Diplomski Rad - Qos MKT

Sadraj
1. UVOD ..................................................................................................................................................3
2. CILJ I METODOLOGIJA IZRADE RADA........................................................................................5
2.1. Ciljevi rada ....................................................................................................................................5
2.2. Metodologija izrade rada ...............................................................................................................5
3. NASTANAK I RAZVOJ MOBILNIH KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA ..............................7
3.1. Mobilne komunikacijske tehnologije prve generacije (1G) ..........................................................8
3.2. Mobilne komunikacijske tehnologije druge generacije (2G) ........................................................9
3.3. Evolucija prema 3G mobilnim komunikacijskim mreama ........................................................11
3.4. Mobilne komunikacijske tehnologije tree generacije (3G) .......................................................14
3.5. Mobilne komunikacijske tehnologije etvrte generacije (4G) ....................................................15
4. MOBILNE KOMUNIKACIJSKE MREE .......................................................................................17
4.1. GSM ............................................................................................................................................17
4.2. GPRS ...........................................................................................................................................23
4.3. EDGE ..........................................................................................................................................25
4.4. UMTS..........................................................................................................................................27
4.5. 4G ................................................................................................................................................31
4.6. Usluge mobilnih komunikacijskih mrea ....................................................................................32
5. TA JE KVALITET USLUGA (QoS)...............................................................................................35
5.1. Definicija kvaliteta usluga ...........................................................................................................35
5.2. Odakle dolazi QoS?.....................................................................................................................36
5.3. QoS i QoE u mobilnim komunikacijama ....................................................................................37
5.4. QoS parametri .............................................................................................................................42
5.5. QoS mjerenje ...............................................................................................................................44
5.6. QoS upravljaki mehanizmi ........................................................................................................45
6. QoS MOBILNIH KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA .............................................................46
6.1. QoS arhitekture u mobilnim komunikacijskim tehnologijama ...................................................46
6.1.1. Hijerarhije i arhitekture QoS-a telekomunikacijskih mrea .................................................47

6.1.2. OSI arhitektura protokola QoS-a ..........................................................................................49
6.1.3. Zdruavanje QoS protokola..................................................................................................49
6.2. Arhitektura QoS-a multimedijalnih mrea ..................................................................................51
6.2.1. XRM model ..........................................................................................................................51
6.2.2. Lancaster QoS arhitektura ....................................................................................................53
6.2.3. OSI QoS arhitektura .............................................................................................................54
6.2.4. Heidelberg QoS model .........................................................................................................55
6.3. QoS u UMTS mreama ...............................................................................................................55
6.3.1. QoS koncept i arhitektura s kraja na kraj .............................................................................56
6.3.2. Kategorizacija aplikacija i noseih usluga ...........................................................................58
6.3.3. QoS klase saobraaja u UMTS-u .........................................................................................59
6.4. QoS u 4G mreama .....................................................................................................................61
6.4.1. Obezbjeenje QoS 4G CDMA elijskih mrea ....................................................................63
6.4.2. Arhitektura sistema za podrku QoS kod beinih mrea 4G - WAL (Wireless Application
Level) .............................................................................................................................................64
6.4.2.1. Osnovne karakteristike WAL arhitekture......................................................................65
6.4.2.2. QoS i transparentnost ....................................................................................................65
6.4.2.3. WAL moduli .................................................................................................................67
7. ZAKLJUAK ....................................................................................................................................68
INDEX POJMOVA I SKRAENICA ...................................................................................................70
POPIS SLIKA ........................................................................................................................................73
POPIS TABELA ....................................................................................................................................74
LITERATURA.......................................................................................................................................75
1. UVOD
Tokom posljednjih godina, sektor telekomunikacija je postao privredna djelatnost sa

najbrim i najznaajnijim rastom. Ovaj rast ogleda se u sve veim prihodima koji se ostvaruju
i u neprestanom pojavljivanju novih operatora na svjetskom tritu. Ni jedna grana industrije
nije doivjela tako vrtoglav napredak kao telekomunikacije. Za relativno kratak period, u
posljednjih 18 godina zabiljeena je prava eksplozija po pitanju broja korisnika mobilnih
komunikacija, a svi pokazatelji ukazuju na injenicu da e se takav trend nastaviti i u
budunosti. Godina 1992. moe se smatrati svojevrsnom prekretnicom u kojoj je broj
mobilnih korisnika poeo eksponencijalno rasti i u sljedeih deset godina (2002) prerastao
broj fiksnih telefonskih prikljuaka.
Mobilne beine komunikacijske mree su ve uveliko prestale biti jednouslune
pruajui samo govorne usluge i sve vie se orijentiu na pruanje multimedijalnih
podatkovnih usluga. Mobilne multimedijalne usluge brzo postaju osnovna komponenta
poslovnih strategija mobilnih operatora i ubrzano rastu uz tradicionalne govorne usluge.
Kombinovana performansa novih usluga, aplikacija, sistema i mrea je postala kritina za
oblikovanje zahtjeva, sklonosti i percepcije samih korisnika.
Budui da zahtjevi razliitih usluga i aplikacija variraju, ovakav razvoj ne-govornih
usluga je postavio novi izazov u upravljanju njihovim performansama na to efektivniji nain.
Stoga, ono to je veoma bitno za ovaj ubrzani razvoj mobilnih mrea i rast podatkovnih
usluga jeste uvoenje koncepta kvaliteta usluga QoS (Quality of Service).
Kvalitet oznaava atribut nekog entiteta pretpostavljenog ili oekivanog,
pretpostavljenog ili dogovorenog nivoa zadovoljavanja potreba. Prema standardu ISO 8402,
rije kvalitet se definie kao ''ukupnost svojstava nekog entiteta koji se oslanjaju na njegovu
sposobnost da zadovolji oekivane ili pretpostavljene potrebe.'' ISO 9000 definie kvalitet kao
stepen pri kojem skup inherentnih karakteristika ispunjava zahtjeve. ITU-T (Preporuka E.800
[ITU-T E.800]) i ETSI [ETSI-ETR003] openito definiu kvalitet usluga QoS (Quality of
Service) kao ''zdrueni efekat performanisi usluge koji determiniu stepen zadovoljstva
korisnika uslugom.'' U pogledu na mreu, QoS predstavlja sposobnost mrenog elementa (npr.
rutera, hosta ili aplikacije) da ima neki nivo garancije da njegovi saobraajni i usluni zahtjevi
mogu biti zadovoljeni. QoS omoguava propusni opseg prema aplikacijskim zahtjevima i
postavkama mrenog menadmenta. Termin 'QoS' se koristi u razliitim znaenjima, od
korisnike percepcije usluge do skupa parametara konekcije potrebnih da se postigne pojedini
kvalitet usluge.
Kvaliteta servisa (QoS - Quality of Service) je bez sumnje jedna od vanih smjernica
razvoja suvremenih telekomunikacija. Istraivanja pokazuju da su korisnici voljni platiti za
bolju kvalitetu usluge. Korisnici donose odluke od koga e koristiti usluge prvenstveno na
temelju podataka o kvaliteti usluga koje prua davatelj. Zato je QoS, kao jedan od
najznaajnijih faktora natjecanja izmeu operatora (davatelja usluga), postala jedan od
3
najakutnijih problema u dananjoj sloenoj strukturi telekomunikacijskog trita. QoS je

koncepcija koja obvezuje davatelja usluga da zadovolji korisnika usluga na najbolji mogui
nain.
Ve neko vrijeme se nasluuje da bi do kraja 2011, jedna od tri sveprisutne mree
PSTN (public switched telephone network), beina (wireless) i IP (Internet protocol)
mogla postati dominantna nad ostalima i tako potpuno promijeniti dosadanje naine
poslovanja u telekomunikacijama. Danas je poznato da se komunikacija oslanja na IP kao
temeljnu mreu.
Dominaciju IP-a obiljeava zdruivanje prethodno odvojenih komunikacijskih i
zabavnih usluga i sadraja fiksne i mobilne telefonije, irokopojasnog pristupa Internetu te
televizije. Telekomunikacijska industrija prihvaa Internet tehnologiju, omoguavajui tako
uinkovitiji i jeftiniji nain izmjene informacija. Tako operatori mogu zamijeniti viestruke
mree za usluge prijenosa glasa, podataka i videa, svaku sa svojim infrastrukturom, nainom
naplate i mehanizmima za kontrolu greaka, sa jedinstvenom mreom u kojoj sve putuje
zapakirano u IP pakete.
Danas, operatori posjeduju odvojene ali ipak povezane mree za fiksnu i
mobilnutelefoniju. U samo jednoj novoj mrei potpuno zasnovanoj na IP-u, omogueno je
povezivanje mnogo urenaja razliitih tehnologija, a mrea prenosi sav promet, neovisno da li
se radi o glasu, podacima ili videu. To ukratko znai da IP u novim mreama omoguava da
samo jedna mrea prua sve usluge sa bilo kojom vrstom urenaja.
Takva konvergirana mrea nove generacije, bi bila jeftinija za odravanje, a nove
usluge bi mogle biti dodavane bez dodatne infrastrukture. Operatorima je omogueno da nude
cijeli niz usluga pod jednim imenom uz nie cijene. Kljuna prednost pri za sve davatelje
usluga pri prelasku na IP zasnovane mree je naravno smanjenje trokova.
Zbog zdruivanja veeg broja usluga, kompanije koje su donedavno bili u odvojenim
industrijama telefonski operatori, pruatelji internetskih usluga tj.ISP (Internet Service
Provideri), proizvonai kablova odjednom se nalaze u istoj industriji. Svaka kompanija koja
moe osigurati tok IP-a, moe ponuditi bilo koju uslugu, prijenos bilo glasa, podataka ili
videa, ino, beino ili mobilno. Velike Internet kompanije kao to su Google, Yahoo! i
MSN ulaze na telekomunikacijsko trite nudei besplatne pozive preko Interneta, te jeftinije
telefoniranje s raunala na mobitele i fiksnu liniju.
2. CILJ I METODOLOGIJA IZRADE RADA

2.1. Ciljevi rada
Tema koja e biti obraena u ovom diplomskom radu je "QoS mobilnih

komunikacijskih tehnologija".
Osnovni cilj ovog rada jeste ukazati na ope karakteristike mobilnih komunikacijskih
tehnologija, te na pojam i definiciju kvaliteta usluga, i implementaciju kvaliteta usluga u
mobilnim komunikacijskim tehnologijamae.
Da bi se postigao cilj ovog rada neophodno je obraditi:
Nastanak i razvoj mobilnih komunikacija
Sisteme prve i druge generacije mobilnih komunikacija radi lakeg razumijevanja
principa rada sistema tree i etvrte generacije.
Definiciju i osnovne pojmove vezane za kvalitet usluga, te QoS parametre na
osnovu kojih se moe spoznati sutina problematike koja je obraena.
2.2. Metodologija izrade rada
Kako bi se postigao odgovarajui cilj, odnosno izradio rad koji e zadovoljiti

postavljene ciljeve, mogue je primijeniti razliitu metologiju, a od izbora metoda uveliko e
zavisiti i kvalitet rada.
Najjednostavnija definicija metodologije (grki methodos + logos = rije, govor)
bi bila da je to znanost o metodama znanstvenog istraivanja. U irem smislu metodologija je
znanost o cjelokupnosti svih oblika i naina istraivanja pomou kojih se dolazi do
sistemskog i objektivnog znanstvenog znanja ili znanstvena disciplina u kojoj se kritiki
ispituju i eksplicitno izlau razliite ope i posebne znanstvene metode.1
Kroz ovaj diplomski rad, u svrhu postizanja postavljenih ciljeva kao i postizanja to
efektivnijih rezultata, koji se dobiju povezivanjem i odgovarajuom kombinacijom vie
naunih metoda, koritene su sljedee metode:
Metoda deskripcije;
Metoda analize;
Metoda sinteze;
1
Prof. dr. efkija eki Osnovi metodologije i tehnologije znanstvenog i strunog djela; Fakultet za saobraaj
i komunikacije; Sarajevo 1999.; str.33.
Komparativna metoda;
Grafika metoda.
Metoda deskripcije je definirana kao postupak jednostavnog opisivanja ili ocrtavanja
injenica, procesa i predmeta, te njihovih empirijskih potvrivanja odnosa i veza, ali bez
znanstvenog tumaenja i objanjavanja. Budui da tema ovoga rada zahtijeva upoznavanje sa
velikim brojem pojmova, koritena je ova metoda kako bi se svakom od njih pristupilo na
najjednostavniji i najprihvatljiviji nain, te izbjeglo zalaenje u detalje.
Metoda analize predstavlja postupak naunog istraivanja i objanjavanja stvarnosti
putem ralanjivanja sloenih misaonih tvorevina, (pojmova, sudova i zakljuaka), na njihove
jednostavnije dijelove i elemente.
Suprotna prethodnoj metodi je metoda sinteze, koja se takoer primjenjivana u izradi
ovog diplomskog rada
Komparativna metoda, koja podrazumijeva poreenje istih ili srodnih injenica,
pojava, procesa i odnosa, odnosno utvrivanje njihove slinosti u ponaanju i intenzitetu, kao
i razlika izmeu njih.
Grafika metoda, kao postupak jednostavnog opisivanja i primjene slikovnih
objekata i dijagrama, primijenjena je u radu kod opisa elemenata i interakcija sloenih
sustava. Razliitim slikama, tablicama i grafikonima dat je opis tehnikih karakteristika
teoretskih izlaganja.
U realizaciji postavljenih ciljeva takoer je koritena razliita struna autorizirana
literatura, knjige, asopisi, publikacije institucija i kompanija i podaci dostupni na Internetu.
3. NASTANAK I RAZVOJ MOBILNIH KOMUNIKACIJSKIH

TEHNOLOGIJA
Prve elektrine telekomunikacije su ostvarene 1844. godine, primjenom Morzeovog

patenta telegrafa iz 1840 godine. Spajanje SAD Evropa sa telegrafskom vezom ostavreno je
privremeno 1858-1862 a trajno 1866 godine.
Prve komercijalne veze telefonije su ostvarene 1877 godine a bazirane su na patentu
telefona Aleksandra Grahama Bella iz 1876. godine. Zbog velikog slabljenja elektrinih
provodnika veze su bile ograniene na mala rastojanja. Mogunost komuniciranja na
udaljenost prvi je teoretski dokazao James Clerk Maxwell 1864. godine, kada je teoretski
dokazao da jedna pojava (elektromagnetski talas), koja se iri brzinom svjetlosti, moe
proizvesti odreeni efekt na udaljenosti. Tu pojavu prvi je praktino primijenio Hertz 1880tim godinama.
Udaljenost na koju se prenosio elektromagnetski talas se rapidno poveala i 1901.
godine Marconi je uspio u prenoenju Morseova koda preko Atlantskog okeana. Izum
elektronike cijevi - triode omoguio je praktinu primjenu prijenosa govora i 1915. godine
kompanija AT&T (American Telephone & Telegraph) omoguila je prijenos govora od
Washington D.C. do Pariza i Honolulua, istovremeno kada je ostvaren i prvi iani
transkontinentalni link u SAD-e takoe primjenom pojaavaa sa triodama.
elja za komunikacijom u pokretu je bila ogromna i pomenimo ovdje jednu realizaciju
iz 1910 godine kada su Magnus Ericsson i njegova ena Hilda koristili prvi telefon u autu (car
telephone) vjeajui duge provodne tapove na par telefonskih ica i konektujui se prema
operatoru u komutacionom centru.
Tokom 1920-ih godina je nekoliko policijskih odjeljenja u Americi poelo koristiti
tzv. radiotelefone, ali samo na eksperimentalnoj osnovi. Iako su se takvi ureaji u to vrijeme
uspjeno koristili u pomorstvu, oni nisu bili ba prikladni za noenje u ruci. Ta oprema je
imala izuzetno velike gabarite a radio prenos nije bilo najsjanije rjeenje u gradskim
sredinama gde ima dosta zgrada i prepreka za radio signale. Iz tih a i drugih razloga sve se
zavrilo samo na eksperimentima.
Prva praktina kopnena mobilna komunikacija izvedena je 1928. godine u Detroitu
(SAD) radi aktiviranja prijemnika u slubi policije. Sljedei bitan korak napravljen je 1930-ih
i povezan je sa razvojem frekvencijske modulacije (FM), koja je imala veliku primjenu na
bojnim poljima u drugom svjetskom ratu. 1933. godine razvijen je mobilni predajnik, to je
omoguilo prvu dvosmjernu komunikaciju u sistemu policije u Bayonneu, New Jersey (SAD).
Ovaj razvoj se odvijao prije rata tako da je mobilna telefonska usluga, istina sa izvjesnim
ogranienjima, ve bila dostupna u nekim amerikim gradovima 1940-ih. Prva komercijalna
radio telefonija je ostvarena 1946. godine u Sent Luisu u SAD-u. Zbog niza ogranienja ona
se koristila iskljuivo u automobilima i sa ogranienim brojem mobilnih telefona i njihovom

kretanju u ogranienom prostoru. Obzirom da su ovi sistemi bili veoma ogranienog
kapaciteta trebalo je da proe jo puno godina do prave komercijalizacije mobilne telefonije.2
Jedan od vanijih razloga brzog razvoja mobilnih tehnologija nove generacije je
injenica da ove tehnologije pretstavljaju produetak svijetski najrairenije
telekomunikacijske mree, fiksne telefonije. Iako je GSM tehnologija namijenjena za
korienje u razliite svrhe, njeno osnovno podruje primjene je prijenos govora. Sistemi
mobilnih komunikacija druge generacije nisu u mogunosti pruiti multimedijalne usluge.
Paketske usluge i multimedijalne usluge odreenog nivoa poinju da se pruaju sa sistemom
paketskih radio usluga preko GSM-GPRS, kao pretstavnikom 2,5G mobilnih komunikacija.
Kroz ovu nadogradnju GSM, GPRS je prilagoen da podri odreeni nivo multimedijalnih
usluga, a tek e tehnologije tree generacije (EDGE, WCDMA, UMTS), imati mogunost
korienja pravih multimedijalnih usluga.
3.1. Mobilne komunikacijske tehnologije prve generacije (1G)
Mobilne komunikacije, onakve kakve ih mi danas poznajemo, poinju da se razvijaju

krajem 1970-ih, i sa prvim eksperimentima poelo se u ikagu 1978. godine. Sistem je
koristio tehnologiju koja se zvala napredna mobilna telefonska usluga (AMPS Advanced
Mobile Phone Service) i radila je na opsegu od 800 MHz. Sistem je najprije puten u ikagu
1983. godine, a ubrzo zatim i u drugim amerikim gradovima. U meu vremenu i druge
zemlje u svijetu su razvijale taj sistem, tako da je AMPS lansiran u Japanu 1979. godine. I u
Evropi se aktivno radilo na razvoju mobilne telefonije i 1981. godine mobilna telefonija
poinje sa radom u vedskoj, Norvekoj, Danskoj i Finskoj. U Evropi se koristio sistem pod
nazivom nordijska mobilna telefonija NMT (Nordic Mobile Telephone) i radio je na opsegu
od 450 MHz. Kasnije je ovaj sistem preao na opseg od 900 MHz i nazvan je NMT900.
Ubrzo su i Japanci predstavili jo jednu tehnologiju 1985. godine. Ova tehnlogija je nosila
ime komunikacijski sistem sa potpunim pristupom TACS (Total Access Communication
System) i takoer je radila na opsegu od 900 MHz. TACS je ustvari modifikovana verzija
AMPS sistema. Mnoge druge zemlje su poele da uvode mobilne sisteme, tako da je pruanje
mobilnih telefonskih usluga ubrzo postalo veoma raireno po cijelom svijetu. Iako su se
razvijale razliite tehnologije mobilne telefonije, a naroito u Evropi, AMPS, NMT (obje
varijante) i TACS su zasigurno najuspjenije.3
Bajri H., ''Evolucija mobilnih komunikacija, Dioniko drutvo BH Telecom Deset godina razvoja mobilnih
komunikacija,'' d.d. BH Telecom, Sarajevo 2006. str.12-13
3
Bajri H., ''Evolucija mobilnih komunikacija, Dioniko drutvo BH Telecom Deset godina razvoja
mobilnih komunikacija,'' d.d. BH Telecom, Sarajevo 2006. str.14
Prva generacija beinih mobilnih mrea (1G) je bila analogna i podravala je prvu
generaciju analognih elijskih telefona. Prvi mobilni sistemi rijeili su prvu grupu osnovnih
tehnikih problema vezanih uz primjenu elijske radijske strukture, viestrukog pristupa
radijskom mediju, mobilnost korisnika izmeu razliitih mrenih domena i mogunost
odravanja stabilne komunikacijske veze u sloenim radijskim uslovima. 1G mrea je pruala
osnovni beini prijenos govora baziran na kanalnoj komutaciji i analognoj signalizaciji.
Ukljuivala je signalizacione protokole kao to je signalizacijski sistem broj 7 - SS7
(Signaling System number 7) i FSK (Frequency Shift Keying) baziranu signalizaciju u NMTu. 1G je bila samo u mogunosti pruiti govorne usluge relativno slabog kvaliteta sa
ogranienim kapacitetom.4
Prva generacija mobilnih komunikacija je postigla takav uspjeh koji niko nije
oekivao. Iako uspjena za to vrijeme, ona je ipak bila ogranienog kapaciteta. Naravno
sistem je mogao da podri veliki broj korisnika, ali kada je broj korisnika premaio milion,
poelo je i sa prvim zloupotrebama po pitanju prislukivanja drugih korisnika. Kompanije
koje su razvijale prvu generaciju mobilne telefonije nisu se zadrale na tome i ubrzo se poelo
sa razvijanjem druge generacije.
3.2. Mobilne komunikacijske tehnologije druge generacije (2G)
Poetkom 1990-ih godina usluni provajderi su poeli migrirati ka drugoj generaciji

(2G) beinih mobilnih tehnologija. 2G mree su unaprijedile kvalitet prijenosa govora
koristei digitalnu kanalno komutiranu tehnologiju a ne analognu kao to je bio sluaj sa 1G
mreama. Koritenje digitalne tehnologije ima nekoliko prednosti, ukljuujui vei kapacitet,
veu sigurnost od zloupotreba, i pruanje novih naprednih usluga. Korisnici su bili u
mogunosti i da primaju jednostavni e-mail ili tekstualne poruke. Ovakve promijene su
uinile mree jeftinijim, efikasnijim i lakim za odravanje to je dovelo do eksponencijalnog
rasta industrije mobilnih telefona. Kao to je bio sluaj sa prvom generacijom i u drugoj
generaciji su razvijane razliite tehnologije. Najuspjenije tehnologije su: Digitalni AMPS DAMPS (Digital AMPS), IS-95 (Interim Standard-95), personalne digitalne komunikacije PDC
(Personal Digital Communication) i globalni sistem za mobilne komunikacije GSM (Global
System for Mobile Communication). Svaki od ovih sistema izgraen je na razliit nain.
D-AMPS
Planiran je kao dopuna i nasljednik analognom AMPS standardu. Prvi korak u
digitalizaciji AMPS-a bio je uvoenje digitalnih kanala za prenos govora na osnovu
multipleksiranja sa vremeskom raspodelom (TDM). Ovaj stadijum u evoluciji poznat je pod
imenom IS-54B (takoer poznat i kao IS-136 odnosno D-AMPS), i on daje znaajan napredak
4
Abualreesh M., ''WLAN-3G Interworking for future high data rate networks,'' Masters Thesis for the
degree of Master of Science in Engineering, Helsinki University of Technology, August 2006. str.11
po pitanju kapaciteta u poreenju sa AMPS tehnologijom. D-AMPS je uveden 1990. godine a

komercijalna upotreba poela je 1993. i 1994. godine. Ovaj sistem je bio zastupljen u
Sjevernoj i Junoj Americi, Aziji i istonoj Evropi.
IS-95
Razvijen je ranih 1990-ih godina i bazira se na uskopojasnom CDMA (Code Division
Multiple Access) multipleksu za razliku od ostalih standarda (GSM, D-AMPS i PDC) koji su
TDMA (Time Division Multiple Access) sistemi. Komercijalna upotreba poela je 1995. i
1996. godine. Iako je CDMA bio razmatran kao sistem za komercijalni mobilni prenos od
strane nekoliko organizacija, zvanino je demonstriran od strane Qualcomm-a 1989. godine u
San Dijegu, Kalifornija. U to vrijeme to je bio veliki napredak po pitanju kapaciteta i kvaliteta
prenosa u poreenju sa AMPS-om. Mnogi su bili impresionirani sa Qualcomm-ovim CDMA
sistemom i on je standardizovan kao IS-95 od strane Amerikog udruenja
telekomunikacijske industrije (TIA). Od tada je uvedeno mnogo IS-95 CDMA sistema irom
Sjeverne Amerike i Koreje. Danas ga koristi oko 180 miliona pretplatnika.
PDC
Komercijalna upotreba ovog sistema je poela u Japanu 1993. i 1994. godine. Danas
ga koristi oko 73 milijuna pretplatnika.
GSM
Iako je NMT sistem uveden u Evropu 1981. godine, uskoro se javila potreba za
jedinstvenim evropskim digitalnim sistemom. Postoji mnogo razloga za ovo ali glavni je taj
to je postojalo mnotvo nekompatibilnih analognih sistema irom Evrope. Zbog ovoga nije
bio mogu ni roaming izmeu razliitih zemalja, pa se jednistveni mobilni sistem nametnuo
kao logiko rjeenje. Zbog toga je 1982. godine oformljena organizacija koja se zove
Evropska konferencija za potu i telekomunikacije (CEPT). Ova organizacija je zatim
osnovala grupu koju je nazvala specijalna mobilna grupa GSM/SMG (Group Spciale Mobile
/ Special Mobile Group). Zadatak ove grupe bio je da radi na razvoju novog digitalnog
standarda. Ogroman dio posla bio je uraen prije nego to je formiran Evropski institut za
standarde u telekomunikacijama ETSI (European Telecommunications Standards Institute),
1989. godine. ETSI je najpre zavrio i izdao skup tehnikih specifikacija, a nova tehnologija
je dobila isto ime kao i grupa koja ju je razvila GSM.
Prva GSM mrea lansirana je 1991. godine, a ubrzo zatim 1992. Godine lansirano je
jo nekoliko mrea. Meunarodni roaming izmeu razliitih drava postao je stvarnost. GSM
je doivljavao sve vei i vei uspjeh kako je jedna po jedna zemlja uvodila ovaj sistem u
upotrebu. ta vie GSM se proirio i van Evrope, pa je stigao ak i do Australije. Jasno je bilo
da GSM nee biti samo evropski ve i globalni sistem. Zbog toga je skraenica GSM dobila i
novo znaenje Global System for Mobile communications. Bitno je jo napomenuti i to da je
GSM sa svojim rjeenjima, dizajnom i kompletnom definisanou postao i najuspjeniji
tehniki sistem koji je ljudska civilizacija ikad napravila.
10
U poetku GSM je bio namijenjen da radi samo na podruju od 900 MHz, i veina
GSM mrea u svijetu i koristi ovaj spektar. Meutim postoje i druga frekvencijska podruja
na kojima radi GSM. Prvo koritenje neke druge frekvencije desilo se u Engleskoj 1993.
godine. Ovaj sistem je za poetak nazvan DSC1800 i radio je na frekvenciji od 1800 MHz.
Meutim danas je taj sistem poznat pod imenom GSM1800. Kasnije, GSM je uveden i u
Severnoj Americi i radio je na 1900 MHz. GSM u 2006 je koristilo oko 1.700 miliona
pretplatnika5 a danas preko 2.5 milijarde.
Mobilne 2G komunikacije su preferirani nain odravanja kontakta meu ljudima i
pristupanja korisnika slugama. Zbog performansi GSM, odnosno mogunosti globalnog
pokrivanja, internacionalnog rominga, pouzdane konekcije, tajnosti i ifriranja, GSM je
odlina, osnovna platforma za mobilni prijenos podataka. Zbog performansi, odnosno
mogunosti globalnog pokrivanja, internacionalnog rominga, pouzdane konekcije, tajnosti i
ifriranja, GSM je odlina osnovna platforma za mobilni prijenos podataka, te preferiran
nain odravanja kontakta meu ljudima i pristupanja pojedinca u pokretu cjelokupnom setu
informacijskih usluga.
Osnovni elementi GSM tehnologije su:
mobilni terminal, odnosno mobitel,
podsistem baznih stanica, koji sadri bazne stanice i kontroler baznih stanica BSC
mreni sistem, kao komutacijski element GSM mree, koji nosi naziv MSC.
Mobilni terminal zranim interfejsom komunicira sa baznom stanicom, koja je putem
BSC povezana sa MSC. MSC u sebi sadri sve elemente koji omoguuju komutiranje poziva,
komutiranje izmeu mobilnih i drugih mobilnih ili fiksnih korisnika, te upravljanje pozivima i
funkcijama, kao to je autentifikacija, biling i dr. Svaka GSM mrea takoer ima
implementiran centar za odravanje i podrku sistemu, preko kojeg se vri administriranje i
upravljanje sistemom.
3.3. Evolucija prema 3G mobilnim komunikacijskim mreama
Kao to je tranzicija mobilnih mrea sa 1G na 2G doivila potpuni uspjeh u smislu

tehnoloke zamjene analognog sistema sa digitalnim, tako e paketski orjentisane aplikacije i
usluge svojim zahtjevima prema mobilnoj mrei napraviti slian efekat pri tranziciji iz 2G u
3G mree. U eri Interneta, elektronske trgovine i multimedijalnih usluga, nedostatak
mogunosti za prenos podataka je velika mana. Iako ljudi imaju potrebu da meusobno
razgovaraju vie nego ikad do sada, oni takoer ele i da komuniciraju na neki novi nan,
putem e-maila, instant poruka, putem World Wide Web usluga, i na mnogo drugih naina. Da
5
mobilnih komunikacija,'' d.d. BH Telecom, Sarajevo 2006. str.15-17
11
bi se sve ovo omoguilo potrebna je nova naprednija tehnologija tehnologija tree

generacije mobilnih komunikacija.
Potreba za mobilnim komunikacijama tree generacija se javila u raznim sferama
ljudskog djelovanja, i razliite organizacije poele su sa radom na ovom projektu jo davne
1980. godine. ITU (International Telecommunication Union) je bio angaovan za ovaj
ogroman projekat pod nazivom budui javni zemaljski mobilni telekomunikacijski sistemi
FPLMTS (Future Public Land Mobile Telecommunications Systems). Obzirom da je ovaj
akronim bio malo nezgodan za izgovor, projekat je vremenom dobio ime Internacionalne
mobilne telekomunikacije 2000 IMT-2000 (International Mobile Telecommunications 2000).
IMT-2000 koji je bio pod pokroviteljstvom ITU-a bio je voen nizom zahtjeva koji su se
unapred postavili pred njega. Zahtjevala se vea irina opsega, mnotvo razliitih usluga
(multimedijalne usluge), i fleksibilnost (mree koje mogu podrati mali i veliki broj
korisnika).
Generalno gledano ITU je preporuio veliki broj zahtjeva ali nije dao detaljna tehnika
rjeenja i uputstva kako bi se ovi zahtevi ostvarili. Kako bi uputila na izradu tehnikih
rjeenja, ITU je je izdala tehnike preporuke zainteresovanim organizacijama i 1998. godine
su ustanovljene razliite tehnologije beinog prijenosa.
Naalost, ITU nije uspio ispuniti postavljenu elju jedinstvenog radio interfejsa te je
primoran raznim politikim, historijskim i tehnolokim razlozima sredinom 1999. godine
odobriti pet radio interfejsa unutar IMT-2000 familije, kao dijela ITU-R M.1457 preporuke:
IMT-2000 CDMA Direct Spread poznat kao W-CDMA ili UTRA-FDD, koristi
se unutar UMTS-a,
IMT-2000 CDMA Multi-Carrier poznat kao CDMA2000, nasljednik 2G sistema
CDMA (IS-95),
IMT-2000 Time-Code obuhvata UTRA-TDD (standardiziran unutar UMTSa) i
TD-SCDMA,
IMT-2000 TDMA Single Carrier poznat kao EDGE, ili prelazna 2.75G
tehnologija
IMT-2000 FDMA/TDMA poznat kao DECT (Digital Enhanced Cordless
Telecommunication)
IEEE 802.16 - poznat kao WiMAX od decembra 2007. godine je dodat kao esta
radio pristupna tehnologija6
Za sisteme tree generacije u Evropi, odnosno UMTS (Universal Mobile
Telecommunications System), izabrana je WCDMA (Wideband Code Division Multiple
Access) tehnologija. Ova tehnologija omoguava irokopojasni digitalni radio-prijenos
Internet, multimedijalnih, video i ostalih aplikacija. Sutina je da se sadraj (govor, slike,
podaci ili video zapis) najprije konvertuje u uskopojasni digitalni radio signal, a zatim mu se
6
mobilnih komunikacija,'' d.d. BH Telecom, Sarajevo 2006. str.17-19
12
dodjeljuje kod koji e ga razlikovati od signala drugih korisnika. U ovom radu prvenstveno
emo se bazirati na WCDMA i njegovu evoluciju odnosno UMTS sistem, jer je on kao
evolucija GSM-a i najdominantnija tehnologija. Stoga, u nastavku rada termin '3G' e se
prvenstveno odnositi na UMTS sistem. Jo jedan razlog tome jeste i pretpostavka da e se 3G
sistemi najvjerovatnije zasnivati na GSM tehnologiji i to prvenstveno iz dva razloga: GSM
tehnologija danas dominira tritem i dosadanja velika ulaganja u postojeu GSM
infrastrukturu trebala bi biti maksimalno iskoritena.7
U evolutivnom razvoju GSM-a kao najuspjenijeg 2G sistema uveden je GPRS
(General Packet Radio Service) kao dopunska tehnologija na ve postojee 2G mree i kao
takav je nazvan 2.5G. Termin 2.5G oznaava unaprijeenu 2G tehnologiju jer uvodi
poboljanja na postojee 2G mree omoguavajui brzine prijenosa od 64 kb/s do 144 kb/s, i
time omoguavajui razmjenu veih tekstualnih poruka i e-mail-ova kao i ogranieno web
pretraivanje. Osnovno unapreenje koje su 2.5G mree donijele 2G mreama jeste
implementacija tehnologije paketskog komutiranja.
Sljedei korak u evoluciji GSM-a jeste i uvoenje tehnologije EDGE (Enhanced Data
rates for Global Evolution) (tzv. '2.75G') koja predstavlja unaprijeeni GPRS sa moguim
brzinama prijenosa i do 384 kb/s. Ovdje je bitno napomenuti da su termini '2G' i '3G'
oficijelno definisani dok su termini '2.5G' i '2.75G' uvedeni iskljuivo radi marketinkih
potreba.
Meutim, 3G mree su te koje e predstavljati migraciju ka brzim, podatkovnoorjentisanim beinim mreama. Neposredni cilj te migracije jeste da se uveaju brzine
prijenosa sa 125 kb/s na 2 Mb/s i vie, da bi se omoguio globalni roaming i video prijenos.
Uvoenje UMTS-a kao univerzalnog 3G sistema suoava se sa vanim izazovom zbog
postojanja GSM mrea sa velikim pokrivanjem i kapacitetom i sa jeftinim teriminalima, i sa
mogunou nadgradnje u smislu prethodnog uvodjenja GPRS i EDGE tehnologije. To je
razlog zbog koga se razvoj UMTS mora izvesti progresivno, koritenjem, u prvoj fazi, jezgra
postojee GSM mree to je vie mogue, uz modifikacije koje ne zahtjevaju velike
investicije operatora. Vjerovatno e poetne take u razvoju UMTS-a biti one oblasti gdje je
dolo do zasienja GSM mree, i gdje se trae napredne usluge sa velikim brzinama prijenosa
podataka, koje GSM ne moe da osigura. Ovaj razvoj e biti olakan ako bude omoguen
"glatki" prelaz izmedju GSM i UMTS servisa, i ako su na raspolaganju GSM/UMTS terminali
sa dual modom. Kao posledica ovoga, UMTS e biti izgraen na GSM strukturi, pa e tako
podravati GSM strukturu, osiguravajui na taj nain postepenu nadogradnju GSM i
kompatibilnost sa prethodnim verzijama. Isplativa evolucija zahtjeva zadravanje to je
mogue veeg dijela osnovne mree. Terminali sa vie modova e osigurati pristup pogodan
za korisnike. Tabela 1. predstavlja sumarni pregled osnovnih karakteristika 1G, 2G i 3G
mrea.8
7
mobilnih komunikacija,'' d.d. BH Telecom, Sarajevo 2006. str.15
8
Abualreesh M., ''WLAN-3G Interworking for future high data rate networks,'' Masters Thesis for the
degree of Master of Science in Engineering, Helsinki University of Technology, August 2006. str.12
13
Tabela 1. Osnovne karakteristike beinih

bei
mobilnih mrea
3.4. Mobilne komunikacijske

komunikacij
tehnologije treee generacije (3G)
Termin '3G' predstavlja generiko

generi ko ime za skup mobilnih tehnologija za koje se
pretpostavljalo da ee biti uvedene krajem 2001. godine koje koriste infrastrukturne mree,
ureaje,
aje, bazne stanice, komutatore i drugu opremu visoke tehnologije da bi se mobilnim
ureajima omoguio
io Internet pristup i prijenos podataka velikih brzina kao i video i audio sa
visokim kvalitetom usluga.
IMT-2000
2000 je termin koji koristi ITU za skup standarda koji su usvojeni na globalnom
(svjetskom) nivou. Radi se o standardima za treu
tre generaciju
ju mobilnih sistema, koji treba da
objedine razliite
ite kopnene, satelitske, fiksne i mobilne sisteme koji su trenutno u upotrebi ili u
procesu razvoja. Prema IMT-2000,
IMT
3G je termin uveden od strane Globalne elijske zajednice
GCC (Global Cellular Community) da bi se ukazalo na mogunosti
nosti sljedee
sljede generacije
mobilnih usluga kao to je vei
ve kapacitet i unaprijeene
ene funkcionalnosti koje omoguavaju
omogu
napredne usluge i aplikacije ukljuujui
uklju
multimediju.
Univerzalni mobilni telekomunikacijski sistem (UMTS) je implementacija svjetskog
koncepta IMT-2000
2000 u Evropi. UMTS predstavlja tzv. 3G irokopojasni prijenos teksta,
govora, videa i multimedije sa brzinama prijenosa podataka do 2 Mb/s i vie, koji nudi
konzistentni set usluga mobilnim korisnicima bez obzira gdje oni bili locirani u svijetu.18
Mobilne komunikacije treee generacije treba da osiguraju beini
bei pristup globalnoj
telekomunikacionoj infrastrukturi i da omogue
omogu e irok spektar integrisanih usluga govora,
podataka, slike i video sadraja. Ovi sistemi e integrisati
tegrisati trenutno odvojene svjetove
14
mobilnih i fiksnih usluga u mono sredstvo za neogranienu multimedijalnu komunikaciju.

3G sistemi treba da udovolje zahtjevima korisnika za:
veim kapacitetom sistema,
veom brzinom prenosa podataka,
irokopojasnou i multimedijalnou,
mogunou personalne komunikacije bilo koje vrste, u bilo koje vrijeme i sa bilo
kojeg mjesta,
terminalom koji e podravati sve potrebne usluge. To zapravo mora biti
personalni komunikator, koji e funkcionisati kao: telefon, kompjuter, televizor,
pejder, video konferencijski centar, pisani medijum, pa ak i kao kreditna kartica.
Sa ovakvim nivoom usluga, korisnici e imati ''svijet na dlanu'', bilo kad i bilo gdje.
3.5. Mobilne komunikacijske tehnologije etvrte generacije (4G)
Razvoj fiksne mree u eri zahtijeva za irokim opsegom, jedan je od pokretaa razvoja
i 4G (etvrte generacije) tehnologija. Ovaj razvoj, pored toga to e biti znaajan, moe biti i
veoma konkurentan. Interesantno je uporediti sposobnsti fiksne i mobilne mree, prvenstveno
kroz brzinu prijenosa podataka. U fiksnim mreama brzine su mnogo vee. 4G mobilne
tehnologije treba da podignu sposobnost mobilnih mrea ponovo na nivo sposobnosti fiksnih
mrea. Kada obje tehnologije, fiksne i mobilne, budu sazrele u eri zahtijeva za irokim
opsegom, treba da budu u mogunosti da realiziraju usluge sa 20 Mb/s.
Razvoj 4G uvjetovae i uvoenje nekih novih tehnologija u odnosu na 3G. Kljuna
meu njima mogla bi biti i tehnologija bazne stanice sa adaptivnom antenom.
Tehnologija sa adaptivnom zrakastom antenom obezbijedila bi sisteme sa visokom
dobiti, a uz optimiziranje dimenzija runog terminala i optimiziranje potronje energije, uz
istovremeno smanjenje moguih interferentnih uinaka iz drugih terminala u istoj eliji.
Softver radio tehnologija mora se takoer razviti kako bi terminali mogli biti iskorieni, kako
za multimod, tako i za multiband rad.
Pored potpuno novih primjena, oekivati je i potpuno nove terminale. Na primjer,
terminali iz sistema videa sa punim kretanjem, koji bi bili lagani za noenje i koji bi se mogli
smijestiti ak u par naoala.
Razvoj minijaturnih terminala vjerovatno e ukljuiti i reduciranje veliine elije. 4G
trebaju da obezbijede rijeenja mobilne multimedije, raspoloive u bilo koje vrijeme, bilo gdje
i bilo za koga. Ova tehnologija, koja e imati potporu globalne mobilnosti i rijeenja
integriranog beinog prijenosa, trebala bi omoguiti usluge potpuno prilagoene korisniku.
15
Zahvaljujui unaprijeenim sposobnostima, sistemi 4G bi trebali idealno da pokrivaju

implementiranja iz realnog svijeta. Predvia se da e kapacitet sistema 4G biti 5 do 10 puta
vei, u poreenju sa kapacitetom sistema 3G. Sistem 4G e koristiti, kao nosioce, vie
frekvencije, vjerojatno izmeu 3 GHz i 8 GHz. Razvoj minijaturnih terminala vjerojatno e
ukljuiti i reduciranje veliine elije.
Razvoj 4G mobilnih usluga i tehnologije pretstavlja velike tehnike izazove, a
naroito, upotrebu ultra visokih nominalnih vrijednosti bita, sa jedne strane i rad sa visokim
frekvencijama i velikim gubicima u prostiranju radio valova, koje uvjetuju vie frekvencije, sa
druge strane. Smanjenje energije emitiranja bie kljuni parametar u svakom buduem
projektu 4G. Sistemi sa veom energijom uinili bi terminale daleko manje praktinim, jer se
i vrijeme trajanja baterije smanjuje, a moglo bi biti i brige u oblasti zdravlja mobilnih
korisnika. Ovo ponovo znai da su potrebne nove tehnologije kao to su sistemi sa
adaptivnom antenom.
Prema gleditu strunjaka, sistemi 4G pretstavljat e valjanog nasljednika IMT 2000
sistema. Oni e takoer biti graeni na unaprijeenjima u mnogim podrujima, od beinog
pristupa do beine LAN tehologije i bie podesni za potporu mnogim primjenama i nivoima
usluga i radnog reima.
Konano, sami sistemi 4G mogli bi formirati osnovu tako da se moe razvijati i
naredna 5G. Moda je suvie rano da se zasigurno tvrdi, ali stopa tehnologijskog razvoja i
korisniki zahtijevi za uslugama, mogli bi uiniti da taj hod bude laki, a horizont 4G, pa i 5G,
bude blii nego to se misli.
16
4. MOBILNE KOMUNIKACIJSKE MREE
Glavna razlika izmeu mobilnih i fiksnih mrea lei u metodama pristupa. Kljuni
diferencijski faktori su multipl pristup i nain na koji se odrava kontakt izmeu mobilnih
terminala i mree. Jednu mobilnu mreu ini jedno ili vie uslunih podruja.
Uspjeh mobilnih sistema druge generacije, nagovijestio je bri dolazak mobilnih
sistema slijedeih generacija, koji e, za razliku od sistema druge generacije, biti u
mogunosti pruiti i druge usluge osim glasovne. Tako su sve vei zahtijevi za mobilnim
prijenosom podataka, od strane poslovnih korisnika kod pristupa Internetu i korporacijskom
intranetu, utjecali na poboljanje GSM, kako bi se omoguile vee brzine prijenosa podataka.
Sistemi 2G su se, kroz nadogradnju za sisteme 2.5G, prilagodili sistemima 3G, koji obeavaju
mogunost korienja sofisticiranijih usluga, a time i izvlaenje vee potencijalne koristi iz
konvergencijskih tehnologija.
GSM standard je omoguio jednostavniji i bri pristup Internetu i intranetu,
obezbijeujui stambenim i poslovnim korisnicima poveanu fleksibilnost i mobilnost.
Rijeenje mree sa GSM omoguuje krajnjem korisniku vei stupanj personaliziranja, tako da
e moi kreirati vlastiti prostor za selektiranje izvora informacija.
4.1. GSM
GSM je osnovni standard mobilne mree, koji je omoguio prirodni evolucijski put ka
treoj generaciji mobilnih tehnologija. Mobilna mreu, GSM, ini vie uslunih podruja, od
kojih svako sadri mobilnu stanicu, MS, podsistem mobilnih stanica, i podsistem mree.
MS se sastoji od mobilng terminala (mobitel) i SIM kartice, iji softver sadri sve korisnikove
podatke: pretplatniki broj i klju za kodiranje prometa podataka.
SIM karticom omoguuje se odreena neovisnost od samog ureaja, tako da vlasnik
SIM kartice moe koristiti usluge GSM mree na bilo kojem ureaju.
Prilikom sklapanja ugovora kod provajdera GSM usluga, pretplatniki broj je vezan uz
SIM karticu, a ne uz ureaj. SIM kartica sadri IMSI broj, kojim se pretplatnik identificira
sistemu. Pretplatnika kartica se moe zatititi i posebnom ifrom, kao zatitom od
neovlaenog korienja mobilnog ureaja-PIN broj9.
Hatuni E. Telekomunikacije i biznis, OFF-SET HOMING MB, Tuzla, 2006.; str. 121.
17
Slika 1. GSM mrea
Mobilni terminal komunicira sa elijskim sistemom, odnosno BTS-om, putem radio

kanala, iz odabranog skupa frekvencija, koji se koristi u datoj eliji. Svaki prometni kanal
zahtijeva dvije frekvencije, jednu u predajnom, a drugu u prijemnom smjeru. Jedan od naina
poveanja prometnog kapaciteta i efikasnijeg iskorienja frekvencijskog spektra, je ponovno
korienje dodijeljenih frekvencija, ali na razliitim geografskim lokacijama.
Podsistem baznih stanica, BSS, kontrolira i usklauje veze sa mobilnim terminalom, a
sastoji se od bazne primopredajne stanice, BTS, koja definira eliju i komunicira sa MS radio
vezom i kontrolera baznih stanica, BSC, koji upravljanja sistemom baznih stanica. BSC sadri
vie BTS i proslijeuje informacije prema mrenom sistemu, donosi neke odluke (npr.
handover unutar iste elije) bez optereivanja mrenog podsistema, i vodi brigu o radio
kanalima, skakutanju frekvencije (frequency hopping). Podsistem bazne stanice sadri
primopredajne ureaje, koji svojim efektivnim dometom definiraju eliju, te usklauju
protokole radio prijenosa s mobilnim terminalom. U vrlo naseljenim mjestima, zbog zahtijeva
za kapacitetom i kvalitetom signala, mora postojati velik broj primopredajnih ureaja.
Instaliraju se na vie kote i to najee u gradovima, na krovove visokih graevina. 10
10
18
Zahtjevi, koji se postavljaju za primopredajne ureaje su:

ekonominost,
niska cijena odravanja i
jednostavno premijetanje na druge lokacije.
Upravljaki dio bazne stanice rukovodi radio resursima jednog ili vie primopredajnih
ureaja, upravlja radio kanalima, frekvencijskim skokovima itd. Bazna stanica komunicira sa
mobilnim terminalom MS koji se kree unutar specifine povrine. Ta specifina povrina,
koja se zove elija, je promjenljive veliine, sa prenikom koji moe varirati od 1 do 35 km.
Veliinu elije odreuje koliina prometa, ali i konfiguracija terena. elije se mogu formirati
koristei razliita tehnika rijeenja odnosno razliite antenske sisteme, gdje su poznate
omnidirekcione antene, sektorske i adaptivne antene. Vezivanje takvih baznih stanica ovisi od
broja primoporedajnih ureaja. Kod upotrebe mobilne stanice u celularnim sistemima,
podrazumjeva se da sistem mora podravati funkciju preklapanja kanala i elija, ukoliko je
korisnik u pokretu i vri razgovor.
Mreni podsistem, NS, obavlja proslijeivanje poziva i informacija na druge mree i
druge bazne stanice, a sastoji se od:11
MSC,
HLR,
VLR i
EIR.
Glavna komponenta mrenog podsustava MSC radi poput obinog komutacijskog
vora fiksnih mrea. Protokol, koji se koristi unutar mrenog podsistema za prijenos signala,
koristi SS7 signalizaciju. MSC komutira pozive izmeu mobilnih stanica i fiksne mree i
mobilnih terminala meusobno, i ujedno kontrolira i upravlja cjelokupnim sistemom uslunog
podruja koje pokriva. MSC obavlja prespajanje poziva i ostalih usluga, bilo unutar vlastitog
uslunog podruja mobilne mree ili izvan njegovih granica.
HLR i VLR registri sadre baze podataka o lokaciji svih vlastitih i svih trenutno
prijavljenih korisnika u mrei. HLR sadri informacije o vlastitim pretplatnicima jedne GSM
mree i informacije o trenutnom poloaju korisnika u sistemu. VLR sadri informacije o svim
trenutno dostupnim mobilnim terminalima u odreenim vlastitim podrujima koje pokriva
jedan MSC. Autorizacijski centar, AuC, ima bazu podataka, koja sadri ifre sa pretplatnikih
SIM kartica. EIR, koji je zaduen za identificiranje opreme, sadri listu mobilnih terminala
kojima je dozvoljen pristup i listu terminala kojima pristup nije dozvoljen (ukradene,...).
HLR, kao registar domaih pretplatnika cijele GSM mree jednog operatora i VLR,
kao registar gostujuih pretplatnika u prostoru pokrivanja jednog MCS, zajedno sa MSC,
vre usluge usmjeravanja i preusmjeravanja poziva prema drugim mreama, te sadre podatke
o trenutnom poloaju mobilnog terminala u sistemu (ukoliko se nalazi u podruju pokrivanja).
11
19
HLR je baza podataka koja sadri informacije o svim domaim korisnicima. Kada se mobilni
pretplatnik kree u novom MSC/VLR uslunom podruju, on biva registriran u tom VLR. U
tom sluaju HLR, u kome je pretplatnik registriran (kao domai), razmijenjuje sa VLR
informacije koje se odnose na tog pretplatnika.
HLR donosi MSRN, od MSC/VLR, kojeg dalje proslijeuje do GMSC. Kada mobilni
pretplatnik mijenja MSC/VLR usluni prostor, HLR treba tu novu lokaciju da bi mogao da
ispita odgovarajui MSC/VLR za roming broj i da poniti pohranjene informacije o
pretplatniku, a koje se odnose na stari MSC/VLR. U HLR su sadrani i sigurnosni tripleti za
ifriranje i provjeru autentinosti, koji se dobivaju iz AuC.
VLR je baza podataka koja sadri informacije o svim mobilnim pretplatnicima, koji su
trenutno prisutni u uslunom podruju MSC. Svaki MSC mora, zbog toga, imati svoj vlastiti
VLR. Sve dok se mobilni pretplatnik nalazi u MSC/VLR uslunom prostoru, VLR sadri sve
parametre koji se odnose na tog mobilnog pretplatnika, a potrebni su za funkciju upravljanja
pozivom. Funkcije upravljanja pozivom ukljuuju adresiranje i identificiranje, a za njihovo
realiziranje su potrebni slijedei identiteti: IMEI, LMSI, MSRN i TMSI.
EIR je baza podataka, koja sadri listu mobilnih ureaja koji mogu pristupiti sistemu,
gdje se svaki mobilni terminal identificira s IMEI kodom. Prilikom krae mobilne stanice,
vlasnik ureaja prijavljuje krau, u EIR registru se IMEI kod oznaava kao nedozvoljen za
upotrebu.
Centar za provjeru identiteta, AuC, je zatiena baza podataka, koja sadri kopiju
tajnog koda (PIN broj). PIN broj sadri svaka preplatnika SIM kartica.
GMSC povezuje GSM mreu sa ostalim mreama. On je taka u mobilnoj mrei gdje
prvo ulaze pozivi prema mobilnim pretplatnicima. On ima sposobnost da pretrauje HLR, u
cilju pronalaenja informacija o lokaciji mobilnog pretplatnika, i mogunost da preusmjeri
poziv prema mobilnom pretplatniku, u skladu s informacijom o lokaciji istog (koju je dao
HLR).
Logiki kanali za promet raspoloivi su na dva nivoa:
13 kb/s kanali sa punom brzinom (na vrnom nivou), koji meusobno povezuju
kodere za glas mobilnih terminala i MSC, i
64 kb/s kanala izmeu BSC i MSC.
Svakoj mrei treba specifina struktura da bi mrea bila u mogunosti da izvri
rutiranje dolaznih poziva prema odreenoj centrali, a zatim ka pretplatniku. U mobilnim
mreama, ova struktura je veoma vana, jer su pretplatnici mobilni.
Zato je izabrana elijska struktura.
Svaki elijski sistem se dijeli u razliite regione ili povrine, a ime i veliina tih
povrina zavise od sistema. GSM povrina je povrina u kojoj svaki pretplatnik putem
20
rominga uspostavlja komunikaciju. Mobilnu mreu ini jedna ili vie uslunih MSC podruja
i u kojoj je mobilna stanica dostupna im je registrirana u registru lokacija VLR
odgovarajueg MSC.
Uslunu povrinu, SA, koja se sastoji od veeg broja lokacijskih povrina LA i unutar
koje se mobilna jedinica kree slobodno bez mijenjanja informacije u registru posjetilaca,
kontrolira jedan komutacijski centar MSC. Ovo znai da se jedna mobilna mrea dijeli na
uslune povrine SA i svakoj je dodijeljen jedan MSC. Prema tome, jedan mobilna mrea ima
vie MSC centara, to ovisi od veliine mree i potreba za njenim nadgledanjem.
Povrina LA, se sastoji od veeg broja elija, gdje je elijska povrina pokrivena
jednom baznom stanicom, BTS, koja je pod kontrolom jednog ili vie kontrolera baznih
stranica, BSC i povezana je sa samo jednim MSC-VLR. Dakle, elija je osnovni element koji
omoguuje efikasno funkcioniranje GSM sistema, preko lokalnog podruja, pa do
najsavrenijih struktura (kao to su mrea jednog operatora u jednoj dravi) i GSM povrina,
koje pokrivaju operatori sa dogovorenim meusobnim romingom.
Postoje etiri vrste preusmjeravanja signala u GSM sistemu, koji ukljuuju prijenos
poziva izmeu:12
kanala u samoj eliji,
elija, koje su pod kontrolom kontrolera baznih stanica BSC,
elija pod kontrolom razliitih BSC, ali pripadaju istom mobilnom uslunom
komutacijskom centru MSC, i
elija pod kontrolom razliitih MSC centara.
Preusmjeravanje signala u elijskoj strukturi moe biti potaknuto od strane mobilnog
terminala ili MSC centra (da izbalansira promet u sistemu).
Upravljaki dio za kontrolu kretanja ima funkciju kontrole poloaja mobilnog
terminala u sistemu, tako da ukoliko doe do poziva, signal se proslijeuje mobilnom
terminalu. Prilikom poziva, elije, koje pokrivaju podruje, alju informaciju o pridolom
pozivu preko odreenog kanala. Ukoliko bi se signal o pozivu mobilnom terminalu slao preko
svih elija u GSM mrei, to bi dosta opteretilo sistem, te mu smanjilo kapacitet. Druga
mogunost je da se signal opozivu alje preko one elije u kojoj se korisnik trenutno nalazi,
meutim, tada bi trebalo neprestano slati informacije sistemu o trenutnom poloaju
pretplatnika, to je nepraktino.
Kompromisno rijeenje, koje se namee, je da se, prilikom poziva, signal mobilnom
terminalu proslijeuje putem nekoliko okolnih elija, elijskom bloku LA. Procedure za
proslijeivanje poziva i kontrolu kretanja u sistemu koriste MSC centar, HLR i VLR registre.
Kad se mobilni terminal ukljui na novom podruju, premjesti na drugo ili prijee u podruje
drugog davaoca GSM usluga, tada se mora registrirati sistemu da potvrdi novu lokaciju.
12
21
Informacija o poloaju alje se MSC centru i VLR registru, koji informaciju o poloaju alje
pretplatnikom VLR registru.
Konverzija iz 16 u 64 kb/s je potrebna, jer MSC koristi iskljuivo 64 kb/s kanale, a
pogotovo ako se razgovor alje dalje u sistem fiksne telefonije. Obavezno se koristi 64 kb/s, s
time da su odvojeni govorni od signalizacijskih kanala (za razliku od GSM, koji ima unutar
16 kb/s i govorne/data i signalizacijske kanale).
Sva okruenja oko GSM komutiranja koriste protokol baziran na SS7 protokolu, a za
okruenja koriste MAP protokol. Ako mrea nudi kodiranje sa polu brzinom, model ukljuuje
6,5 kb/s kanal i koder pored kanala 13 kb/s i kodera. Udruivanje kodera za glas u BSC ini
lakim i jeftinijim nuenje razliitih tipova kanala za glas, nego to je bio sluaj ako bi se oni
ugradili u osnovnu stanicu.
Da bismo dobili kanale, koji imaju korisnu irinu opsega 13 kb/s i prihvatljiv kvalitet
preko zranog interfejsa, potrebne su funkcije za korigiranje greaka, enkripciju (dekripciju),
prodorni menadment i sl. Kanal za promet 33,8 kb/s preko zranog interfejsa se upotrebljava
da bi se mogle prilagoditi ove funkcije, zajedno sa korisnom irinom opsega. Opseg 64 kb/s
koristi se za transportiranje etiri prometna kanala sa punom brzinom izmeu MC i BSC.
Zrani interfejs je granica podijele izmeu mobilne i bazne stanice. Fiziki, zrani interfejs se
razgraniava elijskom konstrukcijom. Karakteristike pojedinih elija odreuju se pomou
konstrukcije baznih stanica i resursa dodijeljenih ovim stanicama. Svojstva elije se odreuju
pomou dva osnovna faktora:
pokrivenost i
frekvencije koje su dodijeljene toj eliji.
Prostorni domen elije dimenzionira se na bazi izbora tipa antene, poloaja antene i
njene izlazne snage. Teoretski, elija se opisuje kao estougaona, ali njena stvarna pokrivenost
mora se odrediti kroz razliite tipove mjerenja. Svakoj eliji je dodijeljen izvjestan broj
frekvencija za kontrolu i prometne kanale. Broj prometnih kanala odreuje se na osnovu
oekivanog intenziteta prometa i praga preoptereenja. Jaina prometa (mjerena u Erlanzima)
rauna se kao prosjeni broj simultanih poziva po vremenskoj jedinici. Korienjem
Erlangove prve formule, moe se izraunati broj kanala koje e elija trebati za datu
vjerojatnou preoptereenja. Ako je, na primjer, prosjeni broj mobilnih terminala u eliji 80,
a svaki mobilni terminal razvija protok prometa od 0,025 Erlanga (to odgovara pozivu u
trajanju od 90 sekundi, svaka tri sata) i ako je vjerovatnoa preoptereenja 2 %, tada e elija
trebati est prometnih kanala.
Kljuni diferencijalni faktori su multipl pristup i nain na koji se odrava kontakt
izmeu mobilnih terminala i mree. Da bi se pokrilo veliko podruje sa mobilnim
terminalima, potreban je veliki broj elija, a raspoloive frekvencije e se ponavljati.
Poto dvije susjedne elije ne mogu koristiti iste frekvencije, zbog opasnosti od
interferencije, mora se postaviti minimalna distanca radi ponovnog korienja, kako bi se
22
sprijeilo da data frekvencija u jednoj od elija interferira sa istom frekvencijom u nekoj

drugoj eliji. Mora se, takoer, uzeti u obzir pojava interferiranja susjednog kanala.
Udaljenost frekvencija za ponovno korienje definira se kao odnos izmeu eljene jaine
signala (u eliji) i neeljene jaine signala (u najblioj eliji dozvoljenoj da koristi istu
frekvenciju). Ovaj odnos se naziva koeficijent nosilac-interferiranje.
4.2. GPRS
GPRS standard (ETSI), zasnovan na otvorenim zranim interfejsima za paketski

prijenos podataka brzinama do 115 kb/s, obezbijeuje efikasan pristup mreama na bazi IP.
GPRS efikasno koristi radio resurse, brzo uspostavlja veze sa kratkim vremenom pristupa, sa
prijenosom paketa podataka na cijeloj vezi i sa irim opsegom sa vie vremenskih isjeaka,
predstavlja platformu komutiranja paketa na savremenoj tehnologiji, koja omoguuje
istovremeno usluge na bazi komutiranja kanala i paketa.13
Slika 2. GPRS
GPRS koristi GMSK modulaciju tako to omoguuje da nekoliko korisnika dijeli iste
resurse zranog interfejsa, dozvoljavajui tarifiranje na osnovu koliine prijenesenih
podataka, a ne na osnovu trajanja konekcije.
13
23
Jako malo novog hardvera je potrebno da bi se na postojeu GSM mreu dogradio

GPRS. Potrebna su tri nova logika vora:
SGSN, koji omoguuje radio interfejs na bazi paketa preko postojee GSM mree
sa komutiranjem kanala. Ovaj vor opsluuje korisnike odreenog podruja i
ostvaruje vezu prema MSC. Zahvaljujui paketski baziranom interfejsu, nije
neophodan dial-up modemska veza, to daje korisniku osijeaj istovremenosti, a to
je pogodno za mnoge aplikacije kod kojih je brzina odziva kritian faktor (recimo
autoriziranje kreditnih kartica).
GGSN, koji obezbijeuje interfejs prema vanjskim IP paketskim mreama i X.25
mreama. Ovaj vor prijenosi signalne poruke, adresne informacije i formate
podataka u cilju omoguavanja komunikacije izmeu razliitih mrea. GGSN
sadri sve IP adrese korisnika u datoj GPRS mrei.
PTM-SC , koji upravlja PTM prometom te ostvaruje vezu prema backbone mrei i
HLR.
U GSM mrei sa GPRS, vorovi SGNS i GGSN upravljaju paketskim prometom
meudjelujui sa HLR, MSC/VLR i BSS.
GSM platformu karakterizira slijedee:14
zadovoljava govorne i podatkovne zahtijeve,
bazirana je na industrijskim tehnolokim standardima,
posjeduje viestruki procesorski sistem i redundanciju u hardveru,
predstavlja robusnu softversku infrastrukturu, koja podrava neprekidan rad,
ima dobru konstrukciju i iroko podruje opcija za interfejse,
nije teka za instaliranje i konfiguriranje,
ima Web bazirano odravanje i ugraen IP usmjeriva, Firewall, DNS.
GGSN je toka interkonekcije za mree kojima se prijenose paketi podataka i
povezana je sa SGSN preko IP backbone. SGSN je, naizmjenino konektiran na BSS i
smjeten na istom hijerarhijskom nivou mree kao MSC/VLR. On uvijek zna lokaciju GPRS
korisnika, izvrava sigurnosne funkcije i upravlja kontrolom pristupa.
Glavne funkcije SGSN su:
upravljanje mobilnou GPRS terminala,
podrka kombiniranom upravljanju mobilnou terminala klase A i klase B,
meudijelovanjem sa MSC/VLR,
upravljanje logikom vezom ka mobilnim terminalima (logika veza prijenosi
korisniki paketski promet, SMS promet, signaliziranje na treem sloju izmeu
mree i GSM terminala),
rutiranje i prijenos podataka izmeu mobilnih terminala i GGSN,
upravljanje dopunama u protokolu paketa podataka,
14
24
meudijelovanje sa upravljanjem radio resursima u BSS i generiranje podataka o

tarifiranju.
Glavne funkcije GGSN su:

funkcionira kao granini pristup izmeu mobilne mree i eksternih mrea,
uspostavljanje komunikacije sa eksternim protokolom paketa podataka,
autentifiranje korisnika, rutiranje,
generiranje podataka o tarifiranju.
Resursi za uplink i downlink konekciju se odvojeno dodijeljuju, od sluaja do sluaja,
to dovodi do asimetrinog dijelovanja komunikacije paketa podataka.
GPRS uvodi novo podeavanje tipova logikih kanala, koji moraju biti optimizirani za
prijenos paketskih podataka. Fiziki radio resursi u eliji mogu biti dodijeljeni samo GPRS ili
podijeljeni sa linijski komutiranim uslugama, a u tom sluaju te usluge imaju prioritet. Ovdje
se ne koristi podruje lokacije, nego se uvodi koncept podruja rutiranja. Ukoliko GPRS
promet ne ini znaajan dio mrenog prometa, operatorima se savijetuje da koriste iste
elijske parametere i granice kao i za njihove linijski komutirane sisteme. Ako GPRS promet
poraste, GPRS usluge i linijske komutirane usluge mogu zahtijevati razliite elijske
parameter i granice.
Izvijea o detaljima poziva su generirani od strane SGSN i GGSN i oni pokazuju sa
kojom je eksternom paketskom mreom veza bila uspostavljena, vrijednost prijenesenih
podataka, kvalitet ponuenih usluga, datum i vrijeme konektiranja, trajanje sesije. Mada je
GPRS nova usluga mobilnih mrea, koja u odnosu na dananje negovorne mobilne usluge
obezbijeuje znaajno poboljanje u iskoristivosti frekventnog spektra, u poveanju
iskoristivosti kapaciteta mobilne mree i u poveanju funkcionalnosti, ipak postoje odreena
ogranienja unutar GPRS, kao to je ogranien kapacitet elije za sve korisnike. Postoji
ogranien frekvencijski prostor koji se moe iskoristiti za razliite potrebe. GPRS i govor
koriste iste resurse mree. GPRS utjee na kapacitet mree. U stvarnosti, brzina prijenosa je
mnogo manja u odnosu na teoretski moguu, zbog ogranienja u mrei i terminalima. GPRS
je baziran na modulacijskoj tehnici GMSK.
4.3. EDGE
Slijedei korak, poslije GPRS (2.5G), u evoluciji prijenosa podataka u mobilnim

mreama, je EDGE. Ova tehnologija koristi iste principe kao i GPRS, a vee brzine prijenosa
se ostvaruju primjenom spektralno djelotvornije modulacijske tehnike na radio interfejsu.
Modulacija EDGE omoguuje da se u istom raspoloivom frekvencijskom pojasu prijenese
tro-brzina od 14,4 kb/s po fizikom kanalu. EDGE je tehnologija koja e omoguiti GSM
25
operatorima da koriste postojee GSM radio podruje (900, 1800, 1900 MHz) za pruanje
multimedijalnih usluga na bazi IP i njima odgovarajuih aplikacija na brzinama do 384 kb/s.
Ona e omoguiti da se prednosti GPRS potpuno iskoriste, posebno u poboljanju korienja
radio mree.15
Razlika izmeu ranijih tehnologija i EDGE tehnologije je u metodu modulacije, te, u
principu, zahtijeva male promjene u hardveru i softveru, u odnosu na postojeu GSM
arhitekturu.
Pod pretpostavkom da je ve implementiran GPRS, potrebno je izvriti:
hardverske izmjene u radio dijelu (baznim stanicama i kontrolerima baznih
stanica) sa posebnim osvrtom na planirane mree (snaga, pokrivenost, raspodijela
frekvencija, upravljanje GSM kanalima) i
odreene softverske izmjene u preostalom dijelu mree izuzimajui SGSN i
GGSN.
EDGE koristi isti TDMA logiki kanal sa 200 kHz nosiocem, kao i dananji GSM, i 8PSK modulaciju.
Nakon uvoenja EDGE tehnologije u mreu (koja moe biti postepena zbog niskih
zahtijeva za hardverskom izmjenom mree), svaki fiziki kanal u eliji moe se promatrati
kao jedan od etiri tipa kanala:
GSM za prijenos govora i GSM za prijenos podataka sa komutiranjem kanala,
GPRS za prijenos podataka sa komutiranjem paketa,
prijenos podataka sa unaprijeenom komutacijom kanala, ECSD i GSM prijenos
govora,
EDGE paketski prijenos podataka, EGPRS uz istovremeno egzistiranje GPRS i
EGPRS.
Obzirom da, pored hardverskih i softverskih izmjena, uvoenje EDGE tehnologije
zahtijeva izmjene i u planiranju radio mree, samo funkcioniranje GSM mree sa
implementiranim EDGE zavisie od uvjeta pokrivenosti i kvaliteta signala u GSM mrei.
GPRS/EDGE radio pristup, ERAN, obuhvaa IP prijenosnu tehnologiju. ERAN
omoguuje neovisan promet podacima sa niskim prioritetom i promet govora u realnom
vremenu. U poreenju sa implementiranim komutiranjem kanala, ovo rijeenje dimenzijski
poveava fleksibilnost i znaajno uva prijenos.
15
26
4.4. UMTS
Univerzalni mobilni telekomunikacijski sistemi se baziraju na prethodnim mobilnim

sistemima 2G (GSM) i 2.5G (GPRS). GSM je mobilna platforma govornih usluga, GPRS je
platforma bazirana na IP, koja omoguuje prijenos podataka.16
Arhitektura GSM/GPRS pretstavlja mreu, koja je nosilac govornih i podatkovnih
usluga. Ona sadri, pored GSM, arhitekturu kojoj su dodate komponente GPRS:
SGSN,
GGSN i
PTM-SC.
Slika 3.GSM/UMTS
16
27
EDGE tehnologija, koja je prvobitno bila 2.5G, opravdano se sada svrstava u 3G.
CDMA je standard UMTS-a, implementiran na postojeu GSM/GPRS mreu, i omoguuje
velike brzine prijenosa, pogodne za pristup Internetu sa 2 Mb/s u ogranienim podrujima i
384 kb/s u irim podrujima i uz punu mobilnost korisnika.
Slika 4. Arhitektura GSM
UMTS je ETSI standard i lan je obitelji IMT-2000. Oba standarda IMT-2000 Iumt S
imaju potpuno iste ciljeve. Od UMTS se oekuje poseban doprinos na planu prijenosa
podataka, za to su vana tri osnovna parametra:
irina frekvencijskog opsega (bandwidth),
kanjenje (delay) i
bitska greka (bit error ratio) definiraju karakteristike prijenosa informacija
obzirom na mogunost medija kao i prirodu informacije (govor ili podatak).
28
Slika 5. UMTS/IMT2000
Razvoj UMTS je usmjeren u pravcu mree kompletno bazirane na IP tehnologiji,

dodavanjem elemenata mree. UMTS, pored zemaljskih, obuhvata i satelitsku komponentu.
Istina, satelitska komponenta e pruati samo nekoliko postotaka ukupnog trita beinog
pristupa, ali e korisnici preko satelitskih mrea imati pristup uslugama i tamo gdje nema
zemaljskih sistema.
Najbitnija mogunost UMTS je novi radio interfejs, koji ukljuuje nove bazne stanice,
kontrolere, protokole i terminale, a osposobljen je za simetrini i nesimetrini radio paketski
promet, koji utjee na fleksibilnost korisnikog prostora.
Korisnik, koji koristi dual mod, moe se prikljuiti na GSM, UMTS ili oba interfejsa.
Izmeu zajednike mree i radio GSM pristupa je A interfejs u podruju 900, 1800 i 1900
MHz, a interfejs izmeu zajednike mree i UMTS radio dijela, je GRAN u podruju 2 GHz.
Internet je otvorio nove horizonte u globalnom komuniciranju i prijenosu informacija izmeu
fiksnih taaka, a UMTS e omoguiti da pristup svemu to prua Internet bude dostupan sa
bilo koje pozicije korisnika, ukljuujui i korisnika u pokretu. Sutinski, inovativni aspekti
UMTS su:
specifina arhitektura,
vee brzine prijenosa podataka,
konvergiranje fiksnih i mobilnih karakteristika,
kreiranje direktnog satelitskog pristupa.
29
itav sistem se moe podijeliti u dva glavna segmenta:

pristupnu mreu UTRAN i
infrastrukturu za komutaciju i rutiranje, koju ine dvije mrene domene,
komutacija kanala (MSC) i komutacija paketa GSN.
Ove dvije domene koriste paralelne okosnice (backbone) za prijenos prometa.
Prva okosnica je bazirana na ISDN tehnologiji i prijenosi govorni promet, dok je druga
bazirana na IP tehnologiji i prijenosi paketski promet. Samo u pristupnoj mrei ova dva
razliita tipa prometa prijenose se zajedno. Treba naglasiti injenicu da je UTRAN u
potpunosti novi dio UMTS infrastrukture, dok se za osnovnu mreu to ne moe rei, odnosno
domena komutiranja kanala je postojei dio GSM sistema, dok domena komutacije paketa,
uvoenjem GPRS, predstavlja evoluciju GSM infrastrukture.
Slika 6. UTRAN
UTRAN sadri radio mrene kontrolere, bazne radio stanice i podrku upravljanju
radio pristupne mree. Bazne radio stanice su glavno sredstvo za obavljanje radio veza sa
krajnjim korisnikom. Glavni zadatak radio kontrolera mree je da:
upravlja radio pristupom operatera za korisniki prijenos podataka,
upravlja i optimizira resurse radio mree, i
kontrolira mobilnost.
Transport (jezgro mrea) tree generacije celularnih mrea, koja podrava komutiranje
kanala i paketa, sadri hardver i softver potreban za podrku krajnjeg korisnika sa
multimedijskim UMTS aplikacijama.
Radi osiguranja jakog transporta, uvedena je slojevita arhitektura, bazirana na
modularnom, skalabilnom dizajnu.
30
Vie korisnikih aplikacija sadri korisniko-aplikacijski sloj, implementiran u

terminalu i aplikacijskom softveru. Koncept je u biti baziran na kunom virtualnom
okruenju, VHE i arhitekturi otvorene usluge, OSA, prema operatoru. Mreni serveri su
izgraeni na platformi baziranoj na otvorenom operativnom sistemu, koji se izvrava na
komercijalnim raunarima.
Znaajne karakteristike UMTS su:
vei kapacitet i ire podruje pokrivanja,
promjenljive i vee brzine prijenosa podataka, do 2 Mbps,
paketske i kanalno komutirane usluge,
viestruke simultane usluge na svakom mobilnom terminalu,
podrka hijerarhijskoj strukturi elija,
frekvencijsko podruje, 2 GHz,
frekvencijski pojas 5 MHz,
modulacija QPSK, proireni spektar,
UMTS e sigurno igrati kljunu ulogu u stvaranju budueg masovnog trita
visokokvalitetnih beinih multimedijalnih komunikacija. Sutinski inovativni aspekti
UMTS-a su:
specifina UMTS arhitektura,
vee brzine prijenosa podataka (maksimalno 2 Mb/s u kui, odnosno 384 kb/s za
korisnika u pokretu),
konvergencija fiksnih i mobilnih karakteristika,
kreiranje direktnog satelitskog pristupa.
4.5. 4G
4G mrea e biti potpuno zasnovana na IP-u. Omoguavati e brzine izmenu 100

Mbit/s i 1Gbit/s u zatvorenim kao i otvorenima prostorima.
4G se razvija tako da bude prilagonena kvaliteti usluge - QoS (Quality of Service)i
zahtjevima brzine prijenosa postavljenima od predstojeih aplikacija kao to su beini
broadband pristup, MMS (Multimedia Messaging Service), video chat, mobilna TV, HDTV
sadraji, DVB (Digital Video Broadcasting), usluge kao to su glas i podaci, te ostale
streaming usluge.
Definirani su sljedei 4G beini komunikacijski standardi:
Spektarno uinkovit sistem (u bits/s/Hz i bits/s/Hz/site)
Veliki kapacitet mree:istovremeno vie korisnika po eliji
31
Nominalna brzina od 100 Mbit/s dok se korisnik fiziki kree velikim brzinama u
odnosu na stanicu te brzina od 1 Gbit/s dok su klijent i stanica u relativno fiksnom
poloaju, kao to je definirano od strane ITU-R
Brzina podataka od najmanje 100 Mbit/s izmenu bilo koje dvije toke na svijetu
Glatko prebacivanje preko heterogenih mrea
Nevidljiva povezanost i globalni roaming preko mnogostukih mrea
Visoka kvaliteta usluge za multimedijske sadraje sljedee generacije (real time
audio, visoke brzine podataka, HDTV video sadraj, mobilna TV, itd.)
Menusobno funkcioniranje sa postojeim beinim standardima
Potpuno IP orijentirana, paketski komutirana mrea
3GPP (Third Generation Partnership Project) trenutno standardizira LTE (Long Term
Evolution) Advanced kao budui 4G beini standard. Najavljena je komercijalna upotreba
nove 4G mree u periodu 2012-2015.
4.6. Usluge mobilnih komunikacijskih mrea
Usluge mobilnih mrea nove generacije poinju sa drugom generacijom, 2G, iji je
predstavnik GSM. Ova tehnologija predstavlja dobru platformu za uvoenje dopunskih i
usluga sa dodatnom vrijednou (inteligentnih usluga). Usluge poruka poinju sa SMS na
GSM, zatim slijedi unaprijeena usluga sa EMS i sve to dobiva atraktivnu formu sa
multimedijalnim porukama, MMS, ve na GSM/GPRS mrenoj platformi.
Usluge MMS su prirodni naslijednik SMS usluga, ali su one originalno dizajnirane
samo za 3G generaciju. Meutim, mobilni operatori su uvidjeli da su ve 2.5G mree
sposobne da ih podre. To moe znaajno smanjiti potrebu za uvoenjem 3G generacije.
MMS preko 2.5G e izvriti znaajan utjecaj na usluge mobilnog prijenosa podataka, koje e
3G ponuditi krajnjim korisnicima.
Kako su zahtijevi za mobilnim prijenosom podataka sve vei od strane poslovnih
korisnika, kao i za pristup Internetu i korporacijskim intranetovima, GSM je unaprijeen u
2.5G sistem poznat pod imenom GPRS, a koji prua i usluge mobilnog Interneta.
Arhitekture mobilnih raunarskih komunikacija tipa korisnik/posrednik/server
omoguuju sofisticiraniji prijenos podataka izmeu korisnika i njegove matine raunarske
mree. Posrednik mobilnog prijenosa izolira korisnika od moguih potekoa pri uspostavi i
odravanju veze sa serverom u matinoj raunarskoj mrei. WAP je standardizirani nain
komuniciranja mobilnog terminala sa serverom instaliranim u mobilnoj telefonskoj mrei.
Ovaj standard omoguuje da se sadraj sa Interneta filtrira za uspjeno mobilno
32
komuniciranje. WAP polazi od koncepta klijent/server. On podrazumijeva ugradnju relativno

jednostavnog mikro pretraivaa (browsera) u mobilni terminal.
Slika 7. WAP
WAP je razvijan da bi se poboljale postojee aplikacije kao i da bi se razvile nove.

Radi potpunije slike, mogunosti i pogodnosti WAP-a navedene su samo neke korporacijske
aplikacije:17
izmjetena prodajna mjesta,
rad uslune jedinice,
udaljeni nadzori,
pozicioniranje slubenih vozila,
poslovni e-mail,
udaljeni pristup LAN mrei,
prijenos datoteka,
horizontalna razmijena dokumenata, itd.
Sa WAP su omoguene i neke personalne (consumer) aplikacije:
jednostavan prijenos linih poruka,
usluge informacija,
pretplate i rezerviranje za razne vrste usluga sa udaljenog mjesta,
mogunost trgovine u pokretu,
mogunost bankarskih transakcija u pokretu, itd.
17
33
WAP protokol u potpunosti podrava MMS, jedino je pitanje mogunosti korisnikog

terminala i opsega radio kanala. MMS ima znaajan vrijednosni potencijal, koji proistie iz
iskustva vrijednosnog potencijala relativno jednostavne multimedijalne usluge GSM.
Multimedijske poruke MMS prestavljaju slijedeu masovnu marketinku mogunost u
mobilnim podatkovnim komunikacijama i bit e drugi generator zarade poslije govornih
usluga, ali e uzeti i znaajan dio kapaciteta za prijenos podataka u mobilnoj mrei . Ove
aplikacije mogu ukljuivati tekst, slike, audio, video niske rezolucije, interaktivne igre i
odreene sadrajne reklamne informacije, kao i sportske i financijske novosti.
MMS prua velike mogunosti u poslovnoj oblasti. Moe se dobro iskoristiti za
masovni marketinki nastup. Sam nastup je vrlo niske cijene, jer u sutini koristi mobilni
Internet pristup. Vano je imati ideju kako zgodno predstaviti svoje sadraje i usluge na nain
da je prihvatljiv za mobilni teminal.
Od 3G mobilnih komunikacija se oekuje da u potpunosti osiguraju kvalitetne mobilne
usluge govora, audia, videa i sve Internet usluge prilagoene mogunostima terminala, koji e
imati znatno vee mogunosti audio-vizuelnog prikaza sadraja nego to je bilo zamiljeno.
Samo pod takvim pretpostavkama, mobilne komunikacije e dobiti prostor za pravu igru na
tritu. UMTS e obezbijediti sigurnost, interoperabilnost i roming. Njegova integriranost sa
satelitskim mreama prua pristup uslugama i tamo gdje nema zemaljskih sistema.
Usluge za beini prijenos podataka putem satelitskih i zemaljskih mrea ine potpuno
realnim koncept mobilnog ureda. Usluge za prijenos podataka obuhvataju govorne poruke,
komunikaciju podataka visokom brzinom, faks, MMS i pristup informacijskim uslugama (kao
to su e-mail, verificiranje kreditne kartice), a isto tako i pristup Internetu. Pored toga, pristup
aplikacijama kao to su faks, telefon i pejding, ostvaruje se pomou samo jednog broja.
34
5. TA JE KVALITET USLUGA (QoS)

5.1. Definicija kvaliteta usluga
Prema standardu ISO 8402, rije kvalitet se definie kao ''ukupnost svojstava nekog
entiteta koji se oslanjaju na njegovu sposobnost da zadovolji oekivane ili pretpostavljene
potrebe.'' ISO 9000 definie kvalitet kao stepen pri kojem skup inherentnih karakteristika
ispunjava zahtjeve. ITU-T (Preporuka E.800 [ITU-T E.800]) i ETSI [ETSI-ETR003] openito
definiu kvalitet usluga QoS (Quality of Service) kao ''zdrueni efekat performanisi usluge
koji determiniu stepen zadovoljstva korisnika uslugom.'' Ova definicija je preuzeta i od
strane 3GPP-a i nalazi se u specifikaciji 3GPP TS 22.105.
Prema [ETSI-TR102], IETF smatra QoS kao mogunost segmentiranja saobraaja ili
diferenciranja izmeu saobraajnih tipova s namjerom da bi mrea tretirala odreeni tok
saobraaja razliito od drugih. QoS obuhvata i kategorizaciju usluga i cjelokupnu
performansu mree za svaku kategoriju. U pogledu na mreu, QoS predstavlja sposobnost
mrenog elementa (npr. rutera, hosta ili aplikacije) da ima neki nivo garancije da njegovi
saobraajni i usluni zahtjevi mogu biti zadovoljeni. QoS omoguava propusni opseg prema
aplikacijskim zahtjevima i postavkama mrenog menadmenta.18
Termin 'QoS' se koristi u razliitim znaenjima, od korisnike percepcije usluge do
skupa parametara konekcije potrebnih da se postigne pojedini kvalitet usluge. Znaenje QoS-a
se mijenja, zavisno od polja aplikacija i naunog okvira. Neki autori istiu tri tipa QoS-a:
svojstven (intrinsic), opaen (perceived), procijenjen (assessed).
Svojstveni (sutinski, unutranji) QoS se direktno prua od same mree i moe se
opisati u smislu objektivnih parametara kao to su, na primjer, kanjenje i gubici.
Opaeni (uoeni) QoS jeste kvalitet opaen od strane korisnika. On uveliko zavisi od
mrenih performansi ali se mjeri ''prosjenim miljenjem'' korisnika. Ovaj tip QoS-a se esto
mjeri metodama ocjene srednje vrijednosti miljenja MOS (Mean Opinion Score) koje esto
nisu pouzdane. Razlog tome jesu injenice da nije neophodno da e poboljanje objektivnih
performansi biti opaeno od strane korisnika i da percepcija nije uvijek ista jer uveliko zavisi
od tipa usluge.
Procijenjeni (utvreni) QoS se odnosi na volju korisnika da nastavi koristiti odreenu
uslugu. On je povezan saopaenim QoS-om i takoer zavisi od mehanizma vrednovanja
(ocjenjivanja), nivoa podrke od strane provajdera i drugih marketinkih i komercijalnih
aspekata.19
18
19
Marchese M., ''QoS over heterogeneous networks,'' John Wiley & Sons, November 2007. str.1
Isto
35
Trenutno, veina QoS odreenja se daje prema svojstvenom (objektivni parametri)

QoS-u koristei specifikaciju nivoa usluge SLS (Service Level Specification). SLS prema
[RFC 3206] predstavlja ''skup parametara i njihovih vrijednosti koji zajedno definiu uslugu
ponuenu saobraaju.'' SLS je prema [ITU-T Y.1241] odvojeni tehniki dio od ''dogovorenog
ugovora izmeu korisnika i uslunog provajdera o nivoima karakteristika usluge i pridruenog
skupa mjera (mjernih jedinica),'' to je ope prihvaena definicija ugovora o nivou usluge
SLA (Service Level Agreement). Openito, SLA je formalni ugovor izmeu dva uesnika koji
uspostavlja obavezujue nivoe uslune performanse mree i odgovornosti. Uesnici ugovora
mogu biti korisnik i operator ili dva operatora gdje jedan preuzima ulogu korisnika kupujui
usluge od drugog uslunog provajdera. SLA takoer ukljuuje i netehnika pitanja kao i
vrednovanje i mogunosti mree/ureaja.20
Daljnjim razvojem QoS koncepta i sve veim ukljuivanjem aspekta korisnike
percepcije u definisanje QoS-a, javio se i novi koncept nazvan kvalitet doivljaja krajnjeg
korisnika QoE (Quality of end-user Experience). QoE je termin koji se koristi da se opie
percepcija krajnjih korisnika o tome kako su usluge upotrebljive. Dok je QoS u sutini
tehniki koncept, QoE ukljuuje i ne-tehnike (subjektivne) aspekte, koji uveliko utiu na
cjelokupnu korisniku percepciju. Termini QoS i QoE bit e detaljnije objanjeni u poglavlju
5.3.
5.2. Odakle dolazi QoS?
Nova QoS paradigma je izgraena sa razvojem paketski baziranih mrea. U

tradicionalnom okruenju komutacije kanala/krugova CS (Circuit Switched), kao to je fiksna
telefonska mrea, QoS je inherentno prisutan kako se kanal rezervie irom telefonske mree
za svaki poziv. Resursi se rezerviu kada se uspostavi poziv, i kao takvi dre sve dok uesnici
u pozivu ne prekinu vezu. S druge strane, u paketski komutiranim PS (Packet Switched)
mreama, nema rezervacije fiksnih kanala/krugova da bi se omoguilo efikasno koritenje
resursa. Efikasnost postie rezultate iz fleksibilnosti u alociranju resursa u paketski
komutiranom (PS) domenu, i iz same injenice da se ne koriste fiksni kanali sa svojim punim
kapacitetom kao to je to u okruenju komutacije kanala.
Na primjer, u tradicionalnom telefonskom pozivu dvije osobe ne govore i ne sluaju
jedna drugu svo vrijeme, ve uglavnom jedna govori dok druga slua. Isto tako, aplikacija
interaktivne igre, ne zahtjeva razmjenu kontinuiranih dvosmjernih tokova podataka pri
odreenoj bitskoj brzini, ve razmjenu razliite koliine podataka sa pauzama izmeu.
Aplikacije usluga su takoer razliite u tolerisanju kanjenja paketa. Neke su osjetljive na
kanjenje i zahtjevaju stabilan tok paketa, kao to su tradicionalni telefonski pozivi; dok neke
20
3 Soldani D., ''QoS Management in UMTS terrestrial radio access FDD networks,'' Dissertation for the degree
of Doctor of Science in Technology, Helsinki University of Technology, October 2005. str.1
36
druge usluge mogu tolerisati kanjenje paketa na primjer, prijenos podataka (file transfer).
Nadalje, neke aplikacije ne mogu tolerisati greke pri prijenosu, dok druge to mogu. Na
primjer, prijenos podataka je osjetljiv na greke, i ako svi paketi ne mogu biti ispravno
primljeni, cijeli podatak (datoteka, file) moe biti beskoristan za primaoca. Izgubljeni ili
pogreno primljeni paketi trebaju biti ponovo poslani za takve aplikacije. Neke druge
aplikacije mogu tolerisati manje greke pri prijenosu i ponovni prijenos moda i nee biti
izvodiv usljed vremenskog kanjenja nastalog zbog toga. Zahtjevi za irinom opsega takoer
mogu varirati meu uslunim aplikacijama. Video streaming u realnom vremenu zahtjeva
odreeni propusni opseg, a prijenos podataka ima odreenu dobit usljed vee bitske brzine,
dok govorni razgovor ne bi imao nikakvu dobit pri duplo veoj koliini resursa u mrei.
Dok paketski bazirane (PS) mree mogu imati koristi pri neiskoritenim periodima
nositelja (noseih usluga), u isto vrijeme one moraju biti u mogunosti da pravilno odrede
kada pojedina aplikacija usluge (npr. poziv) treba resurse isto kao i kvalitet i koliinu resursa.
QoS koncept je upravo izgraen (kreiran) da bi to uradio i definisan je na takav nain da
razliiti tipovi korisnika i uslunih aplikacija sa razliitim zahtjevima noseih usluga mogu
biti podrani u paketski baziranim mreama.21
5.3. QoS i QoE u mobilnim komunikacijama
Mobilne podatkovne usluge ubrzano postaju osnovna komponenta poslovnih strategija

mobilnih operatora i formiraju multi-milijardersko trite koje veoma brzo raste. Procijenjeni
prihodi od SMS (Short Message Service) usluga irom svijeta u 2002. godini su iznosili oko
36 milijardi dolara (USD). To predstavlja strahovito ogromno trie, koje je utoliko vie
znaajno kada se posmatra iz sljedee perspektive:
Industrija video igara u 2002. godini je vrijedila samo 9 milijardi dolara.
Zarada filmske industrije u 2002. godini je iznosila 7.5 milijardi dolara.
Vrijednost cijele muzike industrije u 2002. godini je iznosila 20 milijardi dolara.
No, to je samo poetak. itavo jedno polje novih usluga raste vrlo brzo uz
tradicionalne govorne usluge. Predvianje od strane Strand Consulting-a ukazalo je da e negovorni prosjean prihod po korisniku ARPU (Average Revenue per User ) iznositi oko 32%
prihoda mobilnih operatora u 2005. godini.22 To se i pokazalo istinitim jer je u drugoj etvrtini
2005. godine ukupni prosjeni prihod po mjesecu od mobilnih podatkovnih usluga vodeih
operatora u SAD-u dostigao 575 miliona dolara to je duplo vie nego za isti period 2004.
godine. S druge strane prema studiji grupe Yankee u 2009. godini oekuje se da e prihodi od
21
Soldani D., Li M., Cuny M., ''QoS & QoE Management in UMTS Cellular Systems,'' John Wiley & Sons,
June 2007. str.41-42
22
White paper, ''Quality of Experience (QoE) of mobile services: Can it be measured and improved?,''
Nokia Group, 2006. str.3
37
mobilnih podatkovnih usluga u SAD-u iznositi ak 15,9 milijardi dolara.23 Takoer,

zanimljivo je i predvianje od strane UMTS Foruma u kojem je ukazano da e do 2010.
godine broj pretplatnika koji koriste multimedijalne usluge prerasti broj pretplatnika koji
koriste uglavnom tradicionalne govorne usluge.24 Oekuje se da e aplikacije mobilnog ureda,
pretraivanje (browsing) i MMS usluge (Multimedia Messaging Services) biti osnovni
kontributori (doprinosioci) zajedno sa mnogim manjim kontributorima od strane trenutnih i
buduih aplikacija. Sljedea lista usluga pokriva prihod koji generiu podatkovne usluge koje
su trenutno dostupne i koje e biti dostupne u blioj budunosti.
1. Kratke poruke (SMS)
2. Multimedijalne poruke (MMS)
3. Chatovi, forumi
4. Pretraivanje (browsing)
5. E-mail pristup, e-mail do SMS-a pristup
6. Skidanje (download) Ring tonova i sliica (grafika)
7. SMS glasanje, upozorenja
8. Skidanje (download) igrica
9. Skidanje (download) videa (filmova, klipova)
10. Streaming
11. Mobilni ured (e-mail, browsing, itd.)
12. M-plaanje, M-bankarstvo, M-rezervacija, M-brokering, M-ticketing
13. Usluge blizine (proximity services)
14. Razmjena videa u realnom vremenu.25
Kombinovana performansa novih usluga, aplikacija, sistema i mrea je postala kritina
za oblikovanje zahtjeva, sklonosti i percepcije samih korisnika. Budui da zahtjevi razliitih
usluga i aplikacija variraju, ovakav razvoj ne-govornih usluga je postavio novi izazov u
upravljanju njihovim performansama na to efektivniji nain.
Stoga, ono to je veoma bitno za ovaj ubrzani razvoj mobilnih paketski orijentisanih
mrea i rast podatkovnih usluga jeste uvoenje koncepta kvaliteta usluga (QoS).
Implementacija QoS koncepta u mobilnim komunikacijama e biti presudna za uspjean
prijenos informacija, posebno u uvjetima ogranienog propusnog opsega i medija podlonog
grekama, kakav je beini medij. Zato je veoma vano definisati kvalitet usluga u svim
buduim elijskim mreama. Upravljanje QoS-om predstavlja kljuni faktor u obezbjeenju
razliitih usluga i aplikacija u mobilnim mreama tree generacije (3G). Za operatora je vano
i efikasno iskoritenje resursa 3G mree. Ovaj zahtjev se odnosi na resurse svih dijelova
sistema: radiopristupnog dijela, transportnog dijela i jezgra mree. Meutim, sa stanovita
korisnika od interesa je da budu zadovoljeni zahtjevi za aplikacioni QoS s kraja na kraj veze,
odnosno da korisniko opaanje usluge tj. QoE bude na visokom nivou. Upravo zbog toga se
23
June 2007. str.xiii
24
Izvor: UMTS Forum (www.umts-forum.org)
25
White paper, ''Quality of Experience (QoE) of mobile services: Can it be measured and improved?,'' Nokia
Group, 2006. str.3
38
pored same implementacije QoS koncepta u mobilne mree, u zadnje vrijeme, namee i
integracija QoE paradigme sa QoS konceptom. Za svakog mobilnog operatora postalo je
veoma vano da odgovori na zahteve svojih korisnika time to e, pored tehnikih zahtjeva,
kao bitan faktor pri projektovanju i optimizaciji mree uzeti u obzir i korisniko opaanje
kvaliteta usluga. Korisniko opaanje usluga ukazuje operatoru na stvarno funkcionisanje
mree, bez obzira na to kako je ona tehniki realizovana. Stoga je postalo veoma vano za
operatore da inkorporiraju i precizno mjere QoS i QoE svojih mrea i dalje ih poboljavaju na
odgovarajue naine.
Pretraivajui i pregledavajui literaturu mogu se nai razliite definicije za QoS i
QoE. Neki nastoje definirati ove pojmove s poslovne perspektive dok drugi to rade s tehnike
perspektive. U 3GPP-u kvalitet usluga (QoS) se openito odnosi na kvalitet zahtjevane usluge
opaen od strane korisnika te usluge. Meutim, ovdje je potrebno razmotriti dva aspekta:
sposobnost mree da prui takvu uslugu na osiguranom nivou usluge, i ta krajnji korisnik
zaista opaa, tj. kako je on zadovoljan s uslugom. U kontekstu mobilnih komunikacija, prvi
aspekt tj. QoS opisuje sposobnost elijske mree da prui (obezbjedi) uslugu sa osiguranim
nivoom usluge, odnosno sposobnost mree da ispuni specifikacije nivoa usluge (SLS)
ugovorene izmeu korisnika (pretplatnika) i uslunog provajdera ugovorom o nivou usluge
(SLA).
Drugi aspekt se oznaava kao termin QoE i opisuje opaanje krajnjih korisnika o tome
kako su usluge upotrebljive u smislu, na primjer, dostupnosti, integriteta, itd. QoS i QoE su
toliko meuovisni da se moraju izuavati i upravljati sa opim razumijevanjem, od planiranja
do implementacije i optimizacije. Prema tome, QoE i QoS su jedan drugome (meusobno)
integralni dijelovi i nijedna rasprava o QoE-u ne bi bila potpuna a da se ne spomene QoS.
Ukratko, cilj mree i usluga treba da bude postizanje maksimalne korisnike procjene (QoE),
dok je kvalitet mree (QoS) glavni elemenat (modul) za postizanje tog cilja to efektivnije.
Termin 'QoE' se odnosi na korisnikovo opaanje o kvaliteti pojedine usluge ili mree.
Izraava se u ljudskim osjeajima kao to su 'odlian', 'dobar', 'lo', itd. S druge strane, QoS je
u sutini tehniki koncept. On se mjeri, izraava i razumijeva u odnosu na mreu i mrene
elemente koji obino imaju mali znaaj za korisnika ali veliki za sveukupni kvalitet
doivljaja. QoE i QoS koncepti su prikazani na Slici 8.
Premda bi u mnogim sluajevima bolji mreni QoS rezultirao i boljim QoE-om,
ispunjavanje svih saobraajnih QoS parametara ne bi garantovalo zadovoljnog korisnika.
Izvrsna propusnost u jednom dijelu mree i ne bi pomogla ukoliko nema pokrivenosti na malo
udaljenijem kraju. Besprijekoran prijenos izoblienih paketa ne pridonosi sretnim
korisnicima. Stoga, zakljuak da se QoE poboljava zbog toga to se QoS mehanizmi koriste
da bi se, na primjer, smanjila varijacija u kanjenju (jitter) ili prosjeno kanjenje otpremanja
paketa moda nee biti ispravan u svim okolnostima. Ono to je bitno jeste dobar korisniki
doivljaj ili QoE, a cilj QoS-a bi trebao biti da isporui (osigura) visok QoE.26
26
June 2007. str.1-3
39
Slika 8. QoE i QoS koncepti
Isporuka visokog QoE-a

QoE a zavisi od sticanja razumijevanja faktora koji doprinose
korisnikoj
koj percepciji ciljnih usluga, i primjena tog znanja da se definiu operativni zahtjevi.
Ovaj top-down
down (odozgo prema dole) pristup umanjuje trokove razvoja i rizike korisnikog
odbacivanja i prigovora (albe), osiguravajui
osiguravaju da e ureaj ili sistem zadovoljiti korisnike
zahtjeve.
QoS se esto
esto tretira kao bottom-up
bottom up (odozdo prema gore) proces, koji se sastoji od
povezivanja metodologija diferencijacije performansi od take
ta ke do take
tak (point-to-point) sa
malim sagledavanjem toga ta se dogaa
doga na osnovi s kraja na kraj (end-to-end).
(end
Top-down
pristup je baziran na pretpostavci da je krajnji korisnik taj koji je temeljni uivalac dobiti od
QoS-a.
a. S namjerom da se ispune oekivanja
o
krajnjeg
eg korisnika, implementacija QoS-a
QoS u
stvarnim mreama mora biti fokusirana na gledite krajnjeg korisnika i mora pruiti nivoe
performansi usluge neophodne za visoki QoE za korisnika. U praksi, to znai
zna fokusiranje na
korisnika tj., na osobu koja plaa
pla raune i razumijevanje njegovih oekivanja
o
od QoS
performansi, i njihovo koritenje za upravljanje zahtjevima za specifine
specifi
QoS mehanizme za
pojedina mrena podruja
ja kao to su korisnika
korisni ka oprema UE (User Equipment), pristup, jezgro
mree CN (Core Network),
Network) backbone (glavna mrea), vanjske podatkovne paketske mree i
prateii interfejsi. Konceptualni modeli QoE-a
QoE i QoS-a s kraja na kraj su prikazani na Slici 2.
Postoji mnogo razliitih
razli
scenarija za isporuku QoS-aa s kraja na kraj. Pod tim
scenarijima se podrazumijevaju
azumijevaju razliiti
razli iti primjeri uvezanih QoS mehanizama unutar razliitih
dijelova mree koji zajedno mogu isporuiti
isporu iti QoS s kraja na kraj. Pri tome, QoS s kraja na kraj
40
(end-to-end QoS) predstavlja konzistentni postupak i uzajamni rad izmeu QoS mehanizama
implementiranih u razliitim mrenim podrujima. Znaenje 's kraja na kraj' (End-to-End) je
po definiciji odreeno od referentne take recimo, pristupne take usluge SAP (Service
Access Point) izmeu dva susjedna sloja protokola, kao to su na primjer, IP i TCP/UDP,
kroz koje slojevi mogu razmjenjivati podatke unutar UE-a do prateeg SAP-a izmeu peerova (ravni) (entitetski slojevi istog protokola) lociranih unutar udaljenog host-a.
Slika 9. Top-down pristup i odreenje QoS-a s kraja na kraj

Termini QoS i QoE su opisani na razliite naine od strane razliitih foruma, to je u
mnogim sluajevima itaoce dovelo do zabune. Stoga, ovdje su se nastojale prikazati
definicije izvedene iz razliitih taaka gledita da bi se dolo do opeg razumijevanja. Kroz
ovaj rad, termini 'QoS' i 'QoE' e biti koriteni u kontekstu opisanom sljedeim definicijama:
QoS se definie kao sposobnost mree da prui (obezbijedi) uslugu na osiguranom
nivou usluge. QoS obuhvata sve funkcije, mehanizme i procedure u elijskoj mrei
i terminalu koji osiguravaju (garantuju) pruanje ugovorenog kvaliteta usluge
izmeu korisnike opreme UE i jezgra mree CN.
QoE se odnosi na to kako korisnik opaa upotrebljivost usluge u koritenju
(upotrebi) odnosno kako je on zadovoljan s uslugom u smislu, na primjer,
upotrebljivosti, dostupnosti, mogunosti zadravanja (retainability mogunost
zadravanja u smislu nastavljanja koritenja) i integriteta usluge. Na integritet
usluge utiu propusnost, kanjenje, varijacija u kanjenju (jitter) i gubici paketa u
toku prijenosa korisnikih podataka; Pristupanost usluge se odnosi na
nedostupnost, sigurnost (autentikacija, autorizacija i obraunavanje),
pokretanje(aktivaciju), pristup, pokrivenost, blokiranje, i vrijeme postavke
odgovarajue nosee usluge; Mogunost zadravanja usluge, openito,
karakteriziraju prekidi veze (connection losses).27
27
June 2007. str.3-5
41
5.4. QoS parametri
Postavlja se pitanje: kako se najefikasnije moe opisati kvaliteta usluge? U

standardima se koriste razliiti pristupi, a sadraj kvalitete usluge jedni opisuju
atributima, drugi znaajkama, trei parametrima. Pristup iz ITU-T X.641 opisuje QoS kroz
QoS znaajke.
QoS znaajka je aspekt QoS sustava, usluge ili resursa koji se moe izraziti
brojanom vrijednou, a definira se neovisno o nainu na koji je predstavljena ili
upravljana.28 Namjera uvoenja QoS znaajki je modeliranje stvarnog ponaanja sustava, a ne
onog uoenog prilikom mjerenja.
Znaajke se mogu podijeliti u tri osnovne skupine:
generike/kljune/neizostavne,
posebne vezane uz odreenu uslugu,
izvedene.
Kao primjer najee koritenih znaajki kvalitete usluge i mjera kojima se one
izraavaju moe posluiti tabela 2.
Tabela 2. QoS znaajke
ZNAAJKA
MJERA
OPIS ZNAAJKE
Kanjenje
Vrijeme
Kanjenje u prijenosu
Jitter-variranje kanjenja
Variranje kanjenja u prijenosu
Propusnost
Vremenski
interval
Brzina
Vjerojatnost pogreke
Vjerojatnost
Vjerojatnost pojave pogreke prilikom prijenosa podataka
Dostupnost
Omjer
Koliko je usluga bila dostupna
Pouzdanost
Vrijeme
Srednje vrijeme izmeu dva uzastopna ispada sustava
Cjelovitost
Vjerojatnost
Otpornost sustava na nepredviene situacije
Povjerljivost/tajnost
podataka
Vjerojatnost
Otpornost sustava na pokuaje nezakonitog itanja podataka koji

se prenose
Vanost
Ljestvica
prioriteta
Razina vanosti podataka koji se prenose
28
Brzina prijenosa podataka
ITU-T Recommendation X.641: Information technology quality of service framework, August 1996.
42
Kvaliteta usluge ovisi o QoS zahtjevima koji se opisuju QoS znaajkama, a koje se
nadalje preslikavaju i predstavljaju QoS parametrima, ije se pak vrijednosti daju mjeriti.
Svaka izmjerena vrijednost opisuje se mjerom i kvalitativnom vrijednou.
U literaturi koja razmatra praktine aspekte koncepta QoS, po pravilu se ne pravi
razlika izmeu znaajki i parametara QoS, ve se iskljuivo koristi posljednji termin.
Zanimljivo je da se na njihovom razlikovanju insistira samo u ITU-T X.641. Ve u narednoj
preporuci serije X (ITU-T X.642), izjednaavaju se znaajke i parametri QoS.29 Parametri
(pokazatelji) kvalitete mogu biti:
objektivni (mjerenje odreenih karakteristika bitnih za uslugu) i
subjektivni (izraavanje korisnikovog zapaanja).
Objektivni parametri se nazivaju i parametri isporuenih performansi (DPP-Delivered
Peformace Parameters), a subjektivni se nazivaju korisnikom satisfakcijom (CS Customer
Satisfaction). Jedni druge meusobno upotpunjuju.
QoS parametar, openito gledajui, je varijabla koja opisuje kvalitetu usluge
kvantitativno. QoS parametri i njihove ciljne vrijednosti su izuzetno znaajne za promatranje
i upravljanje QoS. Stoga ovi podaci predstavljaju neizbjean dio svakog QoS ugovora. Osim
hijerarhijskog naina, parametri se mogu organizirati u skupine ovisno o tome da li se
njihove vrijednosti dobivaju izravnim mjerenjem ili primjenom matematikih alata za
pronalaenje meuovisnosti:
osnovni/primarni QoS parametri, koji se definiraju na temelju dogaaja
promatranih na suelju korisnik davatelj usluge,
izvedeni QoS parametri, koji se definiraju na temelju izmjerenih vrijednosti za
osnovne parametre i ciljnih vrijednosti za svaki bitni osnovni QoS parametar.
Izvedeni parametri predstavljaju (matematiku) funkciju od osnovnih parametara
(uporaba statistikih alata, pronalaenje funkcionalne ovisnosti izmeu dva ili vie
osnovna/izvedena parametra i drugo).
Vrijednosti QoS parametara se moraju odrediti. Ugovorene vrijednosti za svaki
parametar se navode u ugovoru i mogu biti n.pr.:
ciljna vrijednost,
gornja i donja granica,
gornji i donji prag,
najvea i najmanja vrijednost i slino.
Treba naglasiti da kod nekih parametara QoS, kao to je to n.pr. propusnost (protok),
postoji direktna razmjera izmeu numerike vrijednosti i kvaliteta (vea propusnost = vea
kvaliteta), dok je kod drugih, kao n.pr. kanjenja u prijenosu, ta zavisnost obrnuta.
29
ITU-T Recommendation X.642: Information Technology Guide to Methods and Mechanisms, ITU-T 09/98
43
Kategorije parametara QoS u multimediji dobivaju se sistematiziranjem parametara

QoS. Parametri QoS sistematizirani su u pet kategorija, kao to je to prikazano u tabeli 3.
Tabela 3. Kategorije parametara QoS
Kategorija
Parametri
Performanse
Kanjenje u prijenosu s kraja na kraj, binarni protok
Format dokumenta
Rezolucija videa, uestalost slika, format zapisa, postupak kompresije
Sinkronizacija
Klizanje poetaka audio i video-sekvenci
Cijena
Trokovi veze, prijenosa i autorskih prava
Korisnik
Subjektivna ocjena kvalitete slike i zvuka
Parametri se mogu promatrat s tehnikog, tehnolokog i eksploatacijskog aspekta. Na

primjer, tehniki parametri u analognoj mrei su: slabljenje, um, presluavanje, odjek,
izoblienja amplitude i stabilnost, a u digitalnoj mrei tehniki parametri kvalitete su: stupanj
greke bita (BER), izoblienja (um) kvantizacije, doputeno klizanje (slip), jitter i lagani
jitter (vonder).
5.5. QoS mjerenje
Jedan od kritinih aspekata prilikom poboljanja kvalitete usluge je mjerljivost," tj. u

kojoj mjeri se kvaliteta usluge moe prikazati objektivnim kvantitativnim mjerama. Razliiti
objekti na suelju imaju razliit doivljaj i shvaanje QoS. Kad se govori o pruenoj QoS
teite je stavljeno na davateljevu stranu suelja i njegovo vienje QoS. Kad se govori o
doivljenoj QoS teite je stavljeno na korisnikovu stranu suelja i njegovo vienje QoS.
esto je doivljeni QoS na nioj razini u odnosu na prueni QoS.
Mjerenje kvalitete usluge se definira kao proces u kojem se niz brojanih vrijednosti,
odnosno simbola, dodjeljuje QoS parametrima ispitivane usluge. Prilikom definiranja i
primjene razliitih metoda mjerenja potrebno je imati u vidu bitne informacije u procesu.
Izmeu ostalog to su:
vrsta, lokacija i nain pristupa referentnoj mjernoj toki;
podaci vezani uz uslugu, suelje na kojem se ona prua, te mjernu okolinu;
podaci o mogunostima obrade i najveeg dozvoljenog optereenja sustava;
44
podaci koji opisuju toku davanja usluge, ukljuujui nain pristupa i koritenja
usluge, kao i nune informacije, tj. znanje korisnika o koritenju usluge koje
uvjetuju pravilno koritenje;
podaci o usluzi koja se prua na tom suelju, te njene komponente;
opis naina generiranja vrijednosti koje se mjere;
podaci o vremenu i uestalosti mjerenja;
definiranje naina obrade prikupljenih podataka i njihovog prikaza.
QoS mjerenja se izvode tijekom radne faze usluge i u fazama kreiranja i uvoenja
usluge. U radnoj fazi usluge, mjerenja mogu biti izravna ili neizravna, mogu se prikupljati
uzorci u odreenim vremenskim intervalima ili se pak mjerenja mogu provoditi neprekidno.
Brojane vrijednosti dobivene kao rezultat mjerenja zovemo QoS mjere. Bitni elementi QoS
mjerenja su:
Klasifikacija mjerenja vezanih uz kvalitetu usluge
Uestalost mjerenja kvalitete usluge
Preporuke za provoenje mjerenja
5.6. QoS upravljaki mehanizmi
Ovisno o fazi u kojoj se usluga nalazi razliiti mehanizmi upravljanja se koriste kako
bi se postigla dogovorena kvaliteta usluge. Upravljanje kvalitetom usluge je pojam koji
predstavlja bilo koji skup aktivnosti koje sustav izvodi za uspostavu, promatranje, kontrolu i
administraciju kvalitete usluge. Zbog svoje vanosti, upravljanje kvalitetom usluge e biti u
ovom radu posebno obraeno.
45
6. QoS MOBILNIH KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA

6.1. QoS arhitekture u mobilnim komunikacijskim tehnologijama
Standardne paketske raunarske mree zasnovane na IP (Internet Protocol) protokolu,

po svojoj tehnikoj koncepciji, pruaju best effort kvalitet usluga (Quality of Service, QoS)
prilikom prenosa podataka. Meutim, ove mree ne obezbjeuju zahtjevani kvalitet usluga,
jer se prenos paketa obavlja sa kanjenjem, varijacijom kanjenja i odreenom vjerovatnoom
gubitka paketa podataka.
Takav kvalitet zadovoljava samo tipine Internet aplikacije odnosno klase usluga CoS
(Class of Service), kao to su:
- elektronska pota (E-mail),
- prenos datoteka (file transfer),
- Web aplikacije (WWW applications).
Kanjenje prilikom prenosa paketa u IP mreama stvara velike probleme za aplikacije
koje zahtjevaju prenos u realnom vremenu, kao to su multimedijalna komunikacija i paketski
prenos govora.
ak i na relativno neoptereenim IP mreama, kanjenje prilikom isporuke paketa je
vrlo veliko te se ne moe jednostavno prilagoditi za komunikaciju u realnom vremenu. Da bi
se obezbijedile nove klase usluga i komunikacija u realnom vremenu, IP mree se moraju
dopuniti novim tehnikim rjeenjima, tj. kvantitativnim i kvalitativnim performansama. To
zahtjeva da se IP mrei doda odreeni nivo inteligencije da bi bio podran saobraaj koji
zahtjeva stroga vremenska ogranienja pri prenosu kroz datu mreu. Pri tome se imaju u vidu
zahtjevi za ogranieno kanjenje, diter i vjerovatnou gubitka paketa. Problem se rjeava
koritenjem odreenih QoS protokola.
Da bi se mrea prilagodila potrebama razliitih tipova QoS-a, postoje i koriste se
brojni QoS protokoli i algoritmi, meu kojima se najee primjenjuju:
- Protokol integrisane usluge - IntServ protokol (Integrated Services) dodjelom
prioriteta vri selekciju saobraajnih tokova prilikom obezbjeenja kvaliteta usluga.
- Subnet Bandwidth Management (SBM) protokol, omoguava kategorizaciju i
prioritete paketa podataka na drugom sloju (Layer 2) odnosno na vodu podataka OSI
modela mree, dijeljenjem i komutacijom mrea prema standardu IEEE 802.
- ReSerVation Protocol (RSVP) je signalizacioni protokol koji omoguava
rezervaciju mrenih resursa (postupak poznat kao integrisane usluge Integrated
Services).
- Protokol diferenciranih usluga (Differentiated Services DiffServ) omoguava
jednostavnu kategorizaciju i obezbjeenje prioriteta tokova mrenog saobraaja.
46
- Protokol prenosa u realnom vremenu - RTP (Real-time Transport Protocol)

obezbjeuje sinhronizaciju paketa na odreditu i prenos podataka u realnom vremenu.
- Protokol upravljanja u realnom vremenu - RTCP (Real Time Control Protocol)
obezbjeuje informacije o kvalitetu prenosa poruka, identifikuje RTP izvor, obavlja
nadzor saobraaja u mrei itd.
- Protokol komutacije multiprotokolske labele MPLS (MultiProtocol Label
Switching) namjenjen je za oznaavanje, rutiranje, usmjeravanje i komutaciju
saobraaja, omoguava upravljanje propusnim opsegom za skupove saobraajnih
tokova preko mree sa rutiranjem i usmjeravanjem saobraaja upravljanim labelom.
MPLS je vie protokol ininjeringa saobraaja, nego protokol kvaliteta usluga.
Pored prethodno pomenutih, u protokole kvaliteta usluga ubrajaju se:
- protokoli ATM adaptacionog sloja AAL-1,
- AAL-2 i AAL-5,
- Internet protokol verzije 6 (IPv6),
- multiprotokolska komunikacija preko ATM mree - MPOA,
- protokoli virtuelnih privatnih mrea (npr. PPTP).
6.1.1. Hijerarhije i arhitekture QoS-a telekomunikacijskih mrea
Multimedijalni informacioni sistemi formiraju se nad slojevitom strukturom razliitih

telekomunikacionih mrea, kao to je predstavljeno na slici 10.
Svaka od mrea na prikazanoj hijerarhijskoj strukturi obezbjeuje sopstveni mreni
QoS. Najnii u hijerarhiji su optiki, tj. talasni multipleksni sistemi (Wavelength Division
Multiplex, WDM), odnosno optika kablovska mrea sa talasnim multipleksnim sistemima.
47
Slika 10. Hijerarhija izmeu WDM, PDH/SDH, ATM, ISDN, IP i multimedijalnih mrea
Na drugom sloju, nad WDM optikom mreom, nadgrauje se mrea plesiohronih

odnosno sinhronih digitalnih hijerarhijskih prenosnih sistema, tj. kombinovanih PDH/SDH
sistema (Plesiochronous Digital Hierarchy / Synchronous Digital Hierarchy).
Na treem sloju, odnosno nad PDH/SDH mreom, formiraju se digitalne mree
integrisanih slubi: uskopojasna ISDN (Integrated Services Digital Network) mrea (N-ISDN)
ili irokopojasna ATM (Asynchronous Transfer Mode) mrea (B-ISDN). Na istom sloju,
iznad PDH/SDH mree, moe biti formirana paketska IP mrea ili MPLS mrea.
Na etvrtom sloju arhitekture mrea formiraju se multimedijalne mree prema ITU-T
standardima H.320, H.321, H.323, H.324, H.311.
Peti sloj u hijerarhiji ine razne aplikacije odnosno multimedijalni informacioni
sistemi, kao to su: telemedicina, rad na daljini, obrazovanje na daljini, elektronska trgovina
(E-commerce), elektronsko bankarstvo (E-banking), elektronsko poslovanje, meteoroloki
informacioni sistemi, vojni komandno-informacioni sistemi i dr.
48
6.1.2. OSI arhitektura protokola QoS-a
QoS pojedinih mrea u prikazanoj hijerarhiji, pored ostalog, podrava i skup protokola
kvaliteta usluga.
Uobiajeno je da su ti QoS protokoli pridrueni OSI arhitekturi komunikacionih
protokola date mree. Jedan primjer OSI arhitekture mree sa pridruenim QoS protokolima
prikazan je u tabeli 4.
Tabela 4. OSI arhitektura mree sa pridruenim QoS protokolima
6.1.3. Zdruavanje QoS protokola
Svaki od navedenih tipova protokola QoS-a moe se nezavisno koristiti s kraja na

kraj veze, odnosno u komunikaciji od predajnika do prijemnika. U realnim primjenama se
pojedinani QoS protokoli ne koriste nezavisno, ve u kombinaciji sa drugim tipovima
protokola.
Protokoli su projektovani tako da se mogu koristiti sa drugim QoS tehnikama
primjenjenim izmeu predajnika i prijemnika, a obezbjeuju kvalitet usluga od vrha do dna
(top-to-bottom) i s kraja na kraj veze (end-to-end). Na slici 11. prikazana je arhitektura
nekoliko zdruenih QoS protokola.
49
Slika 11. Arhitektura zdruenih protokola kvaliteta usluga
DiffServ je komplementaran protokolu RSVP, a zajedno ovi protokoli obezbjeuju

QoS s kraja na kraj veze.
Krajnji raunari mogu koristiti RSVP zahtjeve sa zadatim parametrima QoS-a
(propusni opseg, kanjenje, diter itd.).
Granini ruteri na ulaznim takama kimene mree (backbone network) preslikavaju
rezervaciju na klase usluga polja TOS (Type Of Service) protokola IPv4, odnosno DS bajt
(polja TOS) u zaglavlju ovog protokola.
Na izlazu kimene mree ponovo se obezbjeuje RSVP, odnosno rezervacija resursa
do krajnjeg odredita. Na slian nain kombinuje se protokol RSVP u lokalnoj raunarskoj
mrei (LAN) sa MPLS protokolom u kimenoj WAN mrei.
50
6.2. Arhitektura QoS-a multimedijalnih mrea
Kao rezultat nastojanja da se obezbijedi arhitektura za QoS upravljanje od kraja do

kraja, integrisana sa mreno konfigurisanim QoS slubama i protokolima, predloeno je
nekoliko razliitih modela:
Extended Integrated Reference Model (XRM), razvijen na Columbia Univerzitetu;
Quality of Service Architecture (QoS-A), razvijen na Lancaster Univerzitetu;
OSI QoS Framework, kojeg je predloila ISO SC21 QoS Radna Grupa;
Heidelberg QoS Model, kojeg je razvio IBM-ov evropski mreni centar;
OMEGA Architecture, koja je razvijena na Pennsylvania Univerzitetu;
TINA QoS Framework, kojeg je razvio TINA Konzorcijum;
IETF QoS Manager (QM), razvijen od strane IETF Radne Grupe za integrisane
slube;
Tenet Architecture, razvijena na California Univerzitetu;
End System QoS Framework, koji je razvijen na Washington Univerzitetu.
U nastavku su opisane etri arhitekture QoS-a: XRM, Lancaster, OSI i Heidelberg.
6.2.1. XRM model
COMET grupa na Columbia Univerzitetu razvila je XRM (Extended Integrated

Reference Model) model kao okvir za upravljanje i nadzor multimedijalnih
telekomunikacionih mrea. Ovaj model podijeljen je u pet funkcionalnih ravni (slika 12.), sa
sljedeim funkcijama:
- funkcije upravljanja, objedinjene su unutar ravni upravljanja mreom (N-ravan) i
obuhvataju OSI (Open Systems Interconnection) funkcionalna podruja mrenog i
sistemskog upravljanja;
- funkcije kontrole saobraaja, objedinjavaju kontrolu resursa (M-ravan) i kontrolnu
ravan (C-ravan);
- funkcije transporta informacija, locirane su unutar korisnike transportne ravni (Uravan) i modeliraju protokole medija i entitete za transport korisnikih informacija
u mrei i krajnjim sistemima;
- telebaza, pripada tzv. D-ravni i omoguava zdrueno predstavljanje informacija,
podataka, kao i odgovarajuih abstrakcija u postojeim mreama i krajnjim
sistemima.
51
Slika 12. XRM model
XRM modelira arhitekturu od kraja do kraja kao multiprocesorsku multimedijalnu

radnu stanicu iji su osnovni elementi:
- audio i video jedinica, koja obavlja multimedijalno procesiranje;
- ulazno-izlazni podsistem, i
- jedinica glavnog procesora.
QoS za odreene klase usluga definisan je preko skupa parametara (kanjenje, gubici,
diter itd.). Metodologija karakterizacije mrenih resursa proirena je na krajnji sistem sa
ciljem definisanja kapaciteta multimedijalnih ureaja.
52
6.2.2. Lancaster QoS arhitektura
QoS arhitektura (QoS-A) je slojevita arhitektura za opis slubi i mehanizama QoS

upravljanja, kao i kontrole prenosa multimedijalnog saobraaja (slika 13.).
Slika 13. QoS-A model
Sloj distribuirane sistemske platforme obezbjeuje multimedijalnu komunikaciju i

realizovanje eljenog QoS-a u objektno-orjentisanom okruenju. Sloj konfiguracije i
sinhronizacije obavlja korekciju ditera i multimedijalnu sinhronizaciju, dok transportni sloj
sadri skup QoS konfigurabilnih slubi i mehanizama. Nii slojevi predstavljaju osnovu za
QoS podrku od kraja do kraja.
QoS upravljanje se realizuje u tri vertikalne ravni. Ravan protokola, koju ine
korisnika i kontrolna podravan, bazirana je na principu koritenja odvojenih profila zbog
razliitih QoS zahtjeva za upravljanje i prenos. Ravan odravanja QoS-a sadri mehanizme za
nadzor i odravanje pridruenih entiteta protokola. Ravan upravljanja tokom obezbjeuje
funkcije kontrole pristupa od kraja do kraja, QoS bazirano rutiranje i rezervaciju resursa,
QoS mapiranje (translacija QoS reprezentacije izmeu slojeva) i QoS skaliranje (obuhvata
QoS filtriranje i adaptaciju).
53
6.2.3. OSI QoS arhitektura
OSI radni model predstavlja okvir za definisanje QoS terminologije i koncepta, a

prvenstveno omoguava identifikaciju objekata od interesa za QoS u standardima za otvorene
sisteme. QoS objekti i njihove interakcije opisuju se definisanjem skupa QoS karakteristika.
Osnovni elementi ovog koncepta su:
- QoS zahtjevi, koji se realizuju preko entiteta QoS upravljanja i odravanja;
- QoS karakteristike, koji predstavljaju opis osnovnih QoS mjerenja koje je potrebno
obaviti;
- QoS kategorije, obuhvataju grupe QoS zahtjeva koji se odnose na pojedinana
okruenja (kao npr. Vremenski kritine komunikacije);
- QoS funkcije upravljanja, koje se mogu primjeniti na razliite QoS karakteristike
kako bi se ispunili odreeni QoS zahtjevi.
Slika 14. OSI QoS model
U strukturi modela na slici 14. definisana su dva tipa entiteta za upravljanje, ija je
funkcija da ispune QoS zahtjeve putem QoS monitoringa i upravljanja od kraja do kraja:
1. Entiteti slojeva: Zadatak PCF (funkcija odluivanja) entiteta je da donese odluku o
tome koji e se kriterij (aspekat sigurnosti, kontrola resursa itd.) primjeniti na
konkretan sloj u modelu. Uloga QCF (funkcija upravljanja QoS-om) je izbor, selekcija
i konfigurisanje odgovarajueg protokola.
2. Entiteti sistema: Zadatak SMA (agent upravljanja sistemom) je obezbjeivanje
sistemskih resursa kojima se moe daljinski upravljati. SPCF omoguava interakciju
sa funkcijama upravljanja svakog pojedinog sloja kako bi se mogla izvriti selekcija
QoS funkcija i karakteristika.
54
6.2.4. Heidelberg QoS model
Ovaj model predstavlja arhitekturu koja obuhvata transportne sisteme za prenos

kontinualnih medija i koja obezbjeuje QoS mapiranje i skaliranje medija.
Slika 15. Heidelberg QoS model

Obezbjeivanje QoS-a "od kraja do kraja" omogueno je primjenom HeiRAT
(resource administration technique) tehnike koja obuhvata eme za razmjenu QoS parametara,
QoS proraune, kontrolu pristupa kao i raspodjelu resursa. Ovakva arhitektura je projektovana
kao podrka heterogenim QoS zahtjevima za individualne prijemnike u multikast grupi i za
podrku adaptivnom QoS-u primjenom tehnika filtriranja i skaliranja medija.
6.3. QoS u UMTS mreama
U ovom poglavlju prikazani su osnovni mehanizmi i funkcije potrebne za

implementaciju QoS-a u UMTS mreama. QoS mehanizmi unutar UMTS mree su
standardizirani u 3GPP-u, koji takoer definie i meurad (interworking) izmeu UMTS QoS
mehanizama i QoS mehanizama koji se koriste u vanjskim mreama. Sadraj ovog poglavlja
je openito baziran na 3GPP specifikacijama i uglavnom je usmjeren na davanje pregleda
QoS koncepta i arhitekture u UMTS-u. Takoer su opisane QoS saobraajne klase i njihovi
najvaniji atributi, funkcije QoS menadmenta i mapiranje izmeu razliitih 3GPP izdanja.
55
6.3.1. QoS koncept i arhitektura s kraja na kraj
3GPP izdanje R99 je temeljno budui da definie prvi 3GPP 3G sistem kao i QoS
arhitekturu s kraja na kraj. QoS arhitektura se sastoji od svih UMTS mrenih funkcija koje
uestvuju u pruanju odgovarajueg kvaliteta usluga krajnjem korisniku.
Ova end-to-end QoS arhitektura pokriva cijelokupni put od UE-a kroz RAN/BSS i PS
CN do vanjskih mrea. Meutim, R99 QoS specifikacije definiu QoS funkcionalnosti za UE,
RAN/BSS i GPRS CN vorove, i interfejse izmeu tih elemenata, ali ne i MT/TE interfejse
niti interfejse prema vanjskim mreama. Ovi QoS aspekti su dalje razvijeni u R5
specifikacijama.
Svrha R99 QoS arhitekture s kraja na kraj jeste da se osigura da se nosee usluge
uspostavljaju i modificiraju u UE-u, RAN/BSS-u i PS CN-u suglasno Uezahtjevanim QoS-om
i imenom pristupne take APN (Access Point Name), korisnikim pretplatnikim pravima,
trenutnim mrenim kapacitetom i QoS politikama operatora. Ova funkcionalnost izdanja R99
je definisana u 3GPP TS 23.107 i primjenjiva je i na i Gb i na Iu arhitekture interfejsa. Zbog
jednostavnosti, suglasno 3GPP specifikacijama, termini 'UMTS' i 'RAN' e se nadalje koristiti
umjesto termina UMTS/GERAN, RAN/BSS i RNC/BSC. R99 QoS koncept s kraja na kraj
upotpunjuje ranije definisane GPRS CN nosee usluge i QoS koncepte dodavanjem novih
funkcionalnosti razliitim entitetima u sistemu. Slika 16. opisuje R99 QoS arhitekturu koja se
sastoji od sljedeih funkcionalnosti:
Usluga s kraja na kraj je usluga prikazana na vrhu i osigurana je od strane usluga
koje lee ispod. Ona pokriva put od UE-a do vanjskih mrea.
UM TS nosea usluga pokriva razliite standardizirane QoS aspekte UMTS
mree. Sastoji se od RAB usluge i CN nosee usluge. RAB usluga se prua u
RAN-u i sadri RNC-ove, bazne stanice, interfejs izmeu njih, interfejs izmeu
RNC-a i CN-a kao i zrani interfejs izmeu bazne stanice i UE-a. GPRS paketsko
jezgro prua CN noseu uslugu koja je implementirana u SGSN-u i GGSN-u kao i
u interfejsu izmeu njih.
CN nosea usluga ova usluga je primjenjiva u GPRS CN voru i njegovim
interfejsima. Ona kontrolie i koristi usluge glavne (backbone) mree nieg nivoa
da bi pruila saetu UMTS noseu uslugu. Usluge glavne mree rutiraju saobraaj
suglasno ugovorenom QoS-u.
56
Slika 16. R99 QoS arhitektura s kraja na kraj
Usluge glavne (backbone) mree backbone pokriva L1 i L2 sloj OSI modela i

podrava razliite nosee usluge da bi ponudio QoS potreban za razliite
korisnike aplikacije. Precizna metoda za pruanje QoS funkcionalnosti u
backbone-u je ostavljena na odabir operatorima i proizvoaima. Usluge backbone
mree su implementirane sa opim (ne-UMTS specifinim) metodama.
Radio pristupna nosea usluga ukljuuje QoS podrku za cjelokupni RAN i
njegove interfejse. Realizovana je pomou dvije zasebne usluge: radio nosee
usluge i Iu nosee usluge.
Radio nosea usluga pokriva sve aspekte transporta radio interfejsa i omoguena
je UTRA FDD/TDD uslugom.
UTRA FDD/ TDD usluga prua transport izmeu UE-a i RAN-a posredstvom
radio nosee usluge.
I u nosea usluga prua QoS obradu posredstvom fizike nosee usluge izmeu
RAN-a i CN-a. Ona takoer prua razliite nosee usluge sa raznolikom QoS
karakteristikama.
Fizika nosea usluga ova usluga prua transport izmeu RAN-a i CN-a.
Lokalna nosea usluga term inalne oprem e/ m obilnog prijem nika Ona je
odgovorna za lokalni QoS izmeu TE-a i MT-a. TE i MT mogu biti spojeni u UE
ili TE moe biti odvojen ureaj (npr. laptop kompjuter) koji je spojen na MT (npr.
UE) koji mu omoguava konekciju na UMTS mreu.
Vanjska nosea usluga nije definisana u R99 specifikacijama. Konfiguracije
arhitekture koje pruaju uslugu mogu varirati te razliita QoS rjeenja mogu biti
57
ponuena; na primjer, interfejs moe biti direktni interfejs od UMTS mree do

aplikacijskog servera ili moe ukljuivati jedan ili vie posrednikih internet-a ili
intranet-a i na drugom kraju drugog UMTS pretplatnika lociranog u drugoj UMTS
mrei.30
6.3.2. Kategorizacija aplikacija i noseih usluga
Sa stanovita QoS zahtjeva razliite aplikacijske usluge i nosee usluge koje ih nose
(prijenose) trebaju biti kategorizirane. Postoji nekoliko naina da se to uradi, a kategorizacija
u 3GPP izdanju R99 definisana od strane ETSI-a je jedna od najire koritenih i ako ne i jedna
od najpopularnijih. Prema ovom modelu, i aplikacijske i nosee usluge su prvo podjeljene u
dvije osnovne klase one u realnom vremenu RT (real time) i one koje nisu u realnom
vremenu NRT (non-real time) a obe se dalje dijele u dvije dodatne podklase.
Zahtjevi usluga koje nisu u realnom vremenu (NRT) su najlaki za podrati u paketski
komutiranim (PS) mreama. Tipine aplikacije su pozadinskog (background) ili interaktivnog
tipa. Pozadinska klasa se koristi kada terminal alje i prima podatke u pozadini. Primjeri
pozadinskih aplikacija su e-mail, SMS, skidanje (download) baza podataka i prijem zapisa o
mjerenju. Interaktivna klasa se primjenjuje kada je maina ili ovjek online (na vezi, povezan)
i zahtjeva podatke od/iz udaljene opreme; na primjer, web pretraivanje (browsing),
pretraivanje baza podataka, pristup serveru, pozivanje zapisa o mjerenju i automatsko
istraivanje (ispitivanje) baza podataka (tele-maine).
Klasa usluga u realnom vremenu (RT) zahtjeva malo kanjenje paketa i sadri dva
osnovna tipa aplikacija: streaming i konverzacijska. Termin 'streaming' se odnosi na aplikacije
koje reprodukuju (odvijaju) jednosmjerne, sinhronizovane (ukoliko je ukljueno vie
medijskih stream-ova) i kontinuirane (neprekidne) medijske streamove (tokove podataka)
gdje se ti stream-ovi prenose preko paketske mree. Primjeri ovih medijskih stream-ova su
audio i video. Streaming aplikacije takoer se dalje mogu podijeliti na one kod kojih je
isporuka (prijenos) informacija 'na zahtjev' ('ondemand') i na one kod kojih je 'uivo' ('live').
Primjer prve kategorije su aplikacije vezane za muziku i novosti (vijesti) na zahtjev; dok su
primjer druge kategorije direktan prijenos (isporuka uivo) radio i televizijskih programa. Ove
aplikacije zahtjevaju stabilan i vremenski osjetljiv prijenos (isporuku) korisnikih tokova
paketa u duplex nainu rada tj. oboje, i prema i od korisnikoj opremi (UE) tako da bi
korisnik mogao i priati i sluati drugog uesnika simultano (istovremeno). Konverzacijska
klasa se koristi da bi se podrale konverzacijske aplikacije kao to je telefoija kao govor
preko paketski komutiranog (PS) podruja (domena).
30
June 2007. str.58-60
58
U 3GPP standardima termini RT i NRT se koriste da se opiu i aplikacijske i nosee

usluge. Meutim, da bi mogli uoiti razlikovanje izmeu aplikacijskih i noseih usluga, u
ovom radu termini RT/NRT e se koristiti za aplikacijske usluge, dok e se za nosee usluge
koristiti termini RT bearer (nosee usluge) ili garantovana bitska brzina GB ili GBR
(Guaranteed Bit Rate) i NRT bearer (nosee usluge) ili negarantovana bitska brzina non-GB,
NGB, NGBR (Non Guaranteed Bit Rate) umjesto samo RT ili NRT, respektivno.31
6.3.3. QoS klase saobraaja u UMTS-u
Kao dio R99 QoS modela s kraja na kraj kreiran je koncept klasifikacije saobraaja
specificirajui RT usluge (tj. konverzacijska i streaming klasa) kao i NRT usluge (tj.
interaktivna i pozadinska klasa). Ova klasifikacija se koristi da se opiu razliiti tipovi
aplikacija i njihovih noseih zahtjeva i prikazana je u Tabeli 5. Prema 3GPP TS 23.107 u
UMTS-u definiu se etiri QoS klase saobraaja:
1. Konverzacijska klasa predstavlja bilo koju osoba-prema-osobi (persontoperson) komunikaciju u realnom vremenu, kao to su: govor, video poziv i
konferencija. Vrijednost ove klase se uglavnom odreuje za govorne aplikacije.
Kljuna karakteristika za ovu klasu je striktan zahtjev realnog vremena. Kanjenja
pri prijenosu ne smiju biti duga i varirati izmeu podatkovnih paketa; inae,
postaje teko za prijemnog korisnika da prati konverzaciju. Primjeri usluga ove
klase su: telefonija, video telefonija, VoIP, itd.
2. Streaming klasa ova klasa se koristi kada korisnik gleda video u realnom
vremenu ili kada slua audio u realnom vremenu. Tok podataka u realnom
vremenu je uvijek ciljan na ivo (ljudsko) odredite. Prijenos je asimetrian,
uglavnom u jednom smjeru, sa manje osjetljivosti na varijacije u kanjenju.
Prikazivanje ili obrada podataka se vri prije nego se uita cijeli file (podatak).
Primjeri streaming usluga su: vijesti uivo, radio, muzika, video na zahtjev, web
TV, itd.
3. Interaktivna klasa Pod interaktivnim saobraajem se podrazumijeva
komunikacija koja zahtjeva odgovor druge strane komunikacije. Za ovu klasu, vrlo
vano je da se sadraj korisnog tereta (payload) ouva tokom prijenosa (tj. da
uestalost pogrenih bita bude niska) i da vrijeme kanjenja bude umjereno budui
da primalac eka odziv. Primjeri interaktivnih usluga su: web pretraivanje, pristup
bazama podataka, lokacijski bazirane usluge, daljinski nadzor, itd.
4. Pozadinska (background) klasa obuhvata komunikaciju koja ne zahtjeva brzu
obradu podataka i odziv. Ova klasa se primjenjuje za sluajeve kada je krajnji
31
June 2007. str.42-43
59
korisnik kompjuter koji alje i prima podatke u pozadini. Odredite ne oekuje

podatke unutar specifinog
specifi
vremena, tako da vremenski zahtjevi nisu striktni. Ono
to je bitno jeste da sadraj prenesenih podataka ostane nepromijenjen. Primjeri
usluga ove klase su: SMS, E-mail,
E
elektronske novine, transfer fajlova, itd.32
Tabela 5. UMTS QoS klase saobraaja
saobra
Govorni i videokonferencijski pozivi su dvije najpopularnije uslune aplikacije koje

zahtjevaju atribute konverzacijske saobraajne
saobra ajne klase. Obje ove aplikacije dijele odreene
karakteristike koje su zajednike
zajedni
za usluge koje spadaju u ovu klasu saobraaja:
saobra
One uvaju
uvaju vremensku relaciju (varijaciju) izmeu
izme u informacijskih entiteta toka
podataka (stream-a)
(stream a) da bi se minimizirala varijacija u kanjenju.
Konverzacijski model koji je striktan i sa malim kanjenjem.
Relativno su neosjetljive na gubitke paketa.
Garantovana alokacija resursa, bez ponovnog prijenosa.
Saobraaj
aj u realnom vremenu.
Audio i video streaming su dvije najpopularnije uslune aplikacije koje koriste
streaming klasu. Za ove uslune aplikacije se moe utvrditi sljedee:
sljede
Malo kanjenje je bitno za aplikaciju.
Zahtjeva se vrlo esto
niska uestalost
estalost pogrenih bitova BER (bit error rate).
Vano
no je minimizirati varijaciju kanjenja.
Garantovana alokacija resursa.
Koriste se manje retransmisije (ponovni prijenosi).
Web i WAP pretraivanje (browsing), pristup udaljenom serveru (Telnet) i
interaktivne igre su predvieni
predvi
kao etiri najpopularnije aplikacije koje e
vjerovatno koristiti
atribute odreene
ene za interaktivnu klasu. Najvanije karakteristike ovih uslunih aplikacija su:
Model upotrebe zahtjev-odgovor.
zahtjev
uvanje
uvanje korisne informacije (payload-a)
(payload a) sadraja (t.j. minimiziranje BER-a).
BER
32
3GPP Specification, 3GPP TS 23.107, ''QoS Concept and Architecture,'' v.4.4.0, March 2002. str.14-16
str.14
60
Kanjenje u prijenosu mora biti prihvatljivo za interaktivno koritenje.

