Historia e Institucioneve Shtetrore

dhe Juridike
K R E U I Shqyrtime t prgjithshme
nda dh metoda e studimit t historis s shtetit dhe t s drejts
Historia e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike (H.SH.D), si shkenc shoqrore
merret me studimin e fenomeneve shoqrore, si jan shteti dhe e drejta. Lnd
t studimit H.SH.D. ka shtetin dhe t drejtn rej momentit t krijimit t t!re e deri
n ditt e sotme. Shteti dhe e !rejta r"jn o"jektin ose #ndn e studimit n
kutimin e n$usht t fja#s. %r n$a #nda e studimit n kutimin en$usht t
fja#s, H.Sh.D. e ndajm n Historin e "#R$JI%HSH&E t Shtetit dhe t
!rejts dhe n Historin 'aciona(e t Shtetit dhe s !rejts ')*I+')E
t nj popu((i t caktuar,
&re$u##at e r$jithshme me t ci#at arashihej verimi dhe ku'(imi i aaratit t
dhuns dhe t ci#ave u si$urohej ("atimi o n$a k! aarat i dhuns quhen norma
juridike- kurse aarati i dhuns quhet shtet. %ra shteti dhe e drejta krijohen n
t njejtn koh dhe njra ndaj tjetrs jan kate$ori sinkrone. Shteti nuk mund t
ek(istoj a t dretjn e as e drejta nuk mund t ek(istoj a si$urimin e ("atimit
t saj me ndihmn e dhuns s shtetit, andaj shteti dhe e drejta #otsohen
ndrmjet veti n mn!r t ndrsje## dhe njra ndaj tjetrs jan kate$ori
kom#ementare. H.SH.D. sht shkenc shoqrore dhe n shq!rtimet e saj
shkencore rdor at metod t prgjithshme shkencore q e rdorin edhe
shkencat e tjera humanitare. )i#a do t jet kjo metod e r$jithshme n
shkencat shoqrore, kr!esisht, varet se far koncesioni kemi m"i (hvi##imin e
shoqris njer(ore. *r!esisht kemi + koncesione theme#ore m"i (hvi##imin e
shoqris dhe t nat!rs,
Koncepsioni Idea(ist dhe ai
&ateria(ist,
%rve metods s r$jithshm, si shkenc e veant, H.SH.D. rdor edhe
metoda t veanta. %or asi sht edhe shkenc juridike ajo rdor edhe
metodat e shkencave juridike si jan,
metoda do$matike,
normative,
o(itive (o(itiviste).
Lo$jike etj.
.((imi i studimit t H,SH,!,
-dhe n H.SH.D. v#en arimi ./a njohim t ka#uarn r ta kutuar t tashmn0.
%ra e msojm Historin e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike q ta kutojm
rndsin e t!re, q##imin dhe kahun e t!re t (hvi##imit.
Re(acionet e H,Sh,!, me shkencat e tjera
1shtu si t $jitha shkencat e tjera shqrore, edhe H.Sh.D. sht n$usht e #idhur
me shkencat e tjera shoqrore, si, si jan, teoria e shtetit dhe e s drejts si dhe
me t $jitha de$t o(itive t s drejts, me siocio#o$jin, me ekonomin o#itike,
m historin o#itike dhe me shkencat ndihmse historike.
H.Sh.D. n$a shkencat shoqrore dhe de$t o(itvie t s drejts (e drejta ena#e,
civi#e, administrative, kushtetuese, fami#jare, trash$imore, ndrkom"tare etj.)
merr #nd t runuar teorikisht m"i institucionet juridike t kt!re #menjve,
kurse kt!re u ofron t dhna historike m"i kto institucione. 2johja e Historis
%o#itike q do t thot njohja e rrethanave shoqrore, o#itike dhe eknomike t nj
vendi sht kusht r njohjen dhe studimin e historis s shtetit dhe s drejts se
atij vendi.
H.Sh.D. m"shtetet edhe n shkencat ndihmse historike dhe i shfr!t(on
re(u#tatet e t!re shkencore. Shkencat ndihmse Historike jan,
3. Krono(ogjia shkenca q merret me studimin e kohs
+. "a(eogra/a merret me studimin e veorvie t shkrimeve t vjetra, m
sakt m deshifrimin e t!re
4. Hartogra/a merret me studimin e hartave historike
5. !ip(omatika merret m studimin e "u#ave (di#omave, karturdhresave,
kjo disiiin shkencore mundson #e6imin dhe komentinim e "rendis s
"u#ave t vjetra, vrteton saktsin, "urimin, ori$jina#itetin dhe kohn e
n6jerrjes s t!re).
7. Hera(dika 0 merret me studimin e stemave dhe t shenjave shtetrore n
eriudha t ndr!shme kohore.
8. 'umi1matika merret me studimin e monedhave dhe t meda#jeve, o
ashtu n eriudha t ndr!shme t (hvi##imit historik
9. $jenea(ogjia merret me studimin e rejardhjes s "re(ave t nj 'si a t
nj fami#jeje njri as tjetrit, mund t:i h!j n un H.Sh.D. sidomos kur
duhet t konstatohet rejardhja e ndonj sundimtari ao ndonj dinastie t
ndonj shteti e t n$jashme.
2hvi((imi i H,Sh,!, si shkenc e ve3ant
2j studim i s drejts ka ek(istuar edhe n shtetet sk##avoronare, e sidomos n
shtetet antike $reke dhe n &om, ku kr!esisht e drejta dhe komentohej n
mn!re do$matike dhe ek(e$etike, dhe "hj njfar stistemati(imi, or nuk
"hej studimimi historik i s drejts e as krahasimi i s drejts s kt!re shteteve
m t drejtat e shetve tjera, sese kto konsideroheshin "ar"are ashtu si oujt
e tjer q nuk ishin $rek os romak konsideroheshin "ara"ar. ;e shfaqjen e
Humani(mit dhe t &enesanss u "n ndr!shime t mdha n "otkutimet
'#o(o'ke dhe shkencore n mesjet. Interesimi r H.Sh.D. ao a#ikimin e
mtods historike n shkencat juridike nuk shfaqet rastsisht ao n$a kureshtja,
or ajo #ind si nevoj imerative e kohs.
<etm n shek. =<I, n kohn e n$adhnjimit t #ot t Humani(mit dhe n kohn
e konsi#idimit t monarkive naciona#e, krahas studimit t s drejts romake '##on
edhe studimi i H.SH.D. naciona#e.
>i##imin e studimit historik t s drejts naciona#e e hasim n >ranc, ku si nevoj e
uni'kimit t s drejts n tr shtetin, q n$a fundi i shek =<, '##on re$jistrimi i
(akoneve #oka#e juridike. &e$jistrimin e "nin komesart e shko##uar m"retror.
*shtu q n >ranc, n shek. =<II araqitet tendenca e krijimit t historis
naciona#e t s drejts dhe araqiten antikitetet juridike naciona#e france(e.
2 t njejtn koh dhe r shkaqe t njejta '##on edhe studimi historik i s drejts
naciona#e dhe araqitja e antikiteteve juridike naciona(e edhe n shtet e tjera
t euros e sidomos n $jermani. &o# t rndsishm #uajtn shkencat e
ndr!shme juridike, r t ci#at do t "jme fja# m von si dhe ko#ost e shkncs
si ishin Lja"nici dhe ;onteskieu t ci#t $jat shek =<II dhe =<III i vun theme#et
e ksaj disi#ine shkencore, duke I kom"inuar me mjeshtri arimet e raciona#i(mit
dhe metodat e shkencave ek(akte me metodn historike. 2 eriudhn e
Li"era#i(mit kontri"ut t rndsishm #uajti juristi dhe '#o(o' $jerman He$e#i. *! i
("u#oi #i$jet e dia#ektiks, t ci#at i a#ikoi edhe n shkencat juridike. 2$a $j!sma e
d!t e shek. =I= ;arksi dhe -n$e#si theme#uan nj drejtim t veant n '#o(o' t
quajtur marksi(m.
Studimi i s drejts n periudhn antike
2 eriudhn antike Shteti dhe e Drejta nuk konsideroheshin kom#ementare
andaj edhe studimi it!re "hej ndaras./ dhnat m"i shtetin dhe t drejtn jan t
"o##shme sese shumica e historianve, duke shkruar historin o#itike t nj
vendi ao ou##i kan dhn edhe mjaft t dhna m"i histroin e atij shteti
konkret. / dhnat e hershme I $jejm te HER+!+%I 4vdiq m 567 p,e,s,8- I ci#i
edhe se shesh:her u "esonte n mn!re naive fakteve historike me$jithat ka
dhn mjaft t dhna historike m"i shtetin e %eris, -$jitit dhe t disa o#iseve
$reke. %hukidi 459:0;77 p,e,s,8 duke I rshkruar #uftrat e e#eone(it je t
dhna t rndsishme m"i o#iset $reke dhe rre$u##imin e t!re shkencor. -dhe
"o(i<i 4=7>0==? p,e,s,8 i ci#i mund t konsiderohet si historiani I ar ra$matik,
sese t dhnat m"i t ka#uarn e oujve, t shtetve dhe t sundimtarve I
shtje##onte n mn!r instruktive r sundimtart e ardhshm.
%rve historianve t rmendur $rek, n kt eriudhe v#en t rmendet
edhe histrioani e$jitian &aneton 4shek, III p,e,s,8 I ci#i e shkroj historin e
-$jitit. ;e shtjet e shtetit dhe s drejts jan marr edhe '#o(oft antik. *shtu
Sokrati 4/((imi I shek, I@ p,e,s,8 ndr t tjera merrej edhe me shq!rtime teorike
dhe '#o(o'ke m"i shtetin dhe o#itikn, andaj r kt q##im "nt k#asi'kimin e
formave t shtetit, formave t qeverisjes dhe t sistemeve o#itike. -dhe n6nsi I
tij "(atoni edhe m ter merrej me ro"#emet teorike dhe '#o(o'ke t shtetit.
)ristote(i teorit e tij m"i shtetin I "a(oi n shq!rtimin e historis s shume
o#iseve $reke (m shum se 37?). <era e tij .*ushtetuta e 1thins0 araqet
historin e kushtetutshmris rkatsisht historin e shtetit t 1thins.
Studimi I s drejts n periudhn e krishtrimit t hershm 4shek, I@0AII8
*onstantini I me -diktin e ;i#anos t vitit 434 e #e$a#i(oj krishtrimin dhe e "ri >e
t "ara"art me >en shtetrore. @jat sundimit t Justinianit e osaqrisht n
konci#in e < t ekumenve (I d!ti) n *onstantinooj m 774, Kisha e
dgjueshme 4ecc(esia o<oediens8 u shndrrua n Kish Sunduese
4 ecc(esia reganus8 dhe me kt autokratia erandorake n sfern fetare arriti
ku#min, me fja# t tjera, feja si ideo#o$ji u " mjet I rndomt I sundimit. Deri n
shek. III mendimet '#o(o'ke u (hvi##uan n shenj t mendimtarit )ure(ius
)ugustinus 4;B505;:8 I ci#i n vern e tij C!e civitate deiD 4&<i shtetin e
"erendis- n ++ #i"ra), ndr t tjera orvatet q n$a ikamja e krishtrimit ta
araqes historin e "ots. &ea#isht mundemi #irshm t themi q se kjo ver
sht a kurrfar v#ere r historin e shtetit dhe s drejts.
' Ei1ant gjat sundimit t Justinianit u < Kodi/kimi I s drejts
Romake,
2 eriudhn kur n -uro, e sidomos as Justinianit, '##on nj rnie e madhe e
shkencs dhe ku#turs, n jesn erndimore t 1(is, araqitet Is#ami, si >e dhe
Ideo#o$ji e re, I ci#i '##on ta rvetsoj trash$imin menodre antike dhe kshtu
ndrmjet shekujve <IIIA=II krijohet *u#tura *#asike Is#ame. *urse rej shek. =II
nrmjet ku#turs ara"e, -uroa B#on t arrij at shka## t (hvi##imit ku#tura#dhe
shkencor sa q mund t merrte mode#et antike t ku#turs dhe shkencs.
$(osatort 4shek, AI0AIII8
2e Ita#in <eriore kahshek. =I '##on krijimi dhe (hvi#imi I q!teteve t ara e m as
edhe n jest tjera t -uros %erendimore. 2 kt eriudhe '##on nj tre$ti e
hovshme me Ci(antin (n t ci#in jeta q!tetare nuk jan ndrrer) dhe me Cotn
Is#ame, n t ci#n (hvi##ohej nj jet e hovshme q!tetare. *shtu ra, rej shek. =I
"het nj (hvi##im I dukshm i qarku##imit Juridik, i ci#i kishte r "a( ronn
rivate. *odi'kimi I Justinianit n shek. =<II u quajt C*orpus iuris civi(esD- e ci#a
asor"onte n vete arrtjet mijvjeare t s drejts romake, e sidomos asaj civi#e.
*ah fundi I shek. =I juristi I njohur Irnerius n Eo(onj theme#oi shko##n juridike
n t ci#n studiohej e drejta romake. Shko##a t ti##a u theme#uan edhe n q!tetet
tjera t Ita#is <eriore si n %avija, %adov etj. Juristt kt!re shko##ave e
studionin *orusin (sidomos !igestat njrn n$a jest m t rndsishme t
)orus iuris civi#esAit), duke shnuar ndrmjet rreshtave (inter (ineas8 ose n
mar$jinat e tekstit 4in margine8 vrejtjet, komentimet dhe shje$imet #idhur me
"rendin e institucionit juridik konkret. *ta veronin kshut r ta kurs!er
er$amenn shum t shrtrenjt t athershme, kurse shnimet e t!re quheshin
g(ossa- andaj kta edhe quheshin g(osator 4shko((a e g(osatorve8.
%as d! shekujve t uns dhe verimit t $#osatorve, r q##im t uni'kimit t
raktiks s ("atimit t s drejts romake, araqitet nevoja e "otimit t $#osave.
2 mesin e shek. =III msuesi I shquar dhe I asur I Co#onjs, Francesco
)ccurius- e "otoi r"#edhjen e $#osave t mhershme dhe at!re "ashkkohore
me titu## .$(ossa magistra(is seu ordinariaD, ;iro k! nuk u morr me
e#iminimin e kundrthenieve n mes t $#osave, or me nj $j t ti## do t
mirren n t ardhmen nj #ejad e juristve.
