Professional Documents
Culture Documents
oXbr[ Jm{Q>qIS>rH$a
AZwH$_oUH$m
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
C[ghma .............................................................................................. 48
CXy
qgYr
V{bwJy
am{_Z g`mb{IZ [Vr `m [Vr_`{ odoeQ> g`mgmR>r dU_mb{Vrb odoeQ> Aja{ [wT>rb _mU{ dm[abr OmVmV.
g`m
oMh
g`m
oMh
EH$
[mM
Xhm
[fimg
e^a
[mMe{
EH$ hOma
M
3
oh]y
_m`m
AjamoH$V
g`m OJmV gd "AmVaamQ>r` AH$' oMhmMm C[`m{J H$$Z g`mb{IZ H{$b{ OmV{. ey` V{ ZD$ `m AH$mgmR>r 0,1, 2,
3, 4, 5, 6, 7, 8 AmoU 9 hr Xhm AH$oMh{ dm[abr OmVmV. o]oQ>e EZgm`bm{o[oS>`m _`{ `m AH$oMhmMm C{I "qhXyAa{o]H$ `w_abg' Agm Amh{. `m AH$ oMhmMm C[`m{J H$$Z O{ g`m b{IZ H{$b{ OmV{ `mbm Xe_mZ g`mUmbr Ag{
hQ>b{ OmV{. OJmV g`m gdgm_m`[U{ "Xe_mZ g`m Umbr_`{M' g`m b{IZ H{$b{ OmV{. `m Xhm AH$oMhmZm "oS>Q>g'
Ag{hr hUVmV.
o_mZ g`mUmbr _`{ H{$di 0 AoU 1 Xm{ZM AH$ oMh{ dm[abr OmVmV. `mZm ]rQ>g (Bit : binary digits) Ag{
hUVmV.
gJUH$s` JoUVmgmR>r o_mZ g`m UmbrMm C[`m{J hm{Vm{. H$mhr g`m Umbr AmoU `m_`{ dm[abr OmUmar AH$
oMh{ [wT>rb _mU{ Amh{V.
g`m Umbr
AH$ oMh{
o_mZ
0 AmoU 1
o_mZ
0, 1 AmoU 2
MVw_mZ
0, 1, 2, AmoU 3
[M_mZ
0, 1, 2, 3, AmoU 4
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 AmoU 7
AQ>oMh [V
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 AmoU 9
Xe_mZ [V
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,A, B, C, D, E AmoU F
fm{S>e oMh [V
H$mhr g`m Umbr AmoU `m`mVrb g`m b{IZ [wT>rb _mU{ Amh{.
o_mZ
o_mZ
MVw_mZ
[M_mZ
AQ>oMh [Vr
0000
000
00
00
000
0001
001
01
01
001
0010
002
02
02
002
0011
010
03
03
003
0100
011
10
04
004
0101
012
11
10
005
0110
020
12
11
006
0111
021
13
12
007
1000
022
20
13
010
1001
100
21
14
011
1010
101
22
20
012
10
Xe_mZ
fm{S>e oMh[V
o_mZ
o_mZ
MVw_mZ
[M_mZ
1011
102
23
21
013
11
1100
110
30
22
014
12
1101
111
31
23
015
13
1110
112
32
24
016
14
1111
120
33
30
017
15
10000
121
100
31
020
16
10
10001
122
101
32
021
17
11
10010
200
102
33
022
18
12
10011
201
103
34
023
19
13
10100
202
110
40
024
20
14
AQ>oMh [Vr
Xe_mZ
fm{S>e oMh[V
Aem H$ma`m WmoZH$ oH$_Vr Amh{V. [wT>rb gmaUrM{ H$miOr[ydH$ oZarjU H$am.
WmZ
WmoZH$ qH$_V
WmoZH$ qH$_V
g__y` BJOr eX
EH$H$
100
Unit
XeH$
101
10
Ten
eVH$
102
100
Hundred
hOma
103
1000
Thousand
(A`wV) XhmhOma
104
10000
Ten thousand
(oZ`wV) bmI
105
100000
Lac/Lakh
WmZ
WmoZH$ qH$_V
WmoZH$ qH$_V
g__y` BJOr eX
106
1000000
Million
H$m{Q>r
107
10000000
Crore
108
100000000
Ten crore
([) AO
109
1000000000
Hundred crore
Id
1010
10000000000
Thousand crore
oZId
1011
100000000000
---
_hm[
1012
1000000000000
Billion
eHy$
1013
10000000000000
Ten billion
(g_w) OboY
1014
100000000000000
hundred billion
A`
1015
1000000000000000
Thousand billion
_`
1016
10000000000000000
---
[amY
1017
100000000000000000
Lac billion
1018
1000000000000000000
Trillion
mMrZ dmL>_`mV oZ`wV (bj), g_w (eVH$m{Q>r) Ag{ g`mdmMH$ eXhr AmT>iyZ `{VmV.
o_mZ g`mUmbr _`{ AH$m`m WmoZH$ oH$_Vr (COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>{) AZwH$_{ 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128,
256, 512, 1024,....`m _mU{ Amh{V hUO{ 210 hUyZ 1024 bm "oH$bm{' Ag{hr hQ>b{ OmV{.
o_mZ g`m Umbr _`{ AH$m`m WmoZH$ oH$_Vr (COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>{) AZwH$_{ 1, 3, 9, 27, 81, 243, 729, 210,
2187, 6561, 19683,....`m _mU{ Amh{V.
MVw_mZ g`m Umbr_`{ AH$m`m WmoZH$ oH$_Vr AZwH$_{ (COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>{) 1, 4, 16, 64, 256, 1024,
4096, 16384,.... `m _mU{ Amh{V.
g_g`m, odf_g`m
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, .... `m g`mZm ZgoJH$ g`m (qH$dm _m{Og`m) Ag{ hUVmV. gm_m`[U{ hm
AZV g`mgM 'N' `m AjamZ{ XeodVmV.
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,....`m
g`mZm [yU g`m Ag{ hUVmV. gm_m`[U{ [yU g`mMm gM 'W' `m AjamZ{
XeodVmV. ZgoJH$ g`mMm gM hm [yU g`mgMmMm C[gM Amh{.
F$U [yUmH$ {-1, -2, -3, -4,....{ AmoU [yU g`m `m`m g`m{JmZ{ "[yUmH$ g`m gM' V`ma hm{Vm{. [yUmH$ g`m gM
"I' `m AjamZ{ XeodVmV. ZgoJH$ g`mgM, [yU g`mgM, YZ [yUmH$mMm gM AmoY F$U [yUmH$mMm gM h{ gd gM [yUmH$
g`mgMmM{ C[gM Amh{V.
EImm g`m gMmVrb `{H$ g`m d oVMm WmZ H$_mH$ `m _`{ Agb{`m odoeQ> g]YmZ{ gMmVrb gd g`mMr
_mS>Ur H{$b{br AgV{ V|hm `m H$o_V _mS>Urbm "H$o_H$m' (sequence) Ag{ hUVmV.
oXb{`m g`m H$o_H{$Vrb H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV g`m_Yrb \$aH$ pWa (Constant) Ag{b Va `m g`m H$o_H{$bm
"AH$JoUVr l{T>r' Ag{ hUVmV.
ZgoJH$ g`mgM, [yU g`mgM AmoU [yUmH$ g`mgM _Yrb KQ>H$ MT>`m (qH$dm CVa`m) H$_mZ{ _mS>b{ AgVm
"AH$JoUVr l{T>r' V`ma hm{VmV. `m g`ml{T>r _Yrb Xm{Z H$_mJV g`m_Yrb \$aH$ "EH$' AgVm{. CXm. 1,2,3,4,5,6,....
`m [yUmH$ g`mZm "Xm{ZZ{' oZe{f ^mJ OmVm{ `m g`mZm g_ g`m Ag{ hUVmV. 2, 4, 6, 8, 10,.... `m g_ g`m
Amh{V. H$m{U`mhr [yUmH$ g`{Mr Xwfl[Q> H{$br AgVm g_ g`m o_iV{. CXm. 6 x 2 =12, 5 X 2 = 10. Am[Umg g_ g`m
MT>`m (qH$dm CVa`m) H$_mZ{ _mS>`m AgVm g_ g`mMr AH$JoUVr l{T>r V`ma hm{V{. Aemd{ir H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV
g`m_Yrb \$aH$ "Xm{Z' AgVm{. H$m{U`mhr Xm{Z g_g`mMr ]{arO g_ g`mM AgV{ AmoU H$m{U`mhr g_ g`m_Yrb
\$aH$ X{Irb g_ g`mM AgV{.
`m [yUmH$ g`mZm Xm{ZZ{ oZe{f ^mJ OmV Zmhr (`m [yUmH$ g`mZm Xm{ZZ{ ^mJb{ AgVm "EH$' ]mH$s CaV{) `m
g`mZm odf_ g`m Ag{ hUVmV. H$m{U`mhr [yUmH$ g`{`m Xwfl[Q>rVyZ EH$ dOm H{$bm qH$dm H$m{U`mhr [yUmH$ g`{Mm
Xwfl[Q>r_`{ EH$ o_iodbm AgVm odf_ g`m o_iV{. odf_ g`m MT>`m (qH$dm CVa`m) H$_mZ{ _mS>`m AgVm odf_ g`mMr
AH$JoUVr l{T>r V`ma hm{V{. H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV odf_ g`m_Yrb \$aH$ "Xm{Z' AgVm{. H$m{U`mhr Xm{Z odf_ g`mMr
]{arO hr Z{h_r g_g`m AgV{. Vg{M H$m{U`mhr Xm{Z odf_ g`m_Yrb \$aH$ hm g_ g`mM AgVm{. hr _mohVr Am[Umg
oMhm`m gmhm`mZ{ [wT>rb _mU{ _mS>Vm `{V{.
