Historia e Shtetit Dhe Se Drejtes PDF

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike UNIVERSITETI I PRISHTINES FAKU
LTETI JURIDIK PRISHTINE

HISTORIA E SHTETIT DHE SE DREJTES
Shqipron Krasniqi
______________________ 25. Janar. 2010 Prishtin
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
1
Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike
Permbajtja Fq. 8-9 11-12 12-13 14-15 16-17 16-17 19-21 28-31 40-41 41-45 48-50 6
1-65 71-80 97-101 104-106 110 114-117 117-118 123-129 129-131 131-138 140-143 16
0-165 184-190 200-201 201-204 204-207 207-208 208-210 212-216 216-218 232 - 234
234 - 237 237-242 272 - 275 275-278 282-285 290-298 320-324 Tituj e mesimeve Stu
dimi i se drejtes ne periudhen antike Studimi i se drejtes ne periudhen e krisht
erimit te hershem Glosatoret dhe Postglosatoret Shkolla Juridike e juristeve ele
gante Shkolla e se drejtes Natyrale Kontributi i Lajbnicit dhe Monteskieut ne zh
vilimin e historise se shteti dhe se drejtes Cilat jane burimetdhe monumentet hi
storiko-juridkie E dreja ne Egjiptin e Lashte E drejta ne Babilonine e Lashte Ko
di i Hamurabit E drejta penale me Babiloni Rregullimi shteteore i Athines Sparat
krijimi i shteti dhe rregullimi shtetror i saj Karakteristikat e pergjithshme t
e shoqerise feudale Shteti i Frankeve Rregullimi shteteror i shtetit te Frankeve
Burimet e se drejtes te shtetit te Frankeve - Ligji i SAlikeve Kalifati Arab-ve
shtrim historie Rregullimi shetero i Kalifatit Arab Bizanti- veshtrim historik B
urimet e se drejtes bizantine Franca; Cilat jane burime e se drejtes ne shoqerin
e feudale franceze E drejta kanunike-burimet themelore te se drejtes kanunike Pe
randoria Osmane- struktura ekonomike - shoqerore dhe sistemi feudal Osman Sistem
i feudal ushtarak Osman Organizimi i pushteti qendror osman Organizimi i pushtet
i vendor osman Organizimi i gjygjsorit dhe procedurat gjygjsore Burimet themelor
e te se drejtes se Sheriatit Burimet plotesuese te se drejtes se Sheriatit dhe s
hkolla juridike e (mezhebeve) Periodizmi i shtetit dhe se drejtes Liberale Karak
teristikat e rregullimit shteteror ne shetet liberale Parimet mbi te cilat mbesh
tet rregullimi i shteti liberal Lufta qytetare ne Angli - revulizioni borgjez An
glez Protektorati i Oliver Kromuellit Revolucioni i Lavdishem ne Angli Rregullim
i shtetero i Anglise Shpallja e pavarsise se SHBA-ve
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
2
331-334 350-354 360-364 367-370 386-392 403-406 408-410 413-416 418-422 422-425
Rregullimi sheteror dhe kushtetues i SHBA-ve Franca-zhvillimi historik i saj Dik
tatura Jakobine Periudha e Napoleon Bonapartit (Konsulati) E drejta franceze dhe
karakteristikat e pergjithshme te saj K.Civil Francez Bashkimi i Gjermanise Rep
ublika e Vajmarit E drejta ne Gjermani de karakteristika e saj (Kodi Civil Gjerm
an) Rregullimi sheteror i Austrohungarise dhe kodi civil Austriakt Karakteristik
a e rregullimit shteteror rus
Vrejtje: Kjo prmbajtje sht prmbajtje e dhn nga ana e prof. pr prgaditjen e provimit
istoria e Institucioneve Shteterore dhe Juridike Nuri Bexheti
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
3
STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN ANTIKE T dhnat m t hershme mbi shtetin i gjjm t Hero
oti (vdiq me 429 p.e.s.) i cili qysh n kohn antike u quajt baba i histories, dhe i
cili ka dhn mjaft t dhna pr shtetin e Persis, Egjiptit dhe t disa polisve Greke. Pas
len t permndt Thukiditi (460-399 p.e.s.), Polibi (198-117 p.e.s.), historiani egjip
tas Maneton shek. III p.e.s., Sokrati shek. IV p.e.s., Platoni, Aristoteli (384-
322 p.e.s.), etj.
STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN E KRISHTENIZMIT TE HERSHEMSHEK IV-XII. N shekuj
t e pare krishtenizmi u zhvillua si ideologji e t shtypurve dhe t prbuzurve dhe par
aqitet si errozion pr Perandorin Romake, andaj kjo edhe e ndiqte me t gjitha forcat
. Sa m tepr q zhvillohej krishtenizmi rreziku pr Romn ishte m i madh, andaj edhe ndjek
jet dhe prsekutimet e t krishterve ishin m intensive, kshtu q n gjysmn e shekullit III
e arritn kulminacionin, sidomos gjat sundimit t Dioklecianit (284-305).Gjat sundimit
t Justinianit e posaqerisht n koncilin e V t ekumenve (i dyti) n Konstadinopoj, me 5
53 kisha e degjueshme (ecclesia oboedins) u shendrrua n kishsunduese (ecclesia reg
ans) dhe me kt autokratia perandorake edhe n sfern fetare arriti kulmin, feja si ide
ologji, u b mjet i rndomt i sundimit. Sipas mendimtarit dhe babait m t madh t asaj ko
he Aurelius Augustinius (354-430) ekzistojn dy shtete. i pari sht shteti laik ku mb
rteron e keqja, djalli dhe mkati, dhe shteti i dyt sht kasha e krishter q sht mbreter
e hyjniut n tok. Kto dy shtete kan kaluar s bashku npr gjasht epoka t zhvillimit his
, prej Adamit e deri t Krishti dhe do t prfundojn me shkatrrimin e aferm t bots dhe me
gjykimin e tmerrshm, kur njrzit nga shteti i pare do t prfundojn n ferr, kurse nga sh
eti i dyt n lumturin e amshueshme. Augustini e mbron tezen e tij s shteti ka t drejt t
a prdor dhunn n qeshtjet fetare (vepra e tij De civitate dei- Mbi shtetin e perendi
s n 22 libra). N priudhn kur n Evrop, sidomos pas Justinianit, fillon nj rnie e madh
hkncs dhe kulturs, n pjes perendimore t Azis paraqitet Islami, si religjion dhe ideolo
ji e re, i cili fillon dhe prvetsoj trashigimin mendore antike dhe kshtu ndrmjet shek
ujve VIII-XII krijohet kultura klasike Islame. Kurse prej shekullit XII nprmjet t k
ulturs s zhvilluar Arabe Evropa fillon t arrij at shkall t zhvillimit cultural dhe shk
or sa q mund t merrte modelet antike t kulturs dhe shkncs.
GLOSATORET
T vetmit njerz q dinin shkrim-lexim ishin klerikt, kurse e vetmja gjuh e shkruar dhe
gjuh e shkncs ishte Latinishtja. Pr kt qllim ata u mbshtetn n burime t s drejts
isht n Kodifikimin e Justinianit (ky m von , n shekullin XVII, u quajt Corpus Iuris
civiles. Ishte kjo koha kur ,,Bibla ishte filimi dhe fundi i qdo dije kurse juris
tet e ksaj
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
4
kohe Korpus Jurisin e konsideronin nje lloj ,,Bible te drejtsise. Kah fundi i she
kullit XI n Italin veriore u themelua shkolla juridike nga juristi i njohur Irneri
us (Bolonj), ku do t studiohej e drejta Romake. Shkolla t tilla juridike u formuan
edhe n Padov, Pavija, etj. N Bolonj u bn t njohur vazhduesit e shkolls s Irnersiusit
an; Martinus, Bulgarus, Jakobus, etj. Juristet e ktyre shkollave e studionin Korpu
sin sidomos digestat njrn nga pjest m t rendsishme t Corpus iurus civiles duke shenuar
ndermjet rreshtave ose n marginat e tekstit verejtjet, komentimet dhe shpjegimet
lidhur me brendin e instuticionit juridik konkret. Kta vepronin kshtu pr t kursyer p
ergamentin shum t shtrenjt t ethershm, kurse shenimet e tyre quheshin Glosa, andaj kta
edhe quheshin Glosator (shkolla e Glosatorve). N mesin e shekullit XIII msuesi i shq
uar dhe i pasur i Bolonjs Francesco Acursius, e botoi prmbledhjn e glosave t hershme
dhe atyre bashkkohore me titull Glossa magistralis seu ordinaria.
POSTGLOSATORET (KOMENTATORET) SHEK. XIII-XVI Juristet e m vonshm t quajtur postglos
ator ose komentator prej mesit t shekullit XIII e deri n shekullin XVI merren me s
hqyrtimin e glosave dhe me eliminimin e kundrthnieve t tyre. Kontributin m t madh n kt
rejtim e kan dhn juristet e Perugjias, Pavijes, Padovs dhe Bolonjs. Kta i shqyrtonin,
komentonin dhe krahasonin glosat e ndryshme q bnin fjal pr t njjtin institucion juridi
k nga korpus jurisi pr t krijuar nj mendim t prgjithshm juridik t glossatorve. Postgl
tort m t dalluar kan qn; Cinus de Pistoja, Bartolus de Sasoferata,Baldus de Ubaldis. Q
nga shekulli i XIII paraqiten shkollat juridike n Paris, Tulus, Oksford, etj. Ndrm
jet glosave nganjher gjersisht bhej shpjegimi i ndonj shtje juridike dhe n kt mnyr
t ashtuquajturat traktate.Postglosatoret ngeln n suazat e metods dogmatike-pozitivis
te dhe ekzaktike, pasi kjo metod nj koh m t gjat u aplikua nga glosatort dhe postglosa
ort (komentatort e qyteteve t Italis Veriore, n shkencn juridike u quajt ,, mos docent
i Italicus.
SHKOLLA JURIDIKE E JURISTEVE ELEGANT (SHEK. XVI-XVII) Juristet e ksaj priudhe, pr n
dryshim nga paraardhsit e tyre, Glosatort dhe Postglosatort, t drejtn Romake nuk e st
udiuan vetm nga Korpus jurisi por edhe nga t gjitha burimt e tjera t mundshme. Pr kt q
im ata filluan t prdorin mtodn historike t studimit t s drejts. N baze t shqyrtimev
kave t teksteve dhe burimeve t periudhave t ndryshme u konstatua se Korpus jurisi n
uk sht nj kod q sht nxjerr nga Justiniani prnjher, por n t ka norma juridike q u
jve dhe shkollave t ndryshme. N t kan hyr ligje dhe dekrete q nga koha e republiks si
he mendime t juristve t shquar
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
5
romak. Pr shkak t gjersis s lnds kt e ndanin n historin e ligjeve ,prkatsisht t
ia legum, historia iuris pr kt i quanin legista) dhe n historin e antikiteteve juridi
ke (antiquitates iuris) q konsideroheshin t gjith ata faktor t cilt e kushtzonin instu
icionin juridik.
Pr shkak t pedanteris shkolla e tyre e mori emrin-shkolla e jurisprudences elegante
, pasi q shkolla u krijua dhe u zhvillua n Franc quhet edhe shkolla juridike France
ze. Juristet elegant t part prdorn metodn historike n studimin e s drejts. Sipas tyre
toda historike sht kusht themelor i vet shkncs juridike-pa histori shknca juridike sht
verbr (Sine historia caecam esse iurisprudentiam). Metoda e tyre e studimit n shkn
c u quajt mos docenti gallicus (francisus). Kjo shkoll sugjeronte dhe propagonte q
e drejta romake t ishte e drejt e prgjithshme dhe pozitive si dhe zbatimin e parime
ve t rregullimit shtetror romak, q kryesisht ishin parime t rregullimit shtetror abso
lut (siq jan p.sh. parimet e formuara nga Ulpianusi Quod principi placuit, legs ha
bet vigorem Ajo q i plqen sundimtarit e ka fuqin e ligjit ose ,, Princeps legibus so
lutus est: Sundimtari sht i liruar nga ligji.
SHKOLLA E TE DREJTES NATYRALE (SHEK. XVII-XVIII) Gjat shekujve XVII dhe XVIII n Ev
ropn perndimore shknca juridike kryesisht u zhvillua n shnj t domonimit t plot t shk
s drejts natyrale. Themeluesi i ksaj shkolle sht juristi, filozofi dhe diplomati i nj
ohur Holandez Hugo Grotius (1583-1645), i cili n vitin 1625 botoi librin e tij t n
johur Mbi t drejtn e lufts dhe paqs (De iure belli ac pacis). Prve Grociusit si prfa
eminent t ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteski, etj. Teoricie
nt e ksaj shkolle te s drejts natyrale, si prfaqsues t klass s re borgjeze, ishin kr
es t ashpr t rendit shoqror feudal e sidomos s fundit t sundimit t monarkis absolute.
formn absolute monarkis t pushtetit e konsideronin si penges serioze t zhvillimit t m
ardhnjve kapitaliste t prodhimit e me kt edhe t progresit t prgjithshm shoqror. E d
atyrale (si trsi e disa t drejtave si system i s drejts) sipas tyre prbht nga disa t
ta t pa vjetrsueshme dhe t pa jetrsueshme si jan; e drejta liris (q nnkupton t drej
izjs, t lumturis, zgjedhjn e profesionit, lidhjn dhe zgjidhjn e martss, t drejtn e
ndergjegjs), madje e drejta e barazis para ligjit, e drejta e prons private, e drej
ta e siguris, e drejta e kundershtimit t shtypjs, etj. Shkolla e t drejts natyrale is
hte mjaft progressive, sepse propagandonte prmbysjen e feudalizmit dhe monarkis ab
solute e n vend t tyre krkonte kthimine t drejts natyrale dhe rregullimin shtetror q d
t garantonte kto t drejta. Prfaqsues eminent te ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ru
o, Volteri, Monteskije, dhe enciklopedist te tjer.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
6
KONTRIBUTI I LAJBNICIT DHE MONTESKIUT NE ZHVILLIMIN E HISTORISE SE SHTETIT DHE S
E DREJTES Lajbnici (Gotfried Vilhelm Leibnitz 1646-1716) prve zbulimeve t tij n mate
matik dhe fizik ka merita t jashtzakonshme edhe pr vuarjn e themelve t histories t
Ky qysh n moshn 20 vjeare (1667) botoi vepren e tij t njohur Metoda e re s si duhet t
studiohet dhe msoht shknca juridike. N kt vepr Lajbnici angazhohet pr thellimin dhe
imin e studimve juridike. Sipas tij juristi duhet t studioj jo vetm shkncat dogmatik
e juridike dhe teorin e s drejts natyrale, por edhe historin e s drejts nga e cila do
t msoj kuptimin e gjndjs s tashme. Interesimi dhe qendrimi i Lajbnicit ndaj histories
m s miri shprehet me sentencn e tij t njohur E tashmja sht prplot me t kaluarn dh
uar me t ardhmn. Lajbnici e kishte kuptuar shum mire kuptimin e histories kur thonte
s nga historia krkojm tri gjra; 1. q t na informoj me ngjarjt n t kaluarn, 2. q
egulla t dobishme pr jet, dhe 3. t na shpjegoj krijimin e tashms nga e kaluara, sepse
o gj m s miri kuptohet nga kauzaliteti i vet. Si paraardhs i dyt i historizmit n shknc
t juridike sht juristi i shquar Francez Monteskiu (1689-1755) I cili bn prpjekje q t s
pjegoj lidhjn kauzale t faktorve t ndryshem t zhvillimit historik t shoqris dhe shtet
dhe n kt frym shkruajti veprn Mbi madhshtin dhe rnien e Roms, kurse m von (1748)
tij t njohur Mbi frymn e ligjit. Monteskiu duke analizuar kushtetutshmrin e Anglis k
ijoj teorin mbi ndarjn e pushtetit; n at ligjvens, ekzekutiv dhe gjyqsor.