"ostg(osatort 4komentatort8 shek, AIII0A@I
Juristte mvonshm, t quajtur "ostg(osator ose komentator- rej mesit t
shek. =III e deri n shek. =<I merren me shq!rtimin e $#osave dhe me e#iminimine
kundrthnieve ndrmjet t!re. *ontri"ut t madh n kt drejtim kan dhn
jursitt e %eru$jias, %adovs, %avijs dhe Co#onjs. *eta i shq!rtonin, komentonin
dhe krahasonin $#osat e ndr!shme q "ninfja# r t njejtin institucion juridik
n$a )orus Iuris )ivi#esAi er t krijuar nj mndim t r$jithshm t $#osatorve
4communis opinio doctorum8, 2dr ost$#osatort m t da##uar kan qen,
*inus de "istoja- Earto(us de SassoGerata- Ead(us de U<a(dis,
%ost$#osatort e studonin t drejtn romake n mn! t trthort, rmes
studimit t $#osave, t ci#at ishin mjaft vo#umino(e dhe nrmjet t t ci#ave
n$anjher $jrsisht "hej shje$imi i ndonj shtjeje juridike dhe n kt
mn!r krijohen t ashtuquaturat CtraktateD, ;e rritjen e q!teteve dhe
d!'shimin e ou##sis n to, numri i shko##ave juridike shtohet dukshm. D n$a
shek. =III araqiten shko##at juridike n %aris, /u#us, Eksford etj. dhe krijohen
"ashksi t reja si jan, kororacionet e rofesorve dhe t studentve t
quajtura F universitas,
%rkundr kontri"utit t t!re n arqitjen, shje$imin dhe komentimin e jesve
dhe fra$mentve t *orus jurisit, edhe %ost$#osatort si $#osatort nuk u morren
me shtje historike t s drejts, dhe nuk "n asnj ha ara n asktin e
metods historike, or n$e#n n sua(a t metods do$matike, o(itiviste dhe
e$(e$onike. ;etoda e $#osatorve dhe %ost$#osatorve (komentatorve) u quajt
n shkencn juridike Cmos docendi ita(icusD,
Shko((a e Juristve e(egant 4shek, A@I0A@II8
;e forcimin e shtress q!tetare n $jirin e shoqris feuda#e dhe me n$adhjnimin e
#ot t Humani(mit, u arritn re(u#tate t konsiderueshme edhe n shkencat
juridike. 2donse &enesansa kishte '##uar n Ita#in <eriore q!sh n shek. =I<,
re(u#tatet e saj n shkencn juridike u reBektuan vetm n shek. =<I. Humanistt n
shkence '##uan t rdorin metodn kritike, dhe #irisht '##uan ta komentojn dhe
kritikojn edhe Ci"#n. 1ndaj asi q )orus Iuris )ivi#esAi konsiderohej si .Ci"#0 e
dretjsis ata "nin komentime dhe kritika t #ira ndaj tij. 1ta $jithashtu e studionin
t drejtn romake jo vetm n$a *orus jurisi or edhe n$a t $jitha Curimet e tjera
t mundshme. %r kt q##im ata '##uan ta rdorin metodn historike t studimit t
s drejts. %rmes studimeve t t!re ata konstatuan se *odoi q sht n6jerr n$a
Justiniani rm"an n vete norma juridike q u takojn shekujve dhe shko##ave t
ndr!shme.
2 t kan h!r #i$je dhe dekrete q n$a koha e reu"#ikes si dhe mendime te
juristve t shquar romak. %rveq institucioneve juridike kta e studionin edhe
rre$u##imin shtetror dhe sistemin e or$aneve administrative dhe $j!qsore dhe
deriAderi diku, rrethanat ekonomikeAshoqrore t eriudhave t ndr!shme n t ci#at
jan krijuar institucionet ose de$t konkrete t s drejts. %er shkak t $jresis s
#nds kt e ndanin n historin e #i$jeve, kartisht t s drejts 4historia
(egum- historia iuris r kt e quanin (egista8 dhe n historin e
antikuiteteve juridike 4antiquitates iuris8 q konsiderohesh t $jith ata faktor
q e kusht(onon institucionin institucionin juridik.
%r shkak t $jersis s #nds,kta e ndanin n historin e #i$jeve rkatsisht t
drejts (historia #e$um,historia iuris), dhe historin e antikuiteteve juridike
(antiquitates iuris). %r shkak t edantris shko##a e t!re e mori emrin GShko##a e
jurisudencs e#e$anteG , ndrsa asiq shko##a u krijua dhe u (hvi#ua n >ranc,ajo
quhet edhe shko##a juridike france(e. Juristt e#e$ant t art e rdorn metodn
historike n studimin e s drejts. Sias t!re, metoda historike sht kusht theme#or
i shkencs juridike. )ta thonin q Hpa histori shkenca juridike sht e
ver<rH,
Shko((a e t drejts natyra(e 4shek, A@II 0 A@III8
/heme#ues i shko##s t s drejts nat!rore sht juristi,'#o(o' dhe di#omati i njohur
ho#ande( Hu$o @rotius. %rve @rociusit,rfaqsues t ksaj shko##e jan edhe
Ho"si,Loku,&uso,<o#teri,<o#',;onteskie etj. %a marr aras!sh emrin, shko##a e t
drejts nat!ra#e sht m shum nj form e '#o(o's mora#eAo#itike, sesa ndonj
##oj teorie e s drejts,rkatsisht teori shtetrore juridike. /eoricientt e shko##s t
s drejts nat!rore ishin kritikues t ashr t rendit shoqror feuda#,sidomos t
monarkis a"so#ute. Sias t!re, rve t drejts o(itive ek(iston edhe e drejta
nat!ra#e,e ars!eshme dhe e drejt si shrehje e arimeve mora#e t rhershme dhe
t andr!shueshme,normat e s ci#s "urojn n$a ars!eja njer(ore,kurse normat e
s drejtes feuda#e jan n kundrshtim me ars!en. Shko##a e s drejts nat!ra#e
ishte antiAhistorike,me$jithat kontri"oj n 'timin e njohurive t reja historike r
(hvi##imin e shoqris njer(ore,si dhe shtetin dhe s drejtn.
Kontri<uti i aj<nicit dhe &onteskieut n 1hvi((imin e historis s
shtetit dhe s drejts
A aj<nici 0rve ("u#imeve t tij n matematik dhe '(ik,ka merita t
jasht(akonshme edhe r vnien e theme#eve t historis t s drejts.D!sh n
moshn +? vjeare "otoj vern e tij t njohur me titu## G;etoda e re se si duhet t
studiohet dhe msohet shkenca juridikeG.2 kt ver Laj"nici an$a(hohet r
the##imin dhe ($jerimin e studimeve juridike.
Interesimi dhe qndrimi i Laj"nicit ndaj historis m s miri shrehet me thnjen e
tij t njohur, G- tashmja sht r#ot me t ka#uarn dhe e n$arkuar me t
ardhmenG.
Laj"nici thoshte se n$a historia krkojm tri $jra ,
3) q t na informoj r n$jarjet n t ka#uarn ,
+) q t na ofroj $jra t do"ishme r jet ,
4) t na e shje$oj kutimin e t tashmes n$a e ka#uara,sese cdo $j m s miri
kutohet n$a kau(a#iteti i vet.
Laj"nici da##onte historin e "rendshme dhe t jashtme t s drejts.;e histori t
"rendshme kutonte vet sistemin juridik dhe rshkrimin e ndr!shimeve $radua#e
t tij,kurse me histori t jashtme kutonte at jes t historis o#itike a t ci#n
nuk do t kutoheshin ndr!shimet e sistemit juridik.
; 38H4 "otoj rm"#edhjen e dokumenteve t s drejts ndrkom"tare G)ode6
Juris @entiumG , or nuk mundi ta "otonte edhe G/eatre #e$a#eG ao teatri
#i$jeve,ashtu si kishte remtuar.
0 &onteskieu 0 ishte araardhsi i d!t i histori(mit n shkencat juridike,i ci#i "ri
rjekje ta shje$oj #idhjen kau(a#e t faktorve t ndr!shm t (hvi##imit historik
t shoqris dhe shtetit,dhe m"i kt fr!m e shkroi edhe vern e tij me titu## G;"i
madhshtin dhe rnien e &omsG, kurse m von e "otoj edhe vern tjetr t tij t
njohur G;"i fr!mn e #i$jeveG .;onteskie e hai rru$n e ana#i(imit t kujdesshm t
veorive seci'ke t seci#it sistem juridik ve e ve. ;onteskie, duke ana#i(uar
rre$u##imin kushtetues t 1n$#is,t ci#in e adhuronte shum,shkruan se sistemin e
rre$u##imit shtetror an$#e( e ka krijuar fr!ma e #iris $jermane. 1i duke ana#i(uar
kushtetutn e 1n$#is krijoi teorin m"i ndarjen e ushtetit , n ushtetin
#i$jvnes,ek(ekutiv dhe $j!qsor. /eoria m"i ndarjen e ushtetit hasi n rkrahje t
madhe t o#itikanve t -vros s athershme,ndonse vet ;onteskie thoshte
se cdo ou## duhet ta ket sistemin e vet t rre$u##imit shtetror.
Shko((a historike e s drejts
Shko##a historike e s drejts #indi n @jermani,si rea$im ndaj shko##s s t drejts
nat!rore dhe &evo#ucionit >rance( dhe ndikimit ndrkom"tar t tij.2 kohn e
nncmimit dhe nnshtrimit m t madh t $jermanve n$a 2ao#eon Conaarta,
n Iniversitetin e Cer#init '#o(o' i madh $jerman >ihte m 3J?9 m"an #i$jeratn e tij
t njohur dhe shum t suksesshme m titu## G>ja#ime kom"it $jermanG. 2ao#eoni
n disa shtete t ushtuara t -vros si n %o#oni dhe @jermani, vuri n ("atim
*odin )ivi# t tij,i njohur me emrin *odi i 2ao#eonit. %as rnies s 2ao#eonit m
3J35 u shtrua cshtja se a duhet t m"ahen reformat e tij ao t hidhen "ashk me
kodin e tij civi#. %r reforma ishin ithtart e shko##s t s drejts nat!ra#e. *shtu
sh rofesori $jerman /i"o m 3J35 shkroi "roshurn me titu## G;"i nevojn e kodit
civi# t r$jithshm $jermanG.
2 kt shq!rtim k! shkruante se duhet ndrrer artiku#ari(mi n drejtsi dhe
duhet uni'kuar dhe kodi'kuar t drejtn civi#e $jermane sias shem"u##it france(.
*ritikuesi m i ashr i /i"os ishte rofesori i s drejts romake Savinji, i ci#i n
vern e tij G;"i det!rn e kohs son n asektin e n6jerrjes s #i$jeve dhe t
raktiks juridikeG, shkruante se n @jermani ende nuk ishte koha q t "hej
kodi'kimi i s drejts.
Savinji thoshte se (hvi##imi i s drejts duhet ka#uar n tri fa(a,
3)fa(a e t drejts (akonore ,
+) fa(a e t drejts shkencore dhe
4)fa(a e t drejts s kodi'kuar.
Shko##a historike e s drejts,n kundrshtim me idet e shko##s s t drejts
nat!ra#e,romovoi ide t reja dhe ($joi interesim r historin e s drejts. ;simet
e ksaj shko##e kr!esisht mund t rm"#idhen ,
3)#indja dhe (hvi##imi i s drejts ka karakter siritua# ,
+)e drejta sht rodukti (hvi##imit historik t nj ou##i si $ruacion shoqror unik
dhe i avarur,kurse krijohet n rocesin e (hvi##imit t qet,t ci#n e (hvi##ojn focat
e "rendshme ou##ore. *jo shko## edhese ishte m shkencore sesa shko##a e s
drejts nat!ra#e,ishte m reakcionare,sese kundr ideve t rok#amuara t
revo#ucinot "or6he(,ishte kundr (hvi##imit revo#ucionar t shoqris dhe sistemit
juridik. / tr (hvi##imin ia #shonte evo#ucionit. 2dikimi i shko##s historike t s
drejts ndihet edhe $jat shek. =I= dhe ==. *jo shko## u (hvi##ua n @jermani dhe
at! qndroj m s shumti.
"ERI+!I2I&I I HIS%+RISE SE SH%E%I% !HE SE !REJ%ES
-k(istojn mn!ra dhe kritere t ndr!shme sias t ci#ave "het eriodi(imi i
historis.*riteret tio#o$jike dhe krimino#o$jike jan theme#oret dhe m t
rndsishnet r ndarjen e historis s shoqris njer(ore.
Sias shtetit dhe s drejts historia e r$jithshme e shtetit dhe e s drejts
eriodi(ohet n katr eriudha t mdha t (hvi##imit,
3) eriudha e shtetit dhe s drejts sk##avoronare
+) eriudha e shtetit dhe s drejts feuda#e
4) eriudha e shtetit dhe s drejts #i"era#e dhe "ashkkohore
5) eriudha e shtetit dhe s drejts socia#iste n me(okoh.

A %eriudha e shtetit dhe s drejts sk##avoronareA ndahet n fa(n deso(itive
#indore dhe at t shteteve antike.
A >euda#i(mi ndahet n fa(n e feuda#i(mit t hershm,t (hvi##uar dhe t vonshm.
A %eriudha e shtetit dhe s drejts #i"era#e dhe "ahskkohore ndahet n fa(n e
#i"era#i(mit,imeria#i(mit dhe shtetet "ashkkohore.
%eriodi(imi krono#o$jik sht eriodi(im kohor. 2 kt asekt, (hvi#imi historik i
shoqris njer(ore ndahet n,
3)historin e kohs s vjetr ,
+) historin e kohs s mesme,
4) historin e kohs s re ,
5)historin e kohs m t re.
Shteti dhe e drejta sk##avoronare ($jat rej mijvjecarit I< deri n shek.< t ers
son. Shtetet dhe e drejta feuda#e qndrojn rej shek.< deri n fund t shek. =<III,
ndrsa eriudha e shtetit dhe s drejts "or$je(e ($jat rej &evo#ucionit t ;adh
Cor$je( >rance( t vitit 39JH deri n ditt e sotme.
2 mesjet historia e "ots ndahej ,
3)eriudha me$janoAersiane,
+)eriudha asiroA"a"i#onase,
4)$rekoAmaqedonase dhe
5)romako "i(antine.
EURI&E% !HE &+'U&E'%E% HIS%+RIKE 0 JURI!IKE
;e "urime kutojm t $jitha ato materia#e,fakte dhe t dhna q na ofrojn njohuri
r ndonj cshtje. *ur cshtja q e studiojm i takon t ka#uars,ather
materia#et,faktet dhe t dhnat q na ofrojn njohuri i quajm "urime historike.
Curimet historike ndahen n tri $rue ,
3) n monumentet e ku#turs materia#e
+) n dokumentat e shkruara
4) n "urimet $ojore
A ;onumentet e ku#turs materia#e A jan sendet e ndr!shme t rdorimit ersona#
dhe ko#ektiv sic jan,
ve$#at e uns,
armet,
sto#it,
ent,
o"jektet e "animit,
kana#et,
varre(at,
vi(atimet,
m"eturinat e ndr!shme t rodhimeve ushqimore etj.