9
{1, 2, 3, 4, 5, 6,...}
{0, 1, 2, 3, 4, 5,... }
{x | x
Oa a AmoU b N, Va a + b N,
a, b N
ii)
Oa a AmoU b W, Va a + b W,
a, b W
iii)
Oa a AmoU b I, Va a + b I,
a, b I
iv)
Oa a AmoU b I, Va a - b I
v)
Oa a AmoU b E, Va a + b E, a - b E
vi)
Oa a AmoU b O, Va ab O
vii)
Oa a AmoU b O, Va a + b E, a - b E
viii)
Oa a AmoU b N, Va a - b I
ix)
Oa a AmoU b W, Va a - b W
x)
Oa a E, AmoU b O Va abE
Xi)
Oa a E, AmoU b o Va a+bO
xii)
Oa a E, AmoU B O Va a-bO
10
1
4
9
16
25
36
49
64
81
100
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
`m _mS>UrM{ H$miOr[ydH$ oZarjU H{$b{ AgVm Ag{ AmT>iyZ `{V{ H$s, n hr H$m{UVrhr ZgoJH$ g`m Ag{b Va 1 + 3 +
5 + 7 + 9 +....+(2n - 1) = n2 hUO{M [oh`m "n' YZ odf_ g`mMr ]{arO "n2' BVH$s AgV{.
odf_ g`mMr _mS>Ur AmUIr EH$m [VrZ{ H{$br AgVm `m _mS>UrM{ JwUode{f [wT>rb _mU{ AmT>iyZ `{VmV.
1
3+5
7 + 9 + 11
13 + 15 + 17 + 19
21 + 23 + 25 + 27 + 29 + 31
31 + 33 + 35 + 37 + 39 + 41
43 + 45 + 47 + 49 + 51 + 53 + 55
57 + 59 + 61 + 63 + 65 + 67 + 69 + 71
73 + 75 + 77 + 79 + 81 + 83 + 85 + 87 + 89
1
8
27
64
125
216
343
512
729
=
=
=
=
=
=
=
=
=
`m _mS>Ur_`{ Am[`mbm H$mhr odf_ g`m`m ]{aO{Z{ [yU KZ g`m o_imb{`m Amh{V.
g_ g`m`m _mS>Ur _`{hr Am[`mbm H$mhr JwUode{f AmT>iyZ `{VmV. g_ g`m`m _mS>UrM{ H$miOr[ydH$ oZarjU
H$am AmoU `m _mS>UrM{ JwUode{f g_OdyZ K{D$ `m.
2
1X2
2+4
2x3
2+4+6
12
3x4
2+4+6+8
20
4x5
2 + 4 + 6 + 8 + 10
30
5x6
2 + 4 + 6 + 8 + 10 + 12
42
6x7
2 + 4 + 6 + 8 + 10 + 12 + 14
56
7x8
2 + 4 + 6 + 8 + 10 + 12 + 14 + 16
72
8x9
2 + 4 + 6 + 8 + 10 + 12 + 14 + 16 + 18
90
9 x 10
11
4. AH$JoUVr l{T>r
EImm g`m gMmVrb `{H$ g`m d oVMm WmZ H$_mH$ `m_`{ Agb{`m odoeQ> g]YmZ{ gMmVrb g`mMr H$_dma
_mS>Ur H{$b{br AgV{ V|hm `m H$o_V _mS>Urbm "H$o_H$m (Sequence)' Ag{ hUVmV.
ZgoJH$ g`mgM, [yU g`mgM, [yUmH$ g`mgM, g_ g`mgM, odf_ g`mgM `m "H$o_H$m' Amh{V.
O|hm oXb{`m g`m H$o_H{$Vrb H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV g`m_Yrb \$aH$ pWa Ag{b Va `m g`m H$o_H{$bm "AH$JoUVr
l{T>r' Ag{ hUVmV.
ZgoJH$ g`mgM, [yU g`mgM, [yUmH$ g`mgM, odf_ g`mgM AmoU g_ g`mgM `m "AH$JoUVr l{T>r' Amh{V.
`m oedm` AmUIr H$mhr AH$ JoUVr l{T>tMr CXmhaU{ [wT>rb _mU{.
i)
\$aH$ 3 Mm
ii)
\$aH$ 4 Mm
iii)
\$aH$ 5 Mm
iv)
\$aH$ 6 Mm
v)
\$aH$ 7 Mm
`m gd AH$JoUVr l{T>t_`{ H{$di ZgoJH$ g`mMm g_m{de AgyZ `{H$ H$o_H{$Vrb W_ [X "EH$' Amh{. `m gd "AH$JoUVr
l{T>r' Amh{V. H$maU H$m{U`mhr H$o_H{$Vrb H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV g`m_Yrb \$aH$ pWa (Constant) Amh{. `m gd "AH$JoUV
l{T>tMm' EH$ JwUode{f Agm Amh{ H$s, H$m{U`mhr EH$m AH$JoUV l{T>rVrb Xm{Z g`mMm JwUmH$ma H$$Z o_iUmar g`m hr
`mM AH$JoUV l{T>r _`{M Ag`mM{ AmT>iyZ `{Bb. darb [oh`m l{T>rV 4 x 7 = 28 h{ l{T>rV Amh{V.
AmVm [wT>rb H$o_H$mM{ H$miOr[ydH$ oZarjU H$am.
1)
2)
3)
4)
2
7
4
7
6
7
1
7
3
7
5)
6
11
7
11
8
11
9
11
10
,....
11
5
7
,....
`m gd AH$JoUVr l{T>r Amh{V Ag{ oZpMV[U{ hUVm `{V{. 13, 17, 21, 25, 29,.... `m H$o_H{$Vrb W_[X = a = 13
Amh{. AmoU gmYmaU \$aH$ = d = 4 Amh{. `m H$o_H{$Mr _mS>Ur Am[`mbm [wT>rb _mU{ H$aVm `{Bb. (13), (13 + 1 x 4),
12
(13 + 2 x 4), (13 + 3 x 4), (13 + 4 x 4),.... hUO{M 13, 17, 21, 25, 29,.... `m H$o_H{$Vrb "n' d{ [X
13 + (n - 1) x 4 h{ Amh{.
87, 84, 81, 78, 75,.... `m H$o_H{$Vrb
= t1 = a = 87 Amh{.
W_ [X
oVr` [X = t2 = a - 3 = 84 Amh{.
VVr` [X
t3 = a - 6 = 81 Amh{.
MVwW [X
t4 = a - 9 = 78 Amh{.
[mMd{ [X
t5 = a - 12 = 75 Amh{.
`m oZarjUmd$Z Ag{ hUVm `{V{ H$s `m AH$JoUVr l{T>rVrb "n' d{ [X tn = 87 - (n - 1) x 3 hm{`. H$maU `m l{T>r_`{
gmYmaU \$aH$ = d = - 3 hm{`. hUyZ oXb{`m AH$JoUV l{T>tMr EH$ gmaUr V`ma H$aVm `{Bb.
H$o_H$m / AH$JoUV l{T>r
W_ [X
gmYmaU \$aH$
gm_m`[X "n' d{ [X
Arithmetic Progression
tn
1, 3, 5, 7, 9, 11,....
2n - 1
2, 4, 6, 8, 10, 12,....
2n
5n - 4
13
4n + 9
87
-3
90 - 3n
1.6
1.2
1.2n + 0.4
2
4
6
1
, 2 , 3 , 5 ,....
7
7
7
7
2
7
6
7
8
9
9 , 8 , 7 , 6 ,....
11
11 11 11
6
11
10
11
2
7
9n 7
115 -10n
11
CXmhaUmW EH$m AH$JoUV l{T>rM{ 22 d{ [X 153 Amh{ AmoU 37 d{ [X 453 Amh{ Va Vr AH$JoUVr l{T>r em{Ym AmoU `m
l{T>rM{ 16 d{ [X H$m{UV{ V{ gmJm.
CH$b `{W{ t22 = 153 AmoU t37 = 453 Ag{ oXb{b{ Amh{.
t22 = a + (22 - 1) d
= 153 = a + 21d
= 453 - 153
a + 36d - a - 21d
= 300
15d = 300
d = 20
AmoU a + 21 d = 153
a + 21 (20) = 153
a + 420 = 153
a = 153 - 420 = - 267
hUO{ oXb{`m AH$JoUV l{T>rM{ W_[X -267 Amh{ AmoU gmYmaU \$aH$ +20 Amh{. hUyZ Vr AH$JoUV l{T>r -267,
-247, -227, -207, -187,.... Aer Amh{. `m AH$JoUV l{T>rM{ 16 [X em{Yy.
tn
= a + (n - 1) d
AH$JoUV l{T>r _`{ Agb{`m g`mMr ]{arO H$er em{YVm `{Bb V{ g_OmdyZ K{D$.
g_Om EH$m AH$JoUV l{T>rM{ [ohb{ [X "a' Amh{, AI{aM{ [X 'k' Amh{ AmoU gmYmaU \$aH$ "d' Amh{. Va Vr AH$JoUV
l{T>r [wT>rb Xm{Z H$mamZr _mS>Vm `{Bb.
i)
a, a + d, a + 2d, a + 3d,....k
qH$dm
ii)
AmVm Am[U `m AH$ JoUV l{T>rVrb gd g`mMr ]{arO H$er H$aVm `{Bb V{ [mh.
'Sn' hr oXb{`m [XmMr ]{arO Ag{b Va
Sn = a + (a + d) + (a + 2d)... (k - 2d) + (k - d) + k
Sn = k + (k - d) + (k - 2d).... (a + 2d) + (a + d) + a
2 x Sn = n x (a + k)
Sn = n (a + k)
2
`m dZ Am[`mbm "n' [X{ AgUm`m AH$JoUVr l{T>rVrb gd [XmMr ]{arO hr [ (W_[X + AI{aM{ [X) x EHy$U
[XmMr g`m 2 ] EdT>r AgV{ Ag{ hUVm `{V{.
AI{aM{ [X, k h{ n d{ [X Ag{b Va tn = k = a + (n - 1) d oh qH$_V Am[U darb gymV R>{dy
Sn =
n
(a + { a + (n - 1) d } ]
2
Sn = n [ 2a + (n - 1) d ]
2
ZVa `{Um`m 161, 207, 253,.... `m VrZ AH$s odf_ g`mZm 23 Z{ oZe{f ^mJ OmVm{. hUyZ `m AH$JoUV
l{T>rVrb gmYmaU \$aH$ 46 Amh{. `m AH$JoUV l{T>r _`{ EHy$U 20 [X{ Amh{V.
a = 115, d = 46, k = 989 AmoU n = 20
`m oH$_VtMm C[`m{J H$$Z Am[U 23 Z{ ^mJ OmUm`m gd VrZ AH$s odf_ g`mMr ]{arO em{Yy.
Sn = n [(a + 1) = 20 (115 + 989)
2
= 10 x 1104 = 11040
qH$dm
Sn =
n
20
[2a + (n - 1) d ] =
[230 + 19 x 46]
2
2
15
5. ^yo_Vr l{T>r
O|hm oXb{`m g`m H$o_H{$Vrb H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV g`mM{ JwUm{ma pWa (Constant) Ag{b Vr `m g`m H$o_H{$bm
"^yo_Vr l{T>r' Ag{ hUVmV.
^yo_Vr l{T>rMr H$mhr CXmhaU{ [wT>rb _mU{
i) 1, 2, 4, 8, 16, 32,....
ii) 1, 3, 9, 27, 81, 243,....
iii) 1, 0.5. 0.25, 0.125, 0.0625,....
`m gd ^yo_Vr l{T>t_`{ W_ [X "1' Amh{. EH$mM l{T>rVrb H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV g`mM{ JwUm{ma pWa Amh{. hUO{
[oh`m l{T>rV 2 = 2, 4 = 2, 8 = 2 `m_mU{ AmoU `{H$ l{T>rVrb H$m{U`mhr Xm{Z [Xm`m JwUmH$mamZ{ o_iUmar g`m
1
hr `mM ^yo_Vr l{T>r _`{ Amh{. hUO{ Xwg`m l{T>rVrb g`mMm JwUmH$ma 3 x 9 = 27, 9 x 27 = 243 `mM l{T>rV Amh{V.
AmVm [wT>rb H$mhr H$o_H$mM{ H$miOr[ydH$ oZarjU H$am.
1) 16, 24, 36, 54, 81....
2) 1024, 512, 256, 128, 64,....
3) 20, 200, 2000, 20000, 200000,....
`m gd ^yo_Vr l{T>r Amh{V Ag{ oZpMV[U{ hUVm `{V{. 16, 24, 36, 54, 81,.... `m H$o_H{$Vrb W_ [X d a = 16 Amh{.
AmoU gmYmaU JwUm{ma (r) Amh{.
r =
24
16
36
54
81
=
=
24
36
54
= ,,,,,,, = 1.5
.
= a
= 1024
t2
= ar
= 1024 x (o.5)
t3
t4
t5
= 512
`md$Z Ag{ hUVm `{V{ H$s ^yo_Vr l{T>rM{ W_ [X a Ag{b AmoU gmYmaU JwUm{ma (Common ratio) r Ag{b Va Vr
^yo_Vr l{T>r a, ar, ar2, ar3, ar4,.... `m _mU{ _mS>Vm `{V{. `m ^yo_Vr l{T>rM{ gdgmYmaU [X (n d{ [X)
tn = ar(n-1) Amh{ Ag{ hUVm `{V{.
16
gd gmYmaU[U{ Ag{ hUVm `{V{ H$s ^yo_Vr l{T>r_`{ W_ [X = a hr H$m{UVrhr ey`{Va g`m Agy eH$V{. r Mr qH$_V 0
qH$dm 1 [{jm d{Jir AgU{ Amd`H$ AgV{. n Mr qH$_V H$m{UVrhr ZgoJH$ g`m AgV{.
[ a 0,
r0
or
r 1,
n N]
^yo_Vr l{T>r_`{ AgUm`m g`mZm "[a[naV _mUmV' AgUm`m g`m Ag{hr hUVmV.
Xe_mZ g`m Umbr_Yrb g`m_`{ AgUm`m AH$m`m WmoZH$ oH$_Vr EH$H$ (1), XeH$ (10), eVH$ (100),
gh (1000), Xegh qH$dm A`wV (10000), bmI qH$dm oZ`wV (100000), Xhm bmI qH$dm `wV (1000000), H$m{Q>r
(10000000), XeH$m{Q>r qH$dm A]wX (100000000), AO qH$dm [ (1000000000), Id (10000000000), oZId
(1000000000), _hm[ (1000000000000), eHw$ (1013) g_w qH$dm OboY (1014), A` (1015), _` (1016)
AmoU [amY (1017) hr EH$ ^yo_Vr l{T>rM Amh{.
o_mZ g`m Umbr_Yrb bit ]rQ>`m WmoZH$ oH$_Vr (COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>{) 1, 2, 4, 8, 32, 64,.... hr X{Irb EH$
^yo_Vr l{T>rM Amh{.
O|hm VrZ g`m [a[naV _mUmV AgVmV V|hm _Ybr g`m hr BVa Xm{Z g`mMr "^yo_Vr _`' AgV{. H$m{U`mhr Xm{Z
g`mMm ^yo_Vr_` hUO{ `m Xm{Z g`m`m JwUmH$mamM{ dJ_i
y hm{` a AmoU b `m Xm{Z g`mM{ ^yo_Vr_` ab BVH{$ hm{`.
^yo_Vr l{T>r _mS>`mgmR>r W_ [X (a) AmoU gm_m` JwUm{ma (r) `mMr qH$_V _mhrV Agmdr bmJV{.
CXmhaU EH$m ^yo_Vr l{T>rM{ oVga{ [X 576 AgyZ [mMd{ [X 1296 Amh{ Va `m l{T>rM{ AmR>d{ [X H$m{UV{ ? AmoU W_ [X
H$m{UV{ ?
CH$b : oVga{ hUO{ t3 , [mMd{ [X hUO{ t5 AmoU W_ [X hUO{ t1 hm{Bb.
t3 = 576 AmoU t5 = 1296 Va t8 = ?
t5 = ar5-1 = ar4 = 1296 AmoU
t5
t3
ar4
=
ar2
1296
576
r2 = 2.25
r = 2.25 = 1.5
t8 = ar8-1 = ar7 = ar4 x r3
t8 = 1296 x ( 1.5)3
t8 = 1296 x 3.375
t8 = 4374
AmVm Am[U ^yo_Vr l{T>rVrb "n' g`mMr ]{arO H$er em{YVmV V{ [mh. g_Om a, ar, ar2, ar3....arn-1 `m ^yo_Vr
l{T>rVrb "n' g`mMr ]{arO Sn Amh{.
a + ar + ar2 + ar4...+arn-1
= Sn
a (1 + r + r2 + r3 + r4 + rn-1) = Sn
(r - 1)
AH$JoUV l{T>r AmoU ^yo_Vr l{T>r `mVrb \$aH$ bjmV `{`mgmR>r EH$ [ma[mnaH$ H$Wm gmoJVbr OmV{. Vr [wT>rb_mU{ "A' AmoU "]' `m Xm{Z o_mZr EH$m _oh`mV Ag{ oZpMV H{$b{ H$s A Z{ ] bm Xaam{O "EH$ bmI' $[`{ md`mM{ AmoU
`mM d{ir "A' bm "]' Z{ AmX`m oXder oXb{`m aH$_{`m Xwfl[Q> aH$_ md`mMr Va _ohZm AI{arg H$m{UmOdi OmV aH$_
O_m hm{Bb ?
[wT>rb gmaUr d$Z h{ CXmhaU [Q> hm{Bb.
oXZmH$
A Z{ ] bm oXb{br aH$_
A bm ] H$Sy>Z m aH$_
1)
1,00,000 $
1 [gm
2)
1,00,000 $
2 [g{
3)
1,00,000 $
4 [g{
4)
1,00,000 $
8 [g{
5)
1,00,000 $
16 [g{
6)
1,00,000 $
32 [g{
7)
1,00,000 $
64 [g{
8)
1,00,000 $
128 [g{
9)
1,00,000 $
256 [g{
10)
1,00,000 $
512 [g{
11)
1,00,000 $
1024 [g{
12)
1,00,000 $
2048 [g{
13)
1,00,000 $
4096 [g{
18
oXZmH$
A Z{ ] bm oXb{br aH$_
A bm ] H$Sy>Z m aH$_
14)
1,00,000 $
8192 [g{
15)
1,00,000 $
16384 [g{
16)
1,00,000 $
32768 [g{
17)
1,00,000 $
65536 [g{
18)
1,00,000 $
131072 [g{
19)
1,00,000 $
262144 [g{
20)
1,00,000 $
524288 [g{
21)
1,00,000 $
1048576 [g{
22)
1,00,000 $
2097152 [g{
23)
1,00,000 $
4194304 [g{
24)
1,00,000 $
8388608 [g{
25)
1,00,000 $
16777216 [g{
26)
1,00,000 $
33554432 [g{
27)
1,00,000 $
67108864 [g{
28)
1,00,000 $
134217728 [g{
29)
1,00,000 $
268435456 [g{
30)
1,00,000 $
536870912 [g{
`m gmaUrM{ H$miOr[ydH $ oZarjU H{$b{ AgVm AmT>iZy `{V{ H$s, [oh`m 28 oXdgmV A Z{ ] bm oXb{br aH$H$_ 28,00,000
$[`{ AgyZ `mM H$mbmdYr_`{ A bm ] H$Sy>Z m Pmb{br aH$_ 268435455 [g{ hUO{ 26,84,354.55$[`{ Amh{.
_ohZm AI{arg hUO{ 30 oXdgmZVa _mF$ A bm ] Z{ oXb{br EHy$U aH$_ 1073741823 [g{ hUO{M 1,07,37,418
$[`{ 23 [g{ hm{`.
Wm{S>`mV Ag{ AZw_mZ H$mT>Vm `{Bb
hr, 28 oXdgm`m \{$]wdmar _oh`mV, hr X{dmU-K{dmU Pmbr AgVr Va "]' bm
o_imb{br aH$_ OmV hm{Vr. [aVw BVa H$m{U`mhr _oh`mV _m _ohZm AI{arbm "A' bm m Pmb{br aH$_ Iy[M _m{R>r
Amh{. `{W{ "]' bm o_iUmar aH$_ AH$JoUV l{T>rZ{ dmT>V AgyZ "]' bm mdr bmJUmar aH$_ ^yo_Vr l{T>rZ{ dmT>V Amh{.
