Lalka- Bolesław Prus

Na początek: Lalka początkowo wydawana była w odcinkach na łamach „Kuriera Codziennego”. W

całości ukazała się w 1890 r. To utwór nowatorski, wykorzystujący realizm krytyczny.
Czas i miejsce akcji „Lalki”: akcja właściwa rozgrywa się w l. 1878-1879 w Warszawie, ale również
w Zasławku i w Paryżu. W pamiętniku starego subiekta są m.in. ukazane wydarzenia Wiosny Ludów
(1848) i powstanie styczniowe 1863.
Literacki bohater zbiorowy w pozytywizmie => społeczeństwo współczesne autorowi, w
zróżnicowaniu: ziemianie, proletariat, mieszczaństwo, arystokracja; oskarżenie wyższych warstw o
nienadążanie za duchem czasu; obarczenie ich odpowiedzialnością za zapóźnienie cywilizacyjne kraju;
lud jako obiekt działań ludzi oświeconych, w myśl hasła pracy u podstaw; krzywda ludu jako wynik
ciemnoty i osamotnienia, obojętności innych; wskazanie na niezdolność społeczeństwa do podjęcia
wyzwania nowoczesności (pracy organicznej)
przyczyną klęski ideologii pozytywistycznej.
Główne wątki powieści
Polscy idealiści na tle społecznego Wątek miłosny. - osnuty wokół postaci
rozkładu Wokulskiego i Izabeli. Życie kupca organizuje
Tak określił temat Lalki Bolesław Prus, wskazując i wyłącznie uczucie do Izabeli. Można więc
zarazem charakteryzując bohaterów: mówić, że wątek miłosny jest wątkiem
• Ignacego Rzeckiego jako idealistę głównym, gdyż dotyczy bezpośrednio losów
politycznego, Wokulskiego. Jest ono głównym motorem jego
• Juliana Ochockiego jako idealistę działań i stanowi motywacje dla niemal
naukowego, wszystkich zdarzeń, składających się na akcję
• Stanisława Wokulskiego jako idealistę Lalki.
„złożonego - człowieka epoki przejściowej". Wątek Rzeckiego. - wyróżniony został poprzez
Wszyscy ci bohaterowie stawiają przed sobą wzniosłe poświęcenie bohaterowi osobnych rozdziałów
(pamiętniki), w których zapisuje on swoje
cele, „gonią za wielkimi dziełami" i wszyscy ponoszą
dzieje, a także relacjonuje i komentuje bieżące
klęskę, bo społeczeństwo nie rozumie wielkiej idei. wydarzenia. Poprzez *retrospekcje poszerza on
*Ignacy Rzecki nie doczekał się ani wolności perspektywę czasową oraz łączy się ściśle z
wywalczonej z pomocą Bonapartych, ani szacunku funkcjonowaniem historii w utworze.
ludzi mimo swej pracowitości, uczciwości i Wątek społeczno-obyczajowy. Prus ukazał
życzliwości. Młodość poświęca życiu losy bohaterów na tle tego, co dzieje się w
żołnierskiemu „za waszą i naszą”. Jako idealista świadomości społecznej. Postawił niekorzystną
polityczny jest napoleonidą, wierzy w Napoleona i diagnozę ówczesnego społeczeństwa, które
ma nadzieję, że odrodzona dynastia przyniesie jako zbiorowość nie potrafiło docenić
Polsce wolność i demokrację. Jednak Rzeckiego jednostek wybitnych. To wątek traktujący o
Prus nazywa idealistą nie tylko dlatego, że jest rozpadzie polskiej rodziny, i *demitologizacji
marzycielem politycznym. Jest to człowiek romantycznych i pozytywistycznych ideałów,
wyobcowany i nie przystosowany do czy też dotyczący sposobów życia różnych
współczesności, w której żyje. Przez otoczenie jest grup społecznych.
traktowany jako dziwak i w świecie, w którym mu
przyszło żyć, czuje się samotny i opuszczony, bo często nie był rozumiany.
*Juliana Ochockiego otoczenie traktuje jak nieszkodliwego dziwaka, który potrafi tylko rozmawiać o
balonach i całymi dniami przesiaduje albo w obserwatorium, albo w laboratorium. Młody naukowiec
tak oceniał Warszawę; „To jest miasto karierowiczów, między którymi istotny badacz uchodzi za gbura
albo wariata. (...)". Autor nazywa go idealistą naukowym. Urzeczony wizją Geista marzy o
skonstruowaniu „maszyny latającej" (samolotu). Wierzy, że zapoczątkuje ona nową erę, nową
cywilizację, stworzy świat bez granic, barier i podziałów, świat ludzi równych, wolnych i szczęśliwych.
Jednak w kraju nie ma szans na prowadzenie badań ani realizację swoich marzeń naukowych. Dopiero
dzięki Wokulskiemu otwiera się przed nim perspektywa. Wokulski w testamencie zapisuje mu sporą
sumę i młody naukowiec wyjeżdża do Paryża, by podjąć badania w pracowni prof. Geista
*Stanisław Wokulski - rozwijać się naukowo w Warszawie nie mógł, nie znalazł szczęścia w miłości,
praca i przedsiębiorczość nie przyniosły mu szacunku u ludzi.
 Rozliczenie z romantyzmem: „Romantycy muszą wyginąć, to darmo; dzisiejszy świat nie dla
nich...(...) już nie wierzymy ani w anielskość kobiet, ani w możliwość ideałów. Kto tego nie rozumie,
musi zginąć, albo dobrowolnie sam ustąpić." dr Szuman
Rozliczenie z pozytywizmem: Głoszony program pracy organicznej i pracy u podstaw nie
przyniósł oczekiwanych rezultatów. Kupiec, inżynier, lekarz, nauczyciel nie stają się wzorami dla
współczesnych. Praca nadal jest w pogardzie, co widać po losach Rzeckiego i Wokulskiego. Karierę
robią bezwzględni ludzie interesu, o biednych nikt naprawdę nie dba. Wielkie damy organizują
akcje filantropijne jedynie dla spokoju sumienia. Jedyną utopijną oazą szczęścia i dobrobytu dla
chłopów jest majątek prezesowej Zasławskiej. Społeczeństwo nie podejmuje wspólnych działań, bo
jego warstwy dzieli zbyt wielka różnica interesów. Nie zrealizowano również idei emancypacji kobiet.