A Dokumentet e shkruara A jan jan "urimet m t rndsishme historike,m t
"esueshme,m t rdorshme dhe m t shumta. Dokumentat e shkruara ndahen
n "urime historike dhe "urime historikeAjuridike.Curimet historikeAjuridike ndr!she
quhen edhe monumente juridike. 2 "urimet historikeAjuridike h!jn
#i$jet,dekret#i$jet,urdhresat,akt$j!kimet dhe vendimet e or$aneve
$j!qsore,traktatet ndrkom"tare,kontratat etj.
A Burimet gojore A ndahen n ku#turn shirtrore dhe n kujtimet e n$jarjeve dhe
dshmitarve t kohsKr t ci#n shkruhet.2 "urimet e ku#turs shirtrore h!jn
kn$t,tr$imt,#e$jendat,anekdotat dhe rover"at ou##ore. Curimet $ojore jan
m t rshtatshme dhe m t rndsishme r studimin e t drejts
(akonore,rkatsisht t institucioneve juridike (akonore.
K R E U II
Shteti dhe e !rejta n periudhn sk((avopronare
=,Formimi i shtetit dhe i s drejts
>ormimit t shtetit i ka ararir nj eriudh e $jat e (hvi##imit t shoqris
njer(ore e ci#a emrtohet me emra t ndr!shm si jan, "ashksia rimitive,
komuniteti rimitiv, shoqria rimitive, shoqria arahistorike e t n$jashme.
Cashksia rimitive sht formacioni i ar shoqrorAekonomik dhe m i $jati n
historin e tij i ci#i ($jati rreth 7??.??? vjet. *! formacion i takon eriudhs
arahistorike dhe ndahet n eriudhen e "ara"ris dhe t e$riss, t ci#at
ndahen n fa(n e u#t dhe t #art t seci#s. 2 kt eriudh njer(it kan qen
t "ara"art aq sa ua ka mundsuar nat!ra.
2$jarjet q ndodhn rej fa(s s mesme t "ara"sis e sidomos rej fundit t
fa(s s #art t saj, "n q shoqria rimitive t dekomonohet trsisht. ;e
shfaqjen e diferencimeve socia#e t ci#at "n q shoqria t a#ori(ohej n t
asur dhe n t varfr n t #ir dhe jo t #ir dhe si re(u#tat i (hvi##imit t forcave
t rodhimit, ou##sia u vendos n qendra t rhershme t "animit. (...va(hdon
kshtu deri te formimi i q!teteve t ara t rrethuara me forti'kata..., ndarja e
njer(ve sias #idhjes se $jakut... vendas F t huaj etj. etj. deri sa..).
2ormat e deriathershme m nuk ishin e'kase n rre$u##imin e marrdhnieve t
reja t krijuara dhe t ndr#ikuara. 1ndaj u miratuan 2orma t reja shoqrore dhe
krijohen mekani(ma trinj shoqror, t araar dhe t rre$u##uar me norma t
reja. -dhe mekani(mat (or$anet e reja) vet krijojn norma dhe kt!re ua
si$urojn ("atiminA sanksionet. ;e fja# t tjera, krijohen shteti dhe e drejta.
6, Koha e Formimit dhe e .ndrimit t shteteve t para sk((avopronare
Shtetet sk##avoronare jan shtetet e ara n (hvi##imin e histors njer(ore. <iti i
sakt i formimit t t!re nuk dihet, sese ai nuk u krijua rnjher, nuk u krijua
r nj vit as r nj dekad, or krijimi i tij ishte nj roces shoqror historik q
($jati me shekuj.
2jer(it e ar q krijuan shtetin madje as nuk ishin t vetdijshm r nj $j t
ti##, sese shteti i ar ishte mjaft rudimentar, rimitiv dhe sakra#. 1snj n$a
funksionet shtetrore (#i$jvnes, ek(ekutiv dhe $j!qsor) nuk ishte i diferencuar,
t $jitha ishin t rqendruara n duart e nj individi. -dhe funksionet shtetrore
nuk ishin t diferencuara n$a ato re#i$jio(e, mora#e dhe (akonore.
Sias njohurive t deritanishme dihet se shtetet e ara sk##avoronare jan krijuar
n mi(eniumin e katrt ara ers s re. ;onumentt dhe "urimet historike Basin
r vitin e krijimit t shtetit t ar, or r ek(istencn e tij. *shtu .sh. "urimet
historike dshmojn se n itin 4+?? .e.s. sht "r "ashkimi i -$jiitit <erior dhe
Ju$or, or dihet se q!tetAshtetet (nomet) e ara kan ek(istuar edhe m hert.
Suo(ohet se edhe kto jan krijuar n $j!smn e ar t mi#eniumit t katrt.
>ormacioni shoqrorAekonomik sk##avoronar qndroj deri n sheku##in e < t res
s re. Si dat orientuese merret shkatrrimi i %erandoris &omake, rkatisht
ushtimi i &oms n$a "ar"art.
Shtetet e ara sk##avoronare k#asi'kohen n shtete sk((avopronare t indjes
s asht dhe n Shtt Sk((avopronare "erendimore,
;,@endi i Krijimit t shteteve t para Sk((avopronare
Shtete e ara Sk##avoronare t Lindjes s Lasht u krijuan dhe u (hvi##uan n
(onat su"troike ran #u$inave t #umenjve t mdhenj si jan,
2i#i,
-ufrati,
/i$risi,
Indi,
@an$esi,
Jancekjan$u,
Hoan$AHo etj.
<endosja e njer(ve n kto vise u " r shkak t kushteve shum m t
rshtatshme r jet.
5,Karakteristikat e prgjithshme t shteteve sk((avopronare
Shtetet e ara sk##avoronare, a marr aras!sh, kohn dhe vendin e krijimit,
rve karakteristikave t veanta kan edhe nj var$ karakteristikash t
r$jithshme,
a8 Shtetet sk##avoronare jan shtete eks#oatuese. Shoqria n kto shtetete
shte e #o#ari(uar n d! k#asa theme#ore, Sk##avoronar dhe Sk##evr.
(miro rveq kt!re + shtresave ek(istojn edhe ndrmjetk#asat. %or edhe
n kuadr t k#ass sk##avoronare ek(itonin $ruacione sias, o(its,
rivi#e$jeve dhe asuris, ndrsa n disa shtete t #indjes s #asht kan
ek(istuar edhe kastat.
<8 2 shtetet sk##avoroanre dominon kr!esisht ekonomia nat!ra#e
c8 Shtetet sk##avoronare jan shtete #uftarake dhe ushtuese
d8 / $jitha shtetet sk##avoronare i rshkon ideo#o$jia fetare
e8 &endi shoqror sk##avoronar dhe shteti sk##avoronar jan r#ot me
re#ikte t rendit t marshm k#anoA'snor
G8 Shtetet Sk##avoronare jan r#ot me anta$oni(ma dhe kundrthnie t
mdha shoqrore (Sk##evrit dhe sk##avoronart).
g8 Shtetet sk##avoronare me ndikimin e t!re e shejtojn dekomonimin e
"ashksis rimitive dhe krijimin e shtetit n territoret fqinje.
*! ndikim "het n disa mn!r,
3) me an t ndikimit nrmjet kontakteve tre$tare,
+) me an t okuimit dhe
4) me an t enetracionit t qet.
B,Shtetet Sk((avopronare t indjs s asht
Shtetet Sk##avoronare t Lindjes s Lasht jan shtetet e ara sk##avoronare dhe
n r$jithsi shtetet e ara n "ot. *to u krijuan n &i(eniumin e I@ para
ers s re- or rocesi i krijimit t t!re va(hdoj deri n mi#eniumin IAr .e.s.
*r!esisht u krijuan n (onn su"troike, n #u$inat e #umenjve t mdhnj si
jan, 2i#i, /i$risi, -ufrati, Indiri, @an$esi, Jan$cekjan$u, Hoan$AHo etj.
2 kto vise njher u krijuan q!tetAshtetet e ara t ci#at r nj eriudh "ukur
t $jat qndruan t avarura, or r shkak t kushteve k#imatike dhe kushteve
t do"ta t tekniks kto q!tetAshtete vetm t "ashkuara mund t mirm"anin
sistemin e iri$acionit (rmes numrit t madh t sk##evrve). Cashkimi i t!re "hej
rndom me an t armve dhe shum rra## n mn!r vu##netare,
*shtu krijohen Shtetet Sk##avoronare t Lindjs s #asht, t njohura n histori si
desotit #indore.
Shtetet m t njohura t Lindjes s Lasht kan qen,
Egjipti-
Ea<i(onia-
Kina-
India-
"ersia-
)siria-
Fenikia-
Shteti He<rej-
Shteti i Hetitve etj.
Eurimet m t njohura t shkruara dhe m t rndsishmet r njohjen dhe
rekonstruktimin e shteteve t Lindjs s Lasht jan, %r shtetin e -$jitit F
Historia e Egjiptit n$a k#eriku
&)'E%+' 4shek, III p,e,s,8- madje Gragmentet e (igjeve t Ram1esit II
4 shek, @III8 dhe Gragmentet e (igjeve t Eokhorisit 4shek, AIII p,e,s,8
%r Historin e Ea<i(onis e sidomos r institucionet juridike t ktij shteti,
"urimi historik dhe monumenti m i rndsishm juridik sht Kodi i Hamura<it
4shek, AII p,e,s,8- ndrsa r eriudhn ara njsimit t shtetit v#en t
ermenden (igjet e vjeta sumere 4mi(eniumi I@ p,e,s,8

%r shtetin e Indis s (asht "urime t rndsishme t njohurive jan, Kodi
&anu- (i<rat Getare @ede dhe Upanishada si dhe @argjet Epike t
R)&)J)'I% dhe &UH)EH)R%#S,
%r Shtetin e vjetr He<re "urim i rndsishm i njohurive sht EIE)- sidomos
EES#I!HJ) E @JE%#R,
%r shtetin e Hetitve (1nado##i i sotm) ndr t tjera "urim i rndsishm sht
Kodi i Hetitve 4shek, A@0AI@ p,e,s,8 dhe Ei<(ioteka e )sur<anipa(it e asur
me dokumentacione t ##oj##ojshme.
B,=, E$JI"%I
-$jiti sht njri ndr shtetet m t vjetra dhe m t (hvi##uara t Lindjes s
Lasht.
2 #u$inn e #umit 2i#, n mi#eniumin e I< .e.s. u krijuan q!tetAshtetet e ara t
quajtura nome,
2evoja r numr t madh t sk##evrve (q t ndrtonin dhe mirm"anin
sistemin e iri$acionit) i sht!u nomet q t "ashkohen, ku mn!ra m e shesht e
"ashkimit ka qen #ufta. S ari u " "ashkimi i -$jitit <erior e astaj i atij Ju$or,
ndrsa "ashkimi i t!re u " rreth vitit ;6:: p,e,s,
Lhvi##imi historik i -$jitit sias historianit ;aneton ndahet n, periudhn e
krijimit dhe <ashkimit t nomeve- "erandorin e @jetr- "erandorin e
&esme- "erandorin e Re dhe n "eriudhn e shkatrrimit t Egjipitit,
*u#minacionin e (hvi##imit -$jiti e arriti n %eriudhn e %erandoris s &e, $jat
sundimit t sundimtarve n$a /e"a e sidomos $jat sundimit t &am(esit II. @jat
ksaj eriudhe -$jiti shtrihej n nj territor q ishte edhe m i madh se -$jiti i
sotm ndrsa Shkenca, *#utura dhe 1rti ishin n nj shka## t #art t (hvi##imit
me t ci#n edhe sot mahnitemi. %r Shkak t su#meve t jashtme dhe do"sive t
"rendshme, -$jiti u do"sua mjaft dhe m n fund n shek. I .e.s. de'nitivisht u
ushtua n$a &oma.
%rn$a forma e ushtetit shtetror ka qen monarki despotike e tipit orienta(,
2 kr!e t shtetit qndronte monarku i trash$ueshm i quajtur F)R)+'- i ci#i
kishte ushtet t aku'shm dhe n ersona#itetin e tij ishin t njsuara tri
ushtetet, (egjis(ativ- ek1ekutiv dhe gjyqsor, %rfaqsonte shtetin "renda
dhe jasht, ishte komandant surem i forcave t armatosura n vend. %ushteti
shtetror n -$jit kishte karakter %eokrat (faraonit i mvisheshin veti h!jnore,
konsiderohej $j!smh!jni ao me reajrdhje h!jnore). Shef i administrats s
o"orrit m"retror ishte Ahati- t ci#in e emronte faraoni. 2 kuadr t
administrars shtetrore ishte shum i (hvi##uar shr"imi 'ska#.
Ushtria n '##im ishte popu((ore or m as u (vndsua me at mercenare
(rofesionit t huaj t a$uar) t ci#t ishin m e'kas r sht!jen e kr!en$ritjeve
t "rendshme.
-k(istonte nj numr i madh i Sk##evrve shtetror (n ronsi t shtetit), o(ita
e t ci#ve ishte ter e rnd. 1ta an$o(hoheshin r ndrtimin e sistemit t
iri$acionit, t iramidave, t temujve dhe t o"jekteve t tjera u"#ike. Shum
n$a ta nuk e kan m"ijetuar rfundimin e o"jektit n t ci#in e kan '##uar unn,
r kt ars!e ata jan quheshin Cseker auhD q do t thot Ct varrosur pr
s gja((iD,
B,6, E)EI+'I)
2 ;esootami n mi#eniumin e I< .e.s. u formuan q!tetAshtete e ara t
quajtura "atesiate, De$a kr!esore ekonomike n kt fush t ##eshme q
shtrihej ndrmjet #umenjve /i$ris dhe -ufrat ishte "ujqsia. @jithashtu
;esootamia ishte vend i rshtatshm r (hvi##imin e tre$tis sese at!
kr!q(oheshin rru$t e tri kontinenteve.
D!tetAshtetet s ari (fundi i mi#eniumit I< .e.s.) u krijuan n Sumer (jesa
ju$ore e ;esaotamis) dhe kto ishin,
Erida-
Ur-
Uruk-
agash-
arsa-
Skurupak-
Isin etj.
%ou##sia e kt!re q!tetAshteteve r"nte nj etni t veant dhe kishte
rejardhje t njejt etnike.
2 jsn <eriore t ;esootamis t quajtur )kada- q!tetAshtetet u krijuan ak
m von, n '##im t mi#eniumit .e.s. dhe ou##sia e t!re i rkist racs semite.
%atesiatet m t njohura n 1kad kan qen,
'ipur-
Kish-
Ea<i(onia-
Sipar etj.
2drmjet Sumerit dhe 1kadit ek(istonin jo vetm da##ime ekonomike or edhe
ku#turore dhe $juhsore.2 sheku##in =I= .e.s. Ea<i(onia (atesiat n 1kada) arrit
q t mvetsohet n$a sundimtari i Larss, r t u ($jeruar dhe ushtruar e
nnshtruar s ari atesiatet e 1kadit e m as edhe t Sumerit. Ca"i#onia ku#min
e (hvi##imit e arriti n sheku##in =<III dhe =<II, sidomos $jat sundimit 5?Avjear t
Hamura<it (sundimtari i $jasht i ksaj dinastie) dhe "irit t tij Samsui(init, %r
shkak t tra(irave t "rendshme dhe $oditjeve t jashtme, Ca"i#onia rej shek. =<I
.e.s. "ie nn sundimin e 'seve dhe t oujve q ishin n nj shka## m t u#t
t (hvi##it ku#turor dhe ekonomik. *ta do t sundojn si kast Sunduese deri n
shek. =II .e.s. D!teti Ca"i#on n sheku##in e <II .e.s. do t "het qendr e shtetit
t ri "a"i#onas or vetm deri n shek. <I .e.s. kur de'nitivisht "ien nn sundimin
e %ersis.
B,6,=, Rregu((imi Shtetror
%rn$a forma e ushtetit shtetror ka qen monarki despotike- unitare dhe
centra(iste,
"atesiatet ar "ashkimit ishin shtetet %eokrate, por pas <ashkimit t
Ea<i(onis "heshin rjekje t va(hdueshme r (aici1m- ndarjen e shtetit
n$a k#erikt dhe m"shtetjen n forcat ushtarakeA"urokratike.Laici(mi i ushtetit
shtetor u arrit sidomos $jat eriudhs s Hamura"it(or edhe k! ra m"ante
kontakte me .erendit #oka#e0 dhe n $urin n t ci#in ishte $dhendur *odi i tij,
n re#iev shihej .erendia0 Shmashi duke ia dor(uar Hamura"it Li$jet...) , sias
*odit t tij, ushteti shetror ishte territoria# dhe #aik. 2 territoret e ushtruara,
ushteti shtetror m"shtetej n arimin e s drejts s okuimit #uftarak
(occuatio "e##ica). Shteti ishte unitar, dhe rretsisht i centra#i(uar.
2 kr!e t shtetit qndronte sunrimtari i qujtur U$) (q i r$ji$jet termit t
sotm erandor). 2 duart e tij ishte i rqendruar i tr ushteti shtetror, ai
rfaqsonte shtetin "renda dhe jasht, ishte komandant surem i ushtris, ishte i
vetmi or$an #es$jis#ativ n vend, ishte $j!qtari m i #art dhe kishte ushtetin m
t #art administrativ dhe ek(ekutiv. %ushtetin m t #art administrativ, $j!qsor
dhe ushtarak e vet ose me an t de#e$imit mund t n$arkonte or$ane tjera dhe
t kundrten me ane t devo#ucionit at!re mund tua merrte shjn (#ndn) r
shq!rtim dhe vendosje.-dhe se kishte ushtet autokratik, ushteti i sundimtarit
ishte i ku'(uar sese k! ishte eksonent i k#ass sunduese sk##avoronare dhe
verimet e tij nuk mund t "inin ndesh me intersat e t!re.2dr funksionart m t
rndsishm i ci#i r n$a ran$u vinte menjher as sundimtarit ishte drejtuesi i
a##atit m"retror i quajtur 'u<anda, 1i administronte asurin e sundimtarit dhe
'nancat e shtetit, sidomos ato q "uronin n$a ronat shtetrore, madje
udhheqte unt u"#ike #idhur me ndrtimin dhe mirm"ajtjen e sistemit t
iri$acionit, rru$ve, urave, mureve t q!tetit, a##atit m"retror dhe temujve.
+rgani1imi i pushtetit (oka(, *rahas ushtetit shtetror qendror ishte
or$ani(uar edhe ushteti vendor administrativ dhe $j!qsor. I tr territori ishte i
ndar n krahina administrative t ci#at sias rre$u##it rutheshin me territorin e
q!tetAshteteve t dikurshme. 2 kr!e t krahins qndronte drejtuesi i quajtur
Shakanaku- i ci#i ishte monokrat ( ishte shef i t tri ushteteve). 1dministrata
vendore n "a"i#oni mnd t thuhet se ishte administrat ushtarake. Er$anet
vendore kontro##oheshin rretsisht rej ushtetit qendror dhe koh as kohe
dr$oheshin kontro##or t shoqruar n$a njsitt ushtarake.
+rgani1imi i ushtris, 2 '##im ek(istonte vetm ushtria popu((ore e
or$ani(uar sias arimit C<urr pr shtpiD dhe sias nevojs. ; von
formohet ushtria e rhershme rofesiona#e e r"r n$a t huajt. 2$a asekti i
or$ani(imit t ushtris. Ca"i#onia da##on mjaft n$a shtetet tjera t #indjes s #asht.
Md q!tetar i #ir ishte i o"#i$ues ushtarak. 2uk dihet sa ($jatte dhe deri n far
mosh ek(istonte k! o"i#i$im ushtarak. D!tetari deri sa qndronte i (n ro" #ufte
ao derisa $jendej n shr"im ushtarak, eksedita ushtarake, shteti i njihete t
drejta rivi#e$je t caktuara. 2 Ca"i#oni ek(istonte edhe nj form, r at ko
shum karaktersitike e or$ani(imit t ushtris. Sundimtari i jete njeriut t #ir n
shfr!t(im nj asuri "ujqsore t qujtur I(ku- t ci#n e unonte vet ose me
sk##evr me kusht q k! t i r$ji$jej thirrjes s sundimtarit, t shkonte n ushtrri.
I#ku mund t trash$ohej vetm ns "ijt e trash$im#nsit t:i ranonin kushtet
q kishte "a"ai ndaj sundimtarit. I#ku nuk mund t tjetrsohej.
B,6,6, Shtresat Shoqrore dhe po1ita e tyre juridike
2 "a"i#oni ashtu si n t $jitha shtetet sk##avoronare ou##sia ndahej n t #ir
dhe jo t #ir. %or edhe "renda k#ass sk##avoronare ek(istonin shtresa. *odi i
Hamura"it njeh + kate$ori t k#ass sk##avoronare, avi(iumt (shtresa e #art
sk##avoronare) dhe mushkent (shtresa e u#t sk##avoronare), 1vi#iumt
$(onin m"rojte m t madhe juridike, n qoft se mushkeni #ndonte avi#iumin
ather ndaj tij ("atohej arimi i ta#ionit ndrsa n rastin e kundrt avi#iumi
dnohej vetm me $jo". 2 *odin e Hamura"it si shtres e veant rmenden
edhe damkart <ankart- t ci#t $(onin t m"rojtje juridike dhe rivi#e$je t
jasht(akonshme. 2 shtetet e /eokrate si kan qen ato t #indjes s Lasht, a
d!shim q shtresa e k(erikve ka qen shtresa m e riv#i$juar n shoqri.
%ou##sin jo t #ir e r"nin kr!esisht Sk((evrit- numri m i madh i t ci#ve
ishte n ronsi t shtetit dhe temujve. 2 o(it m t mir ishin Sk##evrit e
temujve ndrsa n o(it m t vshtir kan qen ata n ronsi
individua#e.Sk##evrit ishin vetm o"jekt or jo edhe su"jekt i s drejts. Sk##avi
nuk kishte kurrfar t drejtash, ai nuk mund t osedonte sende t a#uajtshme,
ndra t #uajtshme vetm me #qimin e ronarit, ai mund t martohej vetm me
e#qimin e ronarit, jo vetm me ersonin jo t #ir or edhe me ersonin e #ir,
ndrsa fmija i #indur n$a nj martes e ti## merr statusin e ans (neni 397 *.H.)
B,6,6 Eurimet e s !rejts
Curimet kr!esore t s drejts n "a"i#oni si dhe n shtetet e tjera t Lindjes s
Lasht ishin, e drejta 1akonore- igjet- Urdhresat e organeve t
administrats qendrore dhe t asaj vendore si dhe praktika gjyqsore,
E dreja 1akonore ka qen Curim kr!esore i s drejts. *jo e drej "urimin forma#
nuk e kishte n ndonje norm q e kishte miratuar or$ani shtetror #e$jis#ativ, or
n (akonet e rrethit shoqror, t ci#at ishin krijuar r nj koh t $jat dhe
sontanisht q!sh n$a eriudha arashtetrore. ;e krijimin e shtetit kto (akone
sanksionohen n$a ai dhe marrin fuqin e t drejts (akonore. igjet e ara kan
qen mjaft t thjeshta, n6irreshin n form t urdhresave $ojore t sundimtarit.
; von kto '##ojn t jen m rm"ajtsore dhe t n6irren n form t shkruar.
Lakonisht shkruheshin n ##aka t ar$ji#it, $urit, drurit dhe n ##aka t "ron(it.
Urdhresat e organeve t administrats qendrore dhe pushtetit vendor
kan qen "urime forma#e t s drejts n rastet kur shtja nuk ishte rre$u##uar
me t drejtn (akonore dhe me #i$j.
B,6,5, Kodi i Hammura<it
Kodi i Hammura<it sht n6jerr n $j!smn e d!t t shek. =<III .e.s. (m
sakt n vitet 39H5A397? sese kto jan vitet e sundimit t Hammura"it). *odi i
Hammura"it sht i shkruar n gjuhn akade n a(Ga<etin kuneiGorm dhe
sht i r"r n$a tri jes, "ro(ogu 4Hyrja8- %eksti 'ormativ dhe Epi(ogu
4pjesa prGundimtare8,%ro#o$u dhe ei#o$u jan t $rshetuara me #ot
mistici(m dhe sakramenta#i(m. 2 pro(og Hammura"i thirret n fuqi h!jnore,
madje e quan veten me rejardhje h!jnore F t ($jedhur n$a .erendit0 q t
sundoj. 2 epi(og $jithashtu i #artson meritat e veta t sundimtarit dhe
vetveten e ersoni'kon me .hyjnin e drejtesisD,
; e rndsishmja dhe kr!esorja sht jesa e tesktit normativ e r"r rej
6>6 neneve, *jo jes n krahasim ne ro#o$un dhe ei#o$un sht mjaft e
#aici(uar. %or me$jithat m"shtetet n #o$jikn ka(uistike dhe nuk njeh ndonj
teknik t (hvi##uar juridike dhe sistemati(im t sotm juridik, or me$jithat ka
njfar sistemati(imi. %rm"an norma m<i gjyqet (neni 3A7), m<i sendet dhe
t drejtn rea(e (neni 8A3+8), m<i martesn- Gami(jn- priken ose dotn
dhe trashgimin (neni 3+9A3H7), m<i m<rojtjen e identitetit /1ik dhe
jetn e njeriut- me Gja( t tjera m<i t !REJ%#' "E')E (neni 3H8A+35),
m<i punn- prgjegjsin rreth dmeve t shkaktuara dkekryer pun t
ndryshme si dhe m<i veg(at e puns (neni +37A+J+). 2 shum nene, erve
shtjeve t rmendura "het fja# edhe r rocedurn $j!qsore dhe mjetet e
rovs.
*odi sht i shkruar ($dhendur) n nj sht!## $uri t C1L1LI/I/ t $jat +.+7 m,
at! sht $dhendur edhe '$ura e Hammura"it, i ci#i araqitet so#emnisht ara
.h!jnis s Die##it A shamashit0, duke marr rej tij *odin. Sht!##a ka qen e
vendosur n shesh F qendr t q!tetit dhe si duket ka qen e vendosur n disa
q!tete t Ca"i#onis. Shty((n e ka 1<u(uar nj ekspedit arkeo(ogsh
Granc1- e udhhequr nga 2han 2hak d &organ 4Jean Jacques de
&organ8- n vitin =7:=I=7:6 n grmadhat e qytetit SU2I n jug t Iranit
t sotm- kryeqytet i dikurshm i shtetit E(am, 1tje n$a Ca"i#onia n shek.
=II .e.s. e ka "artur nj sundimtar i -#amit. Ky monument i rndsishm
juridiko0historik ruhet sot n U@#R 4ouvreu8 t "arisit,
B,6,B, Karakteristikat theme(ore t s drejts
- drejta n shtetet e Lindjes s Lasht ka qen n r$jithsi jo mjaft e (hvi##uar,
or nat!risht nuk ishte $jithkund njsoj.2 sistemet juridike t kt!re shteteve nj
koh t $jat u ruajtn re#iktet e rendit arashtetror q shreheshin nrmjet t
drejts (akonore. 2 '##im kjo e drejt (hvi##ohet nn ndikimin e re#i$jionit e ci#a
m von emanciohet n$a re#i$jioni. - drejta kisht karakter t hat k#asor sese
shrehte a"ara(in forma#e juridike ndrmjet ersonave q u rkisnin shtresave
t ndr!shme shoqrore. *jo shrehej m s shumti n sfren e t drejts ena#e.
' Ea<i(oni ishte e (hvi##uar e drejta pena(e dhe civi(e, Si deg t s
drejts civi(e ek1istoninJ e drejta sendore- e drejta e detyrimeve- e drejta
Gami(jare dhe trashgimore, (ndonse r nj ndarje t ti## shkenca dhe
teknika e athershme juridike nuk dinte. ;adje nuk "hej as da##imi i #ot n mes
t drejts ena#e dhe asaj civi#e.)
B,6,9, E !rejta Sendore
Kodi i Hammura<it t drejts sendore (ose rea#e) i kushton nj hasir t
konsiderueshme 4neni 90=98.- drejta sendore "a"i#onase njihte tri institute
theme#ore, pronsin- servitudin dhe hipotekn,
"ronsia ka qen institut theme#or i t drejts civi#e dhe ek(istonte n sendet e
#uajtshme dhe t a#uajtshme si dhe m"i sk##evrit. 2 kohn kur "ujqsia ishte
de$a kr!esore e ekonomis, sht e kutueshme q ronsia m"i tokn ka qen
m kr!esorja.
Ek1istonin disa Gorma t pronsis m<i toknJ
pronsia shtetrore-
pronsia e tempujve-
pronsia e <ashksive Gshatare e m von edhe
pronsia private,
/oka e marr me qira nuk mund t ishte o"jekt i qarku##imit juridik e as inter
vivos e as mortis causa,
%rona, sidomos ajo shtetrore dhe e temujve ishte e jasht(akonisht e m"rojtur
n$a shteti. Hajni ishte i detyruar ta kompensonte dhjet/shin e ndonjher
tridhjet/shin e sendit t vjedhur ose dmtuar. 2 qoft se nuk ishte n $jendje
t "nte kt do t vritj 4neni > K,H,8
2 t drejtn rea#e "a"i#onase ek(itonin edhe servitudet (t drejtat rea#e m"i
sendet e huaja). -k(istonin servitudat Gushore dhe servitudat e qytetit, *odi i
Hammura"it t drejtn e ka#imit m"i tok t huaj e "ara(onte me qiran.
