kushtetuese" ? the # fja a korniz nnkupton imite, ky akt sht i natyrs konstitu!iona e dhe synon t pr!aktoj #azat e rendit kushtetues n .osov n periudhn e administrimit ndrkom#tar" %aza juridike pr n+jerrjen e ksaj .ornize .ushtetuese sht pr!aktuar n )ezo utn (-==, q parashikon ushtrimin e nj qeverisjeje su#stan!ia e pr .osovn gjat periudhs ka imtare, q do t thot se ka karakter t prkohshm dhe do t v ej deri n n+jerrjen e nj rezo ute te re ose deri n gjetjen e zgjidhjes fina e t statusit pr .osovn" .orniza i referohet 0arrveshjes s )am#ujes, q paraqet nj a#surd juridik, kur dihet se ajo nuk sht nnshkruar nga pa t nego!iatore dhe nuk prodhon pasoja juridike dhe pr faktin se jan krijuar rrethana t reja, dhe ka rea itetet faktike q duhet t avan!onin zgjidhje juridike dhe po itike" .orniza .ushtetuese pr Vetqeverisjen e $rkohshme ka tri q ime/ (" G krijoj #azn juridike pr m#ajtjen e zgjedhjeve dhe krijimin e institu!ioneve egjis ative, ekzekutive dhe gjyqsore n nive t .osovs, -" Vendosjen e vetqeverisjes s prkohshme t pr!aktuar me rezo utn (-== pr periudhn ka imtare, 3" $rgatitjen e .osovs pr zgjidhjen fina e po itike, pas prfundimit t administrimit ndrkom#tar" Disa ar/umente 'uridik),p)litike pr pa+arsin e K)s)+s a+arsia sht n pa'tim me t dre'tn ndrk)m.tare dhe rendin e ri ndrk)m.tar E drejta e vetvendosjes paraqet shty n e demokra!is dhe iris s popujve" E drejta e vetvendosjes si e drejt universa e sht pr!aktuar me nenin ( t .arts s ,.%" *uke u nisur nga #aza ega e ndrkom#tare $avarsia e .osovs dhe e drejta e saj pr vetvendosje sht n pajtim t p ot" .osova sht aneksuar dhunshm nga 4er#ia m (D(:" >jat Aufts s *yt %otrore, shqiptart e .osovs i jan #ashkangjitur ufts antifashiste me premtimin e irimit kom#tar dhe rea izimin e t drejts pr vetvendosje" $rmes )ezo uts s %ujanit .osova artiku on vu netin #urimor q garantonte t drejtn e vetvendosjes dhe t drejtn pr #ashkim me shtetin am (; >3

4hqiprin" .y vu net u shtyp dhe m (D=8 .osova i aneksohet 4er#is #renda Jugos avis federa e" $as shpr#rjes s Jugos avis vu netin e saj pr pavarsi e dek aroi prmes referendumit m (DD( si dhe konfirmoi edhe prmes ufts irimtare t udhhequr nga LK.-ja" *uke u nisur nga t !ekurat m art .osova paraqet nj rast tipik t vetvendosjes s popujve dhe q ka #azn e saj juridiko-po itike n t drejtn ndrkom#tare" 93 a+arsia sht e dre't le/'itime e p)pullit t K)s)+s .osova p otson t gjitha kushtet sa i prket territorit, popu sis dhe t poseduarit e qeveris efektive" 4a i prket kriterit territoria , .osova historikisht ka pasur nj mvetsi territoria e dhe njohja e pavarsis nuk sht n kundrshtim me 5ktin 1ina t 'e sinkit dhe nuk paraqet prishje t kufijve" $as shpr#rjes s Jugos avis kufijt interfedera dhe administrativ t .osovs shndrrohen n kufij shtetror, q kan qen t garantuar me .ushtetutn federative dhe me .ushtetut t .osovs t vitit (D;=" Edhe vet )ezo uta (-== dhe .orniza .ushtetuese njohin kompaktsin territoria e dhe pa!enueshmrin e kufijve t .osovs" 'istorikisht dhe aktua isht .osova ka qen e #anuar nga shqiptart si popu me shumi! a#so ute, e pr#re nga D<I shqiptar dhe (<I pjestar t minoriteve t ndryshme" .osova tani ka theme uar institu!ione qeverisse q po ngarkohen me prgjegjsi t reja esen!ia e" ;3 a+arsia e K)s)+s */'idh'e me interes pr sta.ilitetin ra')nal $avarsia e .osovs do t2i jepte fund konf iktit sheku or shqiptaro-ser# dhe do t ref ektonte edhe nj sta#i itet afatgjat n rajon" ?uk dmton interesat e asnj shteti n rajon dhe nuk rrezikon shtete fqinje" @3 a+arsia e K)s)+s parakusht pr dem)krati*imin e Ser.is ?johja e pavarsis s .osovs do t ishte n interes edhe t vet 4er#is nse ajo synon demokratizimin dhe integrimin n Evrop" $avarsimi i 0a it t @i e #n t paqen )ezo utn (-== e !i a #azohet n fiksionin )1 e Jugos avis dhe me njohjen forma e t pavarsis s .osovs do t prm#y ej pro!esi i shpr#rjes s Jugos avis"

(: