Maska - Magazyn Społeczno Kulturowy

29/2016
Kosmos
Astronomia
Ciaa Niebieskie
Krakw 2016
MASKA nr 29
Krakw 2016
ISSN: 1898-5947
NAKAD: 100 egzemplarzy
EGZEMPLARZ BEZPATNY
Maska jest recenzowanym czasopismem
naukowym. Zgodnie z wymogami MNiSW pena
lista recenzentw artykuw w danym roku jest
dostpna na stronie: www.maska.psc.uj.edu.pl/
maska/listy-recenzentow.
Wszystkie teksty i materiay ilustracyjne (jeli
nie podano inaczej) udostpniane s w trybie
otwartym z zachowaniem praw autorskich
wuyciu niekomercyjnym
(Creative Commons BY-NC 4.0).
Pene teksty oraz streszczenia opublikowanych
prac s dostpne online w midzynarodowej bazie
danych The Central European Journal of Social
Sciences and Humanities (cejsh.icm.edu.pl).
ADRES REDAKCJI:
ul. Grodzka 52
II pitro, s. 102
31-044 Krakw
redakcja.maska@gmail.com
www.maska.psc.uj.edu.pl
Publikacja finansowana przez:
DRUK:
AT Wydawnictwo
ul. G. Zapolskiej 38/405
30-126 Krakw
tel. 501 092 068
www.atwydawnictwo.pl
REDAKTOR NACZELNA:
Katarzyna Kleczkowska
ZESP REDAKCYJNY:
Marta Baszkowska
Magorzata Dudek
Maciej Godawa
Anna Kuchta
Maciej Kuster
Agnieszka Lakner
Joanna Malita-Krl
Gabriela Matusiak
Filip Nowak
Pawe Pawlak
Piotr Waczyski
Magdalena Wsowicz
Kama Wodyska
REDAKCJA JZYKOWA:
Marta Baszkowska
Tomasz P. Bocheski
ukasz Kraj
Magdalena Merchut
Izabela Pisarek
Iga Przytua
Edyta Zieliska
Wojciech Zielonka
REDAKCJA TEKSTW OBCOJZYCZNYCH:
Agnieszka Kiejziewicz
Maciej Nawrocki
Magdalena Stonawska
REDAKCJA TECHNICZNA:
Izabela Pisarek
Karol Ossowski
OKADKA:
Pawe Kalina
Za wspprac przy redakcji jzykowej
dzikujemy Sekcji Redakcyjnej
Koa Naukowego Edytorw UJ.
Spis treci
Magdalena
Lewandowska
Jakub Wanot
Simona
Sienkiewicz
Wstp
Archeoastronomia wkulturze Pueblo
The influence of celestial bodies and astronomical

phenomena on everyday life in the Inca Empire
23
Rola kosmosu iduchw wsynkretycznych

wierzeniach we wschodniej Indonezji na przykadzie
Molukw oraz Molukw Pnocnych
35
Kasper Hanus,
Kosmiczna pomoc. Zastosowanie danych
Mikoaj
satelitarnych wrozpoznaniu izarzdzaniu
Kostyrko,
Joanna Mardas dziedzictwem archeologicznym
Aleksandra
Knapik
Piotr
Urbanowicz
Anna
Makowiak
Przemysaw
Koniuszy
Izabela
Pisarek
Marta
Baszkowska
45
Zwaaj soce iksiyc aznajdziesz wrb plonw

porady astrologiczne zzakresu uprawy rolin
na przykadzie wybranych kalendarzy iporadnikw
ogrodniczych zXVIII iXIX wieku
61
Wpyw astronomii na filozofi

Jzefa Hoene-Wroskiego
73
Mythical Universes of Third-Millennium Religious

Movements: The Church ofthe Flying Spaghetti
Monster and Matrixism
85
Pomidzy podmiotem iprzestrzeni.

Kosmos wpoezji Wisawy Szymborskiej
99
Motyw kosmosu inieba wpoezji

Wisawy Szymborskiej
113
Nieznony ciar Kontaktu. Ofantastycznonaukowych

zetkniciach zkosmiczn obcoci
123
Polski film kosmonautyczny wperspektywie

transnarodowej
135
Agnieszka
Kiejziewicz
Enter the Metaphysical Cosmos. The Visualizations

of the Universe in Japanese Experimental Cinema
147
Agnieszka
Urbaczyk
Demoniczno logiki. Kosmos jako przedmiot

biopolityki wStar Treku
157
Loving the Alien. How Fictional Alien Invasions

Are Helping Us to be Better Humans
167
Muzyka sfer? Wok cieki dwikowej 2001:

Odysei kosmicznej Stanleya Kubricka
181
Filip Nowak
Magdalena
Stonawska
Krzysztof
Siwo
Table of contents
Magdalena
Lewandowska
Introduction
Archaeoastronomy in the Pueblo Culture
The influence of celestial bodies and astronomical

phenomena on everyday life in the Inca Empire
23
The role of the universe and the spirits in the

religious syncretism in Eastern Indonesia on the
example of Maluku and North Maluku
35
Kasper Hanus,
The Help from Space. Remote Sensing Data
Mikoaj
in Detection and Monitoring of Archaeological
Kostyrko,
Joanna Mardas Heritage
45
Jakub Wanot
Simona
Sienkiewicz
Aleksandra
Knapik
Piotr
Urbanowicz
Anna
Makowiak
Przemysaw
Koniuszy
Izabela
Pisarek
Marta
Baszkowska
Weigh Sun and the Moon Will Find Omen Yield

Astrological Advice from the Scope of Growing
Plants on the Example of Selected Calendar
and Guides Horticultural from the Eighteenth
and Nineteenth Centuries
61
The Impact of Astronomy on the Philosophy

of Jzef Hoene-Wroski
73
Mythical Universes of Third-Millennium Religious

Movements: The Church ofthe Flying Spaghetti
85
Between subject and space. Cosmos

in the poetry of Wislawa Szymborska
99
The space and the sky in the poetry

of Wisawa Szymborska
113
The unbearable heaviness of Contact.

The communication with cosmic strangeness
in science fiction
123
5
Polish aeronautics film as example

of transnational cinema
135
Agnieszka
Kiejziewicz
Enter the Metaphysical Cosmos. The Visualizations

of the Universe in Japanese Experimental Cinema
147
Agnieszka
Urbaczyk
The Demonic Logic. Space as an Object

ofBiopolitics in Star Trek Serie
157

167
Music of the spheres? Stanley Kubricks 2001:

A Space Odyssey and its soundtrack
181
Filip Nowak
Magdalena
Stonawska
Krzysztof
Siwo
Wstp
Drodzy Czytelnicy!
Najnowszy numer, ktry oddajemy w Pastwa rce, powicony jest tematyce kosmosu. Chocia zjawiska w nim wystpujce s domen bada fizykw i astronomw,
samo postrzeganie kosmosu od staroytnych religii po wspczesn popkultur
jest rwnie cennym materiaem badawczym dla humanistw wszystkich dyscyplin.
Zarwno bowiem ciaa niebieskie - postrzegane bd to jako bstwa, bd jako pomoc przy odmierzaniu czasu i odlegoci - jak i idea kosmosu jako przestrzeni, ktr mona zdoby, zwiedzi, a nawet zasiedli, od lat fascynoway ludzko, stajc
si tematem niezliczonych docieka filozoficznych, dzie literackich i plastycznych,
a wreszcie filmowych.
Nasz podr po kosmosie rozpoczniemy od Ameryki aciskiej, gdzie przyjrzymy si archeoastronomii w kulturze Pueblo oraz pastwie Inkw. Nastpnie poznamy wierzenia dotyczce kosmosu w kulturze Molukw. Dowiemy si rwnie,
jakie znaczenie w archeologii maj dane satelitarne. Zapoznamy si take z dawnymi poradnikami ogrodniczymi (w ktrych ogromn rol odgrywa ksiyc!), wpywem astronomii na filozofi Jzefa Hoene-Wroskiego oraz wizj kosmosu w dwch
wspczesnych ruchach religijnych: pastafarianizmie i matriksizmie.
Kolejne trzy artykuy powicone s ciaom niebieskim w literaturze, w tym dwa
kosmosowi w twrczoci Wisawy Szymborskiej oraz jeden fantastycznonaukowym
zetkniciom z kosmiczn obcoci. Nastpnie przyjrzymy si polskiemu filmowi kosmonautycznemu oraz wizji wszechwiata w kinie japoskim. Wreszcie zastanowimy
si nad kosmosem jako przedmiotem biopolityki w Star Treku oraz popkulturowym
motywem inwazji kosmicznej. Na zakoczenie przeczytamy o ciece dwikowej
2001: Odysei kosmicznej Stanleya Kubricka.
Mamy nadziej, e proponowany przez nas temat spotka si z Pastwa uznaniem.
Zapraszamy zatem do wsplnej, naukowej podry po kosmosie!
Redakcja Maski
Magdalena Lewandowska
Archeoastronomia
wkulturze Pueblo
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego
Wprowadzenie
Dzi nie ulega wtpliwoci, e obserwacje astronomiczne peniy wan funkcj
wkulturze historycznych ludw Pueblo, wktrych skad wchodz plemiona Zuni,
Hopi, Keresan, Acoma iTano. Miay one wiedz oporuszaniu si cia niebieskich,
atake mity nawizujce do boskich postaci Soca czy Ksiyca. Na podstawie zebranych relacji antropologw oraz etnografw takich jak Jesse W. Fewkes1, Matilda
C. Stevenson2 czy Frank H. Cushing3 potrafimy wskaza miejsca, zktrych prowadzono obserwacje, gwnie w zakresie kalendarza horyzontalnego, a take znamy
mae struktury witynie powicone Socu lub Ksiycowi. Niektre budowle
historycznych Pueblo s zorientowane wedug kierunkw kardynalnych, odbiegajc od nich wniewielkim stopniu4. Dziki prowadzonym badaniom wiemy take,
e wrd plemion istotne z perspektywy odprawianych ceremonii byo przesilenie
zimowe korelowane znajblisz peni5. UZuni dostrzega si komplementarn rol
Soca iKsiyca, Sabe wiato Soca wdniu przesilenia zimowego czy si zjasnym wiatem Ksiyca iodwrotnie jasne wiato wmomencie przesilenia letniego czy si zblaskiem Ksiyca wnowiu6. Wplemieniu Hopi odkryto historyczne
przypadki wyznaczania obserwatora Soca wcelu stworzenia kalendarza horyzontalnego7 (il. 1). Jego rola polegaa na obserwowaniu miejsca wschodw izachodw
Soca na horyzoncie pomidzy dwoma kracowymi punktami (oznaczajcymi
dni przesile). Owe miejsca wschodu izachodu przypisywano charakterystycznym
1

3

4

J. W. Fewkes, AFew Summer Ceremonies at the Tusayan Pueblos, Houghton 1892.

M. C. Stevenson, The Zuni Indians, Bureau of American Ethnology Report 1904, nr 23.
F. H. Cushing, My Life at Zuni, Santa Fe 1941.
R. A. Williamson, Casa Rinconada, Tweltfth Century Anasazi Kiva [w:] Archaeoastronomy in the New
World, Cambridge 1982, s. 214.
5
J. McKim Malville, Aguide to Prehistoric Astronomy in the Southwest, Boulder 2007, s. 21.
6
A. P. Sofaer, R. M. Sinclair, Astronomical Markings at Three Sites on Fajada Butte [w:] Astronomy and
Ceremony in the Prehistoric Southwest, Maxwell 1987, s. 63.
7
R. A. Williamson et al., The Astronomical Record in Chaco Canyon, New Mexico [w:] Archaeoastronomy in Pre-Columbian America, Austin 1975, s. 33.
2
Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo
Il. 1. Horizon calendar, December to June, Walpi (rdo: J. McKim Malville, A guide to Prehistoric
Astronomy in the Southwest, Boulder 2007, s. 36).
elementom widocznym na horyzoncie formacjom skalnym lub wyobieniom czy

wyrwom i w oparciu o nie wyznaczano poszczeglne daty takiego kalendarza8.
Zetnohistorycznych rde wiemy, e modlono si rwnie do Gwiazdy Porannej,
czyli Wenus, Oriona oraz Plejad9. Okres prehistoryczny jest trudny do scharakteryzowania zuwagi na brak rde pisanych. Zpewnoci nie mona ogranicza wiedzy astronomicznej Pueblo jedynie do tej zczasw po przybyciu Europejczykw na
tereny Poudniowego Zachodu Ameryki Pnocnej. Trudno te zaprzeczy, e wyej
wymienione zdobycze cywilizacyjne byy najprawdopodobniej kontynuacj istniejcych ju wczeniej tradycji.
Tematem artykuu jest wic omwienie na podstawie wybranych przykadw zagadnienia astronomii zperspektywy archeologii. Prcz tego przedstawione zostan dowody na cigo tradycji zwizanej zobserwacjami astronomicznymi, atake zwizki
oraz analogie pomidzy rdami archeologicznymi ihistorycznymi. Wartykule s
poruszane rwnie trzy gwne zagadnienia astronomiczne wkulturze Pueblo: orientacji opartej na kierunkach wiata, obserwacji solarnych oraz obserwacji lunarnych.
Kultura Pueblo
Waciwa kultura Pueblo pojawia si po 700 roku n.e., wyodrbniajc si zwczeniejszego okresu Wyplataczy Koszykw. W tym czasie na terenach Poudniowego Zachodu powstay trzy spokrewnione ze sob kultury: Hohokam, Mogollon
8
J. McKim Malville, op. cit., s. 45.

F. Hawley Ellis, Thousand Years of the Pueblo Sun-Moon-Star Calendar [w:] Archaeoastronomy in PreColumbian America, Austin 1975, s. 63.
10
MASKA 29/2016
iAnasazi (Pueblo)10. Kultura Pueblo rozwijaa si na tak zwanym styku czterech stanw Utah, Kolorado, Nowego Meksyku oraz Arizony, cho wniektrych okresach
sigaa obszarw dzisiejszej Newady11.
W tym samym okresie pojawiy si pierwsze elementy wiadomoci astronomicznej, ktrych odzwierciedlenie znajdujemy wpozostaociach domw. Nastpia
bowiem tendencja orientowania ich na pnoc. Domostwa te skaday si z kilku
pomieszcze oraz pooonej na poudniu proto-kivy12. Kiva to charakterystyczne zagbienie wziemi suce do przeprowadzania ceremonii religijnych. Mona byo je
zauway wdomostwach oraz wikszych strukturach stworzonych przez przedstawicieli kultury Pueblo. Zagbienie takie miao najczciej okrgy ksztat13. Wprzypadku proto-kiv obserwujemy tendencj opierania ich osi symetrii na linii zblionej
do kardynalnej pnocy, zaznaczanej czsto sipapu (ma dziurk w podou kivy,
symbolizujc mitologiczne przejcie uyte przez pierwszych ludzi podczas wdrwki
ze wiata dolnego do wiata obecnego14), paleniskiem oraz nisz na pnocnej cianie
konstrukcji. Jedna zteorii sugeruje, e wten sposb nawizywano do wspomnie
migracji zpnocy. Powszechnie znany jest fakt, e kultury nomadyczne przyswajaj
sobie wiedz okierunkach kardynalnych oraz ucz si czyta map nieba, agrarne za
czsto przykadaj wag do ruchu Soca, azwaszcza jego przesile15. Kultura Pueblo
czya wsobie oba te aspekty, dlatego pnoc bya istotnym kierunkiem wjej architekturze16. Nastpnym etapem whistorii obserwacji astronomicznych wkulturze
Pueblo jest zasiedlenie Chaco Canyon. Opierajc si na odnalezionych na tym obszarze pozostaociach architektonicznych, moemy stwierdzi, e wXIIwiekun.e.
odkryto sposb na znacznie dokadniejsze wyznaczenie kierunkw kardynalnych.
XI wiek n.e. by z kolei okresem silnego nasilenia w wystpowaniu zjawisk astronomicznych mogcych wywrze wpyw na formujc si tradycj Chaco Canyon.
Chodzi tu gwnie odwie supernowe (1006 i1054 rok) oraz znan chociaby ztkaniny zBayeux komet Halleya (1066 rok). Przypuszczalnie wtym lub wnastpnym
wieku wyksztacia si te, stosowana do dzisiaj przez plemiona Pueblo, forma kalendarza horyzontalnego17. WXII wieku zaoono rwnie stanowisko Chimney Rock
na terenie dzisiejszego stanu Kolorado, najprawdopodobniej wcelu obserwacji Ksiyca. Wraz zupadkiem Chaco Canyon po 1125 roku mogy pojawi si nowe formy
obserwacji astronomicznych zwizane zide witego krajobrazu18.
10

12

13

14

15

16

17

18

11
S. Plog, Ancient Peoples of the American Southwest, London 1997, s. 70.

Ibidem, s. 78.
S. Plog, op. cit., s. 21.
Ibidem, s. 12.
J. McKim Malville, op. cit., ss. 1415.
Ibidem, s. 15.
Ibidem, ss. 149150.
Ibidem, s. 1.
11
Kierunki kardynalne
Pierwszymi izarazem najprostszymi przejawami wiedzy astronomicznej s pnocno-poudniowe osie budowli warchitekturze kultury Pueblo. Budowane woparciu na
nich struktury pojawiy si ju po 700 roku, aniewielkie rnice wzgldem kardynalnych kierunkw wskazuj na znajomo dokadniejszych metod ich wyznaczania;
mona je porwna do europejskiego gnomonu19.
O taka znalaza szerokie zastosowanie zwaszcza wChaco Canyon. Na tym obszarze dokonao si wiele istotnych zmian worganizacji spoecznej kultury Pueblo,
takich jak przejcie do osiadego trybu ycia oraz wiksza hierarchizacja spoeczestwa. Charakterystyczny dla Chaco Canyon jest take specyficzny styl zabudowy,
rnicy si od tego na innych obszarach zasiedlonych przez charakteryzowane ludy.
Chodzi tu gwnie oWielkie Domy oraz Wielkie Kivy, atake osie drg, sugerujc wysoko rozwinit socjopolityczn struktur20. Co ciekawe wykorzystywano
nie tylko o pnoc-poudnie. Od dwunastu do czternastu gwnych konstrukcji
tego regionu mogo by zorientowanych wedug kierunkw powizanych zcyklami
solarnymi lub lunarnymi21.
Dwoma najbardziej znanymi, atake wykazujcymi najlepsze wykorzystanie kierunkw kardynalnych budowlami s Wielki Dom wPueblo Bonito (il. 2) oraz Wielka Kiva wCasa Rinconada (il. 3). Pierwsza ztych struktur jest najwikszym Wielkim
Domem spord wszystkich znajdujcych si w Chaco Canyon. Opierajc si na
datowaniu dendrochronologicznym, odkryto, e jego budowa trwaa 268 lat (od
Il. 1. rdo: J. McKim Malville, A guide to Prehistoric Astronomy in the Southwest, Boulder 2007, s. 57.
19
Ibidem, ss. 78.

Ibidem, ss. 1617.
21
A. Sofaer, The Primary Architecture of the Chacoan Culture. ACosmological Expression [w:] Architecture of Chaco Canyon, New Mexico, Salt Lake City 2007, s. 225.
20
12
MASKA 29/2016
860 do 1128 roku).

Z bada archeologicznych wiadomo te, e
gwna o konstrukcji
zostaa przeniesiona po
roku 1085, tak by dokadniej odpowiadaa
osi pnoc-poudnie.
Wspczenie ciana
dzielca Wielki Dom
na cz wschodni
oraz zachodni pooona jest pitnacie
minut od kardynalnej
pnocy. Warto te
wspomnie, e zachodnia cz poudniowej
ciany jest zorientowaIl. 3. rdo: R. A. Williamson, Casa Rinconada..., s. 211.
na womiominutowej
odlegoci od kardynalnego wschodu, co wskazuje na wykorzystanie obu kierunkw
kardynalnych iumiejtnoci ich dokadnego wyznaczania22. Rwnie Wielka Kiva,
stanowica cz tego stanowiska, jest zorientowana zgodnie zosi pnoc-poudnie
iodbiega od niej jedynie o45 minut23. Tak dokadne opracowanie obu osi jest przyczyn wystpowania dwch pobocznych zjawisk ztym zwizanych. Dua, masywna
ciana zbudowana na linii pnoc-poudnie codziennie wrodkowej czci dnia nie
rzuca cienia. Podobnie podczas rwnonocy, Soce wstaje izachodzi wlinii rwnej
zzachodni poow poudniowej ciany Wielkiego Domu24.
Drugie stanowisko, Casa Rinconada, znajduje si po poudniowej stronie Chaco
Wash, okresowej rzeki przepywajcej przez rodek kanionu, praktycznie naprzeciw
Pueblo Bonito. Wielka Kiva, ktr tam odnaleziono, jest jedn znajwikszych kiv,
jakie zbudowali prehistoryczni Pueblo. Jej rednica wynosi prawie dwadziecia metrw agboko cztery. Zostaa wzniesiona zniezwyk dokadnoci, cile opierajc si na symetrii oraz kierunkach kardynalnych. Wielu badaczy widzi wtej kivie
odzwierciedlenie kosmologii Indian Pueblo. Jedna zjej osi symetrii opiera si na linii
pnoc-poudnie, czc dwa wejcia wksztacie litery T. Linia ta odchylona jest tylko
odwadziecia sze minut od kardynalnej pnocy. Druga zosi czy dwie nisze
22

R. A. Williamson, H. J. Fisher, D. OFlynn, Anasazi Solar Observatories [w:] Native American Astronomy, Austin 1979, s. 211.
24
A. Sofaer, op. cit., ss. 244245.
23
13
numer 8 oraz 22 (wszystkich nisz zrekonstruowano dzi dwadziecia osiem) irni

si tylko omioma minutami od kardynalnego wschodu25.
Wizj kivy wCasa Rinconada jako konstrukcji nawizujcej do kosmologii ludw
Pueblo przedstawia Ray A. Williamson. Wskazuje on na zwizki pomidzy jej wygldem amitem opierwszej kivie, istniejcym uludu Acoma. Acoma to grupa Pueblo,
ktra wedug Florence Hawley Ellis26 przypuszczalnie czciowo wywodzia si od
mieszkacw Chaco Canyon, awedug Andrew I. Duffa iStephena H. Leksona27
moga pozostawa pod ich silnym wpywem. Sam mit mwi owzniesieniu kivy, ktrej fundamentem byy supy zczterech rnych rodzajw drzew (lady po podobnych
supach znajdujemy w Casa Rinconada), symbolizujce wspinaczk, jak musieli
podj ich przodkowie, by dosta si do obecnego wiata. ciany kivy reprezentuj
niebo, ktre jest okrge std sam ksztat tej konstrukcji. Podpierajce dach belki,
stworzone zdrewna pierwszych czterech drzew, symbolizuj Drog Mleczn. Rwnie znalezione wCasa Rinconada pod pnocnymi schodami przejcie prowadzce
na zewntrz kivy mona interpretowa jako wice si zdrzwiami Pnocnej Gry
(jednej ze witych gr Pueblo). Wszystkie wymienione powyej elementy skadajce
si na pierwsz kiv zaskakujco dobrze odpowiadaj konstrukcji Casa Rinconada.
Pozwala nam to na chociaby czciowe wyobraenie sobie, jaki cel przywieca jej
budowniczym ina czym mogli si opiera28.
Oba scharakteryzowane stanowiska mogy take peni funkcj obserwatoriw
sonecznych, wktrych starano si wyznaczy dokadn dat przesile (metody omwione poniej znane s take zbada antropologicznych ietnograficznych). Niestety
fakt, e wduej mierze zostay one zrekonstruowane, aotaczajce je struktury nie
zachoway si wcaoci, sprawia, e trudno stwierdzi zca pewnoci, jakie peniy
one funkcje.
Obserwacje solarne
Kolejn grup zjawisk astronomicznych, ktrych obserwacj zajmowali si prehistoryczni Pueblo, s zjawiska solarne. Dotycz one przede wszystkim kalendarzy horyzontalnych iwyznaczanych za ich pomoc dat oraz okresw zwizanych midzy innymi zceremoniami religijnymi. Oba przesilenia, letnie izimowe, mogy by zatwoci
zaobserwowane przez mieszkacw Poudniowego Zachodu. W tych momentach
Soce osiga swoje maksymalne wychylenie na pnoc lub poudnie na horyzoncie
iutrzymuje si wtakiej pozycji przez kilka kolejnych dni29. Rwnie dni rwnonocy,
25
J. McKim Malville, op. cit., ss. 6162.

F. Hawley Ellis, Where Did the Pueblo People Come from?, El Palacio 1967, nr 73, ss. 3543.
27
A. I. Duff, S. H. Lekson, Notes from the South [w:] The Archaeology of Chaco Canyon. An EleventhCentury Pueblo Regional Center, Santa Fe 2006, ss. 316326.
28
R. A. Williamson, Light and Shadow, Ritual, and Astronomy in Anasazi Structures [w:] Astronomy
and Ceremony in the Prehistoric Southwest, Maxwell 1987, s. 103.
29
26
14
MASKA 29/2016
zwizane zdokadnoci osi wschd-zachd, oraz pozycja Soca wzenicie wpoudnie to zjawiska atwo dostrzegalne imogce mie znaczenie wkulturze Pueblo30.
Dziki badaniom antropologicznym oraz etnograficznym wiemy, e obserwacje
ruchu Soca byy wane take wczasach historycznych. Jeszcze po przybyciu Europejczykw na te tereny korzystano znaturalnej metody okrelania dat za pomoc
kalendarza horyzontalnego. Astronom Michael Zeilik pisze o wyznaczanym przez
spoeczno Pueblo kapanie, ktry by odpowiedzialny za obserwacj Soca. Obserwacje takie prowadzono zazwyczaj podczas wschodu lub zachodu Soca wokolicy
osady lub rzadziej zniej samej. Miejsca obserwacji zaznaczano niewielkimi zagbieniami wpodou. Analogiami archeologicznymi mog by wgbienia obecne midzy innymi wChaco Canyon czy Paacu Klifowym (Cliff Palace), najbardziej znanym stanowisku kultury Pueblo, gdzie zpodobnego zagbienia mona obserwowa
Soce wokresie przesilenia zimowego. Wtym dniu Soce zachodzi za widoczn
na horyzoncie wityni Soca (Sun Temple), pooon po drugiej stronie kanionu
ibdc najpewniej elementem kalendarza horyzontalnego, wyznaczanego zPaacu
Klifowego. Obserwacje prowadzono te, wykorzystujc efekt wiata wpadajcego
do pomieszcze przez niewielkie otwory, ktrych odpowiedniki take odnajdujemy
na stanowiskach archeologicznych (na przykad Hovenweep National Monument)31.
Jednym zciekawszych miejsc zwizanych zobserwacjami sonecznymi jest stanowisko pooone wChaco Canyon Fajada Butte, stanowice wrzeczywistoci interesujc formacj skaln skadajc si ztrzech kamiennych pyt owysokoci dwch
do trzech metrw, rzucajcych cie na powierzchni skaln znajdujc si za nimi.
W dniu przesilenia letniego odrobina wiata przeciska si poprzez szpar midzy
dwiema ztych pyt, tworzc tak zwany soneczny sztylet. Fenomen ten trwa okoo
czternastu minut izaczyna si ogodzinie 11:07 lokalnego czasu sonecznego. Zjawisko to zostao najprawdopodobniej odkryte przez okolicznych mieszkacw, ktrzy
korzystajc zzewntrznego rda wyznaczania dnia przesilenia letniego, wyryli na
skale za pytami spiral, ktrej rodek wten dzie dokadnie przecina wizka wiata.
Spirala ta ma dziewi ip okrgu, ajej wymiary wynosz 34 41 centymetrw32.
Co ciekawe, niektrzy badacze zauwaaj take powizanie spirali zprzesileniem zimowym, kiedy to dwa wskie, pionowe sztylety wiata pojawiaj si na obu kracach petroglifu, stykajc si zkracami ostatniej spirali33. Ponadto po lewej stronie
od tej spirali znajduje si druga, mniejsza, owymiarach 9 13 centymetrw. Spirala
ta skada si zdwch ip okrgu. Anna Sofaer wie j zdniami rwnonocy wiosennej ijesiennej, kiedy to przez jej rodek przechodzi drugi sztylet soneczny34 (il. 4).
30

32

33

A. Sofaer, op. cit., s. 231.

M. Zeilik, op. cit., s. 26.
Ibidem, s. 32.
J. B. Carlson, Romancing the Stone, or Moonshine on the Sun Dagger [w:] Astronomy and Ceremony
in the Prehistoric Southwest, Maxwell 1987, s. 77.
34
A. Sofaer, R. M. Sinclair, L. E. Doggett, Lunar Markings on Fajada Butte, Chaco Canyon [w:] Archaeoastronomy in the New World, Cambridge 1982, s. 173.
31
15
Il. 4. Solar markings at midday; rdo: A. Sofaer, R. M. Sinclair, L. E. Doggett, Lunar Markings on Fajada
Butte, Chaco Canyon [w:] Archaeoastronomy in the New World, red. A. F. Aveni, Cambridge 1982, s. 172.
Kwesti sporn, podniesion przez Sofaer, jest celowo przygotowania caego

stanowiska przez przedstawicieli kultury Pueblo35. John B. Carlson w obszernym
artykule zamieszczonym wAstronomy and Ceremony in the Prehistoric Southwest podejmuje si rozwizania tego problemu, opierajc si na badaniach geologw oraz
obserwacjach archeologw. Obala on teori zakadajc, e prehistoryczni Pueblo
przenieli trzy pyty kamienne do Fajada Butte. Ju sam wygld stanowiska wiadczy otym, e by to naturalny opad skalny. Trzy pyty kamienne uoone s wtaki
sposb, wjaki uoyyby si po oderwaniu od klifu. Carlson przyznaje, i istniaaby
moliwo delikatnego zmodyfikowania tych ska, jednak brakuje ladw takiego
dziaania na wewntrznych krawdziach pyt, podczas gdy ich szczyty oraz zewntrzne krawdzie s tak zwietrzae, e trudno oceni, czy wich uoenie mg ingerowa
czowiek. Wikszo badaczy archeoastronomii Poudniowego Zachodu skania si
raczej ku teorii, e Fajada Butte jest naturaln formacj skaln, ktrej interesujc
waciwo zaobserwowali lokalni mieszkacy36.
Drugim przykadem idowodem na obserwacje solarne prowadzone na terenach
Poudniowego Zachodu ju wczasach prehistorycznych s stanowiska zHovenweep
National Monument, dziaajce w analogiczny sposb w pniejszych praktykach
Hopi, Zuni czy Keresan37. Samo Hovenweep National Monument oraz jego okolice
pooone s wpoudniowo-wschodniej czci Utah. Wikszo odnajdywanych tam
konstrukcji to znajdujce si na brzegach kanionw samotne wiee. S to starannie
wykonane, wzniesione z piaskowca budowle, ktrych rola najczciej wizana jest
zochron punktw istotnych dla staroytnej kultury Pueblo (midzy innymi rzadkich rde wody). Do wntrza wikszoci ztych zaoe trudno si dosta, posiadaj
one te niewielkie otwory, zapewniajce minimaln ilo wiata oraz przewiewu38.
Te dziesiciocentymetrowe otwory wiadcz otym, jak wielk wag przywizywano
35

37

38

36
16
A. P. Sofaer, R. M. Sinclair, op. cit., s. 61.

J. B. Carlson, op. cit., ss. 8386.
Ibidem, ss. 135137.
MASKA 29/2016
do ich umieszczenia39. Sugestia, e byy uywane jako astronomiczne obserwatoria,

istnieje ju od dawna wliteraturze ijest mocno poparta zarwno badaniami etnohistorycznymi oraz etnograficznymi, prowadzonymi przez Hamiltona Cushinga40, jak
ifaktem, e zowych otworw trudno prowadzi skuteczn obserwacj takich terenw, jak na przykad dno kanionu, co wyklucza ich funkcje obronne41. Co ciekawe,
istnieje take maa wiea wMatsakya, ktra jeszcze wlatach siedemdziesitych bya
uywana przez plemi Zuni do prowadzenia obserwacji solarnych42. Warto te zaznaczy, e wprzeciwiestwie do ruin znanych zChaco Canyon te wHovenweep nie
byy rekonstruowane43. Ogranicza to moliwo popenienia bdw w okreleniu
przeznaczenia budowli.
Hovenweep Castle (il. 5) jest jednym zprzykadw takiego zaoenia. Pooone
na krawdzi kanionu wokolicy rda wody, zawiera D-ksztatn wie, do ktrej
zostay dobudowane pomieszczenia. Wrzeczywistoci zachowane do dzisiaj ruiny s
niewielk czci znacznie wikszego kompleksu, ktry musia znajdowa si kiedy
na tym stanowisku. Na szczcie interesujce zperspektywy astronomicznej prostoktne pomieszczenie przetrwao do dzi. Nazwane sun room pokojem soca, zostao dobudowane do wiey w1277 roku44. Znajduje si ono przy jej poudniowym
kracu ima dwa otwory. Pierwszy, skierowany na pnocny zachd, jest zwizany
zzachodem Soca wdniu przesilenia letniego, drugi za, skierowany na poudniowy
zachd, wie si zzachodem Soca wdniu przesilenia zimowego. Siedemdziesit
dni przed przesileniem letnim wiato soneczne wpada do pomieszczenia iowietla
nadproe pnocnych drzwi. Zupywem kolejnych dni przesuwa si ono, a wreszcie
wsamym dniu przesilenia pada na krawd przejcia do wschodniego pomieszczenia. Jego podr
po cianie moga
by odpowiednio zaznaczana,
co pozwalaoby
na ustalenie daty
rozpoczynajcej
przygotowania
do
ceremonii
powizanych
z tym wydarzeniem. Podobnie
Il. 5. rdo: R. A. Williamson, Casa Rinconada..., s. 138.
39

41

42

43

44

40

R. A. Williamson, H. J. Fisher, D. OFlynn, op. cit., s. 213.
F. Hawley Ellis, Thousand Years, s. 86.
17
w czasie przesilenia zimowego wiato soneczne pojawia si w pomieszczeniu na

okoo siedemdziesit dni przed waciw dat iprzesuwa si, dwudziestego drugiego
grudnia owietlajc nadproe przejcia do wiey. Co ciekawe, wdniach rwnonocy
wiato wpada do pomieszczenia przez otwr wyjciowy. Budowla moga te stanowi
form kalendarza rolniczego. wiato przed przesileniem letnim wpada do pomieszczenia w okolicach sidmego kwietnia, podczas gdy okres zasiewu rozpoczyna si
uHopi pitnastego kwietnia45.
Obserwacje lunarne
Trzeci grup zjawisk obserwowanych przez prehistorycznych Pueblo stanowi te
zwizane zKsiycem. Chodzi tu przede wszystkim omaksymaln deklinacj Ksiyca, czyli trwajcy 18,6 roku cykl, po ktrym Ksiyc ponownie osiga najdalej
wysunity punkt na horyzoncie. Znajomoci tego zjawiska wrd ludw Pueblo
ostatecznie dowiody badania przeprowadzone pod koniec lat osiemdziesitych na
stanowisku Chimney Rock46.
Chimney Rock (il. 6) jest najdalej wysunitym na pnocny wschd miejscem
zamieszkaym przez przedstawicieli kultury Pueblo. Jego architektura jest odzwierciedleniem struktur wystpujcych wChaco Canyon. Oniezwykoci tego miejsca
moe wiadczy fakt, e jest ono oddalone osiedemdziesit dwa kilometry od Aztec
Ruin (najbliszego mu stanowiska Pueblo), natomiast odlego dzielca Chimney
Rock od Chaco Canyon wynosi sto pidziesit kilometrw. Jest to
jedyne tak odizolowane
stanowisko na granicach
kultury Pueblo47.
Najbardziej interesujcymi konstrukcjami na
tym stanowisku s niewtpliwie budowle wizane z Chaco Canyon.
Wrd nich prym wiedzie
Wielki Dom, wybudowany najprawdopodobniej
po odkryciu fenomenu
maksymalnej deklinacji
Ksiyca. Ma on dwa pitra ijest pooony wnajIl. 6. rdo: R. A. Williamson, Casa Rinconada..., s. 40.
45
Ibidem, ss. 138139.

Ibidem, s. 8.
47
Ibidem, s. 84.
46
18
MASKA 29/2016
wyszym punkcie otoczenia. Rwnie Wschodnia

Kiva stylem wykonania
przywodzi na myl kivy
spotykane w Chaco Canyon48.
Najwaniejszym zjawiskiem wizanym ze
stanowiskiem Chimney
Rock jest maksymalna
deklinacja Ksiyca. Zaleno ta zostaa odkryta
Il. 7. rdo: R. A. Williamson, Casa Rinconada..., s. 40.
stosunkowo pno, bo
dopiero w 1988 roku, przez badacza Johna McKim Malvillea. Wczeniej prbowano wiza specyfik wybudowanego na samotnej mesie Wielkiego Domu zktrym zprzesile. Okazao si jednak, e to wanie Ksiyc podczas maksimum cyklu
wschodzi dokadnie pomidzy dwoma kominami skalnymi na tym stanowisku (il. 7)
Soce wdniu przesilenia nie siga a tak daleko. Dalsze badania przeprowadzane
pod tym ktem wChimney Rock ukazay zwizek pomidzy datami maksymalnej
deklinacji Ksiyca abudow poszczeglnych konstrukcji. Budowa Wschodniej Kivy
(datowanej na 1076 rok) odpowiada maksymalnej deklinacji wlatach 10751076,
natomiast ukoczenie budowy Wielkiego Domu (okoo roku 1093) pokrywa si
zdat kolejnego maksimum wlatach 10931095 (wgrudniu wszystkich tych trzech
lat Ksiyc wschodzi dokadnie pomidzy kominami). Istnieje wic moliwo, e
fenomen Chimney Rock zosta odkryty okoo roku 1056, co zkolei doprowadzio do
stworzenia pewnego rodzaju sanktuarium. Najprawdopodobniej Wielki Dom suy ju
do obserwacji ruchu Ksiyca ido przeprowadzania zwizanych znim uroczystoci49.
Podsumowanie
Oczywicie niniejszy tekst zawiera zaledwie kilka przykadw ze znacznie obszerniejszego materiau, ktry jest dzi dostpny dziki przeprowadzonym badaniom
archeologicznym. Nie ulega jednak wtpliwoci, e obserwacje solarne s integraln
czci historii Indian Pueblo. Byy wykorzystywane symbolicznie, wceremoniach
religijnych zwizanych zprzesileniami, czyy si rwie zmitami opodry bstwa
utosamianego ze Socem pomidzy domem pnocnym a poudniowym czyli
granicznymi miejscami na horyzoncie, wktrych Soce wschodzio lub zachodzio
wdniach przesile. Miay take funkcj praktyczn pozwalay okreli daty rozpoczynajce zasiew lub zbir plonw. Najprawdopodobniej prowadzono nie tylko
obserwacj Soca, ale take Ksiyca, cho jej lady nie zachoway si w tradycji
48
Ibidem, ss. 8182.

Ibidem, ss. 8891.
49
19
wspczesnych Pueblo. Swj wielki rozkwit astronomia Poudniowego Zachodu

przeya w okresie rozwoju regionalnego Chaco Canyon, kiedy staa si istotnym
czynnikiem wplanowaniu budowy poszczeglnych struktur zarwno ceremonialnych, jak imieszkalnych. Cho najpewniej nigdy nie bdzie wiadomo, jak wielk rol
odgrywaa astronomia przed okresem historycznym, to liczne analogie etnologiczne
pozwalaj na potwierdzenie wielu hipotez, ktre dotd stawiano woparciu oznaleziska na stanowiskach archeologicznych. Zca pewnoci przedstawiciele staroytnej
kultury Pueblo rozpoznawali zjawiska rwnonocy oraz przesilenia. Do dzisiaj trwaj
spory idyskusje, czy wydarzenia takie jak obie supernowy oraz kometa Halleya miay
wpyw na mieszkacw Chaco Canyon i czy znajduj odzwierciedlenie w niektrych petroglifach imalowidach naskalnych znajdowanych na terenach zasiedlonych
przez prehistorycznych Pueblo. wiadomo zasad przebiegu maksymalnej deklinacji
Ksiyca mog take potwierdza znane zPaacu Klifowego malowida, znajdujce
si wwiey, zktrej moliwe byo prowadzenie obserwacji tego zjawiska. Wiemy te
oco najmniej kilku miejscach obserwacji Soca za pomoc owietlanych punktw
wpomieszczeniach, atake ojednym stanowisku wykorzystujcym efekt sonecznego sztyletu podobnie jak wprzypadku Fajada Butte (nieopodal Holly House
wHovenweep National Monument).
Jednak warcheoastronomii Pueblo wci istnieje kilka nierozwizanych kwestii.
Jedn znich jest moliwo przejcia czci wiedzy astronomicznej od kultur mezoamerykaskich, zktrymi kultura Pueblo utrzymywaa kontakty handlowe. Nie ulega te wtpliwoci, e stanowisk sucych do obserwacji mogo by wicej, dzi jednak popady wruin itrudno odnale lady jednoznacznie wiadczce oich zwizku
z astronomi. Nadal poszukujemy te dowodw na zaznaczanie ruchu Soca na
cianach, gdy otakiej praktyce wiemy ze rde historycznych. Znalezienie rozwiza niektrych z tych problemw wymaga przeprowadzenia dalszych, wnikliwych
bada archeologicznych, ktre pozwol na dokadniejsze zgbienie tej tematyki.
Bibliografia
Carlson J. B., Romancing the Stone, or Moonshine on the Sun Dagger [w:] Astronomy and
Ceremony in the Prehistoric Southwest, red. J. B. Carlson, W. J. Judge, Maxwell 1987.
Cushing F. H., My Life at Zuni, Santa Fe 1941.
Duff A. I., Lekson S. H., Notes from the South [w:] The Archaeology of Chaco Canyon.
An Eleventh-Century Pueblo Regional Center, red. S. H. Lekson, Santa Fe 2006.
Fewkes J. W., AFew Summer Ceremonies at the Tusayan Pueblos, Houghton 1892.
Hawley Ellis F., Thousand Years of the Pueblo Sun-Moon-Star Calendar [w:] Archaeoastronomy in Pre-Columbian America, red. A. F. Aveni, Austin 1975.
Hawley Ellis F., Where Did the Pueblo People Come from?, El Palacio 1967, nr 73.
McKim Malville J., Aguide to Prehistoric Astronomy in the Southwest, Boulder 2007.
20
MASKA 29/2016
Plog S., Ancient Peoples of the American Southwest, London 1997.

Sofaer A., Sinclair R. M., Astronomical Markings at Three Sites on Fajada Butte [w:]
Astronomy and Ceremony in the Prehistoric Southwest, red. J. B. Carlson, W. J. Judge,
Maxwell 1987.
Sofaer A., Sinclair R. M., Doggett L. E., Lunar Markings on Fajada Butte, Chaco Canyon [w:] Archaeoastronomy in the New World, red. A. F. Aveni, Cambridge 1982.
Sofaer A., The Primary Architecture of the Chacoan Culture. ACosmological Expression
[w:] Architecture of Chaco Canyon, New Mexico, red. S. Lekson, Salt Lake City 2007.
Stevenson M. C., The Zuni Indians, Bureau of American Ethnology Report 1904, nr 23.
Williamson R. A., Casa Rinconada, Tweltfth Century Anasazi Kiva [w:] Archaeoastronomy in the New World, red. A. F. Aveni, Cambridge 1982.
Williamson R. A., Fisher H. J., OFlynn D., Anasazi Solar Observatories [w:] Native
American Astronomy, red. A. F. Aveni, Austin 1979.
Williamson R. A., Light and Shadow, Ritual, and Astronomy in Anasazi Structures [w:]
Astronomy and Ceremony in the Prehistoric Southwest, red. J. B. Carlson, W. J. Judge,
Maxwell 1987.
Williamson R. A. et al., The Astronomical Record in Chaco Canyon, New Mexico [w:]
Archaeoastronomy in Pre-Columbian America, red. A. F. Aveni, Austin 1975.
Zeilik M., Anticipation in Ceremony. The Readiness is All [w:] Astronomy and Ceremony in the Prehistoric Southwest, red. J. B. Carlson, W. J. Judge, Maxwell 1987.
Summary
Archaeoastronomy in the Pueblo Culture
Running astronomical observation is one of the most important parts of the modern
Pueblos life from the Southwest in North America. Nowadays this observation takes
the form of a horizontal calendar, that allows to determine the planting season or the
crop season and to set the important ceremonial dates. Thanks to the archeological
studies we find evidences that in the prehistoric Pueblo culture such an observation
was also an essential part of life of the society.
The article aims to introduce the topic of Pueblo astronomy to a wider audience
and to present the archeological evidence of the importance of the sky to the Ancestral Puebloans. The exemplary sites were chosen among the most famous and chiefly
studied ones. The text also presents the ethnohistoric perspective of the problem
to help find analogies between the historical and the prehistoric times, which will
greatly aid the future studies.
Jakub Wanot
The influence of celestial bodies

and astronomical phenomena
on everyday life in the Inca Empire
Institute of Archaeology of University of Wrocaw
Introduction
The last episode of the history of the ancient Peru is atime interval of approximately
one century before the arrival of the Spanish conquistadors. This period is associated
with the history of the most extensive pre-Columbian empire in the South America
the impressive Inca state. Its history is usually dated from 1438 (the date of Inca
victory over the Chanca people established in the historiography) until the Spanish
conquest in 1532 (however, thelast Inca stronghold was conquered by the Spanish
about 1572). It was the final and relatively short period of cultural development of
the Central-Andean territory1, especially in comparison with earlier pre-Columbian
cultures such as the Nasca, Moche or Paracas, each of which has flourished over
hundreds of years.
It is worth mentioning, that the origins of the Inca Empire are ahighly contentious issue among scholars. The Inca civilization arose from the highlands of Peru
probably between the twelfth and thirteenth centuries AD, when a semblance of
astate was established with its centre in Cuzco2. This poorly understood period, also
known as the Kingdom of Cusco (sometimes spelled Cuzco or Qosqo in Quechua),
is frequently being termed as aprovincial or even legendary period of Inca history. This probably stems from acertain paradox alarge amount of chronicles and
factographic descriptions has led to the fact that the Inca history has been studied
almost exclusively from the perspective of written sources. However, these materials
provide us the image of the Inca Empire only from the last fifty years before the arrival of the conquistadors. With regards to the material culture and development processes, we sometimes know much less than in the case of previous periods. Therefore,
the Inca empire appears to be static and all its elements seem to exist for along time3.
1
J. Szykulski, Staroytne Peru, Wrocaw 2010. p. 376.

Ibidem, p. 382.
3
Ibidem, p. 384.
2
23
Jakub Wanot, The influence of celestial bodies and astronomical phenomena...
The Incas created a vast empire very rapidly,

within less than
a century4. In
avery short time,
they were able
to create a huge
empire, referred
as Tawantinsuyu,
i.e. a group of
four regions or
provinces taken
together. At the
beginning of the
fifteenth century,
the Inca Empire
covered an area
of no more than
100,000 square
kilometers while
in 1532 this area
has increased to
1-1.5
million
square kilomePict. 1. Territorial scope the Inca empire with the administrative division and
ters5. At the time
the road network (source: J. Szykulski, op. cit., p. 378).
of the Spanish
conquest, the Inca Empire held sway over most of Andean South America (pict. 1).
There are debates about the number of people inhabiting the Inca state, with estimates ranging from 3-4 million people, to even more than 20 million. However, the
most recent estimates suggest that Tawantinsuyu was inhabited by 6million people.
Due to the Spanish chroniclers, as Juan de Betanzos or Gaspar de Carvajal, we
have at our disposal many sources informing us about the native people, ruling religions, rituals and habits. Hispanic manuscripts also provide the vast majority of
data pertaining to the observation of celestial bodies, cosmology and astronomical
phenomena impact on the Inca society. Alot of information was also gathered during archaeological research. Archaeological survey techniques have allowed identification of astronomical observatories and places of worship, such as ushnu special
4
M. Sobczyk, J. Wooszyn, Pod Wulkanem [in:] Blisko iDaleko. Ksiga Jubileuszowa IAUW, ed. B. Kaim,
2009, p. 237.
5
M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Astronomical Observations at Intimachay (Machu Picchu):
ANew Approach to an Old Problem, Anthropological Notebooks 2013, no. 19, p. 393.
24
MASKA 29/2016
platforms used to conduct ceremonies or raise aglass to the Sun6. It is worth emphasizing that in the Andes have not been preserved records comparable to the Mayan
calendars or the Aztec codes, but presumably the results of astronomical observations
were recorded on khipu, sometimes called talking knots7. However, we have to
admit that these convictions are only presumptions. So far, archaeologists were unable to discover khipu undeniably containing data from astronomical observations
organized and recorded in calendrical periodicities8.
Astronomical Observations
Although many chroniclers stated that the Incas had agreat interest in following the
motions of the Sun, Moon, and stars, there is little information as to how, where, and
to what level of accuracy the observations were made9. While certain chronicles describe various observation systems, in particular horizontal ones, they also mention
so-called gnomic observations. However, any archaeological traces of such devices
are extremely elusive and therefore exceedingly rare10. Discussion continues to this
day regarding such issues as the existence, location, and practical application of the
so-called sukanka system which includes pillars or similar constructions meant to be
used for astronomical observations11.
Alarge group of objects was not used for precise astronomical observation but
rather for creating avisual effect for the masses of faithful gathered in the squares12.
Pacaritampu truncated apyramid, located near the Temple of the Sun within the
Ollantaytambo site is aprominent example13. Definitely, less common were more
accurate astronomical instruments intended for use by anarrow group of qualified
priests. The other example might be asmall cave Intimachay, situated on the eastern
terraces of Machu Picchu. Astronomical observations were made possible by tunnels
and windows precisely carved in the rock, as well as by the vertical and fairly regular
streaks painted on the wall, presumably as akind of ascale. Amore accurate analysis
6
M. Sobczyk, J. Wooszyn, op. cit., p. 235.

L. Locke, The Ancient Quipu, aPeruvian Knot Record, American Anthropologist 1912, no. 14 (2),
pp. 327330.
8
J. L. Pino Matos, Calendarios y astronomia Inka, Boletin Museo de Arqueologia iAntropologia 2008,
no. 10 (1), p. 10.
9
D. Dearborn, K. Schreiber, R. White, Intimachay: ADecember Solstice Observatory at Machu Picchu,
Peru, American Antiquity 1987, no. 52 (2), p. 346.
10
M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Astronomical Observations..., p. 393.
11
D. Dearborn, K. Schreiber, Here comes the Sun: the Cusco Machu Picchu connection, Archaeoastronomy: Journal of the Center for Archaeoastronomy 1986, no. 9; M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete,
Astronomical Observations..., p. 393.
12
M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Astronomical Observations..., pp. 393394.
13
K. Hanzalova, J. Klokocnik, J. Kostelecky, Astronomical orientation of Incas objects in Machu Picchu
and Ollantaytambo, Peru [in:] Earth observation: awindow on the past, ed. R. Lasaponara, N. Masini,
M. Biscione, M. Hernandez, Matera 2013, pp. 3335.
7
25
of this site has provided evidence of its function as alunar and solar observatory. It
is worth noting that due to the specific position of windows, priests were able to observe phenomena as the sunrise during the Equinox and Solstices14. Another example
of an astronomical observatory used to perform accurateand reliablemeasurements
is Torreon a tower within the Machu Picchu site. Windows facing in different
directions have allowed observing sunrise during the summer and winter solstices15.
According to some researchers, astronomical observations could also affect the
shape of the empire and the exact place of location of each huaca the sacred place
of religious or ceremonial significance16. So-called ceque system was probably an arrangement of ritual pathways leading outward radially from Cuzco into the rest of
the empire17. The orientation of each line was supposed to be closely associated with
astronomical observations, and each huaca has even represented acertain day of the
year. An example of huaca orientated along the ceque line may be Cusilluchayoc
the extensive cave with anatural chimney, which allowed for gnomonic observation
of the Sun and the Moon movement18.
Calendars
The social life of the Inca Empire was ruled by the calendars in many local variations
aconsequence of the enormous ecological and cultural diversity of the Tawantinsuyu19. One example is the capital calendar, probably consisting of the 12 synodic
months (time between two successive New Moons)20. The average length of each
month was 29.5 days. We are able to say that the Inca year lasted approximately
354days 11 less than afull 365-day solar year. According to the researchers, the
differences have been corrected by adding athirteenth month every 23 years21. It is
worth mentioning that in the Inca Empire time during aday was not measured in
hours or minutes, but in terms of how far the Sun had traveled22.
14

D. Dearborn, K. Schreiber, op. cit., s. 1924; K. Hanzalova, J. Klokocnik, J. Kostelecky, op. cit., p. 29.
16
G. Urton, Orientation in Quechua and Incaic Astronomy, Ethnology 1978, no. 17 (2); B. Bauer,
D. Dearborn, Astronomy and Empire in the Ancient Andes: The Cultural Origins of Inca Sky Watching,
Austin 1995.
17
A. Aveni, Horizon astronomy in Incaic Cusco [in:] Archaeoastronomy in the Americas, ed. R. Williamson, Los Altos 1981.
18
M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Inca Moon: Some Evidence of Lunar Observations in Tahuantinsuyu [in:] [in:] Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, ed. C. Ruggles, 2014, p. 910.
19
J. Szemiski, M. Zikowski, Mity, rytuay ipolityka Inkw, Warszawa 2006, p. 206.
20
M. Zikowski, El calendario metropolitano inca [in:] Time and Calendars in the Inca Empire,
ed. M. Zikowski, R. Sadowski, Oxford 1989.
21
J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., pp. 206207.
22
M. Zikowski, A. Lebeuf, Were the Incas able to predict lunar eclipses? [in:] Archaeoastronomy in the
1990s, ed. C. Ruggles, Loughborough 1993, p. 300.
15
26
MASKA 29/2016
The imperial calendar, which facilitated the coordinating of administrative, economic, and religious ceremonial functions, played an important role in managing
the Tawantinsuyu or Inca Empire. This calendar, however, was not the only time
measuring tool used in Tawantinsuyu. There is evidence of the existence of other
systems with different origins and purposes. Unfortunately, we do not know much
about the nature of ritual calendars from the provincial centers. It is possible that
they could have,at least partially,imitate the series of ceremonies organized in Cuzco
(described in the sixteenth century)23. Apart from the fact whether the calendar system was metropolitan or provincial, observation of celestial bodies was necessary for
the calendar to function24.
Although the Inca state was called the Empire of the Sun, the Moon was far
more important than it is generally claimed25. We are able to say that the Moon set
the rhythm of human life by allowing to elaborate the system of monthly tasks and
duties. During the twenty one initial days of the synodic cycle, Incas has been conducting numerous ceremonies while the period before the New Moon was regarded
as totally inauspicious for any ritual practices26. Lunar observations were also crucial for making decisions about the beginning of hostilities27. While the Full Moon
was seen as aphenomenon particularly propitious for military purposes, during the
New Moon all military activities were suspended. This fact was quickly noticed and
bloodily contributed by the Spanish conquistadors.
The synodic cycle of Venus was also very important, because it allowed to regulate
the schedule of initiation ceremonies of the young men extremely complicated and
long tests combined with solemn ceremonies, called warachikuy28. During the visibility of Venus, as the evening star, Inca was under her special care and he was able
to command his army personally29. On the other hand, Sapa Inca lost this protection
in the period when Venus was seen as the morning star thus, he would rather left
commanding to his generals.
Religious Ceremonies
These facts obviously do not prove that in the Inca Empire the movement of the Sun
was not monitored. This cycle was also closely watched, because of the role of this
star in the pantheon. One among many types of priests were yacas, whose main
23

25

26

27

M. Sobczyk, J. Wooszyn, op. cit., pp. 240241.

Eidem, Inca Moon..., pp. 897898.
J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., p. 211.
T. Zuidema, The Sideral Lunar Calendar of the Incas [in:] Archaeoastronomy in the New World,
ed. A. F. Aveni, Cambridge 1982.
28
Ibidem, pp. 211213.
29
It is also worth mentioning that the divine Sapa Inca was not only the son of the Sun and Moon,
but also the brother of the Venus. Por. J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., p. 233.
24
27
task was to analyze the movements of the shadow cast by the Sun. Results of these
observations enabled determining the exact time of the inauguration of each feast30.
Also the analysis of the relationship between the Sun and the Milky Way allowed
for aprecise determination of the moment of solstices31. These events, as well as the
equinoxes and the Sun passes through the zenith and nadir, were probably celebrated
as the raymi religious ceremony32.
Certainly one of the most important ceremonies was Intip Raymi the Sun festival solemnized on the occasion of the June solstice. The ceremonies were led by the
king himself the firstborn son of the Sun was obliged to conduct the commemorations of his father. Everybody had to prepare himself for that festivity by eating only
asmall amount of raw corn and drinking clean water for three days33. Inti Raymi
was afestival celebrated by all and acause of massive pilgrimages to Cuzco. The feast
lasted about nine days, including numerous dances, entertainments, sacrifices, solemn processions and feasting.
No less important was the Qhapaq Raymi festival solemnized during the December
solistice. Unfortunately, there are no preserved descriptions of those ceremonies. The
only information tells us that the fete lasted about amonth and included burial sacrifices
of ahundred llamas. Ceremonies had asocially exclusive character every member of an
incaic society without citizenship had to leave Cusco at the beginning of the month34.
The most important Moon festival Quya Raymi took place in the moment
of the year corresponding to the month of September. Conduction of this ceremony,
as well as every festivity associated with the Moon cult were entrusted to the female
organisation of priestesses led by Sapa Incas first wife. Unfortunately, we do not dispose of asufficient information about the character and role of that group. Celebrations of the Zitwa Killa feast, carried out as apublic ritual of purification, have been
much better described. During the New Moon every person without Inca citizenship
was told to leave the city at the distance of two leguas (about eleven kilometres)35.
The aim was to prevent contamination of the common prosperity by their misfortune.
The next day series of feasts and bloody sacrifices of animal started. Mummies of the
ancestors, dressed in ornated robes, also took part in those ceremonies (pict. 2)36.
Similar ceremonies took place several times ayear and, in asignificant way, have
affected everyday life in Tawantinsuyu. It is worth recalling that during some feast
agreat part of society was forced to leave the city and during the celebrations waited
out in aspecially prepared camps alongside the main roads. It could have been very
30
M. Rostworowska, Historia Pastwa Inkw, Warszawa 2007, p. 182.

G. Urton, Orientation in..., p. 166.
32
T. Zuidema, Inca observations of the solar and lunar passages through zenith and anti zenith at Cuzco
[in:] Archaeoastronomy in the Americas,ed. R. Williamson, Los Altos 1981, pp. 332336.
33
34
Ibidem, pp. 224229.
35
Ibidem, pp. 219221.
36
J. Szykulski, op. cit., s. 378; J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., pp. 222223.
31
28
MASKA 29/2016
troublesome. For example Qhapaq Raymi

celebration lasted over three weeks. The essential feature of each Inca ceremony was
a strict social hierarchy37. Various kinds
of rituals were intended for specific social
strata and celebrated in different places, so
we are able to talk about themosaic character of the Incaic ceremonies38.
Beliefs and Prophecies
The Incas performed human sacrifices
during the religious celebrations or after
important events, especially the children
immolations. Those sacrifices were known
as capacocha or qhapaq hucha, which in
Quechua means the royal gift39. Generally, ateenage child was transported in
a sedan chair to the specially prepared
platforms, located high in the mountains. Pict. 2. Mummy carried in a sedan chair during
celebration manifestation of ancestor worship
The death of avictim usually ensued from
(source: J. Szykulski, op. cit., p. 405).
anarcotic sleep and then burying her alive
inside the sacrificial chamber40. Felipe
Guaman Poma de Ayala has written, that victims were sacrificed to solemnize solistices. During every celebration priests would have sacrificed more than athousand
of children41. It is worth pointing out that this number seems to be greatly exaggerated. Most chroniclers do not even confirm the existence of an annual qhapaq hucha
ceremony. It is quite possible that this rite had no connection with astronomical
phenomena it rather took place during important public events42.
Cosmology is often an important aspect of the religious beliefs that seek to explain the existence and nature of reality, as well as the essence of the Universe. In
the mentioned systems it was believed that each being existing in this world (kay
pacha), has aprototype in the stars. Therefore, we can say that every man had his
own star, in some measures enabling his existence. It is also noteworthy that the issues of the structure and physical characteristics of the cosmos were often connected
with metaphysical problems, what is evidenced by the records of Inca myths about
37

39

40

41

42

38
T. Zuidema, Hierarchy and Space in Incaic Social Organization, Ethnohistory 1983, no. 30 (2), p. 50.
M. Sobczyk, J. Wooszyn, op. cit., p. 232.
Ibidem, p. 233.
F. Gauman Poma de Ayala, El Primer Coronica y Buen Gobierno, Lima 1956.
29
the celestial llama43. In the consciousness of Incas the life energy has periodically
circulated between heaven and earth gods of the Sun, Moon and Earth were responsible for controlling its flow44.
It is easy to notice palpable elements of the worship of the sky gods solar and lunar
deities. For example the main gods of the Incas, directly affecting the people Inti and
Quilla, were, in fact, the personification of the Sun and the Moon. While the Incas
interest in astronomical objects was formalized into astate religion, it was possible that
it also based on abroader Andean traditional cosmology45. One of the most important
shrines in the empire was the Coricancha (or Korikancha), located in the capital city of
Cuzco. The shrine containedthe temples dedicated to the Sun, Moon, Venus, Pleiades,
Thunder and Rainbow46. It is worth emphasizing that the religious system within the
vast Inca Empire was probably uniformed only in very general terms47.
At atime when Pachacutec seized the
power and transformed the Kingdom of
Cusco into the Inca Empire, the official
version of the history of the reigning dynasty was set down. Aking and his wife
were representative of the gods in front of
the people. At the same time, the role of
the royal couple represented the inhabitants in front of the gods. Sapa Inca was
arepresentative of the Sun while his wife
symbolized the Suns wife the Moon.
The most important issues are the consequences of the divine origins of the Inca
central authority48. The Inca emperor,
believed to be descended directly from
the Sun, had an absolute power (pict.3).
Thus, he had the right to wield his power not only over the Inca society but
also over all people. It is easy to notice
Pict. 3. Sapa Inca surrounded by women during
that every territorial conquest, besides
the celebration of religious ceremony (source:
J. Szykulski, op. cit., p. 402).
43
Ibidem, pp. 8889; T. Zuidema, G. Urton, La Constelaci6n de la Llama en los Andes Peruanos, Allpanchis Phutuinqua 1976, no. 9.
44
G. Urton, At the crossroads of the Earth and the Sky: an Andean cosmology, Austin 1981; J. Jennings,
Inca Imperialism, Ritual Change, and Cosmological Continuity in the Cotahuasi Valley of Peru, Journal of Anthropological Research 2003, no. 59 (4), p. 437.
45
J. Jennings, op. cit., p. 433.
46
D. Dearborn, K. Schreiber, R. White, op. cit., p. 346.
47
G. Urton, At the crossroads...
48
J. Reinhard, House of the Sun: The Inka Temple of Vilcanota, Latin American Antiquity 1995, no. 6 (4).
30
MASKA 29/2016
obvious economic aims, has become extremely practical for the ruler conquests
were legitimated by religion49.
Astronomical knowledge has also turned out to be crucial during more prosaic
activities, such as agriculture. Researchers believe that the moment of crossing the
nadir by the Sun determined the date of plowing the beginning of the agrarian
year in Cuzco. This event played an extremely important role and was accompanied
by festive celebrations known as the Chacra Iapui50. What is more, many economic
activities in high mountain valleys of the Andes were regulated according to the
movement of the Moon. Lunar observations allowed determining the exact date of
the maize sowing51. Particular attention was given to the constellation of the Pleiades copious harvests were heralded by aperiod of good visibility of those stars.
Conversely, the Inca society has amassed supplies to prepare themselves for aperiod
of poverty and famine52.
The observation of celestial bodies and atmospheric phenomena also allowed
priests to formulate forecasts and prophecies. In the consciousness of the Incas, the
sky was the type of atable, where gods promulgated their sentences. Comets and
specific meteorological phenomena (such as the northern lights or lightning) were
considered to be the extremely important warnings that even the ruler should not
ignore. Also the rainbow, asign of the serpent, was considered to be adangerous
phenomenon, which could cause illness or sudden deaths. In order to prevent misfortune people had to avoid pointing to the rainbow. Surprisingly, also urination
during its visibility was strictly forbidden53. Therefore, solar and lunar eclipses were
considered as the most dangerous. These events were the reasons of numerous ceremonies and rituals of penance, attended by all members of the Inca society. Prolonged fasting, wearing of mourning clothes and numerous bloody sacrifices were
an inseparable elements of them.
It is remarkable that the Inca, mostly considered to be the Sun worshippers, feared
lunar eclipses more than the solar ones. The eclipses of the Moon were generally
understood as the Moon being ill, and the beginning phase of the collapse of the
Universe54. Spanish chroniclers have accurately described the complex behavior of
the Inca people during alunar eclipse. When the eclipse of the M oon began, they
sounded trumpets, horns and other instruments, so as to make the great noise.
They also tied up all dogs to make them bark and howl to awake the moon from the
49
J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., pp. 250262.

Ibidem, p. 207.
51
T. Zuidema, The Sideral Lunar Calendar of the Incas [in:] Archaeoastronomy in the New World,
ed. A. F. Aveni, Cambridge 1982.
52
J. L. Pino Matos, Observatorios y alineamientos astronmicos en el Tampu Inka de Huanuco Pampa,
Per, Arqueologia y Sociedad 2014, no. 15, pp. 1011.
53
54
M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Inca Moon..., p. 898.
50
31
sleep, which had been caused by sickness55. Chroniclers unanimously emphasize that
the confusion and noise were just impossible to describe. Inca priests and astronomers
were able to predict upcoming eclipses, but that ability has certainly not reached the
level of accuracy comparable to observations carried out in the Old World56.
Conclusion
The comprehensive analysis of ideas, beliefs and astronomical practices are exceedingly difficult and complex issues. The mere identification of the remains of the Incas
observatories is an extremely complicated process. Unfortunately, as far as the orientation of architectural structures is concerned, acommon practice among researchers
is to focus almost exclusively on analysis of the position of the Sun or the Pleiades.
However, current researches conducted by using the most advanced equipment and
more accurate analysis of the archaeological sites may provide evidence of their function as observatories of the lunar cycle.
The interest of the Inca in astronomy was based on both: a practical need for
time keeping and religious beliefs. Inca astronomers understood equinoxes, solstices,
and zenith passages, not to mention theVenus cycle. Furthermore, they were also
able to predict solar and lunar eclipses. Astronomy occupied aprivileged place in the
religious doctrine of the Inca state. Special officers were devoted to the astronomical
observation and interpretation of the celestial phenomena.
Nowadays, we hope that the rapid progress of technology and science will allow
us to develop our abilities on the field of archeoastronomy. This study of how people
in the past understood the astronomical phenomena is arelatively young scientific
discipline. The presented information clearly demonstrates that it can be helpful in
an effective recontruction of ancient beliefs, religious practices and more prosaic
elements of the everyday life of the ancient societies.
Bibliography
Aveni A., Horizon astronomy in Incaic Cusco [in:] Archaeoastronomy in the Americas,
ed. R. Williamson, Los Altos 1981.
Bauer B., Dearborn D., Astronomy and Empire in the Ancient Andes: The Cultural
Origins of Inca Sky Watching, Austin 1995.
Dearborn D., Schreiber K., Here comes the Sun: the Cusco Machu Picchu connection,
Archaeoastronomy: Journal of the Center for Archaeoastronomy 1986 , no. 9.
Dearborn D., Schreiber K., White R., Intimachay: ADecember Solstice Observatory at
Machu Picchu, Peru, American Antiquity 1987, no. 52 (2).
55
M. Zikowski, A. Lebeuf, op. cit., p. 299.

Ibidem, p. 306.
56
32
MASKA 29/2016
Gauman Poma de Ayala F., El Primer Coronica y Buen Gobierno, Lima 1956.
Hanzalova K., Klokocnik J., Kostelecky J. Astronomical orientation of Incas objects in
Machu Picchu and Ollantaytambo, Peru [in:] Earth observation: awindow on the
past, ed. R. Lasaponara, N. Masini, M. Biscione, M. Hernandez, Matera 2013.
Locke L., The Ancient Quipu, aPeruvian Knot Record, American Anthropologist
1912, no. 14 (2).
Jennings J. Inca Imperialism, Ritual Change, and Cosmological Continuity in the Cotahuasi Valley of Peru, Journal of Anthropological Research 2003, no. 59 (4).
Pino Matos J. L., Observatorios y alineamientos astronmicos en el Tampu Inka de Huanuco Pampa, Per, Arqueologia y Sociedad 2014, no. 15.
Pino Matos J. L., Calendarios y astronomia Inka, Boletin Museo de Arqueologia
iAntropologia 2008, no. 10 (1).
Reinhard J., House of the Sun: The Inka Temple of Vilcanota, Latin American Antiquity 1995, no. 6 (4).
Rostworowska M., Historia Pastwa Inkw, Warszawa 2007.
Sobczyk M., Wooszyn J., Pod Wulkanem [in:] Blisko iDaleko. Ksiga Jubileuszowa
IAUW, ed. B. Kaim, 2009.
Szemiski J., Zikowski M. Mity, rytuay ipolityka Inkw, Warszawa 2006.
Szykulski J., Staroytne Peru, Wrocaw 2010.
Urton G., Orientation in Quechua and Incaic Astronomy, Ethnology 1978, no. 17 (2).
Urton G., At the crossroads of the Earth and the Sky: an Andean cosmology, Austin 1981.
Zikowski M., El calendario metropolitano inca [in:] Time and Calendars in the Inca
Empire, ed. M. Zikowski, R. Sadowski, Oxford 1989.
Zikowski M., Kociuk J., Astete F., Astronomical Observations at Intimachay (Machu Picchu): ANew Approach to an Old Problem, Anthropological Notebooks 2013, no. 19.
Zikowski M., Kociuk J., Astete F., Inca Moon: Some Evidence of Lunar Observations in Tahuantinsuyu [in:] Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy,
ed. C. Ruggles, 2014.
Zikowski M., Lebeuf A., Were the Incas able to predict lunar eclipses? [in:] Archaeoastronomy in the 1990s, ed. C. Ruggles, Loughborough 1993.
Zuidema T., Inca observations of the solar and lunar passages through zenith and anti zenith
at Cuzco [in:] Archaeoastronomy in the Americas, ed. R. Williamson, Los Altos 1981.
Zuidema T., Hierarchy and Space in Incaic Social Organization, Ethnohistory 1983,
no. 30 (2).
Zuidema T., The Sideral Lunar Calendar of the Incas [in:] Archaeoastronomy in the
New World, ed. A. F. Aveni, Cambridge 1982.
Zuidema T., Urton G., La Constelaci6n de la Llama en los Andes Peruanos, Allpanchis Phutuinqua 1976, no. 9.
33
Summary
The influence of celestial bodies and astronomical phenomena
on everyday life in the Inca Empire
The last episode of the history of the ancient Peru is an interval of approximately one
century before the arrival of the Spanish conquistadors. This period is associated with
the history of the most extensive preColumbian empire in the South America the
impressive Inca state. It is worth noting that no records comparable to the Mayan
calendars or the Aztec codes have been preserved in the Andes , but the results of
astronomical observations were presumably recorded on khipu, which sometimes
was called talking knots. Presented article demonstrates numerous arguments confirming the impact of astronomical phenomena on the everyday life in the Inca
state. Social life was organized by the calendars in many local varieties. Paradoxically,
although the Inca state was called the Empire of the Sun, the Moon was far more
important than it is generally claimed. Lunar observations were determining the
main public ceremonies, pilgrimages and rituals, regulating a life of the whole empire. Many activities from the economic sector were also regulated according to the
Moon phases, for example the dates of plowing and sowing of maize, which outlined
the beginning of the agrarian year in high valleys of the Andes. Lunar observations
were also crucial for the decisions about beginning wars. For Incas sky was somehow
a table on which the gods promulgated their rulings.
Simona Sienkiewicz
Rola kosmosu iduchw

wsynkretycznych wierzeniach
we wschodniej Indonezji
na przykadzie Molukw
oraz Molukw Pnocnych
Instytut Bliskiego i Dalekiego Wschodu Uniwersytetu Jagielloskiego
Wyznania animistyczne zakorzeniy si wrd ludzi na dugo przed tzw. wielkimi religiami, czyli judaizmem, chrzecijastwem, islamem, buddyzmem, hinduizmem oraz
konfucjanizmem. Jednak to wanie animizm stanowi najwczeniejsz odpowied
na rozwj potrzeb duchowych spoecznoci pierwotnych oraz odegra znaczc rol
worganizacji ycia codziennego ich przedstawicieli. Na niektrych terenach te wierzenia s praktykowane do dzi. Artyku ma na celu przyblienie tego zjawiska wIndonezji, awszczeglnoci na Molukach oraz Molukach Pnocnych. Pooone na
wschodzie Archipelagu Malajskiego wyspy s ciekawym przypadkiem ze wzgldu na
obecny tam synkretyzm religijny, polegajcy na czeniu wierze przodkw zoficjalnymi, zaaprobowanymi przez rzd religiami1. Te prowincje nale do najbogatszych
etnicznie regionw, gdzie przez setki lat zdyy uformowa si wierzenia itradycje
dajce poczucie odrbnoci iwyjtkowoci wstosunku do pozostaych czci Indonezji. W wierzeniach animistycznych lokalnych spoecznoci wan rol odegray
ciaa niebieskie, ktre stay si podstaw mitw kosmogonicznych2. Pozwoliy one
rwnie okrela czas rytuaw zwizanych zniezbdn do przeycia upraw roli.
Animizm, ze wzgldu na swoje zrnicowanie geograficzne oraz strukturalne, stanowi problem definicyjny dla naukowcw. Mona jednak odnale cechy wsplne
dla wszystkich animistw, na przykad odwoywanie si do natury ijej personifikacja3
1
Aktualnie wIndonezji oficjalnie mona wyznawa jedynie sze religii: chrzecijastwo (rozrnione na katolicyzm oraz protestantyzm), islam, buddyzm, hinduizm oraz konfucjanizm. Informacje
te wpisane s woficjalnych dokumentach, m.in. dowodzie osobistym. Wicej opolityce religijnej
Indonezji w: D. E. Remage, Politics in Indonesia. Democracy, Islam and the Ideology of Tolerance,
Londyn 1995.
2
Mity kosmogoniczne dotycz stworzenia wiata, nie naley myli ich zkosmologi, ktra jest nauk
owszechwiecie jako caoci. Zob: The Oxford Dictionary of World Religions, red. J. Bowker, Oxford 1997,
ss. 238240.
3
P. Boyer, The naturalness of religious ideas: Acognitive theory of religion, Berkeley 1994, s. 136.
35
Simona Sienkiewicz, Rola kosmosu i duchw w synkretycznych wierzeniach...
czy sposb rozumienia wszechwiata. Ten ostatni jest wedug wyznawcw pierwotnych kultw egalitarn przestrzeni kosmiczn podzielon na wiele podprzestrzeni,
wktrych yj rne plemiona podobne do ludzkich4. Na Molukach powszechnie
wierzono rwnie wmoc czterech ywiow, cile zwizan zruchem planet oraz
nadprzyrodzonymi mocami przodkw. Wnaturze miay wystpowa zarwno dobre, jak i ze duchy, ktre rezydoway w domach, drzewach, skaach, grach czy
gwiazdach5. Utrzymanie dobrych relacji z istotami ze wiata niematerialnego wymagao odprawiania licznych ceremonii, ukadania specjalnych modlitw, pieni czy
poematw, poniewa to od owych tajemniczych iniezrozumiaych si zaleay zarwno nieszczcia, jak isukcesy. Systematyczne odprawianie obrzdw determinowao
ycie codzienne ludnoci oraz utrwalao znaczenie wierze. Wszystkie wydarzenia
przypisywano niepojtym mocom na przykad katastrofy, takie jak powodzie czy
epidemie, miay by win zych duchw. Byo to przyczyn popularnoci szamanw,
ktrzy magi uleczali wszelkie przypadoci od chorb po uroki rzucone przez nieprzyjaciela. Naley jednak pamita, e kada spoeczno wyksztacia swoje indywidualne obrzdy, ktrych rnorodno mona zaobserwowa na dziesitkach wysp
rozsianych na Molukach oraz Molukach Pnocnych.
ycie duchowe mieszkacw opisywanego regionu Indonezji stopniowo ulegao
ewolucji wkwestii dogmatw. Dominujce tam obecnie religie, czyli islam ichrzecijastwo6, przybyy zEuropy iAzji za porednictwem kupcw7. Trafili oni na spoeczestwa, ktre przez setki lat yy wizolacji iuwaay za oczywiste, e elementy
tradycyjnych wierze powinny zosta wczone do nowych. Ludzie zmieniali wiar
na jedn z wyej wymienionych, a nastpnie tworzyli synkretyczne wersje religii,
woryginalny sposb czc obrzdy chrzecijaskie, muzumaskie oraz animistyczne. To ostatnie wyznanie widocznie tracio swoj dominujc pozycj na Molukach.
wietnie sprawdzao si, gdy ycie duchowe mieszkacw skupiao si wok lokalnych klanw, wiosek oraz duchw przodkw, ale obecno holenderskich kolonizatorw oraz arabskich, muzumaskich kupcw odmienia oblicze wysp. Europejczycy dyli nie tylko do wymiany handlowej przynoszcej jednostronne korzyci, ale
te do podniesienia liczby chrzecijan na Molukach, co udao si zrealizowa wpoudniowej czci, natomiast zakoczyo si cakowit porak na pnocy8. Wtym celu
utworzono odpowiednie struktury umoliwiajce prowadzenie dziaalnoci misyjnej
K. Arhem, G. Sprienger, Animism in Southeast Asia, Londyn 2015, s. 14.

J. Forshee, Culture and Customs of Indonesia, Westport 2006, s. 34.
6
Byo to wyznanie protestanckie. Badajc zagraniczn literatur, naley by ostronym, poniewa
wjzyku indonezyjskim kristen oznacza protestanta, co czsto mylnie tumaczone jest na chrzecijastwo, szczeglnie wjzyku angielskim. Zob. M. Seo, State Management of Religion in Indonesia, Abingdon 2013, s. 17.
7
L. Y. Andaya, The World of Maluku: Eastern Indonesia in Early Modern Period, Honolulu 1993, s. 10.
8
M. C. Ricklefs, AHistory of Modern Indonesia since c.1200. Third Edition, Hampshire 2001, ss. 2831.
5
36
MASKA 29/2016
oraz zatrudniono wyksztaconych duchownych9. Ich sukces wynika przede wszystkim zgoszenia uniwersalnych prawd moralnych, bardziej klarownych ni pierwotne
wyznania nie posiadajce spisanej doktryny imodelu wzorowego wyznawcy10. Mimo
to na niektrych wyspach do dzi kultywuje si dawne tradycje. Przykadem takiego miejsca moe by Kei Tanimbar, wyspa pooona na poudniowym wschodzie
obecnej prowincji Moluki, gdzie wikszo mieszkacw oficjalnie pozostaje zdeklarowanymi hinduistami, natomiast faktycznie wyznaje religie animistyczne11. Religia
tamtejszej ludnoci opiera si na wierze wnajwysze bstwo wdualistycznej formie,
zwane Bogiem Soca iKsiyca, moc przodkw, bezosobowych lokalnych duchw
oraz diabelskich si12.
Zsilnie zakorzenionych wierze animistycznych syn Moluki Pnocne, gdzie
oficjalnie wikszo spoeczestwa wyznaje islam13. Powstanie regionu oraz historie jego pierwotnych wadcw stay si tematem wielu mitw. Najsynniejszy znich
podaje, e na pocztku istniao pi postaci obliej niesprecyzowanym ksztacie; ich
pseudonimy brzmiay nastpujco:
1. Loloda, Ngara ma-beno (Loloda, ciana Bramy);
2. Jailolo, Jiko ma-kolano (Jailolo, Wadca Zatoki);
3. Tidore, Kit ma-kolano (Tidore, Wadca Gry);
4. Ternate, Kolano ma-Iuku (Ternate, Wadca Molukw);
5. Bacan, Kolano ma-dehe (Bacan, Wadca Dalekiego Koca)14.
Imiona te pokrywaj si zgeograficznymi nazwami na Molukach Pnocnych, co
mona zauway na poniszej mapie, gdzie zakrelono odpowiednia miejsca.
Spord wielu znanych mitw kosmogonicznych na tych terenach popularny
jest rwnie ten, ktry umieszcza region wcentrum alternatywnie przedstawionego
wszechwiata. Mwi on okontaktach midzy trzema sferami ycia: Nadwiatem, planet Ziemi oraz Podwiatem. Ten pierwszy mia zosta oddzielony od Ziemi murem,
adostp do niego by wedug wierze moliwy przez jedn bram. Prawdopodobnie
jest to zwizane zpseudonimem Lolody cian Bramy czyli istoty, ktra wedug
legendy miaa reprezentowa Nadwiat. Najodleglejszych rejonw, czyli wyjcia zdolnego Podwiata, strzeg Bacan (Wadca Dalekiego Koca). Znajdujca si pomidzy
nimi Ziemia bya zajmowana przez pozostae trzy postacie, czyli Jailolo bdcego
9
C. Thorburn, Entitlements, Violence and Reinventing Tradition in the Kei Islands, Southeast Maluku [on-line:] http://dlc.dlib.indiana.edu/dlc/bitstream/handle/10535/1178/thorburnc170502a.
pdf?sequence=1 [17.05.2015].
10
J. Forshee, op. cit., ss. 30-31.
11
D. Supriadi Adhuri, Concept of Origin and Origin Structure of the Austronesians: AReflection from Kei
Islands in Southeastern Maluku, Eastern Indonesia [w:] Austronesian Diaspora and the Ethnogeneses of People
in Indonesian Archipelago, red. T. Simanjutak, I. H. E. Pojoh, M. Hisyam, Dakarta 2006, s. 396.
12
H. Geurtjens, Uit een Vreemde Wereld of Het Leven en Streven op de Kei Eilanden [on-line:]
https://archive.org/stream/uiteenvreemdewer00geur#page/n5/mode/2up [08.06.2015].
13
Raport Statistik Politik 2015 opublikowany przez Badan Pusat Statistik Indonesia, s. 167 [on-line:]
https://www.bps.go.id/index.php/publikasi/1177 [09.05.2016].
14
L. Y. Andaya, op.cit., s. 51.
37
synonimem morza,
Tidore reprezentujcego ziemi oraz Ternate porednika,
ktry jednoczenie
jednoczy pozostae
dwie przestrzenie. To
dlatego wanie on
otrzyma pseudonim
Wadcy Molukw,
co okrelao jego pozycj we wszechwiecie15. Mit ten dobrze
oddaje wyobraenia
moluckich animistw oich pochodzeniu. W tych wierzeniach uniwersum nie
skadao si zplanet,
Mapa 1. Mapa Molukw Pnocnych z podziaem na prowincje (rdo:
ale z tajemniczych
strona internetowa biura prowincji Moluki Pnocne [on-line:] http://
postaci
bdcych djpbnmalut.org/profil/gambaran-umum-provinsi-maluku-utara/ [09.05.2016]).
ponad Ziemi.
Na Molukach Pnocnych modyfikowano niemal wszelkie religie, ktre si tam
pojawiy, wcznie zislamem. Stworzono nawet na ten temat kolejny mit, wedle ktrego arabski podrnik, Jafar Sadek po przybyciu na to terytorium zakocha si ipolubi przybyego zkosmosu ducha ksiniczki. Para doczekaa si czterech synw,
ktrzy stali si wadcami czterech sutanatw16. Mieszkacy Ternate, gwnej wyspy
prowincji, wci wierz wtajemnicze, niematerialne istoty zamieszkujce przestrze
midzy nimi aBogiem. Zaliczaj si do nich duchy przodkw (wonge), awrd nich
zmarli potomkowie krlewscy, pretendujcy do roli mentorw czy stranikw wcodziennym yciu. Poza nimi, wdo zatoczonym krgu, znajduj si rwnie zjawy
strzegce wiosek (doku), stranicy (delike), duchy lasu (jin) oraz najbardziej podobne do czowieka duchy zwane moro17. Wzwizku zobecnoci istot nadprzyrodzonych popularne stay si seanse spirytystyczne. Stwierdzenie, czy moliwe jest
wstpienie obcego ducha wludzkie ciao iprzejcie jego umysu, nastrcza trudnoci badaczom ze wzgldu na obiektywny brak moliwoci zbadania autentycznoci
tego zjawiska. Jednak mieszkacy Molukw wierz wmoc istot nadprzyrodzonych
15
Ibidem.
N. Bubandt, Interview with an ancestor Spirits as informants and the politics of possession in North
Maluku, Ethnography 2009, nr 10, s. 293.
17
Ibidem.
16
38
MASKA 29/2016
iwykorzystuj optane osoby do uzyskania odpowiedzi na temat przeszoci, teraniejszoci iprzyszoci18.

Wrd wspomnianych ludw uwaa si, e istoty ze wiata niematerialnego mog
uprowadzi lub posi miertelnika iwdowolny sposb wykorzysta jego ciao oraz
umys. Relacja, ktra czy duchy z ofiarami, jest wielowymiarowa, opiera si na
wzajemnym przyciganiu, nieuczciwoci, manipulacji ikontroli. Duchy wchodzce
wciaa mieszkacw Molukw Pnocnych najczciej s znanymi postaciami, ktre
wprzeszoci miay due dowiadczenie polityczne imog doradzi wbiecych sprawach. Seanse spirytystyczne maj duy wpyw nie tylko na organizacj spoeczestwa, ale rwnie jego polaryzacj, poniewa dziwnym trafem duchy zazwyczaj maj
te same pogldy, co osoby yjce zwracajce si do nich oporad19. Lokalni szamani
wykorzystuj wiar wprzodkw do realizacji wasnych celw. Badania przeprowadzane przez Nilsa Bubandta20 potwierdziy ten stan rzeczy komunikacja zduchami
wci jest popularna na Molukach Pnocnych mimo oficjalnej dominacji islamu.
Silne powizania zanimizmem wykazyway rwnie wierzenia mieszkacw wyspy Ambon, obecnie stoecznej czci prowincji Moluki. Mieszkacy uwaali pierwotn religi za immanentny element tosamoci, ale przetrwaa ona tam w najmniejszym stopniu ze wzgldu na silne wpywy muzumasko-chrzecijaskie oraz
intensywniejsze kontakty ze wiatem zewntrznym. Byo to spowodowane strategicznym pooeniem handlowym oraz wystpowaniem cennych przypraw, co zachcao
kupcw ze wszystkich stron wiata do przybycia21. Jednak podobnie jak winnych
czciach archipelagu, to wanie animizm rozwija si najintensywniej przed przybyciem obcych kultur. Lokalna spoeczno wizaa energi z magicznymi siami,
ktre obejmoway wszelkie aspekty natury. Wpierwotnych wierzeniach przypisywano konkretne atrybuty ludziom, przodkom, duchom, zwierztom oraz rolinom, podobnie jak skaom, porom roku, zjawiskom atmosferycznym czy astronomicznym22.
Moce natury koncentroway si wprzedmiotach wytwarzanych przez czowieka, takich jak bro, talizmany, pamitki rodowe itym podobne. Wczasach popularnoci
kultu owcw gw mczyni wierzyli, e nadnaturalna energia skupiona wamuletach pomaga im wzabijaniu oraz utrzymaniu wysokiej pozycji wspoeczestwie23.
Ostatecznie zwycistwo wwalce isukces wpolowaniach przynosia nie tylko dobra
bro, ale rwnie materialne atrybuty ochronne.
18
Ibidem, s. 303.
J. D. M. Platenkamp, Sovereignty in the North Moluccas: Historical Transformations,
History &
Anthropology 2013, nr 2, s. 208.

20
Profesor na Aarhaus University wDanii. Swoje badania na temat spirytystycznych rytuaw na Molukach Pnocnych przedstawi wczasopismie naukowym Etnography. Zob. N. Bubandt, op. cit.
21
M.C. Ricklefs, op. cit., s. 24.
22
D. Bartels, Politicians and Magicians Power, Adaptive Strategies, and Syncretism in the Central
Moluccas [w:] G. Davis, What is modern Indonesian culture, ss. 282289, Ateny 1979 [on-line:]
http://www.nunusaku.com/pdfs/politicians_magicans.pdf [17.05.2015].
23
Ibidem.
19
39
Cech charakterystyczn animistycznych wierze na Ambon by rwnie szacunek do przodkw, ktrzy byli twrcami ziemskiego prawa za swojego ycia. Dziki
temu mimo mierci wci mieli oni wpyw na teraniejszo, aich obecno odgrywaa kluczow rol wlokalnych spoecznociach. Wramach odprawianych rytuaw
ludno moga przykadowo prosi oudzielenie pomocy wwojnie czy ochron przed
zawistnymi duchami24. Podobnie jak na Molukach Pnocnych, istotna bya rola
szamanw, ktrzy wedug ludnoci znali sekrety duchw oraz posiadali narzdzia ich
kontroli. Tajemne moce mona byo wykorzysta wsposb zaleny od intencji osoby,
ktra nimi wadaa. Szamani naduywali swojej pozycji, poniewa zazwyczaj dyli
do uksztatowania jak najkorzystniejszego dla nich przebiegu wydarze25. W zdobywaniu kontroli nad istotami nadnaturalnymi wan rol odgrywaa ezoteryczna
wiedza, czca wsobie specyficzne obrzdy, ktre miay poczy wiat materialny
i niematerialny26. Pozycja szamanw stanowia problem dla przybyych kolonizatorw, poniewa ludno traktowaa ich niemal jak bogw, ana dodatek posiadali
oni doskona wiedz na temat lokalnych wierze ifunkcjonowania poszczeglnych
krgw spoecznych. Jednak paradoksalnie to wanie przybycie kupcw sprawio,
e lokalne wsplnoty coraz bardziej si rozwijay, aco za tym idzie zaczy kwestionowa animistyczne zwyczaje, szczeglnie te wice si z przemoc. Ponadto
przyjmowanie nowych religii wizao si zprofitami ekonomicznymi27. Pojawienie
si islamu ichrzecijastwa zmienio struktur wyznaniow Molukw, jednak wniektrych niedostpnych miejscach, takich jak centralna cz wyspy Seram, do dzisiaj
utrzymay si tradycyjne wierzenia. Przykadem jest tamtejsze plemi Nualu oliczebnoci wynoszcej okoo dwch tysicy mieszkacw, gdzie do dzisiaj praktykowane
s rytuay odprawiane przez przodkw 28. Oficjalnie s oni chrzecijaskimi konwertytami, ale faktycznie pozostaj jednym zostatnich grup we wschodniej Indonezji,
gdzie od stuleci praktykuje si animizm niemal bez adnych zmian. Ich wierzenia
syn zwiary wcykliczno zjawisk oraz przekonania, e dowiadczenia zprzeszoci
maj decydujcy wpyw na teraniejszo. Dlatego tak wana jest dla nich dokadno, kolejno oraz miejsce odprawiania rytuaw. Spora cz znich szczeglnie
te dotyczcych seute, czyli obrzdw zwizanych zrolnictwem jest determinowana
przez ruchy cia niebieskich igwiazd29.
Wpoudniowej czci Molukw popularno zyskaa tradycja sasi, ktra ma korzenie animistyczne, ale nazw ustalon wczasach kolonialnych. Oryginalnie termin
ten odnosi si do rytualnego przymusu, ktry dotyczy ograniczenia dostpu do
24
Ibidem.
J. Hunter, Talking With the Spirits: Anthropology and Interpreting Spirit Communicators, Journal for
the Society of Physical Research 2011, t. 75, nr 3, ss. 129141.
26
Ibidem.
27
J. Bertrand, Nationalism and Ethnic Conflict in Indonesia, Nowy Jork 2004, s. 115.
28
R. Ellen, Nualu Religious Practices: The frequency and reproduction of rituals in aMoluccan Society,
Leiden 2012, s. 3.
29
D. Bartels, Politicians, op. cit.
25
40
MASKA 29/2016
konkretnych pl uprawnych oraz zasobw morskich wdanych porach roku izabrania prowadzenia zbiorw wpewnych okresach30. Miejsca sasi byy rwnie sfer tymczasowej prohibicji wobec pewnych obszarw, takich jak rzeki czy tereny przybrzene.
Tradycja przybya najprawdopodobniej zMolukw Pnocnych wXVIwieku, kiedy
sutanat Ternate zdominowa rwnie Moluki31. Ich mieszkacy zaadaptowali t koncepcj i wyksztacili nowe obrzdy, midzy innymi rytualn kltw, ktrej Pnoc
nigdy nie praktykowaa. Pocztkowo zakres wystpowania sasi ogranicza si do miejsc
wok Ambon iprawdopodobnie rni si wzalenoci od miejsca zamieszkania danej spoecznoci. Po przybyciu Portugalczykw, anastpnie Holendrw wXVIwieku,
sasi ksztatowao si poprzez regionalny dyskurs rozpoczty przez kocioy protestanckie, ktry dotyczy relacji midzy lokalnymi praktykami animistycznym achrzecijastwem. Kolonizatorzy obawiali si tej tradycji, poniewa dostrzegli wniej element
spajajcy ludno, aco za tym idzie potencjalnego sprawc ewentualnego buntu.
Pocztkowo walczyli oni zsasi, jednak zczasem zrozumieli, e przeksztacenie jej na
wasny uytek bdzie sensowniejszym rozwizaniem. Wefekcie na pocztku XIXwieku tradycja oparta na praktykach animistycznych staa si zorganizowan instytucj,
ktra suya holenderskiemu rzdowi na Molukach Centralnych. Protestanci, ktrym powierzono dziaalno misyjn, widzieli, e sasi jest zbyt silnie zakorzenione
wwioskach, dlatego te prbowali zaadaptowa tradycj do propagowanej przez siebie
religii. Wefekcie powstao wyznanie synkretyczne znane jako sasi kereja32.
Mapa 2. Ambon iokolice, prowincja Moluki (rdo: Wikipedia [on-line:] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ambon_and_Lease_Islands_(Uliasers)_en.png# [09.05.2016]).
30
N. Bubandt, On the Genealogy of Sasi: Transformation and Imagined Tradition in Eastern Indonesia
[w:] P. Pedersen, T. Otto, Tradition and Agency: Tracing Cultural Continuity and Invention, Aarhus
2005, s. 205.
31
Ibidem, s. 220.
32
Ind. koci sasi.
41
Wnowej religii ewangelici zastpili duchy przodkw Bogiem. Rytua otwierajcy izamykajcy dostp do poszczeglnych miejsc zosta wczony do zwyczajowych
usug wiadczonych przez Koci. Wzamian za bogosawiestwo duchowni protestanccy otrzymywali dziesicin ze zbiorw33. Jednak regulowanie dostpu do uytkw rolnych oraz pobieranie podatku miao pozytywne skutki, bowiem uzyskany
dochd rozdzielano midzy wszystkich mieszkacw. Nowe wyznanie precyzyjnie
odnosio si do poszczeglnych elementw wierze pogaskich, na przykad: kara
boska miaa podobny wymiar do tej wymierzanej przez duchy przodkw. Te symboliczne ekwiwalenty uatwiy ukonstytuowanie si sasi kereja wwielu czciach Molukw, midzy innymi na Ambon oraz pobliskich wyspach Lease, gdzie najwikszymi
zamieszkaymi obszarami s Separua, Haruku34. Przedstawia je druga mapa.
Ostatecznie wprowadzenie nowej religii zakoczyo si sporym sukcesem, szczeglnie tam, gdzie znano wczeniej tradycyjne formy sasi. Doprowadzio to do nieformalnego triumfu Kocioa protestanckiego na Molukach. Zmiana sasi na sasi
kereja odzwierciedlaa rwnie przemylan strategi misjonarzy pracujcych wrd
mieszkacw. Przekonali oni ludno, e nie ma konfliktu midzy chrzecijastwem
aanimizmem, dziki czemu stwierdzono, e nie naley stygmatyzowa religii przybyszy. Jednak wlatach osiemdziesitych XX wieku rozgorzaa dyskusja nad susznoci
synkretyzmu religijnego wtej postaci oraz zasadnoci jego funkcjonowania. Obecnie
rzd oraz naukowcy uwaaj go za nieodczn cz systemu instytucjonalno-religijnego na Molukach. Co ciekawe, wwielu miejscach tradycja ta nie bya znana, dopki
Koci nie wprowadzi jej do swoich struktur. Paradoksalnie to wanie ta instytucja
odegraa kluczow rol wwykreowaniu oraz zachowaniu tradycji sasi jako typowo
moluckiego wyznania.
Synkretyzm religijny na Molukach oraz Molukach Pnocnych ukazuje zoono religii wtamtejszym spoeczestwie, ktre przyjo islam bd chrzecijastwo,
ale nie wyrzeko si swojej tosamoci cile zwizanej zwierzeniami pierwotnymi.
Animizm by waciwie jedynym wyznaniem praktykowanym w tym regionie do
XVI wieku, a niemal 500 lat kolonizacji oraz zmian religii nie zdoao cakowicie
wypleni lokalnych wyzna. Ludzie wci wierz wmoc przodkw, aruchy cia niebieskich wyznaczaj rytm obrzdw odprawianych zgodnie ztradycjami sprzed setek
lat. Siy natury oraz mistyczne przeycia potwierdzaj istnienie otaczajcej mocy, ktrej naley si szacunek. Wobydwu prowincjach wci znajduj si niezbadane ludy,
ktre porozumiewaj si tylko wmiejscowych jzykach ipraktykuj wycznie sobie
znane wyznania. Zpunktu widzenia wspczesnego islamu czy chrzecijastwa wybirczo stosowania dogmatw na wasny uytek nie jest dopuszczalna, jednak mieszkacy
Molukw oraz Molukw Pnocnych pozostali konsekwentni w swoich synkretycznych wierzeniach, ktre jednoczenie stanowi cz ich tosamoci ikultury.
33
N. Bubandt, On the genealogy, op. cit., s. 221.

B. Bruchler, Modes of Interreligious Coexistence and Civility in Maluku [w:] V. Gottowik, Dynamics
of Religion in Southeast Asia: Magic and Modernity, Amsterdam 2014, ss. 193215.
34
42
MASKA 29/2016
BIBLIOGRAFIA
Andaya L.Y., The World of Maluku: Eastern Indonesia in Early Modern Period, Honolulu 1993.
Arhem K., Sprienger G., Animism in Southeast Asia, Londyn 2015.
Bartels D., Politicians and Magicians Power, Adaptive Strategies, and Syncretism in the
Central Moluccas [w:] G. Davis, What is modern Indonesian culture, Ateny 1979
[on-line:] http://www.nunusaku.com/pdfs/politicians_magicans.pdf [17.05.2015].
Bartels D., Your God Is No Longer Mine: Muslim Christian Fratricide in the Central Moluccas
(Indonesia) After aHalf-Millenium of Tolerant Co-Existence and Ethnic Unity [on-line:]
http://www.nunusaku.com/03_publications/articles/yourgod.html [17.05.2015].
Bertrand J., Nationalism and Ethnic Conflict in Indonesia, Nowy Jork 2004.
The Oxford Dictionary of World Religions, red. J. Bowker, Oxford 1997.
Boyer P., The naturalness of religious ideas: Acognitive theory of religion, Berkeley 1994.
Bruchler B., Modes of Interreligious Coexistence and Civility in Maluku [w:]
V. Gottowik, Dynamics of Religion in Southeast Asia: Magic and Modernity,
Amsterdam 2014.
Bubandt N., Interview with an ancestor Spirits as informants and the politics of possession in North Maluku, Ethnography 2009, nr 10.
Bubandt N., On the Genealogy of Sasi: Transformation and Imagined Tradition in
Eastern Indonesia [w:] P. Pedersen, T. Otto, Tradition and Agency: Tracing Cultural
Continuity and Invention, Arhaus 2006.
Davidson J. S., Henley D., The revival of tradition in Indonesian politics: the deployment of adat from colonialism to indigenism, Londyn 2007.
Ellen R., Nualu Religious Practices: The frequency and reproduction of rituals in aMoluccan Society, Leiden 2012.
Forshee J., Culture and Customs of Indonesia, Santa Barbara 2006.
Geurtjens H., Uit een Vreemde Wereld of Het Leven en Streven op de Kei-Eilanden [on-line:]
https://archive.org/stream/uiteenvreemdewer00geur#page/n5/mode/2up [8.06.2015].
Hunter J., Talking With the Spirits: Anthropology and Interpreting Spirit Communicators, Journal for the Society of Physical Research 2011, t. 75, nr 3.
Platenkamp J. D. M., Sovereignty in the North Moluccas: Historical Transformations,
History & Anthropology 2013, nr 2.
Remage D. E., Politics in Indonesia. Democracy, Islam and the Ideology of Tolerance,
Londyn 1995.
Ricklefs M. C., AHistory of Modern Indonesia since c.1200. Third Edition, Hampshire 2001.
Supriadi Adhuri D., Concept of Origin and Origin Structure of the Austronesians: AReflection from Kei Islands in Southeastern Maluku, Eastern Indonesia [w:] Austronesian
Diaspora and the Ethnogeneses of People in Indonesian Archipelago, red. T. Simanjutak, I. H. E. Pojoh, M. Hisyam, Dakarta 2006.
43
Thorburn C., Entitlements, Violence and Reinventing Tradition in the Kei Islands,
Southeast Maluku [on-line:] http://dlc.dlib.indiana.edu/dlc/bitstream/handle/10535/1178/thorburnc170502a.pdf?sequence=1 [17.05.2015].
Turner K., Myths and Moral Authority in Maluku: The Case of Ambon, Asian
Ethnicity 2003, nr 4.
Summary
The role of the universe and the spirits in the religious syncretism
in Eastern Indonesia on the example of Maluku and North Maluku
This article deals with the role of the universe and the spirits in the religious syncretism at the Maluku and North Maluku. In the past, these provinces were under
strong influence of colonialism; however, the power of primeval beliefs showed that
the natives were strongly tied to their own traditions, from which they did not
want to resign. Despite of conversions, animism is still practiced by the residents of
Maluku, especially around impenetrable territories. Their image of the world put an
emphasis on the role of stars and planets in the rituals because they regulated their
cyclicality and played a major role in their myths about cosmology. On the other
hand, the spirits represented the immaterial world. The aim of the article is to show
the influence of the forces of nature and the incomprehensible phenomena which
shaped religious syncretism in Eastern Indonesia.
Kasper Hanus, Mikoaj Kostyrko, Joanna Mardas
Kosmiczna pomoc.
Zastosowanie danych satelitarnych
wrozpoznaniu izarzdzaniu
dziedzictwem archeologicznym
Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza wPoznaniu
Wstp
Wydawa by si mogo, e kosmos nie ma nic wsplnego ztak przyziemn nauk
jak archeologia. Wkocu rozwj technologii satelitarnej by czci wycigu zbroje
podczas zimnej wojny. W1957 roku Rosjanie jako pierwsi umiecili sztucznego satelit
(Sputnik 1) na orbicie, niedugo pniej dokonali tego Amerykanie1. Satelity byy wykorzystywane do rnych celw, od bada meteorologicznych, a po lokalizacj wojsk
nieprzyjaciela. Dzisiaj maj podobne zastosowanie ichocia nie stworzono ich zmyl
oarcheologach, to jednak dane przez nie zebrane maj dla nas duy potencja.
Spogldanie na ziemi zkosmosu daje archeologom nowe perspektywy imoliwoci. Zalet danych satelitarnych jest to, e s one wstanie zebra informacje oduych obszarach wkrtkim czasie, co wicej s one zbierane cyklicznie, wic mona
obserwowa zmiany kulturowe i naturalne zachodzce na danym terenie na przestrzeni lat. Maj ogromny wpyw na stan zachowania pozostaoci archeologicznych.
Badacze maj do swojej dyspozycji nie tylko najnowsze zdjcia izobrazowania satelitarne zarwno te komercyjne (na przykad QuickBird, IKONOS, WorldView), jak
ioglnodostpne (na przykad Google Earth, Bing Maps), ale rwnie dane pochodzce sprzed kilkudziesiciu lat (CORONA2, SPOT, GAMBIT). Ich przydatno dla
1
B. L. OLeary, To Boldly Go Where No Man [sic] Has Gone Before: Approaches in Space Archaeology
and Heritage [w:] Archaeology and Heritage of the Human Movement into Space, red. B. L. OLeary,
P. J. Capelotti, Springer, 2015, ss. 113.
2
Program CORONA funkcjonowa w latach 19591972. Zdjcia wykonywano na kliszy fotograficznej, a ich rozdzielczo rnia si w zalenoci od satelity i uytych kamer. Najwysz rozdzielczo (1,8 m) osigay satelity oznaczone jako KH-4A. Zdjcia zostay odtajnione
22 lutego 1995 roku przez wczesnego prezydenta USA Williama J. Clintona na mocy Executive
Order 12951. Obecnie s udostpniane przez United States Geological Survey (USGS). Ich potencja zosta szybko dostrzeony przez archeologw. Ze wzgldu na czas ich wykonania wykorzystywane s do lokalizacji stanowisk wbadaniach powierzchniowych, jak rwnie do oceny zmian, jakie
45
Kasper Hanus, Mikoaj Kostyrko, Joanna Mardas, Kosmiczna pomoc...
archeologii rni si wzalenoci od rozdzielczoci, stopnia pokrycia terenu oraz celw

badawczych. Na wspczesnych zobrazowaniach satelitarnych stanowiska archeologiczne mog by ju niewidoczne, natomiast czasami mona je bardzo atwo zaobserwowa
na starszych zdjciach. Spord materiaw pochodzcych sprzed kilkudziesiciu lat
najczciej korzysta si ztych pozyskanych wramach programu CORONA3.
Dane satelitarne s czsto wykorzystywane wtrakcie przygotowywania si do prowadzenia bada powierzchniowych4. Szczeglne znaczenie zyskuj one wprzypadku miejsc trudno dostpnych, na przykad tam, gdzie rekonesans lotniczy nie jest
moliwy ze wzgldw prawnych czy wtrakcie trwania konfliktw zbrojnych, kiedy
ochrona zabytkw staje si znacznie utrudniona lub wrcz niemoliwa. Wwczas
dane tego typu staj si jedynym rdem informacji na temat kondycji stanowisk
oraz zniszcze spowodowanych zarwno przez rabusiw, jak iwojsko.
Zobrazowania satelitarne wkontekcie archeologii s uywane gwnie do dwch
celw: wykrywania nowych stanowisk oraz monitorowania stanu zachowania znanych ju miejsc. Wniniejszym artykule zwrcimy uwag wanie na te dwa aspekty,
majc jednak wiadomo, e wykorzystanie tego typu danych nie jest inie powinno
by do nich ograniczone. Mimo e istniej przykady zastosowania danych tego typu
dla terenw europejskich, na przykad Polski5, to jednak zobrazowania satelitarne
zyskuj szczeglne due znacznie na terenie Afryki Pnocnej6, Bliskiego Wschodu
oraz Azji. To wanie wybrane przykady z dwch ostatnich obszarw zostan zaprezentowane poniej. Warto rwnie wspomnie oduym potencjale zobrazowa
multi- ihiperspektralnych zbieranych przez sensory zamieszczone na satelitach. Wykorzystanie tego typu danych jest wci , przewiduje si duy potencja informacji
wnich zawartych. Jednak ich dotychczasowe zastosowanie nie przynioso tak wielu
spektakularnych odkry jak te, ktre byy wynikiem bada wykorzystujcych zobrazowania rejestrujce jedynie pasma wiata widzialnego. To wanie na tych podstawie tego drugiego rodzaju danych bdziemy przedstawia niej opisane przykady.
Dua przestrze kontynentu azjatyckiego, jego rodowisko oraz dotychczasowe
sabe rozpoznanie tworz idealne warunki do zastosowania danych satelitarnych
zaszy wkrajobrazie na skutek dziaalnoci czowieka wcigu ostatnich kilkudziesiciu lat oraz ich
wpywu na zachowanie stanowisk archeologicznych.
3
M. J. F. Fowler, Declassified Intelligence Satellite Photographs [w:] Archaeology from Historical Aerial and
Satellite Archives, red. W. S. Hanson, I. A. Oltean, Nowy Jork 2013, ss. 4766.
4
Zdanych satelitarnych korzystaj m.in. projekty EPAS, UGZAR iLoNAP, ktre prowadz badania
powierzchniowe wniedostpnym do niedawna ibdcym terra incognita irackim Kurdystanie.
5
D. Ruciski, W. Rczkowski, J. Niedzielko, APolish perspective on optical satellite data and methods for
archaeological sites prospection [w:] Third International Conference on Remote Sensing and Geoinformation
of the Environment (RSCy2015). Proceedings of SPIE Vol. 9535 2015 (SPIE, Bellingham, WA 2015),
95350V, red. D. G. Hadjimitsis, K. Themistocleous, S. Michaelides, G. Papadavid, Pafos 2015;
K. Osiska-Skotak, R. Zapata, Analysis of usefulness of satellite image processing methods for investigation of cultural heritage resources, Geoinformatica Polonica 2015, nr 14, ss. 718; M. Kostyrko,
D. Ruciski, Assessing the damage of Chelmo Mount, Poland: aremote sensing perspective analyzing and
interpreting ALS and satellite data [w:] Third International Conference on Remote Sensing
6
S. Parcak, Satellite Remote Sensing for Archaeology, LondynNowy Jork 2009.
46
MASKA 29/2016
wcelu poszerzenia wiedzy na temat bazy stanowisk archeologicznych. Bliski Wschd

rwnie spenia wyej wymienione kryteria, zt rnic, e dla tego terenu istnieje duga tradycja wykorzystanie zdj lotniczych oraz danych satelitarnych7. Dziki
temu atwiej studiowa potencja tego typu rde wmonitorowaniu stanu zachowania dziedzictwa kulturowego. Ze wzgldu na ostatnie konflikty zbrojne w tym
rejonie status znajdujcych si tam stanowisk archeologicznych uleg gwatownym
przemianom. Dzi teren ten jest najjaskrawszym przykadem destrukcji stanowisk
archeologicznych na du skal ze wzgldw ideologicznych oraz ekonomicznych.
Detekcja nowych stanowisk przykad Azji
Jednym zcelw, dla ktrych korzysta si zdanych satelitarnych, jest detekcja nowych
stanowisk. Metodyka bada opracowana na potrzeby lotniczego rekonesansu pozwala na zlokalizowanie wczeniej nieznanych stanowisk archeologicznych8 rwnie
przy wykorzystaniu zobrazowa satelitarnych. Badania tego typu powinny zosta dostosowane do lokalnych uwarunkowa kulturowych igeograficznych. Zagadnienie
to zostanie omwione na przykadzie bada wKambody iChinach Zachodnich9
oraz prac badawczych wAfganistanie10.
Przez wikszo drugiej poowy XX wieku11 Kamboda bya polem bitwy. Na
terenie tego pastwa toczyy si walki wczasie II wojny indochiskiej, anastpnie
wojny domowej pomidzy rojalistami, Czerwonymi Khmerami (wspieranymi przez
maoistyczne Chiny) imarksisto-leninistami, wspieranymi przez wojska Socjalistycznej Republiki Wietnamu. Dopiero podpisanie traktatu pokojowego w 1992 roku
i wprowadzenie wojsk pokojowych ONZ ustabilizowao sytuacj wewntrzn. Ta
niezwykle krwawa najnowsza historia polityczna odcisna swoje pitno na stanie
wiedzy oprahistorii iwczesnej historii tego kraju. Do lat 50. XX wieku, kiedy to
Kamboda wyzwolia si spod francuskiej zwierzchnoci kolonialnej, badania wtym
kraju byy prowadzone gwnie przez naukowcw zwizanych z cole franaise
dExtrme-Orient. Metodologia tych bada nie odbiegaa zasadniczo od innych prac
badawczych prowadzonych na caym wiecie w erze przedprocesualnej. Gwnym
obiektem zainteresowa francuskich archeologw bya kultura materialna, wszczeglnoci monumentalne witynie, takie jak na przykad Angkor Watt. W latach
60. XX wieku rozwj myli archeologicznej nabra szczeglnego tempa wzwizku
z pojawieniem si tzw. szkoy Nowej Archeologii, w wyniku czego badacze zaczli interesowa si take innymi aspektami przeszoci, takimi jak prahistoryczne
7
W. S. Hanson, I. A. Oltean, Archaeology from Historical Aerial and Satellite Archives, Nowy Jork 2013.
Zob. W. Rczkowski, Archeologia lotnicza metoda wobec teorii, Pozna 2002.
9
E. Smagur, K. Hanus, A. Buszek, Miran and the Silk Road. Integrated prospection at the ancient oasiscity in Xinjiang, China [w:] Proceedings of the 10th International Conference Vienna, May 29th
June 2nd 2013, Wiede 2013.
10
Ibidem.
11
A. Jelonek, Kamboda, Warszawa 2008 (Historia Pastw wiata wXX Wieku), ss. 13.
8
47
ihistoryczne krajobrazy. Wanie wwczas wKambody nastpia eskalacja przemocy, co sprawio, e prowadzenie jakichkolwiek prac terenowych stao si niemoliwe a do pocztku lat 90. XX wieku. Dlatego te archeolodzy, ktrzy na przeomie
XX i XXI wieku wznowili badania w tym kraju, mieli niezwykle duo zalegoci
do uzupenienia. Podobnie jak wpierwszej poowie XX wieku gwny nacisk zosta
pooony na badania redniowiecznych miast12. Dziki wykorzystaniu takich technologii jak radar ze zmienn apertur (Air-Sar) ilotnicze skanowanie laserowe (ALS)
moliwe byo stosunkowo szybkie rozpoznanie wyej wspomnianego krajobrazu archeologicznego. Niemniej jednak mniejsze stanowiska, na przykad prahistoryczne
osady, podobne do tych znanych zTajlandii, praktycznie nie wystpoway wbazach
danych, takich jak francuski CISARK (Carte Interactive des Sites Archeologiques
Khmers). Ta biaa plama wizaa si ze sabym stanem bada, poniewa liczba wspomnianych wyej osad szacowana bya na setki, jeeli nie tysice (Evans, informacja
ustna). Aby zmieni ten stan rzeczy, powoany zosta polsko-australijski projekt Sieci
osadnicze Kambody pnocno-zachodniej wczasach prehistorycznych ihistorycznych, finansowany przez MNiSW (Hanus 2015). Mia on charakter przyczynkowy,
ajego celem byo wykonanie dokadnych map krajobrazu archeologicznego, ktre
wefekcie mogy posuy za podstaw do dalszej interpretacji (il. 1).
Il. 1. Przykad stanowiska archeologicznego w prowincji Siem Reap (Kamboda) widocznego na zdjciu
satelitarnym (rdo: Google Earth)
12
Por. R. Fletcher et al., Redefining Angkor: Structure and environment in the largest, low density urban
complex of the pre-industrial world, Udaya 2003, nr 4, ss. 107121; D. Evans et al., Acomprehensive archaeological map of the world's largest preindustrial settlement complex at Angkor, Cambodia,
Proceedings of the National Academy of Sciences 2007, nr 104(36), ss. 1427714282; D. Evans
et al., Uncovering archaeological landscapes at Angkor using lidar, Proceedings of the National Academy of Sciences 2013, nr 110(31), ss. 1259512600.
48
MASKA 29/2016
Obszar prospekcji opowierzchni 23136 km2 (porwnywalny zwojewdztwem lubelskim) zosta nastpnie podzielony na kwadraty obokach 1010 km. Podzia ten mia
na celu zapewnienie kontroli nad metodycznoci prospekcji. rdem danych zostay
darmowe zobrazowania zplatform Google Earth iESRI ArcGIS Basemaps. Nastpnie
kady zkwadratw przeanalizowano pod ktem wystpowania na nim stanowisk archeologicznych. Szczeglny nacisk pooony zosta na te zamieszkiwane wprzeszoci,
poniewa celem naukowym projektu byo badanie sieci osadniczej. Na potrzeby rozpoznawania takich osad wykorzystano zmodyfikowane metody uywane weuropejskiej
archeologii lotniczej. Opieraa si ona na analizie nastpujcych czynnikw13:
odmiennej rolinnoci stanowiska archeologiczne najczciej maj form antropogenicznego wzgrza (o morfologii podobnej do telli znanych z Bliskiego
Wschodu) iporonite s kpami drzew (co odrnia je od pobliskich terenw
zalewowych obrosych trawami bd przeksztaconych wpola ryowe); take na
pozostaociach fos ikanaw zokresu prehistorycznego ihistorycznego znajduj
si czsto lasy gowe, co sprawia, e s doskonale widoczne na zobrazowaniu
satelitarnym;
zmian wkolorze gleby wbezporedniej bliskoci niektrych stanowisk znajduj
si pozostaoci infrastruktury gospodarki wodnej, takie jak kanay czy fosy; obecnie s one czciowo zasypane, jednak stojca wnich wczasie pory deszczowej
woda nadaje im charakterystyczny, zgniozielony kolor;
obecnej zabudowy wspczesne wsie wtej czci Kambody to ulicwki, czyli
osady charakteryzujce si dwoma rzdami zabudowy po obu stronach drogi,
jednak spotyka si take wsie onietypowej, ustawionej wkrg zabudowie; wczeniejsze badania archeologiczne kilku takich miejscowoci (na przykad Lovea
wgminie Pouk, prowincja Siem Reap) dowiody, e s to osady obardzo dugiej
sekwencji chronologicznej, zamieszkiwane od pnej prehistorii do dzisiaj;
ukadu pl uprawnych podobnie jak wniektrych czciach Europy, wAzji Poudniowo-Wschodniej miejscami zachowa si ukad pl uprawnych majcy ponad
tysic lat, adziki opracowaniom Scotta Hawkena moliwe jest ich datowanie na
podstawie odmiennego ukadu murkw (widocznych na zdjciach satelitarnych)
okalajcych pola ryowe; Kasper Hanus uwaa, e cz murkw pl datowanych
na okres przedangkoryjski (przed IX wiekiem n.e.) zbiega si wcentralnym punkcie zaoono, e osada bya najistotniejszym miejscem dla spoecznoci, awyznacza j moe punkt, wktrym zbiegaj si radialne pola uprawne.
Rezultatem prospekcji z uyciem zaproponowanej metodyki byo rozpoznanie
1381 potencjalnych stanowisk archeologicznych (il. 2). Wczeniejsze katalogi, gwnie francuski CISARK, zawieray jedynie kilkadziesit stanowisk osadniczych sigajcych okresu preangkoryjskiego. Przykad ten pokazuje jednoznacznie, e wykorzystanie zobrazowa satelitarnych pozwala na szybk prospekcj wczeniej nieznanych
stanowisk wkraju, ktry wwyniku zawirowa politycznych ostatnich dziesicioleci
13
K. Hanus, Prehistoric and early historic settlement of the north-west Cambodia, Krakw 2015.
49
Il. 2. Zdjcie satelitarne zoonego palimpsestu krajobrazu kulturowego pnocno-zachodniej Kambody

na pograniczu prowincji Siem Reap i Oddar Meanchey (rdo: ESRI BaseMaps).
nie doczeka si bada powierzchniowych na miar na przykad Archeologicznego

Zdjcia Polski (AZP).
Niekorzystne zpunktu widzenia bada archeologicznych sytuacje, takie jak wojny
domowe, mona omindziki zastosowaniu zobrazowa satelitarnych. Przykadem
tego mog by badania wRegionie Autonomicznym Xinjiang-Ujgur wzachodniej
czci Chiskiej Republiki Ludowej prowadzone przez Hanusa iwsppracownikw
(dane nieopublikowane).
Wprzypadku tego projektu (realizowanego jako kooperacja pomidzy Uniwersytetem Adama Mickiewicza, Uniwersytetem Jagielloskim iChiskim Muzeum Narodowym wPekinie) analiza archiwalnych zobrazowa satelitarnych okazaa si kluczowa dla znalezienia odpowiedzi na cz pyta badawczych. Celem projektu jest
zrozumienie funkcjonowania orodkw miejskich, ktre rozwijay si wpierwszych
wiekach naszej ery na jedwabnym szlaku wpoudniowej czci Kotliny Tarymskiej.
Jednym ze studiw przypadku jest stanowisko archeologiczne Miran ()
znane midzy innymi ze wspaniaych freskw14.
Znajduje si ono na skraju wspczesnej oazy otej samej nazwie. Ju pobiene
porwnanie aktualnych zdj satelitarnych inajnowszych planw wykonanych przez
chiskich archeologw z planami i opisami stworzonymi na pocztku XX wieku
przez brytyjskiego archeologa igeografa sir Aurela Steina sugeruje, e cze stanowiska archeologicznego zostaa bezpowrotnie zniszczona przez wspczesne uprawy15
(il. 3). Nawet sekwencja zdj satelitarnych na Google Earth wykonanych pomidzy
14
S. Whitfield, The Silk Road: trade, travel, war and faith, Nowy JorkLondyn 2004; idem, Life Along
the Silk Road, Oakland 2015.
15
E. Smagur, K. Hanus, A. Buszek, op cit., Wiede 2013.
50
MASKA 29/2016
2005 a2013 rokiem pokazuje, jak bardzo wcigu niecaego dziesiciolecia powikszya si powierzchnia wspczesnych upraw. Wobec palcego problemu, jakim jest
prba zrekonstruowania krajobrazu przed jego destrukcj wczasach wspczesnych,
zesp poznaskich ikrakowskich archeologw postanowi wykorzysta archiwalne
zobrazowania satelitarne. Dane udostpnione przez portal Earthexplorer (http://earthexplorer.usgs.gov/) pochodz zmisji Corona zroku 1968.
Analiza tych zobrazowa pozwolia na odtworzenie krajobrazu z koca lat 60.
XX wieku, kiedy to stanowisko Miran nie byo zagroone przez wspczesne rolnictwo. Na tym fragmencie krajobrazu niejako zamroonym wkliszy niezwykle atwo udao si zidentyfikowa pierwotny zasig stanowiska, jak rwnie cay szereg
nowych bd opisanych przez Steina, ale nie zmapowanych zabytkw architektury.
Zasig stanowiska udao si wyznaczy na podstawie sieci antycznych kanaw irygacyjnych doskonale widocznej na zobrazowaniach. Kanay te byy wzmiankowane
przez Steina (1928)16, jednak do tej pory nie istniaa ich dokadna mapa. Powstae na
podstawie pojedynczej kliszy opracowanie pozwolio lepiej zrozumie konfiguracj
przestrzenn tej sieci.
Na zobrazowaniach udao si take dostrzec kilka obiektw, ktre nie znajdoway si na wczeniejszych planach, jak i nowe elementy wczeniej rozpoznanych
budowli. S to przede wszystkim stupy atwe do rozpoznania na zobrazowaniach
satelitarnych jako koliste obiekty zdobrze zaznaczon pozostaoci centralnej wiey.
Il. 3. Stanowisko archeologiczne Miran (Xinjiang, Ch.R.L.) - pnocno-zachodnia cz stanowiska jest

zniszczona przez wspczesne pola uprawne (rdo: Google Earth).
16
A. Stein, Innermost Asia; Detailed Report of Explorations in Central Asia, Detailed Report of Explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern rn, Carried Out and Described Under the Orders of HM
Indian Government, Oxford 1928.
51
Wprzypadku pozostaoci buddyjskiej wihary (klasztoru) oznaczonej jako MII przez

Steina17 zobrazowania wykazay istnienie dodatkowego, zewntrznego ogrodzenia
tego witego przybytku.
Przedstawione powyej studium przypadku wskazuje, e gdy stanowisko archeologiczne jest cakowicie bd czciowo zniszczone, niezalenie od przyczyny (na
przykad dziaania wojenne, pldrowanie stanowisk, rolnictwo, rozwj wspczesnych miast iwsi), zobrazowania satelitarne s czasem jedynym rdem informacji.
Podobna metodyka bya stosowana rwnie przez innych badaczy. Za dobry przykad moe posuy prospekcja wykonana przez australijskich archeologw wAfganistanie18. Wprzeciwiestwie do Kambody wAfganistanie wdalszym cigu trwa
wojna, wic na terenach, ktre nie znajduj si pod sta kontrol rzdu wKabulu,
badania zuyciem zdj satelitarnych s jedynym bezpiecznym sposobem pozyskiwania nowych danych. Za punkt wyjcia Australijczycy przyjli katalog stanowisk
archeologicznych opracowany przez Warwicka Balla (1982)19. W komentarzu do
tego katalogu Ball zwraca uwag, e wobec dziaa zbrojnych (Afganistan zosta najechany przez Zwizek Radziecki w1979 roku) naley kontynuowa badania na podstawie wczeniej zebranych materiaw. Natomiast wtekcie opublikowanym prawie
trzydzieci lat pniej zesp naukowy kierowany przez Davida Thomasa20 wykazuje,
e dziki dostpowi do darmowych zobrazowa satelitarnych (za pomoc platformy
Google Earth) moliwa jest nie tylko bierna analiza starych danych, ale rwnie aktywna prospekcja krajobrazu archeologicznego. Thomas iinni21 zwracaj uwag na
trzy strategie badawcze, wedug ktrych postpowali wzalenoci od sytuacji. Pierwsza znich dotyczya stanowisk, ktre byy wczeniej znane, abadacze mieli ich dokadne plany. Wtakim przypadku analiza zdj satelitarnych suya jedynie sprawdzeniu danych oraz ocenie stanu zachowania stanowiska. Drugi zwyczaj zakada
mapowanie stanowisk, ktre byy znane jedynie pobienie. Przykadem takim moe
by chociaby forteca Qala-iHauz, ktra co prawda bya znana archeologom, jednak do tej pory nie istniay jej dokadne plany. Zobrazowania pozwoliy na dokadniejsze poznanie fortecy, jak rwnie elementw krajobrazu archeologicznego wjej
otoczeniu. Trzecia strategia polegaa na prospekcji wczeniej nieznanych stanowisk.
Obszar badawczy zosta podzielony na pasy o szerokoci okoo 0,7 km, a nastpnie metodycznie przeszukiwany wcelu identyfikacji potencjalnych prahistorycznych
ihistorycznych elementw krajobrazu kulturowego. Wwyniku tej prospekcji autorzy znaleli 451 potencjalnych stanowisk archeologicznych. Badania te potwierdzaj
te stawian tez oprzydatnoci zobrazowa satelitarnych. Niemniej jednak Thomas
17
Ibidem.
D. Thomas, F. Kidd, S. Nikolovski, C. Zipfel, The archaeological sites of Afghanistan in Google Earth,
AARGnews 2 2008, nr 37, s. 22.
19
W. Ball, Archaeological gazetteer of Afghanistan, Londyn 1982.
20
D. Thomas, F. Kidd, S. Nikolovski, C. Zipfel, op. cit., s. 22.
21
Ibidem.
18
52
MASKA 29/2016
iinni22 zwracaj uwag na fakt, e wiedza ta nie jest pena, poniewa wprzypadku
czci stanowisk naleaoby wykona weryfikacj powierzchniow, ktra wobecnej
sytuacji politycznej jest niemoliwa.
Monitorowanie oraz detekcja zniszcze przykad Bliskiego Wschodu
Bliski Wschd to obszary bardzo bogate pod wzgldem archeologicznym. To tutaj rozwino si rolnictwo, wyksztacio si pismo ipowstay pierwsze due miasta. Uksztatowanie terenu, duga historia osadnicza oraz sposb budowania iuyte materiay
sprawiy, e stanowiska archeologiczne czsto przybieraj form sztucznych wzgrz
osadniczych (z arabskiego tell). S przez to widoczne z powierzchni ziemi, a tym
samym atwe do zlokalizowania zarwno dla archeologw, jak irabusiw. Ci ostatni
dziaaj zwaszcza wtrakcie konfliktw zbrojnych, kiedy to praca archeologw iosb
odpowiedzialnych za ochron dziedzictwa kulturowego zostaje wznacznym stopniu
utrudniona. Przykadem takich okolicznoci jest obecna sytuacja w Syrii. Wojna
trwajca tam nieprzerwanie od 2011 roku nie tylko
wypara zagraniczne misje
iuniemoliwia prac miejscowym archeologom, ale
zmusia take do ucieczki
wielu stranikw stanowisk
archeologicznych. Co wicej, dziaania prowadzone
przez wojsko rwnie wpywaj na stan zachowania
przeszego krajobrazu kulturowego. Wykorzystywanie
danych satelitarnych sprzed
wybuchu wojny oraz tych pozyskanych wtrakcie jej trwania pozwala na porwnanie
zniszcze23. Przykadem stanowiska, ktre doznao spo- Il. 4. Apamea (Syria) w 2011 roku - brak zniszcze (grne zdjcie)
oraz w 2014 stanowisko oraz przylege pola s podziurawione
rych szkd w trakcie wojny,
wkopami
rabunkowymi (dolne zdjcie) (rdo: Google Earth).
jest syryjska Apamea (il. 4).
22
Ibidem.
J. Casana, Satellite Imagery-Based Analysis of Archaeological Looting in Syria, Near Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3, s. 145.
23
53
Na zobrazowaniu pochodzcym z2011 roku nie wida wkopw rabunkowych, natomiast ju trzy lata pniej s one liczne ipokrywaj cae stanowisko oraz otaczajce je pola.
ASORs Cultural Heritage Initiatives jest projektem wsporganizowanym przez
ASOR (The American Schools of Oriental Research) oraz Departament Stanu Stanw Zjednoczonych. Jednym zlicznych celw tego projektu jest analiza danych satelitarnych pod ktem monitoringu idokumentacji zniszcze dziedzictwa kulturowego24. Projekt wykorzystuje zasoby pozyskane przez satelity Digital Globe, ktre s
aktualizowane na bieco. Dziki temu moliwe jest ledzenie zniszcze stanowisk
archeologicznych nie tylko na rozlegym obszarze, ale te w niemal rzeczywistym
czasie25. Tego typu dziaania przy wykorzystaniu narzdzi GIS pozwalaj na zadokumentowanie zniszcze oraz ustalenie pewnych prawidowoci pozwalajcych przewidzie, jakie stanowiska mog by szczeglnie naraone na zniszczenia. Wkontekcie
dziedzictwa archeologicznego Iraku Elizabeth Stone26 stara si udzieli odpowiedzi
na pytania, czy wielko stanowiska oraz jego pooenie maj znaczenie dla rabusiw czy te nie; czy dokonuj oni rabunkw wcelu pozyskania okrelonych zabytkw archeologicznych zdanych okresw; jaka jest relacja pomidzy wspczesnym
osadnictwem azrabowanymi stanowiskami. Irak do dobrze radzi sobie zochron
staroytnoci do czasu wybuchu
wojny wZatoce Perskiej, inwazja
w2003 roku spowodowaa znaczne pogorszenie sytuacji27 (il. 5).
Dane satelitarne wsparte informacjami pochodzcymi z bada
wykopaliskowych i powierzchniowych pozwalaj stwierdzi,
e najczciej rabowane byy stanowiska z okresw: akadyjskiego, Ur III, starobabiloskiego,
partyjskiego i sasanidzkiego, co
ma zwizek zzapotrzebowaniami
rynku na zabytki zczasw staroytnych. Plakietki itabliczki klinowe, figurki, biuteria, pieczIl. 5. Isin (Irak) w 2011, centrum stanowiska jest pokryte
cie cylindryczne oraz partyjskie
wkopami rabunkowymi (rdo: BingMaps).
24
Cultural Heritage Initiatives [on-line] http://www.asor-syrianheritage.org/about/mission/ [12.06.2016].

J. Casana, op. cit., s. 143.
26
E. C. Stone, Archaeological Site Looting: The Destruction of Cultural Heritage in Southern Iraq [w:]
Catastrophe! The Looting and Destruction of Iraq's Past, red. G. Emberling, K. Hanson, 2008, ss. 65-80;
idem, Patterns of Looting in Southern Iraq, Antiquity 2008 nr 82, ss. 125-138; idem, An Update on
the Looting of Archaeological Sites in Iraq, Near Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3, ss. 178186.
27
E. C Stone, Patterns of Looting, op. cit., s.125.
25
54
MASKA 29/2016
isasanidzkie monety s podanymi przedmiotami28.

Podczas wojny mamy do
czynienia zarwno z rabusiami, korzystajcymi ze zdestabilizowanej sytuacji, jak izwojskiem z obu stron konfliktu.
Budowa bazy w Babilonie
przyczynia si do zniszczenia
stanowiska za spraw: wybierania ziemi potrzebnej do wypenienia workw na umocnienia, wyrwnywania terenu
pod parking oraz kopania roww w pobliu zigguratu. Za
te zniszczenia odpowiedzialne
s wojska amerykaskie oraz
polskie, ktre przejy baz
Amerykanw29. Telle maj
znaczenie strategiczne dla
Il. 6. Ebla (Syria) w 2011 (grne zdjcie) oraz w 2014
wojska przez to, e wznosz si
w obrbie stanowiska wida garnizony wojskowe (dolne zdjcie)
ponad otaczajcy teren. lady
(rdo: Google Earth).
po dziaaniach militarnych s
widoczne na tellach syryjskich, midzy innymi na Tell Qarqur, Tell Jifar, Ebla (il. 6)
iTell Ashtara30, oraz libaskich, na przykad Tell Serhoum (il. 7).
Do niszczenia stanowisk archeologicznych dochodzi zarwno wtrakcie tak ekstremalnej sytuacji, jak jest wojna, jak iwczasie pokoju31. Dane satelitarne - zarwno
te starsze, jak i najnowsze - s wykorzystywane w szacowaniu zniszcze stanowisk
archeologicznych na Bliskim Wschodzie (Egipt, Syria, Irak, Liban, Jordan), powstaych na skutek wojny oraz spowodowanych urbanizacj iintensyfikacj rolnictwa32.
28
Idem, Archaeological Site, op. cit., s. 74; idem, Patterns of Looting, op. cit., ss. 133135; idem,
An Update, op. cit., ss. 180181.
29
Idem, Archaeological Site, op. cit., s. 78.
30
J. Casana, M. Panahipour, Satellite-based Monitoring of Looting and Damage to Archaeological Sites in
Syria, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 2, s. 149.
31
E. Cunliffe, Archaeological Site Damage in the Cycle of War and Peace: Syrian Case Study, Journal of
Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 3, ss. 229247.
32
S. Percak, Satellite Remote Sensing Methods for Monitoring Archaeological Tells in the Middle East,
Journal of Field Archaeology 2007, vol. 32 nr 1, ss. 6581;Idem, Archaeological Looting in Egypt:
A Geospatial View (Case Studies from Saqqara, Lisht, and el Hibeh), Near Eastern Archaeology
2015, vol. 78 nr 3, ss. 196203;C. Hritz, Remote Sensing of Cultural Heritage in Iraq: ACase Study
of Isin, The American Academic Research Institute in Iraq Newsletter 2008, vol. 3 nr 1, ss. 18;
E. C. Stone, Archaeological Site; idem, Patterns of Looting; idem, An Update; E. Cunliffe, op. cit.;
55
Te zjawiska zachodziy wcigu ostatnich kilkudziesiciu lat

na Bliskim Wschodzie. Jednym
z regionw, ktre przeszy takie zmiany, jest Jazira, obszar
w pnocno-wschodniej Syrii.
Na pocztku lat 60. XX w. miaa miejsce tak zwana rewolucja
rolna, czyli dziaania partii Bath
zmierzajce do stworzenia duych pastwowych gospodarstw
rolnych. Nie funkcjonoway one
jednak tak, jak oczekiwano, wic
starano si rwnie oywi sektor prywatny. Przejcie od maych prywatnych pl do duych
gospodarstw wymusio take
zmiany wsposobie uprawy roli:
wprowadzono nowoczesne maszyny rolnicze, nawozy sztuczne
Il. 7. Tell Serhoum (Liban) w 2005 (grne zdjcie) - wida
wkopy, ktre miay osania czogi, 2014 (dolne zdjcie) oraz nawadnianie pl33. Kolejne
wkopy zostay usunite, a wok tellu rozbite s namioty
reformy miay miejsce za rzdw
uchodcw z Syrii (rdo: Google Earth).
Bashara al-Asada, ktry na mocy
Decyzji 83 dokona prywatyzacji pastwowych gospodarstw34. Zmiany te miay
wpyw na krajobraz Jaziry, co mona zauway, gdy porwnuje si zdjcia satelitarne
zCORONA ztymi wykonanymi wspczenie. Na tych pierwszych Jazira jest jeszcze
do sabo zasiedlona, pola s due, astanowiska archeologiczne, nawet te paskie
widoczne, natomiast na zdjciach wspczesnych pochodzcych zGoogle Earth wida znaczny wzrost wzasiedleniu tego obszaru, mae, niebdce tellami stanowiska
s niewidoczne lub trudniejsze do zauwaenia, wida rwnie nowe wsie oraz rozrost
tych starszych (il. 8). Podobne tendencje mona zaobserwowa take wprzypadku
Libanu, oczym pisze Stephen H. Savage wpodsumowaniu drugiego etapu projektu
badawczego NASA ROSES 2009 Climate Change and Human Impact on Ancient
and Modern Settlements: Identification and Condition Assessment of Archaeological Sites in the Northern Levant from Landsat, ASTER and CORONA imagery.
D. Contreras, N. Brodie, The Utility of Publicly-Available Satellite Imagery for Investigating Looting
of Archaeological Sites in Jordan, Journal of Field Archaeology 2010, vol. 35, nr 1, ss. 101114;
M. Van Ess et al., Detection of Looting Activities at Archaeological Sites in Iraq using Ikonos Imagery
[w:] Angewandte Geoinformatik; Beitrge zum 18. AGIT-Symposium, red. J. Strobl, T. Blaschke,
G. Griesebner, Heidelberg 2006, ss. 668678; J. Casana, M. Panahipour, op. cit.
33
R. Hinnebusch, The Bath Agrarian Revolutio (19632000) [w:] Agriculture and Reform in Syria,
red. R. Hinnenbush, A. El Hindi, M. Khaddam, M. Ababsa, St Andrews 2011, ss. 39.
34
M. Ababsa, Agrarian Counter-Reform in Syria (2000-2010) [w:] Agriculture and Reform in Syria, s. 84.
56
MASKA 29/2016
Il. 8. Tell Qushla (a) oraz Tell Brak (b) na zdjciach z CORONA oraz BingMaps
Podsumowanie
Wromantycznej wizji archeologii dominuje obraz, wktrym informacje na temat
przeszoci zdobywa si gwnie poprzez badania wykopaliskowe. Jednak przedstawione powyej przykady wskazuj, e wspczesna metodyka prac archeologicznych
wykracza poza wykopaliska. Metody takie jak analiza zobrazowa satelitarnych powinny by nie tylko wykorzystywane wobszarach konfliktu (na przykad wIraku
czy Afganistanie), ale rwnie na szerok skal na caym wiecie. Naley pamita,
e badania wykopaliskowe s w istocie destrukcyjne, a raz przekopane stanowisko
jest bezpowrotnie zniszczone. Dlatego te naley ka szczeglny nacisk na badania nieinwazyjne: nie tylko prospekcj lotnicz35, ale rwnie badania geofizyczne
i geochemiczne. W najlepszym interesie archeologw jest zastosowanie wszystkich
moliwych metod wcelu detekcji oraz ochrony dziedzictwa archeologicznego.
35
Zakadajc za D. Cowley iR. Palmer, e zobrazowania satelitarne s podtypem zdjcia lotniczego. Zob. D. Cowley, R. Palmer, Interpreting aerial images developing future practice [w:] Space,
Time, Place: Third International Conference on Remote Sensing in Archaeology, 17th21st August 2009,
Tiruchirappalli, Tamil Nadu, India. BAR International Series 2118, red. M. Forte, S. Campana,
C. Liuzza, Tripuchirappalli 2010.
57
Bibliografia
Ababsa M., Agrarian Counter-Reform in Syria (2000-2010) [w:] Agriculture and
Reform in Syria, red. R. Hinnenbush, A. El Hindi, M. Khaddam, M. Ababsa,
St Andrews 2011.
Jelonek A. W., Kamboda, Warszawa 2008.
Ball W., Archaeological gazetteer of Afghanistan, Londyn 1982.
Casana J., Panahipour M., Satellite-based Monitoring of Looting and Damage to Archaeological Sites in Syria, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and
Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 2.
Casana J., Satellite Imagery-Based Analysis of Archaeological Looting in Syria, Near
Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3.
Contreras D., Brodie N., The Utility of Publicly-Available Satellite Imagery for Investigating Looting of Archaeological Sites in Jordan, Journal of Field Archaeology
2010, vol. 35, nr 1.
Cowley D., Palmer R., Interpreting aerial images developing future practice [w:]
Space, Time, Place: Third International Conference on Remote Sensing in Archaeology, 17th-21st August 2009,Tiruchirappalli, Tamil Nadu, India. BAR International
Series 2118, red. M. Forte, S. Campana, C. Liuzza, Tripuchirappalli 2010.
Cunliffe E., Archaeological Site Damage in the Cycle of War and Peace. ASyrian Case
Study, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies 2014,
vol. 2, nr 3.
Evans D. H., Fletcher R. J., Pottier C., Chevance J. B., Soutif D., Tan B. S., Cromarty C., Uncovering archaeological landscapes at Angkor using lidar, Proceedings of
the National Academy of Sciences 2013, vol. 110, nr 31.
Evans D., Pottier C., Fletcher R. J., Hensley S., Tapley I., Milne A., Barbetti M.,
A comprehensive archaeological map of the worlds largest preindustrial settlement
complex at Angkor, Cambodia. Proceedings of the National Academy of Sciences
2007, vol. 104, nr 36.
Fletcher R. J., Barbetti M., Evans D., Than H., Sorithy I., Chan K., Somaneath T.,
Redefining Angkor: Structure and environment in the largest, low density urban complex of the pre-industrial world, Udaya 2003, nr 4.
Fowler M. J. F., Declassified Intelligence Satellite Photographs [w:] Archaeology
from Historical Aerial and Satellite Srchives, red. W. S. Hanson, I. A. Oltean,
Nowy Jork 2013.
Hanson W. S., Oltean I. A., Archaeology from Historical Aerial and Satellite Archives,
Nowy Jork 2013.
Hanus K., Prehistoric and early historic settlements of the north-west Cambodia, Krakw 2015.
Hinnebusch R., The Bath Agrarian Revolution 19632000 [w:] Agriculture and Reform in
Syria, red. R. Hinnenbush, A. El Hindi, M. Khaddam, M. Ababsa, St Andrews 2011.
58
MASKA 29/2016
Hritz C., Remote Sensing of Cultural Heritage in Iraq: ACase Study of Isin, The American Academic Research Institute in Iraq Newsletter 2008, vol. 3, nr 1.
Kostyrko M., Ruciski D., Assessing the damage of Chelmo Mount, Poland: aremote
sensing perspective analyzing and interpreting ALS and satellite data [w:] Third International Conference on Remote Sensing and Geoinformation of the Environment
(RSCy2015), Proceedings of SPIE Vol. 9535 (SPIE, Bellingham, WA 2015), 95350X,
red. D. G. Hadjimitsis, K. Themistocleous, S. Michaelides, G. Papadavid, Pafos 2015.
OLeary B. L., To Boldly Go Where No Man [sic] Has Gone Before: Approaches in
Space Archaeology and Heritage [w:] Archaeology and Heritage of the Human Movement into Space, red. B. L. OLeary, P. J. Capelotti, Springer 2015.
Lingenfelder I., Schreier G., Zevenbergen A., Detection of Looting Activities at Archaeological Sites in Iraq of Looting and Damage to Archaeological Sites in Syria, Journal
of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 2.
Osiska-Skotak K., Zapata R., Analysis of usefulness of satellite image processing methods
for investigation of cultural heritage resources, Geoinformatica Polonica 2015, nr 14.
Percak S., Satellite Remote Sensing Methods for Monitoring Archaeological Tells in the
Middle East, Journal of Field Archaeology 2007, vol. 32, nr 1.
Parcak S., Satellite Remote Sensing for Archaeology, Londyn iNowy Jork 2009.
Percak S., Archaeological Looting in Egypt: A Geospatial View (Case Studies from
Saqqara, Lisht, and el Hibeh), Near Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3.
Rczkowski W., Archeologia lotnicza - metoda wobec teorii, Pozna 2002.
Ruciski D., Rczkowski W., Niedzielko J., APolish perspective on optical satellite data
and methods for archaeological sites prospection [w:] Third International Conference on
Remote Sensing and Geoinformation of the Environment (RSCy2015), Proceedings of
SPIE Vol. 9535 2015 (SPIE, Bellingham, WA 2015), 95350U, red. D. G. Hadjimitsis, K. Themistocleous, S. Michaelides, G. Papadavid, Pafos 2015.
Savage S., Rempel S., Forty Years of Human Impact on Ancient and Modern Settlements:
Identification and Condition Assessment of Archaeological Sites in the Northern Levant
from Landsat, ASTER and CORONA Imagery, Final Report, NASA Space Archaeology Solicitation: NNH07ZDA001N-SAP 2013 [on-line:] http://gaialab.terrawatchers.org/NasaReport.php [19.12.2015].
Smagur E., Hanus K., Buszek A., Miran and the Silk Road. Integrated prospection at
the ancient oasis-city in Xinjiang, China [w:] Proceedings of the 10th International
Conference - Vienna, May 29th - June 2nd 2013, Wiede 2013.
Stein A., Innermost Asia; Detailed Report of Explorations in Central Asia, Detailed
Report of Explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern rn, Carried Out and
Described Under the Orders of HM Indian Government, Oxford 1928.
Stone E. C., An Update on the Looting of Archaeological Sites in Iraq, Near Eastern
Archaeology 2015, vol. 78, nr 3.
Stone E. C., Archaeological Site Looting: The Destruction of Cultural Heritage in Southern
Iraq [w:] Catastrophe! The Looting and Destruction of Iraqs Past, red. G. Emberling,
K. Hanson, Chicago 2008.
59
Stone E. C., Patterns of Looting in Southern Iraq, Antiquity 2008, nr 82.

Thomas D., Kidd F., Nikolovski S., Zipfel C., The archaeological sites of Afghanistan
in Google Earth, AARGnews 2008, nr 37.
Van Ess. M., Becker H., Fassbinder J., Kiefl R., Detection of Looting Activities at
Archaeological Sites in Iraq Using Ikonos Imagery [w:] Angewandte Geoinformatik;
Beitrge zum 18. AGIT-Symposium, red. J. Strobl, T. Blaschke, G. Griesebner,
Salzburg 2006.
Whitfield S., The Silk Road: trade, travel, war and faith, LondynNowy Jork 2004.
Whitfield S., Life Along the Silk Road, Oakland 2015.
Summary
The help from space: remote densing data in detection
and monitoring of archaeological heritage
Contemporary archeological methodology is not solely based on the destructive methods. Within a wide range of remote sensing techniques the use of satellite data can
be distinguished. Their application allows to detect new archaeological sites in large
areas as well as to monitor the places that are out of reach for the researcher, i.e. war
zones. Since this type of data was collected since the late 50s of XX c. they create a
great resource in studying and monitoring the ongoing change within the preservation state of the archeological heritage. On the basis of limited examples from Asia
and Middle East we present the potential use of satellite data, both in detection of
new archeological sites as well as in monitoring the known ones.
Aleksandra Knapik
Zwaaj soce iksiyc

aznajdziesz wrb plonw
porady astrologiczne zzakresu
uprawy rolin na przykadzie
wybranych kalendarzy iporadnikw
ogrodniczych zXVIII iXIX wieku
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloskiego
Fenomen obserwowania faz Ksiyca iukadw gwiazd przez wiele wiekw by wyznacznikiem caorocznych prac rolniczych i ogrodniczych. Wiedza udoskonalana
przez pokolenia zyskiwaa znamiona wiedzy tajemnej, ktr mona byo posi,
sigajc do kalendarza zprognozami astronomicznymi bd do poradnika zzakresu
uprawy rolin. Chcc zebra dorodne plony, naleao bezwzgldnie dostosowywa
si do wyznaczonych terminw siewu nasion, szczepienia czy te przycinania drzew.
Szczeglne przywizanie do pracy skoordynowanej z obserwacj zjawisk przyrody
iksiyca wykazywaa ludno wiejska, krytykowana wokresie owiecenia za kultywowanie zabobonw iprzesdw. Przemiany zachodzce wrolnictwie oraz wzrost
wiedzy obudowie irozwoju rolin na przeomie XVIII iXIX wieku nie przekreliy
jednoznacznie tradycji obserwacji cia niebieskich.
Celem artykuu jest przedstawienie najpopularniejszych porad orodzaju oddziaywania cia niebieskich na pielgnacj iupraw rolin. Uwzgldniono zarwno autorw bdcych zwolennikami powyszych praktyk, jak itych osceptycznym podejciu
do tematu. Analizie zostay poddane nastpujce pytania: ktre ciaa niebieskie izjawiska astrologiczne wpyway na wegetacj oraz na wzrost plonw, jak przedstawiano
ioznaczano przykadowe prognozy astrologiczne zwizane zpracami ogrodniczymi.
Ostatnie zagadnienie dotyczy problemu genezy owych wierze na ziemiach polskich.
Przedstawione problemy badawcze przeanalizowano na przykadzie wybranych polskich kalendarzy1 oraz poradnikw ogrodniczych zXVIII iXIX wieku, zawierajcych
porady zzakresu omawianej tematyki.
1
Zawarto kalendarzy gospodarskich irolniczych bya zbliona treciowo, std wartykule przedstawiono tylko kilka przykadw.
61
Aleksandra Knapik, Kwiaty s gwiazdami ziemi, a gwiazdy kwiatami nieba...
Wcelu lepszego zrozumienia opracowywanego tematu konieczne jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o pocztki wiary w oddziaywanie si kosmicznych na
ziemiach polskich. Przewiadczenie omagicznym wpywie Ksiyca na roliny, ktre wykorzystywano wcelach leczniczych iuytkowych, byo znane ju Sowianom.
Zgodnie zwierzeniami oddziaywanie cia niebieskich miao przyspiesza proces kiekowania ikwitnienia rolin oraz polepsza ich tajemne waciwoci. Praktycznie na
terenie caej Sowiaszczyzny powszechna bya wiara, zgodnie zktr powikszajcy
si Ksiyc sprzyja wzrostowi oraz dodatnio wpywa na wszelkie poczynania2. Tendencje animistyczne polegay na przypisywaniu wyjtkowej mocy rolinom zielnym
pod wpywem emanacji Ksiyca oraz gwiazd iplanet. Wedug Karola Moszyskiego
wierzono, e gwiazdy czaroway zioa, by udzieli im pomocy leczniczej, poniewa te rozrastay si wraz zpowikszaniem si ksiycowej tarczy3. Lud mia sdzi,
e wszystko, co wykiekowao bd zostao zasiane czy zasadzone, swj pomylny
wzrost zawdziczao porze, w jakiej te czynnoci byy wykonywane4. Podstawowa
zasada kultywowana przez naszych przodkw, oparta na obserwacji ziemskiego satelity, wpraktycznie niezmienionej formie bya wykorzystywana wkolejnych wiekach
ipopularyzowana wkalendarzach.
Dzieem z zakresu tematyki gospodarczo-ogrodniczej, ktre zyskao najwiksz
popularno wXVIII wieku, by poradnik Oekonomika ziemiaska generalna autorstwa Jakuba Kazimierza Haura (16321709). Traktat poprzez uwzgldnienie szeroko
pojtego zagadnienia produkcji rolniczej odegra istotn rol wdziejach polskiej literatury agronomicznej.
Antoni Podraza w badaniach nad twrczoci Haura wskazywa, e literatura
rolnicza czasw nowoytnych przeja od staroytnych pogld o wpywie cia niebieskich na upraw roli5. Autor Oekonimiki ju na pocztku dziea doradza, aby
kalendarze albo minucje mie przy kadej majtnoci6, jednoczenie sugerujc czytelnikowi, e wykonywanie prac zgodnie zporadami astrologicznymi daje korzystne
efekty. Podstawow rol wokrelaniu dobrego wpywu na wzrost rolin odgrywaa
obserwacja faz lunarnych oraz nastpstwo znakw zodiaku. Haur zaleca na przykad, aby wmarcu, wznaku barana, Iarzyny Ogrodne, take za upatrzeniem czasu,
na uprawnych, zagonach pozasiewa pod Peni7. Ksiyc przybywajcy stwarza
najodpowiedniejsze warunki do siania isadzenia rolin wydajcych owoce lub plony
pod ziemi. Wtym samym miesicu doradza rwnie, aby Wierzb obcina dla
2
W. Kapiszewski, Polskie sownictwo zzakresu astronomii imiar czasu, Warszawa 1974, s. 39.
S. Konarska-Zimnicka, Zioolecznictwo wwiekach rednich przykad praktyk medycznych czy magicznych?
[w:] Medicina Magica oblicza medycyny niekonwencjonalnej, red. A. Anczyk, Sosnowiec 2011, s. 44.
4
K. Moszyski, Kultura ludowa Sowian, Warszawa 1967, s. 457.
5
A. Podraza, Jakub Kazimierz Haur, pisarz rolniczy XVII wieku. Studium zdziejw polskiej literatury
rolniczej, Wrocaw 1961, s. 33.
6
J. K. Haur, Oekonomika ziemiaska generalna punktami partykularnemi, interrogatoryami gospodarskiemi, praktyk miesiczn, modellurzami albo tabulami arythmetycznemi obiasniona, Krakw 1744, s. 1.
7
Ibidem, s. 67.
3
62
MASKA 29/2016
grodzy, y dla nasadzenia na Nowiu Miesica [] Groch wostatniej kwadrze sia8.

Nw jako pierwsza faza Ksiyca by okresem, wktrym wikszo prac przebiegaa
sprawniej, poniewa roliny atwiej przyjmoway si po posadzeniu. Ostatnia kwadra
nastpujca po peni wizaa si znajintensywniejsz kumulacj energii wnasionach,
ktr kieroway na rozrost bryy korzeniowej. We wrzeniu autor zaleca: Przenic
koo S. Krzya wostatniej kwadrze sia, bo wtych czasie dobry na nie siew znaczy9.
Natomiast w padzierniku najlepiej byo Iarzyny na Ogrodach wszelkie wykopywa wostatniej kwadrze10. Czas pomidzy peni anowiem stanowi idealn por
na wykopywanie wszelkich bulw, korzeni, cebul, gdy wwczas duej zachowyway
wieo. Prace ogrodnicze naturalnie wykonywano wnajkorzystniejszych dla nich
miesicach, jednak odokadnym terminie decydowaa faza Ksiyca czy by to nw
(pierwsza kwadra), czy penia (ostatnia kwadra). Istotn rol w tym zjawisku odgrywa ruch wilgoci wziemi, ktry odpowiada za to, czy rolina bya odpowiednio
nawodniona idziki temu zdolna do intensywnego wzrostu.
Do XVIII wieku due znaczenie wmeteorologii miaa astrometeorologia badajca
wpywy cia niebieskich na zjawiska atmosferyczne na Ziemi. Wepoce staropolskiej
iwczasach owiecenia ksika kalendarzowa zawierajca midzy innymi informacje
astrologiczne docieraa do szerokiego grona odbiorcw, stajc si istotnym zjawiskiem
kultury popularnej. Kalendarze mogy odzwierciedla ijednoczenie formuowa obraz wiata, styl mylenia, wyobraenia, stereotypy. Powszechnie dostpne opracowania
stanowiy kopalni wiedzy opraktykowanych sposobach pracy wsadach, warzywnikach iogrodach kwiatowych synchronizowanych zfazami Ksiyca, ukadami gwiazd
iplanet.
Kalendarze doby saskiej miay znacznie przyczyni si do popularyzowania wiedzy rolniczej zzakresu uprawy rolin11 oraz obserwacji nocnego nieba. Porady dotyczce gospodarstwa wiejskiego12 znajdoway si przede wszystkim wkalendarzach
gospodarskich iastrologiczno-prognostyckich. Ich poziom by bardzo zrnicowany. Ze wzgldu na form kalendarza porady miay posta krtkich i efektywnych
poucze. Dyspozycje konieczne do wykonywania prac ukadano wedug miesicy
wpostaci swego rodzaju terminarza uatwiajcego zaplanowanie dziaa13. Cho kalendarze zprognostykami cieszyy si du popularnoci wrd czytelnikw, rwnolegle pojawiay si coraz liczniejsze gosy krytyczne omieszajce zamieszczane wnich
przepowiednie traktowane jako zabobony.
Za prekursora owieceniowego modelu kalendarza uwaany by Pawe Pater
(16561724), odnoszcy si sceptycznie do astrologii iprognostyk zni zwizanych:
8
Ibidem, s. 68.
Ibidem, s. 76.
10
Ibidem, s. 78.
11
B. Rok, Kalendarze polskie czasw saskich, Wrocaw 1985, s. 31.
12
Wdobie owiecenia nazwa ta czya ogrodnictwo, sadownictwo, lenictwo, weterynari.
13
M. Gorczyska, Popularyzacja wiedzy wpolskich kalendarzach okresu Owiecenia. 17371821, Lublin 1999, ss. 275276.
9
63
Gdyby mi si godzio, zwyczajem lekkomylnych rozumw z biegu i influencji

gwiazd o urodzajach i nieurodzajach14, nic nam po astrologicznym rokowaniu15.
Autor powtpiewajcy w astrologi wrebn wielokrotnie podkrela, e prognozy nie przynosiy dobrych rezultatw pod wzgldem ekonomicznym16. Pater radzi
czytelnikom, aby zaprzestali wykonywania prac zgodnie zporadami astrologicznymi
iswoje myli kierowali ku Bogu:
Atoli najwyszy gospodarz, Bg wszechmogcy, ktry nie zapatruje si wrzdach swoich na planety, ani wedug nich gospodaruje, rzdzi idaje, moe zswojej dobroci ipoloru pobogosawi iwczym si zdadz sprzeciwia planety, on nie skp nagrodzi rk
ipocieszy rolniki wimieniu boskim pracujce, ktremu izskay wod, izkamienia
kosy wyprowadzi nietrudno. Co sobie po asce jego ojcowskiej obiecywa moemy
bardziej, nieli si na samych planetach spuszcza aspekty, opuszczajc od pracy rk,
ora et labora et tibi Deus17.
Przytoczona wypowied ma wyranie moralizatorski charakter, dowodzcy, e

czowiek moe uzyska obfity plon dziki modlitwie ipracy wasnych rk. Jednak
jeli to nie wystarczyo inasta czas nieurodzaju, autor wGospodarskim kalendarzu na
Rok Paski 1715 pociesza: Jednake nie traci nadziej: mg Bg Izraelczykw na
puszczy przez tyle lat uywi, bdzie nas opatrywa18.
Kolejny autor kalendarzy, Stanisaw Duczewski (17011767), podkrela natomiast istotn rol wpywu faz lunarnych na gospodark, zalecajc czytelnikom
w1730 roku, aby: [] sia, sadzi iszczepi na suchej ziemi od pierwszej kwadry
do peni19. Porady te opracowywa na podstawie kalendarzy astrologicznych, podajc konkretne daty oraz rok odpowiedni do siania, sadzenia iszczepienia rolin.
WKalendarzu polskim y ruskim na Rok Paski 1741 wspomina wielokrotnie ofazach Ksiyca: [] drzewka fruktujce rodzayniey zziemi s: jeeli bywai sadzone
podczas Xiyc ubywaicego: nie takt za fruktyfikuice lubo wyey wzrsti, gdy
sdzone pod czs Xiyc przybywajcego20. Okres przybywania ziemskiego satelity
by idealny do sadzenia drzew owocowych, poniewa w tym czasie roliny miay
wzrasta szczeglnie intensywnie.
14
Gospodarski kalendarz na Rok Paski 1714, Gdask 1713.

16
D. Kowalewska, Toruskie i gdaskie kalendarze Pawa Patera [w:] Kalendarze Staropolskie,
red. I. M. Dacka-Grzyska, J. Partyka, Warszawa 2013, s. 180.
17
Kalendarz witych Boych na Rok Paski 1719, wktrym nie tylko obrazki zzwyczajnym znakiem ludzi
witych iwasne imiona prorokw, papiew iojcw ss. Kocioa, doktorw, mczennikw obojej pci, na
kady dzie roku, ale te na kocu kalendarza dzieje ich cudowne krtko opisane si znajduj, Toru 1718.
18
Gospodarski kalendarz:1715, wktrym wita roczne, biegi niebieskie, wybory czasw iaspekty, zprzydatkiem niektrych dowiadczonych lekarstw domowych iinformacj, czegoby kady gospodarz przez
cay rok zpilnoci przestrzega idoglda mia, opisuje Paulus Pater, Gdask 1714.
19
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na rok Paski 1730, Lww 1729.
20
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na rok Paski 1741, Lww 1740, s. 21.
15
64
MASKA 29/2016
Znaki graficzne wykorzystywane wkalendarzach Duczewskiego miay dwojaki

charakter: dziaania traktowane jako ze zaznaczano na czarno (cinanie drzew), natomiast prace korzystne dla natury na czerwono (sianie, szczepienia)21. Wkalendarzach wyszczeglniano rwnie pory zamie soca iksiyca, ktre mogy wpywa
pozytywnie lub negatywnie na wzrost. Dla kwitnienia drzew owocowych korzystnym zjawiskiem byo zamienie ksiyca, po ktrym roliny miay obficie owocowa,
co tumaczono nieurodzajem we wczeniejszych latach. Wyranego wpywu na wegetacj doszukiwano si take wplanetach. Najsilniejsze oddziaywanie miay wykazywa: Mars, Saturn, Wenera (Wenus) iJowisz, stale rywalizujce odominujcy wpyw
wdanych roku. WKalendarzu polskim y ruskim na rok Paski 1742 autor zamieci
list Lat Przerzeczonych uoon na kolejne 28 lat iukazujc dominujc rol planet
wkadym sezonie22. Rok powyszego kalendarza mia upywa pod opiek Wenus,
kolejne lata wizano zwpywami Saturna (1743, 1754, 1760, 1764)23 ipozostaych
planet. Przedstawiony wieloletni plan, majcy wedug autora powtarza si systematycznie wprzecigu kolejnych wierwieczy, pozwala na zapoznanie si ze zmianami
pogodowymi zwizanymi zoddziaywaniem planet.
Wniektrych prognostykach brano pod uwag wpyw rzadkich zjawisk, jak na
przykad przelot komety, ktra miaa zwiastowa nieurodzaj isusze wdanym sezonie24. Kometa zaobserwowana na nocnym niebie miaa by zapowiedzi kary, jak
Bg zsya na czowieka za lenistwo izaniedbanie pracy.
WKalendarzu polskim y ruskim na rok Paski1750 autor udostpni czytelnikom
list dni od marca do listopada, wczasie ktrych mia nastpi najkorzystniejszy okres
do wykonywania prac ogrodniczych. Wposzczeglnych miesicach stosunkowo niewiele byo dni oszczeglnie dobrych waciwociach: wmarcu siedem, wmaju sze,
wsierpniu zaledwie pi, wpozostaych optymistycznie wypadao osiem (kwiecie,
padziernik) lub dziewi (czerwiec, wrzesie) dni25. WKalendarzu gospodarskim na
rok 1777 dni okrelanych jako wyborne do dziaa gospodarczych byo ju zaledwie par wmiesicu: wmaju trzy, awmarcu iwpadzierniku pi26. Mona sdzi,
e dostosowywanie si do podanych terminw stanowio duy problem ze wzgldu
na ich ma liczb. Duczewski informowa rwnie owpywie poszczeglnych planet na prace ogrodnicze w 1750 roku: Sianiu, sadzeniu, szczepieniu, ponieniu,
wdrog wyiedzaniu, naybardziey szkodz Aspekty Marsowe27. Oddziaywanie tej
planety, majcej wedug wczesnych gorc natur, najczciej byo uwaane za
21
Wroczniku Kalendarz dokadny gospodarski uoony podug stylu gregoriaskiego iruskiego na rok paski
1784 zamieszczono barwne znaki graficzne, ktre ju wnieco odmiennej formie odnosiy si do fazy
Ksiyca: na kolor czarny oznaczono nw ipierwsz kwadr, na czerwono peni iostatni kwadr.
22
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na rok Paski 1742, Lww 1741.
23
Ibidem.
24
S. Duczewski, Ciekawo okomecie Roku paskiego 1744, Zamo 1744.
25
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1750, Zamo 1749.
26
Kalendarz gospodarski na rok 1777, Grodno 1776.
27
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1750, Zamo 1749.
65
niekorzystne, poniewa wizano je zsusz. Nieodpowiedni wpyw mg wywiera

rwnie Saturn, gdy nie tak siewie, wszelkiey, sadzeniu, szczepieniu, iako wszelkim, akcyom inszym, przeszkodne s Aspekty Saturna28. Planeta miaa powodowa cige zmiany pogody oraz silne mrozy, wczasie zbiorw natomiast niekorzystne opady deszczu.
Wokresie owiecenia starano si wcza wmiar moliwoci osignicia nauki
wzakres aktywnoci poznawczej czowieka wsposb waciwy kalendarzom29. Wczeniejsze roczniki staropolskie wzbogacone w prognozy wedug powszechnej opinii
miay odbiorcw gwnie wwyszych sferach. Oczywicie przegldali je take mieszczanie, mogy by rwnie dostpne wrodowisku chopskim, jednak tworzono je
przede wszystkim dla zamonych wacicieli ziemskich30.
Arystokrat popularyzujcym pogld o oddziaywaniu cia niebieskich by Tomasz Antoni Zamojski, autor nigdy niepublikowanego traktatu zatytuowanego
Ogrodnictwo zroku 175031. Rozpoczcie wielu prac uzalenia on od okrelonej fazy
Ksiyca iukadu gwiazd. Jak sam doradza: Jeeli ziemia bdzie sucha, albo nasienie
wysche, sia potrzeba na nowiu [ksiyca] wznaku Raka, albo Ryb zaspektem szeciograniastym lub triangularnym [trjktnym] Saturnusa, albo Jowisza, albo Wenery32. Teoretyk zwraca uwag na negatywny wpyw oddziaywania Marsa, przynoszcy gorce powietrze isusz, ktre byy niekorzystne dla wzrostu rolin. Dalej radzi:
korzonki kwiatw sadzi trzeba cztery dni po nowiu, albo cztery dni przed peni33.
Faza ksiyca przybywajcego miaa stanowi idealny czas do sadzenia rolin, poniewa ich korzenie byy wwczas najbardziej odporne na uszkodzenia. Autor rkopisu
wyranie jawi si jako zagorzay sympatyk czenia prac ogrodniczych zobserwacj
astronomiczn przy wykorzystaniu kalendarzy.
Ksidz Pawe Ksawery Brzostowski, tumacz synnego dziea Duhamela otematyce rolniczej zroku 1770, wykorzystywa wswoich rozlegych wociach niektre
porady francuskiego autora. Wtym samym roku wWilnie wyda ksieczk zatytuowan Orolnictwie dla wygody gospodarzw wPawowie mieszkajcych, wktrej
zanotowa, e planet, gwiazd boj si gupi izabobonni34. Astrologiczne przepowiednie wwczas zalecano zastpi barometrami ihygrometrami dajcymi dokadniejsze informacje opogodzie35. Brzostowski jako wyksztacony teolog ipsycholog,
chcc poprawi los chopw paszczynianych oraz warunki i sposoby ich pracy,
odwoywa si do nauk religijnych zakazujcych dawnych praktyk. Szerzenie owiaty
28
Ibidem.
M. Gorczyska, op. cit., s. 321.
30
M. Janik, Kalendariografia polska od XVI -XVIII wieku. Prba typologii [w:] Kalendarze Staropolskie,
op. cit., s. 23.
31
Biblioteka Narodowa wWarszawie, Zbiory Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, sygn. 1781, Ogrodnictwo.
32
Cyt. za: J. Kowalczyk, Traktat oogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskiego zokoo 1750 roku, Biuletyn Historii Sztuki, 63, 2001, s. 171.
33
Cyt. za: Ibidem., s. 171.
34
P. K. Brzostowski, Orolnictwie dla wygody gospodarzw wPawowie mieszkajcych, Wilno 1770, s. 61.
35
R. Bradleya, Kalendarz rolniczy igospodarski, tum. G. Knaziewicz, Wilno 1770.
29
66
MASKA 29/2016
wrd najniszych warstw spoecznych oraz zapewnienie im godnych warunkw do

ycia miay by konieczne wprocesie poprawy rolnictwa krajowego. Nastpstwem
powszechnego analfabetyzmu, szczeglnie wrd chopstwa, by brak fachowej literatury zzakresu rolnictwa iogrodnictwa przeznaczonej dla ludu. Prba zwalczania
zakorzenionej w tradycji wiary we wpyw si kosmicznych bya cikim zadaniem
moe wrcz niewykonalnym. Brzostowski pomimo swoich aspiracji bardzo dobrze zdawa sobie ztego spraw, std wksice dla wygody gospodarzw wplata
starodawne zalecenia: groch, soczewic przy pogodzie, na wschodzie ksiyca, troch przed nowiem zasiewaj, po nowiu za siejc kwiat jaowy bywa iprzed czasem
usycha36. W okresie zmian faz Ksiyca, w szczeglnoci w dniu nastania nowiu,
unikano wykonywania prac ogrodniczych.
WKalendarzu polskim y ruskim pod znakiem Jowisza na Rok Paski 1780 pojawi
si pogld mwicy okoniecznoci zdobywania dogbnej wiedzy zzakresu rolnictwa iogrodnictwa, gdy tylko taka droga pozwala zdoby wysokie zyski. Nard mia
stawa si bogatszy iszczliwszy dziki obfitym plonom, ktre mona byo osign
na drodze rozwoju rolnictwa, std te naleao wrby, przepowiednie iobserwacje poczyna ssiadw zastpi nauk, wiedz, pilnoci i pracowitoci37. Tylko
odpowiednia wiedza poczona zwykorzystaniem mdroci natury mogy dawa
upragniony efekt.
Wokresie owiecenia zaczto wydawa kalendarze, wktrych cakowicie poddano krytyce uzalenianie prac wgospodarstwie od faz Ksiyca lub dobrych izych
dni. Odwoywano si do zdrowego rozsdku czytelnikw, aby niezalenie od dnia
dbali oswoje zdrowie igospodarstwa. Zczasem podjto si usunicia prognostykw
ztreci Kalendarza polskiego y ruskiego, wktrym Grebl informowa czytelnikw, e
od 1795 roku wydawane kalendarze bd zawiera tylko poyteczne iprzyjemne
wiadomoci38. Wiedza owzrocie itajemniczych waciwociach rolin wzmacnianych energi kosmiczn wedug badaczy nie miay adnego naukowego uzasadnienia. Nieufno wobec dawnych praktyk nieraz sygnalizowano ju wtytule wydawnictwa, na przykad w Kalendarzu stuletnim od roku 1800 a do 1900, w ktrym
nazwiska planet, ich wielko, odlego idomniemany wpyw na kadodzienn pogod,
wraz zpowszechnymi iosobliwymi reguami wienianymi39. Samo dostosowywanie si
do wrb astrologicznych zaczto tumaczy lenistwem chopw, ktrym nie chciao
si systematycznie pracowa40. Przekonywano gospodarzy do zrezygnowania zjakowy dni pewnych, asobie raz na zawsze uoonych [] kto zkalendarza gospodaruje,
36

38

39

Ibidem, s. 29.
Kalendarz polski y ruski pod znakiem Jowisza na Rok Paski 1780, Krakw 1779.
Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1795, Krakw 1794.
Kalendarz stuletni od roku 1800 a do 1900, wktrym nazwiska planet, ich wielko, odlego idomniemany wpyw na kadodzienn pogod, wraz zpowszechnymi iosobliwymi reguami wienianymi,
Krakw 1799.
40
M. Gorczyska, op. cit., ss. 287288.
37
67
ten kawaka chleba nie ma41. Postulowano, aby kierowa si wasnym rozumem,
poniewa praktyka gospodarzw lepsz jest nierwnie ni teoria tych pisarzw [kalendarzowych]42 oraz tylko gospodarska staranno i praca plenno i yzno sobie
uczyni moe43 iodmieni ze przepowiednie astrologiczne44.
Kalendarze drukowane wXIX wieku miay do zrnicowany charakter. Czsto
nie byy one przeznaczone tylko dla czytelnikw wyznania katolickiego czy protestanckiego, ale rwnie greckokatolickiego imojeszowego, jak na przykad Lwowski
powszechny kalendarz domowy igospodarski na rok 1835, zwyczajny zawierajcy wsobie 365 dni. Kalendarz ten zawiera rozdzia zatytuowany Odmiany Ksiyca iPromemoria dla Ekonomw zprognozami pogody uwzgldniajcymi fazy Ksiyca wedug
kalendarzy okrelonych religii45.
Franciszek Ksawery Giycki wXIX-wiecznej pracy teoretycznej zzakresu ogrodnictwa pt. Ogrodnictwo zastosowane do potrzeb ziemianina polskiego cytuje podan
przez astronoma Herschela regu dotyczc przesadzania szczepionych drzew. Miaa
ona suy do przepowiadania takich odmian z rnicy zachodzcej w godzinach,
pod ktre przypadaj kwadry ksiycowe. Autor stwierdza jednoczenie, e zasada ta
nie miaa uzasadnienia, jednak zazwyczaj si sprawdzaa. Zaleca, aby przy jej zastosowaniu odszuka wkalendarzu godziny, wktrych przypadaj kwadry ksiycowe46.
Dla czytelnikw dalej praktykujcych wykonywanie prac ogrodniczych wedug prognostyk opracowa tabele z godzinami wstpie ksiyca w kwadr. Cykl dobowy
podzieli na dwanacie dwugodzinnych filarw, w czasie ktrych miao dochodzi
do zmian pooenia Ksiyca. Autor uwzgldnia zmiany pogodowe w miesicach
letnich (od 15 kwietnia do 15 padziernika) iwmiesicach zimowych (15 padziernika do 15 kwietnia). Dokonujc obserwacji satelity oraz uwzgldniajc por roku
igodziny zamieszczone wtabeli, teoretycznie mona byo przewidzie, czy wdanym
czasie dojdzie do gwatownych opadw lub spadku temperatury.
Wpoowie XIX wieku naukowcy negujcy sens drukowania kalendarzy prognostyczno-astrologicznych poszli okrok dalej izaczli posugiwa si parodi oraz deprecjacj, podkrelajc nawet negatywny wpyw wiata ksiyca na roliny47:
Dawnij, wwyborze czasu do siewu, ksiyc wielk gra rol: itak: niektre zboa lepij
si miay udawa bdc siane na nowiu, ainne wpeni ksiyca. Alubo dowiadczenia
wielu wiatych gospodarzy, kazay ju niejako otych przepisach zapomni, jednake niektrzy fizyologowie, staraj si przekonywa o rzeczywistoci wpywu ksiyca
na rozwinicie si pierwiastkowe rolin, przez to szczeglnij, e ksiyc wpeni, dla
41
Kalendarz gospodarski na rok 1778, Warszawa 1777.

Kalendarz polski y ruski pod znakiem Jowisza, op. cit.
43
Ibidem.
44
Ibidem.
45
Lwowski powszechny kalendarz domowy igospodarski na rok 1835, zwyczajny zawierajcy wsobie 365
dni, Lww 1834.
46
K. F. Giycki, Ogrodnictwo zastosowane do potrzeb ziemianina polskiego, Lww 1845, s. 325.
47
D. Kowalewska, op. cit., s. 295.
42
68
MASKA 29/2016
cigego wiata wnocy, szkodliwy wpyw na rozwijanie si rolin wywiera; wiadomo
albowiem, e wiato wtym czasie nie jest dla rolin poyteczne48.
Naturalnie pogld o szkodliwym oddziaywaniu wiata ksiyca by nieprawdziwy. Mg jedynie dowodzi, e duga praktyka astronomiczna zacza odchodzi
wniepami. Wmiejscu dawnych prognostyk izalece zamieszczano niepopularne
ju przesdy ludowe czy te artobliwe wierszyki. Natomiast same wierzenia, wci
obecne na wsiach, traktowano jako rodzaj zabobonw, a nawet ciekawostek, ktre naleao spisywa. Interesujce wiadectwo wiary wmagiczn moc rolin pord
ludu pozostawi Jzef Rostafiski wdziele Zielnik czarodziejski to jest Zbir przesdw orolinach z1893 roku. Praca stanowia etnograficzne opracowanie naukowe
ukazujce ludowe przesdy dotyczce rolin, ktre miay zyskiwa niezwyke moce
dziki oddziaywaniu si kosmicznych. Oprcz niezaprzeczalnego znaczenia wiata
sonecznego dla wzrostu rolin podkrelano take wpyw Ksiyca, planet igwiazd.
Pora zbioru miaa znaczco oddziaywa na zachowanie magicznych waciwoci rolin. Wmyl wierze wpyw ziemskiego satelity by istotny przy zbiorze stonogowca:
Kopany na nowiu ksiyca inoszony na goym ciele, ledzion od zamulenia chroni49. Wydobyty zziemi fragment roliny noszony na ciele stanowi zapewne rodzaj
amuletu ochronnego przeciw zachorowaniu na konkretn przypado. Uwaano, e
bezporedni kontakt roliny zciaem pozwala na swobodny przepyw uzdrawiajcej
energii kosmicznej do organizmu czowieka.
Wwiadomoci ludu oddziaywanie planet byo niemniej istotne. Pod ich wpywem wzrastay rolin takie jak na przykad dzigiel, ktry kopany pod Saturnem
i noszony chroni od morowego powietrza50. Ukad znakw zodiaku wpywa na
wzrost i waciwoci wielu rolin: jeleni ogon kopany w chwili, gdy soce, Mars
iWenus wchodz wznak Lwa inoszony na szyi usuwa nieprzyjani igniewy51. Konkretne daty zawarte wdziele wiadcz odokadnoci, zjak wyznaczano pory zbiorw. Nieraz podawano nawet konkretny dzie najodpowiedniejszy do siania: jarmu
natomiast naleao sia przed wchodem soca w dniu w. Ulryka czyli 4 lipca52.
Przykady wiadcz otym, e wiedza na temat wpywu cia niebieskich bya bardzo
usystematyzowana ioparta na przemylanej wielowiekowej tradycji, mimo e wizano
j zsiami wyszymi.
Intensywnie krytykowana wXIX stuleciu wiedza astrologiczna wiek pniej zostaa
zrehabilitowana w1962 roku wgazecie Express Poznaski, gdzie ukazaa si notatka
zatytuowana Ksiyc ideszcz czyli jak uczeni przestali drwi zchopskich przesdw,
informujca na wstpie, e: Od wielu pokole wwielu krajach wiata panowao wrd
48
M. Oczapowski, Agronomia czyli Nauka ogruntach, ich wasnociach, wpywie na nie zewntrznych okolicznoci, oraz oklassyfikacyi ich ekonomicznej dla poytku praktycznych gospodarzy, Warszawa 1848, s. 46.
49
J. Rostafiski, Zielnik czarodziejski to jest Zbir przesdw orolinach, Krakw 1893, s. 84.
50
Ibidem., s. 85.
51
Ibidem., s. 86.
52
Ibidem., ss. 8687.
69
rolnikw przekonanie, e ziemniaki na przykad sadzi trzeba przy peni ksiyca, gdy
po kilku dniach zca pewnoci spadnie deszcz53. Niezwykle popularne dla XVIII-wiecznego spoeczestwa prognostyki przeksztaciy si ostatecznie wdzisiejsze kalendarze biodynamiczne, operujce tradycyjn wiedz naszych przodkw.
Podsumowujc powysze rozwaania, warto zauway, e wiedza astrologiczna zawarta wkalendarzach iporadnikach gospodarczych na przestrzeni XVIII iXIX wieku miaa zarwno wielu zwolennikw, jak iprzeciwnikw. Historia uzaleniania prac
gospodarczych od wynikw obserwacji nocnego nieba miaa wielowiekow tradycj.
Wykonujcy prace ogrodnicze zgodnie zprognozami wierzyli we wpyw Ksiyca,
gwiazd, planet, komet iokrelonych zjawisk astronomicznych. Rozpatrywano, czy
ziemski satelita by wfazie nowiu, pierwszej kwadry, peni, drugiej kwadry. Prognozy
astrologiczne oznaczane byy znakami graficznymi lub miay posta krtkich porad
okrelajcych rodzaj zabiegw iodpowiedni termin na ich wykonanie. Zczasem zauwaono, e ciaa niebieskie wywieray najwikszy wpyw na pogod, ktra decydowaa okolejnoci wykonywania prac gospodarczych iogrodniczych. Cytowane wniniejszym artykule wybrane kalendarze iporadniki stanowi interesujce wiadectwo
zrnicowanych pogldw autorw. Ich bogate zdobycze intelektualne by moe pozwol wprzyszoci na kontynuacje bada nad wpywem cia niebieskich na roliny.
Bibliografia
rda
Bradley R., Kalendarz rolniczy igospodarski, tum. G. Knaziewicz, Wilno 1770.

Brzostowski P. K., Orolnictwie dla wygody gospodarzw wPawowie mieszkajcych,
Wilno 1770.
Duczewski S., Ciekawo okomecie Roku paskiego 1744, Zamo 1744.
Duczewski S., Kalendarz polski y ruski na rok Paski 1730, Lww 1729.
Duczewski S., Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1750, Zamo 1749.
Giycki K. F., Ogrodnictwo zastosowane do potrzeb ziemianina polskiego, Lww 1845.
Gospodarski kalendarz: 1715, wktrym wita roczne, biegi niebieskie, wybory czasw
iaspekty, zprzydatkiem niektrych dowiadczonych lekarstw domowych iinformacj, czegoby kady gospodarz przez cay rok zpilnoci przestrzega idoglda mia,
opisuje Paulus Pater, Gdask 1714.
Gospodarski kalendarz na Rok Paski 1717, wktrym wita roczne, biegi niebieskie,
wybory czasw iaspekty, zprzydatkiem niektrych dowiadczonych lekarstw domo53
Ksiyc ideszcz czyli jak uczeni przestali drwi zchopskich przesdw, Express Poznaski 1962,
nr 289, s. 21.
70
MASKA 29/2016
wych iinformacj, czegoby kady gospodarz przez cay rok zpilnoci przestrzega
idoglda mia, opisuje Paulus Pater, Gdask 1716.
Haur J. K., Oekonomika ziemiaska generalna punktami partykularnemi, interrogatoryami gospodarskiemi, praktyk miesiczn, modellurzami albo tabulami arythmetycznemi obiasniona, Krakw 1744.
Kalendarz dokadny gospodarski uoony podug stylu gregoriaskiego iruskiego na rok
paski 1784, Krakw 1783.
Kalendarz gospodarski na rok 1777, Grodno 1776.
Kalendarz gospodarski na rok 1778, Warszawa 1777.
Kalendarz polski iruski pod znakiem Jowisza na Rok Paski 1780, Krakw 1779.
Kalendarz polski iruski na Rok Paski 1795, Krakw 1794.
Kalendarz stuletni od roku 1800 a do 1900, wktrym nazwiska planet, ich wielko,
odlego idomniemany wpyw na kadodzienn pogod, wraz zpowszechnymi iosobliwymi reguami wienianymi, Krakw 1799.
Kalendarz witych Boych na Rok Paski 1719, wktrym nie tylko obrazki zzwyczajnym znakiem ludzki witych iwasne imiona prorokw, papiew iojcw
ss. kocioa, doktorw, mczennikw obojej pci, na kady dzie roku, ale te na
kocu kalendarza dzieje ich cudowne krtko opisane si znajduj, Toru 1718.
Ksiyc ideszcz czyli jak uczeni przestali drwi zchopskich przesdw, Express Poznaski 1962, nr 289.
Lwowski powszechny kalendarz domowy igospodarski na rok 1835, zwyczajny zawierajcy wsobie 365 dni, Lww 1834.
Oczapowski M., Agronomia czyli Nauka ogruntach, ich wasnociach, wpywie na nie
zewntrznych okolicznoci, oraz oklassyfikacyi ich ekonomicznej dla poytku praktycznych gospodarzy, Warszawa 1848.
Rostafiski J., Zielnik czarodziejski to jest Zbir przesdw orolinach, Krakw 1893.
Opracowania
Gorczyska M., Popularyzacja wiedzy w polskich kalendarzach okresu Owiecenia.

17371821, Lublin 1999.
Janik M., Kalendariografia polska od XVIXVIII wieku. Prba typologii [w:] Kalendarze staropolskie, red. I. M. Dacka-Grzyska, J. Partyka, Warszawa 2013.
Kapiszewski W., Polskie sownictwo zzakresu astronomii imiar czasu, Warszawa 1974.
Konarska-Zimnicka S., Zioolecznictwo w wiekach rednich przykad praktyk medycznych czy magicznych? [w:] Medicina Magica. Oblicza medycyny niekonwencjonalnej, red. A. Anczyk, Sosnowiec 2011.
Kowalczyk J., Traktat oogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskiego zokoo 1750 roku,
Biuletyn Historii Sztuki, 63, 2001, s. 175-193.
Kowalewska D., Toruskie igdaskie kalendarze Pawa Patera [w:] Kalendarze Staropolskie, red. I. M. Dacka-Grzyska, J. Partyka, Warszawa 2013.
Moszyski K., Kultura ludowa Sowian, Warszawa 1967.
71
Podraza A., Jakub Kazimierz Haur, pisarz rolniczy XVII wieku. Studium z dziejw
polskiej literatury rolniczej, Wrocaw 1961.
Rok B., Kalendarze polskie czasw saskich, Wrocaw 1985.
Summary
Weigh Sun and the Moon Will Find Omen Yield Astrological
Advice from the Scope of Growing Plants on the Example of
Selected Calendar and Guides Horticultural from the Eighteenth
and Nineteenth Centuries
The aim of this article is to present the most popular beliefs about the influence of
celestial bodies on cultivation of plants in the eighteenth and nineteenth centuries.
A few examples of calendars and gardening guides have been analyzed. The analysis
includes views both of authors who were supporters of such actions and those
representing a skeptical opinions on the subject. The problem described in the article
is an interesting example of a cultural phenomenon that affected the daily life of
people living in this period.
Piotr Urbanowicz
Wpyw astronomii na filozofi

Jzefa Hoene-Wroskiego
Wydzia Polonistyki Uniwersytetu Jagielloskiego
Whistorii nauki, szczeglnie za wXIX wieku, kiedy to tworzyy si podstawy dzisiejszych dyscyplin naukowych, nie brakuje biografii wybitnych naukowcw, ktrzy
swoimi badaniami obejmowali rne obszary zainteresowa. Jednym ztakich intelektualistw jest Jzef Hoene-Wroski, czcy wswojej pracy intelektualnej filozofi, nauki spoeczne, matematyk oraz astronomi. Te powizania w szczeglnych
momentach biografii polskiego filozofa s zagmatwane zdwch przyczyn. Po pierwsze sprawiaj problem metodologiczny szczeglnie wobec dzisiejszej specjalizacji,
izolacji iinstytucjonalizacji danych dziedzin naukowych wdociekaniu domniemanej istoty dziaalnoci Wroskiego. Po drugie za kieruj uwag na rol astronomii
wXIX wieku.
Niniejszy artyku jest prb odpowiedzi na pytanie, jak dowiadczenia zdobyte
przez Hoene-Wroskiego wmarsylskim obserwatorium (wlatach 18001803) przeoyy si na jego system matematyczno-filozoficzny, wktrym za pomoc rwna
matematycznych filozof opisywa sposoby poznania idosignicia Absolutu. Hipoteza takiego wpywu nasuwa si wzwizku zszerokim spektrum dziaalnoci, ktre Wroski podejmowa wdziedzinie matematyki, wynalazkw, obserwacji gwiazd
i sporzdzania tablic wysokoci cia niebieskich, teorii nawigacyjnych. Wychodz
zzaoenia, e to bardzo praktyczne podejcie do dziedzin zwizanych zastronomi
warunkowao jego myl filozoficzn.
Wbiografii Wroskiego czsto zwraca si uwag na objawienie, ktre matematyk
mia przey w1803 roku. Wopisywaniu jego myli filozoficznej wykorzystuje si je
szczeglnie jako moment wyjtkowego przeomu iprzewartociowania dotychczasowej dziaalnoci. Tak otym wydarzeniu pisa Adam Sikora:
Nagle, wbysku natchnienia, pod cian, odsonia mu si najgbsza tajemnica bytu.
lepy na ludzkie twarze iguchy na ludzkie gosy, roztrcajc taczce pary, wybieg
na ulic ipopdzi na kwater. Tam wanie przystpi do dokonania ostatecznej ju
reformy wiedzy ludzkiej1.
A. Sikora, Hoene-Wroski, Warszawa 1995, s. 7.
73
Piotr Urbanowicz, Wpyw astronomii na filozofi Jzefa Hoene-Wroskiego
Tego rodzaju przeom suy badaczom do wyodrbnienia filozofii z szerokiego

spektrum zainteresowa Wroskiego. Pozwala take na jednoznaczne zdefiniowanie
charakteru danej filozofii. Przypisujc jej charakter objawienia, wpisuje si j wtradycj mistyczn.
Wniniejszym artykule pragn przedstawi powizanie praktyk astronomicznych
z filozofi Hoene-Wroskiego. Wychodz te od innego zaoenia ni ci badacze
jego twrczoci, ktrzy d do jej klasyfikacji wedug dwudziestowiecznego podziau nauk. Praca w marsylskim obserwatorium figuruje w tych opisach jako zajcie
drugorzdne iniezwizane cile zfilozofi absolutn. Takie rozdzielenie pozostaje
wsprzecznoci zpostulowan przez samego Wroskiego jednoci nauk, ktr praktykowa poprzez zblienie matematyki i filozofii, redukuje take istotny z punktu
widzenia nowej antropologii oraz socjologii aspekt samego powizania nauk.
Uchwycenie tego kluczowego powizania nie jest jednak rzecz atw. Wobszarze
oglnej dziaalnoci Wroskiego matematyka spotykaa si zfilozofi, natomiast wrozpatrywanej osobno filozofii racjonalno mieszaa si zmistyk. Pisa ju otym Andrzej
Walicki, okrelajc to wymieszanie kategorii jako immanentn cech jego dzie:
Wspczeni badacze maj prawo traktowa filozofi Wroskiego jako do spoisty
amalgamat mistycyzmu iracjonalizmu, bd okrela j jako tak koncepcj poznania,
wktrej nie byo waciwie przeciwiestwa midzy mistycyzmem aracjonalizmem2.
Zprzytoczonego powyej cytatu wynika, e dla wspczesnych praktyk opisu filozofia Wroskiego pozostaje pewnym problemem albo te wyjtkiem od sytuacji,
wktrej badane przedmioty niejako naturalnie ukadaj si wprzeznaczonych dla
nich kategoriach.
Struktur tego metodologicznego problemu rozpozna i opisa Bruno Latour
wswojej ksice Nigdy nie bylimy nowoczeni. Francuski badacz uwaa, e wyodrbnienie nauki zogu ycia spoecznego, specjalizacja nauk, ich wzajemne przeciwstawienie to nic innego jak proces puryfikacji. Pojcia zostaj oczyszczone ze swoich
relacji zinnymi pojciami, przyczyniajc si do powierzchownego rozumienia tego,
co spoeczne. Jednak gwn konsekwencj tego procesu jest wzmoenie hybrydyzacji. Puryfikacja, ktra jest procesem wiadomym, przyczynia si do jeszcze wikszego
pomieszania przedmiotw, co odbywa si czsto niewiadomie, awic poza kontrol. To, co uwaamy za objaw cywilizowania, to abstrakcyjny system rozdzielonych,
oczyszczonych poj, za pomoc ktrego opisujemy rzeczywisto. Tym samym sytuujemy si wprzeciwiestwie do prymitywnych kultur mieszajcych magi, religi,
nauk, medycyn, prawo itp. Nigdy nie bylimy nowoczeni, poniewa puryfikacja
przyczynia si do tego samego pomieszania kategorii, ktre charakteryzuje wedug
nas kultury przednowoczesne.
2
A. Walicki, Polska myl filozoficzna epoki midzypowstaniowej [w:] Filozofia imyl spoeczna wlatach
18311864, red. A. Walicki, A. Sikora, Warszawa 1977, ss. 1819.
74
MASKA 29/2016
Std wniosek, e wszystkie kultury maj charakter przednowoczesnych hybryd.

Wedug Latoura, aby nie wpa w puapk puryfikacji, naley wiadomie zwrci
uwag na powizania midzy przedmiotami. Jak pisze, wbadaniach zaczynamy []
od przej irelacji, nie akceptujc jako pocztku adnego bytu, ktry nie bierze si
zsamych tych relacji3.
Podobn perspektyw proponuj badacze zwizani ze szko STS (science and
technology studies), czyli studiw nad nauk itechnologi. Jak pisa Steven Shapin:
Empiryczna socjologia wiedzy musi dokona wicej ni tylko wykaza niedookrelenie
[underdetermination] wyjanie naukowych; musi ona pj dalej i pokaza, dlaczego
stworzono [produce] poszczeglne wyjanienia idlaczego byy uywane. Musi ona dokona tego poprzez odsonicie historycznie uwarunkowanych zwizkw pomidzy wiedz
ainteresami rnych grup spoecznych wich ukadach intelektualnych ispoecznych4.
Przedstawiciel szkoy edynburskiej proponuje, aby takie naukowe wyjanienia, ktre

opisuj dane zjawisko naturalne, bada wodniesieniu do ich spoecznych powiza.
Jako przykad podaje spr wok odkrycia Neptuna. Brytyjski astronom John Couch
Adams i francuski naukowiec Urbain Le Verrier w 1846 roku ogosili niezalenie
istnienie nowej planety Neptuna. Rok pniej na podstawie rozprawy francuskiego
astronoma amerykaski badacz Sears Cook Walker oszacowa orbit planety, ktra
znacznie rnia si od pierwotnego wyniku Le Verriera. Pozostao do rozstrzygnicia
pytanie, czy ciaa niebieskie, ktrych orbity oszacowali Amerykanin i Francuz, s
tymi samymi planetami. Amerykanie twierdzili, e to inne obiekty, natomiast Francuzi, e te same, wskazujc na szeroki margines bdu zawarty wmetodzie oblicze.
Podczas gdy stanowisko Francuzw wynikao zchci utrzymania obrazu egalitarnej,
silnej iprzewidujcej nauki, Amerykanie mogli sobie pozwoli na odmienne zdanie,
poniewa nie zaangaowali adnych rodkw wwizerunek nauki jako takiej5.
Akcentowanie roli objawienia wfilozofii mesjanizmu tak, jak czyni to Adam Sikora wprzywoanym powyej opisie bysku natchnienia na balu, zaciemnia istotny
aspekt myli Wroskiego. W1803 filozof rezygnuje ze stanowiska wobserwatorium
i rozpoczyna prac nad swoj koncepcj mesjanizmu w dziele Apodyktyka mesjanistyczna, nieodparcie ustanawiajca prawd na ziemi czyli genetyczny rozwj wszelkich
rzeczywistoci przez Prawo Tworzenia6. Tym samym jako pierwszy wprowadza on do
literatury pojcie mesjanizmu. Jest to jednak zupenie inny mesjanizm ni ten, ktry
zdominuje myl polsk wlatach 40. XIX wieku za spraw Adama Mickiewicza, Karola
3
B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni. Studium z antropologii symetrycznej, tum. M. Gdula,
Warszawa 2011, s. 183.
4
S. Shapin, History of Science and its Sociological Reconstructions, History of Science 1982, nr 20, s. 164.
Cytat wtumaczeniu Michaa Tempczyka: [on-line:] http://sady.up.krakow.pl/filnauk.shapin.hnsocjrek.htm [15.12.2015].
5
Por. ibidem, ss. 174175.
6
S. Jastrzbiec-Kozowski, Jzef Maria Hoene Wroski. Sylwetka idoktryna, Wolsztyn 2013, s. 19.
75
Libelta, Bronisawa Trentowskiego, Augusta Cieszkowskiego iinnych. Sam Wroski

tak okrela po latach t rnic piszc osobie wtrzeciej osobie liczby pojedynczej:
Mistycy, ktrych przeciwnikiem jest p. Wroski, nie s czem innem, tylko poetami
anarchii, jakim jest notorycznie Mickiewicz. [] Mesyanizm Wroskiego nie jest
now religj, jak niegodny falsyfikat Mickiewicza, inie dy do utworzenia sekty. Jest
on cisym wynikiem zprzesanek chrzecijastwa ifilozofii; jest to n a u k a o A b s o l u c i e , uzupeniajca wszystkie objawienia czciowe. Doktryny tej autor nie podaje za
natchnienie poszczeglne, lecz przedstawia j jako o d k r y c i e n a u k o w e , d o s t p ne badaniu, a ktrego podaje dowody najbardziej racyonalne
i p r z e k o n y w a j c e [podkr. P.U.]7.
Zapis ten chtnie wydoby zwizany ze szko pozytywizmu wPolsce Wadysaw Kozowski, starajc si przerzuci pomost midzy wtkami owieceniowymi wpracach
Wroskiego inow religi ludzkoci Auguste Comtego. Powysze sowa ukazay si
drukiem w1852 roku wparyskim Le Moniteur. Wida, e Wroski zdawa sobie
spraw, i jest twrc pojcia mesjanizmu oraz e zostao ono zdewaluowane przez
poetw anarchii w latach 40., szczeglnie za przez Mickiewicza. Celem manifestu byo odrnienie epifanicznych inaukowych podstaw doktryny oAbsolucie.
Wroski twierdzi, e odkry ostateczny cel ludzkoci oraz rodki denia do niego za
porednictwem metody naukowej, acilej matematycznej.
Mesjanizm Wroskiego by swoistym konglomeratem irracjonalno-racjonalnym.
Jak pisa Andrzej Walicki: Koncepcja ta moe si wydawa skrajnie irracjonalistyczna [] zarazem jednak byo to kolosalne rozszerzenie zakresu iatrybutw rozumu,
podniesienie go do rangi rozumu absolutnego8. Po pidziesiciu latach Wroski
zarzeka si, aby zapocztkowan w1803 roku filozofi mesjanizmu traktowa jako
projekt naukowy. Takiego mesjanizmu nie mona bada wycznie za pomoc kategorii filozoficznych lub teologicznych. Wymaga on szerszego spojrzenia, ktre postuluje przywoana wczeniej wosobie Stevena Shapina szkoa edynburska. Mesjanizm
bowiem, jak zauwaa Walicki, to zastosowanie poj zkategorii religijno-millenarystycznej do politycznych problemw wspczesnoci9. Niezalenie od tego, zczym
dany filozof wie jego pochodzenie, mesjanizm sytuuje si wobec spoecznych
iintelektualnych ukadw jak pisa Shapin. Jeli Wroski dodatkowo wskazuje na
naukowe podstawy swojej nauki o Absolucie, sam niejako wie metodologi tej
nauki zinnymi, jak matematyka czy astronomia. Wychodzc naprzeciw manifestowi
Wroskiego, chciabym wic przedstawi, jak dorobek astronomiczny rzutuje na inne
odkrycie naukowe, ktre autor wykorzystuje do okrelenia swojego mesjanizmu.
W1800 roku Wroski przyjeda do Marsylii. Tutaj ostatecznie rezygnuje zkariery wojskowej, ktr rozpocz wraz z wybuchem insurekcji kociuszkowskiej,
7
W. Kozowski, Hoene-Wroski jako filozof, Warszawa 1907, s. 29, zachowano pisowni oryginaln.
A. Walicki, Polska myl filozoficzna, op. cit., s. 18.
9
Idem, Filozofia amesjanizm. Studia zdziejw filozofii imyli spoeczno-religijnej romantyzmu polskiego, Warszawa 1970, s. 290.
8
76
MASKA 29/2016
apotem kontynuowa warmii rosyjskiej, by ostatecznie prbowa zwiza si zlegionami generaa Jana Dbrowskiego. Wyksztacenie matematyczne pozwala mu prowadzi prywatne lekcje oraz udziela si publicznie wkonstruowaniu wynalazkw.
Itak wroku przyjazdu do Marsylii buduje maszyn hydrauliczn, ktr finansuje
lokalne Towarzystwo Medyczne. Dziki temu wynalazkowi uzyskuje tytu naukowy, co z pewnoci pomaga mu wwczas w nawizaniu kontaktu z Jrmeem de
Lalandeem. Ostatecznie ten utytuowany astronom francuski pomaga Wroskiemu
wuzyskaniu posady wmarsylskim obserwatorium10.
Pod koniec tego samego roku Wroski publikuje prac dotyczc astronomii.
Dzieo Oaberracji ruchomych cia niebieskich iornicach wpozornym ruchu niebieskich cia zawierao wsobie now metod obliczania poprawek wodniesieniu do pooenia planet oraz Ksiyca. Wpracy tej, jak pisze Sawomir Jastrzbiec-Kozowski,
Wroski przekonuje, e dotychczasowa metoda korygowania danej aberracji (czyli
tzw. pozornego ruchu cia niebieskich) jest bdna. Nowa metoda Wroskiego daa
jednak te same wyniki co ta przez niego krytykowana. Przekonany o swojej racji
mody astronom uzna wic, e obliczenia, ktre podejmowali wczeniejsi badacze,
tylko przypadkowo powielaj jego prawidowe kalkulacje.
Z punktu widzenia wczesnej nauki krytyka Wroskiego bya bezpodstawna.
Przywouj jednak kontekst tego dziea, eby pokaza, e ju w pocztkach pracy
wobserwatorium badacz zauwaa problem, ktrego rozwizanie bdzie proponowa
w swojej koncepcji powszechnej reformy nauki. Nowa metoda liczenia poprawek
aberracji bya krokiem ku zaczepieniu wiedzy wabsolutnym rozumie. Konieczno
reformy nauki stanowia pokosie bdnego, jak mniema Wroski, przewiadczenia Immanuela Kanta oniemonoci dosignicia Absolutu. Kant, ktrym Wroski
pierwotnie inspirowa si wswojej filozofii, wtym punkcie rozwaa bdnie
potraktowa wiedz (rozum) i byt obiektywny jako co heterogenicznego. []. Doprowadzio to wrezultacie do dualizmu wiedzy ibytu, wiata zjawiskowego inoumenalnego.
Aby przezwyciy to ograniczenie, naley oba wyprowadzi zzasady wyszej: zAbsolutu11.
Reforma nauki miaa opiera si na prawie tworzenia. Istotne wzrozumieniu tego

prawa s jego matematyczna struktura oraz szczeglny typ poznania izastosowania.
Jak wyjania to Wiesaw Wjcik:
Prawo tworzenia ukazuje dwie drogi: drog poznawcz w gr, gdy docieramy do
samej rzeczywistoci Absolutu iuzyskujemy moc tworzenia, oraz drog wd, kiedy
opierajc si na poznanych zasadach, tworzymy rzeczywisto12.
10
Por. S. Jastrzbiec-Kozowski, op. cit., ss. 1112.

R. Murawski, System filozoficzny Hoene-Wroskiego [w:] Hoene-Wroski. ycie, matematyka ifilozofia, red. P. Pragacz, Warszawa 2008, ss. 2829.
12
W. Wjcik, Hoene-Wroski jako wizjoner ireformator matematyki [w:] Hoene-Wroski. ycie, s. 90.
11
77
Nauka wedug Wroskiego powinna opiera si na zasadach bezwzgldnych. Jedyn moliwoci uzyskania bezwzgldnej teorii poznania jest wywiedzenie jej zAbsolutu. Wpraktyce oznacza to, e aby uzyska absolutn jedno wiedzy naukowej,
naley podporzdkowa jej zasady jzykowi matematyki, poniewa wiat zosta skonstruowany wedug zasad, ktre uchwyci moe tylko ta dziedzina wiedzy. Ponadto
reforma nauk miaaby skada si zuproszczenia metod analizy, atake znalezienia
czego, co mona by okreli prawzorem, to znaczy dojcia do takiego etapu wiedzy,
e: wszystkie prawa matematyki bd wtedy wynikay zjednej uniwersalnej zasady
najwyszej traktowanej jako prawda absolutna13.
W 1810 roku udao si Wroskiemu uzyska odpowied na przedoon Akademii Nauk wParyu rozpraw Pierwsza zasada metod analitycznych. Sformuowane przez niego Prawo Najwysze doczekao si pochlebnej opinii Josepha-Louisa
Lagrangea, matematyka, astronoma, czonka tej instytucji, ktry osobicie zaprosi
Wroskiego do Parya. Cho Akademia sformuowaa pewne uwagi pod adresem
Wroskiego, midzy innymi ozbytniej oglnoci omawianego prawa inieuwzgldniania dokona innych matematykw, zoya modemu uczonemu propozycj
wsppracy. Badacz jednak kategorycznie j odrzuci14.
Prawo Najwysze dotyczyo rozwijania funkcji w szereg. Oglno, ktr zarzucali Wroskiemu recenzenci Akademii, argumentowali oni tym, e wzr podany
przez Wroskiego pozwala otrzyma wszystkie znane wzory na rozwinicie funkcji15.
Nie bez znaczenia pozostaje tutaj nazwa tego prawa, ktre, jak pisze Piotr Pragacz,
wyraao fascynacj moliwoci przejcia do nieskoczonoci16. Prawo Najwysze
byo wic pewn praktyczn realizacj prawa tworzenia. Wroski dotar do absolutnego prawa, wktrym zawieray si inne, bardziej szczegowe metody. Oglno
woptyce autora bya najwyszoci tego prawa, natomiast race ignorowanie dokona innych uczonych rozumia Wroski zapewne jako dowd na bezwzgldno,
czyli wywiedzenie swojego prawa zAbsolutu.
Astronomia pocztku XIX wieku to przede wszystkim sztuka przekadania obserwacji na arkusze matematyczne. Jak pisze David Alan Grier, wXIX wieku: astronomia bya dominujcym obszarem bada naukowych, atake dyscyplin, ktra wymagaa najwikszej iloci kalkulacji17. Dominacja astronomii przypadaa rwnie na
okres, gdy granice praktyki naukowej nie byy dokadnie zdefiniowane, std wielu
naukowcw poruszao si swobodnie midzy wyuczonymi dyscyplinami18. Ogromne iloci oblicze, ktre musiay by wykonane na potrzeby ustalenia pozycji cia
niebieskich, wymagay odpowiednio zorganizowanej pracy. Astronomowie dyli do
13

15

16

17

18

14
78
Ibidem, s. 100.
Por. S. Jastrzbiec-Kozowski, op. cit., s. 32.
W. Wjcik, op. cit., s. 101.
P. Pragacz, ycie idzieo Jzefa Marii Hoene-Wroskiego [w:] Hoene-Wroski. ycie, s. 15.
D. Grier, When Computers Were Human, New Jersey 2005, s. 6.
Ibidem.
MASKA 29/2016
opracowania metody pozwalajcej na jak najwiksz precyzj oblicze przy jednoczesnym skrceniu czasu ich wykonania.
Jak twierdzi Grier, astronomowie mogli uzyska wiksz precyzj oraz przyspieszy obliczenia za pomoc dwch wynalazkw. Jeden znich stanowio zastosowanie
rachunku rniczkowego icakowego (ang. calculus), ktry do matematyki wprowadzi Isaac Newton, awastronomii upowszechni brytyjski uczony Edmund Halley.
Oglnie rzecz ujmujc rachunek rniczkowy icakowy jest matematyk aktywnoci fizycznej, matematyk zmiany ktra zgbiajc natur ruchu, dzieli j na
wiele pomniejszych jednostek19. Innym istotnym procesem zachodzcym w obserwatoriach na przeomie XVIII i XIX wieku byo wcielenie idei podziau pracy,
ktr sformuowa ekonomista Adam Smith wswojej gonej ksice Badania nad
natur iprzyczynami bogactwa narodw (1776). Podobnie jak rachunek rniczkowy
i cakowy wymusza rozdrobnienie pracy obliczeniowej na mniejsze jednostki, tak
Smithowski podzia pracy przy wzgldnie prostych obserwacjach mia dostarczy pozytywnych efektw.
Wdziedzinie astronomii efekty byy mierzone nie tyle abstrakcyjnymi kryteriami
nauki, ile raczej moliwoci ich zastosowania wastronawigacji. Obserwacja nieba
miaa suy przede wszystkim udoskonalaniu eglugi morskiej poprzez uatwienie
sposobu wyznaczania pozycji statku. T zaleno astronomii od celw politycznych
bardzo trafnie okreli Jrme Lalande: Moliwe, e marynarka wojenna potrzebuje
astronomw, ale pewne jest, e astronomowie potrzebuj ministra marynarki20. Nic
wic dziwnego, e organizacja pracy przypominaa t, ktr na przykadzie fabryk
opisywa Adam Smith. Zaoenie, i moe by ona rozdzielona na wiele stanowisk,
anastpnie zoona przez osob oodpowiednich kompetencjach, stao si wzorem
dla organizacji prac wok nowych tablic wysokoci cia niebieskich. Grier przywouje jako przykad21 projekt opracowania almanachu dla potrzeb eglugi, zleconego
przez brytyjsk admiralicj Nevilowi Maskelyneowi. Astronom mia zorganizowa
swoj kadr obliczeniow (computers) tak, jak byo to przyjte wprzemyle bawenianym. Pracownicy otrzymywali odpowiednie materiay inarzdzia od firmy, ktra
ich zatrudnia, ichaupniczo wykonywali odpowiednie obliczenia. Maskelyne mia
kontrolowa prace oraz zdobyte wten sposb dane, czego wynikiem sta si opublikowany w1766 The Nautical Almanac. Zatrudnionych wprzemyle astronomicznym matematykw Grier nie waha si porwna do ludzkich komputerw. Zakres
ich obowizkw, podobnie jak wprzypadku wykorzystywanych dzisiaj maszyn, odpowiada tylko iwycznie przeliczeniu otrzymanych danych.
19
Ibidem, s. 12.
Si la Marine abesoin des astronomes, les astronomes ont besoin du ministre de la Marine. Cyt.za:
G. Boistel, Training Seafarers in Astronomy. Methods, Naval Schools, and Naval Observatories in
Eighteenth- and Nineteenth-Century France, tum. D. Aubin, Ch. Bigg [w:] The Heavens on Earth.
Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century Science and Culture, red. D. Aubin, Ch. Bigg,
O. Sibum, DurhamLondon 2010, s. 148.
21
Por. D. Grier, op. cit., s. 30.
20
79
Niewykluczone, e sam Wroski sta si elementem takiej maszyny, obejmujc

stanowisko wmarsylskim obserwatorium. Rozdrobnienie prac, ktrego zapewne by
wiadkiem iuczestnikiem, mogo skierowa go ku idei zjednoczenia poszczeglnych
metod analitycznych wabsolutnym rozumie twierdzi, e sam by jego wybranym
przedstawicielem i rewelatorem. Jednak uczestniczc w yciu instytucji naukowej
swojej epoki, wspecyficzny sposb przetworzy ide postpu, ktra zasilaa jego utopijn wyobrani. To wanie wdziedzinie astronomii ogaszano najwicej konkursw na udoskonalanie tablic astrologicznych oraz wynalazki uatwiajce nawigacj na
morzu. Itak na przykad w1820 roku Wroski uda si do Anglii, aby ubiega si
onagrod konkursow wzwizku zzagadnieniem pomiaru dugoci geograficznej
wnawigacji22. Niestety wyprawa skoczya si niefortunnie dla uczonego, ktrego
prac uznano za zbyt teoretyczn, za jego przyrzdy astronomiczne zostay zarekwirowane przez celnikw na granicy.
Wroski wcza si raz po raz do wycigu wdoskonaleniu metod obserwacyjnych
ianalitycznych czy to jako inynier konstruujcy swoje wynalazki, czy te wpracach powiconych ulepszeniom w dziedzinie matematyki, astronomii i geodezji.
Na paszczynie filozofii uznawa, e historyczny postp prowadzi przez er fizyczn,
wktrej czowiek jest uzaleniony od przyrody, do ery absolutnej, wktrej jednostka
poprzez emancypacj rozumu staje si cakowicie niezalena od natury. Wiedza ma
wic swj cel ostateczny triumf rozumu nad wszelkimi uwarunkowaniami. Takie
zaoenie wywodzi si moim zdaniem wanie zwizji postpu jako stopniowej eliminacji aberracji, ktre wymuszay niejako przecigajce si wtechnologiach eglarskich mocarstwa. Jak sam Wroski pisa wFilozofii krytycznej odkrytej przez Kanta
(1803): Odczuem wreszcie satysfakcj, kiedy zdoaem przewidzie, e wnajdalszej
nawet przyszoci niemoliwy bdzie najlejszy choby sceptycyzm23. W tym wypadku, cho prawdopodobnie jego teoria reformy wiedzy bya wyrazem sprzeciwu
wobec podziau pracy w instytucjach naukowych, filozof staje si kontynuatorem
ekonomicznej myli XVIII wieku.
Jzyk matematyki stosowanej wastronomii stawa si dla Wroskiego podstaw
opisu struktury wiata. Wcytowanym wyej dziele uczony twierdzi, e filozofia dy
do tego, aby odkry uporzdkowan apriori t a b l i c [podkr. P.U.] wszystkich moliwych okrele istnienia24. To przewiadczenie Wroskiego oprzewodniej
roli matematyki wpoznaniu Absolutu wywodzi si zprocesu ujednolicenia miar, zapocztkowanego pod koniec XIX wieku we Francji. Jak wskazuj David Aubin, Charlotte Bigg iOtto Sibum wswoim artykule, ustandaryzowanie miar byo wastronomii
obok procesu instytucjonalizacji icentralizacji kolejnym usprawnieniem bada
naukowych. Uniwersalne standardy okazay si dla astronomw bezwzgldnym
22
P. Pragacz, op. cit., s. 16.

J. M. Hoene-Wroski, Filozofia krytyczna odkryta przez Kanta [w:] Filozofia imyl spoeczna, s. 114.
24
Idem, Filozofia krytyczna odkryta przez Kanta, tum. M. Chojnacka, K. Kakiewicz, Studia zHistorii Filozofii 2015, nr 2, s. 49.
23
80
MASKA 29/2016
warunkiem komunikacji w sieci rozproszonych obserwatorw25. Problem, ktry

pojawi si pierwotnie na polu dziaalnoci astronomw, przenikn do ycia publicznego. Myl, e nie pozostawao to bez wpywu na Wroskiego. Jak wynika zpowyszego cytatu, wierzy on wmoliwo rozpisania struktury rzeczywistoci za pomoc
apriorycznych miar imetody tabelarycznej.
Na pocztku XIX wieku to obserwacja bya gwn metod prowadzenia bada
jakociowych. Zjawiska fizyczne staway si dla obserwatorw podstaw do opracowywania powszechnych praw za pomoc wzorw matematycznych. Wobserwatoriach uprawiano szerokie spektrum nauk. Kartografia, geodezja, meteorologia, fizyka
i statystka wszystkie wcznie z astronomi opieray si na obserwacji. Podczas
gdy uniwersytety i akademie dyy do rozczenia nauki wedug pewnego klucza
metodologicznego poszczeglnych dyscyplin, wobserwatoriach owe dyscypliny skaday si wcao26. Mimo e ich aktywno podaa winnych celach, bazoway one
wwikszoci na tych samych danych.
Niewykluczone, e wanie to dowiadczenie wspobecnoci rnych dyscyplin
naukowych podsuno Wroskiemu zasad oharmonijnej jednoci nauk. Jak pisa:
Zaczem si posugiwa znalezion zasad iodczuem satysfakcj pync zdostrzeenia wnaszej wiedzy owego p o r z d k u w z a j e m n e j z a l e n o c i [podkr.
P. U.], wzajemnego zwizku, onej jednoci, ktr tak miuje rozum27. Podstawa
matematyczna kadej zdyscyplin swoicie przeliczanych wobserwatoriach wpyna
rwnie na to, e filozof traktowa matematyk jako nauk opodwjnej funkcji. Autotetyczna funkcja matematyki polega na opisywaniu rzeczywistoci, awic na przykad wtworzeniu przez Wroskiego tablicy istnie (autotezja to uWroskiego zdolno do samoustanawiajcego si rozwoju); natomiast dzia, ktry nazywa techni,
dotyczy kreowania rzeczywistoci za pomoc prawa tworzenia. Te techniczne funkcje
matematyki, wktrych miaa ona czy si zfilozofi ipolityk, Wroski realizowa
midzy innymi piszc listy wadcw Europy, instruujc ich, jak powinni sprawowa
rzdy ktre [] zawieray dokadne wzory matematyczne, jak rzdzi28. Astronomia porednio przyczynia si do powstania statystyki. Notowanie pozycji gwiazd
przenioso si na obserwowanie specyficznych waciwoci ycia politycznego, czemu
mona si przyglda na przykadzie wzorw rzdzenia, oraz spoecznego (Wroski
by rwnie autorem Odezwy do narodw sowiaskich o przeznaczeniu wiata). T
zaleno statystyki od astronomii wida nie tylko zreszt uWroskiego, ale take
ubelgijskiego astronoma ikryminologa AdolpheaQuteleta29.
25
D. Aubin, Ch. Bigg, O. Sibum, Introduction: Observatory Techniques in Nineteenth-Century Science

and Society [w:] The Heavens on Earth, op. cit., s. 18.
26
Por. ibidem, s. 2.
27
J. M. Hoene-Wroski, op. cit., s. 114.
28
P. Pragacz, op. cit., s. 17. Badacz przywouje wzr zlistu do Ludwika Napoleona: gdzie a jest stopniem anarchii, d stopniem despotyzmu, m liczb czonkw partii liberalnej, n liczb czonkw
partii religijnej.
29
Por. D. Aubin, Ch. Bigg, O. Sibum, op. cit., s. 15.
81
Powysze rozwaania prowadz wic do wniosku, e praktyki naukowe obserwatorium, wktrym filozof pracowa bezporednio przed ustaleniem podstaw swojego
mesjanizmu, uwarunkoway jego teoretyczne ipraktyczne denie do Absolutu. Staraem si uj te wtki wfilozofii Hoene-Wroskiego, ktre mog okaza si niejednoznaczne zpunktu widzenia wspczesnej wiedzy naukowej. Badacze, ktrych opinie przywoaem, twierdz, e twrczo dziewitnastowiecznego naukowca musiaa
zosta najpierw dostosowana do poj odpowiednich dyscyplin naukowych, aby jej
sens sta si jasny. Tymczasem metodologie zastosowane wtej pracy wskazuj, wjakim
stopniu filozofia Wroskiego wynikaa zastronomii. Wtym miejscu warto raz jeszcze
przywoa stanowisko Andrzeja Walickiego, twierdzcego, e mesjanizm jest filozoficzno-religijn prb przepracowania postpu. Analizujc wybrane fragmenty obszernego
systemu absolutnego Wroskiego, mona dostrzec, e cho dzi mesjanizm pozostaje
na antypodach tego, co uwaane za naukowe, by on jedn ztych si, ktre stanowiy
podstaw nowoytnego modelu nauki funkcjonujcego take obecnie.
Bibliografia
Aubin D., Bigg Ch., Sibum O., Introduction: Observatory Techniques in Nineteenth-Century Science and Society [w:] The Heavens on Earth. Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century Science and Culture, red. D. Aubin, Ch. Bigg, O. Sibum,
DurhamLondon 2010.
Boistel G., Training Seafarers in Astronomy. Methods, Naval Schools, and Naval Observatories in Eighteenth- and Nineteenth-Century France, tum. D.Aubin, Ch. Bigg
[w:] The Heavens on Earth. Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century
Science and Culture, red. D. Aubin, Ch. Bigg, O. Sibum, DurhamLondon 2010.
Grier D. A., When Computers Were Human, New Jersey 2005.
Hoene-Wroski J. M., Filozofia krytyczna odkryta przez Kanta, tum. M. Chojnacka,
K. Kakiewicz, Studia zHistorii Filozofii 2015, nr 2.
Hoene-Wroski. ycie, matematyka ifilozofia, red. P. Pragacz, Warszawa 2008.Jastrzbiec-Kozowski S., Jzef Maria Hoene Wroski. Sylwetka idoktryna, Wolsztyn 2013.
Kozowski W., Hoene-Wroski jako filozof, Warszawa 1907.
Latour B., Nigdy nie bylimy nowoczeni. Studium z antropologii symetrycznej,
tum. M. Gdula, Warszawa 2011.
Shapin S., History of Science and its Sociological Reconstructions, History of Science
1982, nr 20.
Sikora A., Hoene-Wroski, Warszawa 1995.
Walicki A., Filozofia amesjanizm. Studia zdziejw filozofii imyli spoeczno-religijnej
romantyzmu polskiego, Warszawa 1970.
Walicki A., Polska myl filozoficzna epoki midzypowstaniowej [w:] Filozofia imyl spoeczna wlatach 18311864, red. A. Walicki, A. Sikora, Warszawa 1977.
82
MASKA 29/2016
Summary
The Impact of Astronomy on the Philosophy
of Jzef Hoene-Wroski
The aim of this essay is to embed the philosophy of Jzef Hoene-Wroski in a context of astronomy at the beginning of the nineteenth century. By using methods of
Bruno Latours new anthropology and Steven Shapins sociology of scientific knowledge I investigate how the messianism of Wroski is related to the features of astronomy of eighteenth and nineteenth century. The paper leads to a conclusion that an
astronomical experience of Wroski, which was hitherto omitted in the history of
philosophy, is crucial to fully comprehend his absolute philosophy.
Anna Makowiak
Mythical Universes of ThirdMillennium Religious Movements:

The Church ofthe Flying Spaghetti
Institute of Religious Studies of Jagiellonian University
Introduction and conceptualization

The Church of the Flying Spaghetti Monster (FSM) and Matrixism have created extended mythical universes. These two third-millennium religious movements deliver advanced cosmogonies and cosmologies. My aim is to analyse and compare them. The
description of these phenomena needs to begin with the general conceptualization.
Labelling new religious movements such as Matrixism and the Church of the
Flying Spaghetti Monster is very problematic, they can be recognized under different
terms: fiction-based religions, joke religions, invented religions, alternative spiritualties, postmodern, consumer and hyper-real religions. Ifind the first two terms most
useful while describing the Church ofthe FSM and Matrixism.
Professor Carol M.Cusack, the author of the only existing monograph pertaining to the invented religions1, described both Matrixism and the Church the of the
Flying Spaghetti Monster. Even though her definition of invented religions is not
helpful for this analysis2. Markus Altena Davidsen introduced the classification of
fiction-based religions as opposed to history-based religions. In fiction-based religion
[] fictional texts are used as authoritative texts3, and fiction is [] any literary
narrative which is not intended by its author to refer toevents which have taken
place in the actual world prior to being entextualised4. Moreover, Scott Simpson
1
C. M. Cusack, Invented Religions: Imagination, Fiction and Faith, Farnham 2010.

According to C. M. Cusacks, invented religions, unlike traditional religions, [] are openly defying the web ofconventions that surround the establishment of new religions, which include linking
the new teaching to an existing religious tradition []. Ibidem, p. 1. This is not the case of either
Matrixism or the Church ofthe FSM.
3
M. A. Davidsen, Fiction-based religion: Conceptualising anew category against history-based religion
andfandom, Culture and Religion, 2013, no. 14 (4), p. 384.
4
Ibidem, p. 384.
2
85
Anna Makowiak, Mythical Universes of Third-Millennium Religious Movements...
described the phenomenon of joke religions5. According to his definition, joke religions are para-religious movements, invented primarily to amuse the authors and
their audience, which extend beyond simple literary fiction to take on an approximation of many of the dimensions of real religious movements6. Ifind the terms:
fiction-based religion (defined by Markus A. Davidsen) and joke religion (defined by
Scott Simpson) most adequate and useful while describing the Church of the FSM
and Matrixism.
Matrixism and the Church
of the Flying Spaghetti Monster
Matrixism is, or rather was7, an internet religion inspired by stories concerning
theworld of the Matrix. It was based on The Matrix8, the legendary science-fiction
film released in 1999, its sequels (TheMatrix Reloaded from 20039, The Matrix Revolutions from 200310), and its media franchise (animated films, comic books, video
games). The Wachowskis trilogy galvanized numerous philosophical comments
andcomparisons. Scholars were finding motifs derived from thephilosophy of Plato, Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger, and Baudrillard in the films11. The Matrix
and its sequels raise deeply religious matters, in these films we can find elements
characteristic of various traditions: Buddhism, Christianity, Gnosticism, Judaism,
Islam...12 Moreover, thenarrative about the world ofthe Matrix is an [...] example
of modern-day myth making13, aclassical story of aheros journey14, afoundation
myth of anew, minor religion that did not last long.
In the course abrief history of Matrixism or the path of the One, around 2000
Pathists (followers or this path) registered their membership via email. The religious
5
S. Simpson, Joke Religions: Make-Believe in the Sandbox of the Gods, Ex Nihilo. Periodyk Modych
Religioznawcw, 2011, no. 2 (6).
6
Ibidem, p. 92.
7
Matrixism has been in its moribund condition since 2008.
8
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix, USA, Australia 1999.
9
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Reloaded, USA, Australia 2003.
10
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Revolutions, USA, Australia 2003.
11
Philosophers Explore The Matrix, ed. Ch. Grau, Oxford, New York 2005; The Matrix and Philosophy:
Welcome to the Desert of the Real, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2002; More Matrix and Philosophy:
Revolutions and Reloaded Decoded, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2005.
12
F. Flannery-Dailey, R. Wagner, Wake up! Gnosticism and Buddhism in The Matrix, The Journal of Religion and Film 2001, no. 5 (2) [on-line:] http://www.unomaha.edu/jrf/gnostic.htm
[09.05.2016]; J. L. Ford, Buddhism, Christianity, and The Matrix: The Dialectic of Myth-Making
inContemporary Cinema, The Journal of Religion and Film 2000, no. 4 (2) [on-line:] http://www.
unomaha.edu/jrf/thematrix.htm [09.05.2016]; I. Samawi Hamid, The Cosmological Journey of Neo:
An Islamic Matrix [in:] More Matrix andPhilosophy, op.cit.
13
J. L. Ford, op. cit.
14
J. Campbell, The Hero with aThousand Faces, 2nd edition, Princeton 1968. Vide: Ch. Volger, The Matrix
Joseph Campbell Monomyth [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=8AG4rlGkCRU [09.05.2016].
86
MASKA 29/2016
movement was introduced in 2004 on a website www.geocities.com/matrixism15.

That year was astarting point of the history ofPathists. Nevertheless, they claimed
that the history of Matrixism was much longer, it could be traced back to 1911
and linked to the Bahaifaith.16 In 2008, the original Matrixism website was shut
down together with the Geocities web hosting service. And therefore, since 2008 this
internet religion has been in its moribund condition.17 Matrixism has disappeared
and there are not many signs ofit: the original website is not active, other internet
representations of this movement (www.newmatrixism.com, www.matrixism.org18)
have vanished.
In 2005, a few months after the introduction of Matrixism, physics graduate
Bobby Henderson wrote an open letter to Kansas School Board.19 His aim was to
protest against the decision allowing the theory of Intelligent Design, aquasi-scientific manifestation ofCreationism, to be taught in science classrooms along with the
theory of evolution. Henderson claimed that he was of strong belief and he had evidence that the Flying Spaghetti Monster created the universe. On behalf of 10 million ofPastafarians, he demanded to include the Flying Spaghetti Monster in science
curriculums. Moreover, Henderson posted that letter on his website,20 and received
alot of attention.21 Besides, more extensive holy books of Pastafarianism were written. Bobby Hendersons The Gospel of the Flying Spaghetti Monster22 was published by
Villard in2006. Later on, the adherents of the FSM prepared The Loose Canon.23 The
publication which is divided into two parts: The Old Pastament and TheNew Pastament, is an obvious parody of the Bible. There are numerous incongruences, biblical
references andmockeries inthe holy texts of the Church of the Flying Spaghetti.
Bobby Henderson established the Church of the Flying Spaghetti Monster because
hewas [...] dedicated to keeping Intelligent Design (ID) out of public school science classrooms24. However, since 2005 the Church has undergone an evolution,
15
Matrixism: The path of the One [on-line:] http://web.archive.org/web/20081225091136/http://

www.geocities.com/matrixism/ [09.05.2016].
16
Ibidem.
17
Igave aspeech about short life and death of Matrixism at the Conference on Invented Religions
which took place in Krakw on 28th March 2015.
18
J. W. Morehead, A world without rules and controls, without borders or boundaries: Matrixism,
New Mythologies, and Symbolic Pilgrimages [in:] Handbook of Hyper-Real Religions, ed. A. Possamai,
Leiden 2012, p. 114.
19
B. Henderson, Open Letter To Kansas School Board [on-line:] http://www.venganza.org/about/openletter/ [09.05.2016].
20
Ibidem.
21
D. E. Cowan, Religion on the Internet [in:] The SAGE Handbook of the Sociology of Religion, eds. J.A.Beckford, N. J. Demerath III, London, Thousand Oaks, New Delhi, Singapore 2007, pp. 360361.
22
B. Henderson, The Gospel of the Flying Spaghetti Monster, New York 2006.
23
The Loose Canon: AReally Important Collection of Words: AHoly Book of the Church oftheFlying
Spaghetti Monster [on-line:] http://www.loose-canon.info/Loose-Canon-1st-Ed.pdf [09.05.2016].
24
Ibidem, p. 153.
87
gained popularity, interests, media attention, and sometimes even official recognition. Therefore, Bobby Henderson wrote in 2010 that FSM still going strong
though after 5 years were at that dangerous place where we either become more real
or more fake and both worry me. Dont want the church ofFSM turning into Scientology or Mormonism25. Today Pastafarianism is the most recognizable joke religion
in Poland, as well as worldwide. The members of the Polish Church of the FSM are
tenaciously struggling forastate recognition26.
The mythical universe of The Matrix trilogy
and Matrixism
The Wachowskis trilogy brings up cosmological questions, The Matrix and its sequels ask about the nature of reality, the difference between actuality and illusion,
the purpose and the destiny of the world and humanity. The adherents of the path
of the One individually reinterpreted the mythical cosmos, which was presented in
The Matrix trilogy27. Nevertheless, due to the moribund condition of Matrixism, we
are able to find little information on their interpretations. We can learn something
about Pathists worldviews from what is left from the original Matrixism website.28
The adherents of the path of the One were required to analyse and interpret
ontheir own, because [] Matrixism is similar to the Protestant Reformation in its
innovation that people should read and interpret the Bible for themselves instead of
relying onpriests to do it for them29. Texts that Pathists should research individually
were listed online. They included primarily the Wachowskis trilogy and also: Aldous
Huxleys books, The Chronicles of Narniaby C. S. Lewis, Bhagavad Gita, the Bible,
the Quran, abook about lacrosse...30 According to the Geocities website, Matrixism
was created by the Wachowski brothers for the most part but also Aldous Huxley,
C. S. Lewis and Abdul Baha and they [] have stood on the shoulders giants
men like the Buddha and Jesus Christ31. These lists give us information about Matrixisms beliefs. Firstly, the path of the One does not have an exclusivity clause as
part of its canon32, the authors of the website even encouraged readers to follow
another religious path at the same time. They made several references to the Bahai
25
B. Henderson, Addendum 2010 [on-line:] http://blog.venganza.org/about.php [09.05.2016].

Rejestracja Kocioa Latajcego Potwora Spaghetti [on-line:] http://www.klps.pl/home/rejestracja-kocioa.html [09.05.2016].
27
FAQ [on-line:] http://web.archive.org/web/20090901225214/http://geocities.com/matrixism/faq.html
[09.05.2016].
28
Matrixism: The path of the One [on-line:] http://web.archive.org/web/20081225091136/http://
www.geocities.com/matrixism/ [09.05.2016].
29
FAQ, op. cit.
30
Join [on-line:] http://web.archive.org/web/20081009010321/http://www.geocities.com/matrixism2069/ membershipform.html, [09.05.2016].
31
FAQ, op. cit.
32
Ibidem.
26
88
MASKA 29/2016
faith. It linked their teaching with the older, well-established belief system, which
emphasizes unity and harmony between religions. Secondly, inspirations from Aldous Huxleys and C. S. Lewiss texts are closely linked to illusion the leitmotif of
both The Matrix trilogy and Matrixism. In order to examine the subject of illusion,
we should take alook at the world of the Matrix.
The Wachowskis trilogy tells astory that takes place in two different worlds: Matrix and the desert of the real33. The matrix is aneurointeractive simulation within
the computer environment. Here the viewer is introduced into the world that has
been pulled over peoples eyes to blind them from the truth and create the prison for
their minds34. However, that world of illusions is also [...] an intermediary realm
between Neos earthy existence and the source that is his cosmological origin35 and
aplace where the awaken ones develop. The Matrix pictures the desert of the real
inapproximately 2199 CE. This pessimistic reality is divided into three significant
parts: fields of human beings, Zion the last remaining human city and the Machine
City, aplace where Neo goes in the third part of the trilogy36 in order to fulfil the
prophecy, which requires saving the world and humanity.
The Matrix gave the followers of the path of the One [...] an apocalyptic prophecy regarding amessiah and his role in bringing about world peace37. According to
The Matrix trilogy, our year numbering system is wrong. Pathists did not understand
this fact literally, the year 2199 simply indicates that the fulfilment of the prophecy will
take place after the year 1999, and [] the exact day may be closer to 2199 []38.
The adherents of Matrixism interpret computer simulation as ametaphor of
rules and values of our shallow consumer society:
Matrixism looks at the computer simulation aspect ofThe Matrixas ametaphor for
the rules, norms and values of our current society. This metaphor also refers to hyperreality (i.e. television, radio, internet, etc.) which effects people in much the same way
as raw (i.e. real) experience39.
Apparently Pathists were critical about the illusory contemporary world. They
were seeking authenticity somewhere else, beyond the metaphor of Matrix and in
altered states of consciousness caused by psychedelic drugs40.
33

35

36

37

38

39

40

34
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix, op. cit.

Ibidem.
I. Samawi Hamid, op. cit., p. 143.
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Revolutions, op. cit.
Matrixism: The path of the One, op. cit.
Ibidem.
FAQ, op. cit.
Pathists considered the use of psychoactive drugs as asacrament, they emphasized the red pill
scene from The Matrix, they referred to Aldous Huxleys recalls of his psychedelic experiences.
89
The world of illusions inside the Matrix has been compared by Idris Samawi Hamid41 with Islamic duny and by Michael Barnnigan42 with Buddhist maya. Duny is
aphenomenal world of illusion and slavery, aplace where our superficial desires lie:
It is the realm of which we are immediately conscious. It is aphenomenal world wherein lie our immediate desire s and attachments. It is an ephemeral world whose objects
of desire do not last. It is auniverse where one is not free except as aslave to ones own
desires. It is aplace where the initial choice that brought us into existence has been
forgotten and buried very deep into the recesses ofconsciousness. Yet most of us accept
this world as ultimately real and are completely enslaved by it43.
Also Buddhism teaches that the world we live in is maya, an illusion. What is
the nature ofthis illusion? Michael Brannigan gave the example of Mahayana
interpretation:
[...] The illusory nature of the world consists in our knowledge of the world. This is, the
concrete world does exist, but our views and perception of this reality do not match the
reality itself. The image in the mirror is not the reality that is in front of the mirror [...]44.
Why did the Wachowskis use so many mirror-reflections? Brannigan points out
that they reminded [...] us that we need to be careful not to place too much importance on the images that are reflected45. Mirrors in Buddhism and in The Matrix trilogy are [...] symbolizing the mental act of reflection, examination, thinking
through46. The Wachowskis used several motifs derived from Buddhism in the trilogy. Probably themost obvious Buddhist reference can be found in ascene from
The Matrix that takes places in the Oracles flat. There Neo meets abold boy who
wears monks robe. While the boy is bending aspoon with the power of his mind,
the viewers can observe Neos mirror-reflection on the utensil:
Boy: Do not try to bend the spoon. Thats impossible. Instead... only try to realize
the truth.
Neo: What truth?
Boy: There is no spoon.
Neo: There is no spoon?
Boy: Then youll see, that it is not the spoon that bends, it is only yourself47.
41

43

44

45

46

47

42
90
I. Samawi Hamid, op. cit.

M. Brannigan, There Is No Spoon: ABuddhist Mirror [in:] The Matrix and Philosophy... op. cit.
M. Brannigan, op. cit., p. 103.
Ibidem, p. 103.
Ibidem, p. 104.
A. Wachowski, L. Wachowski The Matrix, op. cit.
MASKA 29/2016
This scene refers not only to the concept of maya, but also to the Chan Buddhist
teachings ofHui-neng. It brings to mind his sutra about aflag:
[] the wind was blowing aflag. One monk said it was the wind that was moving.
Another monk said it was the flag that was moving. They wouldnt stop arguing, so
Istepped forward and said, It isnt the wind thats moving, and it isnt the flag thats
moving. Its your minds that are moving48.
The Wachowskis, who were recognized as the creators of the path of the One,
portrayed the Architect and the Oracle as supernatural beings, the designers of the
world of the Matrix. The Architect manifests the Source the ultimate origin of the
programs, the Matrix, the machines, Neo and the others. According to Idris Samawi
Hamid, the source corresponds with Neoplatonic principle ofreality, the beginning
of the chain of emanations the First Intellect, the Universal Intellect, or the One49.
The Architect is the father of the Matrix, he strives for balancing the equation with
the harmony of mathematical precision. He created six versions of the Matrix, the
first one was perfect and, in the same time, it was amonumental failure.50 The Oracle
is the mother of the Matrix, sheunbalances the equation, represents choice, abnormality, and possibility. Atfirst sight, wenotice aconflict between the creators, but in
fact they complement each other, [...] the Oracle works (through Neo) to save the
very world the Architect built51.
The remains of the cosmological beliefs of Matrixism cannot be analysed separately from their origins mainly The Matrix films. The Wachowskis trilogy was
an area of great potential for postmodern myth-making, religious comments, and
philosophical comparisons. Pathists had rich sources to take inspirations from while
creating their cosmological interpretations.
Mythical universe of the Church
of the Flying Spaghetti Monster
The sacred scriptures of the Church of the Flying Spaghetti Monster present acomplex cosmological system that is described below. And the question is: why this
parody created an expanded mythical universe?
Cosmogony and cosmology of Pastafarianism are based on abelief in the eternal
creator, the Flying Spaghetti Monster, who is portrayed as pasta with noodly appendages, two eyeballs, and two meatballs. According to the believers, the FSM created
life and the cosmos in his image. From his flesh, molecular pieces of fusilli pasta that
48
R. Pine (translation and commentary), The Platform Sutra: The Zen Teaching of Hui-neng, Berkeley
2006, pp. 122123.
49
I. Samawi Hamid, op. cit.
50
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Reloaded, op. cit.
51
91
resemble the structure of the DNA, everything originated. Bobby Henderson describes the universe as abowl of pasta:
[] Science tells us that the universe itself is composed of nothing more than an enormous matrix ofstrings, vibrating to their own Noodly music, forming asingle, unified,
coherent framework ofinvisible spaghetti. In short, its all one eternal bowl of pasta52.
The Flying Spaghetti Monster is obviously aparody of the God of the Old Testament. This supreme being can be characterized as jealous, severe, omniscient, and
omnipotent53. For example, in The Old Pastament there is astory about aman named
Abe, who got drunk with the FSM. The deity asked him to kill his son, albeit later
backtracked from his decision, and made him circumcised himself instead. The Loose
Canon parodies the Bible, through plenty of biblical impersonators and references. Furthermore, it comprises numerous characters from other religious traditions,
history, and pop-culture. Among others, Hari Krishnas, Ninjas, Dalai Llama, the
Buddha, Charles Darwin, Albert Einstein, Marie Curie, Dave Barry, Pirate Pete,
and Batman are mentioned in this
highly eclectic text.
In the beginning, the FSM created
[] mountains, trees and amidgit/
midget (but not necessarily in that
order), and that thereafter He took
three days off, Friday being the Holiest among them54. According to
another version of the cosmogonic
myth, 5 000 years ago this supreme
being [...] created the universe and
abunch of planets, including Earth55.
Earth was brought to life in less than
a second, though it took the Flying
Spaghetti Monster years to camouPict. 1. The Flying Spaghetti Monster, a Volcano of
flage its real age. Dinosaurs bones
Beer, and a Factory of Strippers (source: The Loose
Canon: A Really Important Collection of Words: A Holy were placed, because, as it is written
in the texts, in reality dinosaurs lived
Book of the Church oftheFlying Spaghetti Monster
[on-line:] http://www.loose-canon.info/Loose-Caalongside people and had no bones,
non-1st-Ed.pdf [28.12.2015], cover).
they were [...] not much more than
52
B. Henderson, The Gospel... op. cit., p. 41.

The characteristics of the God of the Old Testament God is ahighly complex subject matter. Here
Iam referring solely to his popular image, because it has been an object of Pastafarians mockery.
Vide: R. Dawkins, God Delusion: Boston, New York 2006, p. 51; M. E. Mills, Images of God in the
Old Testament, London 1998.
54
The Loose Canon... op. cit., p. 2.
55
53
92
MASKA 29/2016
amassive collection of penises (penii) under athick skin56. The Flying Spaghetti
Monster also manipulated thecarbon-dating process, he is [...] changing the results
with His Noodly Appendage57.
In The Old Pastament we can find stories about three races of people: the first and
the oldest, cute, bald, and short Midgets, who lived near the holy Bobby Mountain.
Later, bored FSM created the Midgits, who were similar to the Midgets, but had
hair on their heads and on their breasts. After some fights, the Midgits settled down
in the kingdom of Noodelim, situated bythe sea. The third race of human beings,
the Big People were brought to life in order to control the Midgets and Midgits, and
lived near them58.
According to The Gospel of the Flying Spaghetti Monster, the Noodle Earth was
inhabited also by representatives of other categories: Pirates his chosen people and
their adversaries, evil, bloodthirsty descendants of Ninjas the Hari Krishnas59. Pirates were peace-loving explorers who were seeking adventures, sailing andspreading
the words of the FSM. They were neither criminals nor thieves nor killers:
And while mainstream education tells us that Pirates were hunted down because they
were thieves, killers, etc., this is largely amisinformation campaign propagated by the
Krishnas and many of the other religions that banded together to begin their systematic
assault on the Pirates worship of the FSM60.
Pirates have nearly died off, which has catastrophic effects on the world: Global
warming, earthquakes, hurricanes, and other natural disasters are adirect effect of
the shrinking numbers of Pirates since the 1800s61. As we can observe, the fact
presented in the text is that Pirates survival is crucial for our entire planet and it has
essential impact on global warming. According to The Loose Canon, the Earths orbit
isnolonger stabilized by Pirates. Therefore, our planet is moving inexorably to the
sun, which will eventually swallow it up.
Furthermore, the members of the Church of the Flying Spaghetti Monster have
constructed the concepts of heaven and hell. All the true believers after death go
to the Pastafarian heaven. The main attractions of this place are: the Volcano of
Beer and the Factory of Strippers (Figure 1). TheBeer Volcano is really aVolcano
of any beverage you like62, so that rum lovers can drink their favourite beverage
from the Volcano. There are female and male strippers in this heaven, however, male
56

58

59

60

61

62

57
Ibidem, p. 52.
B. Henderson, Open Letter... op. cit.
The Loose Canon... op. cit., pp. 511.
B. Henderson, The Gospel... op. cit., pp. 5456.
Ibidem, p. 55.
B. Henderson, Open Letter... op. cit.
93
strippers are invisible to the heterosexual men63. The Pastafarian heaven is located
onan island, with lots of ships sailing around. The great beer volcano dominates the
island. The higher one gets, the more delicious pasta and beer he/she can enjoy, the
more beautiful strippers are, thecooler Pirates one she/he meets. TheFlying Spaghetti Monster likes spending time near the crater, where he gathers all the best and
brightest to Him [...]64.
On the other hand, there is no hell with boiling liquids, fire, and physical tortures. Unbelievers after death go to aplace called Hell Light, there they [...] have
to live with school cafeteria spaghetti, second rate beer, and boring jobs in the service industries [...]65. The inhabitants of Hell Light were not bad people, they just
did not recognize the true faith. Actual Pastafarian Hell is reserved for avery few
[...]66 among whom corrupted politicians, conmen, bullies of the geopolitical world
should be mentioned. They never drink finest beverages, never eat pasta: Never will
they eat of the Pasta of any kind, but will live on lots of beans and rice, potatoes and
extremely cheap cuts of meat [...]67. The inhabitants ofthat terrible place do the
most awful jobs: They will do all the laundry, cleaning and heavy or unpleasant jobs
that are there68.
It is time to go back to the initial question about the reason of this expanded
cosmological system delivered by the Church of the FSM. Even obvious mockery religions need to follow the web of conventions ofestablished religions, in order to be
recognized as successful criticism. This subject matter have been described by David
Chidester in his book about the intersections between religion and popular culture
in America69. Indeed, the Church ofthe FSM is so vivid thanks to constant conflicts
and comparisons with its opponents traditional and influential religious systems,
primarily Christianity70.
Conclusions and comparisons
Ihave described two very newly invented mythical universes. The first one was based on Wachowskis trilogy and introduced by its fans, the second one was created
by Bobby Henderson and his followers the members of the Church of the Flying
Spaghetti Monster. Both of these unconventional and very recent (initiated between
63

65

66

67

68

69


Ibidem, p. 128.
Ibidem, p. 128.
Ibidem, p. 128.
Ibidem, p. 128.
D. Chidester, Authentic Fakes: Religion and American Popular Culture, Los Angeles, London 2004,
p. 210 [after:] C. M. Cusack, op. cit., p. 114.
70
The Church of the FSM usually mocks Christianity, however, not only. For example, Turkish Pastafarians criticize primarily Islam.
64
94
MASKA 29/2016
2004 and 2005) religious movements deliver quite sophisticated cosmologies and
cosmogonies. However, thereasons why they do that are different.
The mythical universe of Matrixism is complex, because it is based on stories
about the world of the Matrix. As I mentioned earlier, these legendary films are
deeply religious, mythological and philosophical. The Wachowskis trilogy raises numerous cosmological questions. The Matrix films, together with other texts from
the Matrixism canon were open to interpretations. Due to the moribund condition
of this religious phenomenon, there are not many results of this process remaining. Though, we can still regain some information about this fiction-based religious
movement from what is left of theGeocities website.
When it comes to the Church of the FSM, The Gospel of the Flying Spaghetti Monster and The Loose Canon depict an expanded cosmological system in order to be
perceived as asuccessful mockery. Pastafarians follow the web of conventions characteristic of well-established religions, because they are fuelled by conflicts with the
representatives of other faiths. In order to survive, the Church of the Flying Spaghetti
Monster constantly needs to simulate traditional religions, primarily Christianity. And
therefore, theadherents of the FSM claim to be very exclusive and strict about their
religious beliefs. Even the youngest of them, like 13-years-old Tristan from The Gospel
of the Flying Spaghetti Monster, who wrote: Being pastafarian, Ibelieve in the Flying
Spagetti Monster to be the one true and only god. Usually when Itell people that Iam
pastafarian they laugh at me and say No seriously. This really offends me71.
Contrary to Pastafarians, Pathists claimed to be open to various interpretations
of their holy texts and highly inclusive. The Matrix trilogy and Matrixism were taking inspirations from various religious and philosophical traditions, Pathists were
claiming to follow the Bahaifaith in its apologia for the unity and oneness of all the
religions. Matrixism was inclusive, the authors of its website were enthusiastic about
the idea that its followers adhere to other religions in the same time.
The Church of the Flying Spaghetti Monster and Matrixism are the products of
the contemporary consumer society. Nevertheless, their attitudes towards it vary radically. Pathists considered the Matrix the computer simulation [] as ametaphor
for the rules, norms and values of our current society72. The world of the Matrix
and, symbolically, our world are illusory, and therefore authenticity could be found
somewhere outside them. Illusion is one of the main themes of the Wachowskis
trilogy and the path of the One. That is why, the Matrix has been juxtaposed with
Islamic duny and Buddhist maya.
Moreover, the followers of the path of the One were critical about advertising and
marketing which are inseparable elements of the consumer society. Authors of the original Matrixism website listed religious rules and laws of the path of the One. The first rule
stated: The human image is now banned from all forms of advertising and marketing73.
71

FAQ, op. cit.
73
Ibidem.
72
95
The Church of the Flying Spaghetti Monster does not share this criticism ofconsumerism. Take into consideration its concepts of heaven and hell. The main spots of
the Pastafarian heaven are the Volcano of Beer and the Factory of Strippers. The place is
aconsumer paradise. The dead believers mind only about consumption of beer, pasta,
sex. They can choose from the vast range of beverages, because the Beer Volcano is
really aVolcano of any beverage you like74. There is no hell with physical tortures and
fire. Unbelievers are deprived of quality goods and the variety of options, they [...]
have to live with school cafeteria spaghetti, second rate beer [...]75. The followers of the
Church of the Flying Spaghetti Monster fully embrace consumer society.
References
Campbell J., The Hero with aThousand Faces, 2nd edition, Princeton 1968.
Cowan D. E., Religion on the Internet [in:] The SAGE Handbook of the Sociology of
Religion, eds. J.A.Beckford, N. J. Demerath III, London, Thousand Oaks, New
Delhi, Singapore 2007.
Cusack C. M., Invented Religions: Imagination, Fiction and Faith, Farnham, 2010.
Davidsen M. A., Fiction-based religion: Conceptualising anew category against history-based religion andfandom, Culture and Religion, 2013, no. 14 (4).
Dawkins R., God Delusion: Boston, New York 2006.
FAQ [on-line:] http://web.archive.org/web/20090901225214/http://geocities.com/
matrixism/faq.html [09.05.2016].
Flannery-Dailey F., Wagner R., Wake up! Gnosticism and Buddhism in The Matrix,
The Journal of Religion and Film, 2001, no. 5 (2) [on-line:] http://www.unomaha.edu/jrf/gnostic.htm [09.05.2016].
Ford J. L., Buddhism, Christianity, and The Matrix: The Dialectic of Myth-Making
inContemporary Cinema, The Journal of Religion and Film, 2000, no. 4 (2)
[on-line:] http://www.unomaha.edu/jrf/thematrix.htm [09.05.2016].
Join [on-line:] http://web.archive.org/web/20081009010321/http://www.geocities.
com/matrixism2069/membershipform.html, [09.05.2016].
Henderson B., Addendum 2010 [on-line:] http://blog.venganza.org/about.php
[09.05.2016].
Henderson B., The Gospel of the Flying Spaghetti Monster, New York 2006.
Henderson B., Open Letter To Kansas School Board [on-line:] http://www.venganza.
org/about/open-letter/ [09.05.2016].
The Loose Canon: AReally Important Collection of Words: AHoly Book of the Church
oftheFlying Spaghetti Monster [on-line:] http://www.loose-canon.info/Loose-Canon-1st-Ed.pdf [09.05.2016].
74

Ibidem, p. 128.
75
96
MASKA 29/2016
The Matrix and Philosophy: Welcome to the Desert of the Real, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2002.
Matrixism: The path of the One [on-line:] http://web.archive.org/web/
20081225091136/http://www.geocities.com/matrixism/ [09.05.2016].
Mills M. E., Images of God in the Old Testament, London 1998.
More Matrix and Philosophy: Revolutions and Reloaded Decoded, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2005.
Philosophers Explore The Matrix, ed. Ch. Grau, Oxford, New York 2005.
Morehead J. W., Aworld without rulesand controls, without borders or boundaries:
Matrixism, New Mythologies, and Symbolic Pilgrimages [in:] Handbook of Hyper-Real Religions, ed. A. Possamai, Leiden 2012.
The Platform Sutra: The Zen Teaching of Hui-neng, transl. and commentary R. Pine,
Berkeley 2006.
Rejestracja Kocioa Latajcego Potwora Spaghetti [on-line:] http://www.klps.pl/home/
rejestracja-kocioa.html [09.05.2016].
Simpson S., Joke Religions: Make-Believe in the Sandbox of the Gods, Ex Nihilo.
Periodyk Modych Religioznawcw, 2011, no. 2 (6).
Volger Ch., The Matrix Joseph Campbell Monomyth [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=8AG4rlGkCRU [09.05.2016].
Wachowski A., Wachowski L., The Matrix, USA, Australia 1999.
Wachowski A., Wachowski L., The Matrix Reloaded, USA, Australia 2003.
Wachowski A., Wachowski L., The Matrix Revolutions, USA, Australia 2003.
Summary
Mythical Universes of Third-Millennium Religious Movements:
The Church ofthe Flying Spaghetti Monster and Matrixism
The article pertains to two third-millennium religious movements: the Church of the
Flying Spaghetti Monster and Matrixism. There is no commonly agreed way of classifying these phenomena. They can belabelled as: invented religions, fiction-based
religions, or joke religions. The analysis of Church of the Flying Spaghetti Monster
and the Wachowskis trilogy together with the internet-based religious movement
derived from it, provide explanations regarding cosmological questions. The aim of
this text is to examine mythical cosmoses they created.
Przemysaw Koniuszy
Pomidzy podmiotem iprzestrzeni.

Kosmos wpoezji Wisawy Szymborskiej
Moe gdzie indziej s miejsca podobne,

jednak nikt nie uwaa ich za pikne1.
Na og dotychczasowi badacze poezji Wisawy Szymborskiej rekonstruujc jej

kosmologi, wiatopogld izastanawiajc si nad proweniencj bliskich jej tendencji przywouj trzech filozofw: Heraklita zEfezu, Gottfrieda Wilhelma Leibniza
i Martina Heideggera2. Takie niezwykle szerokie zarysowanie spektrum inspiracji
jest jak najbardziej uzasadnione, gdy za ich porednictwem mona bez przeszkd
wyodrbni iwskaza bezporednie rdo immanentnych cech twrczoci poetki:
refleksj nad nieustannym przeksztacaniem si materii (panta rhei), otwarcie si
na hipotetyczne istnienie organizujcej wszystko zasady (np. logosu jako modusu
umoliwiania widzenia3), denie do wypracowania konsensusu pomidzy przeciwiestwami, skrajny indywidualizm istnienia (monada jako zamknity kosmos4)
iwreszcie transcendentalny aspekt istnienia wwiecie, czyli rozumienie przez Szymborsk fenomenu czowieka jako istoty, ktrej przeznaczeniem jest rozwj intelektualny podczas cigego przezwyciania autonomii swego ja na rzecz stanowienia ze
wiatem nierozerwalnej jednoci. Niniejszym tekstem chciabym poszerzy tego rodzaju recepcj kosmosu, przestrzeni ipodmiotowoci wpoezji Szymborskiej okilka
perspektyw, ktre wprost wywodz si zpitagoreizmu istoicyzmu. Myl tu ozagadnieniach powizanych zpowrotem do problemu poznania jako partycypacji, zespolenia ztym, co poznawane5, konsekwencjach wiary wharmoni sfer, ukrytej pod
1
W. Szymborska, Tutaj [w:] eadem, Tutaj, Krakw 2015, s. 5.

Por. S. Balbus, wiat ze wszystkich stron wiata. OWisawie Szymborskiej, Krakw 1996, ss. 76154,
171175; W. Ligza, Opoezji Wisawy Szymborskiej. wiat wstanie korekty, Krakw 2002, ss. 98118,
308314, 348358; A. Wiatr, Syzyf poezji wpiekle wspczesnoci. Rzecz oWisawie Szymborskiej, Warszawa 1996, ss. 120148.
3
M. Heidegger, Bycie iczas, tum. B. Baran, Warszawa 2010, s. 53.
4
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 2009, s. 87.
5
W. Juszczak, Poeta imit, Woowiec 2014, s. 77.
2
99
Przemysaw Koniuszy, Pomidzy podmiotem i przestrzeni. Kosmos w poezji...
mask autoironii stoickiej postawie wobec egzystencji6 jako moliwoci wczucia

si wwiat irozumieniu przeksztacania si przestrzeni jako kolejno nastpujcych
po sobie faz destrukcji i progresu7. Jak widzimy, wszystkie te elementy nawzajem
ze sob koresponduj, poniewa w twrczoci poetki, jakby w obliczu dominacji
impresji podmiotw, odradza si ontologia archaiczna Mircei Eliadego, czyli takie
ujmowanie poszczeglnych istnie, aby wszystkie razem wpisyway si wnieokieznany strumie, anawet ywy kosmos, ktry nieustannie si odradza8 jeeli nie
par excellence to wramach wyobrani, jak ma to miejsce wMylach nawiedzajcych
mnie na ruchliwych ulicach:
Twarze.
Miliardy twarzy na powierzchni wiata.
Podobno kada inna
od tych, co byy ibd.
Ale Natura bo kto j tam wie
moe zmczona bezustann prac
powtarza swoje dawniejsze pomysy
inakada nam twarze
kiedy ju noszone9.
Rzecz jasna kosmos nie stanowi swego rodzaju leitmotivu poezji Szymborskiej,
gdy wkadym zjej tomikw jego przedstawie naliczy moemy co najwyej kilka.
Jego rola jest zupenie inna. Autorka Wielkiej liczby, za wieloma poetami XX wieku,
traktuje go metonimicznie, czyli jako sfer stanowic przez sw swoist niepoznawalno, zamknicie na interpretacje iskoncentrowanie wsobie wszelkich przejaww innoci punkt odniesienia dla kadej refleksji poetyckiej na temat kwestii
fundamentalnych dla egzystencji wspczesnego czowieka lub nawet metafizyczny
substytut przestrzeni realnej10. Upoetki mwienie okosmosie wprzewaajcej iloci
przypadkw nie jest tosame zmyleniem onim jako ostrukturze samej wsobie.
Dlatego postaram si pokaza, e Wisawa Szymborska, piszc wiersze dziejce si
wzawieszeniu pomidzy tu itam, celowo chciaa wczytelniku stworzy dysonans
poznawczy, majcy polega na braku pewnoci co do tego, czy czyta si utwr dotyczcy nierepetytywnego wycinka rzeczywistoci, czy moe wistocie mowa jest wnim
C. Miosz, Historia literatury polskiej, tum. M. Tarnowska, Krakw 2010, s. 607.

Por. G. W. F. Hegel, Wykady zhistorii filozofii, t. 1, tum. . F. Nowicki, Warszawa 2013, ss. 264335;
ibidem, t. 2, tum. . F. Nowicki, Warszawa 2013, ss. 307355; G. Reale, Historia filozofii staroytnej. Od pocztkw do Sokratesa, tum. E. J. Zieliski, Lublin 1993, ss. 103125; idem, Historia
filozofii staroytnej. Systemy epoki hellenistycznej, tum. E. J. Zieliski, Lublin 1999, ss. 315436.
8
M. Eliade, Traktat ohistorii religii, tum. J. Wierusz-Kowalski, d 1993, s. 261.
9
W. Szymborska, Myli nawiedzajce mnie na ruchliwych ulicach [w:] eadem, Tutaj, op. cit., s. 8.
10
Generalny obraz wiata Szymborskiej przedstawia si jako stale przemienny caociowy ukad,
wktrym wszystko we wszystkim jako si czy istale przeksztaca. S. Balbus, op. cit., s. 71.
7
100
MASKA 29/2016
oprzypadku wzupenoci powtarzalnym, awic hipotetycznie mogcym dotyczy

kadego zpotencjalnych odbiorcw11.
Kosmos w twrczoci Szymborskiej jest przestrzeni potencjalnej konfrontacji
zinnoci iinnym, ktrej zwieczenie wkadym przypadku stanowi akt iluminacji, czyli wejrzenia wprawdziw natur wiata poetyckiego. Tego rodzaju poznanie
wynika zawsze wsposb konieczny zsamej istoty rzeczywistoci, rozumianej tu jako
konstrukt symultanicznie funkcjonujcy na trzy sposoby: jako projekcja dziaa Absolutu, odbicie uczu podmiotu iprzede wszystkim penowymiarowe odzwierciedlenie obrazw kreowanych przez jego imaginacj. Istnienie realnoci wtych formach
jest zupenie zalene od poszczeglnych aktw recepcji, co zdaje si sugerowa, e
wiat poetycki Szymborskiej stanowi rwnie wypadkow sprzecznoci, ktre targaj
dusz autora wyznania lirycznego:
Nico przenicowaa si take idla mnie.
Naprawd wywrcia si na drug stron.
Gdzie ja si to znalazam
od stp do gowy wrd planet,
nawet nie pamitajc, jak mi byo nie by12.
Konsekwencj tych rozbienoci jest bezwzgldne scalenie si podmiotu ze wiatem, bdcym przedmiotem jego poznania, lub nawet wchonicie go przez materi
aktualnie podlegajc refleksji poetyckiej. Ta prawidowo uzmysawia, e ewolucja
czasoprzestrzeni13 wtwrczoci poetki jest celowo kreowana na iluzoryczn rdze
wiata, ktry najczciej stanowi podstaw konkretnego utworu, pozostaje niezmienny, poniewa przeksztaceniu podlega co najwyej nadbudowa ideowa, konwencje
wykorzystywane podczas interpretacji i charakter przywoywanych kontekstw.
Wten sposb Szymborska pokazuje, e wci postpujcy proces mityzacji rzeczywistoci rozwija si wprost proporcjonalnie do iloci wariantw idei stanowicych fundament naszego mylenia owiecie. To za jest cile powizane zrozumieniem metafizyki
przez poetk, co najpeniej zostao wyraone wutworze Metafizyka ztomu Tutaj:
Byo, mino.
Byo, wic mino.
Wnieodwracalnej zawsze kolejnoci,
bo taka jest regua tej przegranej gry.
Wniosek banalny, nie wart ju pisania,
gdyby nie fakt bezsporny,
fakt na wieki wiekw,
na cay kosmos, jaki jest ibdzie,
11
Jest to spowodowane wysoce zaawansowan obrazotwrczoci poetyki Szymborskiej, ktra wrcz

hibernuje przestrze, utrwalajc j prawie tak samo jak czyni to fotografia. Por. M. Burzka-Janik,
Tyle naraz wiata. Szkice opoezji Wisawy Szymborskiej, Opole 2012, ss. 87111.
12
W. Szymborska, *** Nico [w:] eadem, Wiersze wybrane, Krakw 2010, s. 199.
13
Por. M. Heller, Pocztek wiata, Krakw 1976, ss. 4963.
101

e co naprawd byo,
pki nie mino,
nawet to,
e dzi jade kluski ze skwarkami14.
Czym wic jest dla Szymborskiej owa metafizyka? Zpewnoci nie tylko quasi-przestrzeni umiejscawian poza fizycznoci, lecz przede wszystkim pojciem wykorzystywanym najczciej wtedy, gdy chce si powiedzie o tym, co wymyka si
zmysom czowieka i jest na tyle abstrakcyjne, e a niemoliwe do ujcia inaczej
ni za pomoc sprowadzenia do banau i codziennoci. Cytowany utwr ujawnia,
e wszechwiat wtwrczoci autorki Chwili dlatego sytuuje si na granicy pomidzy
niepojmowalnym kosmosem awzgldn realnoci, e jego istnienie metaforycznie
determinowane jest przez integrowanie wsobie wszystkich znacze ispontaniczne
krzyowanie ich ze sob. Wytworzona na drodze tego czasoprzestrze poetycka neguje antropocentryzm, czyli otwiera si na kade istnienie itransponuje ca dosowno wsfer przenoni, awic wieloznacznoci iopozycyjnych odczyta15 jest
tak na przykad w wierszu Noc.W Metafizyce nie ma przecie mowy o czowieku
explicite. Jego bycie-ku-mierci16 rozpatrywane jest tylko przez pryzmat przemijania
czego rwnoczenie zbdnego, jak ikoniecznego do przetrwania. Caa duchowo
adresata wyznania zostaje sprowadzona do aktu wykorzystywania przez niego rzeczywistoci do podtrzymywania swego istnienia wramach przegranej gry. Zrozumiae
jest wic, e konieczno i przyczynowo s tu od siebie odseparowane. Pierwszy
czynnik, przez wzgld na sw relacj z czasem i niepowtarzalnoci, jest tu o tyle
istotny, e poetka wwielu miejscach akcentuje koncepcj czowieka jako istnienia
posiadajcego iluzoryczn alternatyw pomidzy bytem i niebytem. W rzeczywistoci bowiem ja poetyckie zawsze uwizione jest wprzestrzeni tylko na pozr
bezprzyczynowej, to jest takiej, ktra powstaa znicoci iwnico niepostrzeenie
si obraca, gdy nie posiada przypisanego sobie na trwae celu istnienia, oczywicie
oprcz stanowienia ta dla mwienia o zamaskowanych przypadkach eskalacji za
i dobra w wiecie. W tym wszystkim pojawia si wic nadrzdna rola poezji jako
narzdzia sucego do deskrypcji poszczeglnych aktw przeistaczania si czego
zpoziomu bycia do niebytu zwczeniem procesu mijania.
Spord wielu cia niebieskich, jakie pojawiaj si w poezji Szymborskiej, najistotniejsze s gwiazdy. Ich obserwacja przez podmioty celowo jest tak przedstawiana,
eby mc odnie wraenie, i dany akt percepcji rzdzi si tymi samymi prawami,
jakim podlegay przeycia czowieka pierwotnego. Poetka chce wten sposb uzmysowi nam, e uwiadomienie sobie swojej znikomoci wobec potgi niezgbionej przestrzeni stanowi wswej istocie wzniose przeycie egzystencjalne dla kadej
jednostki iztego powodu wymyka si tradycyjnym rozrnieniom estetycznym na
14
W. Szymborska, Metafizyka [w:] eadem, Tutaj, op. cit., s. 39.