19
d KZ g`m _mobH$m
1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36, 45,... hr EH$ g`m H$o_H$m Amh{. `m g`m H$o_H{$Vrb gd g`m ZgoJH$ (qH$dm _m{O)
g`m Amh{V. hr g`m H$o_H$m AH$JoUVr l{T>r Zmhr qH$dm ^yo_Vr l{T>r hr Zmhr. hr g`m _mobH$m _mS>`mgmR>r odMmamV
K{Vb{bm oZ`_ bjmV K{D$.
t1
t2
t3
t4
t5
t6
t7
t8
t9
=
=
=
=
=
=
=
=
=
1
1+2
1+2+3
1+2+3+4
1+2+3+4+5
1+2+3+4+5+6
1+2+3+4+5+6+7
1+2+3+4+5+6+7+8
1+2+3+4+5+6+7+8+9
=
=
=
=
=
=
=
=
=
1
3
6
10
15
21
28
36
45
`m g`m _mobH{$Vrb Xm{Z H$_mJV g`m_Yrb \$aH$ H$_mH$_mZ{ dmT>V J{b{bm Amh{. 'n' dr oH$m{Ur g`m hUO{ [oh`m
'n' ZgoJH$ g`mMr ]{arO hm{`.
tn = 1 + 2 + 3 + 4 +.... + (n-2) + (n-1) + n
tn = [1 + n] + [2 + (n-1) ] + [3 + (n - 2) ]....
n -1
a + k
n odf_ Ag{b Va) +
Om{
S
>
m
(
qH$dm
2
2
qH$dm tn = n (n + 1) = n (n + 1)
2
20
(1)
(3)
(6)
(10)
(15)
(21)
H$m{U`mhr Xm{Z H$_dma oH$m{Ur g`mMr ]{arO hr Z{h_r [yU dJ g`mM AgV{.
2)
3)
oH$m{Ur g`m
10
15
21
28
36
45
55
oH$m{Ur g`m
10
15
21
28
36
45
16
25
36
49
64
81
100
H$m{U`mhr oH$m{Ur g`{`m "AmR>[Q>r_`{' "EH$' o_iodbm AgVm odf_ g`{Mm dJ o_iVm{.
oH$m{Ur g`m
10
15
21
28
36
45
55
oH$m{Ur g`{Mr
AmR>[Q>
24
48
80
120
168
224
288
360
440
AmR>[Q> + 1
25
49
81
121
169
225
289
361
441
= 32
= 52
= 72
92
=112
= 132
Xm{Z H$_mJV oH$m{Ur g`m`m dJmMr dOm]mH$s H{$br Va EH$ KZ g`m o_iV{.
oH$m{Ur g`m
10
15
oH$m{Ur g`m
10
oH$m{Ur g`{Mm dJ
36
100
225
oH$m{Ur g`{Mm dJ
36
100
27
64
125
21
5)
1
1+8
1 + 8 + 27
1 + 8 + 27 + 64
1 + 8 + 27 + 64 + 125
1 + 8 + 27 + 64 + 125 + 216
1 + 8 + 27 + 64 + 125 + 216 + 343
1 + 8 + 27 + 64 + 125 + 216 + 343 + 512
1 + 8 + 27 + 64 + 125 + 216 + 343 + 512 + 729
H$m{U`mhr oH$m{Ur g`{Mr Xwfl[Q> hr Xm{Z H$_dma ZgoJH$ g`m`m JwUmH$mamZ{ `V H$aVm `{V{.
oH$m{Ur g`m
1 x 2
2 x 3
12
3 x 4
10
20
4 x 5
15
30
5 x 6
21
42
6 x 7
28
56
7 x 8
36
72
8 x 9
45
90
9 x 10
55
110
10 x 11
S1 = 1
S2 = 1 + 3
4=
S3 = 1 + 3 + 6
10 =
2x3x4
6
3x4x5
6
22
S4 = 1 + 3 + 6 + 10
= 20 =
S5 = 1 + 3 + 6 + 10 + 15
= 35
S6 = 1 + 3 + 6 + 10 + 15 + 21
= 56
6x7x8
6
S7 = 1 + 3 + 6 + 15 + 21 + 28
= 84 =
7x8x9
6
5x6x7
6
n (n + 1) (n + 2)
6
`mZVa Am[U oH$m{Ur g`mMr "AH$_wi{' (digital roots) `m]m]V H$mhr _mohVr K{D$.
EImm g`{M{ "AH$_yi' hUO{ `m g`{Vrb gd AH$mMr "EH$ AH$s ]{arO' hm{`.
[oh`m 40 oH$m{Ur g`mMr AH$_yi{
oH$m{Ur g`m
AH$mMr ]{arO
AH$_yi
oH$m{Ur g`m
AH$mMr ]{arO
AH$_yi
120
136
10
153
10
171
15
190
10
21
210
28
10
231
36
253
10
45
276
15
55
10
300
66
12
325
10
78
15
351
91
10
378
18
105
406
10
23
oH$m{Ur g`m
AH$mMr ]{arO
AH$_yi
435
12
465
15
496
oH$m{Ur g`m
AH$mMr ]{arO
AH$_yi
630
666
18
19
703
10
528
15
741
12
561
12
780
15
595
19
820
10
`md$Z Am[`mbm oZH$f H$mT>Vm `{Vm{ H$s oH$m{Ur g`{M{ AH$_yi 1,3,6 qH$dm 9 AgV{. hUyZ Am[U Ag{ AZw_mZ H$mTy>
eH$Vm{ H$s `m g`{M{ AH$ _yi 2, 4, 5, 7 qH$dm 8 Amh{ Vr g`m oH$m{Ur g`m AgUma Zmhr. ([aVw `m g`{M{ AH$_yi 1,
3, 6 qH$dm 9 Amh{ Vr g`m oH$m{Ur g`m Ag{bM Ag{ Zmhr) Vg{M oH$m{Ur g`{`m dJmM{ AH$_yi 1 qH$dm 9 AgV{ AmoU
oH$m{Ur g`{`m KZmM{ AH$_yi X{Irb 1 qH$dm 9 AgV{.
1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 100,.... `m gd dJ g`m Amh{V. `m H$o_H{$Vrb gd g`m `m ZgoJH$ g`m
Amh{V. hr g`m _mobH$m "AH$JoUVr l{T>r' Zmhr AmoU "^yo_Vr l{T>r' hr Zmhr.
t1 = 1 x 1 = 1
t2 = 4 x 4 = 4
t3 = 3 x 3 = 9
t4 = 4 x 4 = 16
..............
..............
tn = n x n = n2
Xm{Z H$_mJV dJ g`m_Yrb \$aH$ hm `m Xm{Z dJ g`m`m dJ_wim`m ]{aO{BVH$m AgVm{. dJ g`m [wT>rb_mU{ _mS>Vm
`{VmV.
(1)
(4)
(9)
24
(16)
qH$dm
(1)
(4)
(9)
(16)
(tn + tn + 2)
-1
4) EH$ [mgyZ [wT>{ H$_dma odf_ g`mMr ]{arO H{$br AgVm `{H$ ]{arO hr [yU dJ g`m AgV{.
1 + 3 + 5 + 7 +....tn = n2
(`{W{ tn = 2n -1 AmoU n N)
5) tn AmoU tn + 1 `m Xm{Z H$_dma dJ g`m AgVrb Va
tn+1 - tn = 2n + 1 = tn+1 + tn
6) 1 + 4 + 9 + 16 + 25 +....n2 =
n (n + 1) (2n + 1)
6
7) Xm{Z H$_mJV dJ g`mMr ]{arO hr Z{h_r odf_ g`mM AgV{ AmoU Mma H$_mJV dJ g`mMr ]{arO Z{h_r g_ g`mM
AgV{.
8) H$m{U`mhr Mma H$_mJV ZgoJH$ g`m`m JwUmH$mamV EH$ o_iodbm AgVm dJ g`m o_iV{.
n (n + 1) (n + 2) (n + 3) = m2
(m, n N)
9) H$m{U`mhr Mma H$_mJV odf_ g`m`m JwUmH$mamV 16 o_iodb{ AgVm dJ g`m o_iV{.
10) H$m{U`mhr Mma H$_mJV g_ g`m`m JwUmH$mamV 16 o_iodb{ AgVm dJ g`m o_iV{.
11) dJ g`{M{ AH$_yi 1, 4, 7 qH$dm 9 AgV{. (hUO{M `m g`{M{ AH$_yi 2, 3, 5, 6 qH$dm 8 AgV{. Vr g`m dJ
g`m ZgV{.)
12) AH$ _yi 1,4, 7 qH$dm 9 AgUmar `{H$ g`m dJ g`m AgV{M Ag{ Zmhr.
25
g_Om x hr g`m Xm{ZXm obhZ ]{arO, dOm]mH$s, JwUmH$ma AmoU ^mJmH$ma H$$Z AZwH$_{ A, B, C AmoU D `m Mma
g`m o_idm.
(A = x + x,
B = x - x,
C=x X x
AmoU D = x x)
A, B, C AmoU D `m Mma g`m`m ]{aO{M{ dJ_yi H$mTy>Z `mVyZ 1 dOm H{$`mg x hrM g`m o_iV{.
A+B+C+D
-1=x
= 1
= 8
= 27
= 64
= 125
= n3
`m _mobH{$Vrb g`m H$_mH$_mZ{ dmT>V J{b{`m Amh{V. H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV KZ g`m_Yrb \$aH$ hr EH$ odf_ g`m
AgV{.
KZ g`mMr H$mhr doeQ>`{ [wT>rb _mU{ Amh{V.
1)
2)
4)
5)
6)
7)
t2 - t1
t3 - t2
t4 - t3
t5 - t4
t6 - t5
t7 - t6
=
=
=
=
=
=
8-1
27 - 8
64 - 27
125 - 64
216 - 125
343 - 216
=
=
=
=
=
=
7
19
37
61
91
127
`m _mU{ Xm{Z H$_mJV KZ g`m`m dOm]mH$sZ{ Am[`mbm 1, 7, 19, 37, 61, 91, 127,....hr EH$ H$o_H$m o_iV{. `m
H$o_H{$Mr _mS>Ur [wT>rb _mU{ H$aVm `{V{.
(1)
(7)
(19)
26
(37)
gm_m` [X 3 n2 + 3n + 1 (n W)
= 3n (n + 1) + 1
1
3+5
7 + 9 + 11
27
13 + 15 + 17 + 19
64
21 + 23 + 25 + 27 + 29
125
31 + 33 + 35 + 37 + 39 + 41
216
43 + 45 + 47 + 49 + 51 + 53 + 55
343
n2 (n + 1)2
4
Xm{Z H$_mJV KZ g`mMr ]{arO qH$dm dOm]mH$s hr Z{h_r odf_ g`mM AgV{.