Pozbawione męskiego oparcia bohaterki Lalki nie są w stanie samodzielnie się utrzymać, nie mają
przygotowania do pracy. Nie osiągnięto również niczego w kwestii asymilacji i równouprawnienia
Żydów, co doprowadza do coraz większych antagonizmów między obiema społecznościami.
U!!!! Lalka jest więc powieścią o klęsce zarówno ideologii romantycznej, jak i
pozytywistycznej.
Lalka powieścią panoramiczną o polskim społeczeństwie XIX w.
Prus ukazał w powieści *panoramiczny obraz polskiego społeczeństwa. Cechą powieści
panoramicznej jest znaczna liczba postaci, w tym drugoplanowych, tworzących tło akcji.Mamy tu
przedstawicieli arystokracji (Łęccy, książę. Starski, hrabina Karolowa, baron Krzeszowski), która jest
sferą upadającą. Trwonią majątki na przyjęciach, hazardzie i podróżach. Wielu żyje z kredytów
zaciąganych u bogatych mieszczan. Są warstwą zamkniętą, nie ożywia ich żadna idea. Ginącą warstwą
jest również szlachta (ojciec Wokulskiego, rządca Wirski). Po upadku powstania styczniowego wielu
szlachciców utraciwszy ziemskie majątki, przeniosło się do miasta i zdeklasowało się. Trudno im było
odnaleźć miejsce w nowej rzeczywistości. Mieszczaństwo ma licznych przedstawicieli o różnej pozycji
i statusie majątkowym. Zaliczymy do niego kupców (Minclowie, Wokulski), urzędników (radca
Węgrowicz, ajent Szprot), subiektów (Rzecki, Klejn, Zięba, Mraczewski). Wśród tej grupy
obserwujemy inteligencję (doktor Szuman, adwokaci, pani Stawska, studenci). Mieszczaństwo
warszawskie nie jest grupą aktywną, nie odgrywa wielkiej roli społecznej. Poza nielicznymi wyjątkami
nie ceni pracy, przedsiębiorczości. Krytycznie odnosi się do tych, którzy, jak Wokulski, potrafią coś
osiągnąć. W Warszawie mieszkała również biedota, miejski proletariat (szwaczki, służące, furmani,
lokaje). Należał do nich furman Wysocki, któremu Wokulski pomagał. Stanisław spacerując po
Powiślu, z goryczą obserwował rozpadające się rudery, nędzne mieszkania i bezrobotnych ludzi,
pijaków, złodziei, prostytutki => „Oto miniatura kraju, w którym wszystko dąży do spodlenia i
wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty". Warszawa to miasto
wielonarodowościowe i wielokulturowe. Prus przedstawia Niemców (Minclów), Żydów
(Szlangbaumów, dr Szumana). Co ciekawe, pisarz pomija Rosjan!!!!, którzy przecież tu mieszkali.
Zarówno Niemcy, jak i Żydzi swoim trybem życia, pracowitością, sprytem i dbałością o własne interesy
różnią się od polskiego mieszczaństwa.
Warszawa w Lalce Paryż w Lalce
Jest to powieść wyjątkowa pod względem Ważnym miastem jest Paryż. Wokulski
realizmu opisu miasta. Mimo zmian we zwiedza go, rozmyśla nad jego topografią.
współczesnej Warszawie możemy jeszcze Paryż przedstawia mu się jako owalny
odnaleźć miejsca akcji, zwłaszcza że niektóre półmisek, przedzielony na pół Sekwaną. Jest
uwieczniono tablicami pamiątkowymi. Prus „radosne”, pełne paradoksów i dziwnych ludzi.
byt realistą, pisarzem dbającym o wierność Piękno Paryża odsłania Wokulskiemu
szczegółów. Wiele wydarzeń opisanych w bezstylowość, tandetę Warszawy. To właśnie
Lalce, jak na przykład zawalenie się kamienicy plan stolicy Francji jest pretekstem do ogólnej
w Warszawie, to fakty, o których przeczytać refleksji o sensowności, celowości działań
możemy w dziewiętnastowiecznej prasie. poszczególnych jednostek w wymiarze
Takiego portretu Warszawy nie przedstawił uniwersalnym. Mimo że Paryż wiele lat
nikt przed Prusem ani po nim. tworzyło setki tysięcy różnych ludzi,
ostatecznie ma on w miarę uregulowany i
harmonijny kształt. Topografia tego miasta
 odbija jego historię.
Zasław i Zasławek w Lalce
Zasławek przywołuje naturalne skojarzenia z
Soplicowem z Pana Tadeusza czy z mityczną
Arkadią (U!!! KONTEKST LITERACKI).
Jest to jednak Arkadia unowocześniona –
prezesowa sama, po cichu, bez głośnych
manifestów wciela w życie te punkty programu
pozytywistycznego, które uważa za dobre – dba
o warunki bytowe służby oraz o jej
wykształcenie (postawiła szkółkę). Wszędzie
tam czuć spokój i polskość. Arkadyjska
przestrzeń Zasławka również zostaje
zdemitologizowana wraz z pojawieniem się
gości prezesowej oraz, ostatecznie, po jej
śmierci.

Znaczenie tytułu
Początkowo krytycy dość jednoznacznie interpretowali tytuł powieści, uznając za tytułową lalkę pannę
Łęcką. Ten trop zakwestionował sam Prus. Wyjaśnił, że tytuł ma bezpośrednio odnosić się do historii
procesu między baronową a Stawską. Była to prawdziwa historia, o której pisały warszawskie gazety.
Prus wskazywał również, że niesłusznie wysuwają na czoło wątek miłosny. Autor żałował, że nie
zatytułował powieści Trzy pokolenia, co wskazywać miało na wielowątkowość, rozległość tematyczną i
czasową utworu.
Zapewnienia Prusa nie muszą zamykać dróg interpretacyjnych tytułu. Można też dostrzec w tytule
przekonanie, że świat to teatr marionetek, co obrazowałaby zaduma Rzeckiego nad nakręcanymi zabawkami,
które poruszały się bez ładu i celu. I przypatrując się ruchowi martwych figur po tysięczny raz w życiu,
powtarzał: „Marionetki!. Wszystko marionetki!. Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe
sprężyna, taka ślepa jak jeden".=> *Theatrum Mundi (łac. „teatr świata”) – topos, który przedstawia świat
jako scenę i żyjących w nich ludzi jako aktorów, którzy odgrywają w nim swoje role. Bóg w toposie jest
reżyserem, jak i sędzią, który kontroluje życie człowieka, niczym marionetką. Topos ukazuje kruchość i
marność życia ludzi, których los zależny jest wyłącznie od Boga.