Por. eadem, Noc [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., ss. 2325.
16
Por. M. Heidegger, op. cit., ss. 311350.
15
102
MASKA 29/2016
pikno i brzydot. Osoby mwice w jej wierszach, widzc gwiazdy, tocz z sob
wewntrzn walk, jakby nie byy w stanie przej od refleksji nad sw przeszoci wypenion bahostkami do przyszoci, ktra teraz, po doznaniu objawienia,
powinna by czym o wiele doskonalszym pod wzgldem moralnym. Ujawnia si
tu niezwykle istotna cecha twrczoci Szymborskiej, mianowicie opisywanie wrae
temporalnych, ktre przeywane s przez akcydentalny podmiot. Celem jest ukazanie, e wszystkie procesy konfrontacji zwszechwiatem, cho niepowtarzalne wswej
wyjtkowoci, s jednak moliwe do rozegrania na nowych zasadach przez kade
kolejne zawsze wyjtkowe indywiduum, ktre nie nadpisuje tego, co pozostawili po
sobie jego poprzednicy, lecz niejako za porednictwem wyekstrahowania wyodrbnienia wasnego ja stwarza kadorazowo unikaln syntez kultury inauki swojej epoki.
Mona tu mwi wic oswego rodzaju dialektyce, ktra tylko do pewnego stopnia pokrewna jest Heglowskiej17. Wmwieniu okosmosie owiele bliej Szymborskiej
do tego, co negatywne, co pozwala wpoezji pynnie przechodzi zobrazw skonstruowanych za pomoc synekdochy (szczeglnie wformie totum pro parte) do ujmowanego metonimicznie detalu18. Wpraktyce umoliwio to podmiotowi lirycznemu
wjej wierszach porzucenie obiegowych opinii na rzecz wizji oferowanych przez jego
niezalen wyobrani. Tego rodzaju technika poetycka znajduje swe najpeniejsze
odzwierciedlenie wkoncepcji dialektyki negatywnej Theodora W. Adorna, wktrej
oglno zawsze umiejscawiana jest ponad szczegowoci iju apriori nobilituje
si niepowtarzalno19. To zjawisko rezonuje wpoezji Szymborskiej polifonicznie, a
do tego stopnia, e wjej kontekcie mwi si opoezji negatywnej, estetyce braku
iewolucjach milczenia20. Autorka Metafizyki jak nikt inny we wspczesnej polskiej
literaturze bya wiadoma, e wsztuce brak jest owiele bardziej znaczcy ni nadmiar, dlatego wanie kosmos, rozumiany jako szeroki wachlarz motyww, istnieje
uniej zawsze jako przestrze nieokrelona, demaskujca fikcjonalno utworu ieksponujca na pierwszym planie to, co na og niedostrzegane.
Negatywno, rozumiana tu jako podejcie do rzeczywistoci ju wypaczonej
w celu odkrycia podszewki wiata21, przybiera u Wisawy Szymborskiej rwnie
inn form, ktra wyranie widoczna jest dopiero wtedy, gdy przypomnimy sobie
koncepcje przywoywane przez Paula Ricura w trakcie wypracowywania przez
niego hermeneutycznej wizji poznania historycznego. Naley zada pytanie oprzyczyny braku podejmowania prb identyfikacji rde uniwersalizmu Szymborskiej
17
Zob. M. Rosiak, Dialektyka Hegla. Krytyczny komentarz do gwnych tekstw metafizycznych, Krakw
2011, passim.
18
Ju Artur Sandauer, mwic oodejciu Szymborskiej od poetyki socrealizmu, pisa oniej: Kady
szczeg umie oglda zwielkiej perspektywy dziejowej jako fragment rozwoju ludzkoci. A.Sandauer, Na przykad Szymborska [w:] idem, Liryka ilogika, Warszawa 1971, s. 408.
19
Por. T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, tum. S. Krzemie-Ojak, Warszawa 1986, passim.
20
Por. A. Sandauer, op. cit., ss. 411412; J. Kwiatkowski, Wisawa Szymborska [w:] Rado czytania
Szymborskiej, oprac. S. Balbus, D. Wojda, Krakw 1996, ss. 7787; D. Wojda, Milczenie sowa.
Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996, ss. 3771.
21
C. Miosz, Sens [w:] idem, Wiersze wszystkie, Krakw 2011, s. 1036.
103
wperspektywie historycznej, gdy to wanie ta poetka tkwi pomidzy dwoma problematycznymi punktami wspczesnego literaturoznawstwa (modernizmem ipostmodernizmem) imimo to pozostaje wpeni niezalena. Wyjania si to wmomencie
dostrzeenia specyfiki jej pozostawania ponad wszystkimi konfliktami irozrnieniami. Autorka Dwukropka bowiem absolutyzuje historyczn teraniejszo22, traktujc j zarwno jako punkt wyjcia, jak idojcia swojej poezji. Jest jej znacznie bliej
do czasu chronicznego mileaBenvenistea, polegajcego midzy innymi na odnoszeniu wszystkich zdarze do zdarzenia podstawowego wyznaczajcego o czasu23
iprzypisania pamici bezporednio do bytu zbiorowego24 MauriceaHalbwachsa,
ni modernistycznego odkamywania ipermanentnego ustosunkowywania si wobec
przeszoci. Ujawniajcy si w takim spojrzeniu anty(post)modernizm Szymborskiej
uzmysawia, e poetka po dowiadczeniu socrealizmu wyksztacia wsobie negatywno wformie jak najbardziej twrczej, tj. nie zakadajcej kontestacji iuczestnictwa,
lecz przyjcie postawy zdystansowanego obserwatora, przedstawiajcego zuniwersalizowane sedno problemw egzystencjalnych od zawsze pozostajcych poza ideologiami.
Kady zelementw konstytuujcych obrazy wpoezji Szymborskiej jest wzupenoci integralny z wszystkim tym, co moglibymy okreli mianem innego. Jest
to zaawansowane do tego stopnia, e chcc uchwyci istot ktregokolwiek znich,
zawsze naley uwzgldnia relacje, wjakich hipotetycznie pozostaje. Mona nawet
zaryzykowa stwierdzenie, e mwic orealnoci wtej poezji, najczciej mamy poniekd rwnie na myli kosmiczny bezkres ivice versa25. Wcentralnym punkcie tego
wszystkiego jawi si jeden znadrzdnych problemw poruszanych przez poetk wramach kwestii szczeglnie nas interesujcej: wjaki sposb ludzko ustosunkuje si
do swojej duchowoci, gdy wreszcie zdobdzie empiryczny dowd na rozszerzalno
wszechwiata? Jest to niezwykle istotne, gdy by moe ju wspczeni nam ludzie
bd musieli rozstrzygn, jak pogodzi ze sob perspektyw mikro- imakrowszechwiata zamorficznoci ipolifoni naszych sdw na temat natury tego, co nas otacza
iczego jestemy czci:
22

24

25

23
P. Ricur, Pami, historia, zapomnienie, tum. J. Margaski, Krakw 2012, s. 410.

Ibidem, s. 203.
Ibidem, s. 158.
Ostateczne rozrnienia wtej materii s Wisawie Szymborskiej zupenie obce inieprzystajce do
jej poetyckiego wiata. Podobnie rzecz si ma z rozdzieleniem rzeczywistoci na niebo i ziemi,
oktrym podmiot wypowiada si wwierszu Niebo zKoca ipocztku:
Podzia na ziemi iniebo
to nie jest waciwy sposb
mylenia otej caoci.
Pozwala tylko przey
pod dokadniejszym adresem,
szybszym do znalezienia,
jelibym bya szukana.
Moje znaki szczeglne
to zachwyt irozpacz. (W. Szymborska, Niebo [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 290)
104
MASKA 29/2016
Pusta ipena zarazem wszystkiego?
Szczelnie zamknita, mimo e otwarta,
skoro nic
wymkn si zniej nie moe?
Rozdta do bezkresu?
Bo jeli ma kres,
zczym, ulicha, graniczy?26
Jako echo tych konfliktw poznawczych, determinujcych istnienie podmiotw

wierszy Szymborskiej, pojawia si hipoteza o istnieniu czowieka jako bytu obserwujcego tylko wielk inscenizacj odgrywan przez Absolut. Ten motyw, tylko na
pozr podobny do theatrum mundi, szczeglnie wyeksponowany zosta wtomie Sl,
wktrym poetka, demistyfikujc rzeczywisto, snuje wizj okosmosie przeniknitym swego rodzaju impulsem lub iskr fatalistycznie prowadzc nasze receptory
wkierunku prawdy ostatecznej. Ma to miejsce na przykad wNotatce:
Wpierwszej gablocie
ley kamie.
Widzimy na nim
niewyran rys.
Dzieo przypadku,
jak mwi niektrzy.
[]
Zostao tylko
stare podobiestwo
iskry skrzesanej zkamienia
do gwiazdy.
Rozsunita od wiekw
przestrze porwnania
zachowaa si dobrze.
[]
To ona
obrcia nasz gow wludzk
od iskry do gwiazdy,
od jednej do wielu,
od kadej do wszystkich,
od skroni do skroni
ito, co nie ma powiek,
otworzya wnas.
Ten utwr ujawnia znaczc cech podmiotw lirycznych pojawiajcych si

wtwrczoci Szymborskiej. Kady znich jest wpeni wiadomy koniecznoci istnienia instancji poredniczcej pomidzy materialnoci aduchowoci we wszechwiecie27. Ich mylenie orzeczywistoci poetyckiej zawsze jest spolaryzowane midzy
26
Eadem, Przed podr [w:] eadem, Tutaj, op. cit., s. 21.

Wznacznie pniejszym tomie Wisawy Szymborskiej, Chwili, take odnajdziemy wiersz otytule Notatka, wktrym znw pojawi si iskra ikamie jedne znajciekawszych figur wjej poetyce. Wtym
27
105
apoteoz przypadku28, jako racjonalnego rda naszego istnienia wzawieszeniu pomidzy szczciem icierpieniem, aafirmacj abstrakcyjnego bytu, ktry by wstanie
urzeczywistni witalizm, zainicjowa gruntowne metamorfozy i przede wszystkim
uczyni to na tyle incognito, aby pozostawi po sobie wycznie podobiestwa.
Czym jednak one s poza, rzecz jasna, stanowieniem punktu wyjcia dla arbitralnych
sdw ferowanych przez naukowcw przyszoci? W wiecie Szymborskiej z pewnoci zacht do transcendencji, czyli wykroczenia poza postaw zblazowanego
interpretatora rzeczywistoci i uwiadomienia sobie, e prawda uniwersalna, absolutna imoliwa do uchwycenia ludzkim umysem, nie jest ukryta gdzie wpobliu
lub wnas samych, lecz wnieokrelonym tam pord gwiazd, rozszerzajcej si
przestrzeni i wci na nowo krzesanych iskier z kamieni stanowicych fundament
dla kolejnych alternatywnych wiatw. Tym samym uwidacznia si tu kolejna cecha
interakcji czowieka zkosmosem wtwrczoci poetki. Nie jest to tylko bezustanne
wybudzanie si ipowrt do czasw sprzed zanicia, kiedy to ludziom pierwotnym, naturalnie ciekawym wiata i permanentnie obawiajcym si rzeczywistoci,
udawao si welementarnych zjawiskach dostrzega zalek prawd ostatecznych, lecz
nade wszystko wydobywanie si spod jarzma gatunkowoci ipowizanego znim
lku przed odkryciem, e by moe jedyny sens ma mier ibezkresna pustka.
Cho stosunek poetki do Boga, zarwno prywatny, jak i artystyczny, jest zbyt
skomplikowany, aby prbowa go tutaj rekonstruowa, to jednak moim zdaniem
mona uzna ten wiersz za najistotniejszy dla tego zagadnienia. Wpewnym sensie
wyznanie, jakie zostao wnim zawarte, jest na tyle rewolucyjne, e wrcz uwidacznia
si wnim swoista antycypacja odkrycia bozonu Higgsa, nieprzypadkowo zwanego
bosk czsteczk, jako hipotetycznego ladu ingerencji Boga wmateri. Wwietle tego wyrniajcy Szymborsk spord wielu wspczesnych poetw ironiczny
dystans do wiata, traktowanego zprzymrueniem oka, miaby swe rdo wuzmysowieniu sobie przez ni potencjau artystycznego tkwicego wludzkoci; ta zkolei rwnoczenie zdostrzeganiem wzwierciadle rzeczywistoci odblaskw prawdy
ostatecznej odkrywa, e nigdy nie bdzie jej dane tak naprawd do niej dotrze.
Nieprzypadkowo wwierszu Rozmowa zkamieniem, ssiadujcym bezporednio zcytowan powyej Notatk, znajdziemy te wersy, osobliw prefiguracj akceleratorw
czstek, kwarkw iczstek elementarnych:
Odejd mwi kamie.
Jestem szczelnie zamknity.
Nawet rozbite na czci
bdziemy szczelnie zamknite.
Nawet starte na piasek
nie wpucimy nikogo.
przypadku wyeksponowane s jako czynniki, ktre ogniskujc na sobie percepcj odbiorcy, mog pomc mu wyodrbni zcodziennoci co wiadczcego ojego czowieczestwie, wyrniajcego go spord innych istot (por. eadem, Notatka [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., Krakw 2010, s. 360).
28
Por. M. Heller, Filozofia przypadku. Kosmiczna fuga zpreludium icod, Krakw 2012, ss. 151-171.
106
MASKA 29/2016
[]
Pukam do drzwi kamienia.
To ja, wpu mnie.
Syszaam, e s wtobie wielkie puste sale,
nieogldane, pikne nadaremnie,
guche, bez echa czyichkolwiek krokw.
Przyznaj, e sam nieduo otym wiesz.
Wielkie ipuste sale mwi kamie
ale wnich miejsca nie ma.
Pikne, by moe, ale poza gustem
twoich ubogich zmysw.
Moesz mnie pozna, nie zaznasz mnie nigdy.
Ca powierzchni zwracam si ku tobie,
acaym wntrzem le odwrcony.
[]
Nie wejdziesz, masz zaledwie zamys tego zmysu,
ledwie jego zawizek, wyobrani29.
Najoczywistszym odczytaniem tego utworu jest utosamienie kamienia zdrugim

czowiekiem, jednak wwietle naszych rozwaa owiele przydatniejsze bdzie wyeksponowanie przeprowadzonego wnim zderzenia ja poetyckiego zautonomicznoci bytu, ktry tak samo jak cay wiat jest negatywnie nastawiony do naszego
poznania, cho ironicznie zdarza mu si udzieli kilku odpowiedzi. Wwczas ten
enigmatyczny przedmiot organizm wyksztaca si jako egzemplifikacja bytu jako
caoci30, ktrego nadrzdnym celem istnienia jest wprowadzenie do wiata poetyckiego Szymborskiej bardzo istotnego aksjomatu dotyczcego egzystencji. Zgodnie
znim rzeczywistym rdem dramatu niemoliwoci poznania nie jest introwersja
innego, lecz brak odpowiednich narzdzi do skonienia tego, co obce, do nawizania dialogu31. Wten sposb poetka pokazuje, e literatura dopiero wtedy naprawd
opisuje wiat, gdy otwiera si na spontaniczno indywiduum iprzestaje podlega
spetryfikowanym ispekulatywnym sdom na temat natury interakcji na paszczynie
byt przestrze. Wobec tego rozmowa zkamieniem jest wgruncie rzeczy opowieci oczowieku, ktry wci bdc samotnym, postanowi szuka ukojenia wprzedmiotach inajbliszych sobie przejawach realnoci, czyli dobrowolnie zgodzi si na
utrat perspektywy kosmicznej.
Pokazuje to, e niezwykle bliska bya Szymborskiej japoska kategoria estetyczna mono no aware32, zgodnie z ktr rdem cierpienia duchowego i melancholii
29
W. Szymborska, Rozmowa zkamieniem [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 109. Na temat tego
wiersza por. A. Krawczyk, Czowiek ikamie. W. Szymborska Rozmowa zkamieniem [w:] Obmylam
wiat, czyli opoezji Wisawy Szymborskiej, red. S. ak, Kielce 1998, ss. 8894; T. Nyczek, Po raz szsty
(Rozmowa zkamieniem) [w:] idem, Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Krakw 2005, ss. 5775.
30
S. Balbus, op. cit., s. 69.
31
Por. W. Hilsbecher, Tragizm, absurd iparadoks [w:] idem, Tragizm, absurd iparadoks, tum. S. Baut,
Warszawa 1972, ss. 170177.
32
Dotychczas nie pojawio si wpolskiej literaturze penowartociowe tumaczenie tego terminu. Tymczasowo mwi si omono no aware jako oempatii wobec materii, wraliwoci na krtkotrwao pikna
107
podmiotu poznajcego jest ju sama wiadomo nieodwoalnoci procesu przemijania iustawicznych metamorfoz materii. Podobnie jak wstaroytnej sztuce Japonii
take iupolskiej poetki niezwykle intensywnie uobecniana jest konieczno podjcia
twrczej refleksji nad niemoliwoci pogodzenia ze sob za zakorzenionego wczowieku, pikna manifestujcego si wswej najczystszej formie wycznie wprzyrodzie
ismutku nad destrukcyjn presj wywieran przez czas na przestrze33.To wanie
wtego rodzaju wraliwoci na krtkotrwao pikna naley poszukiwa rde przejawiajcego si w kadej sferze ycia Szymborskiej minimalizmu. Podobny rys interpretacyjny odnajdziemy wodczytaniu przez Mariana Stal utworu Kot wpustym
mieszkaniu, wktrym badacz celnie ujmuje istot tej poezji:
Oczywisty punkt wyjcia, zakwestionowanie jego oczywistoci, zmuszajce myl iwyobrani do nowego wiatowidzenia iwiatoodczucia, nieoczywiste olnienie. Trudno
to olnienie wytumaczy, dobrze mu si podda34.
Wydaje si, e mona bez przeszkd uzna, i Wisawa Szymborska wswej twrczoci formuuje tez omoliwoci funkcjonowania poezji jako alternatywnego sposobu badania wiata35 iprzede wszystkim idealnego instrumentarium do odkrywania
rzdzcych nim zalenoci. Wmoim przekonaniu prawda jest jednak owiele bardziej
skomplikowana, co poetka sugeruje poprzez czste mwienie orzeczywistoci przez
pryzmat czowieka nieowieconego, to znaczy takiego, ktry jeszcze nie zdoa
pozbawi si pierwiastka dzikoci inadal dostrzega wtym, co bezporednio dane,
tajemnic czekajc na wyjanienie36. Symptomatyczne znoszenie scjentyzmu przez
pierwotno jest tutaj niezwykle istotne, gdy ujawnia, e szereg przejaww obecnoci kosmosu wtwrczoci Szymborskiej nie skutkuje wykreowaniem jego spjnego
obrazu. Kade odniesienie si do niego przez podmiot zawsze si czym wyrnia
spord innych iposiada lady wpywu danej indywidualnoci. Tak oto wOstrzeeniu przeczytamy oswego rodzaju profecie, ktry chce by postrzegany jako wybitna
indywidualno przez wzgld na sw predyspozycj do doceniania pikna kosmosu ipotgi nieskoczonoci wprzeciwiestwie do kpiarzy obracajcych wszystko
33
34
35
36
iestetycznej zadumie nad nietrwaoci tego, co wzbudza zachwyt. Ching-Yu Chang traktuje je jako
smutek rzeczy, ktry cile wynika zprzekonania okoniecznoci harmonijnego wspistnienia znatur, za Mikoaj Melanowicz okrela mono no aware jako patos rzeczy odczuwany, gdy dostrzega si
zwizek midzy piknem asmutkiem wiata. Por. C.-Y. Chang, Oglne pojcie pikna, tum. B.Romanowicz [w:] Estetyka japoska. Antologia, red. K. Wilkoszewska, Krakw 2006, ss.6270; M.Melanowicz, Literatura japoska od VI do poowy XIX wieku, Warszawa 1994, ss. 188192.
Warto doda, e zgodnie ztymi koncepcjami upyw czasu moe znajdowa swe odzwierciedlenie
tylko waktach ekspresji artystycznej.
M. Stala, Blisko wiersza. 30 interpretacji, Krakw 2013, s. 164.
Dla Szymborskiej jednak badanie nie jest tosame zpoznaniem wpenym tego sowa znaczeniu.
Dostrzeg to ju Stanisaw Balbus, mwic osceptycyzmie poetki co do poznawczej skutecznoci
sztuki. S. Balbus, op. cit., s. 62.
Por. A. Legeyska, Barbarzyca owiecony [w:] Wok Szymborskiej, red. B. Judkowiak, E. Nowicka,
B. Sienkiewicz, Pozna 1995, ss. 5270.
108
MASKA 29/2016
wart37. WMonologu dla Kasandry38 iFetyszach podnoci zpaleolitu39 dowiemy si

z kolei o jednostkach podwiadomie przeczuwajcych, e ich przeznaczeniem jest
konfrontacja ztym, co niemoliwe do poznania, iwyciganie ze swych przey postulatw etycznych, lecz zobawy przed samowiadomoci wol triumfowa tylko
nad codziennoci inie dostrzega absurdalnoci kultywowanych rytuaw. Jednak
ju wStu pociechach pojawi si kto, kto naprawd si wydarzy / pod jedn zgwiazd
prowincjonalnych, dy do poznania tajemnicy wszechrzeczy iju nawet wolno
mu wgowie, wszechwiedza ibyt. To pokazuje, e wwiecie poetyckim Szymborskiej rozwj wiedzy o kosmosie i podmiotowoci dokonuje si zgodnie z t sam
prawidowoci: przypadkowo pojawia si wiadomy nieskoczonoci geniusz, zktrego idei korzysta zalepiony zaspokajaniem instynktw og. Jednak bycie owym
geniuszem, czyli podmiotem prawdziwie poznajcym, nie jest zalene od lepego
trafu, lecz od wyboru. Gwne zaoenie woluntaryzmu poetki to wic podporzdkowanie woli zarwno moralnoci, jak ipoznaniu. Zasadniczym iwiele wyjaniajcym
dla tego wszystkiego dopenieniem jest wiersz Nieuwaga, w ktrym pojawiaj si
nastpujce strofy:
le sprawowaam si wczoraj wkosmosie.
Przeyam ca dob nie pytajc onic,
nie dziwic si niczemu.
[]
wiat mg by odbierany jako wiat szalony,
aja braam go tylko na zwyky uytek.
[]
Jedna za drug zachodziy zmiany
nawet wograniczonym polu okamgnienia.
[]
Ziemia si obrcia wok swojej osi,
ale ju wopuszczonej na zawsze przestrzeni40.
Nie ulega wtpliwoci, e kosmos preferowany jest przez Szymborsk ze wzgldu

na moliwo stwarzania przez niego przeciwwagi dla licznych refleksji o tym, co
pozornie zwyczajne. Dostrzeenie jego niezwykle istotnej roli w tej poezji pozwala rozpozna specyficzne cechy stosunku podmiotu lirycznego do wiata, ktry jest
przez niego poznawany, iprzede wszystkim emocji, jakie wnim wzbudzaj aktualnie
37
Nie bierzcie wkosmos kpiarzy, / dobrze radz. // Czternacie martwych planet, / kilka komet, dwie
gwiazdy, / aju wdrodze na trzeci / kpiarze strac humor. // Kosmos jest, jaki jest, / to znaczy doskonay.
/ Kpiarze mu tego nie daruj. W. Szymborska, Ostrzeenie [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 227.
38
Spjrzcie na siebie zgwiazd woaam / spjrzcie na siebie zgwiazd. / Syszeli ispuszczali oczy.
Eadem, Monolog dla Kasandry [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 133.
39
Jest wiat? No to idobrze. / Obfity? Tym lepiej. / Maj si dokd porozbiega dziatki, / maj ku
czemu wznosi gowy? Piknie. / Tyle go, e istnieje nawet kiedy pi, / a do przesady cay iprawdziwy? / Izawsze, nawet za plecami, jest? / To duo, bardzo duo zjego strony. Eadem, Fetysz
podnoci zpaleolitu [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 153.
40
Eadem, Nieuwaga [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., ss. 395396.
109
percypowane elementy rzeczywistoci. Wisawa Szymborska znana jest przecie jako

poetka lubujca si wpytaniach uniej zawsze za tez kryje si niepewno, spekulacja lub retoryczne pytanie oobszary niezbadane iniemoliwe do uchwycenia za pomoc sztuki. Wten sposb za porednictwem tego, co sprawdzalne, jak na przykad
dowiadcze czowieka pierwotnego i ycia codziennego, udawao jej si dociera
do obszarw niesprawdzalnych ikosmicznych, moliwych do quasi-zbadania tylko
za pomoc zdziwienia, wyobrani i ironii. Wprowadzenie do poezji rzeczywistego
kosmosu iabstrakcyjnego bezkresu doprowadzio do tego, e operujc wtym samym
czasie mikroskopem iteleskopem, tj. synkretycznie czc wszelkie moliwe perspektywy iwydobywajc podmiot ze znanego mu uniwersum, badaa antropologi ja
poetyckiego wkontekcie tego, co je okrela, czyli hipotetycznie wci rozszerzajcej
si przestrzeni ina co dzie ignorowanego detalu. Kady dziki swej cielesnoci jest
wwykreowanym przez ni wiecie potencjalnie zdolny do otwarcia si na inno,
jednak za spraw kosmosu przestrzeni uchwytnej wycznie abstrakcyjn myl
wszyscy maj w formie spotgowanej wiadomo rozdarcia swojej osobowoci na
ja yjce wcodziennoci, skierowane na zewntrz, ija metafizyczne, wci umiejscawiajce wspektrum swoich zainteresowa to, co niepoznawalne ikosmiczne.
Bibliografia
Literatura podmiotu
Szymborska W., Czarna piosenka, Krakw 2014.

Szymborska W., Tutaj, Krakw 2015.
Szymborska W., Wiersze wybrane, Krakw 2010.
Szymborska W., Wystarczy, Krakw 2012.
Literatura przedmiotu
Adorno T. W., Dialektyka negatywna, tum. S. Krzemie-Ojak, Warszawa 1986.

Balbus S., wiat ze wszystkich stron wiata. OWisawie Szymborskiej, Krakw 1996.
Burzka-Janik M., Tyle naraz wiata. Szkice o poezji Wisawy Szymborskiej,
Opole 2012.
Estetyka japoska. Antologia, red. K. Wilkoszewska, Krakw 2006.
Heidegger M., Bycie iczas, tum. B. Baran, Warszawa 2010.
Heller M., Filozofia kosmologii, Krakw 2013.
Heller M., Filozofia przypadku. Kosmiczna fuga zpreludium icod, Krakw 2012.
Heller M., Pocztek wiata, Krakw 1976.
Hilsbecher W., Tragizm, absurd iparadoks, tum. S. Baut, Warszawa 1972.
Juszczak W., Poeta imit, Woowiec 2014.
Legeyska A., Wisawa Szymborska, Pozna 1997.
Ligza W., Opoezji Wisawy Szymborskiej. wiat wstanie korekty, Krakw 2002.
Matematyczno przyrody, red. M. Heller, J. yciski, Krakw 2010.
110
MASKA 29/2016
Melanowicz M., Literatura japoska od VI do poowy XIX wieku, Warszawa 1994.

Nyczek T., Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Krakw 2005.
Obmylam wiat, czyli opoezji Wisawy Szymborskiej, red. S. ak, Kielce 1998.
Rado czytania Szymborskiej, oprac. S. Balbus, D. Wojda, Krakw 1996.
Rosiak M., Dialektyka Hegla. Krytyczny komentarz do gwnych tekstw metafizycznych, Krakw 2011.
Sandauer A., Na przykad Szymborska [w:] idem, Liryka ilogika, Warszawa 1971.
Stala M., Blisko wiersza. 30 interpretacji, Krakw 2013.
Wojda D., Milczenie sowa. Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996.
Wok Szymborskiej, red. B. Judkowiak, E. Nowicka, B. Sienkiewicz, Pozna 1995.
Summary
Between subject and space.
Cosmos in the poetry of Wislawa Szymborska
The primary purpose of this article is to show the necessity to analyze the poetry
of Wislawa Szymborska in a manner derived from the concept of archaic ontology. Such an approach implies to show the parallel between subject, space and the
cosmos, in the work of the author of Colon where it is understood doubly: an abstract structure and an actually existing point of reference for the whole world of her
poetry. Consequent conclusion is that the universality of Szymborskas works has a
source in her predisposition to create such lyrical confessions, that allow the speaker
to retain his individuality and simultaneously merge with the object of his cognition.
The author analyzes the most characteristic poems that use space themes in order to
reconstruct the cosmology of Szymborska and propose a new approach to few problems, such as the negative dialectics, the principle mono no aware, the philosophy
of space, aesthetics contact with the strangeness, anti-modernism and primitiveness.
Izabela Pisarek
Motyw kosmosu inieba

wpoezji Wisawy Szymborskiej
Kosmos oraz niebo to motywy popularne wpoezji. Cho to waciwie ta sama przestrze, pojcia te maj tylko czciowo zbiene grupy skojarze izaskakujco rzadko
s ze sob kontrastowane. Niebo1 ma dwie odsony: dzienn inocn. Wpierwszym
wariancie nieodcznie towarzysz mu soce, chmury oraz ptaki, wdrugim natomiast gwiazdy iksiyc. Tu czy si sfera nieba nocnego zkosmosem, cho brak jej
charakteryzujcych go planet, ukadw oraz galaktyk. Co ciekawe, gwiazdobiory wydaj si raczej nalee do grupy skojarze znocnym niebem, rzadziej zkosmosem, ze
wzgldu na to, e obserowowane s zperspektywy ziemskiej. Rwnie interesujcym
przypadkiem jest soce, zwizane zoboma tytuowymi pojciami, podczas gdy jego
zachody i wschody przyporzdkowa mona jedynie niebu. Wyrane rozrnienie
tych terminw stanowi ich relacja wobec Ziemi/ziemi, ktra z jednej strony jako
planeta jest integraln skadow kosmosu wszechwiata nieskoczonej caoci,
zawierajcej wszystko, co istnieje, aktra dla nieba natomiast stanowi jednoznaczn
opozycj, rozgraniczon przez horyzont, a rwnoczenie punkt okrelajcy jedyn
waciw perspektyw percepcji.
Motyw ten nie jest obcy take Wisawie Szymborskiej. Opoezji noblistki napisano wiele: zarwno interpretacji poszczeglnych utworw (midzy innymi praca zbiorowa Owierszach Wisawy Szymborskiej, Tadeusza Nyczka 22 Szymborska oraz Tyle
naraz wiata: 27 Szymborska czy Poetka iwiat. Studia iszkice otwrczoci Wisawy
Szymborskiej Iwony Gralewicz-Wolny2), jak i caociowych opracowa twrczoci,
analizujcych j zrnych perspektyw (na przykad wiat ze wszystkich stron wiata. OWisawie Szymborskiej Stanisawa Balbusa, Milczenie sowa. Opoezji Wisawy
Szymborskiej Doroty Wojdy, Rewolucja Szymborskiej. 19451957. Owczesnej twrczoci poetki na tle epoki Anny Zarzyckiej3). Jej twrczoci przypisuje si takie cechy
1
Nie bior tu pod uwag nieba metafizycznego, okonotacjach religijnych, ktrego itak wpoezji
Szymborskiej jest niewiele.
2
Zob. m.in. O wierszach Wisawy Szymborskiej, red. J. Brzozowski, d 1996; T. Nyczek, 22
Szymborska, Pozna 1997; idem, Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Pozna 2005; I. Gralewicz-Wolny, Poetka iwiat. Studia iszkice otwrczoci Wisawy Szymborskiej, Katowice 2014.
3
Zob. m.in. S. Balbus, wiat ze wszystkich stron wiata. O Wisawie Szymborskiej, Krakw 1996;
D. Wojda, Milczenie sowa. Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996; A. Zarzycka, Rewolucja
113
Izabela Pisarek, Motyw kosmosu i nieba w poezji Wisawy Szymborskiej
jak swoboda, wdzik4, precyzja, delikatno i subtelno5, poezja ta okrelana jest

nieustann konwersacj6, wibrujc wielorakimi rezonansami znaczeniowymi7,
osigajc szczyty najsubtelniejszego dowcipu iintelektualnej finezji8, kady wiersz
jest artystycznym i intelektualnym odkryciem9. Charakterystyczne dla Szymborskiej s tematyka czowieczestwa, bycia wwiecie, codziennoci, skupienie si na
szczegach (zwyczajnych iniezwykych zarazem)10 oraz estetyka milczenia11. Poetka
stara si zapisa gosy wiata12, przy czym historie, ktre [...] opowiada, powinny
jak sama sugeruje zdarzy si kademu13. Jednak przecitny czowiek nie zwraca
uwagi na drobiazgi std spostrzegawczo autorki jest tak ceniona, awjej wierszach
opis rzeczywistoci dokonuje si na tle rozproszenia, umykania dozna iwrae14.
Kosmos...
Kosmiczny adres to podrodzia publikacji Opoezji Wisawy Szymborskiej. wiat wstanie korekty15 Wojciecha Ligzy, wktrym pokazano, wjaki sposb motyw ten przejawia si wtekstach, jakie peni funkcje, jakie konteksty iznaczenia przywouje. Myl
przewodni jest relacja czowieka zt przestrzeni; badacz zwraca uwag na historyczne zrnicowanie wpostrzeganiu kosmosu-nieba (warto bowiem zwrci uwag
na to, e nie oddziela on tych poj): w przeszoci ludzie patrzyli na niebo jako
rdo iprzedmiot tajemnej wiedzy, przez pryzmat mitw, astrologii oraz horoskopw dzi powszechne jest podejcie naukowe, badawcze16. Idc podobnym tokiem
wywodu, ale inaczej rozkadajc akcenty, przedstawi problemy poruszone przez Ligz, aniektre fragmenty postaram si omwi dokadniej.
Jedn zcharakterystycznych cech kosmosu jest jego ogrom, nieskoczono, brak
moliwoci objcia go umysem. Naturalnie uruchamia si tu porwnanie zZiemi
iczowiekiem. Nie sposb nie przywoa tu cytowanego take przez Ligz utworu
Recenzja znienapisanego wiersza:
Szymborskiej. 19451957. Owczesnej twrczoci poetki na tle epoki, Pozna 2010.
Por. W. Ligza, Opoezji Wisawy Szymborskiej. wiat wstanie korekty, Krakw 2001, s. 85.
Por. S. Balbus, op. cit., s. 810.
A. Zagajewski, Wirwka swobody, Znak 1977, z. 4, s. 484.
S. Balbus, op. cit., s. 10.
Ibidem, s. 9.
Ibidem, s. 7.
10
Por. ibidem, s. 1011.
11
Por. izob. wicej: D. Wojda, op. cit., s. 17. Caa publikacja powicona jest kategorii milczenia
iprzemilczenia wtwrczoci noblistki.
12
T. Nyczek, 22 Szymborska..., s. 81.
13
Ibidem.
14
W. Ligza, op. cit., s. 82.
15
Por. ibidem, ss. 348358 (podrodzia Kosmiczny adres).
16
W. Ligza, op. cit., s. 350353. Wtym kontekcie dokadniej omwione zostay wiersze Liczba Pi
oraz Nadmiar.
4

5

6

7

8

9

114
MASKA 29/2016
Ziemia jest maa,
niebo natomiast due do przesady,
agwiazd, cytuj: wicej wnim ni trzeba17.
Poruszony wtekcie problem samotnoci czowieka we wszechwiecie jest do banalny, ale przedstawiony zosta wsposb niekonwencjonalny, ironicznie wobec samego
siebie. Perspektywa zostaje zmieniona za pomoc odwrcenia obrazw: zamiast ludzi
wroli obserwatorw wszechwiata jest Ziemia iludzko bez wiadkw, ycie na
naszej planecie stao si science fiction zperspektywy kosmosu.
Kwesti dystansu dzielcego czowieka od reszty kosmosu porusza poetka wtekcie Nadmiar. Podczas witowania odkrycia nowej gwiazdy przewaaj wrozmowie
tematy miejscowe18, poniewa jest ona nadliczbowa dla policzonych dni ycia19,
to nie znaczy, e zrobio si janiej / ie przybyo czego czego brak20. Doniose
odkrycie, uzyskanie nowych, dokadnych danych nic nie zmienio, nie oddziauje na
ycie ludzi ani od strony technicznej, praktycznej, ani zperspektywy filozoficznej
refleksji cho zdziwienie nie byoby tu niczym dziwnym, / gdybymy tylko mieli
na nie czas21. Brak wpywu i obojtno wynikajc z owego dystansu podkrela
nieustanna gra perspektyw. Ligza okrela ten tekst wierszem ozagubieniu zwizku
czowieka zcaym istnieniem22.
Mimo tego take emocjonalnego oddalenia poetka zaleca zainteresowanie
(wszech)wiatem wNieuwadze, gdzie kosmiczny savoir-vivre23 domaga si troch uwagi, kilku zda zPascala / izdumionego udziau wtej grze / oreguach nieznanych24, by doceni niepowtarzalno kadej chwili inawet najmniejszych zdarze.
Zabieg kontrastowania skali mikro imakro zdaje si istotny dla Szymborskiej, pojawia si wjej tekstach wbardzo rnych odsonach. Wprzypadku zestawienia czowieka zkosmosem moe przejawia si on jedynie we wzmiankach, jak na przykad
wLudziach na mocie (dziwna planeta idziwni na niej ludzie25, wybryk na skal
paru zaledwie galaktyk26) lub na samym pocztku Nieuwagi (le sprawowaam si
wczoraj wkosmosie27), gdzie stanowi wprowadzenie problemu.
17
W. Szymborska, Recenzja znienapisanego wiersza (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane, ss. 225226.
18
Eadem, Nadmiar [w:] eadem, Ludzie na mocie, Warszawa 1986, ss. 78.
19
Ibidem.
20
Ibidem.
21
Ibidem.
22
W. Ligza, op. cit., s. 353. Przy interpretacji tego wiersza badacz omawia te kwesti naukowoci
i naukowego podejcia do kosmosu u noblistki, ja jednak pozwalam sobie to omin, odsyajc
jedynie do wyej wymienionej pracy.
23
W. Szymborska, Nieuwaga [w:] eadem, Dwukropek, Krakw 2005, ss. 3334.
24
Ibidem.
25
Eadem, Ludzie na mocie [w:] eadem, Ludzie na mocie, op. cit., ss. 4445.
26
Ibidem.
27
Eadem, Nieuwaga, op. cit.
115
WBalu28 skala ludzka ikosmiczna przenikaj si podczas opowieci owyjtkowoci Ziemi, awszczeglnoci czowieka. To odrnianie si nie jest powodem dumy
iwywyszenia wrcz odwrotnie tworzy osobliwo, wyobcowan wobec spjnego
wszechwiata,
niepozorny zacianek,
gdzie gwiazdy mwi dobranoc
imrugaj wjego stron
nieznaczco29.
Autorka tym samym wyklucza Ziemi (awraz zni ludzko) zcentrum wszechwiata, okrela jako marginaln, nieistotn wszerszym kontekcie, ale podmiotowi to
zupenie wystarcza / do szczcia ido nieszczcia imperialne zapdy czowieka s
tu potraktowane zpobaliwym pokpiwaniem.
Jak zauwaa Ligza, takie umniejszenie zdarza jej si kilkakrotnie (midzy innymi
Wanie na ziemi? Przy maej gwiedzie?30, pod jedn zgwiazd prowincjonalnych31), arwnoczenie kosmos zostaje niejako udomowiony, bywa bardziej kameralny iswojski (Gdzie ja si to znalazam / od stp do gowy wrd planet32, Zgaso mi raz na zawsze par gwiazd33)34. Peryferyzacja Ziemi, arwnoczenie oswojenie
kosmosu ma take miejsce we wspomnianej ju Recenzji z nienapisanego wiersza,
kiedy autorka gubi si wstrasznym przestworze35 izastanawia czy aby jednak nie
jestemy sami / pod socem, pod wszystkimi na wiecie socami36. Te zabiegi pokazuj zmienione spojrzenie poetki: wiat jako to, co do niedawna byo postrzegane
jako caa rzeczywisto, wktrej czowiek yje iwobec ktrej si umiejscawia, zostaje
zastpiony przestrzeni szersz, wszechwiatem; jednostka przestaje by czci wiata, astaje si elementem kosmosu.
Oryginalne uycie zestawiania skali mikro imakro oraz przyrwnywania czowieka do kosmosu, wystpuje wwierszu Przyjacioom:
Obeznani wprzestrzeniach
od ziemi do gwiazd,
28
Eadem, Bal [w:] eadem, Chwila, Krakw 2002, ss. 3839.

Ibidem.
30
Eadem, Zdumienie (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze wybrane, s. 185.
31
Eadem, Sto pociech (Sto pociech, 1967) [w:] eadem, Wiersze wybrane, s. 158159.
32
Eadem, * * * [Nico przenicowaa si take idla mnie...] (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., s. 199.
33
Eadem, Przemwienie wbiurze rzeczy znalezionych (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze
wybrane, s. 184.
34
Por. W. Ligza, op. cit., ss. 354355.
35
W. Szymborska, Recenzja...
36
Eadem, Recenzja... Ligza pisze wicej oinnych uyciach tego frazeologizmu por. W. Ligza, op.
cit., ss. 355356.
29
116
MASKA 29/2016
gubimy si wprzestrzeni
od ziemi do gowy.
Jest midzyplanetarnie
od alu do zy37.
Wiedza opoznanym, niemal swojskim kosmosie jest tu skontrastowana zniemonoci poznania samego siebie, brakiem znajomoci ludzkiej natury. Subtelne rnice
pomidzy stanami emocjonalnymi s wielkie niczym przestrzenie midzy planetami.
Cho, jak naley wnioskowa na podstawie innych tekstw, nie jest to deprecjacja
kosmosu, ajedynie zabawa optyk im bliej mona przyjrze si obiektowi, tym
lepiej wida wszystkie detale, subtelnoci irnice.
Druga ciekawa kwestia to problem czasu iczasowoci. Wkosmosie ijego elementach odczuwa si stao niemal wieczn. WOstrzeeniu czas wkosmosie okrelony
jest jako zbyt odwieczny38 dla znudzonych kpiarzy, ktrzy wol czwartek od nieskoczonoci39, dodajcej majestatu tej doskonaej przestrzeni. Ludzkie ycie jest
krtkie, agwiazdy peni rol wiadkw, jak na przykad wutworze Nadmiar:
Po c tu pyta,
pod iloma gwiazdami czowiek rodzi si,
apod iloma po krtkiej chwili umiera40.
Innym razem poetka znw zabawia si zmian punktu widzenia. Gwiazda

trwaa, niezmienna, wielowiekowa gdy ganie, znika niczym bysk, iskra. Taki obraz zarysowuje wiersz Spadajce znieba41, ktry pokazuje, e gwiazdy take przemijaj ito duo bardziej nagle iniespodziewanie ni czowiek. Liczba Pi natomiast zdaje
si mwi, e jedynie pojcia abstrakcyjne s prawdziwie wieczne (ziemia i niebo
przemin, / ale nie liczba Pi42).
Nieskoczonoci w wymiarze przestrzennym i czasowym towarzyszy pikno
[...], powaga43, ale te stao, stabilo wyraaj je takie sformuowania jak martwota wielu planet44, martwe planety45. Ajednak utwr Tutaj zaskakuje dynamizmem karuzeli planet46 izamieci galaktyk47, podczas ktrych nic tutaj na Ziemi
37
W. Szymborska, Przyjacioom (Woanie do Yeti, 1957) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,s. 42.
W. Szymborska, Ostrzeenie (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,ss. 227228.
39
Ibidem.
40
Eadem, Nadmiar
41
Eadem, Spadajce znieba (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,s. 164.
42
Eadem, Liczba Pi (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,ss. 240241.
43
Eadem, Ostrzeenie
44
Eadem, Recenzja...
45
Eadem, Ostrzeenie
46
Eadem, Tutaj [w:] eadem, Tutaj, Krakw 2009, s. 7.
47
Ibidem.
38
117
nawet drgn nie zdy48. Po raz kolejny noblistka ukazuje czytelnikom dokadnie
odwrotn perspektyw nadspodziewanie trafn wswojej rewolucyjnoci. Zwraca tu
bowiem uwag na przestrzenie rnice si, nieprzystajce do siebie, cho poczone.
Kosmos funkcjonuje winnej skali tak przestrzennej, jak iczasowej. Zachodz tam
zjawiska dynamiczne, jak obroty Ziemi, ktrych, mimo ich duej prdkoci, ludzie
nie odczuwaj ani nie zauwaaj wcodziennym yciu. Zpunktu widzenia czowieka
kosmos jest stay i majestatycznie powolny Szymborska zauwaa, e to jedynie
poddanie si zudzeniu optycznemu.
...aniebo
Niebo lub elementy cile znim zwizane (iopisywane wtakim kontekcie bardziej niebieskim ni kosmicznym), jak chmury, soce czy ksiyc czsto pojawiaj
si wpoezji nieznaczco, wspomniane jako element krajobrazu czy ta, cz wiata,
natury. Tak jest wStreszczeniu, gdzie [Bg] chwali dzieo swoje: niebiosa, morza,
ziemi izwierzta49, wnie, kiedy podczas konstruowania wiata marzenia sennego
nadlatuj niebiosa zchmurami iptactwem50 oraz wUrodzinach, gdy ja liryczne
podziwia rnorodno wiata.
Tyle naraz wiata ze wszystkich stron wiata:
moreny, mureny imorza izorze,
[]
Domylam si ceny, cho cena zgwiazd zdarta
dzikuj, doprawdy nie czuj si warta.
Nie szkoda to dla mnie zachodu isoca?
Tem niebo staje si na przykad dla cudw codziennoci: chmurka zwiewna

imaa, / apotrafi zasoni duy ciki ksiyc51, soce dzi wzeszo otrzeciej czternacie, / azajdzie odwudziestej zero jeden52.
Pierwszy cud zwraca uwag na pozorno perspektywy, drugi na zjawisko astronomiczne, wedug ktrego czowiek odmierza czas. Podobnie jak chmury bezkarnie
pynce po niebie, ptaki przelatujce ponad granicami igwiazdy nieprzyporzdkowane konkretnym pastwom53, nie s to obrazy szczeglnie oryginalne swojej poetyckiej wartoci nabieraj dopiero wkontekcie caego wiersza, co wJarmarku cudw
oznacza docenienie kadego zwyczajnego zdarzenia oraz dostrzeenie jego niezwykoci, awPsalmie brak moliwoci cakowitego podporzdkowania sobie wiata
natury przez czowieka wbrew jego ambicjom.
48
Ibidem.
Eadem, Streszczenie (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., s. 104.
50
Eadem, Sen (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 100101.
51
Eadem, Jarmark cudw [w:] eadem, Ludzie na mocie..., ss. 4243.
52
Ibidem.
53
Eadem, Psalm (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 207208.
49
118
MASKA 29/2016
Niebo i jego bywalcy mog take suy za wiadkw niezauwaonych, niemych. Tak byo wprzypadku gwiazd wNadmiarze, tak te dzieje si wZdarzeniu,
gdzie Niewinne niebo, circulus coelestis. / Niewinna terra nutrix, ziemia ywicielka54
obserwuj zabjstwo antylopy przez lwic, lub wWypadku drogowym:
Gdyby kto stan woknie
ipopatrzy wniebo,
mgby ujrze ju chmury
przywiane znad miejsca wypadku55.
Chmury pozostaj jednak niedostrzeonymi posacami zych wieci. Jedynie wJawnoci zostaj przyapane ptaki jako potencjalni zdrajcy sekretu kochankw56.
Podobnie jak wszechwiat, niebo jest nieskoczone. Kiedy wieczr pogodny,
obserwuj niebo. / Nie mog si nadziwi, / ile tam punktw widzenia57 rzecze
stary profesor ztypow dla Szymborskiej zadum. To sposb mylenia pojawiajcy
si take przy rozwaaniach o kosmosie. Inna charakterystyka pojawia si w wierszu Niebo: Okno bez parapetu, bez futryn, bez szyb58, otwr inic poza nim59.
Opisane jako pusta przestrze bez granic otacza, owija mnie szczelnie / iunosi od
spodu60 jest wszechobecne61 dosownie, utosamiane zpowietrzem, poniewa
rzecz, ktra spada wprzepa, / spada znieba wniebo62. (Przywodzi to na myl
obraz zFotografii z11 wrzenia, ktra przechowuje [spadajcych ludzi] / nad ziemi
ku ziemi, wlocie63.) Wwierszu Widok zziarnkiem piasku ta cecha zostaa okrelona
jako bezniebno64, oznaczajca wpewnym sensie nieba nieistnienie.
Nad natur nieba zastanawia si poetka take wutworze Przed podr interesuj j paradoksy: przestrze jest pusta i pena zarazem65. Bezkresna, a jednak
zostaa ujarzmiona przez czowieka, co spowodowao, e oboki to jedynie kbki,
aniebo pocite jest na pasemka cho wci jest ich nieskoczenie wiele66. Mimo to
nieboskon moe przybra jaki ksztat wprzedstawieniach plastycznych wwierszu
omalarstwie barokowym (Kobiety Rubensa) nawet niebo jest wypuke67. Zaskaku54
Eadem, Zdarzenie [w:] Dwukropek, op. cit., ss. 1213.

Eadem, Wypadek drogowy [w:] Dwukropek, op. cit., s. 8.
56
Por. Eadem, Jawno (Woanie do Yeti, 1957) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 3031.
57
Eadem, Stary profesor [w:] Dwukropek, ss. 1617.
58
Eadem, Niebo (Koniec ipocztek, 1993) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 289290.
59
Ibidem.
60
Ibidem.
61
Ibidem.
62
Ibidem.
63
Eadem, Fotografia z11 wrzenia [w:] eadem, Chwila, s. 35.
64
Eadem, Widok zziarenkiem piasku [w:] eadem, Ludzie na mocie, ss. 1112.
65
Eadem, Przed podr [w:] eadem, Tutaj ss. 2122.
66
Ibidem.
67
Eadem, Kobiety Rubensa, (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,ss. .8788.
55
119
jce poczenie stanowi tu okrelenie zLiczby Pi, ktra cignie si przez ca nieba
wzdto ibezdenno68 ewidentna plastyczno inadanie ksztatu niebu nie przeszkadza wyraeniu jego nieskoczonoci.
Kwestie czasu inieba rzadko pojawiaj si razem, ta kategoria zdaje si nieboskonu nie dotyczy jeli, to odnosi si do podniebnego instrumentarium inajczciej
wystpuje wkontecie czasu odmierzania (przedwczenie odebrani socu, ksiycowi, / obrotom roku, chmurom69). Niemniej elementem wartym wyrnienia s
chmury jako jedyne istniejce krtko iulotnie, co uwidacznia si wcytowanym ju
Jarmarku cudw (chmurka zwiewna imaa), aczemu powicony jest nawet cay
wiersz pod tytuem Chmury. Jak wstosunku do dziejw wszechwiata ludzkie lata
s krtk chwil, tak wporwnaniu zchmurami / ycie wydaje si ugruntowane,
/ omale trwae iprawie e wieczne70. Dua zmienno form powoduje raz po raz
powstawanie nowych bytw, ju po uamku chwili / przestaj by te, zaczynaj by
inne71. To wanie krtkie trwanie zapewnia im lekko bytu. Jak ju wspominano,
bywaj wiadkami, cho tym razem ich rola jest deprecjonowana przez bardzo ograniczon krtkim istnieniem moliwo dania wiadectwa.
Najwaniejsza jednak rnica midzy niebem a kosmosem to wspomniany ju
we wstpie problem stosunku do ziemi/Ziemi do nieboskonu bdcej przeciwiestwem, zktrym dopeniaj si. Punkt ich zetknicia stanowi horyzont. Jednak zdaniem poetki podzia na ziemi i niebo / to nie jest waciwy sposb / mylenia
o tej caoci72 i kady kolejny cytat zdaje si to potwierdza. Horyzont bowiem
jest czym nieosigalnym. Gdy nieznany czowiek zagin wodmtach historii izosta nieodwracalnie zapomniany, jego nieobecno przybraa wygld horyzontu73.
Wielcy zdobywcy trwaj w wierze, e gdzie wreszcie jest koniec wiata74, cho
czuj si zagroeni wszelkim horyzontem75, zza ktrego wci wyaniaj si nowe
tereny, oktre walka nie ustaje.
Najciekawszym tekstem poruszajcym problem rozgraniczenia nieba od ziemi jest
Znieodbytej wyprawy wHimalaje. w najwyszy acuch grski wiata to ni ksiyc, ni
ziemia76, wic zamieszkujcy je Yeti ochrzoczny zostaje przez poetk Ptwardowskim.
Gry wbiegu na ksiyc.
Chwila startu utrwalona
68
Eadem, Liczba Pi
Eadem, Baga powrotny [w:] eadem, Chwila, ss. 3637.
70
Eadem, Chmury [w:] eadem, Chwila, ss. 56.
71
Ibidem.
72
Eadem, Niebo, op. cit.
73
Eadem, Wiersz ku czci (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., s. 106.
74
Eadem, Gosy (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 168169.
75
Ibidem.
76
Eadem, Znieodbytej wyprawy wHimalaje (Woanie do Yeti, 1957) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,
ss. 5152.
69
120
MASKA 29/2016
na rozprutym nagle niebie.
Pustynia chmur przebita.
Uderzenie wnic.
Ziemia pitrzy si i rozdziera niebo. Warstwa chmur pynca poniej szczytw

zaburza naturalny porzdek rzeczy. Oddzielne sfery cz si, przeplataj. Zastany obraz jest niczym zatrzymany nagle wbezruchu proces wypitrzania si gr. Przestrze
nieba nie stawiaa oporu. To najdoskonalsze przedstawienie spjnoci tak odrbnych
przestrzeni zostaje jeszcze wzmocnione przez alegori dodatkowo mieszajc te sfery
(pustynia chmur). Jednoznaczna, zdawaoby si, granica okazuje si nieuchwytna.
Co ciekawe, uSzymborskiej niebo waciwie nie pojawia si wkontekcie religijnym, jako miejsce, wktrym przebywa Bg czy dusze ludzi po mierci. Czciej
przyczynkiem do rozwaa metafizycznych staje si nie ono, akosmos. Rne formy
rozliczenia, ktre mona by kierowa do Boga, tu pojawiaj si w odniesieniu do
wszechwiata. Ponadto kosmos iBg podzielaj pewne istotne cechy, jak wieczno,
nieskoczono przestrzenna iwszechobecno. Uznanie kosmosu za wcielenie Boga
byoby tu oczywicie zbyt daleko idcym wnioskiem, warto jednak moe przyjrze
si Szymborskiej uwielbieniu (wszech)wiata z perspektywy religijnej to jednak
refleksja zbyt obszerna, by j tu satysfakcjonujco opisa, azarazem odbiegajca od
gwnej myli tekstu.
Podsumowanie
Kosmos iniebo to ta sama przestrze, oznacznie pokrywajcym si instrumentarium.
Podstawow rnic midzy nimi stanowi Ziemia pierwszego skadowa, drugiego
opozycja. Powoduje to rne perspektywy opisu. Podczas gdy nieboskon obserwowany jest zawsze zziemi, we wszechwiecie nie ma jednego punktu odniesienia, czciej
si po nim podruje. Wojciech Ligza zauwaa dwa aspekty nieba/kosmosu: starszy,
zwizany zmitami iprzepowiedniami, ktry mona by okreli astrologicznym, oraz
naukowy, typowy dla wspczesnoci astronomiczny. Zauwaa wtym podziale jednak tylko problem natury historycznej, podczas gdy wiadczy to owartoci rozdziau
wszechwiata od nieboskonu: kosmosowi przypisany jest aspekt naukowoci, niebu
natomiast jedynie tradycyjna poetycko. Nieskoczono przestrzenna i czasowa
jest niemal jednakowa: jedyn granic dla nieba jest horyzont. Niebo jednak, wprzeciwiestwie do staego, jakby martwego kosmosu, jest zmienne: moe by dzienne lub
nocne, zachmurzone, rozgwiedone. Warto wic zwrci uwag na te subtelne rnice
inie traktowa tych poj synonimicznie.
Wisawie Szymborskiej natomiast, jak wida, trudno przypisa konkretn perspektyw ispjne spojrzenie na jakikolwiek element bardzo czsto bowiem okazuje si, e
niemal kada koncepcja zostaa kiedy przez noblistk zogniskowana odwrotnie, zaskakujc odbiorc swoj trafnoci. Motyw, nawet jeli powtarzalny, nigdy nie jest jednolity. Trudno wic mwi ospjnym obrazie nieba lub kosmosu oba s dalekie ibliskie
121
zarazem, wszechobecne, ale niezauwaane, przemijajce, cho wieczne zludzkiej perspektywy, niezmiennie jednak warte uwagi, nie mniej ni caa reszta wszechwiata.
Bibliografia
Literatura podmiotu
W. Szymborska, Chwila, Krakw 2002.

W. Szymborska, Dwukropek, Krakw 2005.
W. Szymborska, Ludzie na mocie, Warszawa 1986.
W. Szymborska, Tutaj, Krakw 2009.
W. Szymborska, Wiersze wybrane, Krakw 2012.
Balbus S., wiat ze wszystkich stron wiata. OWisawie Szymborskiej, Krakw 1996.
Gralewicz-Wolny I., Poetka iwiat. Studia iszkice otwrczoci Wisawy Szymborskiej,
Katowice 2014.
Ligza W., Opoezji Wisawy Szymborskiej. wiat wstanie korekty, Krakw 2001.
Nyczek T., 22 Szymborska, Pozna 1997.
Nyczek T., Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Pozna 2005.
Owierszach Wisawy Szymborskiej, red. J. Brzozowski, d 1996.
Wojda D., Milczenie sowa. Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996.
Zagajewski A., Wirwka swobody, Znak 1977, z. 4.
Zarzycka A., Rewolucja Szymborskiej. 19451957. Owczesnej twrczoci poetki na tle
epoki, Pozna 2010.
Summary
The space and the sky in the poetry of Wisawa Szymborska
The space and the sky are popular motifs in the poetry. Although both words denote
the same space, there are significant differences of the perspective (relation to the
Earth/earth) and poetic connotations. Wojciech Ligza doesnt separate them, he
only sees the historical change of the context: religious, connected to the myths and
divination, and modern, scientific perspective. The article shows the similarities and
the differences between the space and the sky, their distinctive attributes and how
they are described, used and reworked by Szymborska.
Marta Baszkowska
Nieznony ciar Kontaktu.

Ofantastycznonaukowych
zetkniciach zkosmiczn obcoci
Ozajczku, schwytanym przez kusownika we wnyki, da si powiedzie,

e by wkontakcie zcywilizacj, chocia nikt znim nie zamieni sowa. []
To waciwie kwestia umowy.
Marek Oramus, Arsena1
Stwierdzenie, e temat kontaktu zobc cywilizacj jest jednym znajbardziej typowych dla literatury science fiction, nie tylko nie budzi wtpliwoci, ale waciwie uznane by moe za truizm. Zarwno definicje tej odmiany gatunkowej2, jak iwnioski
pynce zlektury reprezentujcych j utworw wskazuj wszak na fakt, e za czonem
science ukrywa si zazwyczaj wyobraenie takiej nauki, ktra zdolna jest nie tylko
na przykad wysa czowieka w kosmos, ale te mniej lub bardziej jednoznacznie
rozwiza wreszcie paradoks Fermiego. Teksty opisujce rnego rodzaju kontakty
z cywilizacjami pozaziemskimi pojawiaj si w cigu caego okresu ksztatowania
si, rozkwitu ipopularnoci fantastyki naukowej, jednak wszystko wskazuje na to,
e rna jest czstotliwo ich wystpowania. T obserwacj potwierdzaj chociaby
Andrzej Niewiadowski iAntoni Smuszkiewicz, ktrzy zjednej strony zauwaaj, i
motyw kontaktu to motyw obiegowy przewijajcy si wliteraturze polskiej od czasw trylogii ksiycowej uawskiego3 [] a do czasw wspczesnych wlicznych
1
M. Oramus, Arsena, Warszawa 1985, s. 81.

By nie komplikowa rozwaa, wniniejszym tekcie przyjto zaoenie (zgodnie zduchem klasycznej genologii), e termin science fiction nazywa odmian gatunkow, awic podgatunek funkcjonujcy wobrbie tego, co okreli mona fantastyk (np. fantastycznych powieci czy opowiada)
por. np. M. Gowiski, Odmiana gatunkowa [w:] Sownik terminw literackich, red. M. Gowiski
et al., Wrocaw 1988. Definicje science fiction (rnice si od siebie mniej lub bardziej) znale
mona waciwie we wszystkich opracowaniach tematu. Liczne uwagi zawiera m.in. klasyczny ju
tom Spr oSF, aszczeglnie dwie jego pierwsze czci: Ewolucja gatunku iGranice science fiction
(por. Spr oSF, red. R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska, Pozna 1989).
3
Mona by zreszt wskaza jeszcze starsze punkty odniesienia np. Wojciecha Zdarzyskiego Michaa
Dymitra Krajewskiego ipojawiajcy si tam lud Sielan zamieszkujcy Ksiyc; naley jednak doda,
e tekst ten, chocia okrelany jako fantastycznonaukowy, jest przede wszystkim utopi.
2
123
Marta Baszkowska, Nienony ciar Kontaktu. O fantastycznonaukowych...
wariantach fabularnych4, zdrugiej za podkrelaj, e zbiegiem czasu [] niemal

zupenie zanika lub podejmowany jest jedynie wgroteskowo-parodystycznej wersji,
albo jako motyw suebny uwidoczniony na dalszym planie5.
Ta zmienna czstotliwo wystpowania motywu i jego stopniowe odchodzenie wcie niezalenie od moliwych tego przyczyn6 nie zmieniaj faktu, e jest
on ywy rwnie na pocztku wieku XXI; przykadem moe by chociaby wydana wroku 2014 powie Rafaa Dbskiego wiato cieni, stanowica pierwszy tom
planowanego cyklu7. Konwencja uyta przez autora isposb operowania motywem
kontaktu zobc cywilizacj prowokuj do zestawienia tej powieci zdwoma innymi,
uznawanymi skdind za klasyczne, utworami: Arsenaem Marka Oramusa (wydany
w1985 roku) inajstarsz ztej trjki Solaris Stanisawa Lema (1961 rok). Omawianie takiego trjelementowego zbioru kieruje zkolei wstron mylenia omotywie
kontaktu zobc cywilizacj wjego ujciu mniej awanturniczym, abardziej majcym
wydwik filozoficzny bd jeszcze cilej: epistemologiczny. Jak bowiem zwracaj
uwag badacze, wtek ten czsto wykorzystywany jest wfunkcji wehikuu treci metaforycznych. Nawet zreszt wtedy, gdy wizany jest zprzygodow konwencj (lub
szerzej: gdy istnieje wktrym ztypowych dla science fiction ukadw fabularnych),
prowokuje do zadawania pyta o moliwo, sens i konsekwencje przekraczania
przez ludzko granic poznania.
Za doskonay przykad takiej konceptualizacji tematu kontaktu uznawana jest
ta cz twrczoci Stanisawa Lema, ktra powicona wanie relacjom zobcymi
cywilizacjami. Jerzy Jarzbski8, Andrzej Stoff9, Maciej Paza10 i inni badacze dzie
autora Edenu obszernie klasyfikuj te teksty iwyznaczaj wystpujce midzy nimi
podobiestwa, zauwaajc jednoczenie, e sam problem ma wjego pisarstwie swoj histori irozliczne wersje11. Ju od debiutanckiej powieci Czowiek zMarsa sygnalizowany jest podny sceptycyzm12 zwizany zkontaktami cywilizacji ziemskiej
ipozaziemskiej. Wdwch pniejszych utworach, Astronautach iOboku Magellana,
A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Pozna 1990, s. 305.

Ibidem, s. 306.
6
Niewiadowski iSmuszkiewicz jako gwn znich widz zwtpienie wmono nawizania realnego
kontaktu zjakkolwiek cywilizacj, ktra odbiegaaby od ludzkiego wyobraenia oistocie rozumnej; wskaza mona jednak te inne potencjalne powody na przykad nadmierne eksploatowanie
i, wkonsekwencji, pewnego rodzaju wyczerpanie konwencji wicej si zazwyczaj zt tematyk.
7
Por. una za mg [on-line:] http://www.rebis.com.pl/rebis/public/books/books.html?co=print&id=K6988 [02.01.2016].
8
Por. np. J. Jarzbski, Wszechwiat Lema, Krakw 2002, ss. 211229.
9
Por. A. Stoff, Powieci fantastyczno-naukowe Stanisawa Lema, Warszawa Pozna Toru 1983,
passim.
10
Por. M. Paza, Opoznaniu wtwrczoci Stanisawa Lema, Wrocaw 2006, ss. 284479.
11
J. Jarzbski, op. cit., s. 215.
12
A. Stoff, op. cit., s. 24.
5
124
MASKA 29/2016
kosmici si pojawiaj, natomiast problem kontaktu traci na wanoci. [] Trudnoci
porozumienia maj wic wobu powieciach charakter raczej powierzchowny czy zgoa
techniczny, nie sigaj natomiast gbokiej istoty kontaktujcych si zsob cywilizacji.
[] Wten sposb okazuje si, e wszelkie istoty rozumne, na ktre ludzie natkn si
wkosmosie, musz by ich odbiciem przynajmniej jeli chodzi osposb rozumowania, wiatopogld iorganizacj spoeczn13.
Powieci te naley jednak, jak sugeruj badacze, traktowa jako incydentalne iuzasadnione ideologiczn doktryn, wprowadzajc wymg wypenienia schematw narracyjnych refleksj historiozoficzn zgodn zzaoeniami socrealizmu14. Duo gbsz refleksj filozoficzn przynosz dalsze utwory Lema: od Dziennikw gwiazdowych, przez
stawiajce tematyk relacji midzyplanetarnych wcentrum zainteresowania Eden, Gos
Pana, Niezwycionego czy Solaris, a po stanowice ostateczny wyraz Lemowskich
wtpliwoci zwizanych z moliwoci i sensownoci kontaktu Fiasko. Nie ulega
wtpliwoci, e, jak diagnozuje Stoff, ponad epizodem Astronautw iOboku Magellana biegnie pomost wsplnych waciwoci midzy zapomnianym debiutem i pniejszym, ju nie krpowanym przez zewntrzne uwarunkowania, dorobkiem autora15.
Co waciwie skada si na zbir owych wsplnych waciwoci? Niewtpliwie
mieci si wnim wspomniany ju sceptycyzm, ktremu zreszt Lem daje wyraz rwnie wtekstach eseistycznych, takich jak chociaby Summa technologiae, gdzie rozwaa potencjalne przyczyny niemonoci nawizania kontaktu midzyplanetarnego16.
Rwnoczenie winnych wypowiedziach przyznaje on na przykad: Siedzi mi wgowie myl, e Oni s inni, wic zachowuj si inaczej, ni sobie to potrafimy wyobrazi17. Sceptycyzm Lema ma wic ewidentnie dwojaki wymiar: zjednej strony dotyczy
istnienia iformy pozaziemskich cywilizacji, zdrugiej natomiast moliwoci nawizania znimi efektywnego kontaktu18. Te teksty autora Solaris, ktre zbudowane s
wok tematu kontaktu zmieszkacami innych planet, czy te bdzie zpewnoci
podobne wwielu aspektach przedstawienie miejsca iroli cywilizacji ludzkiej whistorii
kosmosu. Antropocentryzm, ewidentnie zreszt fascynujcy Lema, ktry powici
mu obszern cz Summy, jest rwnie kategori przewijajc si womwieniach
twrczoci pisarza. Zaznacza si wic, e wpowieciach okontakcie celem jest zwykle
odsonicie istoty czowieczestwa19, e postawione wnich zostaj pytania ogranice
13

15

16

J. Jarzbski, op. cit., s. 216.

Por. m.in. ibidem, ss. 218219; M. Paza, op. cit., ss. 303304.
A. Stoff, op. cit., s. 24.
Wedug tych rozwaa cywilizacje albo (1) istniej dostatecznie dugo, by nawiza kontakt, ale pojawiaj si zbyt rzadko, by byo to wpraktyce moliwe, albo (2) pojawiaj si czsto, ale trwaj zbyt krtko,
albo te (3) powstaj czsto is dugotrwae, ale nie rozwijaj si ortoewolucyjnie faza ekspansywna,
pozwalajca na nawizanie kontaktu, trwa za krtko (tzw. hipoteza okna kontaktu, rozwinita potem
wFiasku) por. S. Lem, Cywilizacje kosmiczne [w:] idem, Summa Technologiae, Lublin 1984, passim.
17
Tako rzecze Lem. Ze Stanisawem Lemem rozmawia Stanisaw Bere, Krakw 2002, s. 322.
18
Por. J. Jarzbski, op. cit., s. 225.
19
Por. np. ibidem, s. 229.
14
125
ludzkiego poznania20, ale te, e wostatecznym rozrachunku czsto to wanie przedstawiciele Ziemi, anie obcy, okazuj si (realnymi lub potencjalnymi) agresorami21.
Wistocie teksty okontakcie zpozaziemsk cywilizacj dotyczy to oczywicie
nie tylko twrczoci Lema staj si nie tylko zapisami diagnoz na temat potencjalnego rozwoju technologii czy rozwaa zwizanych zprbami rozwizania paradoksu Fermiego, lecz rwnie (amoe przede wszystkim?) historiami odotkniciu
Obcoci jako takiej. Drog do tak rozumianego kontaktu otwiera moe na przykad jeden zklasycznych schematw fabularnych konwencji science fiction: opowie
opodry kosmicznej, podczas ktrej bohaterowie znajduj si na obcej planecie lub
wjej pobliu, awkonsekwencji stykaj si zprzedstawicielami obcej cywilizacji22.
Tego wanie rodzaju zawizanie akcji czy trzy wspominane we wstpie powieci:
wSolaris Lema Kris Kelvin przybywa na stacj badawcz unoszc si nad tytuow
planet; Arsena Oramusa rozpoczyna si wybudzeniem Adama Nyada zanabiozy na
statku krcym wok Tytana; pocztkowe partie wiata cieni Dbskiego prezentuj zkolei ekip naukowcw ipilotw stacjonujc wraz zprzywdc komandorem
Reubenem Vaybarem na planecie Cronna.
Wkadym ztych utworw gwny bohater postawiony zostaje wsytuacji bezporedniego zetknicia ze sfer pozaziemsk. Jednak, co interesujce, Kelvin, Nyad
iVaybar reprezentuj typ postaci przywykych do podry midzyplanetarnych lub
przynajmniej przygotowanych do funkcjonowania wwarunkach kosmicznych sytuacja wyjciowa jest wic dla nich wpewien sposb oswojona. Nie zmienia to faktu, e moment kontaktu z obc cywilizacj oswojenie to drastycznie nadszarpuje.
Wraenie gbokiego naruszenia poczucia bezpieczestwa budowane jest jednake
wkadej ztrzech powieci stopniowo istosunkowo powoli. Kiedy Kelvin trafia na
stacj badawcz, dostrzega tam jedynie niezrozumiay nieporzdek irace przykady amania zasad. Pocztkowo wie zreszt te fakty zpotencjaln chorob fizyczn
lub psychiczn dotychczasowych rezydentw stacji. Podobnie dzieje si wprzypadku
Reubena Vaybara: Cronna wydaje si planet poznan ibezpieczn, araporty eksplorujcej j ekipy pilotw, ktrzy podczas patroli donosz okrcych wok cieniach,
mona by zoy na karb zaburze psychicznych23 gdyby nie to, e widywali je
wszyscy. Z kolei w Arsenale, gdy jeden z bohaterw odkrywa niezidentyfikowany
ksztat krcy w pobliu Saturna, caa ekipa statku Megahicle24 poszukuje naukowego wyjanienia samego istnienia obiektu oraz wpywu, jaki jak si wkrtce
20
Por. ibidem; M. Paza, op. cit., ss. 368390.

Por. M. Szpakowska, Dyskusje ze Stanisawem Lemem, Warszawa 1997, ss. 142143.
22
Antoni Smuszkiewicz, analizujc typowe schematy fabularne literatury fantastycznonaukowej, pisze wpodobnym kontekcie m.in. omodelu funkcjonalnym opowieci owyprawie badawczej
por. A Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wrocaw 1980, ss. 2133, 6671.
Jego metoda, zakorzeniona przede wszystkim wbadaniach Wadimira Proppa izwizana ze sfunkcjonalizowanym schematem segmentacji tekstu literackiego, dla niniejszych rozwaa wydaje si
jednak mao operacyjna. Dalej pominite wic zostaj tego rodzaju klasyfikacje idiagnozy.
23
R. Dbski, wiato cieni, Pozna 2014, s. 10.
24
Cudzysw zastosowano zgodnie ztym, jak nazwa statku zapisywana jest wpowieci.
21
126
MASKA 29/2016
okazuje wywiera on na ludzi. Wszystkie trzy przypadki wi si wic zprbami

racjonalnego wytumaczenia zaistniaej sytuacji iza kadym razem prby te nie okazuj si przesadnie udane.
Punktem waciwego zawizania akcji jest wSolaris, Arsenale iwietle cieni moment, wktrym gwni bohaterowie po raz pierwszy stykaj si zobc cywilizacj
bezporednio. W kadej z powieci chwila ta jest poprzedzona etapem wstpnym,
ktry jednak de facto nie ma suy jakiemukolwiek przygotowaniu do kontaktu
przeciwnie, kadorazowo jest to proces odwrotny. Bohater, zamiast zyskiwa wiedz
iumiejtnoci przydatne wzetkniciu zpozaziemskim bytem, na skutek sprzecznych
informacji (niekonkretne iniespjne dane na temat Solaris; przeczce sobie iniewiele mwice raporty czonkw zaogi Megahicle; wasne, raczej nieudolne badania
Reubena oraz przypadek niewyjanionej choroby jednego zjego towarzyszy) zostaje
krok po kroku odzierany zpewnoci dotychczasowych przekona. Dla przykadu:
solaryjska biblioteka, przez badaczy twrczoci Lema interpretowana raczej zgodnie
jako metafora nauki25, przypomina labirynt, dajcy wraenie ludzkiej wszechwiedzy.
Odizolowana od reszty stacji, pozbawiona okien, wypeniona ksikami zawierajcymi wsobie caoksztat dostpnej wiedzy orzeczywistoci26 reprezentuje albo aktualny stan wiedzy, obejmujcy wszystkie dziedziny, albo wykracza poza jego zakres,
aposzerzona oniedokonane jeszcze odkrycia, wyznacza hipotetyczne granice poznania27. Zperspektywy Krisa okazuje si ona jednak raczej wewntrznie niewspmierna isprzeczna28; reprezentowana przez jej figur wiedza na temat Solaris jest wistocie
niekonkretna inieweryfikowalna:
Odstawiajc na pk tom, tak ciki, e musiaem przytrzyma go obiema rkami,
pomylaem, e nasza wiedza oSolaris, wypeniajca biblioteki, jest bezuytecznym balastem itrzsawiskiem faktw iznajdujemy si wtakim samym miejscu, wktrym poczto j gromadzi, przed siedemdziesiciu omiu laty, awaciwie sytuacja bya owiele
gorsza, poniewa cay trud tych lat okaza si daremny29.
Podobnie dzieje si wprzypadku Nyada. Gdy protagonista zostaje wybudzony, do

dyspozycji ma ustne przekazy na temat sytuacji oraz informacje zawarte wnotatkach
iraportach zaogi statku, ktra, zauwaywszy wpobliu niezidentyfikowany obiekt,
decyduje si wysya wjego stron na zwiad kolejnych czonkw ekipy. Sny iwizje
bdce efektami tych wypraw s jednak mgliste izawikane, trudne do zreferowania
izapamitania. Ostatecznie Nyad, zapoznajc si zaktami sprawy, zauwaa:
25
Por. m.in. M. Paza, op. cit., s. 380. Paza obszernie interpretuje motyw biblioteki wSolaris iPowrocie zgwiazd, referujc te rozwaania, jakie poczynili na ten temat np. Jerzy Jarzbski iIstvan
Csicsery-Ronay Jr.
26
27
Por. P. Michaowski, Babel XXI wieku. Biblioteka Stanisawa Lema iJorge Luisa Borgesa [w:] Stanisaw Lem. Pisarz, myliciel, czowiek, red. J. Jarzbski, A. Sulikowski, Krakw 2003, s. 337.
28
Por. M. Paza, op. cit., s. 382.
29
S. Lem, Solaris, Krakw 1976, s. 25.
127

Skoro po piciu miesicach pretendujca do miana rady naukowej zaoga zamienia si
w gromad komediantw, ja z bazna niemal etatowego musiabym chyba przekwalifikowa si w analityka. [] Ten przegld snw by czynnoci beznadziejn. Nie
znajdowaem midzy nimi adnego wsplnego mianownika30.
Zkolei Reuben Vaybar ze wiata cieni, wybudzony przedwczenie zhibernacji

po odlocie zCronny, zauwaywszy na statku niepokojce elementy drobne awarie,
sprzeczne komunikaty przekazywane przez nieomylne dotd komputery, wreszcie:
obecno chorego, jakby cofnitego wrozwoju do poziomu dziecka Iana Poroya
podejmuje prby poszerzenia wiedzy iracjonalnego objanienia niezrozumiaych zjawisk. Pozbawiony koniecznego ku temu zaplecza naukowego (co zreszt jest podkrelane od pocztku powieci), stara si czyni to poprzez zasiganie rady wybudzanych
stopniowo czonkw grupy badawczej. Jego dziaania okazuj si jednak bezskuteczne wyjanienia nie przynosz ani eksperymenty informatykw, prbujcych dociec
przyczyn dziwnych reakcji sprztu, ani medykw, badajcych szczegowo Poroya.
Wreszcie na tak zarysowanym tle dochodzi do momentu przeomowego zetknicia zobc cywilizacj. Jednak, co warte zaznaczenia, wkadym ztrzech omawianych przypadkw sytuacja, ktr bohater uznaje za pierwszy kontakt, wrzeczywistoci jest jednym zkolejnych spotka. Kelvin ju od momentu przybycia na stacj
bezustannie czuje przecie czyj obecno (Ciemno patrzaa na mnie, bezpostaciowa, olbrzymia, bezoka, pozbawiona granic31 opisuje nawet wtedy, gdy nie ma
jeszcze pojcia otym, co zdarzy si pniej). Nyad przeczuwa niesamowito sytuacji
od chwili, gdy profesor Lloney po raz pierwszy pokazuje mu przez teleskop detale
przestrzeni midzyplanetarnej, akiedy styka si zraportami iodczytuje zanotowany
wyraz ARSENA, konstatuje: Znaem to sowo od wiekw. To imi. Przeczuwaem je32. Vaybar jeszcze na Cronnie nie tylko wysuchuje doniesie ocieniach, ale
te sam wyrusza na ich poszukiwanie; gdy natomiast statek odlatuje ju zplanety,
komandor dowiadcza niepokojcych zjawisk, zktrych cz, jak si okazuje, obserwuje tylko on.
Okazuje si wic, e kontakt midzy czowiekiem a bytem pozaziemskim nawizany zostaje de facto duo wczeniej, ni ten pierwszy to dostrzega. Tyle tylko,
e relacja ta zarysowuje si ju od pocztku jako nierwnomierna, rozpoczynajc si
od wiadomej, jakby podszytej czujnoci obserwacji ludzi przez obc cywilizacj,
ktra stopniowo wykazuje si coraz wiksz miaoci. Kontakt nawizany zostaje
nie z inicjatywy czowieka, ale dlatego, e pragnie go wanie byt nie-ludzki. Dla
przykadu: gdy Nyad usiuje znale przestrze porozumienia zArsenaem, testarania
zostaj dostrzeone, ale kontakt poprzedzony jest uwag: Jego Wysoko zgodzi si
wysucha twoj prob33. Dopiero gdy nie-czowiek zdecyduje si ostatecznie na
30

32

33

31
M. Oramus, op. cit., ss. 7374.

S. Lem, Solaris, s. 28.
M. Oramus, op. cit., s. 47.
Ibidem, s. 99.
128
MASKA 29/2016
bezporedni interakcj, ludzcy bohaterowie maj moliwo dowiadczenia tego, co

uznaj za ukonkretniony ju kontakt. Jego ramy wyznaczaj odpowiednio: zetknicia
ztworami F wprzypadku Kelvina, wizje Nyada oraz specyficzne, jakby telepatyczne rozmowy Vaybara zprzedstawicielem Wspistnienia.
Tym, co istotne wkreacji przedstawicieli bytw pozaziemskich, jest ich diametralne
niepodobiestwo do czowieka. WSolaris gwnym bohaterem-obcym jest Ocean, ktry, co podkrela si wtoku narracji wielokrotnie, wymyka si zarwno klasyfikacjom,
jak i opisom. Kelvin zauwaa raz za razem, e przedstawienie za pomoc ziemskich
kategorii kwestii nawet tak, zdawaoby si, oczywistych, jak wygld czy struktura Oceanu, jest waciwie niemoliwe. Przywoywana przez bohatera klasyfikacja oceanicznych tworw obejmuje prby dopasowania ich do jakichkolwiek ludzkich skojarze:
[Giese, autor opracowania oOceanie przyp. M. B.] jak dugo mg, posugiwa si
po prostu jzykiem opisu, akiedy brako mu sw, radzi sobie stwarzajc nowe sowa,
czsto niefortunne, nie przystajce do opisywanych zjawisk. Ale wkocu adne terminy nie oddaj tego, co si dzieje na Solaris34.
Dopiero wtedy, gdy wpobliu pojawiaj si ludzie, Ocean zaczyna wytwarza goci, wizualnie przypominajcych Ziemian, ale wistocie majcych zupenie inn budow komrkow; wydaje si, jakby tak jak czowiek prbuje dostosowa obserwowane przez siebie waciwoci Solaris do wasnych kategorii rwnie pozaziemski
byt usiowa uj wramy swoje wyobraenie oludzkoci. WArsenale iwietle cieni
kwestia ta rysuje si podobnie. Wpowieci Oramusa Lemowski ukad zostaje powtrzony niemal dokadnie: Arsena jako taki, cho widzialny, wymyka si klasyfikacjom
(de facto nie ma nawet pewnoci, czym jest sond midzygwiezdn wysan przez
jak wiksz cywilizacj?), ado kontaktu zludmi su mu wizje isny, podobnie jak
wSolaris twory F. UDbskiego zkolei nie-ludzie nie posiadaj nawet widzialnej
postaci ujawniaj si tylko jako cienie na Cronnie, ale ostatecznie okazuj si form, ktrej tre nie jest ju potrzebna35, bytami, ktrych istnienie opiera si orodzaj
promieniowania elektromagnetycznego. Niewtpliwie wkadym ztych trzech przypadkw sprawdza si obserwacja, ktr w odniesieniu do Solaris formuuje Istvan
Csicsery-Ronay: co naprawd obce nie pozwala si zsamej definicji przeoy na
ludzkie kategorie idowiadczenie36; podobnie zreszt wnioskuje, omawiajc to zagadnienie, Manfred Geier, dochodzc ostatecznie do poraajco prostej konkluzji:
ocean planety Solaris nie moe mie adnego znaczenia37.
Tak konceptualizowani przedstawiciele pozaziemskich cywilizacji su wic za
wyznacznik radykalnego wymiaru Obcoci nieredukowalnej inieobjanialnej, jak
ta, oktrej pisze chociaby Bernhard Waldenfels, zauwaajc, e jawi si ona jako
34

36

37

35

R. Dbski, op. cit., s. 269.
I. Csicsery-Ronay Jr., Obcy uLema, tum. E. Nowakowska [w:] Stanisaw Lem, s. 220.
M. Geier, Fantastyczny ocean Stanisawa Lema, tum. R. Wojnakowski [w:] Lem woczach krytyki
wiatowej, red. J. Jarzbski, Krakw 1989, s. 171.
129
to, co rdowo niedostpne i rdowo nieprzynalene38; niedaleko std te do

kategorii Innoci wujciu proponowanym przez Emanuela Lvinasa, twierdzcego
przecie, e twarz [Innego] nie daje si posi, wymyka si mojej wadzy39. Nie
tylko zreszt wadzy, ale iwiedzy. Jednym znajbardziej zwracajcych uwag aspektw
kontaktu bohaterw omawianych powieci z obcymi cywilizacjami jest dojmujca
niemono znalezienia odpowiedniego jzyka opisu. Ewidentnie niewykonalne jest
ujcie dowiadczanych przez ludzkich protagonistw zjawisk w ziemskich kategoriach, jakby podajc za aparatem pojciowym JacquesaLacana wymykay si
one rejestrowi symbolicznemu. Mona zreszt pocign t myl jeszcze dalej. Symboliczne uLacana to wszystko to, co ustrukturyzowane utrwalone formy, zasady
iprawa porzdkujce rzeczywisto, zewntrzne wobec podmiotu, ktry, wchodzc
wycie spoeczne, musi si do nich dostosowa lub prbowa im przeciwstawi40.
Przede wszystkim, jak ju zostao wspomniane, kod jzyka, ktry powinien suy
uporzdkowaniu wyobrae iwyraeniu ich wsposb dostpny innym. Trzy omawiane teksty zuderzajc konsekwencj poruszaj temat niezrozumienia bohaterw
ludzkich i nie-ludzkich i, co istotne, jest to niezrozumienie obustronne: nie tylko
Ziemianie nie s wstanie poj zasad kierujcych obcymi, ale rwnie ci drudzy zdaj
si nie do koca pojmowa ziemskie reguy. Dochodzi wic do dramatu, bowiem
akt komunikacji pozbawiony jest jednego zpodstawowych elementw wsplnego
kodu. Std, jak si zdaje, dwustronne eksperymenty iprby, ktre jednak skazane s
na porak, bo nie ma moliwoci przekroczenia elementarnych granic pojmowania:
Tu wchodzi wgr sprawa indywidualnoci. Ocean jest cakowicie wyzuty zjej pojcia.
[] Mnie si wydaje, prosz kolegw, e ta dla nas... e... najdraliwsza, szokujca strona
eksperymentu cakowicie wymyka mu si jako leca poza granicami jego pojmowania.
Pan sdzi, e to nie jest zamierzone...? spytaem. []
Tak. Nie wierz wadn perfidi, zoliwo, ch najdotkliwszego ugodzenia...41
O ile dobrze zdoaem odebra i przetumaczy jego stan emocjonalny, Arsena by
wypeniony gorycz. [] Konstrukcja jego jani wykluczaa rekompensat krzywdy
ofierze, chociaby wformie wspczucia; rozczarowanie wynikao raczej zkrachu sekretnego planu. Arsena by zafascynowany ludzk natur, ktrej nie potrafi poj ani
si zni utosami42.
Najbardziej wprost wtek ten wybrzmiewa wwietle cieni: komunikujcy si zVaybarem przedstawiciel Wspistnienia wielokrotnie wyraa niezrozumienie ziemskich poj ichocia jego sposb mylenia jest wysoce uporzdkowany, zupenie nie
przystaje do aparatu symbolicznego ludzi. Co interesujce, dotyczy to gwnie tych
38

40

41

42

39
B. Waldenfels, Topografia obcego, tum. J. Sidorek, Warszawa 2002, s. 23.

E. Lvinas, Cao inieskoczono. Esej ozewntrznoci, tum. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 232.
Por. J. Lacan, Seminarium III. Psychozy, oprac. J. A. Miller, tum. J. Waga, Warszawa 2014, ss. 22 iin.
S. Lem, Solaris, ss. 106107.
M. Oramus, op. cit., ss. 201202.
130
MASKA 29/2016
kategorii, ktre uLacana przynalene s wanie do porzdku symbolicznego; obcy

nie dysponuj na przykad koncepcj bstwa iprawa:
Bg? Reuben wyczu wtonie gocia zmieszanie iwahanie. Wiem, e macie kogo
takiego, ale nie mam pojcia, kim albo czym jest Bg.
Wy nie macie swojego? []
Nie. Wspistnienie nie potrzebuje bytw transcendentnych. Sama jego istota jest wystarczajc transcendencj.
Czyli sami sobie jestecie Bogiem.
Jeli tak to wolisz okreli, niech bdzie. Ale wasz Bg nie przystaje do naszych wyobrae
struktury wiata43.
Wyjanij, czym jest prawo, bo take znam jego definicj, ale nie potrafi jej zinternalizowa44.
Obnaona niewystarczalno iuomno Symbolicznego kieruje wstron kategorii Realnego tego, co nie poddaje si symbolizacji, co bezustannie jej umyka45, aco
jednak chce nieustannie powraca wnajmniej spodziewanych momentach. Pjcie
tym tokiem rozumowania odsania dodatkowe cieki interpretacji wielu fragmentw omawianych tekstw. Nie bez znaczenia wydaje si na przykad fakt, e wszystkie
trzy odnosz si wjaki sposb do zagadnienia traumy rozumianej wtym wypadku
jako efekt kontaktu ztym, co niezsymbolizowane ido zsymbolizowania niemoliwe,
a wic z Realnym. Twory F w Solaris, jak zauwaaj wielokrotnie bohaterowie,
wywodz si wprost zprzeformuowanych przez Ocean wspomnie ludzi, najtrwalszych ladw pamici46. Co wicej, posta Harey dla Krisa Kelvina wie si znieprzepracowanym poczuciem winy:
Pokcilimy si. Awaciwie nie. To ja jej powiedziaem, wiesz, jak si mwi wgniewie. [] Na drugi dzie przypomniaem sobie, e zostawiem wszufladzie te zastrzyki; wiedziaa onich przyniosem je zlaboratorium, byy mi potrzebne powiedziaem jej wtedy, jakie jest dziaanie. [] i zostawiem to tak, ale na trzeci dzie jednak
poszedem, to nie dawao mi spokoju. Ju kiedy przyszedem, ju nie ya47.
Dowiadczenie samobjstwa bliskiej osoby czy si wtym przypadku zodpowiedzialnoci za jej mier. Jak si wydaje, wanie tego typu wysoce przecie traumatyzujce zdarzenia, araczej myli onich, s eksploatowane przez Ocean. Tak refleksj waciwie wprost formuuje zreszt Snaut, drugi mieszkaniec stacji, rozwaajc
43
R. Dbski, op. cit., ss. 216217.

Ibidem, s. 208.
45
[] istnieje unaszych podmiotw, wanalizie, pewien obszar realnego, ktry nam umyka J. Lacan,
Symboliczne, wyobraeniowe irealne [w:] idem, Imiona-Ojca, tum. R. Carrabino et al., Warszawa 2013,
s. 15; zreszt rwnie pniej najchtniej mwi oRealnym jako otym, co niemoliwe do zdefiniowania.
46
47
Ibidem, ss. 7374.
44
131
kwesti pamici opopenionych albo nawet tylko pomylanych przewinieniach.

Istotne jest te wielokrotne podkrelanie, e wspomnienia otych sytuacjach s przez
bohaterw wypierane, spychane na obrzea wiadomoci, apotem zgodnie zzasad
dziaania Realnego powracaj wnajmniej spodziewanym momencie. Uderza rwnie rytmiczna, nieuchronna powtarzalno tego powracania: wiadomo, e nawet
jeli go zostanie zabity lub odesany, wkrtce pojawi si ponownie.
W wietle cieni motyw zetknicia z Realnym realizuje si do pewnego stopnia
podobnie. Pierwsze, nieoczywiste jeszcze kontakty zprzedstawicielem obcej cywilizacji powoduj powrt bolesnych wspomnie wprzypadku Reubena s to przede
wszystkim wizje najgorszych momentw zawodowego szkolenia, zwizane midzy
innymi zprzeczuciem rychej mierci. Zkolei Poroya denie obcych do nawizania
kontaktu doprowadza wprost do szalestwa, awkonsekwencji do mierci.
Zkolei wArsenale na nieredukowaln wyrw wSymbolicznym wskazuj sny iwizje osb, ktre ztytuowym bytem si spotkay. Surrealistyczne, wyrwane zkontekstu, przepenione sprzecznymi odwoaniami do mniej lub bardziej utartych znacze
okazuj si tylko lunymi projekcjami niemoliwymi do zinterpretowania. Podobnie zreszt myli samego Arsenau, odczytane przez Adama wkulminacyjnym
punkcie powieci: adnego powizania midzy ssiadujcymi ze sob elementami
zapisu, wszystko byo wrzucone do jednego worka48. Obrazy kolejnych wiatw,
wktrych Arsena eksperymentalnie umieszcza Nyada, rwnie s podszyte absurdem iprzypominaj ponownie zawikane sny.
Trudno rwnie przeoczy fakt, e wszyscy trzej gwni bohaterowie dowiadczaj
radykalnego wymiaru Realnego, zbliajc si do granicy ycia imierci amoe nawet
j przekraczajc. Zakoczenie adnej zomawianych powieci nie przynosi ostatecznych
rozwiza. Ostatnia scena Solaris zamyka klamr otwart w pierwszym rozdziale49
Kelvin znajduje si poza stacj, ajego prba duchowego dotknicia Oceanu zdaje si
nabiera wymiaru ostatecznego, bezporedniego. Chocia rozwaa dostpne drogi postpowania, efekt tych rozmyla nie jest oczywisty. Jego trwanie wniewzruszonej wierze50, to zdajce si nie mie koca czekanie, nie stanowi synonimu mierci, ale wwielu
wymiarach jest jej bardzo bliskie. Podobnie Adam Nyad, ktry wkulminacyjnej scenie:
Czoga si do ostatka po posadzce, usiujc przenikn symfoni wzorw dziea najwikszych mistrzw tego fachu iutrudzony bardzo zrezygnowa wpoowie kolejnej
stronicy, odchodzc na chwil wmier51.
Wostatnim rozdziale yje jednak araczej wegetuje, ito wsposb niepokojco podobny do bezustannego odgrywania pozbawionych sensu, onirycznych scen jak zArsenaowych wizji. Zkolei Reuben Vaybar wfinale wiata cieni chce powici siebie, majc
48

Por. M. Paza, op. cit., s. 371.
50
Ibidem.
51
49
132
MASKA 29/2016
nadziej, e pomoe to uratowa ludzk cywilizacj. Zakoczenie powieci jest podszyte pesymizmem, ale tak otwarte, e tekst jakby odbijajc gasnc powoli wobliczu
mierci wiadomo protagonisty urywa si wpoowie zdania. mier wydaje si kracowym nastpstwem zetknicia zradykaln Obcoci. Klska Symbolicznego obnaa
bolenie Realne we wszystkich jego aspektach, rwnie tych najbardziej ostatecznych52.
Czemu jednak su tak zarysowane wizje kontaktu zpozaziemskimi bytami? Uznanie, e s to wycznie podszyte gbokim pesymizmem prby odpowiedzi na pytania
omoliwo takiego kontaktu, byoby zdecydowanie zbyt duym uproszczeniem. Relacja midzy ludzkim podmiotem anie-ludzkim Innym wymyka si bowiem jednoznacznym interpretacjom jak pisze wklasycznym ju omwieniu Solaris Csicsery-Ronay, fabua takiego rodzaju wskazuje, e jak Obcy stanowi tajemnic dla bohaterw
powieci, tak samo nierozstrzygalny semantycznie jest sam tekst53. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e we wszystkich trzech omawianych powieciach kontakt czowieka
zobc cywilizacj eksponuje raczej aspekt ludzki. Wtek Obcoci suy wic de facto
jako lustro, odbijajce nie tyle nawet rzeczywist kondycj czowieczestwa, ile raczej
wszystkie antropocentryczne wizje ludzi na temat ich samych iotaczajcego wiata. Naley przy tym podkreli, e nie mona tej refleksji ogranicza do banalnego zaoenia,
i pozaziemska cywilizacja jest odbiciem najgorszych ludzkich bdw ikompleksw;
zaoenie takie sprowadzioby kad zprzywoywanych powieci do banalnej refleksji
moralizatorskiej54. Tymczasem wydaje si, e powieci okontakcie s tekstami nie tyle
ozu iuomnociach czowieka, ile raczej ojego wewntrznym wyobcowaniu. Kiedy
Kelvin przestaje pragn mierci niby-Harey ikiedy patrzy na Ocean, kiedy Nyad bka
si wpowtarzalnych, bezsensownie onirycznych wiatach, kiedy Vaybar ma ju wiadomo, e za chwil straci zmysy, nie wiedzc nawet, czy heroiczny gest zda si na cokolwiek wistocie wszyscy oni dotykaj tajemnicy tego, i wszystko, co czowiek moe
osobie pomyle, jest daremne. Wobec empirii bezsilna jest kultura, ami si wszelkie
dostpne ukady odniesienia, wszystkie antropocentryczne wyznaczniki miejsca czowieka we Wszechwiecie okazuj si [] moe nie tyle skompromitowane aksjologicznie, ile na pewno niewystarczajce poznawczo w zetkniciu z obcoci55. Spotkanie
siebie wspojrzeniu Innego56 obnaa nieuleczaln ran ipokazuje wyranie, e obco
zaczyna si ju we wasnym domu jako obco mnie samego albo obco nas samych57.
52
Interesujce jest te to, e we wszystkich trzech powieciach pojawia si wtek mierci lub zaginicia (waciwie rwnoznacznego ze mierci) bohatera wyprawy penicego funkcj mentora lub przewodnika.
Co ciekawe, s to postaci kojarzce si wyranie ze sfer nauki: wArsenale iwietle cieni to dosownie profesorowie, ale rwnie wSolaris Gibarian wydaje si wpewien sposb bliski strefie racjonalnoci icharakteryzuje si naukow ciekawoci (tytularnie naukowcem jest natomiast do karykaturalny Sartorius).
Ograniczenia objtociowe nie pozwalaj na rozwinicie tego wtku, ale jest on warty zasygnalizowania.
53
Por. I. Csicsery-Ronay Jr., Ksika jest Obcym: opewnych iniepewnych interpretacjach Solaris Stanisawa Lema, tum. T. Rachwa [w:] Lem woczach, passim.
54
M. Paza, op. cit., s. 387.
55
56
Por. B. Waldenfels, op. cit., s. 25.
57
Ibidem, s. 23.
133
Bibliografia
Literatura podmiotu
Dbski R., wiato cieni, Pozna 2014.

Lem S., Solaris, Krakw 1976.
Oramus M., Arsena, Warszawa 1985.
Csicsery-Ronay I., Obcy uLema, tum. E. Nowakowska [w:] Stanisaw Lem. Pisarz,
myliciel, czowiek, red. J. Jarzbski, A. Sulikowski, Krakw 2003.
Gowiski M. et al., Sownik terminw literackich, red. J. Sawiski, Wrocaw 1988.
Lacan J., Imiona-Ojca, tum. R. Carrabino et al., Warszawa 2013.
Lacan J., Seminarium III. Psychozy, oprac. J. A. Miller, tum. J. Waga, Warszawa 2014.
Jarzbski J., Wszechwiat Lema, Krakw 2002.
Lem S., Summa Technologiae, Lublin 1984.
Lem woczach krytyki wiatowej, red. J. Jarzbski, Krakw 1989.
Lvinas E., Cao inieskoczono. Esej ozewntrznoci, tum. M. Kowalska, Warszawa 1998.
Mazurkiewicz A., Opolskiej literaturze fantastycznonaukowej lat 19902004, d 2007.
Michaowski P., Babel XXI wieku. Biblioteka Stanisawa Lema iJorge Luisa Borgesa [w:] Stanisaw Lem. Pisarz, myliciel, czowiek, red. J. Jarzbski, A. Sulikowski, Krakw 2003.
Niewiadowski A., Smuszkiewicz A., Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej,
Pozna 1990.
Paza M., Opoznaniu wtwrczoci Stanisawa Lema, Wrocaw 2006.
Smuszkiewicz A., Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wrocaw 1980.
Spr oSF, red. R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska, Pozna 1989.
Stoff A., Powieci fantastyczno-naukowe Stanisawa Lema, Warszawa Pozna Toru 1983.
Szpakowska M., Dyskusje ze Stanisawem Lemem, Warszawa 1997.
Tako rzecze Lem. Ze Stanisawem Lemem rozmawia Stanisaw Bere, wyd. 2 popr.
irozsz., Krakw 2002.
Waldenfels B., Topografia obcego, tum. J. Sidorek, Warszawa 2002.
Summary
The unbearable heaviness of contact.
The communication with cosmic strangeness in science fiction
The aim of this paper is to present three Polish science fiction novels Solaris
(Stanisaw Lem), Arsena (Marek Oramus) and wiato cieni (Rafa Dbski) with
particular emphasis on one of the most important science fiction themes: contact
with aliens. Presented interpretation of these texts (based on philosophical and anthropological theories of alienation) prove that sometimes the first contact may
only be a metaphor for a contact with Strangeness itself.
Filip Nowak
Polski film kosmonautyczny

wperspektywie transnarodowej
Instytut Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagielloskiego
Tomasz Bagiski, realizujc seri krtkometraowych filmw na zlecenie grupy

Allegro, dokonuje twrczego przetworzenia najsynniejszych polskich legend, wtym
rwnie tej opierwszym czowieku na ksiycu. Twardowsky (2015) jest trwajc blisko dziewi minut, uwspczenion wersj bajki Pan Twardowski na ksiycu. Produkcja powstaa wcelu popularyzacji polskiej kultury literackiej oraz jako narzdzie
promocji znanego serwisu aukcyjnego. Ta humoreska opatriotycznym zabarwieniu
zawiera wiele cech charakterystycznych dla filmw opodrach kosmicznych. Wartykule chciabym przyjrze si tego typu produkcjom, przede wszystkim ze wzgldu
na obecn wnich filmow transnarodowo. Badania nad tym zagadnieniem pozwalaj inaczej odczyta analizowane filmy.
Transnarodowo ikosmos
Twardowsky stanowi punkt wyjcia do rozwaa nad trzema penometraowymi produkcjami wpisujcymi si wzdefiniowany przeze mnie nurt kosmonautyczny. Milczca
gwiazda (1959) Kurta Maetziga, Sygnay MMXX (1970) Gottfrieda Kolditza oraz Test
pilota Pirxa (1979) Marka Piestraka s jednymi znielicznych produkcji science fiction,
ktre powstay w ramach polskiej kinematografii. To, co je dodatkowo odrnia od
innych przykadw wobrbie gatunku, to estetyka kosmonautyczna oraz sam temat podry kosmicznych, niejako nadajcy filmom transnarodowy charakter. Ponadto wszystkie trzy s koprodukcjami, co wprzypadku bardzo wskiego postrzegania tego zjawiska
mona uzna za wyznacznik filmowej transnarodowoci. Sygnay MMXX oraz Milczca
gwiazda zostay zrealizowane przez Polsk iNRD, aTest pilota Pirxa przez Polsk iEstoni (oficjalnie figuruje jako ZSRR). Jednak realizacja midzynarodowa nie wystarcza,
by mwi okinie transnarodowym. Takie rozumienie tego pojcia jest bowiem zbytnim
uproszczeniem, nie odpowiada te wspczesnym badaniom tego zjawiska.
Transnarodowo ma stosunkowo krtk histori. Dziedzina ta pojawia si dopiero wlatach 80. ubiegego wieku, chocia ju wczeniej pojcie to byo obecne wbadaniach socjologicznych oraz naukach spoecznych. Kluczowe zdaj si osignicia
niemieckiego naukowca Stevena Vertoveca, autora monografii omawianego zjawiska.
135
Filip Nowak, Polski film kosmonautyczny w perspektywie transnarodowej
Transnarodowo to typ formacji spoecznej rozcigajcej si ponad granicami, ale

rwnie pewien rodzaj wiadomoci: indywidualnej, zbiorowej, zwielokrotnionej,
diasporycznej, okrelajcy transnarodowy charakter wsplnoty1. Vertovec wspomina
jeszcze oniezwykle istotnym dla badacza kultury czynniku definiujcym transnarodowo jest nim forma reprodukcji kultury:
Jedno ze znacze transnarodowoci, stanowice skrt dla kilku procesw kulturowej
interpretacji ikulturowego czenia rnych elementw, czsto kojarzone jest zpynnoci wytwarzanych stylw, instytucji spoecznych icodziennych praktyk. Opisuje si
je czsto wterminach synkretyzmu, kreolizacji, bricolageu, kulturowej translacji ihybrydowoci. Moda, muzyka, filmy isztuki wizualne to najbardziej rzucajce si woczy
dziedziny, wktrych mona tego rodzaju procesy zaobserwowa2.
Dla Vertoveca elementarne s jeszcze trzy sposoby rozumienia transnarodowoci: to droga przepywu kapitau, miejsce politycznego zaangaowania czy (re)konstrukcja miejsca lub lokalnoci3. Kluczowe dla koncepcji kina transnarodowego jest
dostrzeenie wieloaspektowoci tego zjawiska i jak zauwaa Vertovec nie naley
poszczeglnych uj traktowa jako wzajemnie si wykluczajcych, bowiem wiele
znich pozostaje ze sob powizanych4.
Koprodukcyjny charakter badanych filmw moe wskazywa na ich transnarodow natur, ale wycznie wtedy, kiedy relacji tej towarzysz take inne zwizki. Ta
wtpliwo nasuwa si, gdy uwzgldnimy pewne pojciowe rozrnienie wprowadzone przez Vertoveca. Okrelenie midzynarodowe odnosi on do interakcji zachodzcych midzy rzdami narodowymi, jak oficjalne porozumienia, konflikty, wymiana
handlowa. Transnarodowymi za mona okreli relacje, wktrych istotn rol odgrywaj interakcje ocharakterze kulturowym, azarazem dugotrwaym5. Sdz wic,
e sam fakt inwestowania kapitau przez rne pastwa wprodukcje filmowe nie jest
wystarczajcy do uznania wynikw takich przedsiwzi za transnarodowe dziea.
Badacze sztuk wizualnych od jakiego czasu staraj si analizowa filmy pod ktem ich narodowoci bd transnarodowoci. Jednym zpierwszych dziaajcych
na tym polu by Andrew Higson. Powszechnie zakada si, i kady kraj ma swoje
kino narodowe. Czsto mona uzna, e film wyprodukowany wdanym pastwie
staje si czci kina narodowego. Ma mie ono jasno okrelone wyznaczniki oraz
musi by powizane nie tylko ze wsplnot wyobraon, zazwyczaj w rozumieniu
Benedicta Andersona6, ale rwnie zterytorium wrozumieniu geograficznym. Higson wIdei kinematografii narodowej podziela takie rozumowanie iproponuje cztery
1

3

4

5

6

2
Por. S. Vertovec, Transnarodowo, tum. I. Kobon, Krakw 2012, ss. 57.

Ibidem, ss. 78.
Por. ibidem, s. 4.
Por. ibidem, s. 3.
Por. B. Anderson, Wsplnoty wyobraone. Rozwaania ordach irozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, tum. S. Amsterdamski, Krakw 1997.
136
MASKA 29/2016
sposoby pojmowania kina narodowego, poczynajc od wspomnianego aspektu wymiany ekonomicznej, polegajcej na udostpnianiu zarwno zasobw finansowych
oraz ludzkich, jak ipotencjau geograficznego. Drugim sposobem rozumienia kina
narodowego jest okrelanie go przez problematyk. Trzeci stanowi definiowanie ze
wzgldu na recepcj, aczwarty wydzielenie filmw uwaanych za artystyczne, takich ktre miayby stanowi element dziedzictwa narodowego7.
Badacz rozszerza nie tylko sposb rozumienia tego zjawiska, ale take kina
wogle. Zjego teorii mona wyciga wnioski odalece posunitym procesie przenikania si rnych paszczyzn spoecznych ikulturowych, co paradoksalnie prowadzi
do osabienia idei zamanifestowanej w tytule artykuu. Gdyby dokona pewnego
odwrcenia wypunktowanych przez badacza wyznacznikw, mona by otrzyma
recept na kino transnarodowe. Higson raczej sugeruje, jakie miaoby by kino
narodowe, ni przedstawia stan faktyczny. Gdyby uzna, e istnieje co takiego jak
kinematografia narodowa, czysta iesencjonalna, naleaoby przyj, e jest ona mimo
wszystko skadow wikszego, transnarodowego fenomenu kinematograficznego.
Zwymienionych czterech cech niezwykle przydatne wniniejszej pracy bd te
dotyczce problematyki oraz recepcji filmu. Wanie one najlepiej opary si prbie
czasu. Zostay rwnie twrczo uwzgldnione we wspczesnym dyskursie otransnarodowoci, ktrego wiodcym przedstawicielem jest William Higbee8. Wswojej krytycznej teorii tego zjawiska proponuje on okrelenie kino transwergencji wmiejsce pojcia kina narodowego czy transnarodowego. Koncepcja ta oparta jest na idei
kcza GillesaDeleuzeaoraz Flixa Guattariego9, ktra przede wszystkim zakada
decentralizacj, wprowadzajc zmienn, nomadyczn perspektyw ogldu zjawisk
filmowych. Drugim fundamentem, na ktrym opiera si Higbee, jest wprowadzona
przez Marcosa Novaka kategoria transwergencji10, zakadajca pewne rozproszenie,
anawet chaos, co stanowi przeciwiestwo zmierzajcej do ujednolicenia konwergencji. Kino to ma dekonstruowa dychotomi, podkrelajc znaczenie procesw indygenizacji, kreolizacji i hybrydyzacji, co sugeruje, e obiektem bada powinny sta
si obecne wfilmach rnice kulturowe, ktrych naley szuka na kadym poziomie
dziea: fabularnym, wizualnym, audialnym czy instytucjonalnym. W takim ujciu
temat zdaje si tylko jednym zwielu aspektw transnarodowoci filmu. Higbee postuluje uznanie wspdziaania wszystkich obecnych idei, metod itechnik czynicych
produkcj transnarodow11.
7
Por. A. Higson, Idea kinematografii narodowej, tum. M. Loska [w:] Kino Europy, red. P. Sitarski,
Krakw 2001.
8
W. Higbee, S. H. Lim, Concepts of transnational cinema: towards acritical transnationalism in film
studies, Studies in French Cinema 2010, t. 1, nr 1.
9
Por. G. Deleuze, F. Guattarie, AThousand Plateaus, London 2005.
10
Por. M. Novak, Speciation, transvergence, allogenesis: Notes on the production of the alien, Architectural Design 2002, nr 72.
11
Por. W. Higbee, Beyond the (trans)national: towards a cinema of transvergence in postcolonial and
diasporic francophone cinema(s), Studies in French Cinema 2007, t. 7, nr 2, ss. 8084.
137
Transponowanie tej teorii na grunt polskich bada nad filmem moe by nieco
kopotliwe. Higbee swoj koncepcj odnosi wduej mierze do kina diasporycznego czy
te etnicznego, ktre wPolsce ze wzgldw historycznych isocjologicznych nie miao
okazji si rozwin po II wojnie wiatowej. Jednak ju wmomencie pojawienia si kina
na ziemiach polskich perspektywa transnarodowa bya moliwa, anawet konieczna.
Mowa tutaj ofilmie Pruska kultura (1906) Mordechaja Towbina. Dzieo posiada cechy
filmu transnarodowego na wielu poziomach. Jest uwaane za polskiego prekursora gatunku, mimo e wmomencie jego tworzenia polska pastwowo nie istniaa. Ponadto
autorem filmowym, czyli wczesnym odpowiednikiem reysera, producenta, aczsto
take kamerzysty, bya osoba opodwjnej tosamoci. Szczeglnie interesowaa j realizacja kina jidysz, przyjmujcego perspektyw mniejszoci narodowej12.
Badacze filmowej transnarodowoci definiuj j woparciu orne aspekty: narodowo reysera, skad obsady, miejsce realizacji zdj. Wprzypadku wymienionych
kryteriw film czsto zbyt pochopnie okrela si mianem transnarodowego. Znacznie
precyzyjniejsze jest bazowanie na przetwarzaniu pewnych kodw kulturowych, wtym
przypadku na transponowaniu schematw gatunkowych, ktre wrnych krgach
przyjmuj odmienne formy13. Zachodzi wwczas owo Vertovecowskie czenie rnych elementw14. Estetyka kosmonautyczna, ktra pojawia si wbadanych filmach,
zostaa wypracowana gwnie wamerykaskiej kinematografii ipolega na stosunkowo wiarygodnym imitowaniu realiw podry kosmicznych. Chodzi tutaj oukazanie rozwinitej technologii, pozornie moliwej do zaistnienia wrzeczywistoci, dobr
scenografii, kostiumw, rekwizytw, atake kreacji bohaterw, ich zmilitaryzowanego stylu zachowania, oddanego przez podzia hierarchiczny postaci oraz sformalizowane wypowiedzi. Okrelone wzorce, ikonografia ischematy narracyjne ksztatoway si w kolejnych epokach rozwoju wytwrni hollywoodzkich, pokazujc wiatu,
jak powinno si tworzy filmy onowoczesnej technologii15. Film kosmonautyczny
12
Obszerniej pisz otym filmie w: F. Nowak, Transnarodowo niealternatywna, 16 mm 2015, nr 8, s. 23.

Wniniejszym artykule nie widz koniecznoci szczegowego omwienia istoty gatunku filmowego,
bowiem wymyka si ona sztywnym schematom, zwaszcza wprzypadku polskiej kinematografii. Opierajc si na diagnozie Alicji Helman onieostroci teorii gatunku, zawartej womwieniu bada Ricka
Altmana: (Jak wspomniaam, punktem wyjcia dla sformuowania [] rozszerzonej teorii, ktr
Altman gosi wczeniej, jest krytyczny do niej stosunek. Uzna, e jest ona wpeni satysfakcjonujca,
pki suy celom analitycznym. Jej sownictwo wystarcza dla opisu iinterpretacji poszczeglnych tekstw iatrybucji do okrelonych grup. Zawodzi, gdy bierzemy pod uwag teoretyczne problemy oglne
iaspekt historyczny. [Altman F.N.] Przyznaje, i nie doceni faktu, e gatunki odbierane s rnie
przez odmienne grupy publicznoci [] A. Helman, Teoria gatunku Ricka Altmana, Ekrany
2011, nr 12, s. 63), bd posugiwa si t teori wograniczonym zakresie. Na potrzeby niniejszej
pracy gatunek bd identyfikowa woparciu oikonografi, zpen wiadomoci zagroe, jakie niesie
ze sob takie uproszczenie. Por. J. P. Telotte, Science fiction film, Cambridge 2004, ss. 2022.
14
Por. S. Vertovec, op. cit., ss. 78.
15
Wane, by rde powstania filmowego SF nie wiza z literackimi rdami. Filmowe SF czerpao ikonografi raczej z innych wzorcw wizualnych: powieci graficznej, malarstwa ekspresjonistycznego. Zwraca na to uwag Agnieszka wikiel, przywoujc rwnie spostrzeenia Johna
Baxtera, e samo SF przynosi ad ilogik, podczas gdy filmowe SF prezentuje chaos ibrak logiki.
13
138
MASKA 29/2016
mona rozumie jako podgatunek science fiction, chocia nie jest to regu. Wystarczy przywoa takie produkcje jak Apollo 13 (1995) Rona Howarda czy nawet Kosmiczni kowboje (2000) Clinta Eastwooda, ktre do tego gatunku trudno zaliczy,
ale nie ma wtpliwoci, e zastosowano w nich estetyk kosmonautyczn. S one,
podobnie jak filmy science fiction, bliskie odbiorcy, niezalenie od jego pochodzenia16. Tworz bowiem kontekst relacji pomidzy widzem akrajobrazem filmowym
oparty na zasadzie ziemianin obcy wszechwiat, wyznaczajc mu przy tym jeden
cel okieznanie przestrzeni kosmicznej. Maj charakter internacjonalny, by nie rzec
transnarodowy. Dziki tej cesze przewyszaj one takie odmiany jak western, ktry
silnie powizany jest zkonkretnym krgiem kulturowym USA. Transnarodowo
wpisana jest womawiane filmy opodrach wkosmos, czerpice zSF, acilej zfantazji realistycznych jak okrela je Agnieszka wikiel17 ktre nie posiadaj jednego
pnia kulturowego.
Kosmos ipolityka
W polskiej kinematografii brakuje fabularnych produkcji kosmonautycznych par
excellence, za jakie uchodzi wiele amerykaskich oraz rosyjskich filmw typu Pierwszy krok w kosmos (1983) Philipa Kaufmana czy nawet Papierowy onierz (2008)
Aleksieja Germana (tutaj wprawdzie nie dochodzi do kosmicznej podry, afilm jest
przykadem kina autorskiego, wyrane inspirowanego bardziej dramatami Antoniego
Czechowa ni Gwiezdnymi wojnami (1977) GeorgeaLucasa, ale zachowano wnim
wyej opisan estetyk). Znikome zaangaowanie polskich filmowcw w realizacj
tych filmw wynika zbraku socjologicznej igospodarczej determinanty. Wprawdzie
sukces Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, jakim by udzia majora Mirosawa Hermaszewskiego wwyprawie kosmicznej wroku 1976, oczywicie zpomoc iza przyzwoleniem ZSRR, mgby stanowi kanw filmu kosmicznego, ale zobrazowanie sylwetki ilosw majora ograniczyo si do reportau ifilmu dokumentalnego. Rwnie
bogaty dorobek jednego znajpoczytniejszych polskich znawcw astronautyki ilosw
Hermaszewskiego, Andrzeja Marksa, dokumentalisty historii lotw wkosmos, ustpuje bardziej fantastycznej prozie Stanisawa Lema.
Dlaczego tak spektakularne wydarzenie, jak podr Polaka wkosmos, nie doczekao si ekranizacji? Odpowiedzi moe by kryzys ekonomiczny panujcy wepoce
pnego Gierka oraz zwizane znim narastajce niezadowolenie spoeczne, poprzedzajce porozumienia sierpniowe inastpujce po nich synne szesnacie miesicy Solidarnoci. Co wicej, dominacja kina moralnego niepokoju, kontestujcego zastan
rzeczywisto, skania do wniosku, e nie byo miejsca dla filmu portretujcego wielkiego polskiego astronaut, ale zarazem bohatera znienawidzonego PRL-u. Zkolei
Por. A. wikiel, Prba opisu ikonograficznego filmw science fiction [w:] Zagadnienia interpretacji
dziea filmowego, red. J. Trzynadlowski, Wrocaw 1986, s. 197.
16
17
Por. ibidem.
139
wprowadzenie stanu wojennego w1981 roku radykalnie ograniczyo rozwj kultury,

awszczeglnoci kinematografii, oddalajc perspektyw realizacji takiej produkcji.
Pod wzgldem sytuacji politycznej oraz kinematograficznej Polski powstanie
kadego z analizowanych filmw przypada na odmienne czasy. Milczca gwiazda
zachowuje ducha przebrzmiaego ju wwczas socrealizmu, czerpic zowego nurtu
to, co najgorsze, wprzeciwiestwie do literackiego pierwowzoru wczesnej powieci Stanisawa Lema Astronauci, ktra uchodzi za jedno z lepszych dzie gatunku.
Jest to zarazem okres odwily gomukowskiej, czyli wzgldnej stabilizacji iswobody
wsferze kultury. Trzeba zaznaczy, e, wyjwszy komedie, niezbyt dobrze rozwijao
si wwczas kino gatunkowe. Poraka Milczcej gwiazdy wynikaa przede wszystkim zlicznych nieporozumie midzy koproducentami, oczym wspomn wdalszej
czci artykuu.
Rwnie Sygnay MMXX zdaj si nie przystawa do realiw epoki. Produkcja
powstaa w momencie zastpienia Wadysawa Gomuki, piastujcego stanowisko
sekretarza partii KC PZPR, przez Edwarda Gierka, co szybko doprowadzio do niepopularnej decyzji ozacienieniu relacji zZSRR, wyraonej wprowadzeniem do konstytucji wzmianki owieczystej przyjani ze wschodnim ssiadem. Podobne nastroje
panoway upartnera produkcyjnego NRD, gdzie ju w1968 roku wprowadzono
now konstytucj zakadajc blisk wspprac ze Zwizkiem Radzieckim. Wprawdzie bardzo szybko sytuacja we wschodnich Niemczech ulega zmianie, ale filmowcy
tamtejszego giganta produkcyjnego, Defy, wykazywali szczegln gorliwo wpodporzdkowywaniu swoich produkcji dominujcej ideologii, co byo wyranie wida podczas realizacji Milczcej gwiazdy. Wymowa Sygnaw zdaje si umyka wiodcemu
wwczas wobu krajach nurtowi mylowemu. Indywidualizm bohaterw konfrontujcych si zprzeoonymi musia by wwczas niezbyt przychylnie postrzegany wbloku
komunistycznym, azwaszcza wPolsce tego okresu, gdzie kinematografia lat 60. bya
szczeglnie skrpowana obostrzeniami dotyczcymi pisania scenariuszy. Ponadto powstajce wtym okresie kino popularne zostao zaprzgnite do suby ideologii, na co
zwraca uwag Stanisaw Baraczak, piszc okulturze masowej tego okresu:
[] majc wswoim wycznym wadaniu tak potny instrument, jakim jest zesp
rodkw masowego przekazu, aparat rzdzcy pragnie go uywa do ksztatowania
wiadomoci spoecznej, do przechylania powszechnych opinii i nastrojw na swoj
stron: jest do tego wpewnym sensie zmuszony wanie przez to, e spoeczestwo
wswej przewaajcej masie objawia niech wobec panujcej ideologii. To zapotrzebowanie zkolei musi by realizowane przez funkcje perswazyjne kultury masowej []18.
Zpewnoci konwencja gatunkowa, koprodukcyjny charakter oraz nieporzdek

panujcy wstrukturach polskiego producenta (Przedsibiorstwo Realizacji Filmw
Zespoy Filmowe) pozwoliy wjaki sposb przemyci nieprogramow wymow.
PRF Zespoy Filmowe powstao po niepokojach rewolucyjnego roku 1968. Zgodnie
18
S. Baraczak, Czerwone sztandary nad dyskotek [w:] idem, Czytelnik ubezwasnowolniony. Perswazja
wmasowej kulturze literackiej PRL, Pary 1983, s. 11.
140
MASKA 29/2016
znowym modelem zespoy filmowe dziaay poza wytwrni, aich reprezentantem

by reyser, ktry kontaktowa si zkierownikiem produkcji (przedstawiciele PRF).
Bya to jedyna wi midzy instytucjami realizujcymi ten sam projekt, czsto jednak dziaajcymi niezalenie i podejmujcymi decyzje w oparciu o rne kryteria.
Nierzadko dochodzio do nieporozumie pomidzy ekonomistami zPRF Zespow
Filmowych a filmowcami odpowiadajcymi za realizacj filmu, co prowadzio nie
tylko do zwikszenia biurokracji, ale rwnie chaosu decyzyjnego19.
Transnarodowo okoofilmowa
Oglne zarysowanie politycznego i historycznego ta powstania opisanych filmw
ukazuje, wjak odmiennych okolicznociach byy one produkowane. Mimo to zachowuj spjno wkwestiach estetycznych. Znakomitym przykadem wykorzystania estetyki kosmonautycznej jako wyrazu transnarodowoci filmu jest Milczca gwiazda.
Ukazana tam rzeczywisto to obraz zjednoczonych narodw pod sztandarem ZSRR,
inicjatora rewolucyjnego lotu na Wenus. Odoniosoci wydarzenia wiadczy fakt, e
uczestnicz wnim przedstawiciele rnych nacji iras: czarnoskry astronauta Tulus,
ale rwnie obywatel Rosji, polski inynier Sotyk, amerykaski naukowiec, ktry
wbrew swoim uprzedzonym, amerykaskim kolegom bierze udzia wtej wyprawie,
japoska lekarka Sumiko czy hinduski matematyk. Wykadnia filmu sprowadza si
do pokojowego przesania oprzerwaniu destrukcyjnego wycigu zbroje. Astronauci
odkrywaj, e mieszkacy Wenus planowali inwazj na Ziemi, ale wswej pogoni
za rozwojem technologii militarnej doprowadzili do samozagady. Bohaterowie powracaj iprzekazuj przesanie ludzkoci, wkocowej scenie chwytajc si za rce
wgecie braterstwa.
Film ten jest efektem pierwszej, ale fatalnej wskutkach wsppracy polskich filmowcw pod wodz Ludwika Starskiego ze synn Def niemieck wytwrni
filmow kierowan przez Alberta Wilkeninga. W wyniku licznych, wymuszonych
przez stron niemieck ustpstw produkcja okazaa si niedopracowanym, zideologizowanym ikosztownym przecitniakiem. Wprojekt ten zaangaowa si sam Stanisaw Lem, ktry podobnie jak Starski by bardzo zawiedziony kocowym efektem
iostatecznie zbojkotowa cae przedsiwzicie, twierdzc, e film by:
[] okropn cha, bekotliwym socrealistycznym pasztetem. Dla mnie to bardzo
smutne dowiadczenie. Jedynym poytkiem wynikajcym zfaktu realizacji tego knota bya moliwo obejrzenia zachodniej strony Berlina. Mur dzielcy Berlin na dwie
czci jeszcze nie istnia, zatem wprzerwach pomidzy cigym awanturowaniem si
zreyserem, wymykaem si na stron zachodni20.
19
J. Zajdel, Zesp filmowy towarzystwo zograniczon odpowiedzialnoci [w:] Idea zespou filmowego.
Historia inowe wyzwania, red. T. Szczepaski, A. Pachnicka, d 2013, ss. 6482.
20
. Maciejewski, Boks DVD pojechane wkosmos, Dwutygodnik 2010, nr 45 [on-line:] http://
www.dwutygodnik.com/artykul/1719-boks-dvd-pojechane-w-kosmos.html [2.02.2015].
141
Wszystkie niuanse tej wsppracy opisuje Lars Jockheck, wskazujc, e to strona niemiecka skutecznie hamowaa artystyczne i ambitniejsze podejcie polskich
filmowcw, wznacznej mierze przejmujc stery nad caym projektem21 Wytknicie
socrealistycznego charakteru tej produkcji mona uzna za potwierdzenie, i film
w zaoeniu nie mia by kojarzony konkretnie z blokiem radzieckim i jego satelitami. Naley zachowa doz krytycyzmu wobec pejoratywnego wartociowania
socrealizmu filmowego oraz sprbowa spojrze na te filmy wszerszym kontekcie
kulturowym22. Jest to sytuacja warta rozpatrzenia w oparciu o trzecie rozumienie
transnarodowoci zaproponowane przez Vertoveca. Socrealizm mia unifikowa kinematografi pastw komunistycznych, chocia rozumienie i realizacja tej zasady
wyglday odmiennie wrnych krajach. Dochodzi tutaj do zderzenia dwch sposobw sytuowania si wobec tej ideologii. Milczca gwiazda jest rwnie ciekawym
przypadkiem odczytywania transnarodowoci w oparciu o recepcj. Odbir filmu
wPolsce zmienia si wczasie, przyjmujc ostatecznie bardzo negatywny ksztat23, na
co mogo wpyn te posuenie si niepopularn iwypalon formu socrealistyczn. Zupenie inaczej potoczya si historia tego filmu wNiemczech, gdzie od samego
pocztku cieszy si popularnoci. Mona wrcz powiedzie, e owa popularno
wzrastaa zczasem, aostatecznie sta si on jedn zkultowych produkcji Defy. A
do koca lat 80. mona byo zobaczy Milczc gwiazd na kinowych ekranach24.
Wkontekcie recepcji tego filmu warto zwrci uwag na fakt, e wspomniany astronauta Tulus zosta uznany przez zachodni portal filmowy Indiewire za pierwszego
czarnoskrego astronaut pojawiajcego si whistorii kinematografii25. Za niezwykle
znaczce naley uzna dostrzeenie przez zachodnich odbiorcw aspektu problemw
rasowych wfilmie, bowiem wprowadzono do niego tematyk etniczn, ktra nie wynika jasno ztreci mona powiedzie, e pojawia si wefekcie odbioru konkretnej
grupy widzw.
Napastliwej retoryki nie odnajdujemy wSygnaach MMXX, ktre id nieco pod
prd dominujcej ideologii. Wfilmie pojawia si natomiast podobny do wspomnianego wyej sposb ukazywania technologii (rwnie wykorzystano moliwoci Defy),
czyli prezentacja wysterylizowanych, kafelkowych wntrz statku. Jednak wprzypadku tej produkcji wida wyrany postp. Rwnie przedstawienie przestrzeni kosmicznej przypomina to, czego dokona Lucas za pomoc specjalnie przygotowanych modeli wGwiezdnych wojnach. Uznaj ten fakt za dodatkowy argument uzasadniajcy
posugiwanie si pojciem estetyki kosmonautycznej. W Sygnaach wci wi21
L. Jockheck, Jestemy internacjonalistami. Enerdowsko-polska koprodukcja filmu Milczca gwiazda

[w:] Polska iNiemcy. Filmowe granice issiedztwa, red. K. Klejsa, Wrocaw 2012, ss. 111127.
22
P. Zwierzchowski, Zapomniani bohaterowie. Obohaterach filmowych polskiego socrealizmu, Warszawa
2000, s. 16.
23
L. Jockheck, op. cit., s. 111.
24
S. Fritzsche, Milczca gwiazda, German Studies Review 2004, t. 27, nr 3, s. 682.
25
First Black Man In Space (In The Movies That Is) Flashback [on-line:] http://blogs.indiewire.com/
shadowandact/first-black-man-in-space-in-the-movies-that-is-flashback [20.04.2016].
142
MASKA 29/2016
doczna jest fascynacja technologi przekraczajc wczesne osignicia, ale gboko

zakorzenion wrzeczywistoci astronautycznej iprzez to moe nieco niezrozumia
dla odbiorcy. Podobnie jak w adaptacji Lema, skad zaogi jest midzynarodowy,
zt jednak rnic, e nie znajdziemy wfilmie postaci typowych dla socrealizmu.
Zobrazu wyania si ju bardziej nowoczesna, modelowa posta astronauty-dowdcy
typowa dla wspczesnych narracji okosmosie. Sygnay MMXX ukazuj losy zaogi,
ktra wyrusza wpodr, by wyjani okolicznoci zniknicia innego statku Ikarosa.
Film zdaje si najbliszy realistycznej wizji filmw kosmonautycznych, wktrych zamiast prowadzi do konfrontacji zInnym/Obcym, afirmuje si wytrwao iintelekt
czowieka, zmuszonego nie do zmierzenia si znajedc, ale zwasnymi sabociami
iograniczeniami. Kim takim jest komendant Weikko (grany przez Piotra Pawowskiego). Bohater ten to nie tylko dowiadczony astronauta i onierz, ale rwnie
indywidualista, ktry wbrew przeoonym poda za intuicj. Komendant ujawnia
wfinale, e zdecydowa si na wypraw poszukiwawcz wwyniku przypadkowego
spostrzeenia igosu instynktu. Okama wic dowdztwo oraz zaog, przedstawiajc bardziej przekonywujce, ale faszywe argumenty przemawiajce za misj ratunkow. Twrcy filmu ukazuj wreszcie fizyczno astronauty wpocztkowej ikocowej sekwencji. Wida tam, jak zaoganci wraz zrodzinami beztrosko spdzaj czas na
play, prezentujc nie tylko niebywa sprawno, ale ipikno fizyczne.
Obraz ten jest tosamy zwizerunkiem komandora Pirxa wfilmie Piestraka. Produkcja bya znaczcym wydarzeniem, cho nie a takim, jak zakadali niektrzy. Nie
stanowia ona bowiem, jak twierdzi Piotr Kletowski, pierwszej polskiej odpowiedzi
na modne w latach 70. widowiska kosmiczne26. Pod wzgldem wizualnym Sygnay i Milczca znacznie przewyszaj Test Pilota Pirxa, w ktrym uszczuplone
moliwoci finansowe skutecznie ograniczay realizacj fantazyjnej koncepcji reysera. Piestrak uomnoci przemieni wzalety, projektujc scenografi wntrz niewiele
odbiegajc od wczesnej rzeczywistoci, co stwarzao wraenie normalnoci przedstawionego wiata surowe, zmilitaryzowane wntrza zamiast kafelkowych, przeestetyzowanych salonw27. Co najwaniejsze film na podstawie opowiadania Lema
Rozprawa w jaki sposb wykorzysta legend majora Hermaszewskiego. Filmowa
wizja odpowiada rwnie wizerunkowi tej postaci ukazanej przez Marksa wksice
Polak wkosmosie28. Pirx jako dowiadczony pilot zostaje wytypowany do eksperymentalnego lotu, majcego dowie przydatnoci rewolucjonizujcego osignicia stworzenia cyborga. Ten ostatni zostaje incognito wcielony do zaogi, ktra wie jedynie,
e sztuczny czowiek jest jednym znich. Peen nieufnoci komandor prbuje odkry,
pod kogo podszywa si cyborg, co wostatecznoci prowadzi do konfrontacji midzy
nimi. Take w ten sposb komandor, podobnie jak Weikko, prezentuje witalno
26
Por. P. Kletowski, Surrealizm wkamp przemieniony ofilmowej twrczoci Marka Piestraka [w:] Kino
polskie wczoraj idzi. Polskie kino popularne, red. P. Zwierzchowski, D. Mazur, Bydgoszcz 2011, s. 138.
27
28
A. Marks, Polak wkosmosie, Warszawa 1978, ss. 813.
143
astronauty-lidera, onierza doskonaego, tak udatnie odmalowanego wksice Andrzeja Marksa oHermaszewskim, zotego chopca-perfekcjonisty.
Chocia whistorii kinematografii polskiej pojawia si wiele chlubnych przykadw kina science fiction do wspomnie chociaby dorobek Piotra Szulkina to
jednak wporwnaniu do zagranicy to bardzo niewiele. Odmiana filmu kosmonautycznego jest jeszcze rzadsza, co moe wynika zfaktu, e sama kosmonautyka nie
stanowi elementu historii i kultury polskiej. W Polsce nie wyksztaci si rwnie
system produkcji na wzr niemieckiej Defy, ktra realizowaa wiele filmw gatunkowych za stosunkowo niewielkie pienidze. Takie podejcie, jak wykazano na przykadzie Milczcej gwiazdy, byo obce polskim twrcom oznacznie bardziej autorskim
iartystycznym podejciu do kina. Przedstawiona grupa filmw okosmosie stanowi
znakomity materia do analizy wkontekcie koncepcji transnarodowoci filmowej.
Pozwala dostrzec zmaganie si zadaptowaniem schematw gatunkowych oraz problematyk, ktra ma zasig midzynarodowy. Wtoku badania tych dzie konieczne
jest przyjcie wielu perspektyw iich zestawianie: od analizy tekstualnej, przez ujcie
aspektw produkcyjnych, po recepcj filmu. Wanie badajc aspekty okoofilmowe,
jestemy wstanie odkrywa nowe znaczenia ipowizania kulturowe oraz wskaza, e
pojawiy si one wiele lat po powstaniu dziea. Perspektywa transnarodowa pozwala
spojrze na film jako struktur dynamiczn, ktrej sens wymaga powracania, reinterpretacji iweryfikacji.
Bibliografia
Anderson B., Wsplnoty wyobraone. Rozwaania ordach irozprzestrzenianiu si
nacjonalizmu, tum. S. Amsterdamski, Krakw 1997.
Baraczak S., Czerwone sztandary nad dyskotek [w:] idem, Czytelnik ubezwasnowolniony. Perswazja wmasowej kulturze literackiej PRL, Pary 1983.
wikiel A., Prba opisu ikonograficznego filmw science fiction [w:] Zagadnienia interpretacji dziea filmowego, red. J. Trzynadlowski, Wrocaw 1986.
First Black Man In Space (In The Movies That Is) Flashback [on-line:] http://blogs.
indiewire.com/shadowandact/first-black-man-in-space-in-the-movies-that-isflashback [20.04.2016].
Fritzsche S., Milczca gwiazda, German Studies Review 2004, t. 27, nr 3.
Helman A., Teoria gatunku Ricka Altmana, Ekrany 2011, nr 12.
Higbee W., Beyond the (trans)national: towards acinema of transvergence in postcolonial
and diasporic francophone cinema(s), Studies in French Cinema 2007, t. 7, nr 2.
Higbee W., Lim S. H., Concepts of transnational cinema: towards acritical transnationalism in film studie, Studies in French Cinema 2010, t. 1, nr 1.
Higson A., Idea kinematografii narodowej, tum. M. Loska [w:] Kino Europy, red.P.Sitarski, Krakw 2001.
144
MASKA 29/2016
Jockheck L., Jestemy internacjonalistami. Enerdowsko-polska koprodukcja filmu Milczca gwiazda [w:] Polska iNiemcy. Filmowe granice issiedztwa, red.K.Klejsa,
Wrocaw 2012.
Kletowski P., Surrealizm wkamp przemieniony ofilmowej twrczoci Marka Piestraka [w:] Kino polskie wczoraj idzi. Polskie kino popularne, red. P. Zwierzchowski,
D. Mazur, Bydgoszcz 2011.
Maciejewski ., Boks DVD pojechane w kosmos, Dwutygodnik 2010, nr 45
[on-line:] http://www.dwutygodnik.com/artykul/1719-boks-dvd-pojechane-w-kosmos.html [2.02.2015].
Marks A., Polak wkosmosie, Warszawa 1978.
Novak M, Speciation, transvergence, allogenesis: Notes on the production of the alien,
Architectural Design 2002, nr 72.
Nowak F., Transnarodowo niealternatywna, 16 mm 2015, nr 8.
Telotte J. P., Science fiction film, Cambridge 2004.
Vertovec S., Transnarodowo, tum. I. Kobon, Krakw 2012.
Zajdel J., Zesp filmowy towarzystwo z ograniczon odpowiedzialnoci [w:] Idea
zespou filmowego. Historia inowe wyzwania, red. T. Szczepaski, A. Pachnicka,
d 2013.
Zwierzchowski P., Zapomniani bohaterowie. Obohaterach filmowych polskiego socrealizmu, Warszawa 2000.
Summary
Polish aeronautics film as example of transnational cinema
The subject of the following article is centered around the theory of the transnational
cinema. Author analyzes a group of films which depict space travel, and tries to
prove their transnationality. Firstly, the author describes the political influence on
Polish cinematography. Then, the theory of the transnational cinema is presented
the author introduces Steven Vertovecs and Will Higbees conceptions. Afterwards,
the text describes the connection between the transnational cinema theory and the
aeronautics film.
145
Agnieszka Kiejziewicz
Enter the Metaphysical Cosmos.