H$m{U`mhr VrZ H$_mJV g`m`m JwUmH$mamV _Ybr g`m o_idm hUO{ KZ g`m o_i{b.
n (n + 1) ( n + 2 ) + ( n + 1) = m3 = ( n + 1)3
27
(1)
(5)
(22)
(12)
(35)
`{W{ 1, 5, 12, 22, 35, 51, 70,....hr EH$ H$o_H$m o_iV{. `m H$o_H{$M{ gdgm_m` [X = tn = n (3n - 1)
2
= [ (1 + 2 + 3 +....(n - 1) ] + n2
=
(n - 1) x n
] + n2
2
1
[1x1x2]
2
1+5
1
[ 2 x2 x 3 ]
2
1 + 5 + 12
18 = 1 [ 3 x 3 x 4 ]
2
1 + 5 + 12 + 22
40 =
1
[4x4x5]
2
1 + 5 + 12 + 22 + 35
75 =
1
[5x5x6]
2
1 + 5 + 12 + 22 + 35 +....tn
1
[ n x n x (n + 1) ]
2
fQ>H$m{Zr` g`m
(1)
(6)
(15)
(28)
(45)
29
1 , 6, 15, 28, 45, 66, 91, 120,.... hr EH$ g`m H$o_H$m Amh{. `m H$o_H{$bm fQ>H$m{Zr` g`mMr H$o_H$m Ag{ hUVmV.
t
t
t
t
t
t
t
2
3
4
5
6
n
1 x (2 - 1)
2 x (4 - 1)
15
3 x (6 - 1)
28
4 x (8 - 1)
45
5 x (10 - 1)
66
6 x (12 - 1)
n(2n - 1) = n x (2 x n-1)
Vg{M
1
1+6
1 + 6 + 15
22
1 + 6 + 15 + 28
50
1 + 6 + 15 + 28 + 45
95
1 + 6 + 15 + 28 + 45 +....tn =
1 x ( 1 + 1) (4 - 1)
6
2 x (2 + 1) (8 - 1)
6
3 x (3 +1) (12 - 1)
6
4 x (4 + 1) (16 - 1)
6
5 x (5 +1) (20 - 1)
6
Am[`mbm _mhrV Amh{ H$s, 1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36, 45, 55, 66, 78, 91, 105, 120, 136, 153, 171, 190,
210,....`m gd oH$m{Ur g`m Amh{V AmoU 1, 6, 15, 28, 45, 66, 91, 120, 153, 190, 231,....`m gd fQ>H$m{Zr` g`m
Amh{V `md$Z Am[`mbm Ag{ AZw_mZ H$mT>Vm `{V{ H$s `{H$ fQ>H$m{Zr` g`m oh oH$m{Ur` g`m AgV{M.
1, 6, 15, 28, 45, 91, 120, 153,...`m H$o_H{$Vrb Xm{Z H$_mJV KQ>H$m`m \$aH$mZ{ 5, 9, 13, 17, 21, 25, 29, 33,...
30
8. o\$]m{ZH$s g`m
t1
= 1
t2
1 +1
= 2
t3
1+2
= 3
t4
2+3
= 5
t5
3+5
= 8
t6
5+8
= 13
t7
8 + 13
= 21
t8
13 + 21
= 34
t9
21 + 34
= 55
t10
34 + 55
= 89
t11
55 + 89
= 144
1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597,....
hr EH$ Am`H$maH$ g`m H$o_H$m Amh{. `m g`m H$o_H{$Vrb g`mZm "o\$]m{ZH$s g`m' Ag{ hUVmV. `m g`m
BgdrgZ 1202 _`{ H$moeV H$a`mV Am`m. `m g`m _mobH{$_`{ AZ{H$ Am`H$maH$ JwUode{f AmT>iyZ Am`mZ{ hr
g`m _mobH$m AZ{H$ JoUVVkmM{ AmH$fU Pmb{br Amh{. `m g`m _mobH{$`m gX^mV Ammm[`V AZ{H$ em{Y oZ]Y d{Jd{J`m
JoUV AoYd{eZm_`{ gmXa H$a`mV Amb{b{ Amh{V.
1)
12
= 1
ii) 3 x 8 = 24,
52
= 25
iii) 13 x 34 = 442,
212
= 441
892
= 7921
3772
= 142129
AmoU
AmoU
AmoU
AmoU
AmoU
2= 1+1
24 = 25 - 1
442 = 441 + 1
7920 = 7921 - 1
142130 = 142129 + 1
22 = 4
AmoU
3=
4-1
ii) 5 x 13 = 65,
82 = 64
AmoU
65 =
64 + 1
iii) 21 x 55 = 1155,
342 = 1156
AmoU
1155 = 1156 - 1
1442 = 20736
AmoU
20737 = 20736 + 1
4) 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21,
i) 2 x 5 = 10,
32 = 9
AmoU 10 = 9 + 1
ii) 8 x 21 = 168,
132 = 169
iii) 34 x 89 = 3026
552 = 3025
`{W{ Am[Umg Ag{ AmT>iyZ `{V{ H$s, VrZ H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m[H$s _Y`m g`{Mm dJ hm BVa Xm{Z g`m`m
JwUmH$mam[{jm 1 Z{ H$_r qH$dm 1 Z{ OmV AgVm{.
32
`m _mobH{$Vrb Xm{Z H$_mJV g`mMr ]{arO H$_mH$_mZ{ H{$br AgVm 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144,....hr g`m
_mobH$m o_iV{. hUO{M Xm{Z H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m`m ]{aO{Z{ o\$]m{ZH$s g`mM o_iV{.
6) 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89,....
`m H$o_H{$Vrb Xm{Z H$_mJV KQ>H$m_Yrb \$aH$ H$_mH$_mZ{ em{Ybm AgVm 0, 1, 2, 3, 5, 13, 21, 34,.....hr H$o_H$m
o_iV{. hUO{M Xm{Z H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m_Yrb \$aH$ hm EH$ o\$]m{ZH$s g`mM AgVm{. Oa n > 2 Ag{b AmoU ( n N)
Va tn -1 + tn -2 = tn = tn+2 - tn+1
7)
1+1
5-3
1+2
8-5
2+3
13 - 8
3+5
21 - 13
5+8
13
34 - 21
8 + 13
21
55 - 34
13 + 21
34
89 - 55
21 + 34
55
144 - 89
34 + 55
89
233 - 144
o\$]m{ZH$s g`m
\$aH$
tn + 1
2tn tn+1
1x2=2
1x2=2
2x2=4
3x2=6
5 x 2 = 10
8 x 2 = 16
13
13 x 2 = 26
21
21 x 2 = 42
34
2 x tn
33
o\$]m{ZH$s g`m
\$aH$
34 x 2 = 68
55
13
55 x 2 = 110
89
21
89 x 2 = 178
144
34
144 x 2 = 288
233
55
233 x 2 = 466
377
89
377 x 2 = 754
610
144
610 x 2 = 1220
987
233
987 x 2 = 1974
1597
377
`m gmaUrM{ H$miOr[ydH$ oZarjU H{$b{ AgVm Ag{ AmT>iyZ `{V{ H$s, H$m{U`mhr o\$]m{ZH$s g`{`m Xwfl[Q>r _YyZ `m [wT>rb
H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m dOm H{$br AgVm CaUmar ]mH$s hr o\$]m{ZH$s g`mM AgV{. (A[dmX t2)
8)
o\$]m{ZH$s g`m
tn+1 tn
tn
1.5
1.66666666666
1. 6
13
1.625
21
13
1.6153846
34
21
1.6190476
55
34
1.6176471
89
55
1.6181818
144
89
1.6179775
233
144
1.6180556
377
233
1.6180258
610
377
1.6180371
987
610
1.6180328
1597
987
1.6180344
2584
1597
1.6180338
34
JrH$ dmVyemm_`{ 1.61805....`m A[na_{` g`{bm gmX`emm`m Q>rZ{ ode{f _hd Amh{. hr x2 = x + 1 `m dJ
1
g_rH$aUmMr YZ CH$b Amh{. gm_m`V `m A[na_{` g`{Mr qH$_V 2 (1 + 5) `m g`{bm OdiMr Amh{, AmoU Xm{Z
H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m`m JwUm{mamMr qH$_V gw_ma{ 1.6180 bm Iy[M OdiMr Amh{. hUyZ `m JwUm{ma oH$_Vrbm "gwdU
JwUm{ma' Ag{ hUVmV.
9)
H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV o\$]m{ZH$s g`mMm _.gm.od. 1 AgVm{ AmoU H$m{U`mhr Xm{Z H$_mJV o\$]m{ZH$s g`mMm
b.gm.od. hm `m`m JwUmH$mam BVH$m AgVm{. hUO{M Xm{Z H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m `m gh_yig`m (co-prime numbers)
AgVmV.
10) 1, 1, 4, 9, 25, 64, 169, 441, 1156, 3025, 7921, 20736, 54289, 142129,.... hr H$o_H$m hUO{
o\$]m{ZH$s g`mMm dJ g`mMr g`m _mobH$m hm{`.
12 x 12
= 1x2
12 + 12 + 22
= 2x3
12 + 12 + 22 + 32
= 3x5
12 + 12 + 22 + 32 + 52
= 5x8
12 + 12 + 22 + 32 + 52 + 82
= 8 x 13
12 + 12 + 22 + 32 + 52 + 82 + 132
= 13 x 21
12 + 12 + 22 + 32 + 52 + 82 + 132 + 212
= 21 x 34
o\$]m{ZH$s g`m _mobH{$Vrb 1, 2, 5, 13, 34, 89, 233, 610, 1597, 4181, 10946, 28657....`m gd odf_
H$_mH$m`m o\$]m{ZH$s g`m Amh{V.
1
= 1
1+2
= 3
1+2+5
= 8
1 + 2 + 5 + 13
= 21
1 + 2 + 5 + 13 + 34
= 55
1 + 2 + 5 + 13 + 34 + 89
= 144
1 + 2 + 5 + 13 + 34 + 89 + 233
= 377
1 + 2 + 5 + 13 + 34 + 89 + 233 + 610
= 987
...........................
1, 3, 21, 55, 144, 377, 987,....`m gd g_ H$_mH$m`m o\$]m{ZH$s g`m Amh{V.