BURIMET DHE MONUMENTET HISTORIKO-JURIDIKE Me burime kuptojm t gjitha ato materiale
, fakte dhe t dhna q na ofrojn njohuri mbi ndonj shtje. Burimet historike ndahen n tr
rupe: 1. n monumentet e kulturs materiale, 2. n dokumentet e shkruara, dhe 3. n buri
met gojore. MONUMENTET E KULTURES MATERIALE Jan sendt e ndryshme t prdorimit persona
l dhe kolektiv si jan; veglat e puns, armt, stolit, ent, objektet e banimit dhe godina
t e ndryshme , kanalet, varrezat, vizatimet, kocka t ndryshme, etj
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
7
DOKUMENTET E SHKRUARA Ndahen n : 1). burime historike dhe 2.) burime historiko-ju
ridike. 1). Burim historik sht do dokument i shkruar q bn fjal pr t kaluaren e shoqri
erzore, 2). Burim historiko-juridik sht vetm ai dokument q drejtprsdrejti apo n mnyr
rt bn fjal mbi shtetin dhe t drejtn (institucionet juridike-shtetrore). Burimet histor
ike - juridike quhen edhe monumente juridike. N burimet historiko-juridike hyn: l
igjet, dekretligjet, urdhresat dhe aktet tjera t organeve administrative, aktgjyki
met dhe vendimet e organeve gjyqsore, traktatet ndrkombtare, kontratat, bulat dhe k
artdhuresat e ndryshme, statutet,etj.
BURIMET GOJORE ndahen n: 1.) kulturn shpirtrore (n krijimtarin gojore popullore) 2.)k
ujtimet e aktorve t ngjarjes dhe 3) deshmitarve t kohs pr t cilt shkruhet.
N burimet e kulturs shpirtrore bien: kngt, tregimet, legjendat, anekdotat dhe proverb
at popullore. Nder burimet gojore vend t posam zn kujtimet e njerzve t moshuar, t cil
egojn pr ngjarjet pr t cilat kan qen t informuar ose vet n nj mnyr i kan prjetu
ndsishme t burimeve juridike jan: e drejta zakonore, ligjet, dekretligjet, praktika
gjyqsore, precedenti gjyqsor etj.
EGJIPTI Egjipti i lasht sht njri ndr shtetet m t vjetra dhe m t zhvilluara t lindje
t. N luginn e lumit Nil, n mileniumin e IV p.e.s re, u krijuan qytet-shtetet e quajtu
ra nome. Zhvillimi historik i Egjiptit sipas Historis s Egjiptit t klerikut Maneton
ndahet n periudhn e krijimit dhe bashkimin e nomeve, Perandorin e Vjetr, Perandorin
e Mesme, Perandorin e Re, dhe n periudhn e shkatrrimit te Egjiptit. Pr shkak t sulmit
t jashtme dhe dobsive t brendshme Egjipti u dobsua mjaft dhe n fund t shek. I p.e.s re
definivisht ra nn sundimin e Roms. Egjipti pr nga forma e pushtetit shtetror, ka qen
e monarki despotike e tipit oriental. N krye t shtetit qndronte monarku i trashgueshm
i quajtur faraon. Ky kishte pushtet t pakufizueshm. Ne personalitetin e tij ishin
t njsuara tri pushtete: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Shef i administrats s ob
orrit mbretror ishte XHATI, t cilin e emronte faraoni.Shum skllevr nuk kan mbijetuar p
fundimin e objektit n t cilin e kan filluar punn. Pr kt arsye quheshin ,,Seker-anh q
thot t varrosur pr s gjalli
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
8
BABILONIA N Mesopotami n mileniumin e IV p.e.s. u formuan qytet-shtetet e para t qu
ajtura patesiate. Qytet-shtetet s pari (fundi i mileniumit t IV p.e.s.) u krijuan
n Sumere (jugu i Mesopotamis) dhe kto ishin; Erida, Ur, Uruk, Lagash, Larsa, Skurup
ak, Isin ,etj. Kurse n veri t Mesopotamis Akada qytet-shtetet u formuan pak m von, n f
illim t mileniumit t III p.e.s. dhe popullsia e tyre i prkiste racs semite. Patesiat
et m t njohur n Akad kan qen; Nipur, Kish, Babilonia, Sipar, etj. Babilonia kulmin e
zhvillimit e arriti n shekullin e XVIII dhe XVII, e sidomos gjat sundimit t 40 vjear
t Hamurabit dhe birit t tij Samsuilinit Qyteti Babiloni n shekullin e VII p.e.s. d
o t beht qendr e shtetit t ri Babilonas, por vetm deri n shekullin e VI p.e.s., kur de
finitivisht bie nn sundimin e Persis.
E DREJTA PENALE N Babiloni edhe pse shteti e kishte rezervuar pr veti zbatimin e s
anksioneve pr t gjitha deliktet , ose veprat penale, megjithat dalloheshin deliktet
private dhe deliktet publike. Delikt privat konsiderohej edhe vrasja, edhe lndim
i trupor, edhe vjedhja e pasuris private, etj. Kto vepra penale ndiqeshin vetm n baz
t padis private (me krkesn e t dmtuarit ose familjes s tij).Kurse delikte publike kons
deroheshin t gjitha veprat penale me t cilat cenohej shteti dhe rendi shoqror sklla
vopronar si dhe veprat kundr religjionit dhe moralit publik. Ndjekja e ktyre vepra
ve bhej zyrtarisht nga shteti. N t drejtn penale nuk bhej diferencimi i elementeve su
bjektive dhe objektive t veprs penale, pra nuk bhej diferencimi i prgjegjsis subjektiv
e prej asaj objektive. Nse rrnohet shtpia q ka ngrit ndrtuesi, dhe e mbyt pronarin, t
mbytet edhe ndrtuesi, nse i mbytet djali pronarit ti mbytet djali ndrtuesit, nse i r
rezohet muri ndrtuesi do t ja ndrtoj murin me t holla t tij. N t drejtn penale nuk be
allimi i deliktit t kryer nga pakujdesia dhe atij me dashje (me paramendim), ndons
e n disa nene beht ky diferencim, si psh. n qoft s n ngatrres njri i mshon tjetrit
hkakton lndim t rend, do t betohet: kt nuk e bra me qllim dhe do t paguaj vetm mjek
edhe nse i godituri vdes ky prap do t paguaj vetm gjysm mine argjend. N t drejtn pen
babilonase ashtu si edhe n t drejtat tjera skllavopronare , shprehej pabarazia fo
rmale juridike ndrmjet personave q u prkisnin klasave dhe shtresave t ndryshme shoqro
re. Kjo pabarazi nuk manifestohej vetm n lartsin e dnimit t shqiptuar, por edhe n lloj
n e dnimit. N t drejtn penale babilonase kishte mjaft relikte t periudhs parashtetrore
. Talioni zbatohej n t gjitha rastet kur veprn penale e kryente pjestari i shtress s u
lt ndaj pjestarit t shtress m t lart, kurse n rastet e kundrta aplikohej sistemi i k
icionit. N kodin e Hamurabit hasim n talionin real dhe simbolik. Talioni real sht ku
r kryesit t veprs penale i shkaktohet e njjta e keqe: nse dikush ja nxjerr tjetrit s
yrin, ktij ti nxjerrt syri, kurse talioni simbolik sht ather kur kryesit i prehet gjym
tyra me t ciln e kishte kryer veprn penale, psh. mjekut i prehet dora me t ciln e kis
hte br operacion pacientin q i kishte vdekur.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
9
T gjitha veprat penale n Babiloni mund ti ndajm n 4 grupe: a) veprat penale kundr sht
etit dhe religjionit, b) kundr personit, c) kundr pasuris, d) kundr familjes dhe mor
alit. a) Veprat penale me te shpeshta kundr shtetit kan qen kryengritja, tradhtia,
dezertimi, mosbindja e urdhrave t organeve t administrats, ataku n mbretin dhe n fami
ljen tij, ofendimi I npunsve shtetror, ataku n tempull dhe prdhosja e vendeve t shenjt
a (vepr penale kundr fes), etj. b) veprat penale kundr personit m t shpeshtat kan qn
sja, lndimi trupor, dhunimi dhe fyerja c) Veprat penale kundr pasuris m t shpeshtat k
an qen: vjedhja dhe hajduti. Dnimi m i shpesht pr kto vepra ka qen me vdekje, psh. n
kush e shpon shtpin pr t vjedh, para asaj vrime t vritet dhe t varrost. Pr sendet e v
hura nga tempulli dnohej me vrasje edhe ai q i ka pranuar e jo vetm hajni. d) Nder
veprat m t shpeshta kundr familjes dhe moralit kan qen: dhunimi, tradhtia bashkshortor
e e gruas, incesti, keqtrajtimi i prindrve nga ana e fmijve dhe e kundrta. Sistemi I
dnimeve n Babiloni ka qen mjaft I ashpr dhe johuman. Kryesisht parashiheshin dhe ap
likoheshin kto dnime: dnimi me vdekje (me ligj parashihej edhe mnyra e ekzekutimit),
dnimet trupore, gjobat, ndalimi I ushtrimit t profesionit. Ekzistonin edhe dnimet
e rrahjes me kamxhik, shndrrimi n skllav, vulosja me shenjn e skllavit, qethja e fl
okve n shenj t turpit, etj.
BURIMET E SE DREJTES Burimet kryesore t s drejts n Babiloni, si dhe n shtetet tjera t
lindjes s lasht, kan qen; e drejta zakonore, ligjet, urdhresat e organeve administrat
ive qendrore dhe te asaj vendore, si dhe praktika gjyqsore. E drejta zakonore ka
qen burim kryesor i s drejts. Ligjet e para kan qen mjaft t thjeshta dhe nxirreshin n
orm t urdhresave gojore t sundimtarit. M von ato fillojn t jen me prmbajtjesore dhe
n n form t shkruar. Zakonisht shkruheshin n pllaka argjilit, gurit, drurit dhe pllak
a te bronzit. Urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore ka
n qen burime formale t s drejts n rastet kur shtja nuk ishte e rregulluar me t drejt
nore dhe me ligj.
KODI I HAMURABIT sht nxjerr n gjysmn e pare t shek. XVIII p.e.s. (me sakt ne vitet 179
4 1750) nga sundimtari i Babilonis Hamurabi, nga i cili edhe mori emrin. Kodi i H
amurabit sht i shkruar n gjuhn akade me alfabetin kuneiform dhe sht i pabr nga tri pj
prej prologut (hyrjes), tekstit normative dhe epilogut (pjess prfundimtare).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
10
M e rndsishmja dhe m kryesorja sht pjesa e tekstit normative e prbr prej 282 neneve.
ti normative edhe pse mjaft i laicizuar mbshtetet n logjikn kazuistike dhe nuk njeh
ndonj teknik t zhvilluar juridike dhe sistematizim t sotm juridik, megjithat ka njfar
sistematizimi. Prmban norma mbi gjyqet (neni 1-5), mbi sendet, t drejtn reale (neni
6-126), mbi Martesn, familjen, prikn dhe trashgimin (neni 127-195), mbi mbrojtjen
e integritetit fizik dhe jets s njeriut (t drejtn penale) (neni 196-214) mbi punn, prg
jegjsin rreth dmeve t shkaktuara duke kryer pun t ndryshme si dhe mbi veglat e puns (n
ni 215-282). N shum nene prve qeshjeve t prmendura beht fjal edhe pr procedurn gjyq
mjetet e provs. Kodi sht i gdhendur n nj shtyll guri t bazalitit t gjat 2.25m., aty
gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solemnisht para hyjnis s dielli
tShamashit duke marr prej tij Kodin. Shtylla ka qen e vendosur n qendr t qytetit dhe
n disa qytete t tjera t Babilonis. Shtylln e gurit me tekstin e kodit t Hamurabit e ka
zbuluar nj ekspedit arkeologesh francez, e udhhequr nga Zhan Zhak d Morgan, n vitin
1901/1902 n grmadhat e qytetit Suzi n jug-perndim t Iranit t sotm, kryeqytet i dikursh
Elam. Ky monument sot ruhet n Luver t Parisit.
ATHINA N gadishullin e Atiks n fund t shekullit IX dhe n fillim t Shekullit VIII p.e.s
. jetonin katr fise jone, t cilat gjendeshin t rrethuara nga fiset dore. Populli nd
ahej n aristokrat t pasur (eupatrid) dhe n t varfr (demos). Formimi i shtetit t Athins
lidhet ngusht me reformat e heroit legjendar Tezeut. Sipas reformave t tij u b bash
kimi i katr fiseve jone t Atiks me nj bazileus t prbashkt me qendr n Athin. Bazileu
dhej pr tr jetn. Ai ishte prijsi kryesor ushtarak, kryklerik por edhe gjyqtari m i lar
t i Atiks. Ky zgjidhej nga kuvendi i prgjithshm i lidhjes s fiseve, zgjidhej me an t s
ortit nga katr kandidatet e propozuar prej secilit fis, gj q dshmon s fiset ishin plo
tsisht t barabarta.
Prve reformave t Tezeut jan edhe reformat e Solonit, Klistenit, Efijaltit dhe Perikl
eut. Zhvillimi i Athins ndahet n dy periudha t rndsishme: Periudha prej themelimit t s
htetit e deri n vitin 595 p.e.s. dhe prej vitit 595 p.e.s. e deri n vitin 338 p.e.
s. kur Athina ra nn sundimin e shtetit Maqedon. Athina n vitin 338 p.e.s. pas disf
ats s Heronjs, e humbi pavarsin dhe ra nn shtetin Maqedon, mirpo pr shkak t respekti
shte Aleksandri i Madh ndaj Athins dhe ndaj msuesit t tij Aristotelit, kt nuk e nnshtr
oi plotsisht si poliset tjera greke, por ja njohu nj shkall t konsiderueshme t autono
mie politike. Kjo do t zgjas deri n vitin 168 p.e.s. kur Athina dhe e tr Greqia antik
e ra nn sundimin Romak definitivisht.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
11
RREGULLIMI SHTETEROR Prej themelimit t shtetit e deri n reformat e Solonit (fillim
i I shek.VI p.e.s.) Athina ka qen republik aristokrate, kurse prej reformave t Solo
nit e deri n fund t ekzistimit t shtetit t pavarur ka qen republik demokratike skllavo
pronare. Deri n reformat e Solonit organet kryesore t pushtetit shtetror qendror ka
n qen 9 arkondt dhe aeropagu (organ administrativ dhe ekzekutiv), kurse kuvendi pop
ullor i gjith qytetareve t Athins nuk ka ekzistuar. Nnt arkondt kan qen organ adminis
tiv dhe ekzekutiv. N fillim ekzistonte vetm nj arkond, (Arhon bazilej) zgjidhej me
short nga katr kandidatet e propozuar prej secils fis nga nj. Zgjidhej pr tr jetn. Num
i i punve q duhet ti kryente arkond bazileu (bazileusi prbashkt) rritej gjithnj dhe a
i vetm nuk mund ti kryente. Madje funksioni i prjetshm bent q n pleqri arkond bazileu
uk mund t komandonte me ushtri, andaj pr kto shkaqe q nga shek. IX p.e.s. u vendos q
krahas tij t zgjidhet edhe nj arkond tjetr: arkond polemarh si komandant i prbashkt i
ushtris. N mnyr t njjt m von zgjidhet edhe nj arkond eponymos pr shtje administ
yqsore. Mandati i prjetshm i arkondeve filloj ti cenoj interesat e eupatrideve, kshtu
qe nga mesi i shek. VIII p.e.s. mandati i arkondeve kufizohet n dhjet vjet dhe as
kush nuk mund t zgjidhet dy here n kt funksion. M von u krijua organi i quajtur Aeropa
g-kuvend i gjith arkondeve t dikurshm. Aeropagu nder t tjera vendoste edhe pr numrin
e arkondeve, kshtu q prej shek. VII p.e.s. u rrit numri n gjithsejt 9 arkond. Aropag
u n vitin 595 p.e.s. e angazhoi Solonin nj filozof t zgjuar, i cili si tregtar dhe
detar kishte shtitur tr Mesdheun dhe kishte prfituar prvoj t madhe. Soloni kur e prano
kt detyr gjendej n postin e arkond eponimosit. Reformat e Solonit kan qen t gjithansh
e. Me reformat e Solonit iu vun themelet republiks demokratike. Tubimi i t gjith pop
ullit-kuvendit popullor i quajtur Eklezia u b organi m i lart dhe m i rndsishm i pusht
tit shtetror. N kuvend merrnin pjes t gjith meshkujt e lire t moshs madhore ( mbi 20 v
et) pa zgjidhje dhe seleksionim. Numri i pjesmarrsve sillej prej 20 mij deri n 40 mi
j veta. Kuorumi nuk ka qen i caktuar, prve kur vendosej pr ostrakizm (duhej t merrnin
jes s paku 6 mij veta). Kuvendi mbante seanca t rregullta dhe t jashtzakonshme. Koha e
mbajtjes dhe rendi i dits i seancave t rregullta caktohej n fillim t vitit. Viti po
litik n Athin ndahej n 10 prytani (prytanea) q kapte 36 dit, n ditn e par t do pryt
ahej seanca e rregullt. Pr seancat e jashtzakonshme vendoste organi ekzekutivadmin
istrativ i quajtur bule. Vendimet q miratoheshin n kuvend duhej patjetr t ishin n har
moni dhe me frymn e zakoneve t vjetra. N qoft se vendimi ose ligji i miratuar nuk is
hte ne prputhje me traditat e vjetra ose nuk ishte n prputhje me vullnetin e prhershm
t popullit si thoshin athinasit ekzistonte mundsia e kontrollit t mvonshm dhe t anuli
t tij. Kt kontroll deri ne reformat e efalijetit t vitit 462 p/e s re e bnte aeropagu
, kurse prej ktij viti e bnte organi helieja. Procedurn para helieja pr anulimin e v
endimit t aprovuar nga kuvendi me padin grafe mund ta inicionte secili qytetar ath
inas. Ai duhej to ofronte prova dhe t vrtetonte se vendimi i kontestuar vrtet ishte
n
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
12
kundrshtim me vullnetin e prhershm t popullit. Prej reformave t Klistenit (509 p.e.s.
) kuvendi dhe demokracia Athinase u pajisen edhe me nj institucion shum t rndsishm dhe
t paprsritshm n historin e sistemeve politike. Fjala sht pr dbimin e nderit t qua
akizm (tabela e argjilit-qeramikes ku shkruhej emri i atij q do t debohej). Personi
t q i shqiptohej dbimi i nderit duhej patjeter t largohej pr 10 vjet dhe t vendosej n
nj vend tjetr, ku zakonisht ja caktonte shteti. Ata kishin t drejt t kthehen vetm nse
thirrt Athina. Deri n reformat e Perikleut (gjysma e dyt e shek. V p.e.s.) t gjitha
funksionet shtetrore ushtroheshin pa pages. Pas ktyre reformave u miratua ligji i
quajtur misthoforia, me t ciln u jepej dieta ose kompensimi pr kohn e humbur t gjith a
tyre q merrnin pjes n kuvend dhe n organet tjera shtetrore. Prej reformave t Solonit p
nga rndsia, pas kuvendit, vinte kshilli i quajtur bule. Ky ishte nj kshill politiko-
administrativ dhe ekzekutiv, q prbhej prej 400 kshilltarve (bulenteve), prej secils fi
le nga 100, me mandat nj vjear Fisi n Athin deri n reformat e Klistenit (509 p.e.s.)
ishte njsia themelore zgjedhore, kurse prej ktyre reformave njsia territoriale bht kr
yesore. Klisteni tr territorin e Athins e ndau n 100 komuna (deme), t cilat me short
ndaheshin n 10 rrethe ( secili rreth 50 antar), bulea tani prbhej prej 500 antareve (
m t moshuar s 30 vje). Secili rreth prbhej nga nj delegacion, gjithsej 10 delegacione.
Nj delegacion qeveriste gjat nj prytanie. Bulea shqyrtonte dhe vendoste pr dokimazin.
Secili npuns i zgjedhur dhe do bulent duhej ti plotsonte kushtet dhe para s t merrte
detyrn i nnshtrohej procedurs s dokimazis q zhvillohej n form t nj procedure gjyqs
bules. N kt procedur shqyrtoheshin virtytet morale t kandidatit, konstatohej s a sht
etas i Athins, cils shtres i takon, a i ka prmbushur detyrimet fiskale, a ishte i dnu
ar, a i respektonte perndit dhe prindrit, a ishte i martuar, etj. N periudhn e repub
liks demokratike ndr organet qendrore t pushtetit vend t rndsishm z edhe helieja (dmt
Qielli), gjykata porotike,gjykata m e lart n Athin. Helieja ndahej n dikastere, q n es
nce ishin porot gjyqsore. Dikasteret nuk kan qen t prhershme por formoheshin ad hac me
short. Ekzistonin tri lloje t dikastereve: t 201, 501 dhe 1501 antarve. Funksionare
t dhe npunsit shtetror n Athin nuk ishin t prhershm, por zgjidheshin pr nj vit. De
mat e Klistenit funksionaret dhe npunsit m t rndsishm kan qen: arkond bazileu, arkon
emarhu, arkond eponimi, 6 arkond testemotet; kurse prej reformave t Klistenit m t rn
dsishmit kan qen 10 strategt (komandantet supreme t ushtris), 10 toksijarh (komandante
e kmbsoris), 2 hiparha (komandantet e kalorsis), 10 filarha (komandantet e ushtrive
t fileve), etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
13
SPARTA Procesi i krijimit t shtetit Spartan ndodhi ather kur u krijuan edhe polist t
jera greke. Dy fiset dore q kishin krijuar nj federate t fuqishme n shek. IX-VIII p.
e.s. pushtuan Peloponezin dhe aty nnshtruan popullsin autoktone akeje (me origjin g
reke), t cilt gjendeshin n nj shkall m t lart t zhvillimit ekonomik dhe shoqror. Pj
dhe t ksaj popullsie t lire, i shndrruan n skllevr t prbashkt shtetror-n Helot, k
m t vogl, zejtart dhe tregtaret, i shndrruan n Perik. N fushn e Lakonis krijuan qyt
arta. Sparta kryesisht ka qen shtet luftarak dhe agrar. Spartant e lire ekskluzivi
sht merreshin me luft dhe me bujqsi, zejtaria dhe tregtia pr ta ka qen veprimtari e
turpshme. do Spartan prej moshs 18-60 vje ka qen ushtar. Prej moshs 7-18 vje qndronin
edukatore t prbashkta ku rendsi t veant i kushtonin prgatitjes fizike dhe luftarake,
se kulturs s prgjithshme i kushtonin m pak rendsi, vese dinin shkrim-lexim. Spartant i
takonin klass skllavopronare, n popullsin e lire binin edhe perikt, t cilt origjinn e
ishin nga zejtaret dhe tregtaret e popullsis s nnshtruar autoktone. M von n kt katego
hyjn t gjith t huajt q jetonin n Spart. N popullsin jo t lire binin helotet. Sparta
lejonin q numri i helotve t rritej tej mass s planifikuar. Pr do 10 vjet organizonin
aksionin e quajtur kriptia me t cilin bnin vrasjet masive t helotve. Prve helotve, si
kllevr kolektiv t shtetit, n Spart, kan ekzistuar edhe skllevr private q kan shrbyer
hrbtor shtpiak n familjet e Spartanve m t pasur. E drejta spartane n krahasim me t d
athinase ka qen m e pa zhvilluar. Burim kryesor i t drejts ka qen e drejta zakonore,
kurse ligjet e shkruara kan qen t pakta. N burimet historike prmenden ligjet e Likurg
ut, themeluesit legjendar t shtetit Spartan Nga e drejta sendore institucioni m i
rndsishm ka qen ai i pronsis mbi token. Sistemi i dnimeve ka qen i ngjashm me ato t
ve tjera greke. Ekzistonin dnimi me vdekje, me gjob, dbimi nga vendi, por nuk njihe
shin dnimet fizike (gjymtimet trupore dhe rrahjet) e as dnimet me heqje t liris.
RREGULLIMI SHTETEROR Sparta prej fillimi e deri n mbarim ka qn Republik Aristokrate
Skllavopronare. Organet kryesore t pushtetit qendror kan qen: kuvendi popullor, dy
mbretr, geruzia (pleqnija) dhe 5 efort. Kuvendi popullor ka qen organi m i lart legji
slativ, n t vendosej pr luftn dhe paqen, zgjedhshin antart e geruzis dhe efort, si dh
iratoheshin vendimet m t rndsishme pr shtetin. N fillim kuvendi ka qen organ mjaft i
shm, por m von me zgjerimin e kompetencave t organeve tjera, shndrrohet n nj organ ku
joheshin dhe formalisht aprovoheshin vendimet e formuluara dhe propozuara nga or
ganet tjera. Dy mbretrit kan prejardhje nga dy prijs ushtarak t dy fiseve dore q them
eluan Spartn. Ata kishin funksione ushtarake, gjyqsore dhe fetare, sepse njherit ka
n qen edhe klerik suprem. Formalisht kan qen t trashgueshm, por leht mund t ndrrohe
a
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
14
organet tjera andaj kta ne nuk kane qene mbretr ne kuptimin e plote teoriko juridi
k. Geruzia ka qen organ operativo administrative q prbhej prej 28 geronteve dhe dy m
bretrve. Gerontet duhej q patjetr t ishin m t vjetr s 60 vje. Kta i zgjidhte kuvend
tn, por kur merrej parasysh mosha, mandati nuk ishte i gjat. Gerontet zgjidheshin
n kt mnyr; populli i tr vinte n mbledhje dhe disa njerz t caktuar ndryheshin aty pr
tpi, ku as nuk shikonin, as nuk shikoheshin nga t tjert, por vetm mund ti dgjonin bri
tmat e njerzve t mbledhur. Vlersimi i kandidateve bhej me t thirrura. Ata dilnin nj ng
a nj, pa ditur s cili do t zgjidhej. Zgjidhej ai q ishte brohoritur m shum e m gjat.
titucioni i 5 eforve u themelua m von dhe u b organi m i rndsishm shtetror n Spart
jidhte kuvendi popullor pr nj vit. Zgjidheshin nga spartanet m t pasur dhe me autori
tativ. Kishin t drejte t konvokonin mbledhjet e kuvendit popullor dhe t Geruzis.
KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE FEUDALIZMIT Sipas vendeve dallojm feudalizmin e
Evrops perndimore dhe qndrore, feudalizmin e vendeve slave, feudalizmin arab, feud
alizmin bizantin e m von edhe feudalizmin osman. 1.) N feudalizm bujqsia ishte dega k
ryeore e ekonomis. Baza e ksaj ekonomie ishte prona feudale mbi token-feudi. Feudi
prbhj prej dy pjeseve: pjesa urbariale (benefikale) dhe pjesa alodiale. N pjesn urba
riale ishin t vendosur bujkroberit, t cilt kt dtyrimisht e punonin dhe dtyrimisht feud
lit ja jepnin rentn. Ndersa n pjesn alodiale nuk ishin t vendosur bujkroberit, por a
ta kt e punonin angari, n llogari t feudalit, duke prmbushur kshtu detyrimin e rents n
un q kishin ndaj feudalit. 2). Gjat tr feudalizmit dominonte ekonomia natyrale. 3). F
eudalizmi ishte sistemshoqroro-ekonomik dhe politik i pabarazive sociale dhe juri
dike. N t njihej dhe sanksionohej pabarazia formale juridike. Shoqria feudale prbht pr
ej dy klasave themelore: prej feudaleve dhe bujkroberve. Feudalet jan klasa sundu
se dhe disponojn me monopolin e pushtetit shtetror. Brenda klases feudale ekzistoj
n shtresa dhe kategori t ndryshme, si jan: fisnikt laik dhe fisnikt kishtar. 4). Shoqe
ria feudale perbehet prej dy klasave themelore prej feudalve dhe bujkroberve. 5)
.N shoqrin feudale kisha ishte faktor shum i rendsishm shoqror dhe politik. 6). Si pas
je e eksploatimit ne feudalizm ndodhnin trazira dhe tronditje te medha shoqerore.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
15
7). Ne feudalizm per nje kohe te gjate qendrojne relikte e shoqerise klano fisnor
e. 8). Sa i perket zhvillimit te artit dhe shkences dhe filozofise paraqet nje p
eriudhe te erret dhe nje stagnim te dukshem.
SHTETI I FRANKEVE Shteti i frankve sht nj shtet tipik i feudalizmit t hershm dhe i tak
on grupit t mbretrive barbare. Frankt (grup i fiseve germane) nn udhheqjn e Klodeviku
t, n fund t shek. V, prafersisht n teritoret e sotme t francs veriore, belgjiks jugore
dhe pjesve jugore t gjermanis e deri n zvicer, krijuan shtetin e tyre q qndroi deri n
und t shek. IX-fillim t shek.X, kur u coptua n disa mbrertri dhe principata t pavarura
dhe feude t mdha. Zhvillimi historik i shtetit t frankve ndahet n dy periudha t mdha:
n periudhn e Merovingve dhe Karolingve. Periudha e merovingve zgjat prej themelimit t
shtetit e deri n mesin e shek. VIII, ndersa periudha e karolingve prej mesit t shek
. VIII e deri n fund t ekzistimit t ktij shteti. Gjat sundimit t merovingve pr shkak
nderthnjve t brndshme dhe dobsive individuale t disa sundimtarve ndodhte q shteti i F
kve t coptohej n disa njsi, q m von nn udhheqjen e nj sundimtari tjeter m energji
bashkimi. Kjo u prserit disa here deri n kohn e sundimit t Pinit t vogl-themelues i di
nastis s karolingve. N kt peiudh u bn reforma t rendsishme n organizimin e pushtet
r qendror si dhe n organizimin e administrates lokale, n organizimin e ushtris, n sf
ern e t drejts, etj. Shteti i frankeve n periudhen e karolingeve arrin kulminacionin
e zhvillimit, e sidomos gjat sundimit t Karlit t madh, i cili pushtoi gati gjith pj
esn perndimore t perandoris s dikurshme romake.
