1908 1913 Tarihlerinde Girit Olaylari The Events of Crete in 1908 1913

THE EVENTS OF CRETE N 1908-1913
VAHT CEML URHAN

ABSTRACT
In Crete, a revolt which was started by Greeks in 1895, can not
estinguished by Ottomans and then Greece occupied the island on Februrary
1897. In this connection European states which were not want to start TurkGreek war, take control of administration of the island by military forces. In
1897 after the declaration of the autonomy because of the keeping of
confusion England, French, Russia and Italy claimed that Ottoman soldiers
responsible for that events and then take out Turk soldiers in Crete on
November 1898. European states, which were take control of Crete, decided
to leave the island to Greece and in 1908 they started to evacuation the
island.
Crete Greeks announced that the island annexed for the Greece.
European states which were not want to demolish the connections of new
Ottoman goverment, announced that they didnt recognize this annex, but
they didnt interference to Greeks for applying the Greek laws and attacking
to the Mslims. Society of Union and Progress, which defended to not give a
compensation of Ottomans sovereignty in Crete, couldnt do anything without
protesting for the response of this Greeks activities. Ottoman state, after the
defeated of First Balkan War, to obliged to leave Crete to Greece. Events in
Crete on 1908-1913, were very important events to understand the politics of
European states and Ottoman state ways of behaving on the first period of
20. century.
1908-1913 TARHLERNDE GRT OLAYLARI

VAHT CEML URHAN
ZET
Giritte, Rumlarn 1895 ylnda balattklar isyan, Osmanl Devletinin
bastramamas zerine, Yunanistan, 1897 yl ubat aynda Aday igal etti.
Bu gelime zerine Trk-Yunan savann kmasn istemeyen Avrupa
devletleri, Girite asker kararak Adann idaresini kontrollerine aldlar. 1897
ylnda muhtariyetin ilan edilmesinden sonra da karklklarn devam etmesi
zerine ngiltere, Fransa, Rusya ve talya, olaylarn sorumlusunun Osmanl
askerleri olduunu iddia ederek 1898 yl Kasm aynda Trk askerlerini
Giritten kardlar. Giritin kontroln elinde bulunduran Avrupa devletleri,
Adann Yunanistana braklmasna karar vererek 1908 ylnda Aday tahliye
etmeye baladlar.
Girit Rumlar da Adann Yunanistana ilhak edildiini ilan ettiler. Yeni
Osmanl ynetimi ile ilikileri bozmak istemeyen Avrupa devletleri, ilhak
tanmadklarn aklamlarsa da Rumlarn Yunan kanunlarn uygulamasna
ve Mslmanlara ynelik saldrlarna mdahale etmediler. Giritteki Osmanl
hakimiyetinden taviz verilmemesini savunan ttihat ve Terakki Cemiyeti ise
Rumlarn bu faaliyetleri karsnda, protesto dnda bir ey yapamad.
Osmanl Devleti, Birinci Balkan Savanda ald malubiyetten sonra Giriti
Yunanistana brakmak zorunda kald. 1908-1913 yllarnda Giritte yaanan
olaylar, 20. yzyl balarnda Avrupa devletlerinin politikalar ve Osmanl
Devletinin tutumunu anlamak bakmndan kayda deer olaylardr.
T. C.
GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
YAKINA TARH BLM DALI
1908-1913 TARHLERNDE GRT OLAYLARI
MASTER TEZ
Hazrlayan
Vahit Cemil URHAN
Tez Danman
Prof. Dr. Mustafa TURAN
Ankara-2006
NSZ
1830 ylnda Yunan Devletinin kurulmasndan sonra Giritte birok isyan

karan Rumlarn, 1895 ylnda balattklar isyann sonunda 1897 ylnda
muhtariyet ynetimi ilan edildi ve Avrupa devletlerinin basklar sonucunda
Osmanl askerleri, 1898 ylnda Aday tahliye ederek kontrol ngiltere,
Fransa, Rusya ve talyadan oluan devletleraras gce brakt. Osmanl
askerinin Aday tahliye etmesi ile birlikte Giritteki Osmanl hakimiyeti fiilen
sona erdi.
Rumlar, 5 Ekim 1908de Avusturya-Macaristan mparatorluunun
Bosna-Herseki ilhak etmesi ve Bulgaristann istiklalini ilan etmesinin
ardndan 6 Ekimde Giritin Yunanistana ilhak edildiini ilan ettiler. Bu
gelimeler yaanrken, Osmanl Devletinde merutiyet ynetiminin ilan
edilmesi ve Giritte taviz verilmemesini
savunan ttihat ve Terakki
Cemiyetinin iktidar ele geirmesi, ngiltere, Fransa, Rusya ve talyann ilhak

planlarn ertelemelerine neden oldu. Yeni Osmanl ynetimi ile ilikileri
bozmak istemeyen Avrupa devletleri, ilhak tanmadlar. Bununla birlikte,
Giritteki kontroln srdren drt Avrupa devleti, iki yzl bir politika
izleyerek bir yandan Giritteki Osmanl hakimiyetini tasdik ederken, dier
yandan Rumlarn Aday Yunan Kral adna ve Yunan kanunlarna gre
ynetmesine gz yumdular.
ttihat ve Terakki Cemiyeti ise Rumlarn bu faaliyetleri karsnda,
protesto dnda Adadaki Osmanl hakimiyetini yeniden tesis etmeye ynelik
olarak bir ey yapamad. Giritte resmi olarak Osmanl hakimiyetinin devam
etmesinin yannda, Yunan kanunlarnn uyguland ve askeri kontroln
Avrupa devletlerinin elinde olduu bu karmak durum, Birinci Balkan Sava
sonunda Adadaki Osmanl hakimiyetine son veren 30 Mays 1913 tarihli
Londra Bar Antlamasnn imzalanmasna kadar devam etti.
II
Biz, bu almamzda Girit Sorununun ortaya kn, tarihi geliimini

ve Girit Rumlarnn ilhak mcadelelerinin son aamas olan 1908-1913 yllar
arasndaki faaliyetlerini, Osmanl Devletinin, Yunanistann ve Avrupa
devletlerinin Girit Sorununa yaklamlar erevesinde deerlendirmeye
altk.
almamzn ortaya kmasnda deerli vakitlerini ayrp yol gsteren,
bilgi ve metod bakmndan olan eksiklerimi tamamlayan Tez Danmanm
Prof. Dr. Mustafa TURANa teekkr ederim.
Vahit Cemil URHAN

Ankara-2006
III
NDEKLER
NSZ ................................................................................................................... I
KISALTMALAR .................................................................................................. VI
GR.......................................................................................................................1
I. BLM
GRTTEK OSMANLI HAKMYETNN ZAYIFLAMASI
A-DEVLETLERARASI POLTKADA GRTN YER VE NEM..................14

B-YUNAN MEGAL DEASI................................................................................19
C-YUNAN SYANI VE YUNAN DEVLETNN KURULMASI .........................25
1-syan Hazrlayan Gelimeler.................................................................................. 25
2-Mora da syann kmas ve Osmanl Devletinin Mdahalesi ..................... 32
3-Yunan Devletinin Kurulmas.................................................................................. 38
D-1866 SYANI VE 30 EYLL 1867 TARHL ISLAHAT FERMANININ

YAYINLANMASI ..................................................................................................40
E-HALEPA SZLEMES DNEM .................................................................45
II. BLM
GRT YUNANSTANA LHAK TEEBBSLER
A-MUHTARYET DARESNN KURULMASI ..................................................52

1-1895-1897 syanlar ve Muhtariyetin lan Edilmesi ........................................... 52
IV
2-Osmanl Askerlerinin Adadan karlmas ve Prens Georgesun Yksek

Komiserlik Dnemi ....................................................................................................... 60
B-GRT CRA KOMTESNN ADAYI YUNANSTANA LHAK ETTN

LAN ETMES.......................................................................................................68
C-DEVLETLERN ADAYI TAHLYE ETMES VE BANDIRA BUNALIMI.....75
1-Taraflarn Tahliye Konusuna Yaklamlar.......................................................... 75
2-Tahliyenin Gerekletirilmesi ve Bandra Bunalmnn Ortaya kmas.... 78
D-1910 SEMLER VE MSLMAN MEBUSLARIN GRT MECLSNDEN

ATILMASI .............................................................................................................83
1-Seim Tartmalar .................................................................................................... 83
2-Seimlerin Yaplmas ve Mslman Mebuslarn Meclisten Atlmas ........... 86
E-ELEFTEROS VENZELOSUN YUNANSTAN MECLSNE KATILMASI

VE KARMA HKMET DNEM......................................................................90
F-KADILAR MESELES......................................................................................96
III. BLM
GRTN OSMANLI HAKMYETNDEN IKII
A-YKSEK KOMSERLK DARESNN KALDIRILMASI...........................102

B-HTLAL MECLSNN KURULMASI VE YUNANSTAN MECLSNE
MEBUS GNDERME GRM.......................................................................105
C-HTLAL HKMETNN KURULMASI VE YUNANSTAN MECLSNE
MEBUS GNDERME GRMNN TEKRARLANMASI .............................109
D-1908-1913 DNEMNDE GRT RUMLARININ MSLMANLARI GE
ZORLAMAYA YNELK FAALYETLER......................................................115
E- BALKAN SAVALARI VE GRTN YUNANSTANA KATILMASI ......121
1-Balkan ttifaklar ve Girit Sorunu......................................................................... 121
2-Birinci Balkan Sava ve Osmanl Devletinin Giritteki Tm Haklarn

Balkan Devletlerine Brakmas ................................................................................ 127
3-kinci Balkan Sava ve Giritin Yunanistana Katlmas ............................... 134
SONU ...............................................................................................................137
KAYNAKA .......................................................................................................143
EKLER ................................................................................................................152
ZET...................................................................................................................163
ABSTRACT ........................................................................................................164
VI
KISALTMALAR
a.g.e.
Ad geen eser
a.g.m.
Ad geen makale
A.MTZ. GR. GMU.
Sadaret Eylt- Mmtze Kalemi Girid Dkmanlar Katolou

Meclis-i Umumi
A. MTZ. GR. HR.
Sadaret Eylt- Mmtze Kalemi Girid Dkmanlar Katolou

Hariciye
ATASE
Askeri Tarih Stratejik Ett Bakanl
Bayur I/1
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. I, Ksm. 1, 3.

Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1983
BEO.
Bb- l Evrak Odas
Bkz.
Baknz
BOA.
Babakanlk Osmanl Arivi
B.
Belge
C.
Cilt
DH. MU.
Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri
DH. SYS.
Dahiliye Nezareti Siyas Ksm Belgeleri
dn.
Dipnot
D.
Dosya
E.
Evrak
G. .
Gazi niversitesi
G.
Gmlek
. HUS.
Hususi radeler Katolou
. .
stanbul niversitesi
Karal V
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. V, 5. Bask, Trk Tarih

Kurumu yayn, Ankara, 1988
Karal VII
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, 2. Bask, Trk Tarih

Karal VIII
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, 3. Bask, Trk Tarih

Karal IX
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. IX, Trk Tarih Kurumu

yayn, Ankara, 1996
MV.
Meclis-i Vkel Mazbatalar
M.
Msvedde
NGG.
Nezaret Gelen-Giden Defterleri
n.
no
S.
Say/Sra
VII
imir I
Bill N. imir, Ege Sorunu, Belgeler, C. I (1912-1913), Trk

Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1976
imir II
Bill N. imir, Ege Sorunu, Belgeler, C. II (1913-1914), Trk

Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1982
vd.
Ve devam
V.
Vesika
Y. EE. KP
Yldz Esas Evrak Sadrazam Kmil Paa Evrakna Ek
GR
Kbrstan sonra Dou Akdenizin ikinci byk adas olan Girit, Adalar
Denizi ile Akdenizi1 birbirinden ayran bir snr zellii tamakta olup,
Moray, Anadoluyu ve Kuzey Afrikay deniz zerinden birbirine balayan bir
konumdadr ve Karadeniz, Marmara Denizi ve Adalar Denizinden Akdenize
uzanan deniz yolu ile Dou Akdenizde Suriye, Gney Anadolu ve Msrdan
geen deniz yollarnn gzergah zerindedir. Girit, bu corafi konumu
sebebiyle Dou Akdenizdeki askeri ve ticari faaliyetlerin kontrol edilmesi
asndan stratejik bir neme sahiptir2.
Arapada Akritis, Yunancada Kritis ve dier Bat dillerinde Krete,
Creta, Crete olarak isimlendirilen Girit Adas, sahip olduu stratejik konumu
sebebiyle tarih boyunca Dou Akdenizde egemenlik kurmak isteyen devletler
arasnda mcadele alan olmutur. Tarihi M.. 1400l yllara kadar uzanan
Girit Adas, M.. 69-67 yllarnda Roma mparatorluunun hakimiyetine girdi.
Roma mparatorluunun paralanmasndan sonra Adann hakimiyetini
Bizans mparatorluu devrald3. Girit, uzun sren Roma hakimiyetinden sonra
slamiyetin douu ile birlikte Dou Akdenizdeki g merkezleri arasnda
mcadele alan haline geldi. Emevilerin 674 ylnda Kbrs ve Rodosu ele
geirmesinden sonra Abbasiler, 826 ylnda Giriti fethettiler. Bu fetih ile
birlikte Adaya ilk kez slamiyet girmi oldu. 100 yldan fazla sren Arap
hakimiyetinden sonra Abbasi Devletinin yaad i karklklarn etkisiyle
Bizans mparatorluu, Giriti 961 ylnda tekrar ele geirmeyi baard. ki asr
kadar ikinci Bizans egemenliini yaayan Girit, IV. Hal Seferi srasnda
Bizans arazisi taksim edilirken 1204 ylnda 100.000 gm karlnda
Akdeniz haritas iin Bkz. EK. 1.

Mithat In, Tarihte Girit ve Trkler, (374 Sayl Deniz Mecmuasnn Tarihi lavesi), T.C. Askeri
Deniz Matbaas, 1945, s. 5-6.
3
Aye Nkhet Adyeke, Osmanl mparatorluu ve Girit Bunalm, (1896-1908), Trk Tarih
Kurumu yayn, Ankara, 2000, s. 8-10 vd.
2
Venediklilere satld ve bylece Adada 400 yldan fazla srecek olan Venedik
hakimiyeti balam oldu4.
Tarihte Girite ynelik ilk Trk aknlar ise 1341 ylnda Aydnolu Umur
Bey tarafndan gerekletirildi. Girite ynelik Trk aknlar, Umur Beyden
sonra Osmanl Devleti zamannda da devam etti. 1427 ve 1469 yllarnda
gerekletirilen Osmanl aknlarndan sonra ilk etkili akn, Kanuni Sultan
Sleyman zamannda 1538 ylnda Venediklilerle yaplan sava srasnda
gerekletirildi. Fetih amac tamayan bu aknda Barbaros Hayreddin Paa
kumandasndaki kuvvetler Milopotamo, Hanya, Sitia, Resmo, Apokorono gibi
igal ettikleri yerlerden ganimet toplayarak geri ekildiler. Kanuni Sultan
Sleyman dneminden sonra fetih amac tamayan bir akn da Sultan II.
Selim dneminde 1567 ylnda gerekletirildi5.
Osmanl Devletinin 16. yzylda Girite dzenledii aknlarn fetih amac
tamamasna ramen, ayn yzylda Fatih Sultan Mehmet dneminde
balatlm olan Akdenizi Trk gl haline getirme almalar devam
ediyordu. 1522de Rodosun ve 1571de Kbrsn fethiyle bu hedefe nemli
lde yaklald. Ancak, Akdenizin Trk gl haline getirilmesi hedefi
asndan, Giritin fethine ynelik almalarn 17. yzyln ortalarnda
balamas, bu Adann stratejik nemi dikkate alndnda, ok ge kalnm
bir fetih teebbs olduu grlmektedir6.
Kbrsn fethinden sonra Venedik ile yapt nebaht Deniz Savan
kaybeden Osmanl Devleti, savatan sonra 1573 ylnda yaplan antlama ile
Venedik ile olan savana son verdi. Bu tarihten sonra Osmanl yneticileri,
Niyazi Ahmet Banolu, Tarihte Girit ve Osmanllar Dnemi, 1. Bask, Kasta yayn, 1991, s. 1617; Cemal Tukin, Girit, slam Ansiklopedisi, C. IV, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1964, s.
792.
5
Tukin, a.g.m., s. 793; Banolu, a.g.e., s. 32.
6
Kbrsn fethinden sonraki dnemde Osmanl Devletinin siyasi, ekonomik ve askeri alanlarda
skntl bir dneme girdii grlmektedir. ran ve Avusturya ile uzun sre devam edecek olan
savalarn tekrar balamas, ekonominin bozularak btenin srekli ak vermeye balamas,
Anadoluda Celali isyanlarnn, stanbulda da Yenieri isyanlarnn balamas, bu dnemde
Osmanl Devletinin Girite ynelik bir fetih hareketine girimesini gletiren faktrlerdir. Ayrca,
Giritin Venedikin Douda hakimiyetini srdrebilmesi iin elinde bulunan son kale olmas ve
btn gcn burada toplamas, Aday fethedilmesi zor bir konuma sokmaktayd. Bkz. Adyeke,
a.g.e., s. 12-13.
Venedik ile yaplan bar antlamasnn bozulmamasna ynelik bir politika

izlemeye baladlar7. Bu durum, Sultan brahim dnemine kadar devam etti.
Sultan brahim dneminde 1644 ylnda Kzlaraas Snbl Aann Girit
sularnda saldrya uramas, Osmanl-Venedik ilikilerinin bozulmasna
sebep oldu8. Snbl Aann saldrya uramasnn yannda Giritte barnan
korsanlarn Osmanl deniz ticaretine ve hac yollarna byk zararlar vermesi,
Adann fethedilmesini zaruri hale getirdi9.
30 Nisan 1645 tarihinde stanbuldan ayrlan Osmanl kuvvetleri,
Haziran aynda Girite kartma yaptlar. Rumeli Beylerbeyi Kk Hasan
Paann balatt Hanya kuatmas 53 gn srd ve ehir 22 Austosta
teslim alnd. Kuatmann sona ermesinden sonra Hanya Muhafzlna
Kk Hasan Paa tayin edildi10. Hanyann fethi zerine Malta, Papalk ve
spanya gemilerinden oluan bir hal donanmas yardma geldiyse de karaya
kartma yapmay baaramad. Hanyann fethinden sonra Kasm ay
sonunda Girit Serdar Yusuf Paa, stanbula dnd11.
1646 ylnda Deli Hseyin Paann Hanya Muhafzlna atanmasndan
sonra Giritteki Osmanl fetihleri hz kazand. Srasyla Kisamo, Ebu-koron ve
Granbosa ele geirildi. Bu baarlarn ardndan Deli Hseyin Paa, 1646
ylnn Temmuz aynda Girit Serdarlna tayin edildi. Deli Hseyin Paa,
Girit Serdar olduktan sonra da Adadaki fetihlerine devam ederek
Milopotamo ve Resmoyu ele geirdi ve 1647 Nisannda Kandiyeyi kuatt.
7
Sultan I. Ahmet dneminde vezirler, Giritin korsan yata haline geldiini gndeme getirmiler
ancak Padiah, Venedik ile yaplan bar antlamasn bozmak istememitir. Bkz. Banolu, a.g.e., s.
33; Sultan IV. Muradn iktidarnn son dneminde emrindeki Tunus gemileriyle Girite saldran Ali
Becinolunun kendisini takip eden Venedik gemileri tarafndan Avlonya Limannda saldrya
uramas zerine Padiah, Venedike sava almasna karar verdi. Bu kararn alnmasndan sonra
Venedik elilerinin Padiah kararndan vazgeirmek iin abalamaya balamalar ve tazminat
vermeyi kabul etmeleri zerine sava kararndan vazgeildi. Bkz. smail Hakk Uzunarl,
Osmanl Tarihi, C. III, Ksm. I, 4. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1988, s. 216.
8
Grevinden azledildikten sonra maiyeti ve hazinesi ile birlikte denizyolu ile Msra doru hareket
eden Kzlaraas Snbl Aa, Girit sularnda Malta korsanlarnn saldrsna urad. Korsanlar,
saldrdan sonra Girite sndlar. Bkz. Uzunarl, a.g.e., s. 217; Snbl Aaya yaplan saldrnn
stanbulda duyulmasndan sonra Kaptan- Derya Yusuf Paa ve Cinci Hoca Hseyin Efendi,
Giritin fethi iin Sultan brahime bask yapmaya baladlar. Bkz. Banolu, a.g.e., s. 36.
9
Adyeke, a.g.e., s. 13.
10
Cevdet Duman, Trklerle Girit Sava, Hayat Tarih Mecmuas, C. II, S. II, (Aralk, 1967), s.
22.
11
Uzunarl, a.g.e., s. 218-219.
Kandiye kuatmas, Adadaki Osmanl fetihlerinin durmasna sebep olan