35
o\$]m{ZH$s
g`{Mm KZ
o\$]m{ZH$s
g`{Mm KZ
o\$]m{ZH$s
g`{Mm KZ
(Tn+2)3
(Tn+1)3
(Tn)3
(2)3 = 8
(1)3 = 1
(1)3 = 1
8+1-1
(3)3 = 27
(2)3 = 8
(1)3 = 1
27 + 8 - 1
34
(5)3 = 125
(3)3 = 27
(2)3 = 8
125 + 27 - 8
144
(8)3 = 512
(5)3 = 125
(3)3 = 27
512 + 125 - 27
610
(13)3 = 2197
(8)3 = 512
(5)3 = 125
2584
(21)3 = 9261
(13)3 = 2197
(8)3 = 512
10946
`m gmaUr d$Z Am[`mbm Ag{ AZw_mZ H$mT>Vm `{V{ H$s, VrZ H$_mJV o\$]m{ZH$s g`m[H$s gdmV bhmZ g`{Mm KZ hm
BVa Xm{Z g`m`m KZm`m ]{aO{VyZ dOm H{$`mZVa CaUmar ]mH$s hr EH$ o\$]m{ZH$s g`mM AgV{.
36
46 + 10
45 + 9
44 + 8
43 + 7
42 + 6
41 + 5
40 + 4
=
=
=
=
=
=
=
56
54
52
50
48
46
44
39 39 + 12 = 51
38
3736
35
37
38 + 11 = 49
37 + 10 = 47
36 + 9
= 45
35 + 8
= 43
`m AmH$S>{_m{S>rd$Z Ag{ hUVm `{V{ H$s, O|hm 37 hr OZH$ g`m Ag{b Va 37 + (3 + 7) = 37 + 10 = 47 hUO{
47 hr oZo_V g`m hm{`.
37 = 32 + (3 + 2) = 32 + 5 hUO{ 32 hr OZH$ g`m Ag{b Va 37 hr oZo_V g`m hm{`.
Vg{M,
32 = 25 + (2 + 5) = 25 + 7 hUO{M 25
25
= 17 + (1 + 7) = 17 + 8
hUO{M 17 hr OZH$ g`m Ag{b Va 25 hr oZo_V g`m hm{`. `m _mU{ Am[U `{H$ oZo_V g`{Mr OZH$ g`m
em{Y`mMm `Z H{$bm Va Am[`mbm EH$ g`m _mobH$m o_iV{. `m gmR>r [wT>rb gmaUrM{ oZarjU H$am.
OZH$ g`m
oZo_V g`m
OZH$ g`m
oZo_V g`m
5 + 5 = 10
10
10 + 1 + 10 = 11
11
11 + 1 + 1 = 13
13
13 + 1 + 3 = 17
17
17 + 1 + 7 = 25
25
25+ 2 + 5 + = 32
32
32 + 3 + 2 = 37
37
37 + 3 + 7 = 47
47
47 + 4 + 7 = 58
58
58 + 5 + 8 = 71
5, 10, 11, 13, 17, 25, 32, 37, 47, 58, 71, 79, 95,....hr EH$ oZo_V g`mMr g`m _mobH$m (H$o_H$m) Amh{.
6, 12, 15, 21, 24, 30, 33, 39, 51, 57, 69, 84, 96,....
10, 11, 13, 17, 25, 32, 37, 47, 58, 71, 79, 95,....
14, 19, 29, 40, 44, 52, 59, 73, 83, 94,....
18, 27, 36, 45, 54, 63, 72, 81, 90, 99,....
`{W{ Am[Umg Ag{ bjmV `{V{ H$s 1, 3, 5, 7 AmoU 9 `m EH$ AH$s g`m Aem Amh{V H$s, `mZm H$m{UVrhr OZH$ g`m
Zmhr. 1, 3, 5, 7 AmoU 9 `m OZH$ g`mZm "d`^y g`m' Ag{ hUVmV. `md$Z Am[U d`^y g`{Mr `m`m V`ma H$$
eH$Vm{.
`m ZgoJH$ g`{bm H$m{UVrhr OZH$ g`m ZgV{ `m g`{bm d`^y g`m Ag{ hUVmV.
`m ZVa Am[U Xm{Z AH$s d`^y g`m H$m{U`m Amh{V V{ em{Yy.
38
10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, AmoU 19 `m Xm{Z AH$s "oZo_V g`m' AZwH$_{ 5, 10, 6, 11, 7, 12, 8, 13,
9 AmoU 14 `m "OZH$ g`m[mgyZ V`ma Pmb{`m Amh{V. Vg{M 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 AmoU 19 `m "OZH$
g`m AgVrb Va AZwH$ _{ 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27 AmoU 29 `m oZo_V g`m m hm{Vrb. `md$Z
Am[`mbm Ag{ hUVm `{V{ H$s 20 `m ZgoJH$ g`{bm H$m{UVrhr OZH$ g`m Zmhr. hUO{M 20 hr gdmV bhmZ Xm{Z AH$s
20
22, 36, 34, 41, 46, 56, 67, 80, 88, 104, 109, 119, 130, 134, 142, 149, 163,....
31
35, 43, 50, 55, 65, 76, 89, 106, 113, 118, 128, 139, 152, 160, 167, 181,....
42
48, 60, 66, 78, 93, 105, 111, 114, 120, 123, 129, 141, 147, 159, 174,...
53
61, 68, 82, 92, 103, 107, 115, 122, 127, 137, 148, 161, 169, 185, 199,....
64
74, 85, 98, 115, 122, 127, 137, 148, 161, 169, 185, 199,....
75
87, 102, 105, 111, 114, 120, 123, 129, 141, 147, 159, 174,....
86
100, 101, 103, 107, 115, 122, 127, 137, 148, 161, 169, 185, 199,....
97
113, 118, 128, 139, 152, 160, 167, 181, 191, 202, 206, 214, 221,....
`m gmaUrM{ H$miOr[ydH$ oZarjU H{$b{ AgVm Am[`mbm Ag{ AmT>iyZ `{V{ H$s, (i) 53 AmoU 64 `m Xm{Z d`^y g`m
[mgyZ oZo_V g`m`m `m H$o_H$m V`ma Pmb{`m Amh{V. `m_`{ 115, 122, 127, 137, 148, 161, 169,....`m
gm_mBH$ Amh{V Vg{M `m gd g`m 86 `m d`^y g`{[mgyZ V`ma hm{Um`m oZo_V g`m`m H$o_H{$Vhr Amh{V. ii) 42 AmoU
75 `m Xm{Z d`^y g`m`m [mgyZ `m oZo_V g`m`m H$o_H$m V`ma Pmb{`m Amh{V `m Xm{hrhr g`m _mobH$m_`{ 105,
111, 114, 120, 123, 129, 141, 147, 159, 174,.... `m gm_mBH$ g`m Amh{V.
darb gd odd{MZmd$Z Am[`mbm Ag{ hUVm `{V{ H$s,
i) 53 AmoU 86 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 103 `m g`{[mer hm{Vm{.
ii) 53 AmoU 64 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 115 `m g`{[mer hm{Vm{.
iii) 64 AmoU 86 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 115 `m g`{[mer hm{Vm{.
iv) 42 AmoU 75 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 105 `m g`{[mer hm{Vm{.
v) 31 AmoU 97 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 113 `m g`{[mer hm{Vm{.
vi) 1 AmoU 86 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 101 `m g`{[mer hm{Vm{.
vii) 3 AmoU 75 `m d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ 111 `m g`{[mer hm{Bb AmoU 3 AmoU 42 `m
g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_hr 111 `m g`{[merM hm{Bb.
39
91 AmoU 100 `m Xm{Z OZH$ g`m AgVrb Va 91 + (9 + 1) = 101 AmoU 100 + (1 + 0 + 0) = 101. hUO{M
101 m oZo_V g`{bm 91 AmoU 100 `m Xm{Z OZH$ g`m Amh{V. `m _mU{ `m oZo_V g`mZm Xm{Z OZH$ g`m Amh{V.
oZo_V g`m
91 d 100
101
92 d 101
103
93 d 102
105
94 d 103
107
95 d 104
109
96 d 105
111
97 d 106
113
98 d 107
115
99 d 108
117
101, 103, 105, 107, 109, 111, 113, 115, d 117 `m "gJ_ g`m' Amh{V. Xm{Z qH$dm AoYH$ d`^y g`m[mgyZ
V`ma hm{Um`m H$o_H$mMm gJ_ `m g`{[mer hm{V{ `m g`{bm gJ_ g`m Ag{ hUVmV. gJ_ g`mZm Xm{Z qH$dm AoYH$
OZH$ g`m AgVmV.
100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107 AmoU 109 `m g`m`m OZH$ g`m AZwH$_{ 86, 91, 87, 92, 88,
93, 89, 94, AmoU 104 `m Amh{V. [aVw 108, AmoU 110 `m d`^y g`m Amh{V. `m_mU{ Am[U 3 AH$s d`^y g`m em{Yy
eH$Vm{. 108, 110, 121, 132, 143, 154, 165, 176, 187,.... `m d`^y g`m Amh{V.
d`^y g`m`m _mobH$mM{ o_bZ oZaoZam`m "gJ_ g`m[mer' hm{V AgV{. `m_wi{ d`^y g`m[mgyZ V`ma hm{Um`m
H$o_H$mM{ VrZ JQ> V`ma H$aVm `{Vrb.
1)
`m d`^y g`mZm 3 Z{ ^mJ OmV Zmhr, `m d`^y g`{[mgyZ V`ma hm{Um`m oZo_V g`mZmhr 3 Z{ oZe{f ^mJ
OmV Zmhr.
2) `m d`^y g`{bm 3 Z{ ^mJ OmVm{. [aVw 9 Z{ ^mJ OmV Zmhr. `m d`^y g`{[mgyZ V`ma hm{Um`m oZo_V g`m`m
H$o_H{$Vrb H$m{U`mhr g`{bm 3 Z{ ^mJ OmVm{ [aVw 9 Z{ ^mJ OmV Zmhr.
3) 9 Z{ oZe{f ^mJ OmUm`m `{H$ OZH$ g`{[mgyZ V`ma hm{Um`m oZo_V g`{bmhr 9 Z{ oZe{f ^mJ OmVm{.
40
Vg{M 3, 12, 21, 30, 102, 111, 120, 201, 210, 300, 1002, 1011, 1020, 1101, 1110, 1200, 2001, 2010,
2100, 3000,....`m g`m H$o_H{$Vrb gd g`m `m hfX g`m Amh{V.