Ca"i#onasit dinin edhe r hipotekn dhe (i<rat toksor q quheshin
CkuduruD,(shpjegim pr sistemin kuduru libr faqe 51)
B,6,?, E drejta e detyrimeve
Ishte mjaft e (hvi##uar, q shihet jo vetm n$a normat e *odit t Hammura"it or
edhe t nj numri t madh dokumentsh t ("u#uara. <etm $jat sundimit t
Dinastis s tret I&1 (+333A+??4 .e.s.) jan ruajtur m"i 3?? ??? dokumente q
"jn fja# r unt e ndr!shme juridike si, kontrata, akt$j!kimet, aktvendimet
etj.2 Ca"i#oni e drejta e det!rimeve ishte e drejt emirike, joforma#e dhe
"a(ohej n #o$jiken uti#atersite. >orma r t ka qen e o"#i$ueshme vetm n at
mas q ta "j t kutueshme "rendin e uns juridike dhe t krijoj si$uri
juridike, e jo kurrsesi t jet q##im i vetvets. - drejta "a"i#onase nuk njihte
ndarjen e kontratave e ci#a "ehj n t drejtn romake, n kontratat forma#e, rea#e
dhe konsensua#e. (detajet e lidhjes s kontrates n libr faqe 53).
>ormat kr!esore t o"#i$ueshme sias *odin e Hammura"it ja" qen, kontrata e
shkruar, e #idhur me "etim, e #idhur n rani te dshmitarve.
2 t drejtn e det!rimeve t Ca"i#onis, njiheshin kr!esisht kto kontrata, m<i
shit<(erjen- qiran- huan- huaprdorjen- punn persona(e- depo1itn-
ortak((kun dhe kontrata m<i pun t tjera tregtare,(detajet e secils
kontrat n libr faqe 535!)
B,6,>, E drejta &artesore dhe Fami(jare
&artesa #idhej n form t kontrats ndrmjet dhndrit dhe rindrve t va(j(s,
rkatsisht kujdestarit t saj. *ontrata m"i martesn ishte e o"#i$ueshme.
;artesa a kontrat kunsiderohej nu#e (neni 3+J). *jo kontrat nuk da##ohet n$a
kontratat e tjera civi#e dhe n t nuk ka kur$j t veant sakra#e. D##imi kr!esor i
saj ishte sti#imi i det!rimeve reciroke r "ashkshortt e ardhshm.
;e rastin e #idhjes s kontrats dhndri jete tirhatn, /irhata ka qen nj
dhurat e jo mim i "#erjes s $ruas. Disa autor tirhatn e trajtojn edhe si
kaare t martess sese nse nusja i "inte ishman, famija e saj det!rohej q
dhndrit t:ia kthente d!'shin e saj, ndrsa nse dhendri i "inte isham ai e
hum"te tirhatn. <#era e s ci#s nuk ka qen e caktuar dhe nuk ka qen kusht r
v#efshmrin e martess.
Dhndri fami#jes s $ruas i jete edhe nj dhurat t n$jashme m tirhatn q
quhej <i0<(a0ma (neni 37H) q r"hej rej sendeve t #uajtshme. *ur ka#onte n
shtin e dhndrit $ruaja me vete merrte shiritkn, Shiritka ka qen nj ##oj
aje ose rike t ci#n vaj(a e merrt n$a fami#ja e saj, me q##im q t
#ehtsosnte jetn "ashkshortore. Curri r ta si$uruar $ruan as vdekjes s vet
eventua#e, asaj $jat martess i dhuronte nudunu0n (neni 393). (detaje rreth
shkurore"imit# dhe pushtetit te $rindit faqe 5%&' le(oni se i qet n)pro*im
"akonisht)
B,6,7, E drejta trashgimore
-dhe ne Ca"i#oni si n shtete e tjera t Lindjes s Lasht trasahe$imtar #e$jitim
kan qen meshkujt. Djemt kan qen trash$imtar t domosdoshm ndrsa
dja#i imadh nuk kishte rarsi ndaj djemve t tjer. Ca"ai, dja#in mund ta
rjashtonte n$a trash$imi vetm me #qimin e $j!kats kur ai rsrit:te ver
ena#e kundr "a"it (neni 38H). >i##imisht n$a asuria e trash$im#nsit vaj(ave
t amartuara u ndahej shiritka, e $jithashtu edhe at!re q ishin martuar or nuk
e kishin marr m hert. %astaj r $ruan ndahej nudunda q t mos m"etej n
mshirn e trash$uesve.
2se trash$im#nsi kishte fmij me sk##aven dhe ata i kishte ranuar si fmij
t vet ather kta trash$onin n mn!r t "ara"art vetm asurin e
#uajtshme kurse asurin e a#uajtshme e trash$onin vetm fmijt me $ruan e
#ir.
B,6,=:, E drejta "ena(e
*arakteristika kr!esore e t drejts ena#e n Ca"i#oni sht se ajo nuk ka qen
mjaft e (hvi##uar, ndonse ishte m e (hvi##uar se n shum shtete t tjera t
#indjes s #asht. *jo n$ecje e saj sidomos n krahasim me t drejtn civi#e shihet
n disa asekte,
3) 2 Ca"i#oni, edhe se shteti e kishte re(ervuar r vete ("atimin e
sanksioneve r t $jitha de#iktet ose verat ena#e, me$jithat nuk "nte
da##imin ndrmjet de#iktit rivat dhe de#iktit u"#ik.
+) 2 t drejtn ena#e nuk "hej diferencimi i e#ementeve su"jektive dhe
o"jektive t vers ena#e, ra, nuk "hej diferencimi i r$je$jsis
su"jektive, rej asaj o"jektive.
4) 2 t drejtn "a"i#onase ashtu si edhe n t drejtat e tjera, sk##avoronare,
shrehej a"ara(ia forma#e juridike ndrmjet ersonave q u rkisnin
k#asave dhe shtresave t ndr!shme shoqrore. *jo a"ara(i nuk
manifestohej vetm n #artsin e dnimit t shqituar, or edhe n ##ojin e
dnimit.
5) *jo e drejt me ashrsin e dnimeve q arashihte, m shum kishte r
q#im ndshkimin dhe hakmarrjen ndaj kr!esit t vers ena#e si dhe
arritjen e revencionit t r$jithshm e m ak arritjen e evencionit
secia# r rmirsimin dhe risocia#i(imin e de#ikuentit.
7) 2 t drejtn Ca"i#onase kishte mjaft re#ikt t eriudhs arashtetrore.
8) / $jitha verat ena#e n "a"i#oni mund t:i k#asi'kojm n 5 $rue ,
a8 veprat pena(e kundr shtetit dhe re(igjionit-
<8 veprat pena(e kundr personit-
c8 veprat pena(e kundr pasuris- dhe
38 veprat pena(e kundr Gami(jes dhe mora(it, (detajet er t:$jitha
karakteristikat faqe 83A87).
B,6,==, $jyqsia dhe procedura gjyqsore
2 *odin e Hammura"it r or$ani(imin e $j!qsis nuk "hej fare fja#e, kurse r
rocedurn $j!qsore Bitet vetm n disa nene, n "a( t t ci#ave nuk mund t
"het rekonstruktimi i or$ani(imit t $j!qsis dhe rocedurs $j!qsore. 2johuri
m t $jra r kto shtje ofrojn "urimet e tjera historike si dhe studimet
krahasuese t kt!re shtjeve n shtetet e tjera t Lindjes s Lasht. A2
"a"i#oni, madje as n eriudhn e art t (hvi##imit t saj, nuk ek(istonte nj
ndarje e #ot e or$aneve t $j!qsis re at!re administrative, ndonse r
shkak t vet nat!rs s $j!kimit (me orot, asnjansia e $j!kats etj.) "nte q
or$anet shtetrore kur $j!konin n esenc ndr!shonin n$a ato t thjeshta
administrative.
A Dihet se a#a e aknaqur me vendimin $j!qsor kishte mundsi t:i ankohej
$j!kats m t #art, or nuk dihet se sa instanca $j!qsore kan ek(istuar.
Instanca m e #art $j!qsore ka qen a##ati m"retror dhe vet sundimtari. 2$a
kjo q u tha m #art "esohet q rocedura $j!qsore ndr!shonte n$a ajo
administrative, or rocedura ena#e ishte krejtsisht e njejt me rocedurn
civi#e.
2isja e rocedurs '##onte me krksn e a#s s dmtuar, rkatsisht t
interesuar. Shteti '##onte rocedurn vetm r verat ena#e u"#ike ao n
raste kur cenoheshin interesat e tij. %rocedura ka qen $ojore, kontradiktore,
rkasisht aku(atore dhe u"#ike. -dhe se rocedura '##ohej $ojarisht kishte
edhe mjaft e#emente t rocedurs s shkruar.%a#t ndr$j!qsore r t:i rovuar
(ar$umentuar) thniet dhe krkesat e veta, i araqitnin $j!kats mjete t
ndr!shme rovuese si, ohimi i a#s, dokumentet e shkruara, dshmia e
dshmitarit, (nia n ver, "etimi dhe $j!qi h!jnor. 2$a asekti i sotm kto
mjete mund t ndahen n mjete provuese- raciona(e dhe n mjete t provs
iraciona(e, Ca"i#onasit ashtu si oujt tjer t Lindjes s Lasht nuk "nin
da##im ndrmjet mjeteve t rovs raciona#e dhe iraciona#e. 2 mjetet raciona#e t
rovs h!nin,
pohimi i pa(s dokumentet e shkruara-
dshmia e dshmitarit dhe
1nia n vepr kurse n mjetet iraciona#e h!nin, "etimi, "etimi me
"ashk"etar dhe format t ndr!shme t $j!qit h!jnor.
2 rocedurn $j!qsore t Ca"i#onis ashtu si n shumicen e sistemeve t tjera
juridike rimitive, a#ikohej gjyqi hyjnor (q m vone te 'ste $jermane u quajt
Corda(ijeD8, -k(istonin forma t ndr!shme t $j!qit h!jnor si, hedhja n uj-
Gutja e dors n uj t va(- kapja e hekurit t skuqur me dor e t tjera.
9, SH%E%E% SK)@+"R+')RE "ER#'!I&+RE
*to u krijuan kr!esisht n $jirin e ;esdheut dhe n "ri$jet e Detit t Li, me fja#
t tjera rej @ji"ra#tarit e deri n *rime. %rocesi i diferencimit ekonomikoAshoqror
dhe araqitja e konturave t ara t shtetsis araqiten n mi(eniumin e dyt-
kurse shtetet e para sk((avopronare perndimore paraqiten n
mi(eniumin e par p,e,s, >aktort q ndikuan n krijimin e shteteve t ara
ishin t n$jashme me ato t Lindjes s Lasht (#e6o m $jersisht #i"r faqe 89A
8J). %rej t $jitha q!tetAshteteve t ksaj eriudhe m t (hvi##uarat dhe m t
rndsishmet ishin q!tet shtetet $reke dhe shteti i &oms.
?, SH%E%E% )'%IKE $REKE &E 'J# @#SH%RI& %# "+S)K#& &EI )%HI'#'
!HE S")R%#'
?,=. Eurimet e njohurive
%r eriudhn e hershme, arashtetrore, "urimet e njohurive r jetn shoqrore
dhe ekonomike t $rekve jan t varfra. %r kt eriudh t (hvi##imit t t!re
shfr!t(ohen kr!esisht "urimet e ku#turs materia#e, kurse r eriudhn e
shekujve =IIAI= .e.s. ("eriudha Homeriane8- kjo sht eriudha e
dekomonimit t rendit k#anoA'snor ose eriudha e demokracis ushtarake,
"urimet m t rndsishme t njohurive jan eet e Homerit CI(iada dhe
+diseaD, Si "urime t rndsishme t shkruara shr"ejn edhe verat e
historianve t njohur antik Hedoriti- %ukidi- KesnoGani- "(utarku etj, 2 kt
asekt jan shum t v#efshme edhe verat e )rsitote(it dhe t "(atonit, -dhe
fja#imet e ruajtura t o#itikanev edhe oratorve t t njohur !emosteni-
I1okrati- "i1istrati etj, sher"ejn si "urime njohurish r shtetin dhe t drejtn
$reke. / dhnat q ofrojn historiant dhe '#o(oft antik duhet t shfr!t(ohen
$jith:her me re(erva. %r fat t keq jan ruajtur vem nj numr i vo$# "urimesh
dhe monumentesh juridike. %rej t!re v#en t rmenden igjet e So(onit dhe
igjet e !rakonit n )thin- igjet e ikurgut n Spart, Cigji i $ortinitD
ko(eksioni i (igjeve n shtetin $ortin, %rve #i$jeve t rmendura jan
ruajtur edhe nj numr i konsiderueshm i kontratave t ndryshme- dis
aktgjykime dhe akte t tjera t organeve shtetrore- n trsi ose
Gragmente t tyre,
?,6, Krijimi i shteteve t para greke
Shtete he#ene krijohen si q!tetAshtete t quajtura po(ise. *rijimi i kt!re shteteve
"het kr!esisht si re(u#tat i (hvi##imit ekonomikoAshoqror dhe i shtres(imit
ekonomik dhe shoqror t ou##sis, or edhe nn ndikimin e q!tetrimit t
Lindjes s Lasht. &e "o(is- nuk nnkuptojm vetm territorin- por edhe
nj njsi territoria(e- ekonomike- mora(e- re(igjio1e- tradiciona(e dhe
shoqrore0po(itike, Kt kuptim t grekt e vjetr po(isi e kishte q nga
koha e Homerit e deri te )rsistote(i,
*oha e krijimit t o#iseve t ara ishte fundi i shek. I= dhe '#imi i shek. <III .e.s.
%rocesi i formimit t q!tetAshteteve, o#iseve $reke rfundon n '##im t shek <III
.e.s. ndrsa rej $j!sms s shek. <III .e.s. '##oj ko#onimi $rek. (#i"r faqe 9?
rocesi i ko#oni(imit)2umri i o#iseve $reke duke ##o$aritur edhe *o#onit jasht
$reqis arriti n m shum se +?? sosh. 2 mesin e t!re kishte mjaft n$jashmri,
or kishte edhe da##ime. 2$jashmrit ishin n $juh, (akone, tradit, re#i$jion,
ku#tur e t n$jashme.
2 mes o#isve ndodhnin #uftra t sheshta or kishte edhe a#eanca t karakterit
t ndr!shem si .sh.
)(eanca !etare e !e(/t-
)(eanca e "e(epone1it-
)(eanca e %e<s etj,
Cota antike $reke njihte t $jitha sistemet dhe rre$u##imet shtetrore t
mundshme, duke '##uar rej monarkis-
tiranis-
repu<(iks demokratike sk((avopronare-
repu<(iks aristokratike-
oh(okracis-
p(utokracis-
o(igarkis e t n$jashme.