The Visualizations of the Universe
in Japanese Experimental Cinema
Institute of Audiovisual Arts of Jagiellonian University
Of old, Heaven and Earth were not yet separated, and In and Yo
not yet divided. They formed achaotic mass like an egg which was
of obscurely defined limits and contained germs. The purer and clearer
part was thinly drawn out, and formed Heaven, while the heavier
and grosser element settled down and became Earth1.
The vision of the Universe, perceived as chaotic matter that cannot be measured
by human mind, appears in the foundation myths of almost all cultures. In the
mythologies and cosmologies the transformation process of the whirling atoms into
the Earth, the Sacred Space (Heaven) and other celestial bodies is performed by the
deities or non-defined, unnamed powers. The Japanese Nihongi2, the collection of
myths and chronicles describing the beginnings of the Japanese Islands, follows the
second pattern mentioned above. The reader finds out that the formation process,
which led to the division of two kinds of matter, started without the help of the
external factors3. The whole pantheon of Japanese deities came into existence right
after the boundary between the sacred and contaminated lands had successfully
been settled, thus the origin myths only complement the cosmogonic myth. The
division of two spheres is irreversible and this state was fully accepted by the sacred
beings4. The similar description is also provided by the other significant Japanese
record of ancient tradition, history and mythology Kojiki5. However, the Nihongi
offers more detailed and complex approach to the subject.
1
Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697, ed. W. G. Aston, Cosimo Inc., New
York 2008, pp. 12.
2
Cf. ibidem.
3
Cf. ibidem.
4
Cf. M. Eliade, Traktat ohistorii religii, transl. Jan Wierusz-Kowalski, Warszawa 2009.
5
The Kojiki: Records of Ancient Matters, transl. B. Hall Chamberlain, Charles E. Tuttle Company,
Rutland, Tokyo 1993.
147
Agnieszka Kiejziewicz, Enter the Metaphysical Comos. The Visualizations...
In the vision presented in the Nihongi, as well as in the Kojiki, the cosmos is older
and more powerful than the deities. The complexity of the narration established by
the oldest Japanese scriptures inspired Japanese experimental cinema directors, encouraging them to search for the artistic ways of presentation of the mystical, unknown
energy of the void. Among the others, Takahiko Iimura (born 1937), Takashi Ito
(born 1956) and Takashi Makino (born 1978) are the representatives of three epochs
of the Japanese experimental cinema movement, whose approach to the topic is undoubtedly worth describing. According to the information provided above, this essay
will concern the visions of the cosmos presented in the chosen Japanese experimental
films, analyzed from the perspectives of the cultural influences on their works.
Not only the vision of the cosmos related to Shinto religion inspired experimental
artists. In their pictures an observant viewer can also find the references to Buddhism
(coexisting with Shinto on the Japanese land) and western mysticism. However, it
should be indicated that Nihongi and Kojiki were mentioned at the beginning of this
paper to introduce the main way of perceiving the cosmos in Japan, as Shinto religion is still the basis of the Japanese culture6. Every one of the presented artists has
his own motivation, beliefs and sources of inspirations, but the traditional Japanese
vision of the Universe is the concept, which they all embraced while growing up in
Japan. Even though the inspiration taken from the traditional Japanese beliefs are not
often clearly visible, it is assumed that the vision of the void provided by Shinto is
intangibly connected with the formation of the consciousness of the Japanese artist.
It has to be mentioned that research on the newest achievements of the experimental cinema directors cannot be completed without using internet resources. The
new generation of the artists perceives the web as an important way of communication, as well as the place suitable for their artistic purposes. The filmmakers publish
their works on the web pages by themselves (in full access or in the excerpts), using
the benefits offered by new media, as well as developing auto-promotion techniques.
Moreover, there are very few publications on mentioned directors, as their art mainly
exists outside the academic discourse. Japanese experimental cinema is mainly described by the organizers of the festivals and their comments are available on the festivals
web pages. Alot of information can also be collected by analyzing the interviews,
conducted by the fans and researchers, which are published in the internet journals.
Reflected cosmos
Takahiko Iimura entered the world of experimental art in 1960s. In his early movies
the author focused mostly on the studies of the human body. He was also interested
in contemplation of the contemporary Japanese art. His most distinguishing works
from this period are Ai (Love, 1962)7 and Onan (1963)8. In 1970, when he gained
6
W. Kotaski, Wkrgu Shintoizmu, Warszawa 1995, pp. 3949.

T. Iimura, Ai, Japan 1962.
8
Idem, Onan, Japan 1963.
7
148
MASKA 29/2016
popularity and achieved his first international successes, Iimura became more interested in film structure than explorations of human sexuality9. From that moment, he
started searching for new forms of expression, what resulted in establishing his own
understanding of the term reflected picture. He wrote:
Reflected picture emphasizes astate not amotion astate where apicture is reflected through light not apicture which moves. In such astate, motion could be
involved since it covers all situations including motion and non-motion: still10.
Pursuing his new artistic goal, Iimura directed five movies, which were re-shot
from the screen11. Among them was Cosmic Buddha (1971), known also as Buddha
Again12. According to the reflected picture theory that he established, in this film
the author presents not only the manipulation of the footage, but also the manipulation of time. The picture concerns the philosophical and religious aspects of Japanese
culture, as the main object visible on the screen is aBuddha figure.
When preparing his film, the director was completely focused on expanding the
possibilities of the medium. To create this piece of work Iimura photographed arelief of Buddha, which belongs to the temple in Katmandu. He used 8mm camera,
so the picture was blurred from the beginning what affected the final version of
the film. Later on, the artist rephotographed off ascreen by using avariable speed
projector. The result visible in the movie was attained by speeding up and slowing
down the projection speed13.
In Cosmic Buddha Iimura rejects the time and space concepts. The viewer should
focus on the moment. According to the author, the moment happens when the
figure of Buddha and the chaotic movement of matter around the object are being
observed14. The main point of the movie is the way, how the filmmaker presents
abstraction on the screen. The viewer is conscious that he is looking at the figure of
Buddha, but he is not always able to distinct the figure from the cosmic surroundings. What is visible on the first glimpse, are the texture and shadows that revolve
around and infiltrate through the Buddha representation15.
9
Cf. W. W. Dixon, The Exploding Eye: ARe-Visionary History of 1960s American Experimental Cinema, SUNY Press, Albany 1997, pp. 8384.
10
T. Iimura, The Collected Writings of Takahiko Iimura, Wildside Press LLC, London, New York 2007,
p. 39.
11
Cf. ibidem, p.42.
12
T. Iimura, Cosmic Buddha/ Buddha Again, Japan 1971.
13
Cf. S. MacDonald, An Interview with Taka Iimura, Journal of the University Film Association
1981, vol. 33, no. 4, p. 29.
14
Cf. J. Ross, Projection as Performance: Intermediality in Japans Expanded Cinema [in:] Impure Cinema: Intermedial and Intercultural Approaches to Film, ed. Nagib L., Jerslev A., I. B. Tauris, London,
New York 2013, p. 256.
15
Cf. S. MacDonald, op. cit, p. 29.
149
In the interview conducted by Scott MacDonald16 Iimura indicates, that when it

comes to the metaphorical meaning, he always tries to make films as simple as it is possible. Although, the Japanese director isnt against using more developed technology,
he wants to open in front of the viewer and let him focus on ideas, not only on the
representation17. That is why, after the premire of Cosmic Buddha, Iimura changed the
title of his movie into Buddha Again. The director felt that he used too many technical
tricks and the picture of Buddha is not clear enough for the audience to be seen18.
In Cosmic Buddha/ Buddha Again Iimura explores the details of the Buddha
figure and forces the viewer to focus his attention on the object, because the changes
on the screen are very subtle. The whole picture flickers and if the viewer does not
know that he should look for the Buddha image, the set seems to present only the
cosmos with its sparkling stars. The metaphor used by the author is quite obvious,
as he tries to present the meditation process, where the person involved (thus the
one who contemplates the Buddha figure) leaves his material body and gains the
ability to look into the cosmic sphere. Iimuras vision of the universe, as religious
and mythological space, is tightly connected with the sacred object (Buddha figure).
Through the mediation process one can be allowed to enter the passage that leads to
an understanding of the meaning of life. According to this fact, the cosmos in the
authors experimental movie appears to be ametaphorical figure, rather than space
in ascientific way.
Cosmos as avortex of illusion
The second director mentioned at the beginning of this essay, Takashi Ito, is the
representative of the generation of avant-garde artists born in the middle of 1950s.
He started transferring his visions into the screen in the late 1970s, releasing his first
movie Jiku (Timespace, 1977)19. Itos film art is intangibly connected with his early
inspirations, among which he mentions Osamu Tezukas mangas, experimental cinema of Toshio Matsumoto (who was also his mentor during the University studies)
and works of Shuji Terayama20. Takashi Ito is also extremely interested in creating
the illusion of movement by using animation techniques to display the sequences
of changing images. He mixes the animation with life shoots, as he did in his most
famous film Spacy (1980)21.
In the comments on his works Ito indicates that he wants to create films
like fascinating nightmares and his main aim is to bring the viewer to the edge
16
Ibidem.
Cf. ibidem, p. 32.
18
Cf. ibidem, p. 31.
19
T. Ito, Jiku, Japan 1977.
20
Cf. idem, Biographical Essay [on-line:] http://www.imageforum.co.jp/ito/profile.html [10.12.2015].
21
Cf. C. M. Hotes, Takashi Itos Film Works, Midnight Eye 2010 [on-line:] http://www.midnighteye.com/reviews/takashi-itos-film-works/ [13.12.2015].
17
150
MASKA 29/2016
of anxiety22. For sure, he accomplished his goal releasing The Moon (1994)23. On
the website set by Image Forum (Japanese organization connecting avant-garde and
experimental artists) Ito described his picture:
Along time ago, Iwould often dream of the uncanny and mystical landscape that appears in moonlight. Irrational landscapes and spaces filled with unspeakable pleasures
like ablack object that revolves slowly while flying over the scattered clouds that float
in the night sky, their lumps illuminated by the light of the moon24.
Focusing mainly on the city landscape and the inhabitants of the presented areas,
the artist wants to show what is happening, when the mysterious force interferes
with the world. The unnamed, upsetting power is represented by the moon that
appears suddenly on the sky. The picture of the Earths satellite, looking at the city
and changing the flow of events, is certainly inspired by Toshio Matsumotos film
Phantom (1975)25. In this movie ahuge, paranormal eye-like object appears over the
city. The moon, as well as the eye in Matsumotos film, is the figure that brings the
sense of unease to the people who notice it26. As Sylvia Schedelbauer indicates in her
essay, Ito uses four film techniques, thanks to which he is able to create the illusion of
antagonistic temporal simultaneities. Firstly, he combines stillness with slow motion.
Agood example can be set by the scene showing asmiling boy (Itos son). The viewer
observes the happy child standing in front of the camera. In the background there is
acalm street surrounded by the vividly green trees. But, what seems to be apicture of
everyday life in the suburbs of Tokyo suddenly changes, like the setting in astrange
dream. The face of the child starts waving when the door appears behind the boy.
The door is open, framing the projection of the plants, which change to the rhythm
of buzzing cicadas. In this case, the stillness is visible in the background and the face
of the boy moves in aslow motion. Moreover, the director uses time-lapse and arapid succession of single slides to increase the presented effects27.
The moon in Itos film appears in many situations, almost every time suddenly
and unexpectedly. Most often the viewer can observe it through the opened door.
The satellite is always projected on the same place, where in the first scene were the
plants. The moon also appears behind the boy, as asymbol of changes and acause of
the childs image disturbance. The conclusion of the analysis concerning The Moon
may be that the author perceives the celestial body as atransmitter of acosmic energy. Considering the influence of the moon on the people and observing its ability of
22
Cf. ibidem.
T. Ito, The Moon, Japan 1994.
24
Takashi Ito, Image Forum [on-line:] http://www.imageforum.co.jp/ito/filmography_e.html [13.12.2015].
25
T. Matsumoto, Phantom, Japan 1975.
26
Cf. S.Schedelbauer, Poetics of an Urban Darkness: Takashi Itos Spectral Cinema, OtherZine 2011,
no. 20 [on-line:] http://othercinema.com/otherzine/archives/index.php?issueid=25&article_id=121
[17.12.2015].
27
Cf. ibidem.
23
151
causing dreamlike situations, it can be found that the author perceives the satellite
similarly to the Japanese mythology. In traditional Shinto beliefs the moon deity,
Tsukiyomi, is portrayed as afurious warrior, who cannot stand any insults, thus he
destroys the stated order. He is also connected with the night, as the moon and the
sun are the oppositions in the Japanese mythology. In this way, the moon in Japanese
traditional beliefs is perceived as an unstable source of the energy, with the potential
to transform the surrounding28.
Noisy supernova
Takashi Makino is the representative of anew generation of Japanese experimental
cinema directors. His debut had place in 2004, when he completed his first film EVE
(2004)29. Later on, Makino and his fellow students set up an artistic collective (called
Collective [+]) and published their manifesto30. They stated that screenings are the
community events and the role of the artist is to change the viewers perception of
what should be perceived as art. Moreover, Collective [+] stood against the boring
perfection of the cinema31. Currently, they are striving to bring Japanese avant-garde
and experimental cinema movement back to life. They also wish to add anew quality
to the Japanese visual art32.
Searching for the best vision of the cosmos to be shown is Takashi Makinos major
concern. He constantly tries to develop his technical knowledge to create, as he calls
it, the perfect film. The author is deeply interested in the relationship between the
audience and the artist, so that he seems to test the limits of the viewers abilities
to understand the experimental cinema. He also researches on the reactions of the
audience, while he takes them on the journey to the center of the noisy supernova.
Why does he perceive the vision of the whirling celestial bodies as the best way to
accomplish his goals? He explains his choice of the topic:
None of the creatures that exist in the world are born of their own volition; when they
first achieve awareness, they find themselves adrift in chaos. It is only by creating cosmos
that they are able to overcome the fundamental meaningless and fear of existence33.
28
Cf. D. C. Holtom, The National Faith of Japan: AStudy of Modern Shinto, Routledge, London, New
York, 1938, pp. 144146.
29
T. Makino, EVE, Japan 2004.
30
Cf. Plus Documents 2009-2013, ed. T. Makino, Engine Books, Tokyo 2014.
31
Against the boring perfection of the cinema is atitle of the essay written by Rei Hayama. The essay can
be found in Plus Documents 2009-2013.
32

The members of Collective [+] explained their concerns in details during the festival Mostra de Cinema Periferico, in ACoruna, Spain. The presentation of the Collective is available on Youtube cf. Presentacin Colectivo [+] Tokyo. Takashi Makino, Rei Hayama e Shinkan Tamaki, s8cinema, 6.06.2014,
Youtube.com [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=S-UWJRVu77c [15.12.2015].
33
T. Makino, Still in Cosmos, Light Cone [on-line:] http://lightcone.org/en/film-7445-still-in-cosmos
[15.12.2015].
152
MASKA 29/2016
According to Makinos statement, it can be seen that his choice is connected with
the importance of the concept. To him, the cosmos is the most omnipotent power
the human can imagine or think about. What is more, for the author the cosmos
is afigure that helps the people to regulate their understanding of the world. It is
significant to notice that in Makinos art there is no intentional reference to any
codified system of beliefs. In this way, the cosmos plays the role of the great power
determining human live.
The artists first movie, regarding the topic of the cosmos, was released in 2004.
Although, later on Makino created longer and more sophisticated pictures, The Intimate Stars (2004)34 remains one of his most complex works. It is exceptional among
other positions in the artists rich filmography. For the first time the film was screened at Rotterdam Film Festival in 2008. During that event Wouter van Veldhoven
performed live music show, accompanying the picture. The Intimate Stars is prepared
to be shown in double projection technique35, what creates unique visualization effects. Makino indicates that the movie shows the images of light, which the people
see when they close their eyes. For the author, what can be seen under the closed eyelids is similar to the stars and whirling supernovas. The pictures of unconsciousness
inside the humans body, as the director names the mentioned images, can only be
compared with the unconsciousness outside the body, experienced in the cosmos36.
In this way, the title of his film gains anew meaning; the stars observed under the
closed eyes can form different constellations, depending on the observant, therefore
the vision can be called intimate.
The director shares his own intimate stars with his audience during the screenings, thus the film is an invitation to the artists mind and it perfectly corresponds
with Makinos philosophy. What does he see in his vision? In The Intimate Stars the
picture of the falling points and dots (displayed from the first projector) is imposed
on the panorama of the city (displayed from the second projector). Thanks to the
usage of two streams, the author succeeded in creating the illusion of the meteorites
falling down on the motionless city. The whole scenery resembles the picture of the
biblical doomsday, or rather, what can be closer to the Japanese national experience
and Makinos point of view, the bombs falling down on the city. Bearing in mind, that
what the audience observes on the screen is the intimate vision shared by the author,
it can be indicated that the Japanese history of Hiroshima and Nagasaki bombing had
agreat influence on the artist, although he wasnt awitness of those events.
The other interesting fact, connected with the film, is that the music doesnt
correspond with the presented image, as the sounds seem to be rather tranquil and
calm, while the picture is extremely dynamic. The next scene, after the rain of the
meteorites, displays the woman, but it is difficult to agree, what are her actions. She
34
T. Makino, The Intimate Stars, Japan 2004.

Double projection technique means, that two projectors are showing different pictures in the same
time. The pictures are imposed one on another.
36
T. Makino, Still
35
153
wears aballet dress, but her strange dance steps resemble the act of dying rather than
dancing. In the next parts of the film, there are more scenes connected with the end
of the days topos. The meteorites fall into the waving water and in the next scene
the waves change into the dark clouds. The audience also witnesses the eclipse. Furthermore, when the surrounding is dark and the tension is almost palpable, the film
ends with the effect of the snow on the TV screen. What is the complete message
of this 30-minute film? The director leaves us no further clues, but analyzing his
filmography we may think, that in his movie the cosmos is only ametaphor of the
danger. Makino tells the viewer, that when he closes his eyes, he sees the dark past
of his country.
In his later works, the author changes his attitude towards space and celestial
bodies. There is no longer adanger (metaphorical or real) coming from the outer
space. For example, in Still in Cosmos (2009) Makino demonstrates the humans ability to change chaos into cosmos. The eighteen minute picture presents the birth of
the stars, the cycle of life and, at the end, the death of the supernova37. As usual, the
author is interested in the viewers perception of his film:
When watching afilm, the viewers all sit in the same darkness and receive the same
light and sound but each of them sees adifferent dream. Ibelieve that this symbolizes
areversion to their initial state, that when they look at total chaos through newborn
eyes, they give birth to anew cosmos38.
The Cosmos in Makinos film is ametaphor of creativity, and the conclusion is

that, the picture of the universe, everybody has in his mind, differs one from another.
Furthermore, the vision of space created by the Japanese director has its purpose; it is
to bring the audience to the deeper reflection on the meaning of life.
Other Makinos works, in which he presents the vision of the universe, are also
worth mentioning. In 2011 he turned his artistic practice into anew direction and
become interested in 3D animation39. The result of his searching for afresh means
of expression was visible in films 2012 (2011)40 and Phantom Nebula (2014). It also
should be indicated that Makino mastered his musical skills and recently he has composed the great amount of the music used in his films. Moreover, he very often works
with other artists, what results in arranging them to perform during the projections.
Undoubtedly, Takashi Makino is one of the most prolific filmmakers of the Japanese
experimental cinema today.
37
Cf. T. Makino, Still in Cosmos, Light Cone [on-line:] http://lightcone.org/en/film-7445-still-incosmos [15.12.2015].

38
Ibidem.
39
Cf. J. Ross, Interview: Takashi Makino, Filmcomment 2014 [on-line:] http://www.filmcomment.
com/blog/interview-takashi-makino/ [08.12.2015].
40
Cf. Ibidem.
154
MASKA 29/2016
Conclusion
The visualizations of the universe in Japanese experimental cinema are connected
with metaphysical thinking. In the pictures presented in this essay the representations of the celestial bodies and the vision of space are used as the symbols transferring more complex meaning. For the authors the context is more important than the
picture itself, and the interpretation lies on the side of the viewer. The rising interest
in the avant-garde cinema in Japan and the ongoing trend for searching for new
means of expression by the young artists, promises many perspectives for further
studies, also in the subject of the visualizations of the universe in experimental films.
Bibliography
Collado E., Takahiko Iimura in Interview, Experimental Conversations 2009/2010,
no. 5 [on-line:] http://www.experimentalconversations.com/article/takahikoiimura-in-interview/ [15.12.2015].
Dixon W. W., The Exploding Eye: ARe-Visionary History of 1960s American Experimental Cinema, SUNY Press, Albany 1997, pp. 8385.
Eliade M., Traktat ohistorii religii, transl. J. Wierusz- Kowalski, Warszawa 2009.
Holtom D. C., The National Faith of Japan: AStudy of Modern Shinto, Routledge,
London, New York 1938.
Hotes C. M., Takashi Itos Film Works, Midnight Eye 2010 [on-line:] http://www.
midnighteye.com/reviews/takashi-itos-film-works/ [13.12.2015].
Iimura T., The Collected Writings of Takahiko Iimura, Wildside Press LLC, London,
New York 2007.
Ito T., Biographical Essay [on-line:] http://www.imageforum.co.jp/ito/profile.html
[13.12.2015].
Kotaski W., Wkrgu Shintoizmu, Warszawa 1995.
MacDonald S., An Interview with Taka Iimura, Journal of the University Film Association 1981, vol. 33, no. 4.
Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697, ed. W. G. Aston,
Cosimo Inc., New York 2008.
Makino T., Still in Cosmos, Light Cone [on-line:] http://lightcone.org/en/film7445-still-in-cosmos [15.12.2015].
Plus Documents 2009-2013, ed. T. Makino, Engine Books, Tokyo 2014.
Ross J., Interview: Takashi Makino, Filmcomment 2014 [on-line:] http://www.
filmcomment.com/blog/interview-takashi-makino/ [08.12.2015].
Ross J., Projection as Performance: Intermediality in Japans Expanded Cinema [in:]
Impure Cinema: Intermedial and Intercultural Approaches to Film, ed. L. Nagib,
A.Jerslev, I. B. Tauris, London, New York 2013.
155
Schedelbauer S., Poetics of an Urban Darkness: Takashi Itos Spectral Cinema,

OtherZine 2011, no. 20 [on-line:] http://othercinema.com/otherzine/archives/index.php?issueid=25&article_id=121 [17.12.2015].
Shaneen M., Takashi Makinos 2012, BOMB Artist in Conversation Magazine
2015, no. 1302015, [on-line:] http://bombmagazine.org/article/2000042/takashi-makino-s-em-2012-em.
Presentacin Colectivo [+] Tokyo. Takashi Makino, Rei Hayama e Shinkan Tamaki,
s8cinema, 6.06.2014, Youtube.com [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=S-UWJRVu77c [15.12.2015].
The Kojiki: Records of Ancient Matters, transl. B. Hall Chamberlain, Charles E. Tuttle
Company, Rutland, Tokyo 1993.
Filmography
Makino Takashi, 2012, Japan 2013.
Makino Takashi, EVE, Japan 2004.
Makino Takashi, Phantom Nebula, Japan 2014.
Makino Takashi, Still in Cosmos, Japan 2009.
Makino Takashi, The Intimate Stars, Japan 2004.
Matsumoto Toshio, Phantom, Japan 1975.
Iimura Takahiko, Ai (Love), Japan 1962.
Iimura Takahiko, Cosmic Buddha/ Buddha Again, Japan 1971.
Iimura Takahiko, Onan, Japan 1963.
Ito Takashi, Jiku, Japan 1977.
Ito Takashi, Spacy, Japan 1980.
Ito Takashi, The Moon, Japan 1994.
Summary
Enter the Metaphysical Cosmos.
The Visualizations of the Universe in Japanese Experimental Cinema
The visualizations of the cosmos in Japanese culture are connected with the vision
presented in Nihongi, the chronicle of Japan. The universe described in the
foundation myth was the source of inspiration for Japanese artists through ages.
The unique collection of myths also had an influence on the avant-garde directors,
among whom the author of this article chose Takahiko Iimura, Takashi Ito and
Takashi Makino. The mentioned artists represent three generations of filmmakers,
who used the vision of space to transfer metaphysical meaning. Using experimental
techniques, they search for new interpretations of the mythical stories and show to
their viewers the unusual depths of the abstract, whirling supernovas.
Agnieszka Urbaczyk
Demoniczno logiki.
Kosmos jako przedmiot biopolityki
wStar Treku1
Midzywydziaowe Interdyscyplinarne Studia Humanistyczne
Uniwersytetu Jagielloskiego
Na Star Treku2 ijego wizji humanizmu wychowao si kilka pokole Amerykanw.
Serial czsto jest wpisywany wracjonalistyczny paradygmat owieceniowy, co stanowi
due uproszczenie. Paradygmat ten rzeczywicie jest wserii obecny ale raczej jako
negatywny punkt odniesienia. Reprezentuje go przede wszystkim posta uosabiajcego rozum Spocka, ktry staje si pars pro toto swojej rasy iulegajcej jej wpywom
Federacji. Przeprowadzane od lat wrd trekkies ankiety oraz ilo powiconych
Spockowi prac fanowskich wiadcz otym, e jest on jedn znajbardziej lubianych
postaci. Popularno zawdzicza jednak przede wszystkim swojej ambiwalencji.Star
Trek wlatach szedziesitych tworzy mitologi amerykaskiego liberalizmu, dlatego
te ciekawe wydaje mi si podejcie do biopolityki ijednostkowoci ycia realizowane
w obrbie jego wiata. Serial jest dobitnym wiadectwem epoki, wktrej powsta,
irosncej wniej wiadomoci dziaania mechanizmw wadzy. Prg biologicznej nowoczesnoci danego spoeczestwa wyjania Giorgio Agamben sytuuje si wpunkcie, wktrym gatunek ijednostka jako proste ciao yjce staj si stawk wgrze jego
politycznych strategii3. WStar Treku tendencja ta zostaje dostrzeona ipoddana interpretacji; sam instytucj biowadzy ukazuje si jako sprzeczn zludzkim wiatopogldem, czysto rozumow iwartociowan tak negatywnie, e wrcz demoniczn.
Zczowki kultowej serii widz dowiaduje si, i bohaterowie udali si na misj,
ktrej celem jest poszukiwanie w kosmosie nowego ycia i nowych cywilizacji4.
Zaoga wyruszajcego wmisj badawcz statku U.S.S. Enterprise skada si niemal
wycznie z(reprezentujcych rne narodowoci irasy) ludzi, zjednym wyjtkiem.
1
Praca naukowa finansowana ze rodkw budetowych na nauk wlatach 20152019 jako projekt
badawczy wramach programu pod nazw Diamentowy Grant.
2
W tekcie poprzez Star Treka rozumiany jest przede wszystkim powstajcy w latach 19661969
oryginalny serial (Star Trek: The Original Series), analizowany wkontekcie pniejszych seriali rozgrywajcych si wtym samym uniwersum (wszczeglnoci Star Trek: The Next Generation).
3
G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna wadza inagie ycie, Warszawa 2008, s. 12.
4
Ang. new life and new civillisations, awStar Trek: The Next Generation bardziej precyzyjnie: new
life forms and new civillisations.
157
Agnieszka Urbaczyk, Demoniczno logiki. Kosmos jako przedmiot biopolityki...
Pan Spock, p czowiek, p Wolkanin, nieidentyfikujcy si ze swoim ziemskim

dziedzictwem, jest postaci najbardziej wyrniajc si wygldem i przede wszystkim wiatopogldem isystemem wartoci. Skryty, kompetentny inieokazujcy jakichkolwiek emocji pierwszy oficer kieruje si zasadami logiki iwynikami rachunku
prawdopodobiestwa, odrzucajc uczuciowo ina kadym kroku dystansujc si od
swoich obcych kulturowo przeoonych oraz podwadnych.
Bohaterowie serialu reprezentuj niezwykle rozwinit technologicznie Zjednoczon Federacj Planet, pozornie utopijnie przedstawiane mocarstwo, ktrego rol
nie jest podbj, a badanie odlegych zaktkw kosmosu i denie do zapewnienia
jego stabilizacji, atake rozwj wobrbie wasnych struktur politycznych. Woryginalnej serii struktury te nie s szczegowo ukazane bd omwione, mona jednak
zauway, e wich obrbie najsilniejsz pozycj maj Ziemia oraz planeta Wolkan.
Ukazanie ycia wsensie biologicznym jako podstawowego celu wyprawy jest bardzo symptomatyczne, jednak szczeglnie istotne wydaje mi si rozrnienie na ycie
icywilizacj. Sformuowanie nowe ycie inowe cywilizacje mona odczytywa jako
zestawienie dwch pokrywajcych si poj (cywilizacja byaby tu form nadawan
przejawom ycia) bd jako alternatyw, ktrej czony wcale nie s rwnorzdne.
Polityka Zjednoczonej Federacji Planet, wktrej imieniu dziaaj bohaterowie, sugeruje, e prawidowa jest ta druga interpretacja. Hannah Arendt wKorzeniach totalitaryzmu wskazuje na bardzo podobne rozrnienie, ktre wyonio si w myl
analogicznego sformuowania, okazujcego si wysoce niejasnym: Deklaracja praw
czowieka iobywatela. Pierwszy termin moe zarwno zawiera si wdrugim, jak
i by wobec niego przeciwstawnym5. Wsystemie pastwa narodowego rozwija
myl Arendt Agamben tak zwane wite iniezbywalne prawa czowieka okazuj si
pozbawione wszelkiej opieki iwszelkiej realnoci wchwili, wktrej nie mona ich
ustanowi jako praw obywatela danego pastwa6. Byt biologiczny jest od samego
pocztku uwikany wpojcie obywatelstwa, awic polityk.
Pocztki takiego rozgraniczenia mona znale ju uArystotelesa7. Posuguje si
on kategoryzacj, ktra pniej odegra ogromn rol wmyli Foucaulta iAgambena.
Jak wykazuje ten ostatni, ustaroytnych Grekw jasne byo rozrnienie na nagie
ycie funkcj fizjologiczn waciw zarwno ludziom, jak izwierztom czy rolinom iycie posiadajce polityczn jako, wsplnotowe, kulturalne iustrukturyzowane. Zaleno midzy tymi dwiema jakociami bya analogiczna do zalenoci
pomidzy posiadanym przez liczne istoty ywe gosem adystynktywn dla czowieka
czy wrcz go definiujc mow8. Do czasw nowoczesnych nagie ycie postrzegano jako pewn podstaw, na ktrej budowano osobne od niej czowieczestwo.
Przez tysiclecia czowiek pozostawa tym, czym by dla Arystotelesa: wyposaonym
wycie zwierzciem, zdolnym ponadto do egzystencji politycznej; czowiek nowo5

7

8

6
Por. G. Agamben, op. cit., s. 174.

Ibidem, s. 173.
158
MASKA 29/2016
czesny jest zwierzciem wpolityce, wktrej postawiona zostaje kwestia jego ycia
jako yjcego bytu9 pisa Michel Foucault. Fizjologiczne ycie powoli stao si
przedmiotem wadzy pastwa, ktre zterytorialnego przeksztacio si wpopulacyjne. Giorgio Agamben wHomo sacer dokona rozrnienia na bios, rozumiany jako
ycie polityczne, i dzoe ycie naturalne, ktre wraz z nastaniem nowoczesnoci
wpado wtryby biopolityki.
WStar Treku rozumiane po Agambenowsku nagie ycie nie jest wcale jednoznacznie powizane z analogiczn do biosu ide cywilizacji ta odgrywa znacznie
istotniejsz rol. W obrbie wiata przedstawionego jedyn form postpu jest de
facto postp technologiczny.
Wczenie wobrb Federacji moliwe jest jedynie dla kultur, ktre zdoay pokona
barier prdkoci wiata. Wyznacznik dojrzaoci stanowi tu wycznie stopie zaawansowania technicznego, za kryteria zwizane ze stosunkami spoecznymi czy prawami
jednostki (nawet jej prawem do ycia) nie s wogle brane pod uwag. Najbardziej
podstawowa zasada, Pierwsza Dyrektywa, zakazuje nie tylko jakiegokolwiek kontaktu,
ale iingerencji wrozwj planet, ktrych mieszkacy nie osignli jeszcze wyznaczonego
stopnia rozwoju technicznego10. Federacja, cho sprzeciwia si wten sposb znanemu
nam zhistorii modelowi kolonizacji odbywajcej si pod pozorem niesienia pomocy
cywilizacyjnej, wychodzi zzaoe czysto ewolucjonistycznych. Pierwsza Dyrektywa to
zatem wyraz uznania absolutnej, naturalnej suwerennoci planet izamieszkujcych je
ras. Ta suwerenno okazuje si wartoci wysz ni prawo do ycia.
Wnieco naiwnej Oryginalnej Serii fabua zawsze fortunnie ukada si wten sposb, by zaoga U.S.S. Enterprise zmuszona bya ldowa na sabo rozwinitej planecie wposzukiwaniu paliwa bd wwyniku awarii. Bohaterowie, trafiajc przypadkowo anie wcelu zamania Dyrektywy wdane miejsce, maj moliwo zaegnania
potencjalnych konfliktw lub uratowania mieszkacw, dziaajc incognito, tak by
wszystko skoczyo si szczliwie. Dopiero kilkadziesit lat pniejsza seria Nastpne
Pokolenie wyciga logiczne konsekwencje zistnienia Dyrektywy. Zasada nieingerencji uniemoliwia rwnie interwencj wwypadku katastrof naturalnych iratowanie
miliardowych populacji, ktre pozostawione s samym sobie. Przedstawiciele Federacji, majc rodki techniczne, ktre pozwoliyby uchroni planet przed rozpadem,
zmuszeni s patrze na jej zagad, by nie zakca naturalnego przebiegu spraw11.
9
M. Foucault, Wola wiedzy [w:] idem, Historia seksualnoci, Warszawa 1995, s. 125.
Jako e kada istota rozumna ma prawo do ycia zgodnie ze swoj naturaln ewolucj kulturow, personel Gwiezdnej Floty nie moe zakca normalnego rozwoju ycia i kultury innego
gatunku. Za zakcenia uznaje si demonstracj wiedzy, siy lub technologii rasie, ktra nie jest
wstanie rozumie iposugiwa si poprawnie t wiedz. Oficer Gwiezdnej Floty nie moe naruszy
Pierwszej Dyrektywy, nawet jeli oznacza to zagroenie dla jego ycia lub statku, chyba e dziaa
wcelu naprawy wczeniejszego naruszenia lub przypadkowego skaenia obcej kultury (Dyrektywy
Gwiezdnej Floty Zjednoczonej Federacji Planet [on-line:] http://pl.memory-alpha.wikia.com/wiki/
Dyrektywy_Gwiezdnej_Floty_Zjednoczonej_Federacji_Planet [9.04.2016]).
11
Por. Star Trek: The Next Generation, sezon 2, odc. 15: Pen Pals, re. W. Kolbe, USA 1989. Kapitan
Picard decyduje si ostatecznie na nagicie Dyrektywy, oczym bdzie mowa wdalszej czci pracy.
10
159
Rasy mniej rozwinite, niespeniajce standardw cywilizacyjnych Federacji, s yciem samym wsobie, nieposiadajcym adnego prawa do ochrony, rozumianym czysto biologicznie iwycznie wkontekcie ewolucji gatunku.
Federacja w wiecie Star Treka stanowi instytucj Foucaultowskiej biowadzy
wsposb cakowicie arbitralny podejmuje decyzj, gdzie przebiega granica pomidzy
yciem jako takim a apoteozowan cywilizacj. Warto zauway, e Ziemia na jej
obecnym poziomie rozwoju tym bardziej za wlatach szedziesitych nie zasugiwaaby na ochron. Postp techniczny, jaki pozwoli ludziom przekroczy prdko
wiata, by okupiony wojnami eugenicznymi i trzeci wojn wiatow, ktra pochona szeset milionw ofiar12. Nie tylko na poziomie odbioru, ale nawet wobrbie wiata przedstawionego etyczno Pierwszej Dyrektywy jest kwestionowana; jak
ju bowiem zostao powiedziane, serial wyrasta zidei liberalizmu ikadzie nacisk na
indywidualne prawo do ycia.
Gene Roddenberry, pomysodawca itwrca serialu, okrela si jako humanista;
wAmeryce kategoria ta czsto rozumiana jest jako synonim ateizmu bd wolnomylicielstwa. Mwi:
Potpiam faszywych prorokw. [] potpiam wysiki zmierzajce do odebrania siy
racjonalnej decyzji, do pozbawienia ludzi ich wolnej woli imnstwa pienidzy przy
okazji. Religie rni si swoim stopniem idiotyzmu, ale odrzucam je wszystkie. Dla
wikszoci ludzi religia nie stanowi nic ponad substytut le funkcjonujcego mzgu13.
Chcia stworzy wiat cakowicie wiecki i pozbawiony hierarchii bytw, taki,

wktrym ponad czowiekiem nic ju nie stoi. Dlatego te wielekro pojawiaj si
istoty podajce si za bstwa greckie14 czy nawet judeochrzecijaskie15 idemaskowane s jako oszuci, przedstawiciele innej rasy wykorzystujcy naiwne wierzenia wimi
wadzy bd zysku16. Idea transcendentnej boskoci jest tu cakowicie zanegowana.
Nieco inaczej jednak wyglda sytuacja si za. Odbiorca odruchowo zakada, e
majca ogromne wpywy wFederacji rasa Wolkan odgrywa pozytywn rol, stoi bowiem po stronie instytucji, ktr reprezentuj bohaterowie. Poniewa jednak, jak ju
12
Por. World War III [on-line:] http://en.memory-alpha.wikia.com/wiki/World_War_III [13.08.2015].

Cyt. za: E. Ch. Reyes, In His Name, Bloomington 2010, s. 39; oryg.: Icondemn false prophets, Icondemn the effort to take away the power of rational decision, to drain people of their free will and ahell
of alot of money in the bargain. Religions vary in their degree of idiocy, but Ireject them all. For most
people, religion is nothing more than asubstitute for amalfunctioning brain. Tum. wasne.
14
Por. m.in. Star Trek: The Original Series, sezon 1, odc. 17: The Squire of Gothos, re. D. McDougall,
USA 1967; sezon 2, odc. 2: Who Mourns for Adonais?, re. M. Daniels, USA 1967; sezon 2, odc. 5:
The Apple, re. idem, USA 1967; sezon 3, odc. 10: Platos Stepchildren, re. D. Alexander, USA 1968.
15
Por. Star Trek V: The Final Frontier, re. W. Shatner, USA 1989.
16
Roddenberry nie robi tu rozrnienia midzy bstwami mitycznymi, pochodzcymi zreligii ju
dawno martwych, aobiektami dzisiejszej wiary, co wyranie pokazuje choby tytu odcinka Who
Mourns for Adonais?. Nie tylko kwestionuje si wnim zasadno opakiwania bstwa, ale gra sowna
przeksztaca tu Adonisa wliczb mnog hebrajskiego Adonai. Por. Star Trek: The Original Series,
sezon 2, odc. 2: Who Mourns for Adonais?, re. M. Daniels.
13
160
MASKA 29/2016
wspomniano, Federacja nie jest organizacj onieposzlakowanej moralnoci, wwizerunku kosmitw jest kilka cech niepokojcych. Wsytuacjach, wktrych naley podj decyzje dotyczce prawa ycia, od widza oczekuje si odrzucenia ich perspektywy.
Pochodzcy zinnej planety Wolkanie, jako zaawansowana technologicznie, dugowieczna inadnaturalnie silna rasa zdolna do telepatii inarzucania za jej pomoc
wasnej woli, s de facto efektem ludzkich wyobrae na temat istot nadprzyrodzonych i transcendentnych. Te wyobraenia s konkretyzowane przy wykorzystaniu
sztafau SF. Cho zwyczajowo figura demona kojarzy si ze sfer irracjonalnoci,
wStar Treku moemy zaobserwowa cakowicie odwrotny mechanizm reprezentanci typowo owieceniowego rozumu zaczynaj by demonizowani. Wolkanie staj si uosobieniem podejcia normatywnego, azarazem cakowicie nieludzkiego.
Cho Star Trek w swoich zaoeniach mia by projektem cakowicie sekularnym
i brak w nim miejsca na bstwa, Roddenberry sign dochrzecijaskiego imaginarium , by pokaza postaw nagann. Wolkanom przyporzdkowane zostaj cechy
wygldu kojarzone, szczeglnie wanglosaskiej ikonografii, zdiabem. Nale do nich
na przykad pociga twarz czy spiczaste uszy, co kilkakrotnie jest najczciej wramach artu podkrelane przez bohaterw. Czy jest na tym statku ktokolwiek, kto
wygldem przypomina Szatana? pyta kapitan Kirk, wraz zMcCoyem wymownie
wpatrujc si wuszy Spocka17. Innym razem oficer medyczny wytyka Wolkaninowi,
e nie mgby nazwa si anioem ztymi spiczastymi uszami. [] Ale gdyby pojawi si gdzie zwidami18. Wjednym zodcinkw wygld Spocka zostaje jednak
potraktowany znacznie powaniej mieszkacy planety analogicznej do osiemnastowiecznej Ameryki chc zabi kosmit jako identycznego zSzatanem ukazanym na
ilustracji jednej ze witych ksig19.
Zagadnienia kluczowe dla interpretacji roli Wolkan nie s jednak zwizane
zkwesti ikonografii. Najbardziej podstawow cech stanowic istot autodefinicji
rasy jest logiczno, rozumiana jako racjonalistyczne wyciszenie wszelkich emocji
ipodejmowanie decyzji wycznie woparciu oprzesanki rozumowe. Wolkanie odrzucaj nie tylko sfer emocjonaln, ale rwnie dowiadczenia czysto fizjologiczne,
choby takie jak bl20. Co jednak istotne nie jest to cech gatunkow, czyli uwarunkowan biologicznie, awycznie kulturow. Decyzja opoddaniu si dyktaturze
logiki zostaa podjta po latach krwawych ibestialskich wojen, ata cz populacji,
ktra sprzeciwia si nowej filozofii, opucia planet, by pniej sta si gwnym
przeciwnikiem racjonalistycznie nastawionej Federacji21. Wolkanie nie rodz si jako
17
Star Trek: The Original Series, sezon 2, odc. 5: The Apple, op. cit.; oryg.: Is there anyone on this ship
who even remotely looks like Satan? (tum. wasne).
18
Ibidem, sezon 2, odc. 25: Bread and Circuses, re. R. Senensky, USA 1968; oryg.: You could
hardly claim to be an angel with those pointed ears, Mr. Spock. But say you landed someplace with
apitchfork. Tum. wasne.
19
Por. ibidem, sezon 2, odc. 23: The Omega Glory, re. V. McEveety, USA 1968.
20
Por. np. ibidem, sezon 1, odc. 29: Operation: Annihilate!, re. H. Daugherty, USA 1967.
21
Por. ibidem, sezon 1, odc. 14: Balance of Terror, re. V. McEveety, USA 1966.
161
uosobienie czystej inteligencji, wyzwoleni zogranicze iuwarunkowa ciaa. wiadomie izduym trudem nie tyle opanowuj, ile odrzucaj dzoe, by wzmocni bios
oparty na staej negacji naturalnego nagiego ycia i tabuizacji jego przejaww22.
Ta logika prowadzi nie tylko do wykluczenia dzoe ze sfery symbolicznej, ale take
do koniecznoci powicania jednostkowego istnienia wimi bytu spoeczno-politycznego. Potrzeby wielu przewaaj nad potrzebami jednostki owiadcza Spock,
podejmujc si w Gniewie Khana samobjczej misji, by ratowa zaog23. Nagie
ycie nawet wasne ma dla niego wycznie warto arytmetyczn, jako istniejce
wstosunku do okrelonej liczby innych.
Logika ta nie znajduje jednak zastosowania wycznie w wypadku heroicznego
samopowicenia. Wolkanie atwo sprowadzaj rachunek ofiar do czystej matematyki
i, dziaajc na abstraktach, nie maj oporw przed podejmowaniem decyzji onaturze biopolitycznej24. Demonizacja rozumu najwyraniej ujawnia si nie womwionej reprezentacji wizualnej, awkonstrukcji fabularnej imiejscu, jakie zajmuje wniej
Spock. Star Trek wpewnych aspektach przypomina redniowieczny moralitet, ktrego
bohater jest rozdarty pomidzy podszeptami diaba i radami anioa stra. Stojcy
wcentrum iznajdujcy si midzy przedstawicielami dwch wiatopogldw kapitan
Kirk podejmuje decyzje. Gos argumentujcego racjonalnie iutylitarystycznie Spocka
jest stale rwnowaony przez humanist McCoya, ktry ycie uznaje za najwiksz
wito inie akceptuje moliwoci, by prawo do niego mogo sta si przedmiotem
czyjej decyzji. Wsytuacjach pozornie bez wyjcia Kirk nie ulega pokusie traktowania
dzoe wkategoriach arytmetycznych iodmawia powicenia choby jednego istnienia
wimi wikszego dobra. Oryginalna Seria jest czsto nieco naiwna ioperuje uproszczonym modelem aksjologicznym, wzwizku zczym zawsze okazuje si, e istnieje
trzecia droga, ktra pozwala wmyl McCoya doprowadzi do szczliwego zakoczenia bez zapacenia za nie danej przez wolkask ekonomi ceny25.
22
Warto zauway, e negacja dzoe nigdy nie jest wpeni skuteczna. Wolkaska fizjologia jest na tyle
determinujca, e konieczne byo wytworzenie szczeglnych rytuaw wok momentw, wktrych
biologiczne popdy wyrywaj si spod kontroli umysu izamieniaj wbarbarzystwo. Tak dzieje
si wwypadku pon farr, okresu godowego, wczasie ktrego stenie hormonw worganizmie
jednostki, ktra nie rozaduje napicia seksualnego, doprowadza do silnej gorczki iniezdolnoci
racjonalnego mylenia. Por. ibidem, sezon 2, odc. 1: Amok time, re. J. Pevney, USA 1967.
23
Por. Star Trek II: The Wrath of Khan, re. N. Meyer, USA 1989.
24
Problemowi temu wcaoci powicono odcinek Galileo Seven, wktrym Spock bez oporw iku
ogromnemu oburzeniu reszty bohaterw powica ycia kolejnych podwadnych wimi przetrwania grupy, rozbiwszy si wraz zczci zaogi na nieprzyjaznej planecie. Wostatecznym rozrachunku
jego wyliczenia zostay ukazane jako bdne, bowiem pierwszy oficer nie uwzgldni roli czynnika
emocjonalnego wprzewidywaniu zachowania przeciwnikw. Jako jeden zwczeniejszych odcinkw
Galileo Seven ewidentnie peni funkcj ekspozycyjn. Por. Star Trek: The Original Series, sezon 1,
odc. 16: Galileo Seven, re. R. Gist, USA 1966.
25
Wpniejszych seriach ten optymizm wielokrotnie wystawiany jest na prb, jak choby wsytuacji, gdy
kapitan Picard moe pokona najgroniejszego wroga Federacji Borg powicajc jednego przedstawiciela rasy. Ten jednak, wyczony ze spoecznoci, stawa si stopniowo yw isamowiadom jednostk. Oszczdzajc go ipozwalajc mu y, kapitan postpuje nie tylko wbrew rozkazom przeoonych, ale
162
MASKA 29/2016
Status samego Spocka bd co bd jednego zgwnych ibudzcych najwiksz sympati fanw bohatera jest mocno ambiwalentny. Kiedy wodcinku Mirror,
Mirror kapitan trafia do alternatywnej rzeczywistoci, wktrej wszyscy bohaterowie
s niemoralni, posuguj si przemoc, torturami inie cofaj przed morderstwem,
Spock jako jedyny jest waciwie taki sam, anawet pomaga przeoonemu wpowrocie26. Jego zachowanie wyjaniane jest jako kierowane wycznie pobudkami rozumowymi. Skoro jednak lustrzane odbicie wzym wszechwiecie jest niemal dobre,
naley zastanowi si nad rol samego Spocka. Jego racjonalno zostaje skorelowana
ze zem, aemocjonalno zbardziej etyczn postaw.
Stale podkrelana obco Spocka, kontrastowana zludzkimi bohaterami, uznajcymi
wito jednostkowego ycia, narzuca widzowi humanistyczn isilnie zemotywizowan
aksjologi. Spock jawi si jako posta najsympatyczniejsza wmomentach, gdy jego zachowanie mona uzna za emocjonalne ispontaniczne, natomiast oparty na kalkulacji
proces podejmowania decyzji prezentowany jest jako naganny, wrcz demoniczny.
Ten sam proces charakterystyczny jest dla biopolityki Federacji, ktra wgwnej
mierze zostaa przez Wolkan uformowana. Przedmiotem biowadzy federacyjnej s
wielkie caoci, abstrakty, pojmowane w kategoriach czystej arytmetyki bd bezwzgldnego ewolucjonizmu. Widz jednak nie styka si zrasami jako takimi, ale jedynie zich pojedynczymi przedstawicielami. Odbiorca ma podziela wiatopogld
ludzkich bohaterw izgadza si zprezentowanymi przez nich wartociami. Pierwsza
Dyrektywa jest konsekwentnie obchodzona, kapitanowie wyszukuj wszelkie moliwe kruczki bd celowo stwarzaj sytuacje, ktrych konsekwencj musi by zamanie
zasad. Narzucone prawo instytucjonalne staje si tu nonikiem opresji iodbiorca nie
ma si znim zgadza. Widz zazwyczaj angauje si emocjonalnie wprzygody zaogi
ratujcej ycie, ktre wwietle obowizujcego j prawa winna zostawi na pastw losu.
W wiecie Star Treka nieustannie obecne jest napicie midzy tym, co normatywne (dla Federacji traktujcej rzeczywisto instrumentalnie okazuje si to tosame zpragmatycznym), atym, co etyczne. Biowadza jest narzucana zewntrznie,
ito dwojako: po pierwsze jest zinstytucjonalizowana, po drugie wduej mierze
jest pochodzenia obcego, to znaczy nieludzkiego, co czyni j sprzeczn zaksjologi
ewidentnie rwnie wbrew interesom wszystkich pozostaych yjcych istot, ktrym zagraa asymilacja
przez Borg. Od Nastpnego Pokolenia dziaania, zktrymi widz sympatyzuje, maj faktyczne konsekwencje biopolityczne. Nawet w ich obliczu jasne jednak jest, e suszno stoi po stronie Picarda, ktry
odmawia bezporedniej decyzji oczyimkolwiek yciu bd mierci. Nie ma tu ju jednak moliwoci
ucieczki od biopolityki, odrzucenie wadzy nad czyim dzoe wie si z zagroeniem dzoe milionw,
awic take jest decyzj ocharakterze biopolitycznym. Borg, przez fanw uznawany za najbardziej przeraajcego zprzeciwnikw Federacji, wgruncie rzeczy jest do niej wpewnych aspektach bardzo podobny.
Podstawowym celem Borg jest maksymalne rozszerzenie swojej wadzy we wszechwiecie, co odbywa si
poprzez asymilacj wczenie wzbiorowo przemoc. Jednostki zasymilowane zatracaj indywidualno ipodmiotowo, funkcjonujc jako bezwzgldnie posuszne komrki gigantycznego biosu. Proces
ten mona uzna za mocniejsze wydanie polityki Federacyjnej, poparte bardziej rozwinitym aparatem
przemocy, apozbawione czysto iluzorycznego kultu wolnoci jednostki ijego wymiaru propagandowego. Por. Star Trek: The Next Generation, sezon 5, odc. 23: IBorg, re. R. Lederman, USA 1992.
26
Por. Star Trek: The Original Series, sezon 2, odc. 4: Mirror, Mirror, re. M. Daniels, USA 1968.
163
prezentowan przez sam serial. Oglnikom i abstraktom, na ktrych operuje, stale

przeciwstawiana jest praxis relacja zkonkretn inieanonimow jednostk, do ktrej
potencjalny widz ma mie stosunek emocjonalny. Zazwyczaj przedstawiciele wadzy
prezentowani s jako biurokraci podejmujcy decyzje wcakowitym oderwaniu od rzeczywistoci. Bios, jaki stanowi Federacja, ukazywany jest negatywnie chocia rzadko
wprost. Najwiksz witoci, ktra zasuguje na ochron niezalenie od czynnikw
zewntrznych (wtym iod prawa), okazuje si jednostkowo pojmowane nagie ycie.
Jest ono jednak stale zagroone przez racjonalistyczne mylenie, ktre dy do zajcia miejsca moralnoci, cigle prbujc sprowadzi wymiar jednostkowy do abstraktu.
Cho Spock rezygnuje z wasnego dzoe, jego ludzcy przyjaciele odrzucaj racjonalistyczn perspektyw iryzykuj wywoanie wojny, by odzyska towarzysza, uznajc, e
wniektrych sytuacjach potrzeby jednostki przewaaj nad potrzebami wielu27.
Podkrelana przez Arendt iAgambena dychotomia midzy kategoriami czowieka
iobywatela oraz odpowiadajcym im dzoe ibiosem jest wserialu dostrzeona iwyranie sproblematyzowana. Warunkiem zachowania elementarnych praw do przetrwania izachowania godnoci staje si przynaleno do struktury Federacji nadbudowanej nad nagim yciem. Sowo homo, jak wykazywaa Arendt, pierwotnie
zarezerwowane byo wanie nie dla obywatela, ale jednostki pozbawionej praw bd
niewolnika czyli dla kogo, kto jest tylko czowiekiem28; cho wwiecie przedstawionym ludzie jako gatunek wpisani s wobrb federacyjnych ukadw spoecznych,
wic uprzywilejowani, zasada pozostaje ta sama. Wsytuacji, wktrej kultura bd
jej reprezentant nie wpeni realizuje arbitralnie ustanowione postulaty, nastpuje
redukcja do poziomu przedstawiciela jedynie gatunku biologicznego, a zatem do
dzoe. Paradoks mechanizmu polega na tym, e tak jak wprzypadku ludzi pozbawionych praw czowieka z powodu braku obywatelstwa, pojmowane w paradygmacie
ewolucjonistycznym iczysto fizjologiczne ycie ras mniej zaawansowanych nie moe
si znale pod ochron. T zapewnia tylko bios lub zignorowanie jego nakazw.
Cho szkoa frankfurcka bardzo niechtnie odniosaby si do Star Treka, ktry niewtpliwie zostaby przez ni zaklasyfikowany do przejaww kultury masowej,
trudno nie zauway, e ich diagnozy si pokrywaj. Wolkaskie mechanizmy wypierania natury, obudowywania itamowania jej przejaww obrzdem, gdy pojawia
si ryzyko, e przejmie ona wadz nad jednostk, s bardzo pokrewne owieceniowej
chytroci. Wkoncepcji Adorna najgorsz zmor owiecenia staje si wanie zdegenerowany rozum, uzurpujcy sobie wadz nad kadym przejawem ycia iniepodporzdkowany moralnoci. Zmor Star Trek bowiem doskonale ilustruje jeszcze
jedn Adornowsk diagnoz opokrewiestwie rozumu zmitem29. Wcelowo zsekularyzowanym wiecie serialu jedynym sposobem na zasygnalizowanie nieetycznoci podejcia czysto rozumowego okazuje si symbolika sataniczna.
27
Por. Star Trek III: The Search for Spock, re. L. Nimoy, USA 1984.
Por. H. Arendt, Orewolucji, Warszawa 2003, ss. 5253.
29
Por. T. Adorno, M. Horkheimer, Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasiewicz, M. J. Siemek, Warszawa 2010, passim.
28
164
MASKA 29/2016
Bibliografia
Literatura podmiotu
Star Trek: The Original Series, sezon 1, odc. 14: Balance of Terror, re. V. McEveety;
odc. 16: Galileo Seven, re. R. Gist; odc. 17: The Squire of Gothos, re. D. McDougall; odc. 29: Operation: Annihilate!, re. H. Daugherty, USA 19661967.
Star Trek: The Original Series, sezon 2, odc. 1: Amok time, re. J. Pevney; odc. 2: Who
Mourns for Adonais?, re. M. Daniels; odc. 4: Mirror, Mirror, re. M. Daniels;
odc. 5: The Apple, re. M. Daniels; odc. 23: The Omega Glory, re. V. McEveety;
odc. 25: Bread and Circuses, re. R. Senensky, USA 19671968.
Star Trek: The Original Series, sezon 3, odc. 10: Platos Stepchildren, re. D. Alexander,
USA 1968.
Star Trek II: The Wrath of Khan, re. N. Meyer, USA 1989.
Star Trek III: The Search for Spock, re. L. Nimoy, USA 1984.
Star Trek V: The Final Frontier, re. W. Shatner, USA 1989.
Star Trek: The Next Generation, S2E15: Pen Pals, re. W. Kolbe, USA 1989.
Star Trek: The Next Generation, S05E23: IBorg, re. R. Lederman, USA 1992.
Dyrektywy Gwiezdnej Floty Zjednoczonej Federacji Planet [on-line:] http://pl.memory-alpha.wikia.com/wiki/Dyrektywy_Gwiezdnej_Floty_Zjednoczonej_Federacji_Planet [9.04.2016].
World War III [on-line:] http://en.memory-alpha.wikia.com/wiki/World_War_III
[13.08.2015].
Adorno T., Horkheimer M., Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasiewicz, M. J. Siemek, Warszawa 2010.
Agamben G., Homo sacer. Suwerenna wadza inagie ycie, tum. M. Salwa, Warszawa 2008.
Arendt H., Orewolucji, tum. M. Gody, Warszawa 2003.
Foucault M., Wola wiedzy [w:] idem, Historia seksualnoci, tum. B. Banasiak, K.Matuszewski, Warszawa 1995.
Reyes E. Ch., In His Name, Bloomington 2010.
Summary
The Demonic Logic.
Space as an Object oBiopolitics in Star Trek Series
The liberal mythology of Star Trek has influenced generations of Americans. The
series represents a specific view on the rights of an individual, and strengthens it at
the same time. It is very often misinterpreted as purely rationalistic and symptomatic
of the Enlightenment paradigm, which is in fact represented mostly by inhuman,
unemotional and logical Mr. Spock.
165
Though traditionally demons are associated with irrationality, in Star Trek this
scheme is reversed; Spock, representing the normative Reason, becomes demonic
on many levels. Creators methods vary from simply making Spock resemble typical
representation of Satan in Anglo-Saxon iconography to more complicated, like assigning him a stereotypical role in morality play of Kirks choices, while being balanced
by McCoy playing part of captains conscience.
The conflict between the pragmatic (which, in this case, equals rational) and the
ethical is most notable in the domain of biopolitics. Spock, the personalisation of the
United Federations moral ambiguity as an instance of biopower, treats all the victims
and survivors of his decisions as numbers and statistic figures. His constantly emphasized foreignness and strangeness, being contrasted with human worldview, dictates
the viewer a humanistic and emotive axiology. Spock seems the most sympathetic to
the recipient when his behaviour might be considered emotional. The process of detached decision-making is shown as wrong or even demonical. If the Enlightenment
is in any way presented in Star Trek series, its only in sense of Adornos dialectics.
Magdalena Stonawska
Loving the Alien.