H$mhr hfX g`m`m _mobH$m [wT>rb _mU{
od^mOH$
20, 110, 200, 1010, 1100, 2000, 10010, 10100, 11000, 20000, 100010,....
12, 21, 30, 102, 111, 120, 201, 210, 300, 1002, 1011, 1020,....
40, 112, 220, 400, 1012, 1120, 2020, 2200, 3100, 4000, 10012,....
50, 140, 230, 320, 410, 500, 1040, 1130, 1220, 1310, 1400,....
24, 42, 60, 114, 132, 150, 204, 222, 240, 330, 402, 420, 510,....
70, 133, 322, 511, 700, 1015, 1141, 1204, 1330, 2023, 2212, 2401,....
80, 152, 224, 440, 512, 800, 1016, 1160, 1232, 1304, 1520,....
18, 27, 36, 45, 54, 63, 72, 81, 90, 108, 117, 126, 135, 144, 153, 162,....
10
190, 280, 370, 460, 550, 640, 730, 820, 910, 1090, 1180,....
41
od^mOH$
11
209, 308, 407, 506, 605, 704, 803, 920, 2090, 3080, 4070,....
12
48, 84, 156, 192, 228, 264, 336, 372, 408, 444, 480, 516, 552,....
13
247, 364, 481, 715, 832, 1066, 1183, 1417, 1534, 1651,....
14
266, 392, 518, 644, 770, 1148, 1274, 1526, 1652, 1904,....
15
195, 285, 375, 465, 555, 645, 735, 825, 915, 1095, 1185,....
16
448, 592, 736, 880, 1168, 1456, 1744, 2176, 2464, 2608, 2752,....
17
476, 629, 782, 935, 1088, 1394, 1547, 1853, 2159, 2465, 2618,....
18
198, 288, 378, 468, 558, 648, 738, 828, 1098, 1188,....
19
874, 1387, 1558, 1729, 2584, 2755, 2926, 3097, 3268, 3439,....
20
42
g`m _mobH$mM{ AV\$aH$ hUO{ H$m{U`mhr g`m H$o_H{$Vrb Xm{Z H$_mJV g`m_Yrb \$aH$ (Xm{Z H$_dma g`mMr
dOm]mH$s) hm{`.
ZgoJH$ g`m, [yU g`m AmoU [yUmH$ g`m gMm_`{ "AV\$aH$' 1 AgVm{. hUO{ H$m{U`mhr ZgoJH$ g`{_`{, [yU
g`{_`{ qH$dm [yUmH$ g`{_`{ "EH$' o_iodbm AgVm `mM H$o_H{$Vrb [wT>rb H$_mJV g`m o_iV{ AmoU H$m{U`mhr ZgoJH$
g`{_YyZ, [yU g`{_YyZ qH$dm [yUmH$ g`{_YyZ "EH$ dOm H{$bm AgVm `mM H$o_H{$Vrb AJm{XaMr H$_mJV g`m o_iV{.
g_g`m gMm_`{ AmoU odf_g`m gMm_`{ "AV\$aH$'2 AgVm{. hUO{ H$m{U`mhr g_ g`{_`{ 2 o_iodb{ AgVm
[wT>rb H$_mJV g_g`m o_iV{ AmoU H$m{U`mhr g_ g`{_YyZ 2 dOm H{$b{ AgVm AmoYMr H$_mJV g_g`m o_iV{. Vg{M
H$m{U`mhr odf_ g`{V 2 o_iodb{ AgVm [wT>rb H$_mJV odf_ g`m o_iV{ AmoU H$m{U`mhr odf_ g`{_YyZ 2 dOm H{$b{
AgVm AJm{XaMr H$_mJV odf_g`m o_iV{.
O|hm oXb{`m g`m H$o_H{$Vrb "AV\$aH$' pWa (Constant) Ag{b Va `m H$o_H{$bm "AH$JoUVr l{T>r' Ag{ hUVmV.
ZgoJH$g`m, [yUg`m, [yUmH$g`m, g_g`m AmoU odf_g`m `m g`m H$o_H$m ode{f H$ma`m AH$JoUVr l{T>rM
Amh{V. H$m{U`mhr g`{Mm [mT>m hUO{ `m g`{BVH$m AV\$aH$ AgUmar [oh`m Xhm [XmMr AH$JoUV l{T>rM hm{`. a, a+d,
a+2d, a+3d,....a+(n-1) d `m AH$JoUV l{T>r _`{ "d' hm AV\$aH$ Amh{ `mbm gmYmaU \$aH$ (common difference)
Ag{hr hUVmV.
^yo_Vr l{T>r_`{ AgUm`m g`m _mobH$m_`{ "AV\$aH$' hm pWamH$ Zg`mM{ AmT>iyZ `{V{.
CXmhUmW
i) 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64,....`m ^yo_Vr l{T>rVrb g`m Amh{V. `m H$o_H{$Vrb AV\$aH$ AZwH$_{ 1, 2, 4, 8, 32,
64,....`m ^yo_Vr l{T>rVrb g`m Amh{V. `m H$o_H{$Vrb AV\$aH$ AZwH$_{ 1, 2, 4, 8, 16, 32,.... Amh{. `m
gd gm_m`[U{ Ag{ hUVm `{Bb H$s, Oa a, ar, ar2, ar3, ar4,....arn-1 hr EH$ ^yo_Vr l{T>r Ag{b Va AV\$aH$mZ{
V`ma hm{Umar H$o_H$m a(r-1), ar(r-1), ar2 (r-1), ar3 (r -1),....arn-1 (r-1) hr EH$ ^yo_Vr l{T>rM AgV{.
43
* 1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36, 45, 55,....`m oH$m{Ur g`m Amh{V.
`m g`m _mobH{$M{ gm_m`[X tn =
n (n + 1)
2
Amh{.
AV\$aH$ ([mVir 1)
3
2
AV\$aH$ ([mVir 2)
6
3
10
4
15
5
21
28
7
1
36
8
45
55
66
10
11
* 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 100,....`m [yU dJ g`m, Mmag g`m (qH$dm MVwH$m{Ur` g`m) Amh{V. `m
g`m _mobH{$Vrb AV\$aH$ AZwH$_{ Xm{Z H$_mJV ZgoJH$ g`m`m ]{aO{ EdT>m Amh{. Vg{M Mmag g`m_Yrb AV\$aH$ hm
Z{h_r odf_ g`mM AgVm{ Ag{ hUVm `{V{. Vg{M Xm{Z H$_mJV Mmag g`m_Yrb \$aH$ (AV\$aH$ hm `m Xm{Z g`m`m
dJ_wim`m ]{aO{ BVH$m AgVm{ Ag{ hr hUVm `{V{. Oa tn AmoU tn + 1 `m Xm{Z Mmag g`m AgVrb Va
tn + 1 - tn = tn+1 + tn
dJ g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
4
3
AV\$aH$ ([mVir 2 )
9
5
16
7
25
9
36
11
49
13
64
15
81
100
17
2
121
19
21
* 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729, 1000,....`m gd KZ g`m Amh{V. KZ g`m_Yrb AV\$aH$$AZwH$ _{ 7, 19,
37, 61, 127, 169, 217, 271,....hr EH$ g`m _mobH$m Amh{. `m g`m _mobH{$M{ gm_m`[X 3n (n + 1) +1 AmoU n N Amh{.
KZ g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
AV\$aH$ ([mVir 2)
AV\$aH$$ ([mVir 3)
8
7
27
19
12
64
37
18
6
125
61
24
6
216
91
30
6
343
127
36
6
512
169
42
6
729
217
48
6
1000
271
54
6
60
6
* 1, 5, 12, 22, 35, 51, 70, 92, 117, 145,....`m [MH$m{Zr` g`m Amh{V. `m g`m _mobH{$Vrb AV\$aH$ AZwH$_{
4, 7, 10, 13, 16, 19, 22, 25, 28,....Amh{. hr EH$ AH$JoUV l{T>r Amh{. `m l{T>rMm gmYmaU \$aH$ 3 Amh{.
44
[MH$m{Zr` g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
12
AV\$aH$ ([mVir 2)
22
10
35
13
51
16
70
19
92
117
22
25
3
145
28
* 1, 6, 28, 45, 66, 91, 120, 153, 190,....`m fQ>H$m{Zr` g`m Amh{V. `m g`m H$o_H{$Vrb AV\$aH$ AZwH$_{ 5,
9, 13, 17, 21, 25, 29, 33, 37,....Amh{. hr EH$ AH$JoUV l{T>r AgyZ `m l{T>rVrb gmYmaU \$aH$ 4 Amh{.
1
fQ>H$m{Zr` g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
15
28
AV\$aH$ ([mVir 2)
13
4
45
17
66
21
91
25
120
29
* 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584,....hr o\$]m{ZH$s g`mMr
H$o_H$m Amh{. `m g`m _mobH{$Vrb AV\ $aH$ 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987,....Amh{.
o\$]m{ZH$s g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
AV\$aH$ ([mVir 2)
AV\$aH$ ([mVir 3)
AV\$aH$ ([mVir 4)
AV\$aH$ ([mVir 5)
AV\$aH$ ([mVir 6)
1
0
2
1
3
1
0
-1
5
2
1
1
3
1
0
-1
-3
13
21
89
34
13
5
2
1
1
0
89
34
1
1
55
21
0
-1
34
13
1
2
21
8
-1
-3
13
5
2
5
144
55
21
8
3
1
45
H$mhr oZo_V g`m`m H$o_H$ AmoU `m`mVrb AV\$aH$ [wT>rb _mU{ Amh{V.