Ostateczny tytuł „Lalka” interpretować można w odniesieniu do:
1. Lalki (zabawki) i prasowej notatki na temat procesu sądowego o jej kradzież;
2. Lalek (zabawek w sklepie), którymi bawi się Rzecki. Pierwsza scena znajduje się na początku utworu,
drugi i ostatni opis zabawy zamyka powieść, nadając jej tym samym charakter klamrowy.
3. Izabeli Łęckiej – pustej, laleczki salonowej.

Stanisław Wokulski jako pozytywista i romantyk => studium życia wybitnej jednostki
„Lalka” porusza problem życia wybitnej jednostki – Stanisława Wokulskiego, człowieka przełomu
dwóch epok, prezentując jego losy na tle problemów II połowy XIX wieku. Główny bohater to człowiek
o niezwykłych zdolnościach i umiejętnościach, posiadający ogrom zalet, kierujący się wyznawanymi
zasadami. Wokulski to postać tragiczna. Doznaje rozczarowania wszystkimi wartościami, w które
uwierzył – romantyczną walką o szlachetny cel, pozytywistyczną pracą dla dobra ogółu, wreszcie –
miłością, w której widzieć chciał duchowe przeżycie, łączność dusz i lekarstwo na samotność, a które
przyniosła mu ogromne cierpienie, upokorzenie oraz utratę wiary w sens życia. Fakt, że jednostka taka,
jak Wokulski, nie może realizować szlachetnych zamierzeń, jest największym oskarżeniem
prezentowanej rzeczywistości. Bohater jest człowiekiem wybitnym, jednak zasady życia społecznego
sprawiają, że nie może osiągnąć niczego, a jego ogromny potencjał zostaje niewykorzystany.

POZYTYWISTA: realizm, racjonalizm; ROMANTYK: urodzony i wychowany w

fascynacja nauką i postępem technicznym;
realizacja haseł pozytywistycznych: praca
u podstaw, praca organiczna, emancypacja
kobiet, asymilacja Żydów; uważa, że praca
jest lekarstwem dla społeczeństwa;
inteligentny, mądry, zdolny, wykształcony
dobie romantyzmu; walczył w powstaniu
styczniowym o wolność i niepodległość –
patriota; przeżywa nieszczęśliwą,
nieodwzajemnioną miłość do Izabeli;
wrażliwy, subtelny; indywidualista; ból
istnienia (*Weltschmerz) myśli
samobójcze; roztargniony, rozdrażniony.
 Konwencja literacka – zespół Realizm i naturalizm w „Lalce”
Realizm to tendencja do ukazywania świata przedstawionego w sposób
norm, które określają charakter
poszczególnych elementów utworu,
zbliżony do rzeczywistości. Jako prąd literacki uwidacznia się głównie
a także sposoby ich łączenia w
dziele. Konwencję determinują:
w pozytywizmie. Jest przeciwieństwem romantycznego rozumienia
sztuki. Opis świata miał być pozbawiony subiektywizmu i fantastyki.
założenia epoki, prąd artystyczny,
Pisarze nie upiększali, nie zmieniali świata, bo jak głosił Stendhal
styl. Rodzaje konwencji literackich :
 Realistyczna Powieść jest to zwierciadło, które obnosi się po gościńcu. Wiele miejsca
 Naturalistyczna poświęcano szczegółowym opisom miejsc i środowisk społecznych.
 Nadrealistyczna
Wśród najpopularniejszych realistów europejskich są: H. Balzac, Ch.
 Baśniowa
 Groteskowa Dickens, Lew Tołstoj, a w Polsce – B. Prus i E. Orzeszkowa.
 Modernistyczna Naturalizm – wyrósł na realizmie. Wszystko ukazywano zgodnie z
 Oniryczna. prawami natury, stąd w powieściach mowa o śmierci, potrzebach
fizjologicznych, kalectwie, okrucieństwie, trudnych sytuacjach
życiowych, np. bieda, patologia, choroby itp. Europejscy naturaliści: Emil Zolla, Gustaw Flaubert, a w
Polsce: H. Sienkiewicz (Janko Muzykant), B. Prus (Antek, Lalka), M. Konopnicka (Mendel Gdański).

„Lalka” B. Prusa to jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego realizmu. Przejawy realizmu w powieści:
 Prawdopodobieństwo wydarzeń - Prus śledził, a nawet pisał kroniki prasowe. Zdarzenia
prawdopodobne są ukazane jest zgodnie z zasadą mimesis (Platon w swoim dziele „Poetyka” przedstawił
zasadę mimesis, czyli twórczego naśladownictwa).
 Prawdopodobieństwo istnienia bohaterów - szczegółowe biografie, stosowne do ówczesnych
realiów epoki. Bohaterowie o wyraźnie zarysowanej osobowości posługują się zindywidualizowanym
stylem wypowiedzi (np. rozmowa w języku angielskim Łęckiej ze Starskim oraz rozmowy w języku
niemieckim mieszczaństwa pochodzenia niemieckiego na przykład rodzina Minclów, potoczny język
Marianny czy woźnicy Wysockiego).
 Konkretny i posiadający odniesienia historyczne czas: akcja powieści rozgrywa się w latach 1878-79,
wspomina się też o wydarzeniach z przeszłości, w tym: powstanie listopadowe, powstanie styczniowe,
Wiosna Ludów czy wojny napoleońskie. Ze świata realnego zostały zaczerpnięte również mniej doniosłe
wątki jak proces o kradzież lalki czy też gościnne występy aktora Rossiego w Warszawie.
 Osadzenie akcji w realnym mieście. Opisy Warszawy czy Paryża są przykładami opisów
realistycznych, z dokładnymi nazwami ulic, numerów, skrzyżowań czy placów. Podobnie jest z
naturalistycznym opisem Powiśla
 Chronologia wydarzeń – ta cecha jest zachowana, choć nie bez pewnej kompozycyjnej
modyfikacji, tzn. niektóre rozdziały w powieści odnoszą się do wydarzeń opisywanych kilka części
przedtem (funkcję „przerywników” od akcji właściwej pełnią pamiętniki, będące urozmaiceniem i
odwołaniem do historii Polski.
