MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO

C
przypadki – antyromans i utopia literacka

Zajęcia zdalne 2020

 Bibliografia

1. Krasicki I., Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki,

oprac. M. Klimowicz, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1973.
2. Outram D., Panorama Oświecenia, przeł.
J. Kolczyńska, Warszawa 2008.
 Powieść oświecenia a barokowy romans
Bohater romansu:

 człowiek posiadający wysoką pozycję społeczną

 niezwykły i godny podziwu heros
Bohater powieści:
 przeciętny człowiek, często o niskiej pozycji społecznej,
mieszczanin, w Polsce - średniozamożny szlachcic
 skonfliktowany z otoczeniem
 buntujący się przeciwko zastanej rzeczywistości
 kieruje się wewnętrznymi impulsami i wyciąga konsekwencje z
własnych doświadczeń
 Początki polskiej powieści – Ignacy Krasicki:

1. akceptowanie wymogu prawdopodobieństwa –

zasady prawdopodobieństwa – dążenia do realizmu
określanego jako „zgodność z naturą” lub „wierność
naturze” (cele poznawcze i dydaktyczne)
2. historie stylizowane na autentyczne – list, diariusz,
pamiętnik, opis podróży (dotąd literatura stosowana)
3. jedność zdarzeniowej organizacji utworu (ośrodek
kompozycyjny = centralna postać, której dzieje
stanowiły jedyny prosty wątek fabularny)
4. spójna problematyka – kształtowanie społecznych
postaw ludzkich (powieść edukacyjna i powieść-
traktat Ignacego Krasickiego)
5. krytyczny stosunek Krasickiego do romansów, których
emocjonalna tematyka zawierała według niego jad
zarażający umysły i trujący obyczajność
Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
1776 – pierwsza polska powieść nowożytna
 Cechy powieści edukacyjnej

1. czasowy dystans narratora od przedstawianych zdarzeń

2. stały punkt widzenia odpowiadający najbardziej dojrzałemu etapowi jego
świadomości
3. obowiązki wychowawcze narratora wobec czytelnika
4. narrator = gwarant wpisanych w powieść treści dydaktycznych
5. dominacja toku narracji relacjonującej, skrótowej + sumujący opis
6. skrótowe przedstawienie wydarzeń + uogólniająca refleksja (sentencja, zwrot do
czytelnika, jednoznaczna interpretacja)
7. odbiorca – ciągle obecny jako punkt odniesienia wypowiedzi narracyjnej
• Utopia literacka – gatunek powieściowy szczególnie
popularny w XVIII wieku
• Narodziny nowożytnej utopii jako gatunku literackiego
przypadają na czasy odrodzenia (wielkie odkrycia
geograficzne → fikcyjne opisy idealnych ustrojów
politycznych społeczeństw żyjących na nieznanych
wyspach i lądach)
 Geneza literackiej utopii

• Utwór, który zapoczątkował ten typ literatury to Utopia

Tomasza More’a (Morusa) 1516 r.
• Pełny tytuł utworu: Książeczka zaiste złota i nie mniej
pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa
i nieznanej dotąd wyspie Utopii
 Etymologia utopii

• Nazwa terminu pochodzi z języka greckiego →

ou+topos dosłownie „nigdzie” (miejsce, którego nie ma;
kraj w rzeczywistości nieistniejący)
• XVI, XVII wiek – utopie polityczne lokalizowano na
słońcu, księżycu lub pod ziemią → „utopia” – rojenia
fantastyczne, propozycje i projekty niemożliwe do
zrealizowania
• Eutopia, dystopia, antyutopia – utopia negatywna
 Utopia w literaturze

• Państwo Platona
• Utopia Tomasza Morusa
• Nowa Atlantyda Bacona
• Podróże do wielu odległych narodów świata Jonathana
Swifta
• Kandyd Woltera
• Nowy wspaniały świat A. Huxleya
• Miasto Słońca Campanelli
Cechy osiemnastowiecznej utopii:

• relacje podróżnicze do nieistniejących lądów i wysp,

• elementy robinsonady,
• utopie „edukacyjne” – wychowanie człowieka według
praw „natury”
• idealny model życia społecznego
 Dzieje terminu i zjawiska

• Oświecenie – utopie literackie określano jako voyages

imaginaires (fantastyczne podróże)
• XIX wiek – „utopia” terminem literackim
 Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki jako
utopia literacka

• katastrofa okrętu
• rozbitek na nieznanej wyspie
• robinsonada
 Robinsonada

• Schemat powieści stworzony przez Daniela Defoe w Przypadkach

Robinsona Crusoe (1719), często naśladowany i parafrazowany.

• Bohater wyizolowany ze świata cywilizacji i skazany na własne

siły. Na bezludnej wyspie, w odosobnieniu tworzy zalążki nowej
cywilizacji.
Reedukacja bohatera.
Doświadczyński w krainie Nipuanów