2dr o#iset $reke m t njohura ishin
)thina-
Sparta-
Korinthi-
%e<a-
Smirna-
&i(eti-
Kreta-
Itaka-
%roja-
*ipri etj. %rej t $jitha m t (hvi##uarat dhe m t rndsishmet ishin
)thina dhe
Sparta,
?,;, )%HI')
2 fund t shek. I= dhe n '##im t shek. <III .e.s. n $adishu##in e 1tiks n$a 'set
('#et) jone u formua q!tetA shteti i 1thins. >ormimi i shtetit t 1thins #idhet
n$usht me reformat e heroit #e$jendar, %e1eut, Sias reformave t tij u "
"ashkimi i katr 'seve jone t 1tiks me nj Ca(i#eus t r"ashkt, me qendr n
1thin. Ca(i#eusi n kt koh ($jidhej r tr jetn. 1i ishte rijsi kr!esor
ushtarak, ishte kr!ek#erik,or edhe $j!qatari m i #art i 1tiks. 1i nuk kishte
ushtet vetm m"i jestart e katr 'seve t 1tiks or edhe ndaj t huajve, me
fja# t tjera m"i t $jith "anort e 1tiks. L$jidhej me an t shortit n$a katr
kandidatt e roo(uar rej seci#it 's.
>iset e "ashkuara i kishin or$anet e veta, si ishin "a(i#eusi dhe kuvendi i
r$jithshm i ou##it, Er$ane t ci#at n kushtet e or$ani(imit shtetror u
shndrruan n or$ane t ushtetit #oka#.
%erve reformave t /e(eut, n 1thin jan t njohura edhe nj var$ reformash t
tjera si ato t So(onit- K(istenit- E/ja(tit dhe t "erik(iut, Lhvi##imi historik i
1thins ka ka#uar nr etaa t ndr!shme t (hvi##imit, por dy periudha jan
m kryesoret J
=, "eriudha prej theme(imit t shtetit e deri n vitin B7B p,e,s, 4e ci#a
karakteri(ohet n$a re#iktet e rendit k#anoA'snor. >ja#n kr!esore n kt eriudh
n drejtimin e shtetit e kishin njer(it me rejardhje 'snore, kurse forma e
ushtetit ishte reu"#ikane aristokratikeA&eu"#ik 1ristokrate)dhe
6, "rej vitit B7B e deri ne vitin ;;> p,e,s, 4 &eu"#ika aristokratike
(vendsohet n$a reu"#ik demokratike) 2 vitin 44J .e.s. 1thina as difats s
Heronjs hum"i avarsin dhe ra nn shtetin ;aqedonas, or ksaj iu njoh nj
shka## e konsiderueshme e mvtsis. 2drsa n vitin 38J .e.s. ra nn sundimin
&omak.
?,;,=, Rregu((imi Shtetror
%rej theme#imit e deri n reformat e So#onit ('##imi i sheku##it <I .e.s.) 1thina ka
qen repu<(ik aristokrate, kurse rej reformave t rmendura e dri n fund
t ek(istimit t shtetit t avarur ka qen repu<(ik demokratike
sk((avopronare, Deri n reformat e So#onit or$anet kr!esore t ushtetit qendror
kan qen 7 arkondt dhe areopagu- kurse kuvendi ou##or i t $jith
q!tetarve t 1thins nuk ka ek(istuar. -k(istonin kuvendet ou##ore t 'seve t
veanta q e r"nin shtetin e 1thins.
7 )RK+'!#% kan qen or$an administrativ dhe ek(ekutiv.
2 '##im ek(istonte vetm nj arkond 4arkond <a1i(eu8- q n$rihej m"i
ushtetin 'snor dhe i kishte t $jitha atri"utet e she't t shtetit. %rfaqsonte
shtetin "renda dhe jasht, ishte komandant surem i forcave t armatosura dhe
njhersh ishte urdhrdhnsi m i #art i ek(ekutivs shtetrore. L$jidhej me
short n$a katr kandidatt e roo(uar n$a seci#i 's ('#e) n$a nj. L$jidhej r
tr jetn.
2$a shek, IA u vendos q krahas tij t ($jjidhej edhe nj arkond tjetr arkond
po(emar(h- si komandant i r"ashk ti ushtris. L$jidhej n t njejtn mn!r
dhe me mandat t rjetshem sikurse 1rkond Ca(i#eusi. 2 mn!r t njejt m
von ($jidhet edhe nj arkond tjetr 4arhon eponymos8 r shtje
administrative dhe $j!qsore. . nga &esi i shek @III p,e,s, mandati i
arkondve ku/1ohet n vetm =: vjet ndrsa n vitin 9>; p,e,s, t tre
arkondt 1gjidhen vetm pr nj vit,
)RE+")$U u quajt kshtu sese arkondt e dikurshm (ishAarkondt)
m"#idheshin n kodren 1&-S. %as ku'(imit njvjear t mandatit t 1rkondve u
" or$ani kr!esor i ushtetit shtetror. 1i shq!rtonte dhe vendoste r t $jitha
shtjet e rndsishme n 1thin, m"ikq!rte unn e arkondve aktua# dhe t
or$aneve t tjera shtetrore, ushtronte funksionin e $j!kats shtetrore etj. 2dr
t tjera vendoste edhe r numrin e 1rkondve, kshtu q rej shek. <II .e.s. u
instiruciona#i(uan edhe $jasht arkond t rinj dhe numri i t!re arriti n nnt,
EKE2I) tu<imi i t gjitht popu((it prkatsisht kuvendi popu((or- u "
or$ani m i #art dhe m i rndsishm i ushtetit shtetror (as reformave t
So#onit kur n vitin 7H7 .e.s. 1reoa$u e an$a(hoi at q t jete roo(ime
konkrete r $jetjen e ($jidhjeve, asi 1eroa$u nuk ishte m n $jendje t "nt
nj $j t ti##. %rmes kt!re reformave iu vun theme#et reu"#iks
demokratike).
*uvendi ou##or kishte kometenca t $jra, miratonte, ndr!shonte, a"ro$onte
#i$jet, vendoste r #uftn dhe aqn, rati'konte traktatet dhe kontratat
ndrkom"tare si dhe vendoste r marrdhniet me shtetet e tjera, etj.
2 kuvend merrnin jes t $jith meshkujt e #ir athinas t moshs madhore
(m"i +? vjeare). 2umri i jesmarrsve n kuvend ishte rej +?.??? deri n
5?.???. *uorumi nuk ka qen i caktar ros n rsate kur vendosej r
+S%R)KI2#& 4d"imi i nderit, q u "hej ersonave q ishin "r kari(m n
1thin, ($jaste 3? vite F i d"uari nuk mund t kthehej n 1thin r kt
eriudh kohore ros nse Shteti kishte nevoj r t dhe ftohej q t kthehej).
Deri n reformat e %erik#iut ($j!sma e dt e shek. <) t $jitha unt shtetrore
kr!heshin a a$es q nnkuton q edhe kvendart nuk a$uheshin.
%as reformave n fja# u miratua (igji i quajtur &IS%H+FIRI)- me t ci#n u
jeej dieta ao komensimi r kohn e hum"ur n kuvend or edhe n or$anet e
tjera shtetrore. *uvendi m"ante seanca t rre$u##ta dhe t jasht(akonshme.
*oha e m"ajtjes dhe rendi i dits i seancave t rre$u##ta caktohej n '##im t vitit.
@iti po(itik n 1thin ndahej n =: prytani 4prytanea8 q kate 48 dit.
<endimet e *uvendit duhej t ishin n ruthje me Dvu((netin e prhershm
t popu(itD dhe n prputhje me normat 1akonore, *t kontro## n '##im e
"nte 1&-E%1@I ndrsa rej reGormave t E/ja(tit t viti 596 p,e,s, e "nte
He(ieja,
EUE) ishte kshi## o#itikoAadministrativ dhe ek(ekutiv. %rej reformave t
So#onit r n$ra rendsia vinte menjher as *uvendit. %r"hej rej 5??
kshi##tarve ("u#entve) rej seci#s '#e ('s) n$a 3?? me mandat njevjear. >isi n
1thin, deri n reGormat e K(istenit 4 B:7 p,e,s,8 ishte njsia theme#ore
($jedhore, ndrsa rej kt!re reformave e tutje njsia kr!esore ($jedhore ishte
njsia territoria#e. *#isteni tr territorin e 1thins e ndau n 3?? *omuna (deme),
t ci#at ndaheshin n 3? rrethe (q edhe kto quhesh '#e). Cue#a tani r"het
rej 7?? antarve. Seci#i rreth ($jidhte me short n$a 7? Cu#ent (m t moshuar
se 4? vjet) t roo(uar n$a kuvendi i /sit )gora8, Mdo de#e$acion qeversite
$jat nj t dhjets s vitit o#itik F $jat nj r!tanie andaj edhe de#e$acioni
quhej prytani, Kryetari i Eu(es udhhiqte edhe m<(edhjet e Kuvendit
Ek(e1is,
Cu#ea $jithashtu vendoste dhe shq!rtonte r !+KI&)2I'# (do nuns i
($jedhur dhe do "u#ent duhej t i #otsonte kushtet ara se t merrte det!ren,
andaj i nnshtrohej rocedurs s dookima(s q (hvi##ohej n form t nj
rocedure $j!qsore ara Cu#es) 2drsa r Cu#entt rocedurn e dokima(is e
(hvi##onte H-LI-1..A (m shume rreth Cu#es faqe 99A9J).
HEIE) $j!kata orotike, $j!kata m e #art n 1thin. *uvendi ou##or n$a
q!tetart e athins t moshs m"i 4? vjeare r do vit ($jidhte 7??? $j!qtar t
rre$u##t dhe 3??? #otsues $jithsejt 8???. 1jo ndahej n dikastere- q n esenc
ishin porot gjyqsore, Dikasteret nuk ishin t rhershme ato krijoheshin ad
hoc me short dhe r"hshin rej 6:=- B:= dhe =B:= anetarve, He#ieja
$j!konte si $j!kat sureme, n instanc t fundit, ather kur $j!konte n "a t
ankess, or $j!konte edhe si instanc e ar (or edhe efundit sese nuk kishte
$j!kat m t #art) kur ishte fja#a r vera t rnda kundr shtetit ao r
shtje me interes shtetror.
Deri n reformat e *#istenit funksionart dhe nunsit m t rndsishm kan
qen,
akond <a1i(eu-
arkond po(emarhu-
arkkond eponimi-
gjasht arkond testemont,
*urse rej reformave t k#istenit kan qen,
=: strategt 4komandantt suprem t ushtris8-
=: toksijarh 4komandantt e km<soris8-
6 Hiparha 4komandantt e ka(orsis8-
=: Fi(arha 4komandantt e ushtrive t /(eve8 etj,
?,;,6, Shtresat shoqrore dhe po1ita e tyre juridike
*ur Basim r shtresat shoqrore dhe o(itat e t!re juridike, rve k#asi'kimeve
q i "n reformatort /e(eu e m von So#oni n asektin Juridik, e q v#ejn r
t d! eriudhat kr!esore, e tr ou##sia e 1thins ndahet n,
a8 "opu((sin e (ir
<8 4 <8 popu((sin jo t (ir,
a8 "opu((sin e (ir e r"nin qytetart, rkatsisht shtetasit athinas
dhe t huajt t quajtur &E%IK,
<8 "opu((sin jo t (ir e pr<nin sk((evrit t ci#t numerikisht ishin m
t shumt se q!tetart e #ir
(m detajisht faqe J3 deri J4 er o(itat e seci#it....m"ajeni mend ka sht Cius
vitae ac nesisD e drejta m"i jetn dhe vdekjen sese n vitet e ka#ume e ka
!t n teste). Eurimet e Sk((avrimit kan qen t njejta me ato t shteteve t
tjera sk##avoronare, shit<(erja- shndrrimi i ro<rve t (uGts n sk((evr-
(indja nga prindr sk((av dhe ska((vrimi me an t <orgjit (deri n
reformat e So#onit, kur u nda#ua sk##avrimi i 1thinasve r "or$j)
?,;,;, Karakteristikat dhe vijat theme(ore t s drejts
- drejta 1thinase n krahasim me t drejtat n o#iset e tjera $reke ishte m e
(hvi##uar, or n esenc ishte e n$jashme, sese e drejta 1thinase ishte e
ranueshme r t $jith $rekt sese "a(n e kishte n t drejtn (akonore.
;und t themi se e drejta ktu sht (hvi##uar m shum si shkak i nive#it t
(hvi##imit t "a(s ekonomike sesa i ndikimit t sistemeve t huaja juridike.
Curimet e s drejts kan qen,
E drejta 1akonore-
igjet -
"raktika gjyqsore dhe
)ktet e organeve administrative t pushtetit,
E drejta 1akonore ka qen "urimi theme#os i s drejts, e nj koh t $jat edhe
i vetmi "urim i s drejts. 2 '##im areoa$u e m as kuvendi ou##or '##uan t
miratojn #i$je, or t ci#at ishin n ruthje me (akonet, andaj n r$jithsi
fja#a #i$j n 1thin kishte kutimin e s drejts (akonore.
"ra nes shprehemi me termino(ogjin e sotme- e drejta 1akonore ishte
nj kushtetut e pashkruar athinase n prputhje me t ci(n duhej t
ishin t gjitha aktet dhe veprimet e organeve shtetrore,
igjet e !rakonit- u qujaten kshtu sias thestemotit Drakon, t ci#in n vitin
8+3 .e.s. e kishte an$a(huar areoa$u me roo(imet r n6jerren e #i$jeve t
ara. ; kto #i$je u ($jeruan kometencat rea#e t or$aneve shtetrore si dhe u
" instituciona#i(imi i or$aneve t reja $j!qsore si isht gjyqi i eGetve q
pr<hej nga <a1i(eu- po(emarhu- eponimi dhe 5> nauktratort, *jo
$j!konte r vrasjen n$a akujdesia dhe r tentimin e vrasjes s athinasit,
vrasjen e metikut, sk##avit dhe #endimin e rnd truor. %ros ksaj m ktto #i$je
$jakmarrja m nuk konsiderohej shtje rivate or shtje r t ci#n shteti
shqitonte denime t rreta. %rveq Li$jeve t Drakonit n 1thin jan t njohura
edhe igjet e So(onit- /((imi i shek, @I 4 B7B p,e,s,8, "r praktikn
gjyqsore n veanti nuk "het fja#e, or nuk ka kurrfar ars!esh q t mos jet
marr si "urim i s drejts.
2 kontekstin "ashkkohor t s drejts mund t themi se n 1thin kan qen
t njohura kto de$ t s drejts,
e drejta sendore 4ose rea(e8-
e drejta e detyrimeve-
e drejta Gami(jare dhe martesore-
e drejta trashgimore-
e drejta pena(e dhe e drejta procedura(e,
?,;,5, E drejta sendore
%r shkak t rndsis q kishte <ujqsia si deg kryesore e ekonomis-
ndrsa toka si mjet them#ore i rodhimit ndodhi q ndr de$t e ara t araqitet
e drejta sendore. *jo e drejt rm"ante mjaft re#ikte t eriudhs k#anoA'snore.
"ronsia private e paku/1uar n 1thin ishte e akutimt (nuk e$(istonte)
der n shek. <I .e. s re. Individi konsiderohej n asektin shoqror, mora# dhe
o#itik si jes e ko#ektivitetit andaj ashtu konsiderohej edhe n asektin asuror.