Dinamika alokacija resursa.
Koritenje retransmisija.
Best-effort saobraaj (saobraaj najboljeg nastojanja/najbolji saobraaj to se moe
postii) (non-real time).
Postoji mnogo uslunih aplikacija koje spadaju u pozadinsku klasu. One ukljuuju
email, slanje poruka i FTP (File Transfer Protocol protokol za slanje podataka).
Najvanije karakteristike pozadinske klase su:
Aplikacija tolerie odreenu vrijednost kanjenja.
Nieg prioriteta od interaktivnog saobraaja.
Odziv interaktivnih aplikacija je osiguran.
Za aplikacije su potrebni pouzdani podaci i prijenos dok kanjenje nije toliko
vano.
Dinamika alokacija resursa.
Koritenje retransmisija.
Best-effort saobraaj (non-real time).33
6.4. QoS u 4G mreama
QoS je bitan za 4G mree, posebno one sa limitiranim resursima. Efektivno

obezbjeen QoS omoguava simultanu upotrebu razliitih servisa sa razliitim zahtjevima,
omoguavajui da saobraaj manje zahtjevnih aplikacija ne utie negativno na osjetljiviji
saobraaj.
Da bi QoS efektivno radio moraju biti zadovoljena slijedea dva uslova:
1. QoS mora da bude tretiran s kraja na kraj i rjeenja za to moraju biti bazirana na
DiffServ ili IntServ
2. Njime se moraju baviti svi komunikacioni slojevi, poto od svakog sloja moe biti
zahtijevano da obezbijedi odreeni skup zagarantovanih servisa
Sa QoS take gledita , protokolski stek se sastoji od protokola vieg nivoa
(transportni i vie) kao to su aplikativni /TCP i aplikativni/RTP/UDP na vrh IPQoS.
Aplikacije moraju u ovom kontekstu biti klasifikovane u skladu sa protokom podataka
kao elastine ili u realnom vremenu. Elastian tok moe da bude proiren u vremenu i
transportu, na primjer fajlovi od strane ftp-ja ili HTML stranica. Ovo je obino podrano od
33
June 2007. str.325-326
61
strane TCP-ja koji dinamiki prilagoava protok podataka prozoru prijemnika i mrenim
stepenima zaguenja.
Kod protoka u realnom vremenu, vrijeme stizanja paketa na prijemu je relevantno
recimo kod govornog paketa. Ovaj vid protoka je obicno podran od strane UDP/RTP
protokola.
Skorije novi tipovi aplikacija u realnom vremenu se javljaju i obino se odnose na
audio i video prenos i mogu koristiti kodeke koji dinamiki adaptiraju njihove bitske protoke
dodjeljenim kanalskim iznosima.
IP QoS sloj ukljuuje IP kontrolu saobraaja upravljanje datagramima i klasaifikaciju,
oblikovanje toka i prosljeivanje.
Sloj podataka moe takoe da podrava kontrolu QoS koritenjem transmisionih
prioriteta ili virtuelnih kanala. QoS rjeenja koja se trenutano koriste imaju za karakteristiku
ogranienu komunikaciju izmeu slojeva. Obino je aplikacija odgovorna za kreiranje
konekcija na transportnom nivou (RTP ili TCP) i uspostavljanje kvaliteta servisa za takve
konekcije je odvojeno.
IP QoS sloj koristi QoS zahtjeve da bi uspostavio IP kontrolu saobraaja ali veoma
esto ova informacija nije proslijeena sloju podataka. I pored toga sloj podataka veoma esto
ima svoje sopstvene QoS karakteristike.
Ovo vodi do identifikacije fundamentalnog problema u trenutano uvedenim QoS
podsistemima: neki slojevi u protokolskom steku nisu obezbjeeni sa QoS setup
informacijom i stoga im je interakcija sa sa QoS podsistemom slaba. Recimo primjeri za
ovakve probleme su slijedei:
1. TCP: ako je nekom protoku saobraaja dat konstantni bitski protok, TCP ne zna nista
o tom dodjeljivanju. Zahvaljujui svojoj samosinhronizirajuoj prirodi, TCP
konstantno pokuava da poveava svoj prozor sve dok ne detektuje gubitke paketa.
Jedna od slijedee dvije sistuacije se moe desiti zavisno od toga da li je prdajni vor u
mogunosti da obavlja policieng ili reshaping. U gornjem sluaju paketi koji
prevazilaze rezervaciju opsega e biti odbaeni. Ovo ima negativan uticaj na TCP
performanse poto se to definie kao signal zaguenja pa prema tome proizvodi
smanjenje congestion prozora .
U drugom sluaju reshapinga ishod je opet lo jer u ovom sluaju paketi koji
pervazilaze rezervaciju resursa se stavljaju u bafer na ekanje sve dok ne mognu da
budu isporueni. Kod ovog sluaja TCP ima dojam kao da je to mrea koja moe da
isporui saobraaj bez gubitaka za neko vrijeme, ali im se bafer prepuni mrea opet
poinje da gubi pakete i zato se congestion prozor opet veoma otro smanjuje.Rezultat
svega ovoga je kasnjenje prenosa za neke TCP segmente. ta vie uslijed
promjenljivog kanjnja prenosa , TCP RTT-round trip time estimacijski algoritam ne
radi dobro sa negativnim uticajem na TCP kontrolu zaguenja. Da bi se ovi problemi
62
izbjegli, mora da postoji koordinacija izmeu QoS sloja i TCP-ja. Na ovaj nain
poznajui QoS rezervacije TCP bi prilagodio congestion prozor da bi izbjegao slanje
paketa koji su viak.
2. RTP-Real time Transport Protocol, protokol u realnom vremenu: Dat je RTP protok
sa QoS rezervacijom, mogue je da sloj podataka obavlja automatski zahtijev ARQ za
ponavljanjem. ARQ uvodi esto diter i kanjenje, a posto su aplikacije u realnom
vremenu veoma osjetljive na to bolje je odbaciti takve pakete nego zbog toga izazvati
kanjenje. Iz tog razloga je neophodna neka koordinacija izmeu QoS i sloja podataka.
Paketi sa razliitih tokova trebaju znaajno razliit tretman npr. TCP, RTP , a ovo je
posebno tano kad je u pitanju sloj podataka. Znai parametri koji se alju od strane drugog
sloja moraju prihvatiti dodatne opcije da bi specificirali transmisioni mod. Slijedei pristup bi
bio za sloj podataka da implementira koncept virtuelnih kanala ili kontekst. Na ovaj nain
QoS sitem kreira QoS kontekst na QoS vremenu startovanja sa eljenim atributima.
6.4.1. Obezbjeenje QoS 4G CDMA elijskih mrea
Obezbjeenje QoS kod CDMA mrea je kompleksnije zbog kapaciteta ogranienog

interferencijom. Ovdje predlaemo vertikalnu protokolsku arhitekturu koja bi obezbijedila
QoS u 4G CDMA elijskim mreama. Ova arhitektura kombinuje protokole transportnog
nivoa i dodjeljivanje resursa na sloju podataka da bi garantovala QoS zahtjeve sa viih nivoa i
da bi postigla veoma efikasno iskoritenje resursa na niim slojevima.
Paketsko komutiranje sa MAC sheme je takoe obezbjeeno da bi se postiglo efikasno
multipeksiranje. Znai budui 4G sistemi bi trebalo da obezbijede protoke do 20Mbs i isto
tako ove mree bi u budunosti trebalo da postanu heterogena, all-IP arhitektura koja
ukljuuje razliite beine pristupne mree kao to su 4G elijske mree, WLAN, Bluetooth i
ultrairokopojasni sistemi. IP je usvojen kao zajedniki protokol sa mrenog sloja. Razliite
beine mree mogu da budu povezane pomou Mobile IP koji obezbjeuje neprimjetan
internet pristup mobilnim korisnicima.
Integrisanje vie podsistema u 4G donosi mnoge izazove kao to su rad izmeu
podsistema i QoS s kraja na kraj za razliite internet aplikacije. Obezbjeenje QoS nije lako
ak ni kod oienih mrea zato to su QoS zahtjevi promjenljivi i razlikuju se od mree do
mree. Kod beinog okruenja situacija je gora zato to su radio resursi ogranieni kao i
karakteristike beinog kanala. Dalje kada je jedan sa IP kompatibilan korisnik prenesen
preko razliitih beinih pristupniih mrea, ekvivalentan iznos resursa bi trebao biti odreen i
dodjeljen u novoj mrei da bi garantovao QoS za vrijeme svog vremena obavljanja
saobraaja. Ovaj zadatak je jo komplikovaniji kod 4G CDMA elijskih sistema poto je
kapacitet sistema ogranien uslijed interferencije i snaga bi trebala takoe biti smatrana kao
63
vrsta resursa zajedno sa irinom opsega. Kada se podravaju razliite aplikacije, efikasni
MAC protokol sa paketskom komutacijom se zahtijeva kod 4G CDMA elijskih sistema da
bi postigao veoma visok dobitak i efikasno iskoritenje resursa. Za obezbjeenje QoS kod IP
mrea, pristup sa DiffServ se pojavio kao efikasno i skalabilno rjeenje koje bi osiguralo
Internet QoS baziran na ogranienim klasama saobraaja. Trenutana istraivanja o DiffServ
se baziraju uglavnom na inim mreama.
6.4.2. Arhitektura sistema za podrku QoS kod beinih mrea 4G - WAL

(Wireless Application Level)
Zadnjih godina je dolo do velike ekspanzije interneta, a s druge strane broj mobilnih
korisnika je sve vei sto je dovelo do zakljucka da e u budunosti glavni trend biti poveane
potrebe za beinim pristupom internet aplikacijama.
Beina internet mreza WINE je projekat koji je raen tako da nae transparentne
kompenzacijske tehnike za slabe performanse internet beinih linkova u zatvorenom
okruenju (svjedno da li u kunom ili biznis okruenju) gdje treba biti razmotrena mobilnost
korisnika. U ovakvom okruenju korisnici sa mobilnom na Internetu baziranom opremom(
nosivi raunari, mobilni ureaji) zahtijevaju prihvatljive performanse kad komuniciraju preko
interneta da bi obavili svoje svakodnevne obaveze. Veoma je poeljno da se dizajnira ka
internetu okrenut beini komunikacioni sistem koji se ponasa na isti nacin ili u velikoj mjeri
kao sistem u kome dominira oienost. WINE poboljava postojee pristupe uvoenjem
beinog aplikacionog sloja WAL koji je u stvari generiki okvir, kombinovanjem adaptivne
lokalne kontrole greske i konrole saobraaja.
Ovdje emo objasniti WAL etvrte generacije scenarija koji se fokusira na kljunim
aspektima obezbjeenja QoS po postojeim beinim mreama koje prenose IP saobraaj. Iz
4G perspektive za svaku konekciju specifian QoS ugovor e da bude uspostavljen definiui
QoS zahtjeve u smislu maksimalne vjerovatnoe gubitaka koja se moze tolerisati i
maksimalnog kasnjenja transmisije koje se moe tolerisati koji moraju biti ispunjeni od strane
saobraaja (tzv. compliant saobraaja). Statistika definicija compliant saobraaja je dio QoS
ugovora. Vodeci rauna o ovome razmatramo slijedee elemente:
1. pouzdanost linka da bi garantovali da maksimalna vjerovatnoca gubitaka datagrama
koja se moze tolerisati i koja je postavljena u okviru QoS bude ispunjena
2. kontrola saobraaja da bi osigurali pristup compliant saobracaju po postojeim
beinim mreama,da bi garantovali da maksimalno kanjenje koje se moze tolerisati,
a koje je ugovoreno u okviru QoS ugovora je ispotovano i da bi maksimizirali
eksploataciju slabog opsega
64
6.4.2.1. Osnovne karakteristike WAL arhitekture
Gotovo svaka dekada novih mobilnih sistema je razvijena i postaje komercijalni

servis. Postojeci 2G i 3G sistemi su samo neke od tehnologija koje se koriste na ovom putu ka
mobilnim IP infrastrukturama. Smatramo da sam 3G nije dovoljan za sve prisutne
multimedijalne IP infrastrukture. Sta vie vjerujemo da 4G nije moguce definisati kao
jedinstveni vazdusni interfejs kao sto je to bilo sa 3G , umjesto toga 4G ce biti sistem koji
ukljuuje nekoliko razliitih mrenih tehnologija i ova heterogena arhitektura ce funkcionisati
kroz IP i WAL da bi obezbijedila najbolje mogue mrene servise gdje god da je korisnik
lociran.
Iako jos uvijek nije definisano sta je zapravo 4G dajemo neke osnovne definicije koje
za sada postoje:
1. budue 4G mreze su heterogene mree koje ukljuuju veliki broj razliitih
tehnologija
2. terminali i bazne stanice koriste softverski radio pristup iako jo uvijek nisu u
potpunosti radio
3. 4G zahtjeva da se obezbijedi u potpunosti all-IP arhitektura i konektivnost ka bilo
kome u vremenu
Jedno od zanimljivih pitanja je kako se moze koristiti IP da se poveu razliite radio
mree obezbijeujui prevlaujui pristup internetu. Znaci, WAL je korak ka sveprisutnom
IP pristupu preko heterogenih mrea i IP moe da se uzme za osnovni element pri definisanju
i kreiranju 4G mrea.
Postojae takoe bez ikakve sumnje nove metode za radio pristup i nove transmisione
metode e biti takoe integrisane u jedan heterogeni 4G scenario. Jedno od zanimljivih pitanja
je kako se moze koristiti IP da se poveu razliite radio mree obezbijeujui prevlaujui
pristup internetu. Znaci, WAL je korak ka sveprisutnom IP pristupu preko heterogenih mreza
i IP moze da se uzme za osnovni element pri definisanju i kreiranju 4G mrea.
6.4.2.2. QoS i transparentnost
Jedan od glavnih izazova heterogenih sistema preko 3G je efikasno obezbjeenje QoS

zavisno naravno od zahtjeva svake od aplikacija. Generalno, specificni IP tokovi kroz vie od
jedne beine ili oiene mree. Za svaku od tih mrea kroz koju se prolazi, QoS je
dogovoren uspostavljanjem statistikih karakteristika saobraaja koje moraju biti prihvaene u
konkretnoj mrei koja se razmatra (u smislu prosjenog bitskog iznosa) kao i QoS zahtjevi
65
koji karakterisu takav saobracaj ( u smislu recimo, maksimalnog kanjenja koje se tolerie od
strane IP paketa i maksimalne vjerovatnoce gubitaka) unutar mree koja se promatra.
QoS ugovori su komplikovani za razmatranje u oienim mrezama i ak su vei
izazov u beinim mrezama u kojim ovaj cilj mora biti postignut zajedno sa efikasnom
eksploatacijom slabog opsega. Kao rezultat u beicnim mrezama, strategije kontrole
saobraaja mogu biti faktori za ispunjavanje QoS ugovora i u isto vrijeme efikasno
eksploatisanje dostupnog opsega.
Kao dodatak javljaju se dva osnovna problema kod razmatranja heterogenog pristupa
za internet aplikacije. Prvi je da IP oezbjedjuje samo best effort delivery service pakete i
moe biti neadekvatan za obezbjeenje ispunjenja QoS ugovora, a to bi moglo da dovede do
neefikasnog iskoristenja dostupnog opsega. Drugi problem dolazi odatle sto beine
infrastrukture adaptiraju razliite mehanizme da bi ispunile QoS ugovor.
Kao primjer Bluetooth nudi konekcijski orjentisane servise i mogunost pregovaranja
QoS pri uspostavi konekcije na bazi protoka (per-flow). S druge strane, tipini IEEE 802.11
hardverski drajveri nemaju podrsku za specifine QoS razliitosti na MAC sloju.
Drugi kljuni faktor koji je u vezi sa QoS je vjerovatnoa gubitaka TCP/IP datagrama
na beinom linku. Stoga mehanizmi sloja podataka koji omoguavaju TCP/IP transmisiju
preko heterogenih infrastruktura garantujui dogovorenu vjerovatnou gubitaka paketa. Ovi
mehanizmi trebaju biti adaptivni tako da u sluaju bilo kakve promjene uslova u kanalu
generiu izbalansiranje parametara transfera. WAL podrava automatske mehanizme za
pregovaranje parametara transfera ukoliko doe do promjena u stanju kanala.
Jedno od zadnjih aspekata koje se moze primjeniti je da je standardizacija dobro
odraena za IP sloj i da je beina LA infrastruktura ve uveliko usvojena i fiksirana. Stoga
postoji mala fleksibilnost za promjene i na IP i na beinom mrenom infrastrukturnom sloju.
Zbog velike prihvaenosti i velikog broja instaliranih ureaja, bilo kakva velika promjena je
gotovo nemogua ili bi u krajnjem sluaju traila mnogo vremena da bude instalirana na
veliko.
WAL sloj se dodaje izmeu IP i beinih mrenih infrastrukturnih slojeva
zadravajui transparentnost kako u odnosu na protokole IP sloja tako u odnosu na ve
pomenute beine mree i njihove protokole. To bi znailo da WAL mora da obezbijedi IP
sloj sa jedinstvenim interfejsom neovisnim od WLAN standarda koji se koristi. Da bi
garantovali da dogovoreni QoS zahtjevi budu zadovoljeni, WAL selektuje skup modula za
procesiranje paketa prije njihove transmisije i njihovog primanja. Skup modula i njihovi
parametri se prilagoavaju na uslove stanja kanala kroz monitorisanje linka. Svaki put kad je
prihvaen IP datagram od strane WAL-a on se klasifikuje od strane WAL koordinacijskog
modula WAL koordinator je inteligencija WAL-a koji za uzvrat poziva module
sekvencijalno. WAL koordinator pristupa tabeli da bi otkrio klasu koja je dodjeljena
paketskom toku koji indicira odgovarajuci modul koji treba biti primjenjen i njegovo
66
rasporeivanje. Nakon toga poziva prvi WAL modul. Prvi modul obavlja svoj zadatak
procesiranja i vraa kontrolu do WAL koordinatora. Nakon toga, WAL koordinator priprema
WAL zaglavlje koje za uzvrat moe da sadrava modulska podzaglavlja i proslijeuje
datagrame niim slojevima. WAL klase saobraaja definiu tipove saobraaja (audio, video,
FTP-HTTP) i listu funkcionalnih modula koji moraju biti primjenjeni na taj tip saobraaja.
Konekcije koje pripadaju istim WAL klasama saobraaja su okarakterisane istim QoS
ugovorom.
6.4.2.3. WAL moduli
Kao sto je ranije opisano,WAL je odgovoran za dvije osnovne stvari:

1. mora da vri kompenzaciju za nepravilnosti na beinom medijumu i mora da
pobolja protok inkorporacijom transportnih tj. mehanizama sloja podataka.
2. mora kontrolisati karakteristike saobraaja prema skupu specifinih parametara da
bi mogao da se nosi sa stanjima zasienja i da bi mogao omoguiti ravnopravno
raspodjeljivanje resursa.
WAL pristup je dovoljno fleksibilan da bi kontemplirao upotrebu neodreenog skupa
modula za WAL klasu koji mogu biti usitnjeni na specifinu beinu platformu tako da to
moe uvijek donijeti poboljanja i izbjei nenophodna funkcionalana dupliranja. Primjeri
WAL modula mogu biti FEC, ARQ (automatic repeat request), SAR(segmentation and
reassembly), kontrola saobraaja i kompresija zaglavlja.
67
7. ZAKLJUAK
Obezbjeivanje QoS-a u savremenim telekomunikacionim mreama predstavlja jedan

od dominantnih zahtjeva prilikom planiranja i projektovanja mree. Primjena poboljanih
tehnologija digitalne obrade signala i algoritama kompresije govora daje optimalne rezultate
samo uz implementaciju efikasnog mehanizma (protokola, algoritma) za realizovanje eljenog
QoS-a. Pri tome, funkcionisanje ovakvog mehanizma mora biti nezavisno od naina
implementacije backbone infrastrukture (ATM, IP, Frame Relay, ISDN, itd.).
Razmatrajui ogroman porast mobilnih beinih komunikacija, kako govornih tako i
podatkovnih usluga, osiguranje kvaliteta usluga s kraja na kraj (end-to-end QoS) da bi se
podrale razliite aplikacije je postalo od kljunog znaaja i za operatore i za korisnike. Kako
perceptualni QoS ima najvei uticaj na zadovoljstvo korisnika, mogunost pruanja
odgovarajueg QoS-a e biti osnovni faktor diferencijacije meu UMTS operatorima.
Implementacija QoS i QoE koncepata u UMTS mreama operatorima osigurava bre
prihvaanje novih usluga od strane korisnika kao i poveanje njihovog koritenja. To mu
garantuje i poveanje korisnike lojalnosti kao i maksimizaciju prihoda od usluga. S druge
strane, ignorisanje QoS-a i QoE-a rezultuje nezadovoljnim korisnicima to dalje vodi do slabe
percepcije trita i loeg imida operatora na telekomunikacijskom tritu.
Korisnici novih mrenih usluga su zainteresovani samo za QoS s kraja na kraj koji se
opaa na aplikacijskom nivou. Usluge s kraja na kraj obino ukljuuju komunikaciju kroz
vanjske mree, to operatore ini obavezujuim da budu u mogunosti mapirati UMTS QoS
parametre na QoS parametre vanjske mree i obrnuto. Iako su 3GPP-ovi QoS koncept i
arhitektura s kraja na kraj poprilino definisani, ipak postoji jo mnogo detalja koji moraju biti
razraeni. To se posebno odnosi na mapiranje parametara izmeu UMTS mree i vanjskih
mrea. Takoer je bitno napomenuti da QoS mehanizmi na sloju prijenosne mree nisu u
potpunosti standardizirani u 3GPP-u i, stoga, mnogi aspekti su ostavljeni na rjeavanje i
odluku operatorima i proizvoaima. Jo jedan nedostatak jeste i mapiranje vrijednosti QoS
parametara PDP sklopa na DiffServ kodne take (DSCPs), koje se koriste za QoS obradu u
DiffServ-u, koje nije standardizovano. Osnovni nedostatak je injenica da zbog svoje velike
kompleksnosti 3GPP koncept pruanja, kontrole i upravljanja QoSom ne ispunjava zahtjeve
jednostavnosti i trokovne efikasnosti, koji su i najvaniji za mobilne operatore.
Trea generacija mobilnih komunikacijskih mrea UMTS uvodi nove Ip bazirane
usluge mobilnim korisnicima. Neke od tih novih usluga (npr. Video streaming) zahtjevaju od
mree garantovan nivo QoS-a s namjerom da bi ispravno funkcionisale. U ve postojeem IP
svijetu problem QoS-a se rjeava 'proirivanjem cijevi'. Oigledno, ovakav pristup nije
pogodan za mobilne komunikacije, gdje su radio resursi ogranieni. Primjenom QoS rjeenja
baziranog na QoS klasama (saobraajnim klasama) resursi mobilne mree mogu biti
optimizirani.
68
Kvaliteta usluga (QoS) je bez dvojbe jedna od vanih smjernica razvoja suvremenih
telekomunikacija koja determinira gospodarske uinke. Zato je u poglavlju o primjeni i
efektima QoS dat naglasak na glavne tehnoloko-organizacijske i gospodarske faktore koji su
u interakciji sa kakvoom prometa. Izneseni su neki modeli poslovanja na
telekomunikacijskom tritu koji opisuju uloge i odnose izmeu pojedinih uloga na tritu u
cilju uspjenog poslovanja. Cilj davatelja usluga je postizanje efikasne eksploatacije
telekomunikacijske mree uz odgovarajuu kvalitetu usluga. Tehnoloko-ekonomski
pokazatelji kvalitete i objektivna i subjektivna mjerenja parametara kvalitete su ulazni
elementi za sustavno upravljanje kvalitetom. Izneseni su glavni koncepti upravljanja
kvalitetom. Na sloenom telekomunikacijskom tritu cilj je ostvariti integralno upravljanje
kvalitetom.
Konvergirana IP mrea nove generacije treba zadovoljiti stroge kvalitete usluge
razliitih vrsta usluga. U mreama nove generacije, podrka kvalitete usluge vezuje se uz
viemedijski podsustav zasnovan na protokolu IP (IMS). IMS je zasnovan na SIP-u koji prua
podrku viemedijskim uslugama neovisno o pristupnoj tehnologiji. IMS se smatra
tehnologijom koja e povezati Internet i svijet mobilnh komunikacija.
Jednostavnost pristupa uslugama i personalizacija usluga bit e najmonije oruje pri
azlikovanju davalaca usluga na tritu. Korisnici e se oslobanati potrebe za poznavanjem
tehnologije i znat e samo usluge. Davatelji usluga e sve vie ii od pojedinanog proizvoda
do cjelovitih rjeenja po eljama korisnika. Obzirom na porast sloenosti u
telekomunikacijskoj industriji integracija usluga e biti trend.
Rad obrauje vrlo iroku, sloenu i dinaminu oblast QoS mobilnih komunikacijskih
tehnologija. Ovdje ima dosta otvorenih pitanja, razliitih tumaenja pa ak i suprotnih
stajalita razliitih autora. Mogui razlog za raznolika tumaenja kvalitete usluga u
telekomunikacijama je u injenici da su se mnogi zainteresirali za ovu oblast (od istaknutih
autora, preko proizvoaa opreme, do meunarodnih organizacija), pri emu nije postojala
konzistentnost modela. Raznolikost u oblasti teorije kvaliteta servisa zapoinje ve od njene
definicije. Zbog nedostatka jedinstvenog stava u pogledu fundamentalnih teorijskih pitanja
cjelokupan koncept kvalitete usluga jo nije doivio integriranu praktinu afirmaciju. ine se
napori ka sistematizaciji, usuglaavanju i standardizaciji stavova u oblasti teorije kvalitete
usluga kroz afirmiranje Internet protokola kao sveprisutne mrene tehnologije, to vodi
jedinstvenom i konzistentnom pristupu u teoriji i praksi QoS mobilnih komunikacijskih
tehnologija.
69
INDEX POJMOVA I SKRAENICA
3GPP (3rd Generation Partnership Project) Projekat partnerstva tree generacije mobilnih
komunikacija
8-PSK (Octagonal Phase Shift Keying) oktagonalna fazna modulacija
AAA (Authentication, Authorisation and Accounting) autentikacija, autorizacija i obraun
AF (Application Function) aplikacijska funkcija
AMPS (Advanced Mobile Phone Service) Napredna mobilna telefonska usluga
APN (Access Point Name) ime pristupne take
ARPU (Average Revenue per User) prosjean prihod po korisniku
ATM (Asynchronous Transfer Mode) asinhroni nain prijenosa
AuC (Autentication Center) centar za autentifikaciju korisnika
BER (Bit Error Ratio) omjer bitskih greaka
BSC (Base Station Controller) kontroler baznih stanica
BSS (Base Station System) sistem baznih stanica
CAMEL (Customised Applications for Mobile network-Enhanced Logic) prilagoene
aplikacije za mobilnu mrenu unaprijeenu logiku
CDMA (Code Division Multiple Access) kodni viestruki pristup
CN (Core Network) jezgro mree
COPS (Common Open Policy Service) opa usluga otvorene politike
COPS-PR (COPSpolicy provisioning) COPS-politika osiguranja
CS (Circuit Switched) komutacija kanala/krugova
D-AMPS (Digital AMPS) digitalni AMPS
DECT (Digital Enhanced Cordless Telecommunication) unaprijeene digitalne
bezgajtanske telekomunikacije
DiffServ (Differentiated Services) diferencirane usluge
DNS (Domain Name System) sistem naziva domena
DSCPs (DiffServ Code Points) DiffServ kodne take
EDGE (Enhanced Data Rates for Global Evolution) poboljana brzina prijenosa podataka za
globalnu evoluciju
EGPRS (Enhanced GPRS) poboljani GPRS
EIR (Equipment Identity Register) registar identiteta korisnike opreme
ETSI (European Telecommunications Standards Institute) Europski institut za
standardizaciju u telekomunikacijama
EVDO (EVolution Data Only ili EVolution Data Optimised) samo evolucija podataka ili
optimizirana evolucija podataka
FBC (Flow-Based Charging) tarifiranje bazirano na toku
FDD (Frequency Division Duplex) frekvencijski duplex
FPLMTS (Future Public Land Mobile Telecommunications Systems) Budui javni
zemaljski mobilni telekomunikacijski sistemi
FSK (Frequency Shift Keying) frekventna modulacija
GB GBR (Guaranteed Bit Rate) garantovana bitska brzina
GCC (Global Cellular Community) Globalna elijska zajednica
70
GCID (GPRS Charging identifier) GPRS tarifni identifikator

GERAN (GSM/EDGE Radio Access Network) GSM/EDGE radio pristupna mrea
GGSN (Gateway GPRS Support Node) vor za podrku GPRS gateway-a
GMSK (Gaussian Minimum Shift Keying) Gausova minimalna modulacija
GPRS (General Packet Radio Service) opa mobilna paketska radio usluga
GSM (Global System for Mobile Communications) Globalni sistem za mobilne
komunikacije
GSM (Group Spciale Mobile) Specijalna mobilna grupa
GSMA (GSM Association) GSM Asocijacija
GW/TPF (Gateway/Traffic Plane Function) funkcija ravnine gateway/saobraaj
HLR (Home Location Register) registar domaih korisnika
HSCSD (High-Speed CS Data) kodne eme visokih brzina podataka
HSDPA (High-Speed Downlink Packet Access) downlink paketski pristup velikih brzina
HSPA (High-Speed Packet Access) paketski pristup velikih brzina
HSUPA (High-Speed Uplink Packet Access) - uplink paketski pristup velikih brzina
ICID (IMS Charging identifier) IMS tarifni identifikator
IETF (Internet Engineering Task Force) Radna grupa za standardizaciju Interneta
IMS (IP Multimedia Subsystem) IP multimedijalni podsistem
IMT-2000 (International Mobile Telephony 2000) - Internacionalna mobilna telefonija 2000
IS-95 (Interim Standard-95) privremeni standard 95
ITU (International Telecommunication Union) Internacionalna telekomunikacijska unija
LS (Liaison Statements) izjave o saradnji
MCS (Modulation and Coding Schemes) modulacione i kodne eme
MOS (Mean Opinion Score) srednja vrijednost miljenja
MoU (Memorandum of Understanding) memorandum o razumijevanju
MPLS (Multiprotocol Label Switching) komutiranje labela viestrukih protokola
MSISDN Mobile Subscriber Integrated Services Digital Network Number) mobilni
pretplatniki broj digitalne mree s integrisanim uslugama
MSS (Mobile Satellite Spectrum) komunikacije mobilnog satelitskog spektra
MT (Mobile Termination) mobilni prijemnik
NACC (Network-Assisted Cell Change) mreno-asistirana promjena elije
NASREQ (Network Access Server application) aplikacija mrenog pristupnog servera
NGB, NGBR (Non Guaranteed Bit Rate) negarantovana bitska brzina
NMS (Network Management System) sistem mrenog menadmenta
NMT (Nordic Mobile Telephone) Nordijska mobilna telefonija
NRT (non-real time) ne u realnom vremenu
PCC (Policy and Charging Control) kontrola politike i tarifiranja
PCEF (Policy and Charging Enforcement Function) funkcija provoenja politike i tarifiranja
PCF (Policy Control Function) funkcija kontrole politike
PCRF (Policy and Charging Rules Function) funkcija politike i pravila tarifiranja
P-CSCF (Proxy-Call Session Control Function) funkcija kontrole proxy-call sesije
PCS (Personal Communications System) Sistem personalnih komunikacija
PDC (Personal Digital Communication) Personalne digitalne komunikacije
PDN (Packet Data Network) paketska podatkovna mrea
71
PDP (Packet Data Protocol) protokol paketskih podataka

PFC (Packet Fow Context) sklop toka podataka
PS (Packet Switched) paketska komutacija
QoS (Quality of Service) kvalitet usluga
RAB (Radio Access Bearer) radio pristupni nosilac
RADIUS (Remote Authentication Dial In User Service) udaljena autentifikacija biranja u
korisnikoj usluzi
RAN (Radio Access Network) radio pristupna mrea
RAT (Radio Access Type) tip radio pristupa
RRC (Radio Resource Control) kontrola radio resursa
RT (real time) u realnom vremenu
RTP (Real time Transport Protocol) protokol za prijenos u realnom vremenu
SAP (Service Access Point) pristupna taka usluge
SBLP (Service-Based Local Policy) lokalna politika bazirana na usluzi
SCTP (Stream Control Transmission Protocol) protokol stream kontrole prijenosa
SDU (Service Data Unit) podatkovna jedinica usluge
SGSN (Serving GPRS Support Node) vor za podrku GPRS usluga
SIP (Session Initiation Protocol) protokol za pokretanje sesije
SLA (Service Level Agreement) ugovor o nivou usluge
SLS (Service Level Specification) specifikacija nivoa usluge
SMG (Special Mobile Group) Specijalna mobilna grupa
SMS (Short Message Service) usluga kratkih poruka
SPR (Subscriber Profile Repository) repozitorij (spremite) pretplatnikog profila
SS7 (Signaling System number 7) signalizacijski sistem broj 7
TACS (Total Access Communication System) komunikacijski sistem sa potpunim
pristupom
TCP (Transmission Control Protocol) protokol kontrole prijenosa
TBF (Temporary Block Flow) tok privremenog bloka
TDD (Time Division Duplex) vremenski duplex
TDMA (Time Division Multiple Access) viestruki pristup sa vremenskom podjelom
TE (Terminal Equipment) terminalna oprema
TSG (Technical Specification Group) grupa za tehnike specifikacije
UDP (User Datagram Protocol) protokol korisnikih datagrama
UE (User Equipment) korisnika oprema
UMTS (Universal Mobile Telecommunication System) Univerzalni mobilni
telekomunikacijski sistem
UTRAN (UMTS Terrestrial Radio Access Network) UMTS zemaljska pristupna mrea
VPN (Virtual Private Network) virtualna privatna mrea
WARC-92 (World Administrative Radio Conference) svjetska administrativna radio
konferencija 1992 godine
WCDMA (Wideband Code Division Multiple Access) irokopojasni kodni viestruki
pristup
72
POPIS SLIKA
Slika 1. GSM mrea ............................................................................................................
18
Slika 2. GPRS ......................................................................................................................
23
Slika 3. GSM/UMTS ...........................................................................................................
27
Slika 4. Arhitektura GSM ...................................................................................................
28
Slika 5. UMTS/IMT 2000 ...................................................................................................
29
Slika 6. UTRAN ..................................................................................................................
30
Slika 7. WAP .......................................................................................................................
33
Slika 8. QoE i QoS koncepti ...............................................................................................
40
Slika 9. Top-down pristup i odreivanje QoS-a s kraja na kraj ..........................................
41
Slika 10. Hijerarhija izmeu WDM, PDH/SDH, ATM, ISDN, IP i multimedijalnih

mrea .....................................................................................................................
48
Slika 11. Arhitektura zdruenih protokola kvaliteta usluga.................................................
50
Slika 12. XRM model ..................................................................................................................
52
Slika 13. QoS-A model .......................................................................................................
53
Slika 14. OSI QoS model ............................................................................................................
54
Slika 15. Heidelberg QoS model ................................................................................................
55
Slika 16. R99 QoS arhitektura s kraja na kraj .....................................................................
57
73
POPIS TABELA
Tabela 1. Osnovne karakteristike beinih mobilnih mrea ...................................................
14
Tabela 2. QoS znaajke ...........................................................................................................
42
Tabela 3. Kategorije parametara QoS .....................................................................................
44
Tabela 4. OSI arhitektura mree sa pridruenim QoS protokolima ........................................
49
Tabela 5. UMTS QoS klase saobraaja ................................................................................... 60
74
LITERATURA
[1]
Soldani D., Li M., Cuny M., ''QoS & QoE Management in UMTS Cellular Systems,''
John Wiley & Sons, June 2007.
[2]
Soldani D., ''QoS Management in UMTS terrestrial radio access FDD etworks,''
Dissertation for the degree of Doctor of Science in Technology, Helsinki University of
Technology, October 2005.
[3]
Soldani D., ''QoS & QoE Management in UMTS Cellular Systems,'' Lectures of
Special Course for Networking Technology for Ph.D. sudents at TTK, Helsinki University of
Technology, Fall 2006.
[4]
Marchese M., ''QoS over heterogeneous networks,'' John Wiley & Sons, November
2007.
[5]
Laiho J., Wacker A., Novosad T., ''Radio Network Planning and optimisation for
UMTS,'' John Wiley & sons, 2002.
[6]
Bajri H., ''Evolucija mobilnih komunikacija, Dioniko drutvo BH Telecom Deset
godina razvoja mobilnih komunikacija,'' d.d. BH Telecom, Sarajevo 2006.
[7]
Hatuni E. Telekomunikacije i biznis, OFF-SET HOMING MB, Tuzla, 2006.
[8]
Ludwig R., Ekstrm H., Willars P. and Lundin N., ''An Evolved 3GPP QoS Concept,''
IEEE Communications Magazine, September 2006.
[9]
Baudet S., Besset-Bathias C., Frne P., Giroux N., ''QoS implementation in UMTS
networks,'' Alcatel Telecommunications Review, 2001.
[10] Laukkanen, J., ''UMTS Quality of Service Concept and Architecture,'' Lectures of
Course for Advanced Wireless Communication Systems, Helsinki University of Technology,
Fall 2000.
[11] White paper, ''Quality of Experience (QoE) of mobile services: Can it be measured and
improved?,'' Nokia Group, 2006.
[12] Abualreesh M., ''WLAN-3G Interworking for future high data rate networks,'' Masters
Thesis for the degree of Master of Science in Engineering, Helsinki University of
Technology, August 2006.
[13] Holma H., Toskala A., ''WCDMA for UMTS HSPA Evolution and LTE,'' 4th
Edition, John Wiley & sons, November 2007.
[14] Grabovica H., ''Kvalitet servisa u UMTS mreama,'' asopis Telekomunikacije 6, 19,
2007.
[15] Lukin E., Lukin H., ''QoS u UMTS mreama,'' asopis Telekomunikacije 6, 19,
2007.
[16] ITU-T Recommendation X.641: Information technology quality of service
framework, August 1996.
[17] ITU-T Recommendation X.642: Information Technology Guide to Methods and
Mechanisms, ITU-T 09/98
[18] eki ., "Osnovi metodologije i tehnologije izrade znanstvenog i strunog djela,"
Fakultet za saobraaj i komunikacije, Sarajevo, 1999.
[19] http://www.wikipedia.org
[20] http://www.webopedia.com
75
[21] http://www.umts-forum.org
[22] http://www.umtsworld.com
[23] http://www.3g-generation.com
[24] http://www.cs.ucsb.edu
76

Diplomski Rad - Qos MKT

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diplomski Rad - Qos MKT

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sadraj

6.1.1. Hijerarhije i arhitekture QoS-a telekomunikacijskih mrea .................................................47

Tokom posljednjih godina, sektor telekomunikacija je postao privredna djelatnost sa

najakutnijih problema u dananjoj sloenoj strukturi telekomunikacijskog trita. QoS je

2. CILJ I METODOLOGIJA IZRADE RADA

Tema koja e biti obraena u ovom diplomskom radu je "QoS mobilnih

2.2. Metodologija izrade rada

Kako bi se postigao odgovarajui cilj, odnosno izradio rad koji e zadovoljiti

3. NASTANAK I RAZVOJ MOBILNIH KOMUNIKACIJSKIH

Prve elektrine telekomunikacije su ostvarene 1844. godine, primjenom Morzeovog

se koristila iskljuivo u automobilima i sa ogranienim brojem mobilnih telefona i njihovom

3.1. Mobilne komunikacijske tehnologije prve generacije (1G)

Mobilne komunikacije, onakve kakve ih mi danas poznajemo, poinju da se razvijaju

3.2. Mobilne komunikacijske tehnologije druge generacije (2G)

Poetkom 1990-ih godina usluni provajderi su poeli migrirati ka drugoj generaciji

po pitanju kapaciteta u poreenju sa AMPS tehnologijom. D-AMPS je uveden 1990. godine a

3.3. Evolucija prema 3G mobilnim komunikacijskim mreama

Kao to je tranzicija mobilnih mrea sa 1G na 2G doivila potpuni uspjeh u smislu

bi se sve ovo omoguilo potrebna je nova naprednija tehnologija tehnologija tree

Tabela 1. Osnovne karakteristike beinih

3.4. Mobilne komunikacijske

Termin '3G' predstavlja generiko

mobilnih i fiksnih usluga u mono sredstvo za neogranienu multimedijalnu komunikaciju.

3.5. Mobilne komunikacijske tehnologije etvrte generacije (4G)

Zahvaljujui unaprijeenim sposobnostima, sistemi 4G bi trebali idealno da pokrivaju

4. MOBILNE KOMUNIKACIJSKE MREE

Slika 1. GSM mrea

Mobilni terminal komunicira sa elijskim sistemom, odnosno BTS-om, putem radio

Zahtjevi, koji se postavljaju za primopredajne ureaje su:

sprijeilo da data frekvencija u jednoj od elija interferira sa istom frekvencijom u nekoj

GPRS standard (ETSI), zasnovan na otvorenim zranim interfejsima za paketski

Jako malo novog hardvera je potrebno da bi se na postojeu GSM mreu dogradio

meudijelovanje sa upravljanjem radio resursima u BSS i generiranje podataka o

Glavne funkcije GGSN su:

Slijedei korak, poslije GPRS (2.5G), u evoluciji prijenosa podataka u mobilnim

Univerzalni mobilni telekomunikacijski sistemi se baziraju na prethodnim mobilnim

Slika 4. Arhitektura GSM

Razvoj UMTS je usmjeren u pravcu mree kompletno bazirane na IP tehnologiji,

itav sistem se moe podijeliti u dva glavna segmenta:

Vie korisnikih aplikacija sadri korisniko-aplikacijski sloj, implementiran u

4G mrea e biti potpuno zasnovana na IP-u. Omoguavati e brzine izmenu 100

4.6. Usluge mobilnih komunikacijskih mrea

komuniciranje. WAP polazi od koncepta klijent/server. On podrazumijeva ugradnju relativno

WAP je razvijan da bi se poboljale postojee aplikacije kao i da bi se razvile nove.

WAP protokol u potpunosti podrava MMS, jedino je pitanje mogunosti korisnikog

5. TA JE KVALITET USLUGA (QoS)

Trenutno, veina QoS odreenja se daje prema svojstvenom (objektivni parametri)

5.2. Odakle dolazi QoS?

Nova QoS paradigma je izgraena sa razvojem paketski baziranih mrea. U

5.3. QoS i QoE u mobilnim komunikacijama

Mobilne podatkovne usluge ubrzano postaju osnovna komponenta poslovnih strategija

mobilnih podatkovnih usluga u SAD-u iznositi ak 15,9 milijardi dolara.23 Takoer,

Slika 8. QoE i QoS koncepti

Isporuka visokog QoE-a

Slika 9. Top-down pristup i odreenje QoS-a s kraja na kraj

5.4. QoS parametri

Postavlja se pitanje: kako se najefikasnije moe opisati kvaliteta usluge? U

Variranje kanjenja u prijenosu

Vjerojatnost pojave pogreke prilikom prijenosa podataka

Koliko je usluga bila dostupna

Srednje vrijeme izmeu dva uzastopna ispada sustava

Otpornost sustava na nepredviene situacije

Otpornost sustava na pokuaje nezakonitog itanja podataka koji