gelimelere yol at. Osmanl birliklerinin Kandiyeyi kuatmas zerine
Venedikliler, anakkale Boazn kapatarak, stanbuldan gelen tm
yardmlar kestiler. Bu tarihten sonra geen 10 yl boyunca stanbuldan gelen
yardm kuvvetlerinden sadece bir ka, anakkaledeki Venedik ablukasn
yarmay baarabildi ve Giritteki Osmanl kuvvetleri, sava kendi imkanlaryla
srdrd12.
Osmanl Devleti, Kandiye kuatmasndan sonra devlete siyasi ve
ekonomik adan byk bir yk haline gelen Giritin fethi meselesine, Kprl
Mehmed Paann sadrazaml dneminde tekrar ciddi bir ekilde eildi.
Kprl Mehmed Paa, 1657 ylnn sonlarnda, anakkale Boazna bir
harekat dzenleyerek, Bozcaada ve Limniyi Venediklilerin elinden ald13.
Ancak, bu srada ortaya kan Erdel Sorunu ve Avusturya Sava sebebiyle
bu harekatn devam getirilemedi14.
Osmanl
Devleti,
Giritin
fethedilmesi
meselesine
Avusturya
ile
sorunlarn halledilmesinden sonra Fazl Ahmed Paann sadrazaml

dneminde tekrar eildi. Bu dnemde Girit Serdar olan Ankebut Ahmed
Paann stanbula yardm isteyen mektuplar gndermesi zerine Sultan IV.
Mehmed, Sadrazam Fazl Ahmed Paay Girit Serdar tayin etti. anakkale
Boazn Venediklilerin kapatmaya devam etmesi zerine taktik deitiren
Osmanl Devleti, 15 Mays 1866da orduyu kara yoluyla Morann Benefe
Limanna ulatrd ve birlikler buradan gemilere bindirilerek Girite doru
hareket etti. Girit Serdar Fazl Ahmed Paa,
1667 ylnda Kandiye
kuatmasn tekrar balatt ve Kandiye, 1669 sonbaharnda teslim oldu.

Kandiyenin ele geirilmesinden sonra 5 Eyll 1669 tarihinde yaplan
antlama ile Girit, Osmanl hakimiyetine girdi15.
12
Ayn eser, s. 330-331.

Mcteba lgrel, IV Mehmed, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C. 11, a yayn,
stanbul, 1989, s. 42-43.
14
Tukin, a.g.m., s. 794.
15
lgrel, a.g.m., s. 61-62.
13
Giritin fethi, Osmanl Devletine askeri ve ekonomik adan ok

pahalya mal oldu. Osmanl tarihinde hibir fetih bu kadar uzun srmedi ve
hibir fetih de bu kadar zayiat verilmedi. Adann ele geirilmesi 24 yl srd.
Sadece Kandiye kuatmas, 22 yl srd. Kandiyeyi teslim alan Fazl Ahmed
Paann 2 yl sren kuatmas srasnda 30.000 civarnda Trk askeri ld.
Bu sre iinde Venedikliler 20.088 l verdiler. 24 yl sren fethin tamamnda
130.000 civarnda Trk askerinin ld rivayet edilmektedir16.
Osmanl Devleti, Girite asker kard ilk gnden itibaren slamiyeti
yayma ve devlet kurumlarn oluturma almalarna balad17. Osmanl
Devletinin, Giriti slamlatrma almalarna balad srada Adadaki
nfusun byk ounluu Rum-Ortodokstu. Katolik Venediklilerin uzun yllar
sren ekonomik smrs ve mezhep basklar, Kbrsta olduu gibi, Giritte
de Rumlarn, Trkleri kurtarc olarak grmelerine yol at18. Adann fethiyle
birlikte Rumlardan nemli miktarda slamiyete geenler oldu19. Osmanl
Devletinin nfus politikas sonucunda yaklak 100 yl ierisinde Adadaki
Mslman nfus, Hristiyan nfusu geti20.
Giritte Mslman nfusun kulland dil Rumca olmutur. Adada
Osmanl ynetiminin kurulmasndan sonra Ortodoks din adamlarnn
kendilerine salanan dil ve din zgrln iyi kullanarak, Rum kltrnn
16
Duman, a.g.m., s. 22.

Bektai Tarikat mensuplar, Giritte 1645 ylnda slamiyeti yayma almalarna baladlar. Bkz.
Orhan F. Kprl, Usta-zde Yunus Beyin Mehul Kalm Bir Makalesi: Bektailiin Giridde
ntir, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 8-9, Yl. 1979-1980, stanbul, s. 64;
1645 ylndan sonra Mevlevilik, Halvetilik ve Celvetilik gibi tarikatlar de Adada faaliyet
gstermeye balad. Bkz. Salacolu Mustafa Celvet, Giritli eyh Mustafann ehadeti,
(Manzm Bir Menkpnme), (Hazrlayanlar. Mustafa Tatc-Ceml Kurnaz), Bizim Bro Basm
Yayn Datm yayn, Ankara, 2000, s. 1; Tarikatlarn faaliyetlerinin yannda Anadoludan Girite
Trk nfus getirildi. Osmanl Devleti, Adada devlet kurumlarn oluturmaya ynelik almalarn
da fetih tamamlanmadan balatt. Nitekim, Girit Kad Defterlerinin en eskisi 1657 tarihlidir. Bkz.
Adyeke, a.g.e., s. 14-86.
18
Dimitri Kitsikis, Trk-Yunan mparatorluu, Arablge Gerei Inda Osmanl Tarihine
Bak, (eviren. Volkan Aytar), 1. Bask, letiim yayn, stanbul, 1996, s. 34-96.
19
Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal zellikleri, (eviren.
Bahar Trnak), Tarih Vakf Yurt yayn, s. 16; Johann Strauss, Unutulmu Bir Cemaat: Girit
Mslmanlarnn Abdlhamid Devrindeki, kinci Merutiyet Devrindeki ve lhaktan Sonraki
Faaliyetleri, XI. Trk Tarih Kongresinden ayrbasm, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara,
1994, s. 2114.
20
Giritte 18. yzyln ikinci yarsnda toplam nfus 300.000 civarnda olup, Mslmanlar 2/3
orannda ounlua sahipti. Bkz. Adyeke, a.g.e., s. 79.
17
hakim
olmasna
komutanlardan
ynelik
Rum
faaliyetlerde
kadnlarla
bulunmalar,
evlenenlerin
Aday
ocuklarna
fetheden
Rumca
retilmesine izin vermeleri ve slamiyete geen Rumlarn eski dillerini

kullanmaya devam etmeleri, hakim dilin Rumca olmasna ve Anadoludan
gelen Trk nfusun Rumcay benimsemesine yol at. Osmanl Devleti,
Mslmanlar arasnda konuulan dilin Rumca olmasn engellemeye ynelik
bir politika izlemedi. Girit Mslmanlar, Rumca konumalarna kar
kendilerini her zaman Trk olarak tanmladlar ve konutuklar dili yazya
Trke harflerle dktler. Osmanl Devleti, okullarda Mslmanlarn eitim
faaliyetlerini Trke olarak srdrd21.
Fetih tamamlandktan sonra Girit Adas, merkez Kandiye olmak zere
Kandiye, Hanya ve Resmo sancaklarna ayrlarak imtiyazl bir eyalet haline
getirildi22. Adann idari merkezi Kandiye olmasna ramen, 1827-1828 ylna
kadar Hanya ve Kandiyeye vezir rtbesinde ayr yneticiler gnderildi. Bu
duruma Mehmet Ali Paann Valilii dneminde son verilerek, tek vali
sistemine geildi. Mehmet Ali Paa dneminden sonra 1850 ylnda idari
merkez Hanyaya tand ve 1868 Girit Vilayet Nizamnamesi ile sancak says
bee karlarak23 Vilayet Genel Meclisi kuruldu24.
Giritte, Osmanl idaresinin kurulmasndan sonra Gayr-i Mslimlerin din
ve eitim ileri kendilerine brakld ve mlk edinme haklar korundu25.
Hristiyanlarn hukuki sorunlarna balangta eri mahkemeler bakarken
1868 Girit Vilayet Nizamnamesinin uygulamaya konulmasndan sonra farkl
din mensuplar arasndaki sorunlara her iki tarafn temsilcilerinin bulunduu
karma mahkemeler bakmaya balad26.
Girit, fethedildikten sonra idari adan olduu gibi ekonomik adan da
ayrcalkl bir yapya kavuturuldu. lkenin dier blgelerinden alnan
21
Ayn eser, s. 86-87.

23
Harita iin Bkz. EK. 2.
24
25
26
22
spene, Tapu, Otlak, Klak, Tuz gibi vergiler Giritten alnmad27. Emlak ve
araziden alnan vergiler de Venedik dnemine gre yar yarya indirildi28.
Osmanl Devletinin Girit Rumlarna, Venedik dnemine gre sosyal ve
ekonomik alanda nemli ayrcalklar vermesine kar, 18. yzylda devletin
dier blgelerinde yaayan Rumlar arasnda glenen bamszlk fikirleri,
Girit Rumlar arasnda da kendini gsterdi. Osmanl idaresine kar ilk
ayaklanma Osmanl-Rus Sava srasnda, Rus ajanlarnn tahrikleriyle 1770
ylnda yaand29. Girit Rumlarnn ayrlk faaliyetlerinin Osmanl Devleti iin
sorun haline gelmeye balamas ise 19. yzylda oldu. 1814 ylnda
Odessada kurulan ve 1821 ylnda Yunan syann balatan Filiki Eterya
Cemiyeti, Girit Rumlar arasnda da destek buldu ve Girit Rumlar, 1821
ylnda Mora Rumlar ile beraber Osmanl Devletine kar ayaklandlar. Bu
isyan, Girit Rumlarnn 1913 ylna kadar devam edecek olan Osmanl
hakimiyetinden kurtulma mcadelelerinin de balangcn oluturdu.
Rusya tarafndan desteklenen Filiki Eterya Cemiyetinin tertipledii Mora
syan, Osmanl Devleti tarihi asndan Girit Sorununun balangcn
oluturdu. Osmanl Devletinin, Msr Valisi Mehmet Ali Paann destei ile
1826 ylnda Mora syann kontrol altna almasndan sonra ngiltere, Fransa
ve Rusya, Yunan Devletinin kurulmas iin Osmanl Devletine bask
yapmaya balad ve Osmanl Devleti, 1828 ylnda Rusyaya kar girdii
sava kaybederek bamsz Yunan Devletinin kurulmasn kabul etmek
zorunda kald. Yeni Yunan Devletinin snrlarnn izildii 3 ubat 1830 tarihli
Londra
Antlamasnda
Girit,
Yunan
Devletinin
snrlarnn
dnda
braklmtr. Bu tarihten sonra Girit, Avrupa devletleri arasnda anlamazlk

konusu haline gelmitir. Avrupa devletlerinin, Yunanistan kendi emperyalist
karlar iin kullanma politikasnn sonucu olarak Giritteki Trk-Yunan
antlamazlna da mdahalede bulunmaya balamalar, Girit Sorununun
ark Meselesinin bir paras haline gelmesi anlamna geliyordu. Bu yzden
27
Ayn eser, s. 15.

29
Sleyman Nazif, Batarya le Ate, stanbul, 1915, s. 92; Alan Palmer, Osmanl mparatorluu,
Son yz yl, Bir kn Yeni Tarihi, (eviren. Belks orak Dibudak), 5. Bask, Sabah
Kitaplar, stanbul, 1995, s. 201.
28
Girit Sorununun tarihi geliimi, Osmanl Devletinin askeri ve ekonomik

alanda bulunduu gsz durum sebebiyle ark Meselesinin aktr olan
devletlerin Girit politikalarna bal olmutur. Nitekim, Osmanl Devletinin
emperyalist saldrlar karsnda mrn uzatan faktr, Batl devletlerin
Osmanl topraklarn paylama konusunda anlaamamalarnda olduu30 gibi
Giritteki Osmanl hakimiyetini uzatan faktr de, Avrupa devletlerinin Giritin
kontroln birbirlerine brakmak istememeleri olmutur.
Osmanl Devletini paralamaya ynelik faaliyetlerini Yunan Devletinin
kuruluundan sonra da srdren Rusyann, Yunanistan ile birlikte Girit
Rumlarn isyana tevik etme politikasna kar, 19. yzyln sonuna kadar
Adadaki Osmanl hakimiyeti, ngiltere tarafndan desteklendi. Dou Akdeniz
politikasn smrgelerine giden ticaret yollarn, scak denizlere inmeye
alan Rusyaya kar koruma esasna dayandran ngiltere31, Rus
tahriklerine ak olan Yunanlarn Adalar Denizinde hakimiyet kurmasn
istemiyordu32. Girit Sorunu karsnda Rusya ve ngiltere dndaki Avrupa
devletlerinin politikalar ilk kez ak bir ekilde Adada 1866 ylnda kan
isyan ile belli oldu. Avrupa devletlerinin Girit Sorununa ilk kez politik
mdahalede bulunduu isyan srasnda Avusturya ve ngiltere, Adadaki
Osmanl hakimiyetinin muhafazas ynnde bir politika izlerken Fransa,
Rusya, talya ve Prusya, isyanclarn lehinde bir politika izledi33. Avrupa
devletlerinin Girit syan srasndaki bu farkl politikalar, sonuta bunalmn
bymemesi ynnde ortak bir tavr alnmasna yol at. Girit Sorunu
yznden toplanan 9 Ocak 1869 tarihli Paris Konferansnda, Yunanistann
Giritteki Osmanl hakimiyet haklarn ihlal etmemesi ynnde bir tavsiye
karar alnd34.
30
Mustafa Turan, Mill Mcdelede Siyas zm Araylar, (30 Ekim 1918-24 Temmuz 1923),
2. Bask, Siyasal Kitabevi yayn, Ankara, 2005, s. 1.
31
Sleyman zmen, Avrasyann Krlma Noktas, Kbrs, 1. Bask, IQ Kltr Sanat yayn,
stanbul, 2005, s. 60.
32
Bill N. imir, Ege Sorunu, Belgeler, C. I (1912-1913), Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1976,
s. XXXVIII.
33
34
Ali hsan Gencer, Tanzimat Ferman (1839)dan 1876ya Kadar Osmanl mparatorluu,
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C. XI, a yayn, stanbul, 1989, s. 500-501.
Giritte 1866 ylnda kan isyan, Osmanl Devletinin Adadaki Rum

isyanlar karsnda izledii politika asndan da dnm noktas oldu. Msr
Sorunu ve Krm Savanda Avrupa devletlerinin desteini salamak
amacyla aznlklara ayrcalklar veren 1839 tarihli Tanzimat Fermann ve
1856 tarihli Islahat Fermann yaynlayan Osmanl Devleti35, ayn politikay
1866 syan ile birlikte Giritte de uygulamaya balad ve byk devletlerin
desteini salamak amacyla hazrlanan 30 Eyll 1867 tarihli fermann
uygulamaya konulmas ile Rumlara geni imtiyazlar verildi36. 30 Eyll 1867
tarihli ferman, Osmanl Devletinin, Giritteki otoritesinden isyanc Rumlar
lehine verdii ilk taviz oldu. Bu ferman ilhak yolunda bir taviz olarak
deerlendiren Yunanistan ve Girit Rumlar, bundan sonra da isyan
faaliyetlerine devam ettiler. Osmanl Devleti ise yeni kan isyanlar da
bastrmakta zorland ve her kan isyanda yeni imtiyazlar vererek olaylar
yattrma yoluna gitti. Rumlarn 1877-1878 Trk-Rus Savandan istifade
ederek ayaklanmas37 ve Yunanistan ile Rusyann abalar, Girit Sorununun
tekrar devletleraras politikann gndemine girmesine sebep oldu. Savatan
sonra imzalanan Berlin Antlamasnn 23. maddesine, Giritte slahatlar
yaplmas hkmnn getirilmesiyle Avrupa devletleri, Giritteki Trk-Yunan
anlamazlna resmen mdahale etme hakkn kazandlar38. Bu madde ile
Girit Sorunu, Avrupa devletlerinin bir sorunu haline geldi.
Giritte 1895 ylnda balayan isyan, Osmanl idaresinin fiilen sona
ermesine yol aan gelimeleri balatt. syann, 1897 ylna kadar devam
etmesi zerine, Yunanistan, 13 ubat 1897 ylnda Girite asker kard. Bu
gelime zerine bu srada bir Trk-Yunan savann kmasn istemeyen ve
Adadaki gelimelerin kontroln birbirlerine brakmak istemeyen ngiltere,
Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya,
35
Mustafa Turan, 20. Yzyl Balarnda Osmanl D Politikasnda Ortadounun nemi ve Hicaz
Demiryoluna Dair Bir Belge, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. I, S. 3 (Kasm, 1997), s.
141.
36
Gencer, a.g.m., s. 499.
37
Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, (1789-1914), Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1997,
s. 557.
38
10
ortak bir ekilde hareket ederek 15 ubatta Adaya asker kardlar39. Ancak
Yunanistann Osmanl topraklarna tacizini srdrmesi zerine Avrupa
devletlerinin tm abalarna ramen Trk-Yunan Sava kanlmaz oldu.
kan savata Osmanl Devleti, Yunanistan malup etmesine ramen
zaferden gerektii gibi yararlanamad ve savatan sonra Avrupa devletlerinin
istei ile Giritte 18 Aralk 1897 tarihinde muhtariyet ynetimi ilan edildi40.
Avrupa devletlerinin Girite askeri mdahalede bulunduklar bu dnem
ayn zamanda 19. yzyln sonundan itibaren ark Meselesinde yaanan
gelimelerin, Girit Sorununda aka kendini gsterdii bir dnemdir.
Almanya ve talyann siyasi birliklerini tamamlayarak smrgecilik yarna
katlmasndan sonra Avrupa devletleri arasnda sonradan ttifak devletleri ve
tilaf devletleri olarak adlandrlacak olan gruplamalar, muhtariyetin ilanndan
sonra Giritte ak bir ekilde yaanmtr. ngiltere, Fransa, Rusya ve
talyann, Trk askerlerini Giritten kartmak iin hazrlk yapmaya
balamalar zerine Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu, Mart
1898de Adadan askerlerini ektiler. Muhtariyetin ilanndan sonra Adadaki
karklklarn devam etmesi zerine ngiltere, Fransa, Rusya ve talya,
olaylarn sorumlusunun Osmanl askerleri olduunu iddia ederek Kasm
1898de Trk askerlerini Giritten kardlar41. Giritin gelecei ile ilgili henz
bir karara varamam olan drt Avrupa devleti42, Osmanl askerlerinin Aday
tahliye etmesinden sonra Adada nfus ounluunu oluturan Rumlarn
ilhak faaliyetlerini kontrol altna almak dncesiyle Yunan Kralnn olu
Prens Georgesu Girite Yksek Komiser olarak tayin ettiler43. Bylece resmi
olarak Osmanl Devletine bal olan Giritte, askeri kontroln ngiltere,
Fransa, Rusya ve talyada olduu ve Yunan Kralnn olu Prens Georgesun
idare ettii tuhaf bir ynetim ekli ortaya kt. Girit Rumlar, Osmanl
39
Ayn eser, s. 168-177.

Ayn eser, s. 197.
41
Ayn eser, s. 195-207.
42
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1988, s.
124.
43
Aubrey Herbert, Ben Kendim, Osmanl lkesine Son Seyahatler, (eviren. Ylmaz Tezkan), 21.
Yzyl yayn, Ankara, 1999, s. 19.
40
11
askerlerinin Giritten ekilmesinden sonra Adann Yunanistana ilhakn

Avrupa devletlerinin kabul etmelerini salamaya altlar.
Giritte muhtariyet ynetimine geildii dnemde Osmanl Devletinin
Aday kontrol eden drt Avrupa Devleti ile ilikileri iyi deildi. Giriti siyasi ve
ekonomik adan lkenin zerinde bir yk olarak gren Sultan II. Abdlhamit
ynetimi44, d politikada Girit zerinde hibir etkisi olmayan Almanya ile
ibirlii halindeydi. Osmanl Devleti, Adada hkmranlk haklarna aykr
olarak
yaplan
uygulamalara
protestoda
bulunmak
dnda
bir
ey
yapmyordu. Artk ngiltere, Fransa ve Rusya, 20. yzyln banda

Avrupadaki bloklamada, Yunanistan kendi yanlarna ekme dncesiyle
ilhak kabul etmeye hazrlard45. Nitekim, resmi olarak aklamasalar da tm
hazrlklar bu yndeydi. Giriti kontrolnde tutan drt Avrupa devleti, 1906
ylnda
yerel
gvenlik
tekilat
oluturulduktan
sonra
Aday
tahliye
46
edeceklerini ilan ettiler . 1907 ylnda da Yunan subaylar, Girite gelerek

yerel gvenlik glerinin oluturulmas almalarna baladlar47. Gvenlik
tekilatnn oluturulmasna ynelik almalarn tamamlanmas ile birlikte
Avrupa devletleri, 1909 yl Temmuz aynda tamamlanmak zere 24 Temmuz
1908de tahliye ilemine baladlar48.
Osmanl askerinin Adadan ekilmesinden sonra Avrupa devletlerinin de
1908 ylnda askerlerini ekmeye balamas, Girit Rumlar asndan ilhakn
gerekletirilmesinin nndeki son engelin de kalkmas demekti. Nitekim,
Avusturya-Macaristan mparatorluunun Bosna-Herseki ilhak etmesinin ve
Bulgaristann bamszln ilan etmesinin hemen ardndan Girit Rumlar da
6 Ekim 1908de Adann Yunanistana ilhak edildiini ilan ederek Muhtariyet
Anayasasn kaldrdlar ve Yunan kanunlarn uygulamaya baladlar49.
Ancak
44
bu
dnemde,
Osmanl
Devletinde
Avrupa
devletlerinin
ve
Karal VIII, s. 119.

46
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 15, 1327 Rebulhir 23 ve B. 35, 1909 Nisan 1;
47
48
Ayn eser, s. 225.
49
stikbal, 2 Tern-i Evvel 1324.
45
12
Yunanistann hesap etmedii gelimeler oldu. Merutiyetin ilan edilmesiyle

birlikte iktidara gelen yeni Osmanl ynetimi ile ilikileri bozmak istemeyen
Avrupa devletleri, ilhak tanmadlar50 ve 1909 ylnn Temmuz aynda
Adadaki askerlerinin tamamn ekmekle beraber Suda Limannda sava
gemilerini tutarak askeri kontrollerini srdrdler51. Ancak Avrupa devletleri,
bu
dnemde
ikiyzl
bir
politika
benimseyerek
bir
yandan
ilhak
tanmadklarn akladlar, dier yandan da Rumlarn Aday Yunan Kral

adna ve Yunan kanunlarna gre ynetmesine gz yumdular. Avrupa
devletlerinin ilhak tanmamas, Rumlarn 1908 ylndan sonra ilhak
teebbslerine devam etmelerine yol at. 1908 ylndan 1913 ylna kadar
geen sre iinde Rumlar, gerekletirdikleri ilhak teebbslerinin yannda
Adadaki Mslmanlar ge zorlamak iin Mslmanlar zerinde dini, siyasi
ve ekonomik alanda bask kurmaya almlar ve cinayetlere girimilerdir.
1908-1913 yllar, Girit Trkleri asndan da Adann kaybedilmesine
kesin gzyle
baklan bir
zamanda Osmanl
hakimiyetinin
yeniden
kurulabileceine dair umutlarn doduu bir dnem olmutur. Bunun sebebi,

stanbulda merutiyetin ilanyla birlikte Sultan Abdlhamitin Girit politikasna
byk fke duyan ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidara gelmesidir52. ttihat
ve Terakki Cemiyetinin 1908 ylnda iktidara gelmesiyle Osmanl Devletinin
Girit politikas deimi ve Adann kaybedildii 1913 ylna kadar, Adadaki
Osmanl hakimiyet haklarndan taviz vermemeye dayal kat bir politika
izlenmitir. Ancak Giriti koruyacak gte bir donanmann olmamas sebebiyle
Rumlarn Osmanl hkmranlk haklar aleyhine olan faaliyetleri karsnda
protestoda bulunmak, Yunanistan sava ile tehdit etmek, Yunan mallarna
boykot uygulamak ve mitingler dzenlemek dnda ttihat ve Terakki
Cemiyeti de bir ey yapamamtr. Girit Trklerinin kurtuluu asndan son
umut olabilecek olan Balkan Savalarnn da kaybedilmesi ile Adada 200
yldan fazla sren Trk hakimiyeti sona ermitir. ttihat ve Terakki
50

52
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. 1, Ksm. 1, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn,
Ankara, 1983, s. 239.
51
13
Cemiyetinin iktidara gelmesi ile ilhak planlarn erteleyen Avrupa Devletleri,

Osmanl Devletinin Trablusgarp ve Balkan Savalarnda elde ettii
malubiyetlerden sonra Giritin Yunanistana braklmas iin tekrar harekete
gemilerdir.
I. BLM
GRTTEK OSMANLI HAKMYETNN ZAYIFLAMASI
A-DEVLETLERARASI POLTKADA GRTN YER VE NEM
Girit Adas; Karadeniz, Marmara Denizi ve Adalar Denizinden

Akdenize uzanan deniz yolu ile Dou Akdenizde Suriye, Gney Anadolu ve
Msr kylarndan geen deniz yollarn kontrol eden bir mevkide olmasndan
dolay Dou Akdeniz ve Adalar Denizindeki askeri ve ticari faaliyetlerin
kontrol edilmesi asndan stratejik bir neme sahiptir53. Bu stratejik stratejik
neminden dolay tarih boyunca blgede hakimiyet kuran devletler, Girit
politikalarn, Dou Akdeniz ve Adalar Denizi politikalar erevesinde
ekillendirmilerdir.
Girit Adasnn 1669 ylnda Osmanl Devleti tarafndan fethedilmesinden
sonra Adadaki Osmanl hkmranlk haklarnn devletleraras ilikilerde
tartma konusu olmaya balamas, ngiltere, Fransa ve Rusyann destei ile
1830 ylnda Yunanistann kurulmas ile balad. Yunanistan kendi
emperyalist karlar iin kullanmaya alan Avrupa devletleri, Giritte kan
Rum isyanlarna mdahalede bulunmaya baladlar. Bu durum, Girit
Sorununun ark Meselesinin54 bir paras haline gelmesine yol at.
53
In, a.g.e., s. 5.
54
Belli bir kronoloji veya zaman dilimi sz konusu edilmeksizin Trklerle emperyalist devletlerin
mcadelesinde, emperyalist devletlerin gizli planlar ark Meselesi olarak tanmlanmtr. Bu
balamda, emperyalist devletlerin, Osmanl Devletini siyasi, iktisadi adan kontrol altna almak
veya paralamak ve Osmanl hakimiyetinde yaayan topluluklarn bamszlklarna kavumalarn
salamak istemelerinden kaynaklanan tarihi meseleler ark Meselesi olarak adlandrlmaktadr.
Bkz. Turan, Mill Mcadelede, s. 15-16; Cevdet Kk, ark Meselesi Hakknda nemli Bir
Vesika, .. Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi, Ord. Prof. Dr. . Hakk Uzunarl Hatra
Says, stanbul, 1979, s. 607; ark Meselesi hakknda ayrca bkz. Yulu Tekin Kurat, Osmanl
mparatorluunun Paylalmas, Turhan Kitabevi yayn, Ankara, 1986, s. 7 vd.; Raif Karada,
ark Meselesi, Turan yaynclk, stanbul, Tarihsiz, s. 5 vd.; Bayram Kodaman, ark Meselesi
15
ar I. Petro dneminden itibaren d politikadaki hedefini Akdenize

inme olarak belirleyen ve bu amala II. Katerina dneminden itibaren Rumlar
kullanmaya balayan Rusya, bu politikasn Yunanistann kurulmasndan
sonra da Yunan yaylmacln destekleyerek devam ettirdi. Rusyann
politikasndan en fazla rahatsz olan devlet ise ngiltere idi. 19. yzyln
banda Dou Akdenizde tek egemen g haline gelen ngiltere, bundan
sonra
blgedeki
politikasn
Rusyann
scak
denizlere
inmesinin
engellenmesi zerine kurdu55. ngilterenin blgedeki ticari faaliyetlerini

korumak amacyla benimsedii bu politikaya gre, byk devletlerden hi
birisi Adalar Denizinde toprak ele geirmemeliydi56. Bu yzden ngiltere,
Adalar Denizinde Osmanl hakimiyetinin korunmasna taraftard. ngilterenin
blgedeki politikasn, Rus tehdidine kar ekillendirdii dnemde Fransa,
1798 ylnda igal ettii Msr Osmanl-ngiliz kuvvetlerinin mdahalesi ile
boaltmak zorunda kalmasndan sonra Dou Akdenizdeki kontrol de
ngiltereye kaptrmt. Bu yzden Franszlar, 19. yzyl boyunca Dou
Akdenizde ngiliz hakimiyetine son vermeye ynelik bir politika izlediler.
Fransann Adalar Denizindeki ncelikli hedefi ise ngilterenin blgede tek
bana
hakimiyet
kurmasnn
engellenmesiydi57.
Adalar
Denizi
ve
Akdenizdeki ticarette ngiltere ve Fransa kadar etkili olamayan Avusturyann

d politikadaki ncelikli hedefi ok milletli yapsndan dolay Balkanlardaki
milliyeti
hareketlerden
kendini
korumakt.
Osmanl
Devletinin
paralanmasnn kendisini de olumsuz etkileyeceini dnen Avusturya,

Yunanistann Osmanl Devleti aleyhine olan genileme abalarna scak
bakmamaktayd.
ngiltere, Fransa ve Rusyann kar atmalar, 19. yzyln banda
Adalar Denizinde hibir byk devletin tek bana hakim olmamas ilkesine
I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, Orkun yayn, stanbul, 1983,
s. 162 vd.
55
zmen, a.g.e., s. 60.
56
Bill N. imir, Ege Sorunu, Belgeler, C. II (1913-1914), Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara,
1982, s. XI.
57
Ayn yer.
16
dayanan yeni bir statkonun ortaya kmasna sebep oldu58. kar

atmalar yznden ortaya kan statko gerei devlet de tek bana
Adalar Denizine askeri bir mdahalede bulunamyordu. Bu durum, devletleri,
yeni kurulan Yunan Devletini kullanarak Adalar Denizinde kontrol salama
politikasna yneltti. ngiltere, Fransa ve Rusyann ortaklaa verdikleri destek
sonucunda 3 ubat 1830 tarihli Londra Antlamas ile kurulan Yunan
Devletinin ekonomisini ngiltere, ksa sre ierisinde ele geirerek Yunan
siyaseti zerinde Fransa ve Rusyaya nazaran daha etkili bir konuma geldi.
Bu durum, 19. yzylda Fransa ve Rusyann Yunan siyasetlerini de dolayl
olarak etkiledi59. Yunan siyasetini kontrolne alan ngiltere, Rus tahriklerine
ak olan Yunanllarn Adalar Denizinde hakimiyet kurmasna karyd60. Bu
yzden ngiltere, 19. yzyln sonuna kadar Adalar Denizindeki Osmanl
hakimiyetini destekledi. Rusyann Boazlar ele geirme tehlikesinin belirdii
zamanlarda ngiltere ile birlikte hareket eden Fransa, Ruslarn desteiyle
ortaya kan Yunanllarn Adalar Denizindeki yaylmac faaliyetlerini de
ngilterenin blgedeki etkinliini azaltmak adna desteklemitir.
Avrupa devletlerinin Adalar Denizine ynelik benimsedikleri politikalar,
ayn zamanda Giritteki Yunan emelleri karsnda ortaya koyduklar tepkiyi
de belirleyen etken oldu. Rusya, Yunanllarn Giritteki emellerini daha
Yunanistann kurulu aamasnda desteklemeye balad. Yunanistann Rus
yanls Babakan Kapodistriasn Giritin Yunan snrlarna dahil edilmesine
ynelik giriimlerine61 ramen Girit, Yunan Devletinin snrlarnn izildii 3
ubat 1830 tarihli Londra Antlamasnda Osmanl Devletine brakld.
Ancak, Giritteki emellerinden vazgemeyen Yunanistan, 10 Austos 1839
tarihinde ngiltere, Fransa ve Rusyaya birer muhtra vererek Giritin ilhakn
talep etti. Bu talep ngilterenin giriimiyle geri evrildi62.
58
imir II, s. XI-XII.

Nikos Svoronos, ada Helen Tarihine Bak, (eviren. Panayot Abac), 1. Bask, Belge yayn,
1988, s. 76.
60
imir I, s. XXXVIII.
61
62
imir I, s. XXXVIII.
59
17
19. yzyln ilk yarsnda ngilterenin Girit konusundaki hassasiyetini

gsteren bir dier gelime de Msr Valisi Mehmet Ali Paann Adada gl
bir ynetim tesis etmi olmasdr. Yunan isyan srasnda yapt yardmlardan dolay kendisine Girit Valilii braklan Mehmet Ali Paann gl bir
orduya sahip olmas ve Franszlar tarafndan desteklenmesi yznden
Msrda olduu gibi Giritteki varl da ngiltereyi rahatsz ediyordu. Mehmet
Ali Paann Dou Akdenizdeki gcne son vermek amacyla 1840 ylnda
ngiltere, Rusya, Osmanl Devleti, Avusturya ve Prusya arasnda imzalanan
Londra Antlamasnda Msr Valisinin tahliye edecei yerler arasnda Girit
de yer ald. Bu antlama ile ngilterenin istedii gibi Giritin ynetimi tekrar
Osmanl Devletine brakld63.
Avrupa devletlerinin Girit Sorununa ilk kez politik mdahalede
bulunmalar, Adada 1866-1868 yllar arasnda yaanan isyan srasnda
oldu. Giritte karklk kartarak Avrupa devletlerinin mdahalesine zemin
hazrlamay
ve
bu
suretle
Adadaki
ynetimin,
Osmanl
Devletinin
kontrolnden byk devletlerin kontrolne gemesini salamay planlayan

Yunanistann, bu amala Adadaki Rumlar tahrik faaliyetlerine Rusyann da
destek vermesi ile balayan isyan Osmanl Devletinin bastrmakta
zorlanmas, tm Avrupa devletlerinin soruna politik mdahalede bulunmasna
sebep oldu. Fransa, Avusturya ve Prusya ile yapt savata Rusyann
desteini salamak iin isyanclarn lehinde bir politika takip etti64. syan
srasnda talya ve Prusyada, isyanclarn lehinde bir politika takip etti. Buna
kar Avusturya ve ngiltere, Osmanl Devletinin Giritteki hakimiyetini
korumaya ynelik bir politika izledi. Fransa, Mays 1867de Rusyann da
onayn alarak Osmanl Devletine Girite halkn ikayetlerinin dinlenmesi iin
devletleraras bir komisyon gnderilmesini teklif etti. Ancak Osmanl Devleti,
bu teklifi reddetti. Osmanl Devletinin politikas ngiltere ve Avusturya
tarafndan desteklendi. Bunun zerine Fransa, Rusya, talya ve Prusya,
Osmanl Devletine ortak bir nota vererek sz konusu devletleraras
63
64
Palmer, a.g.e., s. 120-121.

Ahmet C. Gaziolu, Enosis emberinde Trkler, ngiliz Ynetiminde Kbrs II, (1878-1952), 2.
Bask, Kbrs Aratrma ve Yayn Merkezi yayn, Lefkoa, 2000, s. 85.
18
komisyona Osmanl temsilcilerinin de katlmasn nererek nceki teklifi

yenilediler. Ancak Osmanl Devleti, bu teklifi de reddetti65.
syann iilerine mdahale vastas olmasndan rahatsz olan Osmanl
Devleti, 30 Eyll 1867 tarihinde yaynlad bir fermanla Adadaki Rumlara
geni imtiyazlar tanyarak isyann yatmasn salad. Yunanistan, isyann
yatmasndan sonra da Giritteki tahriklerine devam etti. Bunun zerine
Osmanl Hkmeti, 11 Aralk 1868 tarihinde Yunanistana bir nota vererek
Giritteki faaliyetlerine son vermesini istedi. Yunanistann bu istei reddetmesi, iki taraf savan eiine getirdi66. Ortaya kan bu gerginlik
Fransay rahatsz etti. syann bandan itibaren Osmanl Devletinin
aleyhinde bir politika izleyen Fransa, bu dnemde kendisini tehdit eden
Alman tehlikesi sebebiyle Trk-Yunan bunalmnn bymemesi iin harekete
geti67. III.Napolyonun ars ile 9 Ocak 1869 tarihinde Pariste Fransa,
ngiltere, Rusya, talya, Prusya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve
Osmanl Devletinin katlmyla bir konferans dzenlendi. Yunanistan,
konferans davetini reddetti. Konferansta ngilterenin Osmanl Devleti lehine
arln koymas sonucunda Yunanistann Giritteki faaliyetlerine son
vermesini isteyen bir tavsiye karar alnd68.
30 Eyll 1867 tarihli fermanla Rumlara verilen imtiyazlar, Osmanl Devletinin Giritte ilhak yanllarna Adann ynetimi konusunda verdii ilk tavizler
oldu. Bu imtiyazlar ilhak yolunda bir aama olarak deerlendiren Rumlar,
bundan
sonraki
dnemde
Adadaki
isyan
faaliyetlerini
sklatrdlar.
Osmanl Devleti ise Adada kan yeni isyanlar karsnda, Rumlara verilen
imtiyazlar genileterek devletleraras destein salanmasna ynelik bir
politika benimsedi69. Giritteki Osmanl hakimiyetinin zayflamaya balad
bu dnemde, Adann Dou Akdenizdeki stratejik nemini daha da arttran
gelimeler yaand. Fransann diplomatik giriimleri sonucunda 1869 ylnda
65

67
Bill N. imir, Girit Meselesi zerine Bir Yunan Eseri: Domna N. Dontas; Greece and Great
Powers 1863-1875, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 39, (Aralk, 1970), s. 40.
68
69
66
19
alan Svey Kanalnn, Msrn stratejik konumunu daha da arttrmas ve

Dou Akdenizdeki ngiliz-Fransz rekabetini iddetlendirmesi70, Avrupa
devletlerinin 19. yzyln ikinci yarsnda Girit Sorununa daha fazla
mdahalede bulunmalarna yol at.
B-YUNAN MEGAL DEASI
Megali dea (Byk lk), Bizans mparatorluunun Hellen Devleti

olarak tekrar diriltilmesini ve Balkanlar ile Anadoluda Yunan hakimiyetinin
kurulmasn ngren dncedir71. Fikri kkeni, stanbulun Trkler tarafndan
fethedildii tarihe kadar giden Megali dea72,
18. yzyln ortalarndan
itibaren Avrupa devletlerinin, Balkanlar ve Dou Akdenizdeki gelimelere

mdahale etme arac olma zelliini kazanarak, gnmze kadar varln
srdrmtr.
Megali deay milli bir hedef olarak benimseyen Rumlar, Trklerin
hakimiyetine girmeden nce devlet kurmu, milli kimlikleri olan bir topluluktu.
Roma mparatorluu dneminde Hristiyanl kabul ettikten sonra milli
kimlikleri ile Ortodoksluu btnletiren Rumlarda milli bilinlenmenin ilk kez
ortaya k Bizans mparatorluunun son yzyllarnda oldu. Hal Seferleri
srasnda, Latinlerin stanbula saldrs ile Bizans mparatorluu dald.
Ancak Helen dncesinde bir zlme olmad ve zmit mparatorluu,
Trabzon mparatorluu, Epir Devleti ve Mora Despotluu, milli bir bilinle
Frenklere kar mcadele etti. 1261de Mikhail Paleologosun stanbulu
Frenklerden geri almasyla tekrar canlandrlan Bizans mparatorluunda,
Paleologos hanedan dneminde Helen bilinci daha da artt73.
Rumlarda Bizans mparatorluunun son dnemlerinde oluan milli
bilinlenme, Osmanl hakimiyeti altnda daha da glendi. Osmanl
70
Turan, a.g.m., s. 139-141.

Turan, Mill Mcadelede, s. 42, dn. 83.
72
Nurettin Trsan, Yunan Sorunu, 3. Bask, Ankara, 1987, s. 28.
73
Svoronos, a.g.e., s. 12.
71
20
Devletinin Rumlara dini ve kltrel alanda mdahale etmemesi ve lke

ynetiminde Trklerden sonra en etkili topluluk olmasna imkan tanmas, bu
duruma zemin hazrlad. Fatih Sultan Mehmet, stanbul Patrii Gennadiosa
Bizans dneminde verilmeyen geni yetkiler verdi. Bulgar ve Srp kiliseleri
stanbul
Patrikliine
balanarak,
Rumlar
Ortodoks
dnyasnn
lideri
konumuna getirildi. Rumcann serbest braklmas, hkmet tarafndan baz

fermanlarn Rumca yazlmas74, stratejik neme sahip Divan Tercmanlna
Fenerli Rum beylerin atanmas ve yerel ynetimlerde kendi ilerinden
setikleri kiiler tarafndan ynetilmelerine imkan tannmas, Rumlarn
Osmanl hakimiyetindeki ayrcalkl konumunu pekitiren dier etkenler
oldu75.
Rumlarn Osmanl hakimiyetinde kltrel kimliklerini gelitirme imkan
bulduklar bir dnemde, Avrupada ortaya kan Rnesans hareketi, Rumlar
arasnda kendi dil ve edebiyatlarna sahip kma bilincinin gelimesine sebep
oldu. Avrupada eski Yunan kltrn n plana kartan dncelerin Rumlar
arasnda etkili olmas, Bat ile ticari faaliyetlerde bulunan Rum tccar snfnn
sayesinde oldu. 16. ve 17. yzyllarda Venedik ve Cenevizlilerin Akdenizdeki
ticari faaliyetlerinin zayflamasna paralel olarak Rum tccarlar, blgedeki
etkinliklerini arttrmaya baladlar. 17. yzyldan itibaren zenginlemeye
balayan tccar snf, Avrupadaki dnce hareketlerinden etkilenerek
Mora, Epir, Karadeniz kylar, Bat Anadolu, Kbrs ve Giritte okullar at76.
Bu faaliyetlerin etkisiyle Rnesansn Rum aydnlar zerindeki etkisi de 16.
ve 17. yzyllarda somut bir ekilde grlmeye balad. Patrik Kirillos Lukaris
(1572-1638), zenginlerinde yardmlaryla ok sayda okul aarak ve
stanbulda matbaa kurarak bilimsel almalarn yaplmas iin gerekli
koullar hazrlad. Kirillos Lukaris, ncilin halk diline evrilmesine ynelikte
faaliyetlerde bulundu. Allatl Leonda, ada Yunanistan, Bizans tarihi ve
Hellen halk uygarl zerine eserler yazd. Bir dier Rum aydn Nikolaosda,
1544te halk dili gramerini yazd. Rnesansn etkiledii nemli merkezlerden
74
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 2. Bask, Hil yayn, stanbul, 1987, s.47-50.
Armaolu, a.g.e., s. 167.
76
Ortayl, a.g.e., s. 51.
75
21
olan Girit Adasnda ise Girit Tiyatrosu ve Erotokritos adl lirik epope ortaya
kan nemli Hellenist eserler arasnda yer ald77.
17.
yzyl
Rnesanstan
boyunca
etkilenen
nemli
ve
eserler
Kuzey
veren
Yunanistan
Rum
ile
aydnlar
Batdaki
gibi
ticaret
merkezlerinde ortaya kan Rum burjuva snf, 18. yzyldan itibaren

Patrikhane ve Fener beylerinin kontrolndeki kltrel faaliyetlere mdahale
etmeye balad. Bu durum, ilericiler ve gericiler olarak da adlandrlan taraflar
arasnda kltrel alanda bir mcadele balatt78. Bu mcadele, Megali
deann ve Yunan milliyetiliinin niteliine ilikin gr ayrlklarnn da
balangcn oluturdu. Burjuva snf ile birlikte hareket eden aydnlar,
Osmanl hakimiyetinden kurtulmann yolunun halkn kltr seviyesinin
ykseltilmesinden getiini dnyorlard. Bunun iin dili sadeletirme
almalarna baladlar. 18. yzyln ilk yarsnda ilerici grubu oluturan
aydnlardan ne kan en nemli isimler Vulgaris ve Antrakitis oldu79.
Avrupada antik Yunan kltrnn incelenmesinin Rumlar arasndaki
milliyeti duygularn canlanmasna sebep olmas, Osmanl Devletini
zayflatmaya ynelik olan her trl politikay destekleyen Rusyann ilgisini
ekti80. Bu durumu kendi karlar dorultusunda kullanmak isteyen Ruslar, II.
Katerina dneminden itibaren Akdenize inmek iin Rumlar kullanmaya
baladlar. Osmanl Devletini paralayarak yerine bir Rus Prens ynetiminde
Balkan mparatorluu kurmay tasarlayan II. Katerina, 1763 ylndan itibaren
Rus ajanlarn Balkanlara gndermeye balad. Balkanlarda Rumlarn ileri
gelenleriyle, kilise yneticileriyle, martaloz ve ete komutanlaryla gren
ajanlar, Hellenlerin eski Bizans mparatorluundaki haklarndan sz ederek,
propaganda yaptlar81. Ruslarn faaliyetlerinin devam ettii srada, 1865 ve
1867 yllarnda Fener Patrikhanesinin Bulgar ve Srp kiliselerini kapatmas
77

Fener Rumlarnn benimsemi olduklar Aristo Metafiziine dayanan grlere kar yeni aydn
snf, Newtonun deneye dayanan grleri ile Malebranche, Leibnitz, Wolf, Locke, Spinoza,
Voltaire, Rousseau gibi dnrlerin grlerini savunmaya balad. Bkz. Ayn eser, s. 30-31.
79
Ayn eser, s. 31.
80
La Gorce, alar Boyu Yunanllar, (eviren. Dou Aratrma Merkezi), Belge yayn, stanbul,
1986, s. 282.
81
Svoronos, a.g.e., s. 32-33.
78
22
sonucu Rumlarn tekrar Ortodoks dnyasnn lideri durumuna gelmesi de

Ortodoks kimlii ierisindeki Hellenist duygularn pekimesinde etkili oldu82.
Rumlar arasndaki bamszlk fikirlerin ilk kez eyleme dnmesi,
1768-1774 OsmanlRus sava srasnda oldu. Ruslarn kkrtmalar
sonucunda Mora ve Adalar Denizi83 ile Giritte84 baarszlkla sonulanan
ayaklanmalar kt. Bu isyanlarn karlmasnda Fener Rumlarndan psilanti
ailesinin Ruslara yardmlar oldu85. Ruslar, savatan sonra imzalanan 1774
Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanl Devletinin himayesinde yaayan
Ortodokslar koruma hakkn elde ederek Rumlar zerindeki nfuzlarn daha
da arttrdlar. Ayn antlamada, Rum armatrlere Rus bayra altnda deniz
ticareti yapabilme olanann tannmas da, Rum tccar snf ile Rusyay yaknlatrd. Kk Kaynarca Antlamasnn imzalanmasndan sonra Rusya,
Osmanl Devletini paralamaya ynelik faaliyetlerini devam ettirdi. 1787 ylnda II. Katerina ile Avusturya mparatoru II. Joseph arasnda Bizans mparatorluunu yeniden diriltmeyi ngren ve Grek Projesi olarak adlandrlan
antlama imzaland. Bu antlama, Megali deann ilk kez hayata geirilme
teebbsdr86.
Avusturya ve Rusyann Osmanl Devleti aleyhine ortak hareket etmeye
baladklar dnemde, 1789da Fransz htilali ortaya kt. htilalin yayd
milliyetilik fikirleri Rumlar arasnda daha ok stanbul dndaki aydn ve
burjuva snf zerinde etkili oldu87. Avrupada da liderliini burjuva snfnn
yapt bu yeni milliyetilik anlaynda din devre d braklarak etnik kimlik
n plana karlyordu. Bu yzden Rusyann nfuzu altnda Ortodoksluun
da iinde bulunduu Bizans geleneklerine bal bir milliyeti anlaya sahip
olan Patrikhane ve Fener aristokrasisi, yeni milliyetilik anlayna snfsal
82

84
Sleyman Nazif, a.g.e., s. 92; Palmer, a.g.e., s. 201.
85
La Gorce, a.g.e., s. 281.
86
Trsan, a.g.e., s. 28.
87
Murat Hatipolu, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl,
(1821-1922), Trk Kltrn Aratrma yayn, Ankara, 1988, s. 5.
83
23
sebeplerin de etkisiyle scak bakmad88. Bylece Rum milliyetileri arasnda

Rnesans ile ortaya kmaya balayan gr ayrlklar daha da keskinleti.
Bu ortamda ilk Megali dea haritasn, ihtilal fikirlerinden etkilenen Rum
aydnlarndan Rigas Ferreros hazrlad.
Rigas Ferrerosun 1791 ylnda
izdii harita, 1796 ylnda Viyanada yaynland89. Megali dea haritasnda,