 Opis wszystkich środowisk społecznych - „Lalka”- za sprawą dokonanego przekroju warstw
społecznych jest niejako dokumentem epoki. Z tego powodu nazywana jest także powieścią
realizmu krytycznego (Prus skrytykował współczesną mu rzeczywistość, przy czym nie wolno
zapomnieć, że krytyka tyczyła się społeczeństwa niepotrafiącego sprostać wymogom epoki).
Narracja w „Lalce”
Dominacja funkcji informatywnej w wypowiedzi narratora trzecioosobowego.
Narracja w „Lalce” wpisuje się bezpośrednio w konwencję realistyczną.
1. Klasyczny typ narracji, ukształtowany w dziewiętnastowiecznej powieści realistycznej, czyli
odautorski trzecioosobowy narrator wszechwiedzący, ale ograniczony przez wypowiedzi
bohaterów; obiektywny obserwator, ale często usuwa się na dalszy plan i oddaje głos
bohaterom – stąd liczne dialogi, których cechą charakterystyczną jest silne
zindywidualizowanie języka postaci. O zdarzeniach mówi się, prezentując je naocznie,
relacjonując, podając inne wersje, warianty. Zamiast jednoznacznych opinii – wątpliwości,
zamiast rozstrzygnięć – pytania.
2. Drugi ważny typ narracji to narracja pierwszoosobowa, z którą mamy do czynienie w 9
rozdziałach zatytułowanych Pamiętnik starego subiekta. Wpływa to znacznie na
zwielokrotnienia punktów widzenia, umożliwia zakorzenienie teraźniejszości w przeszłości,

wydarzenia minione wprowadza w sposób
niechronologiczny. Prezentuje subiektywny punkt widzenia,
charakteryzuje i ocenia (bohaterów i wydarzenia)
W tym kontekście warto wspomnieć o roli plotki w Lalce.
U!!! W „Lalce” istnieje stałe napięcie pomiędzy 3-osobową,
w miarę obiektywną narracją a subiektywną, pewną
niepewności i wątpliwości plotką. Plotkarzami są Szprot,
Węgrowicz i Krzeszowska, ale także Rzecki. Domysły lub
wymysły tych osób w znacznym stopniu wpływają na
rozumienie zdarzeń i zachowań postaci, np. Wokulskiego.
Tym samym postaci przejmują część obowiązków narratora.
Wszystko to wpływa wyraźnie z jednaj strony na
obiektywizację poznania, z drugiej zaś na wielogłosowość
(*polifoniczność) powieści.
3. Trzeci typ, polegający na operowaniu mową
pozornie zależną. Tak jest na przykład w momencie spaceru
Wokulskiego po Powiślu, gdzie narrator relacjonuje jego
myśli. Ten typ jest prekursorski w stosunku do wszelkich
zabiegów, mających na celu odsunięcie narratora
wszechwiedzącego i zdążających do techniki strumienia
świadomości, który zdominuje twórczość
dwudziestowieczną.
Język ezopowy w Lalce
Mowa ezopowa wywodzi się bajek Ezopa i jest celowym
posługiwaniem się metaforą, peryfrazą, aby ukryć
prawdziwe intencje. W czasach carskiej cenzury mowa
ezopowa była podstawowym środkiem wyrazu dla pisarzy
chcących uniknąć cenzuralnego okaleczania swojej
twórczości. Mowa ezopowa w Lalce polega głównie na
milczeniu. Chodzi o specyficzne fałszowanie obrazu
rzeczywistości. Świadomie zbojkotowane zostały
wszystkie elementy rzeczywistości zaborczej – w powieści
nie ma ani słowa o Rosjanach, o życiu pod zaborami. Jest
to główny zarzut przeciw szufladkowaniu Lalki jako
powieści czysto realistycznej oraz bardzo ważny środek
mowy ezopowej – ówczesny czytelnik od razu zauważał
brak tych realiów i odpowiednio je interpretował.
Zwłaszcza, że Prus sugeruje ich obecność, np. poprzez
stosowanie rosyjskich nominałów (ruble srebrne), czy
jednostek miar i wag.
Inne sposoby przekazywania treści patriotycznych czy
narodowowyzwoleńczych to metaforyzowanie czy
parafrazowanie. Na przykład o Wokulskim, który brał
udział w powstaniu i został zesłany na Syberię mówi się, że
Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia piejmy, i
sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka. Mimo że
nigdzie nie ma ukazanych wprost realiów życia pod
zaborami, atmosferę zduszenia, niewoli narodu wyczuwa
się od samego początku.
Mowa niezależna: dosłowne przytoczeniu
czyichś słów (cytat. W piśmie mowę
niezależną ograniczamy cudzysłowem, a w
dialogach myślnikiem Stosowana jest w
języku potocznym, jak i literackim, np.
Powiedziała: „Jesteś najmilszym
człowiekiem na świecie”.
Mowa zależna: włączenie cudzych słów w
tok własnej wypowiedzi (be cytowania), z
zastosowaniem zdań podrzędnych
dopełnieniowych. Mowa charakter
sprawozdawczy, często stosowana w stylu
naukowym, np. Powiedziała, że jest
najmilszym człowiekiem na świecie.
Mowa pozornie zależna: Taki sposób
budowania wypowiedzi, w którym autor
bez formalnego wprowadzanie mowy
niezależnej, oddaje głos bohaterowi. Mimo
braku cudzysłowu czytelnik widzi i
rozumie, że są to słowa bohatera
wprowadzone w narrację). Mowa pozornie
zależna polega na opisie myśli, przeżyć,
ponieważ autor (narrator) patrzy i opisuje
zdarzenia oczami bohatera. Często
wykorzystywana w powieściach
psychologicznych, np. Czuł, że nie ma
racji. Nie pozwoli na coś podobnego!
Nigdy! Serce rozpadało się mu na drobne
kawałki, których nikt nigdy już nie
poskleja.
Historia w Lalce
Historia w powieści pojawia się głównie za
sprawą postaci Ignacego Rzeckiego, który w
swoim pamiętniku wiele miejsca poświęca
wydarzeniom historycznym. Najbardziej
zajmują go wydarzenia związane z
działalnością całego rodu Bonaparte,
przebieg Wiosny Ludów na Węgrzech
oraz współczesna sytuacja polityczna.