How Fictional Alien Invasions
Institute of Audiovisual Arts of Jagiellonian University
People were always looking up at the sky, hoping there is somebody ready to help
them or guide them. For some people, that someone is God, for others it may be
extraterrestrial beings. Unfortunately for the latter, all aliens we encountered so far
were the products of human imagination. The subject of this paper is the representations of alien encounters that feature well-meaning aliens and the image of the alien
saviour of humankind. Iwill attempt to answer the following questions: who these
friendly aliens are representing, what problems people would like them to solve and
what is their objective based on three examples from the science fiction genre.
Look, its full of life!
In science fiction aliens, usually technologically advanced and clever invaders, are
humans worst nightmare. There is little hope the humankind can survive an encounter with such creatures, fortunately, there is always ahero who will save the day.
Underneath this popular narrative scheme, numerous questions are hidden. What
forms can life take? How do we communicate with beings so different from us?
What is our place in the grand scheme of things? Since H. G. Wells, science fiction
has posed them time and again, and the portrayal of an encounter with something
unimaginable is awell-established way to present possible answers.
One variation of the alien invasion theme is particularly interesting: the benevolent invasion trope. What would happen if the aliens visiting Earth were friendly
and able, as well as willing, to communicate? What if acivilisation that would teach
us, boost our development or stop our destructive tendencies exists? The following
analysis is based on three examples of this theme: The Day the Earth Stood Still (film,
1951), Childhoods End (TV series, 2015) based on the novel by Arthur C. Clarke,
and Doctor Who, British TV series produced since 1963. These works, presenting
the benevolent invasion theme from different angles, perspectives, and moments in
history, but at the same time being typical examples of the genre, will hopefully
provide some answers to the questions above.
167
Magdalena Stonawska, Loving the Alien. How Fictional Alien Invasions...
Aliens versus capitalism

During the Cold War, the struggle between two visions of the world caused many
people to lose hope that the geopolitical situation of their time could ever change.
The threat of anuclear war made an impact on peoples imagination, creating core
themes of science fiction, such as dystopian visions of the future, post-apocalypse
narratives and alien invasions1. The arms race that was believed to transform American society into agrim, dystopian state whose primary focus is the destruction of
the enemy rather than enrichment of the lives of its citizens, who are thereby reduced to living in amachine-dominated hell2 was one of the main sources of anxiety
which was the foundation of the 1950s science fiction classic The Day the Earth
Stood Still (1951)3.
It tells the story of Klaatu, an alien who comes to Earth with awarning that human ways the Cold War world oscillating precariously on the brink of aglobal
disaster would lead them to self-destruction. The film issues asimple but strong
warning against fanaticism, militarism and xenophobia. Its message is clear from the
very beginning, i.e. the iconic scene of Klaatus first appearance: he descends from
the spaceship with agift but the overeager soldiers open fire at him, convinced that
he is reaching for aweapon.
Klaatu is one of the first benevolent alien figures in science fiction films. He looks
human, he has good intentions; his mission, however, is more problematic than his
identity. Even for an alien, it is not easy to break through the Cold War distrust.
Politicians are too afraid of Klaatu and of each other, so he speaks to the scientific
community instead. Its members are the ones who listen to his message. As M. Keith
Booker describes:
Ultimately, the wise alien [...] issues asimple warning: the Earth will be destroyed if it
seeks to extend its violent ways beyond Earth. Translation: the Americans and the Soviets had better learn to get along or their animosity will eventually destroy the planet4.
The echo of a possible nuclear war reaches other planets. Klaatu presents two
options: humans will embrace amore pacifist lifestyle or their planet will be destroyed. The call for peace has aclause about destruction; it is practically an ultimatum
posed by the rest of the Universe, which fits in perfectly with the Cold War paranoia5.
The message of friendly Klaatu makes him an ambiguous character. Nevertheless, the
1
M. K. Booker, Science Fiction and the Cold War [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D. Seed,
MaldenOxfordVictoria2005, p.171.
2
Ibidem, p.174.
3
The Day the Earth Stood Still, dir. by R.Wise, USA1951.
4
M. K. Booker, Science Fiction and, p. 180.
5
V. Sobchack, American Science Fiction Film [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005, p.265.
168
MASKA 29/2016
plot encourages the audience to identify with him and to side against the military
forces that are mobilized against him6.
What is important, Klaatu is not ateacher, whose main objective is to make people see their mistakes. As he says himself:
While you were limited to fighting among yourselves with primitive tanks and aircraft,
we were unconcerned. But soon one of your nations will apply atomic energy to
spaceships. That will create athreat to the peace and security of other planets. That, of
course, we cannot tolerate7.
He later adds:
It is no concern of ours how you run your own planet, but if you threaten to extend
your violence, this Earth of yours will be reduced to aburned-out cinder8.
One could argue whether it means that aliens only act in self-defence, or they respect
humans right to follow their own fate. Maybe they try not to interfere unless necessary; maybe they see these conflicts as aphase that humans will grow out of at some
point. Klaatu respects peoples autonomy but he stresses that too much of it would be
disastrous and other civilisations in the Universe have aright to defend themselves.
As Sanders notices, the film does adouble job of addressing the impact of the
new human technology on society9 and forcing us to consider the ethical ramifications of the alien technology10. Klaatu is accompanied by arobot called Gort. While
Klaatu tries to convince humans to change their policies, Gort is waiting, ready for
action. The threat is very real, personified in the robots unimaginable destructive
power. As Klaatu explains:
We have an organization for the mutual protection of all planets, and for the complete
elimination of aggression. [...] For our policemen, we created arace of robots. [...] In
matters of aggression, we have given them absolute power over us11.
Klaatus mission is the last warning for the humankind. It is also aplea from the film-makers to their audience, fearing that anew war might come when the memories
of the last one were still very vivid. The fear of technology slipping out of control is
also present there, in three forms: the Cold War arms race leading to adisaster; an
6
M. K. Booker, Alternate Americas: Science Fiction Film and American Culture, WestportLondon2006, p.36.
7
The Day the Earth Stood Still.
8
Ibidem.
9
A. J. Skoble, Technology and Ethics in The Day the Earth Stood Still [in:] The Philosophy of Science
Fiction Film, ed.S.M.Sanders, Lexington2008, p.91.
10
Ibidem.
11
The Day the Earth Stood Still.
169
alien power capable of destroying the entire planet on the aliens whim; and Gort
himself, a robotic policeman who was given unlimited power over alien societies.
When technology serves the military, the situation becomes dangerous and strict
rules must be put into place.
The film also intends to teach to give more credit to aliens not only literal extraterrestrial intelligent life forms but also to people from other cultures and countries.
During the Cold War, the figure of an alien was often astand-in for the Soviets xenophobia and fear of aCommunist fifth column permeated American culture of that
decade. As M. Keith Booker explains, it is no accident that the height of fears over
invasion by extraterrestrials occurred precisely when the American public had been
primed by official propaganda to expect an unprovoked attack by the sinister forces
of communism12. Alien Klaatu represents, therefore, awide range of issues, mixing
them in one lesson of trust and pacifism. The Day the Earth Stood Still calls for, above
all, giving up violence and arms race so that peoples productivity can be redirected to
the pursuit of more beneficial goals, such as cultural and scientific development. The
message of international peace caused The Day the Earth Stood Still to be awarded
aGolden Globe Award for Best Film Promoting International Understanding13.
Time to grow up
Childhoods End premiered on SyFy in December 2015. The alien invasion begins
with enormous spaceships appearing and hovering above Earths capitals, and nothing is revealed until the visitors choose to do so. One man is asked to be an intermediary between humans and aliens, the Overlords. One of them, Karellen, gives
his advice to the humankind; he states clearly that their only goal is to make Earth
abetter place to live for people. He prompts his friend to share his ideas about political and environmental problems with global authorities. The Earth slowly turns
into autopia. Only the true form of the Overlords remains amystery but eventually,
it is revealed that the Overlords look like Christian demons in traditional iconography. The new world has strong foundations, however, the revelation does not
really change anything. The Overlords turn out to be mere assistants in the process
of transcendence, and the onset of psychic abilities in humans marks atrue end of
childhood for the humanity14.
The reason Iconsider here the TV series and not the book is the strong emphasis
placed there on the social change started by the Overlords rule. The intermediary
between humans and aliens struggles with politicians reluctant to let go of their
power and businessmen defending their right to rule over entire continents. The
protagonist says: Karellen wants you to know that any war, anywhere, will be firmly
12
M. Keith Booker, Alternate Americas, p. 35.

Ibidem, p. 31.
14
E. James, Arthur C. Clarke [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005, p.438.
13
170
MASKA 29/2016
stopped; chemical pollution of the atmosphere will be dealt with15. Later in the
narrative, we are shown the fight with starvation the military US fleet transports
food surplus to Africa, and oil pipes pump desalinated water from Saudi Arabia to
the sub-Saharan region. Bold moves that would probably never had taken place if
not for an alien intervention.
But there are sacrifices that have to be made. The progress of science is withering
since all scientific problems have been solved by more advanced aliens. Culture, derived from extreme emotions, is not thriving any more since there is no real suffering.
People are happy but their lives lost meaning, and development in all areas stopped.
In aworld without goals, all that is left is waiting for the end that comes sooner than
everyone expected. Unification with the Overmind is the final destination of all civilisations in the Universe except the Overlords, for whom this path is forever closed.
The only thing they can do is share their wisdom and experience with other species.
For A. C. Clarke SF can challenge conservative mindsets through narratively
embodied thought experiments16. Childhoods End, the book as well as its adaptation, does exactly that: makes its audience reflect on the state of human societies,
think about our problems, injustice and conflicts as obstacles on our way to abrighter future. On the other hand, it shows clearly that the one thing people should
never lose is their creativity and the constant search for meaning, because, without
it, all human achievements seem pointless, like furniture and ruins that remain after
people who inhabited and used them are gone. The only thing left is asong after
the Earth explodes, amelody reverberates in the empty space, For whoever passes
through, so they can hear it17.
Sit down and talk!
Doctor Who follows the adventures of the titular hero, an alien from avery advanced
race. He is aTime Lord ahighly educated representative of the Gallifreyan elite
that is capable of manipulating time. He refuses to obey the rules of his people and
chooses to travel through time and space. The series features countless alien invasions
on Earth; thankfully, the Doctor is always there to defeat enemies with his knowledge and (quite often) sheer luck. He is the ultimate friendly alien always on the side
of humans, especially those being hurt or discriminated against.
During the long run of the series the protagonist was created by many writers
and in many ways. He was an eccentric and somewhat detached elderly gentleman
and ayounger man who was more involved in the affairs of the places he visited;
regardless of the incarnation, he has mostly been very empathetic and interested in
the well-being of all creatures around him. In stories that take place on Earth, there
15
Childhoods End, ep. 1: The Overlords, written by M.Graham, USA2015.

A. C. Clarke, Greetings, Carbon-Based Bipeds! AVision of the 20th Century as it Happened [quoted in:]
Introduction [in:] ACompanion to Science Fiction, ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005, p.5.
17
Childhoods End, ep. 3: The Children.
16
171
often appears an alien race threatening to take away humans freedom. Compared to
theirs, Earth civilisation is weak and the Doctors aid is priceless. The Doctor often
emphasises the great future lying ahead of his human friends; as aspecies we are bound to achieve greatness, we only need help to survive until we do.
One story, aired as two episodes in the ninth series of the show, is especially
interesting in terms of the Doctors role in defending the Earth. The Zygon Invasion
and The Zygon Inversion18 continue the plot of aslightly earlier episode, The Day of
the Doctor19. They feature the Zygons, an alien race of shape-shifters whose planet
was destroyed. They were looking desperately for anew place to live and after the
treaty negotiated with the Doctors help, they were permitted to take human forms
and assimilate. After some time, at the beginning of The Zygon Invasion, it is revealed
that amore radical faction emerged among the Zygon youths. They demanded the
right to be themselves to keep their real forms and names and live being governed
by their own rules.
It would be just one of the many Doctor Who stories about alien menace if not
for the widespread belief that in this case, Zygons are ametaphor for refugees and
immigrants struggling with integration in their new countries20. The thought that
immigration requires assimilation is very much present here and subtly criticised.
Nevertheless, it is not easy to pinpoint what exactly the creators were trying to deliver. The radicalised Zygons send video messages of their hostages, whom they
sometimes execute on camera and they have asigil consciously designed to mirror
the ISIS flag21, but at the same time their demands are not unreasonable: they are
asking for the right of living in the open rather than hide, apostulate probably every
minority could identify with. Zygons are trying to defend their identity, they feel
strongly that assimilation becomes an ugly and unsatisfying compromise22. What
is more important: peace or the right to demand fair treatment? Individual identity
or race identity? The Doctor as the defender of Earth is obliged to help with the
Zygon problem, but as an alien immigrant himself he understands their claims and
finds them legitimate. He mostly criticises their methods: the calling for revolution
without any plan on how people and Zygons are supposed to live after their claims
are granted and forcing others to go to war no one really wants. The core of the story
18
Doctor Who, series 9, ep. 7: The Zygon Invasion and ep. 8: The Zygon Inversion, written by P.Harness
and S.Moffat, United Kingdom2015.
19
Doctor Who: The Day of the Doctor (50th Anniversary Special), written by S.Moffat, United Kingdom2013.
20
Cf. A.Wilkins, Doctor Who gets shockingly contemporary with its Zygon invasion, A.V.Club [on-line:]
www.avclub.com/tvclub/doctor-who-gets-shockingly-contemporary-its-zygon--227719 [10.12.2015];
M. Dennis, Doctor Who 9.7 Blog: The Zygon Invasion [on-line:] www.thehollywoodnews.com/
2015/10/31/doctor-who-9-7-blog-the-zygon-invasion-contains-spoilers/ [10.12.2015].
21
P. Sandifer, The Zygon Invasion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/blog/the-zygoninvasion-review/ [12.12.2015].
22
P. Sandier, The Zygon Inversion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/blog/the-zygoninversion-review/ [12.12.2015].
172
MASKA 29/2016
is dehumanisation; conflicts can last only as long as both sides are able to dehumanize one another, and so long as new generations of combatants can be bred to carry
on the animosity and aggression rather than fight to forgive23.
Doctor Who, long known for its scripts touching upon real-world issues, still managed to surprise many with astory so strongly referencing current crisis. But although the creators used symbols associated with Near Eastern conflicts, the Zygon
problem is much more ambiguous. Their demands of the right to express themselves
freely could be borrowed from any group of people who are discriminated against.
That is why linking Zygons with Near Eastern refugees is just one of many possible
interpretations, and, as science fiction often does, Doctor Who uses the universal language of narrative tropes in such way that numerous current issues can be interpreted
based on this one story about shape-shifting creatures from outer space.
Compared to Klaatu or Karellen, the Doctor is not the infinitely superior being.
He is more intelligent and more advanced than humans in every possible way, yet
he acts much more like atourist who gets in trouble just because he tends to draw it
like magnet wherever he goes. When disaster comes, hes there. He brings astorm in
his wake,24 one of the minor characters states in the first episode, which paints quite
an ominous image of the protagonist. But even taking his darker side into consideration, the Doctor is the ultimate friendly alien, always there to help and guide less
advanced species towards abetter future.
The Doctor is not aproponent of any one idea. To him, freedom is as important
as care; he is rational but hopeful, anti-authoritarian and romantic, with astrong
sense of right and wrong but also flexible in his choices; he is empathetic, observant
and involved. Most importantly, his external perspective enables him to take aneutral stance and critically assess everything he encounters, and his vast knowledge and
experience make him amentor figure for all creatures he meets in his travels. As Peter
Wright states, The Doctors critical role reflects the BBCs self-professed liberal political and social agenda, which make the Doctor an extension of their own programming policy.25 He is acarrier of messages from his creators but it does not change
the fact that he can be considered amoral compass by his fans. It may even further
enable him to react to current issues. His attitude makes him achild-like hero, who
points at things with his finger and looks questioningly at issues that might seem
obvious to us but turn out to deserve (or need) acloser look.
23
K. Yeoman, Doctor Who Gives Peace aChance [on-line:] http://screenrant.com/doctor-who-season9-episode-8-zygon-inversion-review/ [12.12.2015].

24
Doctor Who, series 1, ep. 1: Rose, written by Russell T Davies, United Kingdom 2005.
25
P. Wright, British Television Science Fiction [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D. Seed, MaldenOxfordVictoria2005, p.293.
173
Devil may care

Alien saviours discussed above, apart from more or less good intentions and calling
for world peace, have one more thing in common: they were at some point described
with the use of religious, especially Christian, themes.
The Overlords had agood reason not to reveal their image to the humankind
their looks are taken directly from the Medieval representations of the devil himself,
with leathery wings, tails, horns and red skin. For religious people it rings awarning
bell the Overlords are not what they seem. But the story does not follow this path:
the Overlords are just intermediaries between the progressively developing humankind
and the Overmind which could be considered equivalent to the Christian God. Their
devilish appearance does not imply evil intentions but rather references the Devils fate
as the one who saw Gods face but could not be saved: the Book of Revelation states
clearly what awaits him at the end of days26. The Overlords can speak to the Overmind
but they cannot ever become apart of it like other species do27 because they are too advanced: We have reached the end of our development, all our possibilities are exhausted,28 they explain. One could speculate that perhaps after assisting the last species
in its merging with the Overmind, the Overlords might find aprize for their service
waiting for them but neither Clarkes book nor the TV series hint at anything like that.
The Day the Earth Stood Still also features an alien portrayed in the Messianic vein,
very Christ-like. Klaatu dies and comes back; he assumes the name Carpenter; his
objective is to warn people against the destruction they can bring upon themselves;
he is misunderstood by the authorities and must seek assistance among other people,
and he eventually ascends into the sky29. The similarities are obvious and there is little
place for doubt whether it was intended by the films creators, therefore, it can be treated also as aChristian allegory, an old tale dressed as science fiction story, conveying
well-known ideas in anew way.
The Doctors case is more complicated. The religious themes are present but interestingly, they are always accompanied by the desacralisation. The Doctor is not
agod; he is aflawed saviour. He periodically dies and comes back to life but this
is just acharacteristic of Time Lord life cycle and has no mystical undertones. He
is, first and foremost, arational being whose attitude towards religions is based on
distrust. That does not change the fact, however, that his actions place him at the
position of asupernatural being who always appears at the right moment and saves
everyone, thus falling somewhere between gods and men30.
26
Revelation 20, New International Version [on-line:] www.biblegateway.com [20.12.2015].

S. R. L. Clark, Science Fiction and Religion [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D. Seed, MaldenOxfordVictoria2005, p.103.
28
Childhoods End, ep. 3: The Children [1:10].
29
M. Keith Booker, Alternate Americas p. 36.
30
J. Fiske, Popularity and Ideology: AStructuralist Reading of Dr Who [quoted in:] Doctor Who and
Philosophy. Bigger on the Inside, eds. C.Lewis, P.Smithka, Chicago2010, p.352.
27
174
MASKA 29/2016
The Doctors messianic traits become more evident on a personal level. As

H.Ruppersberg has it, there are usually two stages of an alien Messiahs appearance:
first, there is acharacter portraying the weakness of humankind; their existence is
meaningless. Then the alien rescue comes, and human characters find meaning in
their lives. Aboy gains afriend. Agrief-stricken woman is consoled. Nuclear war
is avoided31. The Doctor does exactly that to his companions: there is often ayoung
girl who, thanks to the Doctor, finds confidence and goals. Ruth Deller points out:
Those who spend time with the Doctor are often changed so much by the experience and the new opportunities its given them that they carry on the work after these
encounters, much as Jesuss disciples and followers continued his work32. Indeed,
the Doctors universe is full of his previous companions, sharing his story with other
people and living according to his teachings.
The pattern quoted above is also valid in the case of other aliens described in
this paper. The world, both in The Day the Earth Stood Still and Childhoods End,
is flawed. After the alien intervention, the situation changes drastically or achange is
expected. It takes one neighbourly visit to change the world forever.
But why are we looking for salvation among the stars? Ruppersberg states that the
image of an alien saviour shows our sense of inadequacy and insecurity and aparallel
fatalistic certainty that the problems of our contemporary world are insurmountable,
incapable of solution33, and also that the only satisfactory form of addressing the
worlds problems is imaginative appeal to superhuman agencies,34 which means that
Humanity itself is impotent, incompetent35. We imagine alien saviours because we
doubt our own ability to make the world abetter place. The climate is changing, new
wars start every year and there is so much injustice and suffering that it is not easy
to believe that the future will be better if left in the hands of humankind. However
comforting it is to look for the answers in distant star systems, it begs the question of
whether this waiting for deliverance to descend from the sky does not make us even
more idle. The whole idea of alien saviours is fraught with paradoxes:
They reflect reactionary, defeatist attitudes [...]. If they regard the future with hope and
wonder, they simultaneously discourage the hope that humankind will be more capable in
the future of handling the problems that confront it today. [...] [T]hese films are escapist
fantasies grounded in the patterns of the past instead of the possibilities of the future36.
31
H. Ruppersberg, The Alien Messiah, Alien Zone. Cultural Theory and Contemporary Science Fiction Cinema, ed. A.Kuhn, London2003, p.33.
32
R. Deller, What the World Needs is a... Doctor [in:] Doctor Who and Philosophy. Bigger on the Inside,
eds. C.Lewis, P.Smithka, Chicago2010, p.239.
33
H. Ruppersberg, op. cit., p. 37.
34
Ibidem.
35
Ibidem.
36
Ibidem, p. 37.
175
For all the sympathy for these helpful aliens, there may be agrain of truth to
this harsh judgement. There is something contradictory in the notion that people
are imagining their mystical saviours coming from the stars, in atypically science
fiction manner, since the whole idea is based on religious themes, which seem out
of place in the science fiction genre characterised by the rational and scientific point
of view. Hopeful anticipating of acoming of asaviour from beyond our world sends
us straight to the religious way of thinking it places the benevolent alien theme far
from the main idea of the science fiction genre, replacing the idea of us being capable
of saving ourselves with passive waiting for someone to show us the way.
Conclusion
All these aliens trying to make Earth abetter place reflect our need for aglobal change in politics, social issues, ecology, and many others. These stories teach through
play, raise awareness of current problems, show us, often quite literally, the most
pressing issues we are facing right now. Science fiction does not always just try to
foretell the future; it can show us our present by telling us astory about ahorrible
future that may lie ahead unless we change something in our world now37.
The aliens themselves are also an essential theme. Faced with something new and
difficult to grasp, people react with aggression or with awe38. In the works described
above, it is best portrayed in Childhoods End, where the struggle between the supporters and the opponents of the Overlords is one the major themes: resentful individuals are prompted first to acts of terrorism and later to founding New Athens, the
last normal place on Earth, where both art and crime thrive. On the other hand, in
Doctor Who the hatred towards everything that is different is personified in awhole
alien race the iconic Daleks, robotic-bionic hybrids devoid of all emotions except
hate for everything non-Dalek. The link between difference and hatred does not
need to be proved any more. Yet aliens in fictional worlds can also be loved the
Doctor is agood example of such an alien hero, worshipped by other characters as
well as the audience.
The alien teachers, with their external point of view, provide afresh perspective
on old problems and come up with new solutions. Their input can be invaluable,
even as we are constantly aware that they are fictional characters. That does not stop
them, however, from influencing us in the real world. The alien is just avehicle for
communication, and science fiction is in its essence based on criticism. Disguised
as aliens and cosmic wars, there are real-life threats and problems being described,
analysed, and turned into ametaphor, which makes it easier to distance oneself from
and makes the solutions for abstract problems easier to find and apply in real life.
37
J. Weldes, Popular Culture, Science Fiction, And Wold Politics [in:] To Seek Out New Worlds. Science
Fiction and World Politics, eadem, NewYork2003, pp.78.
38
U. K. Le Guin, The Language of the Night. Essays on Fantasy and Science Fiction, New York 1993, p. 95.
176
MASKA 29/2016
The alien is important also as abeing so different from us that we can see our
reflection in their image as Malmgren writes, The anthropocentric alien may be
more or less than human, but it is human nonetheless, and its humanity reflects
back upon our own39. What we imagine is apart of ourselves; every fictional world
is just aglimpse of our thoughts about the real one. In the modern world, where the
racial issues are coming to the fore, the aliens are important. In the Cold War era, the
alien invasion theme channelled civilisational anxiety, the fear of Communism and
its power to obliterate individuality40. Maybe the more benevolent aliens appear in
popular culture, the easier it will be for humans to look at their neighbours like they
would at other human beings, without distrust and fear. As Ursula K. Le Guin writes:
The question involved here is the question of the Other the being who is different
from yourself. This being can be different from you in its sex; or in its annual income;
or in its way of speaking and dressing and doing things; or in the color of its skin, or
the number of its legs and heads41.
That may be the most important lesson these aliens are trying to teach us: not to be
aliens and to accept other aliens because, while every one of them can be an enemy,
some can also be teachers with some invaluable lesson to share. And at some point,
everyone can be an alien.
Bibliography
Booker M. K., Alternate Americas: Science Fiction Film and American Culture, WestportLondon2006.
Booker M. K., Science Fiction and the Cold War [in:] ACompanion to Science Fiction,
ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
Clark S. R. L., Science Fiction and Religion [in:] A Companion to Science Fiction,
Dennis M., Doctor Who 9.7 Blog: The Zygon Invasion [on-line:] www.thehollywoodnews.com/2015/10/31/doctor-who-9-7-blog-the-zygon-invasion-containsspoilers/ [10.12.2015].
Doctor Who and Philosophy. Bigger on the Inside, eds. C. Lewis, P. Smithka, Chicago2010.
James E., Arthur C. Clarke [in:] ACompanion to Science Fiction, ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
39
C. D. Malmgren, Self and Other in SF: Alien Encounters, Science Fiction Studies, March1993,
Vol.20, No.1, p.31.
40
V. Sobchack, op. cit., p. 264.
41
U. K. Le Guin, op. cit., p. 93.
177
Le Guin U. K., The Language of the Night. Essays on Fantasy and Science Fiction,
NewYork1993.
Malmgren C. D., Self and Other in SF: Alien Encounters, Science Fiction Studies,
March1993, Vol.20, No.1, pp.1533.
Ruppersberg H., The Alien Messiah [in:] Alien Zone. Cultural Theory and Contemporary Science Fiction Cinema, ed.A.Kuhn, London2003.
Sandier P., The Zygon Inversion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/
blog/the-zygon-inversion-review/ [12.12.2015].
Sandifer P., The Zygon Invasion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/
blog/the-zygon-invasion-review/ [12.12.2015].
Skoble A. J., Technology and Ethics in The Day the Earth Stood Still [in:] The Philosophy of Science Fiction Film, ed. S.M.Sanders, Lexington2008.
Sobchack V., American Science Fiction Film [in:] A Companion to Science Fiction,
The Bible, New International Version [on-line:] www.biblegateway.com [20.12.2015].
Weldes J., Popular Culture, Science Fiction, And Wold Politics [in:] To Seek Out New
Worlds. Science Fiction and World Politics, ed. J.Weldes, NewYork2003.
Wilkins A., Doctor Who gets shockingly contemporary with its Zygon invasion, A.V.Club
[on-line:] www.avclub.com/tvclub/doctor-who-gets-shockingly-contemporary-itszygon--227719 [10.12.2015].
Wright P., British Television Science Fiction [in:] A Companion to Science Fiction,
Yeoman K., Doctor Who Gives Peace aChance [on-line:] http://screenrant.com/doctor-who-season-9-episode-8-zygon-inversion-review/ [12.12.2015].
Audio-visual sources
Childhoods End, written by M. Graham, USA 2015.

Doctor Who, series 1, episode 1: Rose, written by R.TDavies, United Kingdom2005.
Doctor Who, series 9, episode 7: The Zygon Invasion, written by P. Harness and
S.Moffat, United Kingdom2015.
Doctor Who, series 9, episode 8: The Zygon Inversion, written by P. Harness and
S.Moffat, United Kingdom2015.
Doctor Who: The Day of the Doctor (50th Anniversary Special), written by S.Moffat,
United Kingdom 2013.
The Day the Earth Stood Still, directed by R. Wise, USA 1951.
178
MASKA 29/2016
Summary
An alien who comes to Earth from a distant planet may have numerous objectives in
mind. They may be a conqueror, an invader, or they may have good intentions. The
benevolent alien trope is not the most popular one in the science fiction genre but
it has a strong position and great importance. The aim of this paper is to describe
and analyse three examples of this theme. Based on the film The Day the Earth Stood
Still from 1951, the TV series Childhoods End from 2015, and the longest TV series
to have aired so far, Doctor Who, present in British and global culture since 1963, I
will seek answers to several questions: should we be afraid of the nice guests from the
outer space? Who do they represent? What are the friendly aliens trying to teach us?
Why do we need such visitors in our culture and our lives? Does the benevolent alien
theme have something in common with Christian mythology? Three alien saviours,
Klaatu, Karellen and the Doctor, show us a lot about ourselves and the modern world.
Krzysztof Siwo
Muzyka sfer?
Wok cieki dwikowej
2001: Odysei kosmicznej
Stanleya Kubricka
Instytut Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagielloskiego
Zainteresowanie twrczoci Stanleya Kubricka nie maleje, cho mino ju ponad

pitnacie lat od premiery jego ostatniego filmu (Oczy szeroko zamknite, 1999).
Oniegasncej popularnoci reysera wiadczy chociaby sukces frekwencyjny wystawy Stanley Kubrick. (De)humanizacja wkrakowskim Muzeum Narodowym, ktr
obejrzao 42,5 tysica osb1. Pokazywanym wKrakowie eksponatom dokumentujcym proces produkcyjny poszczeglnych filmw twrcy Lnienia towarzyszyy odtwarzane z kierunkowych gonikw utwory muzyczne kojarzone z 2001: Odysej
kosmiczn czy Barrym Lyndonem, co stanowio wwypadku krakowskiej wystawy oryginalny wkad wkoncepcj przywiezion zDeutsches Filmmuseum we Frankfurcie
nad Menem. Kompozycja Haendla wmiejscu, wktrym zwykle wciszy przygldamy
si nieruchomym obrazom, daje pretekst, by zastanowi si nad rol muzyki wpercepcji dziea filmowego, aszczeglnie nad jej udziaem wkonstruowaniu przestrzeni.
Wspomniane tutaj funkcje cieki dwikowej naley z pewnoci postrzega
wszerszym kontekcie rozwijanej przez Kubricka koncepcji dziea totalnego2 czy
polifonii sztuk3. Terminy te rni si wzalenoci od przytaczanego rda, s jednak tosame z ogln ide, trafnie opisujc metod twrcz autora 2001: Odysei
kosmicznej wiadomego czenia rodkw wyrazu waciwych dla odmiennych dziedzin sztuki (opera, kino) oraz kunsztownej syntezy wrae zmysowych rnego rodzaju (dwik, obraz) dla uzyskania finalnego efektu. Taki charakter spektaklu znacznie wykracza co szczeglnie trzeba podkreli wkontekcie 2001: Odysei kosmicznej
poza praktyki kina gatunkowego. Po pierwsze wanie ze wzgldu na autonomi
muzyki jako penoprawnego rodka wyrazu, nie za jedynie ilustracji dla narracji
i komunikacji wizualnej. Dominujca w klasycznym okresie Hollywood praktyka
1
Informacj podaj za stron Muzeum Narodowego wKrakowie [on-line:] http://mnk.pl/aktualnosci/wystawe-stanley-kubrick-obejrzalo-42-5-tys-osob [01.06.2016].

2
P. Kletowski, Filmowa odyseja Stanleya Kubricka, Krakw 2006, s. 11.
3
K. Kozowski, Stanley Kubrick. Filmowa polifonia sztuk, Warszawa 2013, s. 231.
181
Krzysztof Siwo, Muzyka sfer kosmicznych. Wok cieki dwikowej 2001:...
spychania muzyki (najczciej oryginalnie skomponowanej dla kina) do roli ta, tautologicznie iniezauwaalnie ilustrujcego akcj za pomoc schematycznego zestawu
rodkw, jest bowiem praktycznie nieobecna wpnych filmach Kubricka. Po drugie
za poprzez wybr repertuaru, ktry nie tylko pozostawa wopozycji do konwencjonalnego sposobu przedstawiania, lecz take przeczy intuicyjnym skojarzeniom
(kompozycje XIX-wiecznych klasykw wwiecie przyszoci).
Jaka jest jednak rola tej autonomii? Zadanie muzyki wfilmach Kubricka stanowi
konstruowanie przestrzeni. Wprzypadku interesujcego mnie filmu bdzie to rzecz
jasna przestrze kosmiczna. Przedmiotem niniejszego artykuu jest zatem sproblematyzowanie specyfiki autonomicznoci muzyki oraz tego, jakimi funkcjami moe
by ona obarczona w percepcji dziea jako audio-wizualnego paktu4, w ktrym
wraenia dwikowe nakadaj si na obrazy iodwrotnie.
Rys historyczny
Obecno muzyki w twrczoci Stanleya Kubricka przynajmniej od 2001: Odysei
kosmicznej wrcz ostentacyjnie wykracza poza tradycyjnie przypisane jej miejsce.
Model klasycznej, niesyszalnej cieki dwikowej do momentu premiery filmu
(1968rok) nie pozosta, rzecz jasna, nienaruszony, cho wci odgrywa istotn rol
w przyzwyczajeniach widzw. Nie istnia ju taki system produkcji, ktry by go
wspiera (orkiestry wkadej wytwrni stay si anachronizmem), wyczerpaa si te
klasyczna formua estetyczna iprzezroczysty sposb opowiadania. Wielu reyserw
wyprawiao si wic daleko poza obrb dawnego schematu co dotyczy szczeglnie
gatunku science fiction, rzdzcego si osobnymi prawami: to na gruncie tej konwencji fantastyczna materia fabularna usprawiedliwiaa elektroniczne dwiki oraz
odwaniejsze eksplorowanie nowych brzmie.
Po epoce dominacji Hollywoodzkiego, sentymentalnego idiomu wmuzyce filmowej coraz czciej sigano po kompozycje zrnych rde, nie baczc na ostrzeenia przed rozpraszajcymi widzw waciwociami cytatw zklasyki. Jak zauway
Mike Cormack, zwaszcza wlatach szedziesitych reyserzy zaczli interesowa si
walorem niejednoznacznoci, ktry wnosiy do filmu klasyczne kompozycje5. Wydaje si jednak, e niewielu artystw kina poza Stanleyem Kubrickiem wprowadzao je
do swojej twrczoci wsposb na tyle systematyczny ikonsekwentny, e stao si to
zasadniczym elementem ich autorskiego stylu.
Podstawow kategori opisujc (bardzo obszerny) wyboru muzyki do filmw
twrcy Full Metal Jacket jest eklektyczno. Stylistyczne bogactwo cytatw muzycznych wfilmach Kubricka to jednak co wicej ni postmodernistyczna samowystarczalno zmysowych efektw6 reyser wiadomie izpen powagi ironi siga po
4
Pojcie audiowizualnego paktu przytaczam za M. Chionem, por. Audio-wizja. Dwik iobraz wkinie, tum. K. Szydowski, Warszawa Krakw 2012, ss. 510.
5
M. Cormack, The Pleasures of Ambiguity: Using Classical Music in Film [w:] Changing Tunes. The
Use of Pre-existing Music in Film, red. P. Powrie, R. Stilwell, AldershotBurlington 2006, ss. 1920.
6
I. Sowiska, Dwiki iobrazy. Osuchaniu filmw, Katowice 2001, s. 167.
182
MASKA 29/2016
utwory takie jak Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa, by przywoa stojcy za
nimi kontekst filozoficzny. Paradoksalnie zatem mona powiedzie, e metoda Stanleya Kubricka, daleka zarwno od klasycznego, jak iod postmodernistycznego modelu cieki dwikowej, nawizuje do praktyk kina niemego, ktre przyswoio sobie
sta obecno dobrze znanych kompozycji klasycznych, odgrywanych przez tapera
lub orkiestr podczas seansw. Jednak sam sposb montau dwiku i obrazu nie
pozostawia ostatecznego efektu przypadkowi, lecz wie go zpoetyk pokrewn tej
stosowanej wwideoklipach, wktrych muzyka dyktuje rytm uj. Sam reyser 2001:
Odysei kosmicznej wrwnie zaskakujcy sposb streci swoj koncepcj wsppracy zkompozytorami:
Jest cokolwiek bezsensowne zamawia muzyk ukompozytora, ktry niezalenie jak
jest dobry nie osignie poziomu Mozarta ani Beethovena, skoro istnieje ju potny
repertuar muzyki orkiestrowej, obejmujcy rwnie dziea wspczesne iawangardowe.
Jeli repertuar ten si wykorzysta, mona eksperymentowa z muzyk ju w bardzo
wczesnej fazie montau, aczasem nawet ci sceny zgodnie zjej rytmem7.
Nowa formua widowiska filmowego

Z punktu widzenia wspczesnego odbiorcy kina trudno wyobrazi sobie reakcje
widzw, ktrzy podczas pierwszych seansw 2001: Odysei kosmicznej (1968) zetknli
si ze spektaklem odbiegajcym wsposb zasadniczy od ich przyzwyczaje estetycznych. Usiujc przywoa atmosfer premierowych pokazw z wiosny 1968 roku,
odgadujemy, e powszechne byo zaskoczenie publicznoci wpatrujcej si wciemny
ekran, na ktrym nie pojawiao si nic przez prawie trzy pierwsze minuty projekcji.
Zamiast obrazu film otwiera wydobywajcy si z gonikw sal kinowych awangardowy utwr na orkiestr symfoniczn. Zaproponowana przez reysera formua
widowiska od samego pocztku od pierwszych taktw wspomnianej muzycznej
uwertury (Atmosphres Gyrgya Ligetiego) zaskakiwaa swoj oryginalnoci.
Po ponad czterdziestu latach od przeomu dwikowego muzyka wysuna si
(przynajmniej chwilowo) na pierwszy plan bo cho wizualna pustka wstpnych
kadrw 2001: Odysei kosmicznej jest znaczca, to wwidowisko wprowadza widza-suchacza wanie dwik, nadajc mu od razu charakter audiowizualny. Wspomniany
moment premiery 2001: Odysei kosmicznej jest istotny take dlatego, e film ten
stanowi wtwrczoci reysera wyrany przeom. Ograniczona rola sowa, zepchnitego na dalszy plan przez efekty dwikowe imuzyk, to cecha wyrniajca ostatnie
dziea Stanleya Kubricka, w ktrych zaznacza si wyrany powrt do pocztkw
filmu, rozumianego zasadniczo jako wizualny rodek przekazu, do ktrego dwik,
waciwie wykorzystany, dodaje trzeci wymiar8.
7
M. Sineux, Maestro, muzyka! (Obraz idwik wkinie Stanleya Kubricka), tum. M. Mizerkiewicz
[w:] Stanley Kubrick wopinii krytyki zagranicznej, red. A. Kozanecka, Warszawa 1989, s. 140.
8
Ibidem.
183
Kosmos muzyka filozofia

Nowa formua audiowizualnego widowiska zostaa uruchomiona za pomoc muzyki.
Najwyszy czas podkreli, e wybr materiau muzycznego nie by wtym wypadku
bez znaczenia (cho czsto przypomina si anegdot otym, i niemal przypadkowo,
poprzez odbiornik radiowy, muzyk Ligetiego odkrya dla kina wczesna ona Stanleya Kubricka, co stao si bodcem do zmiany koncepcji cieki dwikowej filmu
wczeniej ilustracj muzyczn zamwiono ju uAlexa Northa9). Naley doceni wag
tego artystycznego spotkania, poniewa reyser powrci do twrczoci wgierskiego
kompozytora w dwch jeszcze filmach: Lnieniu oraz Oczach szeroko zamknitych.
W2001: Odysei kosmicznej muzyka Ligetiego, ze wzgldu na wymiar tak czasowy,
jak ifunkcjonalny, odgrywa kluczow rol dyktujc filmowi awangardowy rytm,
atake dopeniajc jego pozakadrow przestrze.
Do obszerny fragment utworu Atmosphres, ktry funkcjonuje w filmie jako
uwertura (powtrzony take wantrakcie), zasuguje zpewnoci na osobn analiz.
Wraenie nieziemskoci wyzwolone przez nietypow faktur dwikow mona porwna do opisywanego przez Bertolta Brechta efektu obcoci si rzeczy przestajemy odbiera muzyk jako neutraln cz spektaklu, przybiera ona form komentarza wyrywajcego widza zogldu sytuacji. Zwaywszy na szczeglne umiejscowienie
na ciece dwikowej, mona Atmosphres interpretowa jako abstrakcyjny wyraz
tego, co poprzedzao sportretowane wnastpnej sekwencji narodziny ludzkoci (co
znamienne, jest to utwr instrumentalny; nie uyto wnim ludzkich gosw, wodrnieniu od pozostaych kompozycji Ligetiego z2001: Odysei kosmicznej). Wtym
ujciu nabiera znaczenia swoista bezksztatno muzycznej struktury trudno wyowi zdwikowej magmy przewodni temat, kierunek rozwoju czy choby wyran
fraz. Wten sposb uwaga suchacza skupia si na samym mechanizmie przeobrae.
Ten ewolucyjny proces charakteryzuje pewien paradoks: brzmieniowe masy daj
jednoczesne poczucie bezruchu iruchliwoci10. Poprzez t cech kompozycji Ligetiego
reyser wprowadzi do filmu element zawieszenia tradycyjnych kryteriw czasu, kreujc swego rodzaju artystyczny ekwiwalent dystansu do ery sprzed narodzin czowieka.
Inny utwr Ligetiego Requiem, penicy rol tematu monolitu, tajemniczej bryy, ktrej pojawienie si napdza akcj filmu, wpeni oddaje jego tajemnicze pochodzenie: wokaliza chru oparta na dysonansach idramatycznej artykulacji budzi niepokj, by moe wanie ze wzgldu na nietypowe potraktowanie przez kompozytora
ludzkiego gosu. Wscenie, wktrej czekoksztatne mapy odkrywaj ten niezwyky
artefakt, muzyka, pocztkowo naoona na wrzaski przeraonej zgrai, wydobywa si
zta, by wkocu cakowicie wypeni warstw dwikow. Rwnoczenie zabieg ten
wzmacnia zawarte wsamej kompozycji crescendo, ktrego szczyt ma miejsce, gdy nad
monolitem wjednej linii ukadaj si Soce iKsiyc. Nage cicie obrazu imuzyki,
9
Por. J. Topolski, Szach imat Kubricka, Ruch Muzyczny 2009, nr 10, s. 36.
J. Cody, Gyrgy Ligeti, The Ensemble Sospeso [on-line:] http://www.sospeso.com/contents/composers_artists/ligeti.html [22.05.2011].
10
184
MASKA 29/2016
skontrastowane z cisz pustkowia w nastpnych ujciach, podkrela doniosy charakter caego zdarzenia. Analogicznie przedstawia si scena odkrycia monolitu cztery
miliony lat pniej przez ekspedycj na Ksiycu. W tym wypadku odczytujemy
powtrzony utwr muzyczny zupenie inaczej, poprzez postaw naukowcw, ktrzy, uzbrojeni waparatur badawcz, zaciekawieni zbliaj si do monolitu. Mimo
swojego wyposaenia zdaj si rozmija z tajemnic bardziej nawet ni ich dalecy
przodkowie. Requiem tym razem oznacza co mniej metafizycznego, abardziej niepokojcego izagadkowego. Podczas prby wykonania fotografii obiektu atmosfer
rozdziera przenikliwy pisk obardzo wysokiej czstotliwoci, ktry sytuuje si gdzie
na granicy zdolnoci percepcji. Wobec tego dwiku tajemnicza muzyka spoza wiata
przedstawionego cichnie.
Wspomniany wyej efekt dwikowy naprowadza nas na kolejny problem estetyczny, wok ktrego zorganizowany jest podkad muzyczny filmu. Niemal wszystkie cytowane przez Kubricka kompozycje s umieszczone nie tylko poza kadrem, lecz
take poza wiatem przedstawionym stanowi wic przykad tak zwanej muzyki
transcendentnej lub niediegetycznej. Jedynie krtkie migawki muzyczne z planety
Ziemi oraz piosenka piewana przez dogorywajcy komputer pokadowy brzmi
wdiegezie (trywialna melodia ABicycle Built for Two, brzmica jak zzacinajcej si
pyty gramofonowej) rdo tych dwikw jest widoczne wkadrze. Zatem sam
fakt transcendencji muzyki wobec obrazw zabarwia omawiane tu utwory intrygujc autonomi, nadaje im status zewntrznego komentarza, ktry czsto mona interpretowa wsposb filozoficzny.
Tego rodzaju funkcj podtrzymujc przeczucie istnienia transcendencji
spenia rozpisany przez Gyrgya Ligetiego na szesnacie gosw utwr Lux aeterna11
(jego fragmenty wykorzystano wscenach podry na Ksiyc, ktrych fabularny sens
rwnie sprowadza si do przekraczania granic czasoprzestrzennych). Niemal przez
ca sekwencj syszymy pulsujc wok jednego tonu lini wokaln, niepostrzeenie zlewajc si zdwikami emitowanymi przez kosmiczny wehiku. Jednoczenie
otwierajc dwikow otcha, utwr ten poniekd antycypuje niezwyke zdarzenia
zudziaem monolitu, ktre zostan ukazane wnastpnej scenie, ipynnie przechodzi
wpowtrzone Requiem.
Podobna tajemniczo towarzyszy podry poza nieskoczono12. cieka
dwikowa tej czci filmu zostaa skonstruowana zRequiem iAtmosphres poddanych montaowym manipulacjom. Twrcy filmu potraktowali materia muzyczny
rwnie bezlitonie, jak traktuje si zdjcia na stole montaowym (midzy innymi doczono na kocu Atmosphres powtrzony pocztek tego samego utworu). Cel tego
typu zabiegw jest oczywisty wten sposb rysuje si konstrukcja dramaturgiczna
dynamizujca sekwencj obrazw midzygalaktycznej podry. Wfinale gwiezdnej
odysei muzyka (czwarta spord wykorzystanych przez Kubricka kompozycji Ligetiego Aventures) stopniowo wygasa, a jej ostatnie dwiki zupenie odbiegaj od
11
B. Schaeffer, Dzieje muzyki, Warszawa 1983, s. 433.

Ostatnia cz filmu zatytuowana jest Jowisz ipoza nieskoczonoci.
12
185
tradycyjnej ilustracyjnoci, brzmi jak dziwaczne okrzyki ihaasy. Wprowadzaj one

widza wprzedostatni, bardzo wyciszon scen 2001: Odysei kosmicznej.
Prawie rwnie szybko, jak si rodz, rozpadaj si nieliczne strzpy melodii
w utworach Ligetiego, co nieuchronnie prowadzi do odbiorczego dyskomfortu
tak jak nie da si wyjani zagadki monolitu, tak nie mona uchwyci ioswoi tego
rodzaju muzyki. cieka dwikowa wcaoci zbudowana jest zutworw gotowych,
nienapisanych oryginalnie dla kina. Prawdziwie nowatorskim krokiem Kubricka
byo jednak posuenie si muzyk awangardow (za jak mona uzna kompozycje Gyrgya Ligetiego) wfilmie science fiction. Co prawda kino fantastyczne powoli
odkrywao ju walory muzyki elektronicznej (w1964 Wojciech Has pioniersko uy
elektronowych brzmie Krzysztofa Pendereckiego wRkopisie znalezionym wSaragossie), lecz wprzypadku dziea Kubricka istotne jest to, e wykorzystano nie tylko dziwno brzmienia muzyki awangardowej, lecz take posuono si z pen
wiadomoci jej walorami artykulacyjnymi, temporalnymi oraz harmonicznymi dla
stworzenia czasoprzestrzennej ramy kosmicznej podry. To wanie nieprzewidywalne dwiki kompozycji Ligetiego tworz ekwiwalent zakrzywiania czasu, a ich
brzmieniowo zaskakujce rozwizania takie jak wykorzystanie pogosw ewokuj
ukady przestrzenne, ktrych nie odnajdziemy wsamym obrazie.
Co prawda transcendentny status muzyki zazwyczaj jasno okrela rdo dwikw, lecz pewne zestawienia audiowizualne sprawiaj, e niektre utwory s bardziej
zwizane ze wiatem przedstawionym lub blisze ludzkiego wymiaru opowiadanej
historii. rodkowa cz filmu, opowiadajca omisji na Jowisza, rozpoczyna si fragmentem suity baletowej Gajane Arama Chaczaturiana. Adagio towarzyszce scenom
przedstawiajcym ycie kosmonautw wkapsule zostao napisane wcaoci na instrumenty smyczkowe, ktrym zreguy skonni jestemy przypisywa emocjonalny ton.
Powtarzane zuporem frazy isekwencje opadajcych dwikw wakompaniamencie
przywodz na myl lament, co nadaje obrazom zycia kosmonautw nostalgiczny
wydwik. Wystpujcy wprzestrzeni akcji sygna audycji telewizji BBC (wktrej,
dodajmy, gwnym tematem rozmowy s uczucia), wesoy i barokowo ozdobny,
wzestawieniu zutworem ormiaskiego kompozytora brzmi jakby zbyt optymistycznie, co mona odczytywa jako zapowied komplikacji, ktre czekaj czonkw zaogi (aktre przeczuwa prawdopodobnie tylko widz, powiadomiony przez muzyk
niediegetyczn). Wjednej zkolejnych scen ta sama muzyka transcendentna nakada
si na dwiki z filmowej diegezy w komputerowym przekazie z Ziemi rodzice
jednego zastronautw piewaj urodzinow piosenk na jego cze tworzc przygnbiajcy efekt, pogbiajcy wraenie samotnoci, na ktr skazani s ludzie zdala
od macierzystej planety.
Prawdopodobnie najwicej komentarzy oraz analiz powicono obecnoci
w2001: Odysei kosmicznej dwch innych utworw: Tako rzecze Zaratustra Richarda
Straussa iwalca Nad piknym modrym Dunajem Johanna Straussa. Pierwszy znich
wystpuje wtrzech znaczcych momentach na pocztku filmu, nastpnie wscenie,
wktrej przodek czowieka odkrywa bro, iwfinale (jedyny raz, gdy monolitowi
186
MASKA 29/2016
nie towarzyszy Requiem Ligetiego). Pierwsza cz poematu symfonicznego Richarda

Straussa awkonsekwencji rwnie jej obecno wfilmie Kubricka czsto interpretowana jest w kontekcie filozoficznym, przywoanym przez zbieno tytuw
utworu niemieckiego kompozytora idziea Friedricha Nietzschego. Midzy innymi
ztego powodu zakoczenie filmu odczytuje si przez pryzmat koncepcji narodzin
nadczowieka, ktr myliciel wyoy wswojej rozprawie. Poza t powierzchown
sfer programowoci utworu Straussa mona dostrzec na poziomie formalnym elementy struktury muzycznej kompozycji, ktre koresponduj znarracj oraz Kubrickowskim obrazem. Wniemal ikonicznym ujciu trzech cia niebieskich widealnej
koniunkcji, ktre stanowi to czowki filmu, odnajdujemy podobiestwo do trjdzielnej budowy pierwszej czci Tako rzecze Zaratustra (skomponowanego ztrzech
fraz Wschodu soca): patetyczna iwzniosa, aprzy tym bardzo charakterystyczna
na tle dugo trzymanej dugiej, nisko brzmicej nuty rozbrzmiewa oparta na prostych
dwikach fanfara z kotami, narastajca do potnego, penego blasku akordu13.
Wobrbie 2001: Odysei kosmicznej wstp do poematu muzycznego wystpuje rwnie
trzykrotnie, porzdkujc struktur filmu, aprzy tym wzbogacajc jego walory estetyczne. Ostatni, durowy ipatetyczny akord wstpu (wieczcy film wraz zujciem kosmicznego dziecka-nadczowieka, zadomowionego pord gwiazd), kwintesencja niezachwianego triumfalizmu, koresponduje zdramatyczn wymow dziea Nietzschego.
Oile utwory Ligetiego atwo mona skojarzy zfizycznymi walorami wiata przedstawionego (bezksztatno izmienno kosmosu, ktr najtrafniej oddaje sekwencja
Jowisz ipoza nieskoczono), akompozycja Straussa stanowi metafizyczn warto
dodan, otyle zupenie inn funkcj peni synny wiedeski walc. Ju jego brzmienie
naley przeciwstawi pozostaym utworom na ciece dwikowej Odysei: Oparty
na trzech nutach widealnej harmonii (tonika dominanta tonika), przeciwstawia sw opadajc pionowo kolistoci trzytaktowego rytmu walca14. Jego obecno wfilmie rwnie koresponduje zukadami przestrzennymi ikinetycznymi, lecz
wtym wypadku relacja zawiera element ironiczny. Sens uycia Nad piknym modrym
Dunajem wscenach przemieszczania si kosmicznych statkw zawiera si wsprzecznoci walc jest nieadekwatny do czasu akcji (jedyny wyrany lad kultury dziewitnastego wieku w diegezie stanowi wyposaenie komnaty, w ktrej dobiega koca
podr kosmonauty Bowmana), azarazem zdaje si rytmizowa harmonijne ruchy
wehikuw wprzestrzeni. Jan Topolski, podkrelajc kontrast zmuzyk Ligetiego,
wymienia nastpujce cechy kompozycji Johanna Straussa: tempo, rytm, metrum,
taniec, powtrzenie, [] klasycystyczna homofonia15. Doda wypadaoby jeszcze
wielk popularno tego utworu ioto dysponujemy kompletem argumentw dowodzcych, wjaki sposb reyserowi udao si oswoi zpozoru obc iniedostpn
A. Pcherzewska-Hadrych, Tako rzecze Zaratustra, Richard Strauss [on-line:] http://ninateka.pl/audio/richard-strauss-tako-rzecze-zaratustra [11.02.2015].
14
M. Sineux, op. cit., s. 143.
15
J. Topolski, op. cit., s. 37.
13
187
przestrze, wktrej kosmiczne obiekty tacz wtakt wiedeskiego taca. Take taneczny erotyzm sta si przedmiotem interpretacji:
Tu, poza Ziemi, wtym granicznym momencie, caa ludzka gitko, zwinno ilekko, wszystkie nasze cielesne powaby, zostay niejako przetransponowane na te wspaniae, latajce gadety. [] rytm walca Straussa nie wie si zeuforycznymi piruetami
adnej taczcej pary, lecz zmiarowym kreniem wielkiej kosmicznej stacji16.
Ta kosmiczna choreografia tworzy si przy udziale rodkw czysto filmowych:

zsynchronizowanego montau dwiku iobrazu oraz dramaturgii muzyki, reyserii
kierunkw ruchu obiektw, lecz take zwykorzystaniem majestatycznych, owalnych
ksztatw statkw icia niebieskich (nawizujcych do kolistych figur walca). Kubrick wydobywa wic zuj typowych dla konwencji science fiction elementy stosunkowo rzadko eksponowane, poniewa zwizane zziemskimi sprawami. Ten ironiczny
komentarz nie wpisuje si jednak bezporednio weuropejsk tradycj mylenia otajemniczej muzyce sfer, ktra wedle pitagorejczykw bya niesyszalna dla niedoskonaego ludzkiego ucha, lecz stanowia niezbywaln, sta cech wszechwiata: kosmos
po prostu piewa. Kubrick odwraca ten porzdek, manipulujc poprzez monta obrazami cia niebieskich, tak aby dostosowa je do najbardziej oswojonego brzmienia
wtradycji muzyki Zachodu.
Dwukrotne przywoanie Nad piknym modrym Dunajem tworzy ram tej czci
filmu, ktra koczy si wmomencie przybycia doktora Floyda na konferencj astronautw. Dalszy cig historii, take zpowodu zmiany emocjonalnej tonacji muzyki,
przebiega wmniej pogodnej aurze. Po raz ostatni Stanley Kubrick oddaje gos Johannowi Straussowi podczas napisw kocowych (tzw. exit music). Walc podtrzymuje optymistyczny wydwik zakoczenia 2001: Odysei kosmicznej, pozostawiajc
jednak miejsce na ironiczny dystans wzamaszystych frazach wiedeskiego taca.
*
Prawdopodobnie jednym znajwikszych osigni Kubricka jest narzucenie widzom

sugestywnej wizji kosmosu, ktrej nieodcznym elementem jest wanie muzyka.
Amerykasko-angielski reyser jedynie wyszed od pitagorejskiej idei muzyki sfer,
apiewajcy kosmos zyska nowy akompaniament zpen wiadomoci modernistycznej kreacji. Kubrick przefiltrowa wizj midzyplanetarnej podry przez dowiadczenia zachodnioeuropejskiej kultury z charakterystycznymi dla niej momentami stagnacji klasycznych wzorcw, lecz take burzenia konwencjonalnego
porzdku. Da wic wyraz kosmicznej odysei w beztroskoci wiedeskiego walca,
natchnionej triumfalizmem frazie Richarda Straussa czy awangardowych kompozycjach Ligetiego, bdcych owocami dekonstrukcji wczeniejszych konwencji muzycznych. W2001: Odysei kosmicznej to nie kosmos jest rdem transcendencji
to muzyczna klasyka uycza mu swoich ziemskich walorw, pomagajc przekroczy
16
M. C. Miller, 2001: generacja ozibych, Film na wiecie 1993, nr 3/4, s. 29.
188
MASKA 29/2016
fizyczny wymiar podry poprzez groz muzyki nowych rde, ekstaz chru, ktry
nie piewa unisono, erotyzm taca czy uroczyste brzmienie orkiestry symfonicznej
wspieranej przez koty.
Kiedy jedna zbardziej prestiowych firm fonograficznych, Deutsche Grammophon, wydaa poemat symfoniczny Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa, na
okadce albumu CD umieszczono wizerunek kosmosu do zudzenia przypominajcy
kadr zfilmu Kubricka17. Rwnie cytaty zmuzycznej klasyki wPrometeuszu Riddleya
Scotta (Chopin, Wieniawski) czy A.I. Sztucznej inteligencji Stevena Spielberga (Schubert), atake niektre rozwizania kompozycji Hansa Zimmera (organowy akompaniament wydaje si wrcz przedueniem frazy z utworu Richarda Straussa) do
Interstellar (2014) Christophera Nolana dowodz, e Kubrickowska wizja jest wci
ywa by moe dla czowieka wychowanego wkrgu kultury Zachodu wyobraenie
nieskoczonoci kosmosu bez wsparcia wpostaci muzyki otwierajcej przestrze na
transcendencj jest ju niemoliwe.
Bibliografia
Chion M., Audio-wizja. Dwik iobraz wkinie, tum. K. Szydowski, Warszawa
Krakw 2012.
Cody J., Gyrgy Ligeti, The Ensemble Sospeso [on-line:] http://www.sospeso.com/contents/composers_artists/ligeti.html [22.05.2011].
Cormack M., The Pleasures of Ambiguity: Using Classical Music in Film [w:] Changing
Tunes. The Use of Pre-existing Music in Film, red. P. Powrie, R. Stilwell, Aldershot
Burlington 2006.
Kletowski P., Filmowa odyseja Stanleya Kubricka, Krakw 2006.
Kozowski K., Stanley Kubrick. Filmowa polifonia sztuk, Warszawa 2013.
Miller M. C., 2001: generacja ozibych, Film na wiecie 1993, nr 3/4.
Pcherzewska-Hadrych A., Tako rzecze Zaratustra, Richard Strauss [on-line:] http://
ninateka.pl/audio/richard-strauss-tako-rzecze-zaratustra[01.06.2016].
Schaeffer B., Dzieje muzyki, Warszawa 1983.
Sineux M., Maestro, muzyka! (Obraz idwik wkinie Stanleya Kubricka), tum.
M.Mizerkiewicz [w:] Stanley Kubrick wopinii krytyki zagranicznej, red. A. Kozanecka, Warszawa 1989.
Siwo K., Narodziny kina zducha muzyki, Ekrany 2014, nr 2 (18).
Sowiska I., Dwiki iobrazy. Osuchaniu filmw, Katowice 2001.
Topolski J., Szach imat Kubricka, Ruch Muzyczny 2009, nr 10.
17
Por. K. Siwo, Narodziny kina zducha muzyki, Ekrany 2014, nr 2 (18), s. 18.
189
Summary
Music of the spheres? Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey
and its soundtrack
Stanley Kubrick was one of the most important authors in the history of sound cinema. The aesthetic of his works was mainly constructed on the basis of a new kind
of spectacle. The significant part of the formula that clarified after the premiere of
2001: A Space Odyssey is a non-diegetic music. Among the variety of functions, it
has, the most important are: commentary, stylization and ironic. In his films, Stanley
Kubrick uses many methods of introducing his formula, for example, soundtracks
combined with other means of expression. It constitutes a fundamental feature of his
works - inseparability of music and picture. In the presented article, this audio-visual
correspondence is concerned in terms of space.
Magazyn antropologiczno-spoeczno-kulturowy MASKA (numer ISSN: 1898-5947)

to czasopismo naukowe powstae przy Katedrze Porwnawczych Studiw Cywilizacji
UJ, ktre zrzesza studentw oraz doktorantw szeroko rozumianych nauk kulturowych i spoecznych, m.in. antropologii, socjologii, filozofii i orientalistyki.
MASKA ukazuje si co 3 miesice w formie papierowej oraz na bieco w formie
elektronicznej. Artykuy przyjmowane do czasopisma musz by powizane z tematem
numeru (podanym kadorazowo z kilkumiesicznym wyprzedzeniem) i opatrzone recenzj pracownika naukowego ze stopniem co najmniej doktora. Artykuy na stron
internetow przyjmowane s na bieco, nie musz by opatrzone recenzj naukow,
a ich tematyka dotyczy powinna bada kulturowych i spoecznych. Ozamieszczeniu
artykuw w czasopimie bd na stronie zawsze decyduje Redakcja MASKI.
Od roku 2013 MASKA znajduje si w wykazie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego (Lista B). Za publikacj w MASCE mona
obecnie otrzyma 7 punktw.
Wszystkie teksty i materiay ilustracyjne (jeli nie podano inaczej) udostpniane
s w trybie otwartym z zachowaniem praw autorskich w uyciu niekomercyjnym.
Zachcamy do nadsyania artykuw do kolejnych numerw MASKI. Szczegy
dotyczce naboru znajduj si na stronie internetowej.
strona internetowa: www.maska.psc.uj.edu.pl
e-mail: redakcja.maska@gmail.com
WYDAWCA:
PUBLIKACJA FINANSOWANA PRZEZ:

Maska - Magazyn Społeczno Kulturowy

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maska - Magazyn Społeczno Kulturowy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

29/2016

Archeoastronomia wkulturze Pueblo

The influence of celestial bodies and astronomical

Rola kosmosu iduchw wsynkretycznych

Zwaaj soce iksiyc aznajdziesz wrb plonw

Wpyw astronomii na filozofi

Mythical Universes of Third-Millennium Religious

Pomidzy podmiotem iprzestrzeni.

Motyw kosmosu inieba wpoezji

Nieznony ciar Kontaktu. Ofantastycznonaukowych

Polski film kosmonautyczny wperspektywie

Enter the Metaphysical Cosmos. The Visualizations

Demoniczno logiki. Kosmos jako przedmiot

Loving the Alien. How Fictional Alien Invasions

Muzyka sfer? Wok cieki dwikowej 2001:

Archaeoastronomy in the Pueblo Culture

The influence of celestial bodies and astronomical

The role of the universe and the spirits in the

Weigh Sun and the Moon Will Find Omen Yield

The Impact of Astronomy on the Philosophy

Mythical Universes of Third-Millennium Religious

Between subject and space. Cosmos

The space and the sky in the poetry

The unbearable heaviness of Contact.

Polish aeronautics film as example

Enter the Metaphysical Cosmos. The Visualizations

The Demonic Logic. Space as an Object

Loving the Alien. How Fictional Alien Invasions

Music of the spheres? Stanley Kubricks 2001:

J. W. Fewkes, AFew Summer Ceremonies at the Tusayan Pueblos, Houghton 1892.

Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo

elementom widocznym na horyzoncie formacjom skalnym lub wyobieniom czy

J. McKim Malville, op. cit., s. 45.

S. Plog, Ancient Peoples of the American Southwest, London 1997, s. 70.

Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo

Ibidem, ss. 78.

860 do 1128 roku).

J. McKim Malville, op. cit., s. 56.

Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo

numer 8 oraz 22 (wszystkich nisz zrekonstruowano dzi dwadziecia osiem) irni

J. McKim Malville, op. cit., ss. 6162.

A. Sofaer, op. cit., s. 231.

Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo

Kwesti sporn, podniesion przez Sofaer, jest celowo przygotowania caego

A. P. Sofaer, R. M. Sinclair, op. cit., s. 61.

do ich umieszczenia39. Sugestia, e byy uywane jako astronomiczne obserwatoria,

M. Zeilik, op. cit., s. 32.

Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo

w czasie przesilenia zimowego wiato soneczne pojawia si w pomieszczeniu na

Ibidem, ss. 138139.

wyszym punkcie otoczenia. Rwnie Wschodnia

Ibidem, ss. 8182.

Magdalena Lewandowska, Archeoastronomia w kulturze Pueblo

wspczesnych Pueblo. Swj wielki rozkwit astronomia Poudniowego Zachodu

Plog S., Ancient Peoples of the American Southwest, London 1997.

The influence of celestial bodies

J. Szykulski, Staroytne Peru, Wrocaw 2010. p. 376.

Jakub Wanot, The influence of celestial bodies and astronomical phenomena...

The Incas created a vast empire very rapidly,

M. Sobczyk, J. Wooszyn, op. cit., p. 235.

Jakub Wanot, The influence of celestial bodies and astronomical phenomena...

M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Astronomical Observations..., pp. 401404.

M. Sobczyk, J. Wooszyn, op. cit., pp. 240241.