oZo_V g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
4
2
AV\$aH$ ([mVir 2)
8
4
AV\$aH$ ([mVir 3)
AV\$aH$ ([mVir 1)
12
6
AV\$aH$ ([mVir 2)
-3
AV\$aH$ ([mVir 1)
AV\$aH$ ([mVir 2)
oZo_V g`m
AV\$aH$ ([mVir 1 )
AV\$aH$ ([mVir 2)
AV\$aH$ ([mVir 3)
AV\$aH$ ([mVir 4)
13
1
-4
2
1
70
8
-5
-7
77
7
14
-1
4
91
7
8
-4
-11
11
-19
15
21
24
30
33
39
51
57
69
84
-3
-6
3
6
-3
-6
12
3
6
6
3
6
-6
-12
12
6
12
15
3
-3
-6
-3
-15
24
-15
-3
12
17
25
32
37
47
58
71
79
95
4
2
-1
-5
10
-2
-1
5
7
11
1
-4
13
2
16
-5
-7
8
13
109 119
14
-2
-10
-2
-11
-8
20
-23
19
29
40
44
52
59
73
83
94
107
11
1
-4
4
-7
-8
-4
8
4
11
19
7
-1
-5
-16
46
14
7
8
13
10
-3
-10
-18
14
11
1
13
3
2
-2
8
6
8
-5
10
-4
-7
10
15
3
111
12
96
-3
-12
-8
12
12
-4
-8
101 103
10
14
11
62
-11
AV\$aH$ ([mVir 4)
10
49
AV\$aH$ ([mVir 3)
38
13
-2
-1
11
-1
-12
10
28
-7
AV\$aH$ ([mVir 4)
23
7
-5
AV\$aH$ ([mVir 3)
oZo_V g`m
8
4
AV\$aH$ ([mVir 4)
oZo_V g`m
16
oZo_V g`m
AV\$aH$ ([mVir 1)
18
27
9
AV\$aH$ ([mVir 2)
36
9
9
0
54
9
63
9
72
9
81
9
90
9
99
9
117 126
18
9
-9
darb gmaUtM{ oZarjU H$aVm Ag{ AZw_mZ H$mT>Vm `{V{ H$s 1, 5, 7, 20, 31, 53, 64,....B`mXr (3 Z{ ^mJ Z OmUm`m)
d`^y g`m[mgyZ oZo_V g`m`m `m H$o_H$m V`ma hm{VmV `m H$o_H$m_`{ O{ AV\$aH$ Amh{V `m _`{ d{Jd{i{[Um AmT>iyZ
`{Vm{. Aem gd H$o_H$mM{ gJ_ d{Jd{J`m "gJ_ g`m[mer' hm{VmV.
3, 42, 75, 132, 165,....`m 3 Z{ ^mJ OmUm`m ([aVw 9 Z{ ^mJ Z OmUm`m) d`^y g`m Amh{V. `m d`^y g`m[mgyZ
`m oZo_V g`m`m H$o_H$m m hm{VmV `m`mVrb AV\$aH$m`m g`m _mobH{$Vrb gd AV\$aH$mZm 3 Z{ oZe{f ^mJ
OmVm{.
9, 108, 198,....B`mXr d`^y g`m[mgyZ `m oZo_V g`m`m H$o_H$m V`ma hm{VmV `m`m AV\$aH$mZ{ o_iUm`m
47
11. C[ghma
g`m _mobH$mM{ A``Z H$aVmZm _Zm{aOZ hm{V AgV{. [aVw H{$di _Zm{aOZ H$aU{ hm g`m_mobH$mMm C{e Zmhr.
"ode{fmH$Sy>Z - gm_m`mH$S>{' `m A``Z AZw^yVrMm `` Am[`mbm g`m_mobH$mM{ Adbm{H$Z H$aVmZm hm{Vm{. g`mM{
ode{f JwUY_ A`mgVmZm Ag{hr AmT>iyZ `{V{ H$s EH$M g`m d{Jd{J`m g`m g_yhmMr KQ>H$ Agy eH$V{. CXmhaUmW 97 hr
g`m "Aod^m` g`m _mobH{$Mr' KQ>H$ Amh{ AmoU 97 hr g`m "d`^y g`m _mobH{$Mr' KQ>H$ Amh{. Vg{M H$m[a{H$a
pWamH$ 6174 AmoU lroZdmg am_mZwOZ _maH$ g`m 1729 `m Xm{hr g`m `m "hfX g`mhr' (dV:`m AH$m`m ]{aO{Z{
od^m` Agb{`m g`m) Amh{V.
g`m_mobH$mM{ A``Z H$aVmZm Am[`mbm VH$emmMm ^a[ya AmYma `mdm bmJVm{. H$maU H$mhr g`mM{ Adbm{H$Z
H$$Z `m gd g`m_`{ AgUmam "gm_mBH$ JwUY_' (Common property) em{Ymdm bmJVm{. `m JwUY_mMm AmYma K{D$Z
`mM H$ma`m AmUIr H$mhr g`m]m]V ^moH$V{ H$a`mgmR>r Am[U gm_m`rH$aU (Generalisation) H$$Z EH$ gm_m`[X
oZ_mU H$aVm{, `m gm_m`[XmVrb ]oOH$ Mbm_`{ AgUma{ g]Y bjmV K{D$Z A[{ojV [X{ em{YyZ H$mT>Vm{. Am[U em{Yb{`m
[Xm`m g`V{]m]VMm [S>Vmim K{D$ eH$Vm{. Vg{M H$mhr g`m_mobH$mMm ZgoJH$ KQ>Zmer H$mhr g]Y
Amh{ H$m` ? `m ]m]VMmhr
_mJm{dm K{Vm `{Vm{.
g`m_mobH$m`m A``ZmMm C[`m{J "[Ym [arjm' X{D$ BpN>Um`m A`mgH$mZmhr hm{V AgVm{. g`m _mobH{$Vrb
g`m`m JwUY_mM{ Adbm{H$Z H$aVmZm qH$dm JwUY_ [S>VmiyZ [mhVmZm H$mhr "JUZ oH$`m' PQ>[Q> H{$`m OmVmV. `m_wi{
AmH$S>{_m{S>r`m H$mhr `w`m X{Irb AdJV hm{VmV. H$mhr OU AH$JoUVmVrb AmH$S>{_m{S>r_wi{ JoUVmMm "YgH$m' K{V AgVmV.
hm YgH$m g`m_mobH$m`m A`mgmZ{ Xya hm{`mg gmhm` hm{V AgV{. JUZ oH$`{]m]VMm "YgH$m' Xya Pmbm Va AmH$S>_{ m{S>r]m]V
Am_odmg m hm{Vm{ AmoU CXmhaU{ gm{S>odVmZm ObX AmH$S>{_m{S> H$$Z d{i dmModVm `{Vm{.
g`m_mobH$mMm A`mg hm g`mM{ dJuH$aU (Classification) H$a`mMm H$ma Amh{. dJuH$aUmMm C[`m{J hm Z{h_r
"oeVmd$Z ^mVmMr [arjm' H$a`mMm H$ma Amh{ Ag{ hUU{ dmdJ{ hm{Uma Zmhr. H$m{U`mhr g`m _mobH{$Vrb VrZ-Mma
g`mMm odMma H$$Z `m g`m _mobH{$Vrb g`m`m JwUY_m]m]V AZw_mZ{ H$mT>U{ h{ dJuH$aU [VrZ{ ghO e` hm{V
AgV{. `m_wi{ H$mhr d{im H$mhr g`m _mobH$mMm C[`m{J "gmH{$oVH$s H$aUmgmR>r' (Coding-decoding) gwm hm{D$ eH$Vm{.
g`mM{ "gd{e' (Permutation) AmoU "H$_d{e' (Combination) X{Irb gmH{$oVH$s H$aUmgmR>r C[`wV R>aVmV.
48
AjaOwiUr
Q>mB[ BZm{h{Q>g, gmVmam. \$m{Z - (02162) 234372
dmB VmbwH$m JoUV A`m[H$ _S>i, dmB
g[mXH$
ZmJ{e eH$a _m{Z{
g[mXZ gm
lr. A$U gmdV
lr. ^JdmZ ^wO]i
gm. AZwamYm Om{er
H$meH$
lr.oXZH$a od. \$amX{
A`j, dmB VmbwH$m JoUV A`m[H$ _S>i
dmB
H$meZ df
18 gflQ>|]a 2008
b{IH$
lr.oXbr[ Jm{Q>qIS>rH$a
"H$U^m', 8 gm^m`ZJa,
JJm[ya am{S>, ZmoeH$ : 422 013
XyadZr - (0253)-2311471
_y` $[`{ - 40/VwV [wpVH$m V`ma H$a`m`m H$m_mV S>m.lr.adt Hw$bH$Uu, [wU{ `mZr d `m`m
Q>Q>Z{ H{$b{`m AmoWH$ _XVr_wi{M, A[ oH$_VrV hr [wpVH$m Am[`m[`V `{V Amh{.
o_l g`m
od^mJUr d oVMr ^mdS>{
JoUVr `wpVdmX
JoUV _mO
H$m{ZmM o^mOZ
g`mZJarV ^Q>H$Vr
7.
8.
9.
10.
11.
12.
^yo_Vr` aMZm
g_o_Vr AmoU BVa
oXZXoeH{$_Ybr OmXy
13.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
- m._.am.amBbH$a
- m._.am.amBbH$a
m._.am.amBbH$a
S>m.d.J.oQ>H{$H$a
m.`.Zm.dmbmdbH$a
lr.Zm.e._m{Z{
m._.am.amBbH$a
lr.[r.H{$.lroZdmgZ
AZwdmX : S>m._YwH$a X{e[mS>{
S>m.d.J.oQ>H{$H$a
S>m.adt ]m[Q>
m._.am.amBbH$a
lr.Zm.e._m{Z{
lr.Zm.e._m{Z{
m._.am.amBbH$a
lr.[r.H{$.lroZdmgZ
AZwdmX : S>m._YwH$a X{e[mS>{
lr.Zm.e._m{Z{
gH$bZ : lr.Zm.e._m{Z{
S>m.d.J.oQ>H{$H$a
m._.am.amBbH$a
m.S>m.gXmoed X{d
lr.oXbr[ Jm{Q>qIS>rH$a
15.00
15.00
15.00
15.00
15.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
20.00
50.00
40.00
40.00
50.00
d A` [YmgmR>r
JoUV ZgJh
- lr.b._.^wO]i,
X{dimbr H$[
2. Question Bank (Mathematics) For M.T.S. / N.T.S. and other competitive examinations.
L.M.Bhujbal,
Bhas Bhamre,Nasik
100.00
100.00
3.
- S>m.d.J.oQ>H{$H$a,
45.00
25.00
5.
1.
2.
3.
4.
- lr.Zm.e._m{Z{
(dmofH$ dJUr)
75.00
50.00
125.00
5.00
125.00
b{IH$modf`r :
lr. oXbr[ Jm{Q>qIS>rH$a
[wpVH$m H$. 20