RREGULLIMI SHTETEROR N periudhn e merovingeve shteti i frakve ka qen monarki patrimo
niale ose bashtinore. Organi m i rndsishm i shtetit ka qen monarku, pushteti i t cilit
bazohej n mundium ose n banusin mbretror. Me mendium, kuptojm detyrat dhe t drejtat
e monarkve frng, t ngjashme me t drejtn e babait n familje. Ndrsa banusi mbretror sh
ejta mbretrve freng q shtetasve t tyre dika tu urdhrojn ose tu ndalojn me krcenim t
ose t shpalljes s tyre jasht mbrojtjes ligjore. Ndr funksionart e lart t pallatit mbre
or dalloheshin referendariusi q prpilonte aktet e monarkut, madje komeset dhe kont
et e pallatit mbretror, ndr t cilt pozitn m t rndsishme e fitoi majordomi. Majordome
isa monarku ishte i mitur, ushtronin funksionin e
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
16
shefit t shtetit. Pastaj mbikqyrnin sherbetoret e pallatit. Organ tjetr i rndsishm i p
ushtetit qendror, n fazn e hershme t shtetit t frankeve, ka qen kuvendi popullor. Kuv
endin popullor franket e mbanin n pranver n muajin mars, andaj edhe quhej Campus ma
rtius, m von ndryshoi termini dhe mbahej n maj dhe quhej Campus maius. Mbledhjet e
kuvendit popullor i kryesonte mbreti, ose personi t cilin ai e autorizonte. Ndr or
ganet tjera t rndsishme t pushtetit qendror kan qen edhe kuvendi i pallatit mbretror,
uvendi i magnateve dhe kuvendi kishtar. N ato pjes t territorit ku u ruajt organizi
mi i administrats lokale romake njsia themelore administrative ka qen civitates, n k
rye t s cils qndronte komesi, ndrsa n ato pjes ku u vendos administrata frenge njsia
melore ishte pagusi n krye me kontin. M von gradualisht, beht shkrirja e ktyre njsive
n njsin territoriale-administrative t quajtur kontea. Konti emrohej dhe shkarkohej ng
a mbreti, ndrsa si shprblim pr ushtrimin e funksionit merrte n posedim prona t mdha to
ksore, t cilat i kthente n rast t shkarkimit. Konti komandonte me njsin e ushtris s t
territoriale dhe kishte kompetenca t gjra administrative , fiskale dhe gjyqsore. Zve
ndsi i kontit quhej vikar. Kontt ndaheshin n njsi m t vogla administrativoterritoriale
n centene n krye me tunginin ose centenariusin. Kompetenca e tunginit ka qen ekskl
uzive gjyqsore. Tunginin e zgjidhte kuvendi popullor (kuvendi i njerzve t lire) i c
entens. N kohn e sundimit t Karlit t madh u formuan dukatat n krye me dukn (dux). Kto
n qen njsi m t mdha s kontet. Duka n rend t pare ishte komandant i ushtris n dukat
bhej nga ushtrit kontve n prbrje t saj. Po ashtu u krijuan edhe market ose markonet.
E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Franket aplikonin t drejtn e tyre q n esence ishte e
drejt zakonore gjermane e cila nuk ishte unike, sepse secili fis, sipas parimit p
ersonal, aplikonte zakonet e veta juridike, q pak a shum ndryshonin nga t tjerat. N
drsa popullsia e nnshtruar galo-romake aplikonte t drejtn romake. M pas u paraqit nev
oja e kodifikimit t s drejts zakonore t fiseve franke, kshtu q u krijuan ligjet e para
t barbarve t njohura n histori si lex barbarorum. Ndr ligjet barbare jan t njohura:
i i Salikve, ligji i Ripuarve, ligji i Burgundve, etj. M i rndsishmi n aspektin juridi
o-historik ishte ligji i Salikve. Gjithashtu mund te aplikohej edhe e drejta rom
ake per popullsine galo-romake u nxirren ligjet romake te barbarve si Lex Romana
Barbarorum me te rendsishmet ishin Lex Romana Burgundionum dhe Lex Romana isigot
horum. Perveq tyre kishte edhe akte tjera te normative te sundimtarve: decreta,
edicta, constituciones, praeceptiones e te tjera. Ne periudhen e karolingeve akt
et e undimtarev quheshin capitularia nder kapitujt me te rendsishme eshte ajo e
Karlit te madh me te cilen normohej administrimi i domeneve mbretrore.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
17
KALIFATI ARAB VESHTRIMI I SHKURTER HISTORIK N Arabi jetonin fiset beduine, t cilat
kishin origjin t prbashkt (ishin t races semite), kishin gjuh, zakone, tradit dhe kul
ur t prbashkt. N shekullin V-VI arabt jetonin n bashksi primitive. Njsia m e madhe
isi. Mashkulli si martohej kalonte n tendn e tij dhe bhej zot i shtpis s tij. Fisi kis
hte kryetarin q quhej sheik, madje ekzistonte kuvendi i fisit dhe kshilli i fisit
q prbhej nga kryetaret e klaneve. Aristokracia fisnore kryesisht merrej me tregti.
Si rezultat i zhvillimeve n vend u krijuan disa qytete t rndsishme si kan qen : Meka,
etribi (Medina), Jemeni, etj. Qyteti m i rndsishm ka qen Meka, ku edhe ishte tempulli
i shenjt Qabeja, t ciln n muaj t caktuar e vizitonin arabet nga e tr Arabia. Koha e v
zitave fetare (haxhilleku) shfrytzohej edhe pr tregti. Ruajtsit e Qabes ishin fisi
i Kurejshve. N fund t shek.VI dhe n fillim t shek. VII paraqitet MUHAMEDI, themelues
i Islamizmit dhe i shtetit arab. Muhamedi u lind me 570 dhe n moshn 40 vjeare shpa
lli botrisht s nga perndia ka pranuar misionin e prhapjes s islamizmit. Ai shpalli ve
tn profet. Misioni i tij i prhapjes s islamizmit zgjati prej vitit 610, kur i zbrit
en shpalljet e para t ajetve kuranore e deri me vdekjen e tij me 632. Misioni i Mu
hamedit ndahet n dy periudha: periudha dhjetvjeare n Mek dhe periudha prej shprnguljes
Muhamedit dhe ithtarve s tij n Jetrib me 622. Menjher pas vendosjes n Medine (n vitin
1 sipas hixhrit) Muhamedi n konsulltim me besimtaret e tij, por edhe me jomyslima
net vendosn q t formojn qytet-shtetin e Medins. Me at rast prpiluan dhe miratuan nj
s (kitab) q njihej si karta e Medins, dhe paraqet jo vetm kushtetutn e par t shtetit
am, por njiherit paraqet edhe kushtetutn e pare t shkruar n cilindo shtet t bots. Ky
dokument ka gjithsejt 52 nene. 25 nenet e para kan t bjn me myslimanet, ndrsa 27 nene
tjera iu kushtohen hebrejve. Pas ksaj Muhamedi nuk ishte vetm udhheqs shpirtror, por
edhe udhheqs shtetror dhe politik, pra ishte shef i shtetit dhe komandant i ushtris.
Pas vdekjes s Muhamedit pr kalif (trashgimtar i Muhamedit) u zgjodh Ebu Bekri (632
-634), mirpo arabin e kishte prshkruar nj kriz e thell politike dhe ushtarake sepse i
shin paraqitur profet t rrejshm, q synonin dezintegrimin e vendit dhe islamizmit. Eb
u Bekri ja arriti q ti shuaj t gjitha trazirat dhe ta stabilizoj vendin. Pas vdekje
s s Ebu Bekrit pr kalif u zgjodh Omeri (634-644) njri ndr kalift m autoritar, pastaj O
smani, Aliu. Deri ne vitin 750 ne krye te kalifatit arab qendron dinastia e Omaj
deve ndersa prej ktij vitie deri me 1258 dinastia e abasidve.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
18
RREGULLIMI SHTETEROR NE KALIFATIN ARAB Shteti arab kishte nj rregullim shtetror sp
ecifik n krahasim me shtetet tjera feudale t ksaj periudhe. N krye t shtetit qndronte
kalifi, fjala kalif ka kuptimin e trashegimtarit, zvendsuesit dhe prfaqsuesit t prof
etit. Kalifi ishte i pari i fes islame, andaj edhe pushteti shtetror kishte karakt
er t theksuar teokrat. Mnyra e ardhjes n fronin e kalifit n fillim ka qen e parregull
uar, ndonse edhe m von kjo shtje nuk rregullohet n mnyr specifike. Principin e zgjedh
is s kalifve i pari e theu Muavija, i cili edhe vet kishte ardhur n pushtet n mnyr jo
okratike. Ai arriti q kshillit t Sheikve tua imponoi t birin e vet pr pasardhs t kal
e me kt krijoi praktikn e trashgimit t fronit. Kandidati pr kalif duhej q shprehimish
t jepte plqimin paraprak pr kt post dhe duhej ti plotsonte edhe disa kushte elementar
e fizike, intelektuale dhe morale. T ishte i moshs madhore dhe ti takonte familjes
, prkatsisht t ishte pasardhs i gjinis s Muhamedit. Prve kalifit ndr organet qendro
ushtetit nj koh ka ekzistuar edhe kuvendi i te gjith sheikve i quajtur shura. Gjat su
ndimit t abasidve , nn ndikimin e Persianve, u bn reforma t rndsishme n administrat
re. U institucionalizua institucioni i ministrit t parvezirit, i cili kryesisht me
rrej me punt e pushtetit laik, me ka edhe m tpr u theksua roli i kalifit si kryepar i
fes islame. Administrata ishte e ndar n resore-divane, q me gjuhen e sotme do t thosh
im ministri. Njsia m e madhe administrativo-territoriale dhe ushtarake n kalifatin
Arab kan qen Emiratet (provincat), kufijt e t cilave ndryshonin shpesh. N krye t emira
tit qndronte Emiri, i cili si mkmbs i kalifit, kishte pushtetin m t lart administrativ
-politik dhe ishte komandant supreme i ushtris s emiratit. Prve ktij ekzistonte edhe
amili, i cili kujdesej pr mbledhjen e tatimeve. T dyt kta i prgjigjeshin Vezirit. do m
ysliman i aft pr luft kishte obligim fetar q t merrte pjes n luftn e shenjt-xhihad.
ia kryesisht prbhej prej ushtris vullnetare dhe ushtris s prhershme (profesioniste). J
omyslimanet prve harait, tatimit pr tok, paguanin edhe xhizn, q ishte tatim pr kok t
it. Ndrsa popullsia islame arabe dhe joarabe q kishte kaluar n islam paguante tatim
in pr tok-nj t dhjetn q quhej ushur. Popullsia myslimane kishte detyrim fetar q t pag
te edhe zekatin, n katerdhjet-nj n vit. Ky ishte nj tatim q mblidhej nga besimtaret pr
ti ndihmuar t varfrit.
BIZANTI VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Fillimi I krijimit t bizantit daton q nga gjy
sma e pare e shek.III kur perandori Konstantini I i madh urdhroi shprnguljen e kry
eqytetit t perandoris romake prej perndimit n lindje (ku u formua qyteti-Konstantino
polis Stambbolli i tashem). Ndrsa jetn e pavarur, si shtet i pavarur, Bizanti form
alisht e filloi prej vitit 395 kur perandori Teodosije e ndau perandorin n dy pjes:
n pjesn perndimore dhe pjesn lindore. Pjesa perndimore definitivisht u shkatrrua n vi
in 476, ndrsa pjesa lindore qndroi edhe plot nj mij vjet- deri n vitin 1453.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
19
E DREJTA BIZANTINE BURIMET E SE DREJTES E drejta bizantine fundamentin e ka n t dr
ejten romake, bile n tre shekujt e pare ajo realisht ishte e drejt romake. E drejta
bizantine kryesisht bazohej n kodifikimin e Justinjanit. Edhe pse vet Justinjani
kishte urdhruar q askush nuk guxon me an t komentimit t bj kurrfar ndryshimesh dhe pl
mesh t kodofikimit t tij , megjith at ai e theu kt urdhr dhe vet nxorri disa novella,
a t cilat prbht pjesa e IV e kodofikimit t tij. Burimet krysore t s drejts kan qn
e konstitucionet e perandorve t quajtur novella, ndrsa prej shek. VII kto quheshin n
omoi. Pos ktyre burimeve t rendsishme paraqiten edhe nomokanonet dhe bulat si nurime
tjera paraqiten edhe Nomokanonet dhe bulat m i vjetr i ruajtur daton nga shek. VI
I, kurse m i njohuri dhe m i prhapuri ishte nomokanoni i Fotieut i prpiluar n Konstan
tinopoj n shek. IX.Si burime t s drejts q nga shek. X paraqiten edhe bulat ose krisobu
lat (bula t pajisura me vul t art), t cilat m s shpeshti iu lshoheshin kishave dhe ma
tireve.E drejta zakonore n Bizant ishte e dors s dyt-burim supsidar. Numri m i madh i
ligjeve bizantine jan n form t komentimeve, plotsimeve, ndryshimeve dhe spastrimit n
ga normat e vjetruara t kodofikimit t Justinjanit. Ndr ligjet e reja (origjinale) v
len t prmenden ligji Agrar, ligji ushtarak q ka t gj me veprat penale dhe deliktet kun
dervajtese t ushtarakeve-stratiotve, dhe ligji detar me t cilin normohej prgjegjsia e
pronarit t anijs, mbrojtja e rndit n anije, pagimi i antarve t ekuipazhit, etj. Kto
ligje besohet s i ka nxjerr Justinjani II n fund t shek. VII ose n fillim t shek. VI
II. N shek. VIII nxirret nj prmbledhje zyrtare n form t nj doracaku e quajtur Ekloga (
greqishte-zgjedhje). N shek. IX dinastia maqedonase kishte kryer nj veprimtari t bo
llshme ligjvense. Veprat m t rendsishme legjislative t saj jan: Prohieroni (n greqisht
manuel,doracak), Epanagoga dhe Bazilika. Prohieroni (u nxorr n vitin 885) pr nga f
orma ka qn nj doracak i shkurtr, por kishte fuqin ligjore. N t kan qn t prmbledhu
ga e drejta civile, penale, kishtare dhe procedura gjyqsore. Epanagoga (sht nxjerr
n vitin 886) ka qn nj ligj q prmbante norma nga e drejta shtetrore (q sot e quajmkus
ese). Kryesisht mbshtetet n kodofikimin e Justinjanit dhe n Prohieronin. Bazilika (
n greqishtVasilika dmth. Ligj i perandorit) ka qn vepra m e rendsishme dhe m voluminoz
e kodifikatore pas kodofikimit t Justinjanit. Punn n nxerrjen e ksaj prmbledhjeje e f
illoi Vasileu I, ndrsa n vitin 887 e prfundoi Luani VI i menuri. Prmbledhja prbht nga
libra dhe ndahet n 6 vllime.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
20
FRANCA VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Historia e Francs mund t thuhet s filloi me kon
traten e Verdenit t vitit 843, me t ciln, pas shum konflikteve t rrepta pr pushtet ndr
jet pasardhsve t Karlit t Madh, shteti i Frankeve definitivisht u nda n disa shtete.
Nga pjesa perndimore u krijua Franca, n t ciln fliteshin disa gjuh, n fillim gjermani
shja e latinishtja (gjuha romane) e m von edhe frengjishtja me dy dialekte (verior
dhe jugor). N Franc kan sunduar dinastia e Karolingve, Kapetve dhe dinastia Valoa. E
DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Edhe n aspektin e burimeve t s drejts n Franc dallojm pe
iudhn e feudalizmit klasik (shek. X-XV) dhe periudhn e feudalizmit t vonshm (shek. X
V-XVIII). Burimet formale t s drejts mund t ndahen n t prgjithshme dhe partikulare. Me
t drejt t prgjithshme kuptojm at t drejt q vlen pr tr territorin e shtetit, ndrs
rtikulare sht ajo e drejt q vlen vetm pr nj territor t ngusht (province, regjion, qy
etj.). Burimet e s drejts s prgjithshme kan qen: 1).e drejta e prgjithshme zakonore, 2
.e drejta mbretrore, 3).e drejta e recipruar romake, 4). e drejta kanonike, 5).e
drejta ndrkombtare, etj. Ndrsa burimet e s drejts partikulare kan qen: 1). E drejta za
onore partikulare, 2).e drejta e qyteteve dhe 3).privilegjet.
N periudhn e vonshm t feudalizmit burime kryesore t s drejts kan qen: 1). e drejta z
re, 2). e drejta e recipruar romake, 3). ligjet, 4). urdhresat e sundimtarit dhe
organeve t tjera t larta shtetrore.
E DREJTA KANONIKE E drejta kanonike rendsin m t madhe e kishte n periudhn prej shek. X
I-XV. E drejta kanonike sht e drejt kishtare. Kjo sht nj trsi e normave juridike t n
a nga kisha e krishter (katolike dhe ortodokse) pr rregullimin e marrdhnieve t vet ki
shs (si jan organizimi i kishs, rendi hierarkik, marrdhniet ndrmjet vet klerikeve, ma
iet ndrmjet klerikeve dhe personave tjer q i takonin kishs, etj.) si dhe rregullimin
e disa materieve juridike q pjesrisht ose trsisht binin n juridiksionin e kishs, si b
ie fjala qeshtjet martesore, familjare, trashegimtare, etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
21
Tendencat e dominimit t kishs mbi shtetin, apo t shtetit mbi kishn kan sherbyer si sh
kak i grindjeve dhe prarjeve t kishave. Kjo m n fund me 1054 shkaktoi edhe ndarjen de
finitive t kishs n at lindore (greko-ortodokse)dhe n at perndimore (romako-katolike).
lindje u ruajt tradita e cesaropapizmit q dmth. s perandori nderhynte n qeshtjet kis
htare, si bie fjala kryesonte sinodhin (kuvendin e kishs) dhe i vertetonte vendim
et e tij, me konstitucione rregullonte materien q rregullohet me t drejtn kanonike,
madje edhe ndrhynte n qeshtjet e komentimit t dogms fetare. Kisha e krishter dhe sht
eti, qoft n perndim apo n lindje, n periudhn e feudalizmit kan qn t pandashme, t l
usht njra me tjetrn.
BURIMET E SE DREJTES KANONIKE Burimet e se drejtes kanonike ndahen ne: 1) burime
themelore ose te prgjithshme dhe 2) burime te veqanta Burimet themelore ose t prgj
ithshme t s drejts kanonike jan: 1) Shkrimi i shnjt, 2) Tradita apostolike dhe kishtar
e, 3) Legjislacioni kishtar dhe 4) E drejta zakonore. Shkrimi i shnjt ose Bibla sht
burimi themelor i fes s krishter por njherit edhe i s drejts kanonike. Kisha lindore o
rtodokse prdor prkthimin e autorizuar t Beslidhjes s vjetr t quajtur Septuanginta (nga
latinishtja-70, sht fjala pr 70 dijetar q prkthyen teksin e beslidhjes n greqishte) dh
tekstin origjinal n greqishte t Beslidhjes s re. Ndrsa kisha perndimore romako-katoli
ke prdor prkthimin e autorizuar n latinishte t Bibls t quajtur Vulgata (vulgatus-u shk
rua me nj gjuh t prditshme t popullit-prkthimin e bri shnjtori Jeronim me origjin Il
N pyetjen ke duhet pranuar si organ t pagabueshm pr komentim, s cila sht e drejta hy
re?-kishat ortodokse dhe katolike ndahen: sipas pikpamjs s kishs katolike papa sht pr
esi m i lart i pushtetit kishtar dhe konsiderohet organ i saj i pagabueshm. Ndrsa si
pas kishs lindore ortodokse kjo e drejt i takon episkopatit t kishs ortodokse (kuven
dit t peshkopve) i cili prfaqson kishn n kuvendet e prgjithshme t kishs ortodokse. T
a apostolike dhe kishtare. N shkrimin e shnjt nuk jan t prfshira t gjitha normat dhe m
mt relevante t s drjets kanonike dhe n prgjithsi t besimit t krishter. Ka edhe shum
ishtare t cilat jan nxjerr nga krishti dhe apostujt e tij, ndons nuk jan vn n librin e
shenjt.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
22
Legjislacioni si burim i s drejts. Ndr burimet m t rendsishme t prgjithshme t s dre
nike sht edhe legjislacioni, i cili pa dyshim sht burimi m i pasur i saj. Organi nprmj
t t t cilit kasha e shpreh vullnetin e vet legjislativ sht kuvendi i prgjithshm. E dre
jta zakonore si burim i s drejts kishtare. Ashtu si edhe n t gjitha sistemet juridik
e dhe n t gjitha deget juridike t nj sistemi, edhe n t drejtn kishtare t gjitha qsht
jan t rregulluara me kanone e norma tjera t shkruara, por edhe me t drejtn zakonore
kishtare. Mirpo duhet theksuar s zakoni patjetr duhet ti plotsoj kto kushte q t jt
ar si burim i t drejts kishtare: duhet patjetr t jet n pajtueshmri me frymn dhe thelb
e t tr kishs dhe institucionit q ka t bj me t: dhe duhet patjetr t pranohet s ai
koh t gjat.
PERANDORIA OSMANE VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Shteti i turqve osmanlinj u krijua
n fund t shek.XIII ose n fillim t shek. XIV (kronikat e para q bjn fjal pr ekzistim
shtetit osmanlinj datojn nga vitet 1299 ose 1301). Zhvillimi historik i shtetit o
sman periodizohet varsisht nga kriteret q merren si baz pr periodizim. Sipas rregull
imit shtetror, shteti osman periodizohet n dy periudha: 1) prej fundit t shek. XIII
e deri n gjysmn e shek. XIX, dhe 2) prej gjysms s shek. XIX e deri n fund t shek. XIX
, m sakt n fillim t shek. XX. N periudhn e pare shteti osman ka qn monarki absolute (
potike) me karakter t theksuar teokrat: ndrsa n periudhn e dyt ka qn monarki kushtetue
e me disa elemente t shtetit teokrat. Ns si baz pr periodizim merret zhvillimi i marrd
hnieve feudale dhe zhvillimi historic i rregulimit shtetror, shteti osman periodiz
ohet n tri periudha t mdha: 1) periudha e pare fillon prej krijimit t shtetit, prej
fundit t shek. XIII e deri n erekun e pare t shek. XV, 2)periudha e dyt prej erekut t
are t shek. XV e deri n fund t shek. XVI, dhe 3)periudha e tret prej fundit t shek. X
VI e deri n fillim t shek. XX. Secila nga kto periudha ndahet nga 2-3 faza t zhvilli
mit. 1) Periudha e pare prbht prej dy fazave: A) faza e pare zgjat prej prej fundit
t shek. XIII e deri n erekun e pare t shek. XIV. N kt faze bht krijimi i shtetit osm
rijohen marrdhniet feudale specifike dhe bht organizimi ushtarak. B)faza e dyt e peri
udhs s pare zgjat prej erekut t pare t shek. XIV e deri n erekun e pare t shek. XV. N
ze bhn deprtimet e para n Ballkan. Ushtria turke n vitin 1371 korr
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
23
nj fitore t rendsishme n betjn e Marics. N vitin 1389 n Fush t Kosovs ushtria osm
itoren m t rendsishme kunder koalicionit t shtetve t krishtera ballkanike. 2) Periudha
e dyt zgjat prej erekut t pare t shek. XV e deri n fund t shek. XVI ose n fillim t s
. XVII dhe prbht prej dy fazave. A)Faza e pare e ksaj periudhe fillon prej erekut t pa
re t shek. XV e zgjat deri n ererkun e pare t shek. XVI. N kt faze, n vitin 1453 bie
ushtimin osman edhe Konstantinopoja. Mehmeti II (el-fatih; ngadhnjimtar) Kryeqyt
etin e Edrens e transferoi n Konstantinopoj, q m von u quajt Istanbull.N kt periudh
i qendror u forcua shum. B) Faza e dyt e periudhs s dyt fillon prej erekut t pare t s
. XVI e deri n fund t shek. XVI, ose n fillim t shek. XVII. N kt faze Perandoria osman
arrin kulminacionin e fuqis dhe zgjerimit territorial, e sidomos gjat sundimit t Se
limit I dhe Sylejman El-Kanunit (ose ligjdhnsit). Gjat ksaj faze perandoria kishte n
j teritor t madh dhe shtrihej n tri kontinente; n Afrikn veriore, n Lindjen e afert, d
e n dis pjes t Lindjs s mesme dhe n Evrop deri n bedenet e Vjens. 3) Periudha e tret
fundit zgjat prej fundit t shek. XVI ose fillimit t shek. XVII e deri n fillim t sh
ek. XX. Kjo periudh n prgjithsi karakterizohet me nj rnie permanente t Perandoris osm
. Kjo sht periudha e decadences dhe ndahet n tri faza: a) Faza e pare e periudhs s fu
ndit fillon prej fundit t shek. XVI-fillimi XVII dhe prfundon n fund t shek. XVII. b
) Faza e dyt e periudhs s tret zgjat prej fundit t shekullit XVII e deri n gjysmn e sh
k. XIX. Gjat ksaj faze bhn ndryshime themelore n marrdhniet pronsoro-juridike mbi tok
Fillon procesi i ifligimit. ifligaret Spahi, t cilt ishin vetm zotrues feudal shendrr
ohen n ifligar sahibi, me fjal tjera shendrrohen n pronar t vertet t toks, ndrsa ra
kroberit) shpronsohen nga e drejta e tyre e gzimit (haki kara) t ngastres bujqsore d
he shendrrohen n qiramarrs t t njjts ngastr. c) Faza e tret e periudhs s tret zgja
ysms s shek. XIX e deri n fillim t shek. XX.
STRUKTURA EKONOMIKO-SHOQERORE DHE SISTEMI FEUDAL OSMAN Juristet osman n shek. XVI
krijojn konstrukcionin juridik mbi ndarjn e t gjith toks Brenda perandoris n tri kate
ori: a) tokat dhjetore (erzi arshije), b) tokat e harait (erzi haraije) dhe c) tok
at luftarake, tokat e shpats ose tokat e perandorit (erzi han-memleket). Kategori
a e toks dhjetore (erzi arshije) ka ekzistuar n Arabi, ku n shek. VII luftetaret os
e ushtaraket arab merrnin token e pushtuar dhe shtetit ja paguanin vetm t dhjetn ar
sh. Kjo jepej vetm si kontribut pr shtetin dhe bashksin fetare. Ushtari token e fitu
ar e mbante n pronsi individuale.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
24
Kategoria e toks s harait (erzi haraije) gjithashtu u krijua n vendet arabe. Ushtaret
q token dhjetore e merrnin n pronsi individuale filluan m tpr t merren me bujqsi e m
me mjeshtrin ushtarake dhe kshtu filluan ti humbin aftsit dhe cilsit ushtarake. Pr k
shkaqe pushteti qendror kah fundi i shek. VII dhe fillimi i shek. VIII tokat e p
ushtuara fillon tua lm popullsis vendase me kusht q kta ta paguajn tatimin t quajtur h
ara. Lartsia e harait varej prej t ardhurave q jepte toka, dhe sillej prej 1/8 deri .
Kategoria e tret- tokat luftarake (erzi han-memleket) kryesisht ishin t prhapura n S
iri, Azi t vogl dhe Ballkan. Mbi kt kategori t toks sht ndrtuar sistemi timaro-spahi
feudalo-ushtarak osman. N shek. XVIII juristet osman Aini Ali dhe Ali aushi bn nj n
darje ose nj kategorizim tjetr, ku tr terirorin e perandorsn osmane e ndan n dy katego
ri themelore: 1) vendet me has dhe 2) n vendet me salion. Teritori me has ka ekzi
stuar aty ku ekzistonte sistemi feudal ushtarak, e kto kryesisht kan qn teritoret e
Siris, Azis s vogl dhe Ballkanit. Ndrsa kategoria e teritorit me salion ekzistonte n a
to vise t perandoris ku paguhej salioni (tatimi nga i cili financohej administrata
locale dhe teprica i dergohej arks s administrates qendrore n Stamboll. Kto kryesis
ht kan qn vendet arabe me sakt vendet e lindjes s afert (pa sirin) dhe afrikes veriore
.
SISTEMI FEUDAL USHTARAK (TIMARO-SPAHIJ) OSMAN Sistemi feudal osman u krijua dhe
u zhvillua n Azi t vogl, n Siri dhe n pjesn Evropiane t Perandoris Osmane. Pronat feu
e q u ndaheshin ushtareve kryesisht kan qn pronat e vogla-timaret dhe pronat e mesme
-zeametet. Ekzistonin edhe haste perandorake q ishin tokat m t plleshme dhe m t vlefs
hme. Kto u jipeshin Sulltaneve-grave t sulltaneve n shfrytzim t prjetshm-arpalik ose n
ronsi individuale-malikane. Haset perandorake u jepeshin n shfrytzim edhe funksiona
rve t lart shtetror. Ekzistonin edhe mylk timaret, t cilat personave t caktuar pr mer
ita t jashtzakonshme, u jipeshin n prone t tjetrsueshme por me kusht t sherbimit ushta
rak. Ekzistonin edhe pronat e vakfit (pronat e bashksive fetare) si dhe pronat e g
rupacioneve t ndryshme autonome. Timaret dhe zeametet mund t definohen si toka luft
arake me siprfaqe ose me t ardhura t caktuara, t cilat sulltani ja ndante nj personi t
lir n shfrytezim me kusht q ai si kalors (spahinj), me pajisje t veta, t sherbente n u
htrin osmane.Timaret kan qn prona feudale m t vogla, me t ardhura vjetore deri n 20 0
ake (monedh argjendi-1 ake=1gram argjend).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
25
Zeametet kan qn prona t mesme feudale ushtarake nga t cilat priteshin t ardhura t cakt
ara vjetore prej 20 000-100 000 ake.Timaret dhe zeametet dalloheshin vetm nga madhs
ia e t ardhurave vjetore. Timaret dhe zeametet i jepeshin personit n shfrytzim pr tr j
etn. Djemt e Spahiut kishin t drejt t krkonin prej sulltanit q t trashgojn nj pjes
ose zeametit. Sa do t trashgonin kta, varej s si kishte vdekur spahiu, n luft ose prej
vdekjs s natyrshme. Timariotet dhe zeametet, me sakt spahijt kan qn feudal t imt dhe
esm n perandorin osmane dhe kta kan qn forca kryesore e saj. Haset kan qn prona feud
mdha, t cilat jepnin t ardhura mbi 100 000 ake n vit. Kto u jipeshin n shfrytzim funk
narve t lart ushtarak dhe civil: vezirve t mdhnj, bejlerbejve, sanxhakbejve, etj. E dr
ejta pronsore mbi timarin dhe zeametin ka qn e drejt feudale e pjestueshme. Mbi t njjt
tok titular t ndryshm kishin t drejta t ndryshme reale, ata njri-tjetrit ja kufizonin
t drejtn reale. Sulltani konsiderohej pronari supreme i tr teritorit shtetror, andaj
edhe i do timari ose zeameti konkret. Prej fundit te shek. XVIII fillone deformi
mi i pronesise timare me te ashtuquajturin proces i ifligimit . ifligaret spahinj
fillojne ne menyre arbitrare dhe te njanshme te shendrrohen ne ifligare sahabi ne
pronare ose zotrues. Fshatari tani nuk kishte kurfare te drejte reale pronesore m
bi token . Ai tani shendrrohet ne qiramarres. Per kete arsye sistemi timarospahi
nj ne vititn 1839 formalisht u suprimua.
RREGULLIMI SHTETEROR I PERANDORISE OSMANE ORGANIZIMI I PUSHTETIT QENDROR N periud
hn e feudalizmit shteti osman pr nga forma e pushtetit shtetror ka qn monarki absolut
e (despotike) me karakter t theksuar teokrat. N fillim shteti osman ka qn mbretri, mi
rpo me zgjerimin dhe forcimin e tij fillon ti merr t gjitha tiparet e perandoris, a
ndaj edhe si e till njihet- si perandoria osmane. Sulltani ose padishahu ka qn orga
ni m i vjetr dhe m i larti. Sulltanet e pare kan qn t rrethuar me t aferm dhe me feu
mdhnj, kshtu q kta m tpr i ngjanin feudlit supreme s sa nj monarku. Mirpo pushteti
utokratik gradualisht rritej, e sidomos prej Muratit I. Prej pushtimit t Arabis dh
e Egjiptit nga Selimi I (1516/17) padishahet fitojn edhe titullin e Kalifit-bhn mbr
ojts t gjith islamizmit, pra, n personalitetin e padishahut bashkohet pushteti laik
(secular) dhe ai fetar. Padishahu kishte pushtet relativisht t pakufizueshm. Ishte
i vetmi ligjdhns dhe kishte funksionet m t larta n administrat dhe n ekzekutiv. Ishte
komandant supreme i t gjitha forcave t armatosura t shtetit, vendoste pr paqn dhe lu
ftn, prfaqsonte shtetin brenda dhe jasht, pranonte t derguarit diplomatik dhe akredit
onte diplomatet e turqis n vendet tjera, si dhe ratifikonte traktatet dhe marrveshj
et nderkombtare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
26
Pas vendosjes s kryeqytetit n Konstantinopoj sultan Mehmeti II El-Fatihu me nj kanun
ame t vacant rregulloi magjistraturat e larta shtetrore, i caktoi titujt dhe e rreg
ulloi ceremonialin n palatin mbretror dhe n divanin e sulltanit. Sipas kanunameve t
El-Fatihut funksionaret e lart shtetror radhitshin n katr magjistratura: a) vezirt, b)
kadiaskert, c) defterdart, dhe ) nishanxhinjt. Kto ishin katr shtyllat e perandoris.
) Magjistratura e vezirve pr kah vjetrsia ishte m e vjetra, ndrsa pr kah rendsia dhe f
nksioni m t larta. N fillim ekzistonte vetm nj vezir. Me zhvillimin dhe rritjen e sht
etit osman numri i vezirve rritet, por me kanunamet e El-Fatihut numri i tyre prk
ufizoht n 7. Njri prej tyre ishte veziri i madh ose Sadriazemi. Veziri i madh ishte
zvends i sulltanit dhe emrohej dhe shkarkohej nga sulltani. Duke prdorur nj terminol
ogji t sotme, Vezir ose sadriazemet mund ti quajm kryetar qeverie, ndsra kshillin e
vezirve kabinet qeverie. Veziri i madh ka qn faktor i rendsishm n politikn e brndshme
e t jashtme t vendit, ishte udhheqs i tr administrates shtetrore, ndns n krye t se
tor qendronte nga nj vezir prkates. T gjith veziret e prbnin divanin e vezirit t madh,
i cili m von u quajt porta e lart. b) Kadiaskert kan qn gjyqtar suprem ushtarak dhe
. N fillim ekzistonte vetm nj kadiasker, e m von dy: njri n Anadoll e tjetri n Rumeli
adiaskert e prcillnin sulltanin n ekspeditat ushtarake, q aty pr aty ti gjykonin usht
arakt. Pas ndarjes s kompetencave, kadiaskeri i Rumelis gjykonte qeshtjet ushtarake
, ndrsa kadiaskeri i Anadollit i kishte ngelur vetm emri gjyqtar ushtarak, sepse kr
yesisht n kompetencen e tij ngeln vetm kontestet civile apo komunale. c) Defterdart
kan qn funksionar t lart financiar. Kta mbanin shenime dhe udhheqnin librat (defteret
a edhe e moren emrin) mbi financat shtetrore. N fillim ekzistonte vetm nj defterdar
dhe ky administronte pasurin personale t sulltanit. M von me rritjen dhe zgjerimin
e shtetit, emrohen dy defterdar, njri n Anadoll e tjetri n Rumeli, e m von edhe disa t
tjer n krye me defterdarin e madh. Defterdaret fitojn kompetenca t mdha, bnin regjistr
imin e lenave ushtarake (timareve dhe zeameteve) dhe haseve, regjistronin madhsin
e tyre, kufijt dhe bnin regjistrimin e popullsis q jetonte n to. ) Nishanxhinjt kan q
kronjs (qatip), sekretar personal t sulltanit dhe kishin pr dtyr q t kujdesn pr form
teve t sulltanit, si bie fjala, e prgaditnin mbishkrimin, emrin dhe titullin e sul
ltanit, etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
27
Pas katr shtyllave t Perandoris n kanunamet e El-Fatihut m tutje radhiteshin edhe fun
ksionar tjer: agallart e jashtm (komandantet e trupave sipas armve), agallaret e bre
ndshm (npunsat), oborrtart e jashtm dhe t brendshm dhe ylemaja (njohsi i ligjit).
ORGANIZIMI I PUSHTETIT VENDOR DHE GJYQESOR Njsia m e madhe administrativo-teritori
ale n Perandorin Osmane ka qn Ejaleti n krye me bejlerbeun. Bejlerbejt n krye t nj ej
ti nuk qendronin m shum s 4 vjet. N shek. XVII ejaletet ndaheshin n dy kategori: n eja
lete me has dhe me salion. N ejaletet me has bejlerbeu si shperblim pr ushtrimin e
funksionit shprblehej me has. Kjo kategori e haseve ekzistonte n teritoret me sys
tem feudl ushtarak (timaro-spahij). Ejaletet me salion ndodhshin n Arabin dhe Afri
kn veriore. N kto ejalete bejlerbeu pr detyrn q kryente shprblehj me page t rregullt
ore nga shteti. Ejaletet m von u quajten vilajete, ndrsa bejlerbeu vali. Njsia m e vo
gl e vilajetit ka qn sanxhaku. N shek. XVI n perandorin osmane ekzistonin 350 sanxhaqe
. N krye t sanxhakut qendronte sanxhakbeu. Sanxhaku ndahej n disa nahi. N krye t nahi
s qendronte subasha. Teritori i nahijs ishte teritori i nj komuns s sotme.
ORGANIZIMI I GJYQESISE Tr teritori i perandoris ndahej n njsi themelore gjyqsore t qua
tura kadillqe. T gjith qytetart klasifikoheshin n 5 grupe: 1. mullat e mdhenj, 2. mull
t e vegjl, 3. myfetisht, 4. kadijt dhe 5. naibt. 1) N qytete t rndit t pare n krye t
lekut qendronte mullai i madh, psh,: Stamboll. She-ul-islami, ndryshe quhej edhe
reis-ul-islami, ka qn competent t vlersoj s a jan n prputhje me kuranin veprimet q
shin nga organet shtetrore, madje edhe ato t ndrmarra nga vet sulltani. She-ul-islam
i ka qn interpretuesi supreme i Kuranit. Ky emrohej nga sulltani. E drejta e sulltan
it pr t emruar she-ul-islamin buronte nga titulli i Kalifit q ky e mbante. 2) Mullat
e vegjl qendronin n krye t kadillqeve n qytetet e rndit t dyt, psh.: Sarajeva, Peshta
eogradi, etj. 3) Myfetisht kan qn gjyqtar t cilt gjykonin qeshtjet civilo-juridike q k
shin t bnin me pasurit e lna pr shpirt n pronsi t vakufit. 4) Kadija ka qn gjyqtar
te dhe udhheqte me punt gjyqsore t nj kadilleku q ishte njsia themelore gjyqsore n p
orin osmane. N nj sanxhak mund t kishte m shum kadillqe, ashtu si teritori i nj kadi
und t prfshinte teritore q u takonin sanxhakqe t ndryshme. Pr kadi mund t emrohej
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
28
personi q kishte t kryer shkolln juridiko-fetare, q njihte mire gjuhn arabe dhe q njih
te mire t drejtn e sheriatit dhe dispozitat tjera. Myftiu (arab-dmth. interpretues
i s drejts) ka qn kryeylemaja i nj bashksie, ishte njohs i mire i religjionit dhe i s
rejts, andaj edhe ishte kompetent pr t dhn prgjigje. 5) Naibt kan qn ndihmsit e ka
e prbnin klasn m t ult t gjyqtarve. Kadiu pasi q vet nuk ishte n gjndje q ti k
nt pr t cilat ishte kompetent angazhonte naibt.
E DREJTA E SHERIATIT E drejta e sheriatit sht e drejt teokratike islame dhe si e ti
ll sht e paprekshme dhe e pazvendsueshme. Turqit osmanlinj t drejtn e sheriatit s bash
u me islamizmin e trashguan nga turqit selxhuk, ndrsa kta kt e pranuan nga arabt. E dr
ejta e sheriatit ndryshe quhet FIKH. E drejta e sheriatit prfshin tr rrugn jetsore t n
eriut. Ajo merret me sjelljet e njeriut, si t tilla, ka nnkupton t gjitha format e v
eprimit shpirtror, moral dhe trupor. Prndryshe edhe emri sheriat vjen nga fjala sh
erie dmth. rrug (rrug e drejt, rrug e besimit t drejt, rrug e shpetimit). Juristet e s
eriatit quhen myxhtehid.
BURIMET E SE DREJTES SE SHERIATIT Sipas shumics s juristeve islam e drejta e sheri
atit mbeshtetet n burimet themelore dhe n burimet plotsuese. Burimet themelore t s dr
ejts s sheriatit jan: 1) 2) 3) 4) Kurani, Hadithi (suneti) ose Tradita, Ixhma ose Do
ktrina dhe Kijas ose analigjia juridike.
1). Kurani sht libr i shenjt i besimit islam, sht burim themelor i t drejts s sheri
e e islamizmit n prgjithsi dhe pr t paraqet nj lloj kushtetute. Sipas msimit islam Ku
sht shpallja e Allahut q nprmjet t derguarit t tij profetit Muhamed a.s. i drejtohet
jerzimit. Shpallja e Kuranit nuk u b prnjher por zgjati 23 vjet. Ajetet (versetet) e p
ara u shpallen n vitin 610, kur Muhamedit i zbriti profecia dhe vazhdojn deri n vde
kjen e tij me 632. Muhamedi nuk dinte shkrim-lexim, me rastin e shpalljes s scilit
ajet, ai i urdhronte shkruesit e tij, ti shkruajn. Teksti i Kuranit ndahet n 114 sur
e (kaptina) dhe secila prej tyre ka emrtim t vacant. Suret ndahen n ajete, kshtu q i t
teksti Kuranor prbht prej 6666 ajeteve. Juristet kan konstatuar s prej t gjitha ajetev
e vetm 550 prej tyre kan prmbajtje juridike, me t cilat rregullohen marrdhenjt marteso
re, familjare, trashegimore, pronsorojuridike dhe marrdhenie tjera civilo-juridike
; qeshtjet penale dhe procedurale, etj.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
29
2). Hadithi (suneti). Me hadith (q shpeshher quhet edhe tradita) kuptojm trsin e dekla
rimeve (urdhresave, kshillave dhe rekomandimeve) t Muhamedit, e veprimeve t tij, si
dhe veprimet e t tjrerve q ai heshtazi i kishte aprovuar dhe lejuar. Gjat jets s Muham
edit hadithet, prve prjashtimeve t vogla, nuk kan qn t shkruara. Muhamedi nuk lejonte
o t shkruhen, sepse i friksohej ngatrrimit eventual me tekstin e Kuranit. Kto hadithe
n form t tradits gojarisht u prcolln brez pas brezi. N fillim ishte leht t prcill
the, por pas vdekjs s Muhamedit dhe zgjerimit t teritorit u paraqit nevoja q ato t sh
kruhen. Prshkrimi i tyre vazhdoi edhe pas 200 vjeteve nga vdekja e Muhamedit. Ksht
u u krijuan disa prmbledhje t haditheve, ndr t cilat m t njohurat jan ato t Buharis,
ln jan t sistematizuara mbi 7000 hadithe dhe ajo e Musolimit. Burim e t drejts s sheri
atit jan vetm ato hadithe q bjn fjal pr marrdheniet martesore, familjare, trashgimor
vilojuridike, penale, procedurale, etj. Me fjal t tjera burime i s drejts jan vetm ato
hadithe q kan prmbajtje juridike. N aspektin e autentitetit hadithet ndahen n hadith
et plotsisht t besueshme (t vrteta t padiskutueshme) dhe n ato m pak t besueshme (t
tueshme). 3). Ixhma ose ixhma-ul-ummet. Kur pr rregullimin e ndonj situate t re nuk
mund t gjendej zgjidhje n baz t normave t Kuranit dhe Hadithit, ather pr qeshtjen (
n) konkrete krkohej mendimi unanim i ylemave eminent nga mbar bota islame, q vepron
in pavarsisht njeri prej tjetrit. Por duhej t ishte n frymn e parimeve themelore t K
uranit dhe hadithit. Pra, bashksia islame nprmjet t institucionit t pajtueshmris s m
it t quajtur ixhma, gjeti instrumentin teologjiko-juridik mjaft t rendsishm pr prshtat
en e institucioneve juridike dhe zhvillimin e marrdhenieve t reja. Pas vdekjes s Mu
hamedit, e drejta e dhnies s mendimit pr ndonj qeshtje q nuk ishte e rregulluar me Ku
ran dhe hadith i takonte vetm shokve-bashkluftetarve (as-habve) t Muhamedit, m von kt
ejt e fituan edhe nxensit e Muhamedit (tabinet), ndrsa m n fund e drejta pr ixhtihad u
shtri edhe n shkenctaret eminent islam. 4). Kijas ose analogjia. sht burimi i katrt
i t drejts s sheriatit. Juristet islam e zgjidhnin nj qeshtje juridike q nuk ishte pa
rapar n Kuran dh e n hadith n mnyr analoge me rastet (eshtjet) e ngjashme q parashih
o t parat. Pra, e drejta e sheriatit lejonmundsin q eshtjet juridike, t cilat nuk kan
qn t rregulluara me norma juridike t rregullohen n baz t eshtjeve t ngjashme q kan
luara me burimet tjera themelore t sheriatit. Burimet plotsuese jan: 1) Er-rei dhe
2) Urf-adet. Er-rei sht burim plotsues I t drejts s sheriatit me t cilin, nj rast kon
t, q nuk mund t zgjidht n baz t burimeve themelore, zgjidhet n baz t arsyes, sipas d
mris (drejtsis), ose sipas ndergjegjs s gjyqtarit. Urf-adet (ose EL-urf) sht e drejt
nore e nj bashksie shoqrore.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
30
SHKOLLAT JURIDIKE (mez-hebet) Ndr sektet m t rendsishme kan qn: sekta e sunij-ve, e sh
j-ve, e harixhijve dhe e mutezilve (racionalistet). Sot m t prhapura jan sekta e suni
jve dhe ajo e shijve. Derisa n situate kur pr ndonj eshtje juridike fetare nuk mund
t gjendet mbeshtetje n Kuran apo hadith, sekta m e prhapur sunijet zgjidhjen e krkojn
pajtushmrin e mendimit-n ixhma, ndrsa shiijet dhe shkolla e tyre kan qendrim t posaqe
m ndaj ixhmas. Ksaj kta ja kundervejn pushtetin absolut t imamit t pagabueshm, pasardh
it t Alis. Kur jan n pyetje burimet tjera si jan ixhma, kijas dhe burime tjera plotsue
e, juristet edhe Brenda sektes sunnije nuk pajtohen dhe nga kto mospajtime t tyre
teorike (doktrinare) paraqiten disa shkolla juridike t s drejts s sheriatit (mez-heb
e). Kso shkollash kishte m shum, por prej tyre m t njohurat dhe q i qendruan kohs deri
m sot jan vetm 4: 1) 2) 3) 4) Hanifi, Maliki, Shafii, dhe Hanbeli.
1). Shkolla Hanifite u themelua n Kufe t Irakut nga Imami Azam ebu Hanifi. Kjo ka
qn shkolla m e rendsishme dhe m e prhapura n botn islame. Ebu Hanifi msimet e veta i
te me an t ligjeratave gojore, por kishte shkruar edhe librin mbi mendimin juridik
(Kitabure). Shkolla hanifite karakterizohet me faktin se e pranon evolucionin e
te drejtes me rastin e interpretimit nuk kufizohet ne kuptimin gramatikor por n
e brendin e dispozitave juridike dhe ne fund zbraztirat juridike i plotson me ndih
men e analogjise, te krijimit sipas rezonimit te lire (er-rej dhe te drejtes zak
onore. Kjo eshte shkolla me liberale ne islam. 2). Shkolla Maliki u themelua n Me
dine nga Imami Malik Ibni Enes. Kjo shkoll dallohet m at s e kufizon ixhman me zgjid
hje t pajtueshmris s mendimit t shkenctareve t Medins, madje i pranon normat zakonore
edins si burimte se drejtes dhe me ne fund konsideron se hadithet dhe dispozitat
e nxjerra ne baze te analogjise dhe rezonimit te lire mund te ndryshohen kur vij
ne ne kundrshtim me interesin e bashksis.. Shkolla Maliki ka qen e pranuar dhe e pr
hapur n tr Arabin (por m tepr n at lindore), N Egjipt, Marok dhe Tunis e edhe n Spa
y vend ishte nn sundimin Arab. 3). Shkolla Shafii u themelua nga Imam Shafi. Sipas
ksaj shkolle e drejta i nnshtrohet evolucionit, ndrsa zbraztit juridike mund t plotso
en n baz t analogjis e jo edhe n baz t rezonimit t lire dhe t normave zakonore. 4).
la Hanbeli sht shkolla m konzervative nga kto 4 shkolla. Themelues i ksaj shkolle ish
te Imami Muhamed ibni Hanbeli, nxns i Esh-Shafit. Kjo shkoll institucionin e ixhmas
si burim t s drejts e ndalon me sakt e kufizon me mendimet e shokve t profetit, dhe
ndalon zbatimin e normave zakonore dhe rezonomit t lire por lejon aplikimin e ana
logjise. Kjo shkoll dikur ka qn e prhapur n Irak, ndrsa sot ende mbahet n krahinen e A
abis SauditeNexhda (krahina ku gjinden dy qytete t shenjta, Meka dhe Medina).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
31
E DREJTA PENALE E drejta e sheriatit parashihte hakmarrjen natyrisht ne qofte se
nuk arrihet pajtimi. Per vrasje dallohen dy lloje te shpagimit Shpagimi i rende
dhe shpagimi i leht. Per vrasjen e gruas paguhej gjysma e mimit te gjakut, per v
rasjen e krishterit paguhej 1/3 e shumes se mimit te gjakut, ndersa per vrasjen e
idhujtarit paguhej 1/5. Vrasesi kishte mundesi ta paguante mimin e gjakut per tr
i vjet. Ne qofte se nuk arrihej marrveshja per shpagim atehere zbatohej hakmarrja
sipas parimit sy per sy dhemb per dhemb.
SHTETI DHE E DREJTA LIBERALE DHE BASHKEKOHESE Karakteristikat themelore te shtet
it dhe shoqerise liberale: 1. E gjithe periudha liberale mbshtetjen e vet themelo
re e gjen ne mardhenjet e reja ekonomike. 2. Esencen e formacionit te ri, para s
e gjithash e shpreh prona private si dhe trajtimi i saj si e patjeterstueshme dh
e e shenjte. 3. E gjithe kjo periudhe shprehne menyre te fuqishme prezencen dhe
konfrontet here me shume e here me pak te shtresave shoqerore, si dhe luften pol
itike per primat brenda sistemit. 4. Pershkohet komunikime te gjalla dhe teper i
ntensive ndermjet qendrave te rendsishme ekonomike. 5. Shekujt qe pershkojne rri
ten dhe zhvillimin e shtetit liberal bashkohes ne nje konkurenc te madhe te domi
nimeve politike ekonomike. 6. Pershkon nje gare e madhe ndershtetrore brenda sis
temite edhe ne relacion me bllokun e ish vendeve te Lindjes. 7. Shteti liberal s
i shprehje e nje varianti te ri te ndertimit te shoqerise njerzore i ve ne dimens
ion te qarta relacionet me kishen dhe instuticionet e saj. 8. Ne procesin e tran
sformimit te shteteve feudale ne shtete liberale do te mbesin kareshi shtetet e
tjera dhe nje varg shtetesh ne mesrruge midis periudhes feudale dhe asaj borgjez
e.
Periodizimi i shtetit dhe se drejtes liberale
1. Periudha e pare qe quhet periudha e Liberalizmit fillon nga fundi i shekullit
XVIII deri ne vitet e 70 te shekullit XIX.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
32
2. Periudha e dyte qe quhet Imperial ne vitet e 70 te shekullit XIX deri ne fund
in e luftes se pare boterore. 3. Periudha e trete qe quhet periudhe e shtetit mo
dern apo bashkohes fillon ne fundin e luftes se pare boterore e deri ne ditet e
sotme, kjo periudhe i ka dy nenfaza: a) Nenfaza e pare fillon me fundin e luftes
se pare boterore e deri ne fundin e luftes se dyte boterore, b) nenfaza e dyte
fillon me fundin e luftes se dyte boterore e deri ne ditet e sotme.
Karakteristikat e rregullimit shteteror ne shtetet liberale
Gjith etapn e kapitalizmit e prshkojn dy trajta themelore t qeverisjes: monarkit dhe r
epublikat. Prve trajts s monarkis absolute, me von lindin edhe dy trajta; monarkia kus
htetuese dhe parlamentare. Trajtn e monarkis kushtetuese kryesisht e kan prjetuar Fr
anca n faza t caktuara pas revolucionit borgjez dhe Anglia e edhe ndonj nga vendet
Evropiane. Trajtn republikane e gjejm poashtu n filet e liberalizmit borgjez. Trajt
a republikane dallohet me dy tipe themelore; republikn parlamentare dhe republikn
presidenciale. Gjat historis dallohen dy trajta themelore t shteteve, shtetet unita
re dhe t prbra. Shtetet unitare jan ato shtete n prbrjen e t cilave nuk figurojn nj
rale apo njsi tjera shtetrore si njsi bashkpjesmarrse n krijimin e shtetit dhe t stru
rs s tij. Shtetet e prbra paraqesin nj trajt m t komplikuar n rregullimin e tyre sht
Kto shtete mund t jen konfederatave dhe federative. Kto shtete, qoft ato t modelit ko
nfederal apo federal, kryesisht i takojn trajts republikane t pushtetit. Startin e
tyre t pare e gjejm me Unionin e Utrehtit n Holand. Prve SHBA-ve, shtete tipike federa
le sot jan edhe Germania, Austria, Zvicra,Brazili, etj. Nga 188 vende q jan n Kombet
e Bashkuara, shumica e ktyre vendeve jan me rregullim shoqror borgjez. Nga kjo 114
vende jan me trajt republikane, 43 me trajt monarkike dhe disa tjera gjenden n fazn
e tranzicionit. Nga tipi i monarkive t theksuara shumica prej tyre jan monarki kus
htetuese parlamentare, ndrsa shteti i Omanit-si sulltanat sht monarki absolute.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
33
Parimet mbi te cilat mbeshtetet rregullimi i shtetit liberal dhe bashkekohes
Prve parimit moto-mbi lirin dhe barazin e njeriut, dallojm edhe parimet tjera, parimi
i sovranitetit, kushtetutshmris, parlamentarizmit, shumpartishmris, ndarjs s pushteti
, etj. Parimi i sovranitetit n kuptimin m t drejtprdrejt shpreh karakterin supreme t p
ushtetit shtetror, prkatsisht trsin e ktij pushteti brenda kufijve t shtetit dhe pava
e tij, n krahasim me shtetet tjera. Derivimet e mvonshme t ktij termi marrin edhe ka
rakter t shumfisht, si sovranitet nacional ku sovran sht kombi, sovranitet popullor
ku sovran konsiderohet populli si trsi totale e qytetarve, etj. Parimi i konstituci
onalizmit. Ideja e hedhur perms ktij parimi n prmbajtjen e vet shpreh nevojn e ndrtim
it t t gjith structures shtetrore dhe juridike perms aktit themelor juridik-kushtetu
ts dhe bashk me t edhe pr prkufuzimin e arbitraritetit, prkatsisht t kompetencave t
e shtetrore dhe bartsve t tyre. Pr kah kohlindja e kushtetutave dallohen t ashtuquajtu
rat kushtetuta historike, q nuk e kan karakterin e vet formal t plot, pra nuk gjende
n n nj tekst unik-kushtetut unike, si sht shembulli i Anglis. N Angli, e cila trajtoh
si nj nga vendet me system t ndrtuar mbi parime kushtetuese, karakterin segmentar t
kushtetuts e marrin disa nga aktet e miratuara nga parlamenti anglez n faza t ndrys
hme t historis. Tipi i dyt jan kushtetutat e shkruara q kan karakterin e vet formal dh
e ku kushtetuta konceptohet dhe shtrohet Brenda nj teksti unik. Gjat histories pr ka
h mnyra e nxjerrjes dallohen kushtetutat q miratohen n parlament si sht kushtetuta fra
nceze e vitit 1791, e posaqerisht ajo e vitit 1875, pra q votoheshin nga prfaqsuesi
t e popullit dhe kushtetutat t cilat duhet t marrin leje kalimin perms referendumi
t popullor. Dallohen edhe dy tipe t kushtetutave pr kah qendrushmria e tyre e q jan;
kushtetutat e ngurta apo rigjide dhe kushtetutat elastike apo fleksibile. Parimi
i ndarjes se pushtetit i cili bazohet ne ndarjen e pushtetit legjislativ, ekzek
utiv dhe gjygjesor. Parimi i perfaqesimit te popullit Historiku i prfaqsimit t popu
llit n organin m t lart t pushtetit prfaqsues parlamentin sht i gjat. Mirpo mnyr
n asnjrn nga periudhat e mhershme nuk ka qn e dnj dhe adekuate. Parimi i shumpartish
etn parlamentare shprehet si rezultat i paraqitjes s grupacioneve politike t definu
ara si parti politike. Paraqitja e grupacioneve politike apo edhe e vet partive
politike si fenomen i rendsishm ka shkaktuar nxitjen e procesve t reja politike bren
da vendeve t ndryshme bashk me revolucionet borgjeze. Sa i perkt parimit t shumpartish
mris ekzistojn dy lloj modelesh: modeli bipartist (dy parti-Shba, Angli, Franc, etj.
) dhe modeli polipartist (shum partiGjermania, Italia, etj.).
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
34
LUFTA QYTETARE NE ANGLI - REVOLUCIONI BORGJEZ N ann e Mbretit ishte aristokracia f
eudale, kreu i lart i kishs anglikane, nj pjes e aristokracis s ult feudale, si dhe nj
jes e borgjezis q kishte qn e lidhur me oborrin mbretror. Ushtria e mbretit prbhj pr
hatarve t rekrutuar dhunshm si dhe nj pjes e njsive t mhershme t tij. Pr kah prcak
ogjioz ata ishin kryesisht anglikan dhe katolik. Si kategori simbolike ata emrtoh
eshin si kavalier (uniforma t oborrit-flok t gjata), e q ishin ithtar t mbretit apo ro
jalist, ndrsa kundrshtaret e tyre cilsoheshin si kokrrumbullakt apo parlamentarians (u
shtri e parlamentit-qethje e rrumbullakt e flokve). Konflikti i armatosur filloi m
e 22 gusht 1642. Gjat ksaj periudhe balansi i forcave nuk ishte i barabart, dhe ish
te n dm t ushtris s parlamentit. N vitin 1645 kur komanda e ushtris s parlamentit ju
ua Oliver Kromelit, aio q n fillim ndrmori hapa reformues duke e br nj sistem t ri u
ak.
PROTEKTORATI I OLIVER KROMELIT N korrik t vitit 1653 Oliver Kromeli shprndan Parlamen
tin dhe ndrton nj Parlament t ri me 144 antar dhe u quajt Parlamenti i Berbonve. Ky Pa
lament zgjati vetm disa muaj dhe srish u shprnda. M von Oliver Kromeli therrt nj Parl
nt t ri q prbht prej ithtarve t tij t dgjueshm, me t cilt hartojn s bashku kush
t miratohet nga Kromeli. Kjo kushtetut q sipas shum t dhnave do t jt kushtetuta e
e e fundit e shkruar (n nj tekst unik n Angli) emrtohet Instrumenti i Qeverisjs (the
Instrument of Government). Kt akt t rendsishm e kishin prgaditur dhoma e oficirve (kom
ndantet e ushtris). Funksioni i Lordit protektor n kt akt ka qn i zgjedhshm, por Olive
Kromeli u zgjodh pr tr jetn. Pas vdekjs s tij nj koh t shkurter funksionin e Lordi
ktor n trashgim e merr i biri i tij Riardi. Me aktin e qeverisjs parashihej nj proced
ur e tr pr zgjedhjn e Parlamentit t Anglis. Ky Parlament duhej ti kishte 460 deputet p
rej t cilve 400 i jepte Anglia dhe nga 30 i jepnin Irlanda dhe Skotlanda. T drejtn e
votes e kishin personat t cilt dispononin me pasuri t paluajtshme apo t luajtshme s
paku prej 200 funtash. N maj t vitit 1657 rryma e djatht e Parlamentit e dtyron Krome
lin q t pranoj kushtetutn e re, prkatsisht aktin kushtetues t quajtur Peticioni posht
es (pruls) dhe kshilla (The Humble Petition and advise). Me kt peticion dshirohej q K
li dhe ushtria e tij t vihen nn kontrollin e Parlamentit. Gjat fazes s pare t rregull
imit t Republiks me 1650 ishin nxjerr dy ligje: Akti mbi prparimin dhe rregullimin
e tregtis dhe t industris s Anglis, dhe akti dyt q ishte nxjerr nj vit m von Akti i
mit, ku mbeshtetej zhvillimi i tregtis dhe flots detare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
35
REVOLUCIONI I LAVDISHEM NE ANGLI Mbreti James II kishte humbur mbeshtetjen e qar
qeve m t rendsishme deri t rrethi i ngusht familjar. Duke e vrejtur kt situate, Vigis
bn marrveshje me sundimtarin e Holands Vilhem Oranzh q ai t merr udhheqjen e Anglis.