Autor pamiętnika tworzy swoją
historiozofię, w myśl której ród Bonaparte
ma poprowadzić wszystkie narody do
wyzwolenia. Jest to oczywiście znaczące
ze względu na zaborczą sytuację Polski.
 Wiosna Ludów 1848 r. na Węgrzech
przybrała kształt zrywu
narodowowyzwoleńczego. Wielu
Polaków wspierało walkę w myśl haseł
braterstwa, równości i wolności. Taki typ
myślenia konsekwentnie prezentuje
Rzecki i August Katz, który z rozpaczy po
klęsce powstania popełnia samobójstwo.
Dla subiekta rok 1848 to najpiękniejszy
czas w życiu.
  Wojna rosyjsko-turecka - toczyła się głównie na terytorium Bułgarii, dlatego też mówi się w
Lalce, że Wokulski pojechał na wojnę do tego kraju. Tu handlował zbożem.
 Powstanie styczniowe 1863 r. – brał w nim udział Wokulski, później był zesłany na Syberię.
Pisząc o powstaniu czy o tajnych spotkaniach konspiracyjnych, Prus zmuszony był do użycia
mowy ezopowej, gdyż cenzura nie pozwoliłaby na druk utworu. Poza Wokulskim w powstaniu
walczyli: Suzin, Szlangbaum, Szuman - zesłani razem ze Stanisławem do Irkucka. Udziału
innych osób w powstaniu możemy się tylko domyślać.
 Inne wydarzenia historyczne - tło wydarzeń powieści uzupełniają relacje Rzeckiego z
wydarzeń politycznych w Europie - zamach na cesarza Wilhelma w 1878 r., podboje Anglii,
działalność Garibaldiego, czy informacja o śmierci Napoleona w 1873 r.
Rola Pamiętnika starego subiekta
Pamiętnik starego subiekta Wprowadza głos był rzeczywiście. Bez tych
(pisany w pierwszej osobie) komentujący wydarzenia, zapisków czytelnik nie
pełni ważną rolę. Dzięki zachowania bohaterów, zdawałby sobie sprawy z
poszerzeniu perspektywy które trzecioosobowy, opinii krążących o
czasowej oraz przeważający w powieści Wokulskim w czasie, gdy
komentarzom, rozważaniom narrator opisuje tylko z starał się zaskarbić sobie
i refleksjom samego punktu widzenia względy Łęckich.
Rzeckiego wydarzenia obserwatora, a nie jak
przeszłe zyskują swój sens Rzecki – uczestnika świata Pamiętnik jest także
w teraźniejszości, a przedstawionego. ważnym dokumentem
pamiętnik jest świadectwem przemian zachodzących w
tamtych czasów. Nakreśla Ponadto Pamiętnik jest XIX-wiecznej Warszawie.
tło polityczno-społeczne źródłem wielu informacji Rzecki zwraca uwagę na
ówczesnej Warszawy i biograficznych zarówno wzrost roli Żydów w
Europy. Rzeckiego, jak i środowisku kupieckim oraz
Wokulskiego. Odsłania na towarzyszące temu
Rzeckiego takiego, jakim nastroje antysemickie.

Asymilacja Żydów i antysemityzm w Lalce

Żydzi pojawili się w Polsce w XIII i XIV w. Emigracja do Polski związana była z ogromną falą prześladowań w
innych krajach europejskich. W tamtym czasie nasza ojczyzna była domem dla różnych nacji, a społeczeństwo
polskie uznawane było za wzór otwartości i tolerancji. Żydzi żyli w zwartych grupach, kultywujących swoje
tradycje i obyczaje. Postrzegani byli, jako ludzie oszczędni, pracowici i potrafiący wspierać się nawzajem.
Zajmowali się głównie handlem, lichwą i drobnym rzemiosłem. Z czasem grupa ta wrosła w polskie
społeczeństwo i stała się znaczącą grupą etniczną w polskim społeczeństwie

Kiedy w połowie XIX w. pojawiła się idea asymilacji Żydów, czyli wyrwania jej z izolacji społecznej i politycznej
i zaakceptowania jej aktywności na różnych polach życia – Bolesław Prus swym realistyczno-krytycznym okiem
pokazał w Lalce, iż hasło głoszone wszem i wobec jest tylko złudnym marzeniem, niedostosowanym do
ówczesnej rzeczywistości. Tych, którzy próbują się asymilować odrzucają Polacy, widząc w nich
dorobkiewiczów i konkurencję w interesach. Zaś inni Żydzi postrzegają ich, jako zdrajców swojej nacji.
Doskonałym przykładem problemów z asymilacją była historia życia Szlangbauma, który zmienia nawet swoje
nazwisko na Szlangowski. Mimo wielu starań i tak nie jest do końca akceptowany przez żadną ze stron. Ignacy
dostrzega stopniową zmianę zachowania subiektów względem młodego Henryka, gdy ten stał się właścicielem
domu handlowego. Nie pozostaje obojętny
także na przemianę w samym Szlangbaumie,
który z pokornego, cichego i wzbudzającego
Powstanie styczniowe - 22 stycznia 1863 r. rozpoczęło się
sympatię młodzieńca stał się szefem pełną najdłuższe i najbardziej krwawe powstanie
gębą – zarozumiałym, nastawionym na zysk narodowowyzwoleńcze w naszej historii. Swoim zasięgiem
ponad wszystko.Pisarz ukazał powolny objęło Królestwo Polskie, Litwę, Białoruś i część Ukrainy. Od
mechanizm, jaki sprawia, że z lekceważącego pierwszych dni miało nikłe szanse na powodzenie (brak
stosunku do tej mniejszości narodowo- odpowiedniego wyszkolenia i uzbrojenia oraz mała liczba
wyznaniowej rodzi się otwarta nienawiść, walczących, którym mimo wszystko do końca nie brakowało
czyli antysemityzm => wroga postawa wobec zapału i wiary w odzyskanie niepodległości). Gdy powstanie
Żydów, wynikająca z różnego rodzaju upadło Polacy żyli z piętnem kolejnej klęski, wśród fali
uprzedzeń, przekłamań i lęków.
prześladowań, zsyłek i przesiedleń. Wtedy zaczęto wątpić w
romantyczne hasła nawołujące do walki z zaborcami, do
poświęcenia jednostki w imię niepodległości. Pocieszenia
szukano w nowych trendach, które zamiast walki zbrojnej
proponowały rozwój społeczny i gospodarczy.