%rona m"i tokn deri n shek. <I .e. s re ishte ko#ektive, ose si ron ko#ektive e
shtetit ose e fami#jes s madhe. *jo ron quhej KER+S (sipas fjals short
kleros). %rona rivate n 1thin asnjher nuk e arriti deri n fund t ek(istimit t
shtetit eksk#u(ivitetin e rons rivate si n t drejtn romake (dominium e( iure
+uiritum).
"ronsia e toks n )thin konsiderohej si institut theme(or i s drejts,
%ronari kishte disa ku'(ime dhe det!rime q mund t konsideroheshin si re#ikte t
ko#ektivitetit. ' <a1 t prons caktoheshin edhe t drejtat dhe detyrimet
e qytetarit ndaj shtetit, Shteti mund edhe ta <nt kon/skimin e tkos-
nse kjo ishte e nevojshme pr q((ime pu<(ike,
- drejta sendore 1thinase njihte edhe t drejtn e pengut 4pengun e dors
n sendet e (uajtshme8 dhe hipotekn- t drejtn e en$ut n ronsin e
a#uajtshme t tjetrit. Hipoteka konstituohej me kontrat dhe me
aktgjykime. (n qoft se kreditori e dmtonte sendin at duhej ta komensonte,
ndrsa n rast se de"itori nuk e #otsonte det!rimin n afat, kreditori "hej
ronar i atij sendi).
E drejta e pronsis n )thin m<rohej n disa mnyra dhe n disa
shka((,
Ek1istonte padia pr m<rojtjen e Gruteve 4Grutave natyrore dhe Grutave
ekonomike8-
padia pr m<rojtjen e vet t drejts s pronsis 4dike ousias8 si dhe
padia pr m<rojtjen e posedimit,
2 1thin njihen edhe servitudet (t drejtat rea#e m"i sendin e huaj), q
krijohehsin m"i tokn e huaj, si e drejta e marrjes s ujit n tok t huaj, vje#ja e
frutave n tok t huaj, e drejta e ka#imit n tok t huaj etj. *to servitude ishin
m t thjeshta dhe m t a(hvi##uara sesa ato n t drejtn &omake.
?,;,B, E drejta e detyrimeve
*jo de$ e s drejts, n krahasim me de$t e tjera, u (hvi##uar m ter, sese
1thina ishte nj o#is "re$detar me nj tre$ti dhe (ejtari mjaft t (hvi##uar. *tu u
(hvi##uan dhe marrdhniet kreditore 4punt <ankare8 si dhe disa institute
juridike t s drejts detare, Deri n shek. <I .e.s re ishte e n$arkuar me
forma#i(m, sim"o#ik dhe sakramenta#i(m, kurse m von #irohet krejt n$a
forma#i(mi.
E drejta detyrimore n )thin- nuk e <nte da((imin e qart ndrmjet
detyrimeve t kontraktuara dhe atyre t rijuara nga de(ikti, "or- kur
njher krijohej detyrimi qoGt me kontrat apo nga de(ikti- respektohej
me serio1itetin m t madh, Kontrata konsiderohej si (igj ndrmjet
pa(ve kontraktuese,
2njiheshin disa kontrata 4syna((agma8- r #idhjen e saj nuk krkohej ndonj
forma#i(m ao sim"o#ik e veant. *ontratata, r t qen sa m e qart dhe sa
m reci(e si dhe n rast t kontestit, r t:i rovuar m #eht "rendia e saj,
shpeshLher shGryt1ohej Gorma e shkruar- madje kontratat tipike
4Gormu(ar tipik8- ndonse kontrata ishte e v(eGshme edhe n Gormn
gojore, "ra Gorma e shkruar nuk ishte kusht pr v(eGshmrin e saj, Disa
kontrata krijojn det!rime t d!anshme andaj nnshkruheshin n$a t d! a#t,
ndrsa ato q krijonin det!rime t njanshme nnshkruheshin vetm n$a njra
a#. Sigurimi i ek1ekutimit t kontratave "hej n disa mn!rJ me an t
kaparit- hipoteks- pengut t dors- me an t dor1anis e t
ngjashme, Kontratat duhet t ishin t (ejueshme n aspektin mora( sepse
ndryshe nuk v(enin,
2dr kontratat m t sheshta dhe m t rndsishme ishin, shit<(erja- qiraja-
huaja- huaprdorja- kontrata m<i punn persona(e- depo1ita- ortak((ku
etj,
(detajet r seci#n faqe JJAJH).
?,;,9 E drejta martesore dhe Gami(jare
>ami#ja n 1thin konsiderohej ce#u# theme#ore e shoqris, kurse jeta
martesore e o<(igueshme, / amartuarit konsideroheshin t amora#shm
dhe nuk mund t ($jidheshin n funksionet #arta o#itike dhe shtetrore. >ami#ja
ka qen monogame dhe patriarka(e, Lakonisht si jes e fami#jes
konsiderhohej "a"ai, rkatsisht rindrit dhe djemt sese vaj(at ka#onin n
fami#je tjetr dhe ranonin ku#tin e saj. Loti i shtis kishte ushtet t
konsiderueshm ndaj antarve t fami#jes.
' priudhn homeriane <a<ai kishte pushtet t paku/shm ndaj
Gmijve t vet- kishte t drejtn e jets dhe vdekjes m<i ta, ; von
ushteti atror ku'(ohet or me$jithat deri n reGormat e So(onit <a<i
kishte t drejt tLi shiste Gmijt e vet n sk((avri, %as ksaj kohe ai fmijt
e ad$jueshm kishte t drejt vetm t i d"onte n$a shtia.;arrdhniet
fami#jare nuk kan qen krejt shtje rivate, or ishin shtje mora#e, fetare e m
n fund edhe juridike. )t q si((ej keq ndaj prindrve mund ta padiste 3do
qytetar i athins, Sje((ja jokorekte e Gmijve ndaj prindrve ishte
penges serio1e pr 1gjedhje n Gunksione pu<(ike,
&artesa (idhej n Gorm t kontrats ndrmjet dhndrit dhe kujdestarit
t vaj1s 4kyrios8, <etm n raste t jasht(akonshme ajo #idhej n $j!kat ose
ara or$anit shtetror. %jekuria martesore 'tohej n moshn 3JAvjeare. 2
eriudhn homeriane jes r"rse e kontrats m"i martesn ka qen dhurata
martesore 4hedna8- q ishte <ukur e (art dhe i prgjigjej 3mimit t
<(erjes s gruas,
2usja nuk ka qen e det!ruar t sje## dot (rik),or n raktik e hasim shesh.
2 t shumtn e rasteve e jete v##ai n form t jess trash$imore t mors.
(r$je$jsit e $ruas ndaj "urrit dhe anasje##tas faqe H?AH3).
2 1thin ka qen "ukur i (hvi##uar prostitucioni, 2 kohn e demokracis
(hvi##ohej nj jet e #ir e femrave t amartuara t quajtura hetere- disa rej t
ci#ave $(onin njfar autoriteti n shoqri.
2 athin sk((evrit kishin t drejt t (idhnin martes.
?,;,?, e !rejta trashgimore
(shume e thjesht dhe e shkurt n faqe H3...sja ka v#ejt me ershkru krejt)
?,;,>, E drejta "ena(e
2 t drejtn ena#e t 1thins, r ndr!shim n$a e drejta ena#e n shtetet e
Lindjes s Lasht, m qart "hej da##imi ndrmjet de#iktit ena# dhe atij civi#,
ndonse edhe ktu nuk "hej nj rku'(im ri$oro(.
!eri n igjet e !rakonit $jakmarrja (m sakt hakmarrja) ka qen dukuri m e
shesht. ;e kto #i$je shteti ndrh!n m ter n sern e $jakmarrjes, duke
araar dnime t rreta. @rajsa me dashje dnohej me vdekje, ;iro as
n6jerrjes s kt!re #i$jeve, de#iktet ndahesh n de(ikte private dhe pu<(ike,
De#iktet rivate ndiqeshin n$a $j!kata vetm n "a( t adis rivate, me
iniciativn e t dmtuarit, kurse shteti "nte ndjekjen ena#e vetm r de#iktet
u"#ike, si tradhtia dhe verat ena#e ushtarake. @rasja konsiderohej 3shtje
private- i dmtuari rkatsisht t afrmit e tij, kishin mundsi t ($jidhinin
so#ucionin, t hakmerreshin, t krkonin komensim, ao n$a $j!kata t krkonin
akt$!kim. <rassi mund t:i shtonte $jakmarjes ose $j!kimit nse vu##netarisht
#ar$ohej n$a 1thina.
<erat ena#e n t drejtn ena#e 1thinase mund t k#asi'kohen n, veprat
pena(e kundr personit 4vrasja- (ndimi trupor- Gyerja etj,8 veprat pena(e
kundr shtetit dhe Ges- veprat pena(e kundr pasuris dhe veprat
pena(e kundr Gamij(es dhe mora(it seksua(,
Ek1istonin kto dnimeJ dnimi me vdekje- ro<rimi 4shndrrimi n
sk((av8- kon/skimi dhe dnime t tjera pasurore d<imi nga vendi-
atimia,I dnuari me vdekje kishte n diso(icion t (j$ihte njren rej 4
mn!rave t ek(ekutimitJ t pinte he(min- (itarin ose therjen,
)%I&IJ) ka qen dnim i hum"jes s nderit dhe i t drejtave q!tetare. -
shqitonte $j!kata kometente r de#ikte t cakuata. -k(istonte 1timija e #ot
dhe e %jesrishme. ;e atimin e p(ot ersonit i mohohej e drejta e
jesmarrjes n *uvend, Cu#e dhe he#ie, i nda#ohej hr!ja n o"jektet u"#ike dhe
t ku#tit fetar e t n$jashme. ;e )timin e pjesrishme rsonit t dnuar
(akonisht i mohoheshin ato t drejta q i kishte keqrdor.
- Drejta ena#e 1thinase, nuk e "nte da##imin e qart ndrmjet e#ementeve
o"jektive dhe su"jektive t vers ena#eN nuk e "nte individua#i(min dhe
$radimin e r$je$jsis. Loti i shtis r$ji$jej r verat q i kr!enin antart
e fami#jes ao sk##evrit e tij.
?,;,7 $jyqsia dhe procedurat gjyqsore
*an qen mjaft t (hvi##uara.
*an ek(istuar $j!kata t ndr!shme me kometenca t caktuar rea#e dhe
territoria#e dhe (akonisht kan qen ko#e$jia#e. -k(sitonte shka##(imi $j!qsor, q
do t thot se a#a e aknaqur kishte t drejt ankese $j!kats m t #art deri
n $j!katn sureme e kjo ishte he(ieja,
@j!katat ishin t "ukur t avarura n$a or$anet administrative,or me$jithat
nuk "het nj ndarje e #ot e $j!qssise n$a administrata. %rve He#ies
ek(istoninedhe $j!kata t u#ta dhe t secia#i(uara r t $j!kuar shtje t
caktuara si,
gjyqi i eGetve-
gjyqi i njem<dhjetve dhe
gjyqi i dy1etve,
"rocedura gjyqsore nuk ka qen e diferencuar n rocedurn civi#e dhe at
ena#e, or njihte njfar ndarje n rocdur rivate dhe u"#ike. %rocedura ka
qen mjaGt demokratike dhe e tipit aku1ator- kshtu q gjyqi procedurn
e /((onte vetm n <a1 t padis,
")!I'# !IKE mund ta n$riste ara $j!qit vetm ai erson q kishte interes t
drejtrdrejt juridik n$a shtja kontestuese. ;e t aditsi krkonte
dmshr"#imin(komensimin e dmit t shkaktuar etj.) (n t vrtt ishte adi
rivate F H-LI-J1 kur $j!konte n "a( t ksaj adie r"hej n$a +?3 antarve)
")!I'# $R)FE ka qen adi u"#ike e n$jashme me actiones ou#ares n t
drejts romake., kurse rocedura $rafe ishte rocedur u"#ike. Kt padi mund
ta ngriste 3do qytetar i athins dhe kur nuk kishte interes t
drejtprdrejt juridik, ;e t krkohej dnimi i dorasit e jo dmshr"#imi.
(se si (hvi##ohej rocedura $j!qsore faqe H8).
%rve $j!katave ko#e$jia#e n 1thin hasim edhe or$ane individua#e q krahas
unve administrative kr!enin edhe funksione $j!qsre. / ti## kan qen gjyqi
i )rkond Ea1i(eut- gjyqi i po(emarhut 4kompetent pr gjykimin e metikve
dhe sk((evrve8- gjyqi i arkond eponimit- kompetent pr konteste
Gami(jare dhe martesore etj,
?,5 S")R%)
D! 'set dore q n shek. I=A<III .e. s re kishin krijuar nj federat t fuqishme
ushtuan %e#eone(in dhe at! n fushn e Lakonis nnshtruan ou##sin
atutoktone akeje dhe theme#uan q!tetin e S%1&/OS. Sarta kr!esisht ka qen
shtet (uGtarak dhe agrar
"opu((sin e (ir e pr<nin spartant e (ir dhe perikt,
%eriket ishin ou##si me ori$jin n$a (ejtart dhe tre$tart e ou##is s
nnshtruar autoktone. ; von n kt kate$ori h!jn edh t huajt q jetonin n
Sart.
' popu((sin jo t (ir <nin pjes HE+%#%, *ta ishin ou##sia e
nnshtruar autoktone e shndrruar n sk((evr t pr<ashkt t shtetit- n
sk((evr agrar,
%r do 3? vjet or$ani(ohej aksion r vrasjen e sk##evrve (reduktimin e enumrit
t t!re) q quhej KRI"%I),
E !rejta spartane n krahasim m t drejtn athinase ka qen m e a(hvi##uar.
Curim kr!esor i s djrets ka qen e drejta 1akonore, ' <urimet historike
prmndien (igjet e ikurgut- theme(uesit (egjendar t shtetit spartan,
2$a e drejta sendore institucioni m i rindishm ka qen ronsia m"i tokn.
%ronsia ko#ektive qndroi deri n fundin e ek(istencs s ktij shteti. %rej sheku##it
t I< .e.s. '##on t (hvi##ohet edhe %ronsia rivate. Si asoj e ekonomis s
a(hvi##uar a$rare dhe qarku##imit jo t mjaftueshm ma##Aara edhe institucionet
e t drejts s det!rimeve nuk kan qen mjaft t (hvi##uara.
Re(iktet k(ano0/snore jan ruajtur edhe n t derjtn martesore dhe fami#jare.
E drejta pena(e ishte mjaGt e a1hvi((uar, 2uk "hej da##imi i qart i de#iktit
ena# dhe atij civi#. 2drkaq verat ena#e ndaheshin n vepra pena(e pu<(ike
dhe vepra pena(e private- kshtu vrasja konsiderohej shtje rivate. Sias
ikamjeve sartane vjedhja m ter konsiderhohej si $jest i ahijshm sesa
de#ikt, andaj nuk arashihen denime t rreta.