vitin 1688 njsit e Vilhem Oranzhit arriten n Londer. James II kishte prgaditur njsit e
tij me n krye gjeneral erilin, i cili e tradhtoi dhe u bashkua me Vilhemin. James I
I m von migroi n Franc. Kt proces n t cilin nuk kishte konflikt t armatosur n histo
tua si Revolucioni i Lavdishm. Me t ardhur n pushtet t Vilhem Oranzhit, lshohet akti
tjetr i rendsishm me karakter kushtetues pas Habeas Corpus Act, i quajtur Ligji mbi
t drejtat (Bill of Right) me 1689. Me kt akt ishte prcaktuar qart ndalesa q mbreti mu
nd t nxjerr apo abrogon ligje pa plqimin e Parlamentit. Sipas ktij akti pushteti leg
jislativ bartet n kompetencat e Parlamentit. Pushteti ekzekutiv i takonte mbretit
. RREGULLIMI SHTETEROR I ANGLISE Me luften qytetare ne Angli perkatesisht me rev
olucioni borgjez, I cili kapercen disa etapa, bene qe ky vend te shkeputet me he
ret se vendet tjera nga qeveria absolute. Pas perfundimit te epokes Kromelliane n
e te cilen kohe Anglia ishte proklamuar republike dhe me pastaj si protektoriat
edhe diktature personale e Lordit Protektor, me revolucionin e lavdishem Anglia
do te hyj ne periudhe te re te ndertimit te saj shteteror dhe juridik. Ne kete k
ohe Anglia do te proklamohet monarki kushtetuese. Quditerisht si dhe gjate fazav
e te mehershme edhe tani Anglia nuk disponon me nje akt te vetem kushtetues, mbi
baze te secilit do te rregulloj marredheniet shteterore dhe juridike. Qeshte e d
rejta, sistemi kushtetues anglez ka nje specifik te ndertimit te tij. Ai kryesis
ht eshte I mbeshtetur edhe sot mbeshtetet ne nje seri dokumentesh aktesh juridik
e, historike te karakterit kushtetues sic jane : Magna Carta Libertatium me 1215
, Instrument of Govermment 1653, Bill of Right 1689. Duke pasur parasysh te dhen
at e theksuara qe jane shtruar si pjese te pandashme te zhvillimit historik te A
nglise, vecanerisht ato qe kane te bejne me strukturen e organeve te saja shtete
rore, duhet dalluar edhe tre faktore, organet kryesore qe perbejne boshtin e sht
etit. Ketu vecohet: MBRETI, KABINETI DHE PARLAMENTI, faktoret e larte e permendu
r perbejne berthamen kryesore kushtetues te sistemit shteteror parlamentar te An
glise. MBRETI ne strukturen e organeve shteterore te Anglise, mbreti paraqet ne
aspektin formal juridik (subjektin) qendror dhe me kompetenca jashtezakonisht te
medha. Mirepo, sic eshte theksuar edhe me pare pozita e mbretit ne Angli qe nga
koha e luftes qytetare, perkatesisht revolucioni borgjez anglez dhe ne fazat e
mevonshme si vije edhe zbehet. PARLAMENTI origjina e parlamentit te Anglise dato
n qysh ne kohen e Magna Carta Libertatum (1215) ne te cilen kohen u formua keshi
lli I madh I cili me vone do te kaloj ne nje rruge te gjate evolutive per tu cile
suar si parlament, nga viti 1215 ne kohen e Simon De Monforit. Parlamenti I Angl
ise ne fund te shek. XIII (1295) do te shendrrohet parlament dy dhomesh te cilin
e ka edhe sot. Dhoma e larte apo dhoma e Lordeve eshte formuar me 1322 ndersa d
homa e poshtme apo dhoma e komunave eshte formuar me 1344.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
36
KABINETI Ky organ nismen e vet nga koha kur prane mbretit qendronte nje keshille
apo nje trup keshilldhenes dhe qe ate e ndihmonte ne ushtrimin e funksionit te
tij. Ne kohet e para strukturat e ketij keshilli zakonisht perbehej nga njerezit
qe I emeronte mbreti dhe natyrisht atij I pergjigjej. Ne fazat e mevonshme, pos
perfundimit te luftes qytetare, gradualisht do te shtrohet interesimi I parlame
ntit qe te krijoi nje strukture me te ngushte te njerezve e cila do te sherbej s
i organ bashke me te cilin do te angazhohet edhe me ne drejtimin te marrjes se k
ompetencave sa me shume nga ato qe I kishte mbreti.
SHPALLJA E PAVARESISE SE SHBA-ve Me 7 qershor 1776 Riard Henri Li kishte proklamu
ar rezolutn hyrse n t ciln theksohet s kto koloni t bashkuara kan t drejtn q t
tete t pavarura. Me 11 qershor nga ana e antarve t kongresit t dyt t Filadelfis, pr
in e deklarats pr pavarsin u angazhuan: Tomas Xheferson-Virgjini, Bengjamin Franklin
-Pensilvani, Xhon Adams-Masaquset, Roxher Sherman-Konektikat dhe Robert Levingst
on-Nju Jork. Teksti i deklarats sht shkruar kryesisht nga Tomas Xheferson. Pas shqy
rtimit edhe t rezoluts s Riard Henri Li, kongresi e miratoi at resolute me 2 korrik pr
t ciln votuan 12 delegacione me prjashtim t Nju Jorkut, q nuk votoi fare. Me 3 korri
k kongresi hyri shqyrtimit t deklarats pr Pavarsi dhe finalisht kjo Deklarat u miratu
a me 4 korrik nga t 12 kolonit, prve Nju Jorkut q srish nuk votoi, mgjith s me 15 ko
do t deklarohet PR. N tekstin e deklarats prve tjerash ishin shkruar tri parimet them
re si burim i s drejts s natyrshme t njeriut q t jetoj i lire e q jan: e drejta n j
i dhe n krkim t fatit. Mbretria Angleze u prgadit q t konfrontohet me ushtrin amerika
dhe zhvilloj disa betja. N ndihm amerikanve ju doli edhe Franca me flotn detare. Duke
u ndodhur n nj situate t till dhe nn presion t vazhdushm t fuqive evropiane, Anglia f
lisht dtyrohet q me 1783 t hyj n bisedime pr paqe me SHBA-t. N kto bisedime delegaci
amerikan e prbjn: Bengjamin Franklin, Xhon Xhej, Xhon Adams dhe Henri Laurens. Pas
bisedimeve t mundimshme me 3 shtator 1783 u arrit marrveshja e njohur si Traktati
i Parisit mbi paqen, me t cilin prfundoj lufta 8 vjeare dhe sipas nenit 1 t ktij trakt
ati Britania e Madhe njeh SHBA-t si vend i lire dhe i pavarur. N pikat tjera t marrv
eshjs q ishin gjithsejt 6, prve pikes s par ku njihej pavarsia e SHBA-ve, n nenin 2 p
tohen kufijt e shtetit t ri t cilt n veri shtrihen deri n Kanada, n perndim deri n r
e lumit Misisipi dhe n jug deri tek Florida lindore dhe perndimore t cilat Britani
a e madhe ja ktheu Spanjs. Kongresi amerikan si organi m i lart i SHBA-ve me 14 jan
ar 1784 ratifikoi Traktatin e Parisit. RREGULLIMI SHTETEROR DHE KUSHTETUES I SHB
A-ve Pas shpalljes se pavaresise se SHBA-ve dhe perpjekjeve luftarake qe kjo pav
aresi te njihet gje qe do te vazhdoj me perpikeri deri me 1783 ne Konferencen e
Paqes ne Paris, SHBA-te ne nentorin e vitit 1777 ne Kongresin e dyte continental
te Filadelfise iu rroken punes per hartimin e pare kushtetues qe do te quhej art
ikuj e konfederates qe si e tille ne perberje prej 13 nenesh kushtetues do te mir
atohej dhe ratifikohet nga ish 13 kolonite amerikane.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
37
Ne artikullin e konfederates, SHBA-te moren emrin zyrtar United States of Americ
a. Perkrah rregullimit shteteror ato u percaktuan si shtet I perbere, konfederat
e me trajte te qeverisjes republike. Secila nga shtetet anetare ruhen sovraniteti
n, lirine dhe pavaresine e vete , si dhe gjithe pushtetin tjeter dhe te drejtat
e tyre pa qe se te njejtat nuk I kane bartur ne konfederate, perkatesisht ne kon
gresin e saj. Artikulli 2. Sipas artikujve te konfederates te SHBA-ve respektohet
parimi i ndarjes se pushtetit: Pushteti legjislativ, pushteti ekzekutiv dhe pus
hteti gjyqesor. Pushtetin legjislativ e ushtron kongresi amerikan, kongresi isht
e percaktuar qe te kete perberje nje dhomeshe. Ne kongresi jane te perfaqesuar t
e gjitha shtetet anetare, me se paku me dy anetar dhe me se shumti me 7 anetar.
(artikulli 5). Mirepo, sipas artikujve te konfederates secila nga shtetet anetar
e paraprakisht delegacionet e tyre kane vetem nje vote. Kongresi amerikan perveq
tjerash kishte miratuar flamurin amerikan, I cili ne simbolik prej 13 yjesh te
rreshtuar te cilet simbolizojne 13 shtetet anetare.
ZHVILLIMI I SE DREJTES FRANCEZE DHE KARAKTERISTIKAT E SAJ TE PERGJITHSHME Franca
qe nga fillimi dhe periudhat e mevonshme me sistemin e saj juridik te ndertuar
dhe te begatuar ne vazhdimesi, paraqet bazamentin kryesor ne te cilin mbeshtetet
kryesisht dhe I gjithe sistemi europiano continental I se drejtes. E drejta fan
ceze bazohet ne ligjet, dekretligjet, urdheresat dhe vendimet e organeve te shte
tit dhe burimet e tjera te pergjithshme qe aplikohen si mbeshtetje juridike dhe
ne kete faze siq eshte parcialishte e drejta recipuar romake, e drejta nderkombe
tare dhe e drejta zakonore. Fillimisht ne France ne fushen e se drejtes civile,
do te perqendrohet vemendja per trajtimin adekuate te institucioneve themelore t
e se drejtes reale siq eshte e drejta e prones. Po ne kete kohe do te behet edhe
kodifikimi perkatesisht marrja e provave kishtare dhe shitja e tyre, fshatarise
. E drejta e prones private dhe pavendueshmeria e saj ishte proklamuar qe me dek
laraten mbi te drejtat e njeriut dhe qytetarit, (neni 2) si e drejta fundamental
e qe lidhi bashkazih me drejten e jetes se njeriut dhe te lirise se tij. Sipas s
e drejtes franceze te viteve te para te revolucionit, mosha e nevojshme per te l
idhur martese ishte e parapare per meshkuj 15vjeq, ndersa per femra 13 vjeqare.
DIKTATURA JAKOBINE Me arrestimin dhe prznien e shumics zhirondine nga Asambleja (ko
nventa nacionale), n t do t mbetet shumica e montanjarve jakobin. Kjo faze e udhhqjes
s tyre me konventen q nga data 2 qershor 1793 e deri me 27 korrik 1794 n histori do
t njihet si periudh e diktaturs jakobine, dhe si periudh e terrorit jakobin. Kjo per
iudh e udhhequr nga lideri jakobin Robespieri do t konsiderohet edhe si periudh e qe
verisjes nacionale ose edhe si pika m e lart e revolucionit. Me 24 qershor 1793, K
onventa miraton Kushtetutn e re franceze e cila n histori do t cilsohet si Kushtetut
a Montaniare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
38
Mirpo, asnj here nuk arriti t hyj n funksion. Me kt Kushtetut parashihej ndarja e push
etve n tri pushtetet paralele dhe ekuilibruese: n pushtetin legjislativ, ekzekutiv
dhe gjyqsor. Mirpo ajo si e till kto pushtete do ti koncentroj n nj asamble unike, nga
e cila do t krijoj: nj Trup Legjislativ dhe nj Kshill Ekzekutiv i cili do t prbht ng
antar q zgjidhshin nga lista e prbr prej 85 emrave. Votimi i prgjithshm parashihej m
ejt vote pr t gjith qytetart francez q e kishin mbushur moshn 21 vjeare. N kt per
ndumin e organizuar pr Kushtetutn kishin votuar edhe grate. Zgjedhjet pr Deputet is
hin t dretjprdrejta, kurse pr zyrtart e administrates lokale dhe pr gjyqtart ato t ter
horta. Me 13 korrik 1793 ishte vrar Marat si dhe n Lion tri dit m von ishte vrar udhhe
i jakobin Shalve. Si rezultat i ksaj gjendje nga ana e zhirondinve n qendra t ndryshm
e t Francs nga sulmt e paskrupullta ishin vrar mbi 800 jakobin. T ndodhur n nj gjendj
till, t acaruar, Konventa Nacionale franceze, sipas krkess s delegacionit t sektorit p
arisien, miratoi Dekretin mbi personat e dyshimt me t cilin akt, si kundr prgjegje d
o t filloj terrori jakobin duke ndjekur dhe likuiduar kundrshtart politik edhe pa gjy
q. Sipas ktij dekreti, 5 piksh, po proklamoheshin si t dyshimt t gjith ata q me lidhj
fjalt dhe veprimet e tyre tregoheshin si ithtar t tiranis, feudalizmit dhe si kundrs
htar t liris. Me kt dekret prgjithsisht ndiqeshin t gjith zyrtart e ndrruar nga K
t gjith ata q nuk kishin treguar lojalitet ndaj Republiks. Gjat kohs s diktaturs jak
ne sipas t dhnave statistikore jan dnuar me vdekje rreth 17 mij njerz, shumica prej ty
re mbi 80 % n regjione (n provinc), pas akuzs si rebel, federalist dhe si tradhtar
ne). Vetm pr 45 ditt e fundit para 27 korrik 1794 (IX Termidorit), n Paris ishin pre
r n Gilotin 1285 koka (1qershor-27 korrik).
PERIUDHA E NAPOLEON BONAPARTES-KONSULATI (CONSULAT) Me ardhjen n pushtet t Napoleo
n Bonaparts, Kushtetuta e vitit 1795 u hoq nga fuqia sikur q n t njejtn koh u suprimua
edhe organi i athershm ekzekutiv-Direktoriumi. Bonaparta menjher pas grushtshtetit
t 9 nentorit (18 brymerit) 1799 dhe suprimimit t Kushtetuts dhe t Direktoriumit form
on konsulatin t prbr prej tre konsujve-si komision ekzekutiv ( i cili do t udhhiqet ng
a konsulli i par-vet Napoleoni) e q i mori kompatencat e nj qeverie t prkohshme deri n
hartimin dhe miratimin e kushtetuts s re. Napoleon Bonaparta kishte hartuar vet pro
jektin e Kushtetuts e cila hyri n fuqi me 25 dhjetor 1799, n vitin e 8 t Republiks. K
jo Kushtetut parashihte nj sistem jashtzakonisht t komplikuar elektoral i cili ishte
i prshkruar me nj shumshkallshmri dhe i mbeshtetur n t drejtn e prgjithshme t vote
tetuta e vitit 1795 respektonte parimin e ndarjes s pushtetve. Sipas Kushtetuts s Bo
naparts barts i pushtetit legjislativ konsiderohen 4 organe paralele e q ishin: Kshi
lli Shtetror, Trupi Legjislativ, Tribunati dhe Senati. Ndrsa faktori tjetr me rendsi
t posame ishte Konsuli i pare i cili kishte iniciativen legjislative. Antart e Kshil
lit shtetror i emronte Konsuli i pare.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
39
N kompetencn e tyre ishte shqyrtimi i projektit t ligjit q pastaj t bartej n Tribunat
q prbhj prej 100 antarve, t cilt zgjidhshin nga ana e Senatit nga prbrja e listes
. Sipas Kushtetuts s vitit 1799, pushtetin ekzekutiv e ushtronte Konsullati, i cil
i prbhj prej 3 -Konsujve. Mandati i Konsullatit ishte 10 vjet. Ai, udhhiqej prej Kon
sullit t Par, ndrsa dy Konsujt tjer, m q bhj fjal pr personalitetin e Bonaparts, f
e tyre prej Konsulli, pothuajse trsisht i kishin shkrir n funksione kshilldhnse. Me 1
02 Bonaparta bn nj hap m tpr n drejtim t forcimit t pushtetit t tij. Ai si prfaqs
liks franceze zgjidhet n funksion t prjetshm me plebishit.
Shqipron Krasniqi
sh.kras@live.com
40

Historia e Shtetit Dhe Se Drejtes PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia e Shtetit Dhe Se Drejtes PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Historia e Institucioneve Shteterore dhe Juridike UNIVERSITETI I PRISHTINES FAKU

LTETI JURIDIK PRISHTINE

You might also like