Emancypacja kobiet
Emancypacja kobiet, czyli umożliwienie im bardziej aktywnego udziału w życiu publicznym,
zapewnienie edukacji oraz pracy zawodowej, była jednym z najważniejszych haseł pozytywizmu.
Problem emancypacji kobiet wiązał się z sytuacją po upadku powstania styczniowego. Wiele rodzin
pozostało wówczas bez środków do życia, ponieważ ich główni żywiciele, czyli mężczyźni polegli w
walce lub zostali zesłani na Syberię. Postawione w takiej sytuacji kobiety musiały zacząć pracować.
Niestety znalezienie godnego stanowiska okazywało się niezwykle trudne, praktyczne umiejętności
były czymś rzadkim wśród pań.
W Lalce również są emancypantki, których sposób zachowania świadczy o wysokim poziomie
świadomości potrzeb i praw, np. Helena Stawska. To kobieta, która straciła męża i sama musiała
utrzymać cały dom, chorą matkę i malutką córeczkę. Nie bała się jednak ciężkiej pracy i przez wiele
godzin dziennie udzielała korepetycji. Poza tym pomagała w porządkowaniu bielizny u baronowej
Krzeszowskiej. Była osobą niezwykle dobrą, prostoduszną i życzliwą wszystkim. Kiedy baronowa
oskarżyła ją o kradzież lalki stanowczo broniła swojej niewinności. Dzięki pomocy Stanisława dostała
pracę kasjerki w sklepie.
O emancypacji możemy również mówić w przypadku prezesowej Zasławskiej. Ta starsza pani nie dość,
że sama zajmowała się gospodarstwem, to jeszcze nie pozwalała narzucać sobie woli innych. W
przeciwieństwie do próżnującej arystokracji gardzącej obowiązkami zdawała sobie sprawę z tego jak
wielką wartością jest praca. Była niezwykle opiekuńcza w stosunku do swoich pracowników i to
właśnie u niej widział Wokulski dobrze odżywionych parobków czy zadowolonych ludzi. Prezesowa
cały swój majątek zapisała na „podrzutków i ich nieszczęśliwe matki” przypieczętowując tym gestem
własną życiową filozofię.
Praca u podstaw i praca organiczna w „Lalce”
Praca u podstaw - rodzaj postawy
Wątki realizowania postulatów pracy u podstaw i
społecznej, w której duży nacisk
organicznej w Lalce widoczne są głównie w działaniach
kładzie się na wykształcenie
Wokulskiego.
wszystkich warstw społecznych,
Realizując pracę u podstaw pomagał ubogim, a jego pomoc
zwiększanie dostępu do edukacji
nie ograniczała się do wsparcia finansowego. Potrafił
podstawowej, zmniejszanie
załatwiać ludziom miejsca pracy (Wysocki, Węgiełek,
poziomu analfabetyzmu, poprawy
Marianna). Warto podkreślić, że zawsze było to pomoc
warunków sanitarnych, w których
obliczona na długofalowy efekt. Nie otrzymywali oni od
żyli najbiedniejsi, pomoc młodzieży
niego pomocy, która pozwalała przetrwać kilku kolejnych
z nizin społecznych w nauce i
dni, lecz taką, która dawała im realne szanse na zmianę
znalezieniu zawodu, itp.
życia, dzięki czemu mogli stawać się użyteczni dla ogółu
społeczeństwa.
Praca organiczna to proces, który
określał społeczeństwo jako żywy
Społeczeństwo polskie pokazane jest jako skrajnie
organizm, zarządzany niemal przez
rozczłonkowane, niepotrafiące współpracować. Z jednej
biologiczne procesy, takie, jakim
strony jest wspomniana powyżej biedota, która każdego dnia
podlegają jednostki. Całe ciało nie
walczyć musi o żywność i wodę, z drugiej oderwana od
może pracować poprawnie, jeśli
rzeczywistości arystokracja pławiąca się w luksusach.
któraś z jego części jest chora.
Wokulski starał się z jednej strony wspierać
Podobnie jest ze społeczeństwem –
najbiedniejszych, a z drugiej zaktywizować najbogatszych,
jeśli któraś z jego warstw nie działa
by ci włączyli się w pracę na rzecz całego społeczeństwa, a
na rzecz ogółu, albo nie zwraca
nie tylko na rzecz powiększania swoich fortun. Służyć temu
uwagi na to, by z nim
miała choćby spółka handlowa założona przez Wokulskiego.
współpracować, reszcie trudno
Praca organiczna była jednak postulatem trudnym do
będzie walczyć o rozwój i dobrobyt
zrealizowania, ponieważ wymagała dużych nakładów
w ogóle.
wysiłku, do którego arystokracja nie była zdolna.
Kompozycja otwarta, czyli
taka, którą cechują luźne związki, a nawet luki
pomiędzy elementami, np. brak powiązania
przyczynowo-skutkowego, nie wyjaśniony finał,
fragmentaryczność świata przedstawionego. W
Lalce najsilniej ujawnia się w zakończeniu. Nie
wiemy, co tak naprawdę stało się z głównym
bohaterem: zginął w ruinach zamku? Przeżył?
Wyjechał? Otwarte zakończenie pozostawia
czytelnika w niepewności. (U!!! znacie ten
rodzaj kompozycji z romantyzmu – Kordian J.
Słowackiego).
Motywy literackie w Lalce
Motyw pracy: w Lalce realizuje się przede
wszystkim pracy dla innych i dla samego
siebie. Stanisław Wokulski pracował od
najmłodszych lat (winiarnia, Bułgaria, sklep,
Paryż). Wierzy, że poprzez pracę można
osiągać sukces. Z kolei dla Rzeckiego praca
stała się filozofią. W powieści pojawiają się
także hasła epoki „praca u podstaw i praca
organiczna”, które mają ulepszyć
społeczeństwo. Stąd chociażby Wokulski
pomaga zdobyć pracę Węgiełkowi,
Wysockiemu, Stawskiej czy Mariannie.