"rocedura gjyqsore ka qen e thjesht dhe e pa1hvi((uar, 2uk da##ohej
rocedura civi#e rej asaj ena#e. Sistemi i dnimeve ka qen i n$jashm me at
t o#iseve t tjera $reke. -k(istonte dnimi, me vdekje- me gjo<- d<imi nga
vendi- por nuk njiheshin dnimet /1ike 4gjymtimet trupore dhe rrahjet8 e
as dnimet me heqje t (iris,
?,5,= Rregu((imi shtetror
%r n$a forma e ushtetit shtetror Sarta ka qen rej '##imit e deri n m"raim
repu<(ik aristokrate sk((avopronare, Er$anet kr!esore t ushtetit shtetror
ishin, kuvendi popu((or- dy m<retrit- geru1ia dhe pes eGort,
Kuvendi popu((or ka qen or$ani m i #art #i$jvns. 2 t vendosej r #uftn
dhe aqen, ($jedheshin antart e $eru(is dhe efort di dhe miratoheshin
vendimet m t rndsishme r shtetin.
!y m<retrit me rejardhje n$a + 'set dore q them#uan sartn kishin
funksione ushtarake, $j!qsore dhe fetare sese njhersh kan qen edhe k#erik
surem. *ta i ku'(onin njriAtjetrit ushtetin., nuk ishin m"retr monark sese
vetm forma#isht ishin t trash$ueshm. 2$a k! asekt sarta ka qen reu"#ik
e jo monarki.
$eru1ia ka qen oran oeartivo A administrativ q r""hej rej +? $erontve
dhe + m"retrve. @erontt duhej t ishim m t vjet se 8? vje. *ta i ($jidhte
kuvendi r tr jetn or kur merret aras!sh mosha e t!re mandati i t!re ishte
shum i shkurt.(roceduren er ($jedhjen e $eronteve faqe 3??) ;e vone
$eru(ia 'ton te drejten e vtos ne vendimet e kuvendit dhe kishte edhe funksionte
$j!qsore. @j!konte ne instance t ar kur $j!konte r vrasje dhe r verat
ena#e o#itike, kurse n instanc t fundit $j!konte vetm n "a( t ankess.
@eru(ia r unn e vet nuk i r$ji$jej asnj or$ani.
Institucioni i "es eGorve u theme#ua m von dhe u " or$ani m i
rndsishm shtetror n Sart. *ta i ($jidhte kuvendi ou##or r nj vit.
L$jidheshin n$a sartant m t asu dhe m autoritativ. *ishin t drejt t
krkonin m"#edhjet e kuvendit ou##or dhe t $eru(is, vendosnin r o#itikn e
jashmte dhe t "rendhsme, kishin t drejt t:i ndrronin n$a froni edhe m"retrit
dhe ta kontro##oninin unn e t $jith nunsve shtetror. *to funksione i
kr!enin ko#e$jia#isht dhe individua#isht.
%eros Shteteve te ermendura Shteti me i fuqishem i kesaj eriudhe ka qene
shteti i &omes.
KREU III
SH%E%I !HE E !REJ%) 'E "ERIU!HE' FEU!)IS%E
=, K+H) E 2$J)%JES !HE "ERIU!H) E FEU!)I2&I%
>euda#i(mi sht formacion ekonomikoAshoqror m i ri dhe m ro$resiv sesa
formacioni sk##avoronar.>ja#a feuda#i(m vjen n$a fja#a $jermane 'ef,q dmth ron
"ujqsore,sese "a(n ekonomike e ka n mardhnjet ronsore juridike t krijuara
m"i ronn "ujqsore.
>euda#i(mi n -vro #indi n shek.< dhe qndroj deri n fund t shek.=<III dhe
ndahet n tri eriudha, n feuda#i(min e hershm,t (hvi##uar dhe t vonshm.
A >euda#i(mi i hershm '##on n$a $j!sma e d!t e shek.< (si n$jarje e '##imit t
feuda#i(mit mirret ushtimi i &oms dhe shkatrrimi i saj n$a "ar"art n vitin 598),
dhe qndron deri n fund t shek. =.
A >euda#i(mi i (hvi##uar '##on n$a shek.= dhe qndron deri n fund t shek. =<.
A >euda#i(mi i vonshm '#on n$a fundi i shek. =< dhe rfundon n fund t shek.
=<III.*jo fa( e feuda#i(mit ka d! nnfa(a, rej $j!sms s d!t t shek. =< deri n
$j!smn e shek. =<II(deri n '##imin e revo#ucionit an$#e(), dhe nnfa(a e d!t rej
ktij revo#ucioni deri n fund t shek. =<III.
>euda#i(mi i hershm te s##avt araqitet n fund t shek.<III dhe n '##im t
shek.I=(me rjashtim t *anarinsAS##ovenis s sotme),dhe ($jat deri n fund t
shek.=II ,feuda#i(mi i (hvi##uar '##on n$a fundi i shek. =II e qndron deri n fund t
shek. =<I,ndrsa feuda#i(mi i vonshm '##on n$a shek. =<II e deri n $j!smn e
shek. =I=. %eriudha e feuda#i(mit sht eriudha e mesjetes,dhe si dat
erfundimit t kohs s mesme dhe '##imit t kohs s re miret viti 35H+(("u#imi i
1merikes),kurse disa t tjer e mariin vitin 3574,dmth fundin e "i(antit.
6, K)R)K%ERIS%IK)% E "ER$JI%HSH&E %E FEU!)I2&I%
2dr karakteristikat kr!esore t feuda#i(mit jan ,
3.2 feuda#i(m "ujqsia sht de$a kr!esore e ekonomis. 2 Ci(ant,krahas
"ujqsis ishin t (hvi##uara edhe disa de$ tjera t ekonomis si (ejtaria,6ehetaria
dhe tre$tia. Ca(a kr!esore e ksaj ekonomie ishte rona feuda#e m"i toknA feudi.
>eudi r"hej rej d! jesve, jesa ur"aria#e("ene'ka#e) dhe jesa a#odia#e.
+.@ajt $jith feuda#i(mit dominonte ekonomia nat!ra#e.Deri n $j!smn e sheku##it
=<II ekonomia nat!ra#e sht dominuese,kurse rej ksaj kohe kemi nj ara#e#i(m
konkurent mes ekonomis nat!ra#e dhe ekonomis s tre$ut.
4.>euda#i(mi sht sistem shoqrorAekonomik dhe o#itik i a"ara(ive socia#e dhe
juridike.2 t njihet dhe sanksionohet a"ara(ia forma#e juridike.-ks#oatimi "hej
jo n "a( t verimit t #i$jeve t ekonomis s tre$ut,or n "a( t a#ikimit t
dhuns shtetrore dhe o#itike.
5.Shoqria fedua#e r"hej rej d! k#asave theme#ore, rej feuda#ve dhe
"ujkro"rve.>euda#t ishin k#asa sunduese dhe ata e kishin n diso(icion monoo#in
e ushtetit shtetror.Crenda k#ass feuda#e ek(istonin shtresa dhe kate$ori t
ndr!shme sic jan 'snikt #aik dhe 'snikt kishtar.
7.2 shoqrin feuda#e kisha ishte faktor shum i rndsishm shoqror dhe
o#itik.*jo ishte sht!##a e d!t e rendit feuda#,menjher as ushtetit
shtetror.*isha shtetit ia si$uronte m"shtetjen ideo#o$jike,kurse shteti kishs me
an t aaratit t ushtetit ia mundsonte ("atimin e normave t saj.
8.Si asoj e eks#oatimit t amshirshm t k#ass s "ujkro"rve dhe shtresave
tjera t varura dhe $j!sm t varura,n feuda#i(m ndodhn tra(ira dhe tronditje t
mdha shoqrore.2 vende t ndr!shme t -vros (hvi##oheshin #vo(je t
ndr!shme heretike,t ci#at ishin #vi(je antifeuda#e. Si re(u#tat i kt!re #vi(jeve
araqiten kisha t reja si kisha rotestante n @jermani dhe >ranc,si dhe kisha
an$#ikane n 1n$#i.P
9.2 shoqrin sk##avoronare qndruan rkoh t $jat re#iktet e shoqris
k#ano'snore, sic jan ek(istimi i komunave fshatare,ruajtja e disa or$aneve,("atimi i
institucioneve t s drejts (akonore etj.
J.Sa i rket fushs s artit,shkencs dhe '#o(o's,feuda#i(mi araqet nj eriudh
t errt, nj sta$nim t dukshm t t!re. -dhese feuda#i(mi ishte sistem i
rivi#e$jeve dhe adrejtsive shoqrore,rasera ishte m ro$resiv sesa sistemi
shoqror sk##avoronar.
5, SH%E%I I FR)'K#@E
Shteti i >rankve sht shtet tiik i feuda#i(mit t hershm,I takon $ruit t
.;"retrive Car"are0. *! shtet qndroj deri n fund t shek. I=.
Shteti i >rankve sa i erket sundimit t tij ndahet n d! eriudha t mdha ,
3)$eriudha e ,ero*ing*e # -)$eriudha e .aroling*e.
- %eriudha e ;erovin$veA ishte n$a theme#imi i shtetit t >rankve deri n
mesin e shek. <III. Ishte fa(a arafeuda#e.@jat ksaj eriudhe shteti >rank u
cotua disa her r shkak t kundrthnjeve t "rendshme.
- %eriudha e *arto#in$veA 2 kt eriudh mardhnjet feuda#e morn formn
e rer.@jat ksaj fa(e shteti arriti ku#min e (hvi##imit, sidomos $jat sundimit
t *ar#it t ;adh.2 vitin JJ?, *ar#i i ;adh u kuror(ua erandor i %erandoris
&omake. 2$a ather u njoh n$a %erandorit -vroiane edhe sovraniteti i
Shtetit t >rankve.
5,= &ardhniet Geuda(e dhe Gormsimi i tyre juridik
Sundimtart e eriudhs s merovin$ve '##uan ta shfr!t(onin institucionin e
astrucionit,q ishte nj institucion i #asht n$a eriudha e demokracis
ushtarake.1struciont ishin shoqrues t sundimtarit,ndr!she quheshin edhe komes,
ishin t akt dhe $jendeshin vetm "renda a##atit m"retror. Cene'ciumi ishte e
mir toksore e "anuar me rodhues t drejtrdrejt,t ci#n sundimtart(ronart)
ua jenin njer(ve t #ir me kusht q kur t thirreshin,t viheshin t armatosur si
ka#ors n shr"imin ushtarak.Cene'ciarit "ene'ciumi i jeej ad personam#dhe nuk
kishte t drejt q kt ta trejrsonte n asnj mn!r. 2 shek.<II "ene'cium quhej
toka e dhuruar.
<asa#iteti ishte mardhnie ersona#e mes sundimtarit dhe njeriut t #ir,i ci#i me
dek#arat so#emne #idhej er sundimtarin dhe i remtonte ktij se me "esnikri do ta
shr"ente tr jetn,kurse sundimtari ka qen i det!ruar ta m"ronte vasa#in e vet.
;e fu(ionimin e mardhnieve rea#e t "ene'ciumit dhe mardhnies ersona#e t
vasa#itetit,krijohet nocioni i feudit dhe mardhnies feuda#e.
2 kr!e t iramids feuda#e qndronte sundimtari,kurse vasa#t e t!re araqiteshin
edhe si senior,asiq edhe ata kishin vasa#t e vet. 1kti juridik me t ci#in "hej
ndr!shimi i statusit juridik t fshatarit t #ir dhe i ci#sis juridike t rons s tij
quhej komendacio.
- tr ou##sia ndahej n "ujkro"r dhe feuda#.
5,6 Rregu((imi shtetror
Shteti i >rankve ka qen monarki atrimonia#e,ose "ashtinore. Er$ani m i
rndsishm i ushtetit ishte monarku,ushteti i t ci#it m"shtetej n mundium dhe
banusin m"retror.
;undium kutojm det!rat dhe t drejtat e monarkve fren$ q shtetasit e t!re ti
m"rojn,ti ajtojn dhe tu a ($jidhin konBiktet. Canusi m"retror sht e drejta e
sundimtarve fren$ q shtetasve t t!re tu urdhrojn ao nda#ojn dika me
krcnim t $jo"s ao sha##jes s t!re jasht m"rojtjes #i$jore.
>unksionet shtetrore monarku i kr!ente nrmjet aaratit administrativ t a##atit
m"retror. 2dr funksionart e #art t a##atit m"retror da##oheshin referendariusi#i
ci#i i ri#onte aktet e monarkut, astaj komest dhe kontt e pallatit
mbretror#ndr t ci#t o(itn m t rndsishme e 'tonte majordomi#i ci#i ishte
drejtues i o"orrit dhe m"ikq!rte shr"tort e a##atit.2 asektin civi#oA
juridik,monarku kishte t drejtn sureme ronsore m"i tr teritorin
shtetror./eritori shtetror konsiderohej si "ashtin e tij,andaj kto monarki edhe i
quajm atrimonia#e ose "ashtinore.
Er$an tjeter i rndsishm i ushtetit qndror ishte edhe kuvendi ou##or.2
kuvend jesmarrsit vinin t armatosur, kurse vendimet i merrnin me
ak#amacion,duke vrrin$##uar armt. *uvendin ou##or frankt e m"anin n
ranver,n muajin mars, andaj edhe quhej )amus ;artius, kurse m von e
ndr!shoj terminin,m"ahej n maj dhe quhej )amus ;aius.;"#edhjet e kuvendit
ou##or i kr!esonte m"reti ose ersoni i autori(uar n$a ai.2dr or$anet tjera t
rndsishme t ushtetit qndror kan qen edhe *uvendi I a##atit
m"retror,kuvendi i ma$natve dhe kuvendi kishtar.
*uvendi i a###atit r"hej kr!esisht rej aristokracis s a##atit dhe re#atve.*!
kuvend mirrej me qshtje administrative,o#itike dhe $j!qsore.Seancat e kuvendit i
kr!esonte m"reti ao majordomi.
*uvendi i ma$natve '##oj t konstituohej si or$an ather kur kuvendi ou##or '##oj
ta hum"te rndsin.*! kuvend m"ahej n vjesht.2 t ana#i(oheshin re(u#tatet e
#uftrave t (hvi##uara dhe "heshin #ani'kimi dhe r$aditja r #uftrat e vitit t
ardhshm. 2 eriudhn e merovin$ve ro# t rndsishm kishte edhe kuvendi
kishtar,n t ci#in merte jes ,rve re#atve dhe ma$natve,edhe m"reti.*! i
fundit edhe i kr!esonte seancat e ktij t fundit.;a$natt nuk kishin t drejt
vote,or rania e t!re $jithmon ka ndikuar n ci#sin e vendimeve q
arovoheshin. / tri kto kuvende araqesin '##et e kuvendit t ardhshm
rfaqsues shtresor q araqitet n eriudhn e feuda#i(mit k#asik.