Nipuańska utopia:
• model realizacji podstawowych zasad porządku
filozoficzno-moralnego
• wzajemne obowiązki i prawa ludzi sprowadzają się do
zaspokajania najbardziej elementarnych potrzeb,
akceptowanych w ramach stoickiej postawy umiaru i
spokoju
Nipuańska utopia:
• zaprzeczenie utopii „obfitości i kultury” i
nieskrępowanych niczym pragnień ludzkich
• utopia „kultury opanowania i umiaru”
Nipuańska utopia:
• wyidealizowana wizja społecznego ładu,
sprowadzonych do podstawowych, najprostszych
wyznaczników
• prostota i naturalność społeczeństwa nipuańskiego
• wypreparowanie i obnażenie podstawowych
mechanizmów życia społecznego decydujących o
funkcjonowaniu każdego społeczeństwa
Nipuańska utopia:
• zabiegi edukacyjne
• generalna konfrontacja „świata pozorów”
reprezentowanego przez przedstawiciela kultury
europejskiej („dzikiego”) z autentycznymi wartościami
żyjącego w „stanie natury” społeczeństwa wyspiarzy
• elementy dyskursywne powieści
monologi mistrza Xaoo
rozmowy z oddanym mu pod opiekę uczniem;
• relacje mentora i wychowanka
• analiza i ocena stosunków europejskich
• program pozytywny Nipuanów
System społeczny:
• patriarchalizm Nipuanów – społeczność tworzą zespoły
rodzin i osad żyjących w całkowitej zgodzie i harmonii
• całkowity brak instytucji społecznych, politycznych i
kulturalnych
• rada starszych – rozsądzanie spraw spornych i
problemów dotyczących całej społeczności
Edukacja dzieci i młodzieży:
• brak instytucji szkolnych
• system wychowawczy jest indywidualnie realizowany w
każdej rodzinie
• etyka („nauka o obyczajach”) na pierwszym planie
• „nauki rozumu nie są nam znajome: serca sposobiemy
do cnoty”
 System edukacji nipuańskiej

1. poznanie walorów psychicznych i fizycznych ucznia przez

nauczyciela;
2. wykorzenienie złych skłonności;
3. nauka podstawowych zasad moralnych i obowiązków
wynikających z życia w społeczeństwie;
4. ćwiczenia fizyczne; przekazanie autentycznych wartości i
wiadomości praktycznych
 Religia i nauka

• brak instytucji religijnych; Najwyższa Istność → deizm

• brak pisma
• brak teatru
• literatura ustna, tematyka historyczna: opowiadanie o
czynach przodków i śpiewanie pieśni
 Koncepcja literatury nipuańskiej

• wpływ mody osjanicznej

• Pieśni Osjana – słynny falsyfikat Macphersona, wydany w Anglii
jako rzekomo autentyczny poemat barda celtyckiego Osjana,
przechowywany w ustnej tradycji ludowej; nowa wizja świata
• urok rzekomego prymitywizmu
• w nowej koncepcji kultury opozycyjnej wobec klasycystycznej
poezja ludowa miała stać się skarbnicą wiedzy o początkach
narodów → rozwój folklorystyki
 Russoizm nipuańskiej utopii

• stała konfrontacja doskonałych urządzeń nipuańskich

ze zdegenerowanymi formami życia w Europie
• autentyczne wartości, „powrót do źródeł”, odzyskanie
utraconej harmonii
Hierarchia wartości Xaoo:
• naturalna wolność ludzi
• szczęście jako harmonia obowiązków i należności
• zaspokojenie podstawowych potrzeb i poczucie
czystego i spełnionego obowiązku
 Russoizm nipuańskiej utopii

• „powrót do źródeł” naczelnym postulatem russowskiej

filozofii i moralistyki
• mit stanu natury miał umożliwić człowiekowi w
indywidualnym przeżyciu:
realizację ładu moralnego
odtworzenie pierwotnej harmonii
uznanie wartości autentycznych
odrzucenie „świata pozorów”
 Utopia i mit stanu natury – konteksty literackie

• mit stanu natury Jana Jakuba Rousseau obiegowym

motywem poezji sielankowej XVIII wieku (Adam
Naruszewicz i Franciszek Karpiński)
• „powrót do źródeł” postulatem społecznej dydaktyki
(satyry Adama Naruszewicza i Ignacego Krasickiego –
utopijny obraz „przodków poczciwych”)
 Księga III. Nipuańczyk w świecie cywilizowanym

• powrót Mikołaja do Polski

motywacja psychologiczna (tęsknota za krajem i

pokusami cywilizacji)
konieczność skonfrontowania cnót Nipuanów z polską
rzeczywistością
 Księga III. Nipuańczyk w świecie cywilizowanym

• Mikołaj niewolnikiem sprzedanym do kopalni srebra w

boliwijskim mieście Potozie (pomoc Amerykanina –
Indianina)
• handel niewolnikami najbardziej spektakularnym
przykładem globalizacji
• handel niewolnikami przyczyną zmiany równowagi
rasowej w Ameryce Północnej i Południowej
• luksusowe towary – cukier i tytoń – produkowała w
okrutnych warunkach przymusowa siła robocza
• cukier wsypywany do herbaty okupiony jest ludzką
krwią
• kupiec Gwilhelm – kwakr/kwakier
• sekta kwakrów – odnowa chrześcijaństwa, zerwanie z
instytucjonalizmem religii i konwencjami towarzyskimi,
sprowadzenie stosunków międzyludzkich do form
bezpośrednich
• margrabia de Vennes (postawa kompromisowa –
przygotowanie Nipuańczyka do działania na realnym
gruncie europejskim)

• aresztowanie Mikołaja w Kadyksie

• Mikołaj więźniem Inkwizycji
• Mikołaj w „domu szalonych”
• Mikołaj posłem na sejm – przekonanie, że
społeczeństwo szlacheckie i jego instytucje przeżarte są
nieuleczalną chorobą
• według recepty J. J. Rousseau Mikołaj osiada w
„samotni”, a swój program reformatorski ogranicza do
realizowania zasad nipuańskiej edukacji wśród swoich
najbliższych: rodziny i poddanych chłopów
• Kontekst: Kandyd Woltera – uprawianie „własnego
ogródka”