Motyw miłości: niespełniona miłość -
Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Bohater
działa pod wpływem uczucia. W tym celu
zbiera majątek i obraca się w wyższych
sferach. Jednak kobieta nie kocha go. Miłość
do próżnej panny z bogatego domu szkodzi
mężczyźnie. Wokulski oskarża o taką wizję
miłości romantyczną literaturę. A przede
wszystkim dzieła Adama Mickiewicza: „(…)
Dobrze ci tak! tam twoje miejsce... – myślał
Wokulski. – Bo któż to miłość przedstawiał mi
jako świętą tajemnicę? Kto nauczył mnie
gardzić codziennymi kobietami, a szukać
niepochwytnego ideału?... Miłość jest radością
świata, słońcem życia, wesołą melodią w
pustyni a ty co z niej zrobiłeś? (…)”
Również Ignacy Rzecki był zakochany w
Helenie Stawskiej. Rzecki był z natury dobry i
wiedział, że Helena nie jest nim
zainteresowana. Głównie dlatego chciał
zeswatać młodą matkę ze swoim przyjacielem.
Także miłość Zasławskiej oraz stryja
Wokulskiego nie mogła się spełnić, ponieważ
bohaterowie pochodzili z różnych sfer.
Kobieta nawet po wielu latach wciąż żałuje, że
nie mogli być razem. Symbolem tego staje się
miłosny napis na kamieniu.
Motyw miasta: Warszawa-miasto jest tak
Na czym polega nowatorstwo Prusa w Lalce?
1. Narracja – inna niż dotychczas. Relację o
wydarzeniach poznajemy z dwóch źródeł: od
głównego, trzecioosobowego narratora i z
pamiętnika Rzeckiego. Jest to efektowne
nowatorstwo, splot dwóch głosów daje bardzo
pozytywne skutki: przedstawione wydarzenia są
oświetlone z dwóch punktów, stają się jeszcze
prawdziwsze, poza tym pamiętnik w sposób
dodatkowy charakteryzuje starego subiekta i
mentalność ludzi tamtej epoki.
2. otwarta kompozycja, którą stosuje Prus. Powieść
realistyczna powinna być zwarta, a wszelkie jej
elementy winny wynikać z siebie i wzajemnie się
motywować. Prus rozluźnia nieco tę konstrukcję. By
móc przedstawić życie i panoramę swojej
współczesności, wprowadza wiele epizodów, nie
zawsze je kończy. By uatrakcyjnić wymowę dzieła,
pozostawia niejasne zakończenie – właściwie nie
wiemy, co stało się z Wokulskim.
3. Wartością nową jest także psychologizacja
bohaterów – postacie nie tylko stają się
prawdziwsze, autor ujawnia odbiorcom związek
między psychiką a działaniem człowieka – złożoność
czynu, a nie niepodważalną charakterystykę osoby.
Zatem Lalka Bolesława Prusa prawdziwym, panoramicznym
dziełem dojrzałego realizmu, w dodatku nowatorskim w
swojej epoce.
wiernie opisane, że do dziś czytelnicy Lalki
zwiedzają Warszawę śladami Wokulskiego.
Ukazane zostaje życie codzienne mieszczan,
zarówno bogatych, jak i biednych,
mieszkających na Powiślu. Warszawa nie jest
jedynym miastem w powieści. Wokulski udaje
się do Paryża. Stolica Francji to nowoczesne,
dobrze zaplanowane miasto. Dawne wąskie
uliczki zamieniły się w szerokie, rozchodzące
się promieniami od centrum.
Motyw tęsknoty: przejawia się przede
wszystkim w wyznaniach Stanisława
Wokulskiego. Dotyczyły głównie jego
wyjazdu w interesach do Bułgarii. Bohater
tęsknił wówczas nie tylko za ojczyzną, ale
również za ukochaną – Izabelą Łęcką. To dla
niej tak naprawdę postanowił wyjechać, ażeby
z pokaźnym majątkiem móc wreszcie starać
się o jej względy. Tęsknota w połączeniu z
miłością z jednej strony były dla niego
motorem do działania, z drugiej wyniszczały
go i nie pozwalały osiągnąć wewnętrznego
spokoju i harmonii.
Motyw podróży: dotyczy głównie Stanisława
Wokulskiego, którego można uznać za
bohatera w drodze. Pierwsza jego podróż jest
pod przymusem – to zsyłka na Syberię za
udział w powstaniu styczniowym. Następnie
mężczyzna wyjeżdża do Bułgarii, aby zdobyć
majątek. Zdobyte dobra pozwoliłby mu starać
się o względy ukochanej – Izabeli Łęckiej.
Kolejną wyprawą Wokulskiego okazuje się
wyjazd do Paryża, który miał pozwolić mu
zapomnieć o nieszczęśliwej miłości. Dalej,
Stanisław udaje się do Zasławka, żeby
ponownie starać się o względy młodej kobiety.
Ostatnia podróż Wokulskiego to droga
pociągiem z Warszawy do Krakowa. Podróż ta
kończy się w Skierniewicach z uwagi na
przebieg podsłuchanej rozmowy na temat
stosunku Izabeli do miłości. Życiowa podróż
bohatera wiedzie przez wertepy naznaczone
uczuciem do Łęckiej.
Motyw domu: pojawiają się różne domy. Jest
opis domu rodzinnego Rzeckiego, w którym
bohater uczył się patriotyzmu, miłości do
Napoleona. Innym domem jest mieszkanie
Tomasza Łęckiego. Bogaty salon z braku
pieniędzy zaczął popadać w ruinę. Z kolei
posiadłość w Zasławku to gościnne i spokojne
miejsce. Przypomina dworek w Soplicowie w
dziele Mickiewicza. Na koniec dom Geista
będzie przykładem mieszkania badacza, który
skupia się na postępie. W takim domu
najważniejsze są sprzęty naukowe potrzebne
do przeprowadzania badań. Sprzęty
codziennego użytku są mocno ograniczone.
Motyw samotności: samotny jest przede
wszystkim Stanisław Wokulski. Jest
indywidualistą, typem samotnika. Choć otacza
się różnymi ludźmi, tak naprawdę wadzi się z
losem samemu. Z uwagi na uczucie do Łęckiej
Wokulski wydaje się jeszcze bardziej samotny.
Innym typem samotnika będzie Ignacy Rzecki,
który jako stary subiekt już przyzwyczaił się
do swojego stanu. Sprawia wrażenie jakby
żyło mu się dobrze samotnie. Czuje się
niezrozumiany przez otaczający świat.
Motyw przyjaźni: to przede wszystkim
relacja Ignacego Rzeckiego ze Stachem
Wokulskim. Pomimo znacznej różnicy wieku,
pomiędzy bohaterami jest silna więź. Chociaż
stroną dającą w tej relacji jest przede
wszystkim stary subiekt, to jednak ich
przyjaźń trwa. Ignacy dobrze życzy
Wokulskiemu i martwi się o niego. Chce, żeby
młody mężczyzna szczęśliwie się ożenił,
nawet podsuwa mu kandydatkę, w której sam
jest zakochany. Taki gest jest wyrazem
najwyższej życzliwości względem przyjaciela.
Oprócz tego Rzecki dba o sklep, natomiast
Wokulski stara się, ażeby subiektowi niczego
nie brakowało.
Motyw patriotyzmu: przejawia się on przede
wszystkim w postawach Ignacego Rzeckiego
oraz Stanisława Wokulskiego. Ignacy Rzecki
popiera Napoleona. Widzi w postaci Francuza
nadzieję na wolność ojczyzny. W swoim
pamiętniku wspomina walki, w których brał
udział przed laty. Z kolei Stanisław Wokulski
za udział w powstaniu trafił za karę na
Syberię. W walce o wolność ojczyzny wykazał
się ogromną odwagą. Obaj mężczyźni całym
sercem liczą na odnowienie się ich ojczyzny.
Pomimo dostrzegania licznych wad i przywar
Polaków, kochają swój kraj. Jako patrioci są
też przykładnymi obywatelami.
Motyw cierpienia: Stanisław Wokulski cierpi
przede wszystkim w sferze uczuciowej. Jest
zakochany w kobiecie, która go nie kocha.
Kupiec ciągle spotyka się z jej lekceważeniem
oraz ignorancją. W dodatku kobieta flirtuje z
innymi mężczyznami, co tylko dobija. Bohater
uważa, że prawdziwą przyczyną jego uczucia
jest podążanie za ideałami wpojonymi mu
przez romantyczną literaturę. Nadal nie widzi
winy w samej Izabeli.
Motyw lalki i theatrum mundi: to kluczowy
motyw z uwagi na tytuł powieści. Sam autor
przyznaje się, że wzorował się na
rzeczywistym procesie o kradzież lalki, który
wykorzystał następnie w swoim dziele.
Baronowa Krzeszowska oskarża młodą Helenę
Stawską o przywłaszczenie sobie lalki.
Zabawka należała dawniej do zmarłej córki
baronowej, a kobieta podpatrzyła jak córka
Stawskiej bawi się identyczną lalką. Finalnie
okazuje się, że służąca potłukła lalkę i ukryła
strychu w obawie przed reakcją
Krzeszowskiej. Pojawiają się też lalki w
witrynie sklepowej. Rzecki nakręca je niczym
demiurg w teatralnym świecie złożonym z
kukieł, w myśl zasady, że życie to teatr
(theatrum mundi). W tym przypadku lalki
mogą być metaforą bohaterów, którymi można
sterować. Również na poziomie pisarskiej
refleksji, w której w rolę lalkarza wcielałby się
sam Bolesław Prus. Z innej strony, określenie
„lalki” źle się kojarzy i odnosi się szczególnie
do próżnych i lekkomyślnych kobiet. W takiej
interpretacji główną lalką w powieści byłaby
wówczas oczywiście Izabela Łęcka.
Motyw non omnis moriar: pojawia się w
zakończeniu, które samo w sobie jest
tajemnicze, przede wszystkim przez nieznany
los Wokulskiego i posiada ponadto wydźwięk
pesymistyczny. Umiera stary subiekt Rzecki,
na scenie pozostają niedołędzy, łajdacy i
ludzie pochłonięci robieniem majątku, ale
KONTEKSTY
 Metafora świata jako teatru a ludzi jako
marionetek, aktorów jest metaforą bardzo
starą, znaną już u Szekspira („Makbet”)
czy nawet Jana Kochanowskiego (fraszka
O żywocie ludzkim).
 Arkadia: Zasławek przypomina miejscami
Soplicowo z „Pana Tadeusza”
Mickiewicza - panuje tam ład i etykieta,
na posiłki wzywa dźwięk dzwonu,
gospodarstwo jest zadbane i bogate, w
epopei opisany jest m. in. ostatni zajazd, u
Prusa czytamy o ostatnim romantyku -
Rzeckim.
 Idealiści: Wokulski był idealistą miłości,
Rzecki żył w kulcie Napoleona i ojczyzny
a Ochocki był entuzjastą nauki. Inni
późniejsi idealiści to: Tomasz Judym z
„Ludzi bezdomnych” Stefana
Żeromskiego (żył w przekonaniu misji
społecznej), doktor Rieux z
„Dżumy” Alberta Camusa (pełnił misję
uleczania chorych).
 Bohater romantyczny cierpiący a) z
powodu nieszczęśliwej miłości b) na ból
istnienia: „Cierpienia młodego Wertera” J.
Goethego.
 Bohater na granicy dwóch epok: Tomasz
Judym z „Ludzi bezdomnych” Stefana
Żeromskiego.
hasło w liście od Węgiełka „Non omnis
moriar” (nie wszystek umrę) sugeruje
przetrwanie idealistów i wartości.
 Żydzi: Szlangbaumowie i doktor Szuman,
czyli reprezentanci Żydów -. Później
tematykę tej mniejszości narodowej w
podobny sposób, czyli w kontekście
głoszonej asymilacji, poruszali: Stanisław
Wyspiański w „Weselu”, Maria
Konopnicka w noweli „Mendel Gdański”.
DODATEK: Lalka na maturze pisemnej (w
starej formule)
 2008 r. "Sen jako sposób prezentowania
postaci literackiej" - na podstawie Lalki
 2012 r. - Porównaj postawy życiowe
Izabeli Łęckiej i Joanny Podborskiej
ukazane w podanych fragmentach Lalki
Bolesława Prusa i Ludzi bezdomnych
Stefana Żeromskiego. Odwołując się do
znajomości utworów zwróć uwagę na
okoliczności, które miały wpływ na
ukształtowanie osobowości bohaterek.
 2015 r. - "Wola człowieka czy
niekontrolowane siły decydują o losie
ludzkim?" Rozważ problem i uzasadnij
swoje zdanie, odwołując się do podanego
fragmentu Lalki, całego utworu Bolesława
Prusa oraz innego tekstu kultury.
 2018 r. -„Czy tęsknota jest siłą
napędzającą ludzkie życie czy niszczącą”
na podstawie fragmentu "Lalki".