Yunanistann bamszl, Bat-Dou Trakya ve Selanikin ilhak, Kuzey
Epirin ilhak, Adalar Denizindeki adalarn ilhak, Oniki Adann ilhak, Girit ve
Rodosun ilhak, Bat Anadolunun ilhak, Kbrsn ilhak, Pontus Rum
Devletinin kurulmas ve stanbul igal edilerek Bizans mparatorluunun kurulmas gibi hedefler ortaya koyuldu. Bu harita, daha sonra Filiki Eterya,
Etniki Eterya gibi ihtilal rgtlerinin program ve 1830da kurulan Yunanistann yaylma stratejisi oldu90.
Fransz htilalinin ortaya kard dnce akmlar, Osmanl Rumlar
arasnda, Fransann 18 Ekim 1797 tarihinde Yedi Adaya yerlemesinden
sonra etkili olmaya balad. Franszlar, blgede ihtilal propagandas yaparak
Hristiyan topluluklar ve Rumlar, Osmanl Devleti aleyhine kkrttlar91.
htilal fikirlerinin Rumlar arasnda etkili olmaya balamas ile birlikte Rum
milliyetilerinin rgtlenme dnemi de balam oldu. 18. yzyln sonundan
itibaren birok dernek kuruldu. Bu derneklerden en nemlileri 1796 ylnda
Rigas Ferrerosun Viyanada kurduu Eterya Dernei, 1800lerin banda
kurulan Athena ve 1813te Pariste kurulan Hotel Grectir92.
Rusya, bu milliyeti gruplar, Napolyonun 1813de mttefik devletlere
yenilmesinden sonra kontrol altna almaya balad. 1814de Odessada
kurulan ve Rusyann destei ile Yunan syann balatan Filiki Eterya
Cemiyeti, Fransz htilalinin getirdii fikirlerin etkisiyle kurulan Hotel Grecin
88
Herkl Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, Dil, Din ve Kimlikleri, 1. Bask, letiim yayn,
stanbul, 2003, s. 166.
89
Sabahattin smail, Kbrsta Yunan Sorunu, (1821-2000), Akdeniz Haber Ajans yayn, Lefkoa,
s. 8.
90
Giritten Kbrsa Yunan Yaylmacl, Girit Nasl Kaybedildi, KKTC Dileri ve Savunma
Bakanl Tantma Dairesi yayn, Lefkoa, 2001, s. 9.
91
Rifat Uarol, Kk Kaynarca Andlamasndan 1839a Kadar Osmanl mparatorluu,
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C. XI, a yayn, stanbul, 1989, s. 260.
92
Hatipolu, a.g.e., s. 6.
24
devam olmasna93 ramen Megali deann gerekletirilmesi yolunda etnik

kimlii n plana alan ihtilalci gruplarla Patrikhanenin benimsedii milliyetilik
anlayn n plana alan tutucu gruplar bnyesinde bir araya getirmeyi
baard 94.
Gr ayrlklarn geri plana iterek Filiki Eterya ats altnda birleen
Rumlarn, Yunan Devletini kurmak amacyla balattklar isyann Avrupa
devletlerinin desteiyle 1830 ylnda baarya ulamas sonucunda Megali
dea hedefinin de ilk aamas gerekletirilmi oldu. Yeni kurulan Yunan
Devleti, bundan sonraki yaylma faaliyetlerini Osmanl topraklar zerinde
younlatrd. Yunan Dileri Bakanl, Makedonya Dairesi; Teselya
Dairesi; Epir Dairesi; Girit Dairesi gibi Osmanl Devletinden kurtarlacak
blgelere gre dairelere ayrld95. Bu faaliyetlerin yannda, Megali dea
konusundaki gr ayrlklar 1830 ylndan sonra tekrar gn yzne kt96.
Megali deann niteliine ilikin tartmalar, Venizelosun 1910 ylnda iktidara
geliine kadar devam etti. Venizelos iktidara geldikten sonra Megali dea
dncesini siyasi, corafi ve etnik temellere dayandrd. Venizelos ile birlikte
Megali deann gerekletirilmesi iin izlenen yntemde de deiiklik oldu.
Avrupa devletlerinin yardmna umut balayan politika terk edilerek yerine
milletleraras somut ittifaklar ve balantlar kurma politikas benimsendi97.
Mora ve dier blgelerde yaylan milliyetilik fikirlerinin Girit Rumlar
arasnda da yaylmas ve Giritin Megali dea haritasnda yer alarak Filiki
Eterya Cemiyetinin hedefleri arasnda yer almas, Morada kan isyann
Girite de sirayet etmesini kanlmaz kld.
93
Ayn eser, s. 7.
95
imir I, s. XXIX.
96
Michael Llewellyn Smith, Yunan D, (eviren. Halim nal), 1. Bask, Ayra yayn, Ankara,
2002, s. 18-19.
97
Murat Hatipolu, Elefterios Venizelosun 1910 Ylnda ktidara Gelmesiyle Megali deann
Kazand Yeni Karakter, nc Askeri Tarih Semineri, Bildiriler, Tarih Boyunca TrkYunan likileri (20 Temmuz 1974e Kadar), ATASE yayn, Ankara, 1986, s. 459-468.
94
25
C-YUNAN SYANI VE YUNAN DEVLETNN KURULMASI
1-syan Hazrlayan Gelimeler

Dourduu sonular itibariyle, 19. yzyln en nemli siyasi olaylarndan
olan Yunan syannn ortaya kn hazrlayan gelimelerin fikri altyaps,
Rumlarn Trk hakimiyetine girdii dnemlerde olumaya balamtr.
Osmanl hakimiyetine girdikleri dnemde milli bilince sahip olan Rumlar
arasnda
milliyeti
duygulardaki
ilk
canlanma,
Avrupada
Rnesans
hareketiyle ortaya kan fikir akmlar ile tanmalaryla balamtr. Kltrel

alanda ortaya kan Yunanllk bilincinin, 18. yzyldan itibaren Avrupa
devletleri tarafndan emperyalist karlar iin kullanlmaya balamas ve
Fransz htilalinden sonra da Rum milliyetilerinin, Osmanl Devletinin
Moradaki zayflndan faydalanarak kurduklar dernek ve cemiyetler
vastasyla rgtlenmesi, 19. yzyln banda Rumlar, Morada bir isyan
karabilecek gce ulatrmtr.
Fransz htilalinden sonra kurulan Rum cemiyetleri arasnda en gl
olan Filiki Eterya (Dostlar Cemiyeti) Cemiyetidir. Filiki Eterya Cemiyeti, 1814
ylnda Odessa ehrinde Athanasios Tsakalof, Nikolaos Skufas ve Emanuel
Xanthos adl tccar tarafndan kuruldu98. Cemiyet, Fransz ihtilalinin
etkisiyle 1813te Pariste kurulan Hotel Grecin bnyesinden kmakla birlikte
faaliyetlerini Rusyann desteinde srdrd. Cemiyetin kurucularndan
Athanasios Tsakalof, Hotel Grecin de eski yelerindendi99. Bakanlk iin ilk
dnlen isim 1809dan beri Rusyada bulunan ve 1815den itibaren de
Nesselrode ile birlikte Rus Dileri Bakanlnn idaresini stlenen
Capodistria idi. Aslen Rum olan Capodistria, bakanl kabul etmedi100.
Bunun zerine, 1768-1774 Osmanl-Rus Savanda Ruslara yardm etmi
olan Fenerli Rum ailelerinden psilanti ailesine101 mensup olan Aleksander
98
Kitsikis, a.g.e., s. 171.

100
Hamiyet Sezer, Mora syan ve Yunanistann Bamszl (1821-1829), Osmanl, C. II, Yeni
Trkiye yayn, Ankara, 1999, s. 90.
101
99
26
psilanti, Cemiyetin bana getirildi. Daha nce Trklere ihanet ederek kaan
Konstantin psilantinin olu olan Aleksander psilanti, Cemiyetin bana
getiinde Rus ordusunda generallie kadar ykselmi ve arn yaveri
olmutu102.
Filiki Eterya Cemiyeti, 1814 ylndan sonra hzl bir tekilatlanma
dnemine girdi. stanbul merkezi, 1815 ylnn Ekim aynda Fenerli Rum
tarafndan kuruldu103. stanbulda Rum Patrii Grigorios, birok piskopos ve
Fener beylerinin ou rgte katldlar. 1818 ylnda zmir, Sakz, Sisam,
Kalamata, Missolonki, Yanya, Bkre, Ya, Triyeste, Pete ve Moskova
kiliselerinde gizli ubeler ald. Cemiyetin kasas Mnihte, karargah merkezi
de Petersburgda oluturuldu104. Tekilatlarn kurulmasnda kiliselerden
faydalanld. Mali destein salanmasnda ise bata Fenerli tccarlar ve
Karadenizdeki Rum tccarlar olmak zere eitli blgelerdeki Rum tccar ve
armatrler, byk rol oynad. Yaplan etkin propaganda sonucunda ye
says ksa srede ok byk rakamlara ulat. 1817 ylnda sadece
stanbuldaki ye says 17.000e ulat105. 1820 ylna gelindiinde Balkanlar,
Avrupa, Trkiye, Suriye, Msr ve Kbrstaki yelerin toplam 400.000e
yaklat106. Farkl siyasi grlere sahip, deiik meslek gruplarndan insanlar
Cemiyete ye oldu. Burjuva snf, din adamlar ve Fenerli beylerin ittifak,
Fransz htilalinden kaynaklanan milliyetilik anlay ile muhafazakarlarn
savunduu milliyetilik anlaynn, Filiki Eterya ats altnda birlemesini
salad107. Ayrca Morada Manyotlar denilen halk kitlesi, Pinde haydutlar108
ile
Yahudilerden,
Rus
asillerinden,
Fransz
aristokrasisinden109
ve
Bulgarlardan Cemiyete ye olanlar oldu110. Ksa srede byk bir g haline
102
Fahir Atabek, 1897 Osmanl-Yunan Harbi, Genelkurmay Bakanl Harb Tarihi Dairesi Resmi
yayn, Ankara, 1965, s. 4.
103
104
Atabek, a.g.e., s. 3-4.
105
Hatipolu, a.g.e., s. 12, dn. 38.
106
smail, a.g.e., s. 9.
107
108
Atabek, a.g.e., s. 4.
109
110
27
gelen Filiki Eterya Cemiyeti, Rigas Ferrerosun 1791 ylnda hazrlad

Megali dea haritasn Cemiyetin siyasi program olarak kabul etti111.
Filiki Eterya Cemiyetinin Morada isyan karabilecek bir gce
ulamasnda, Rusyadan ald destein yannda, Osmanl ynetiminin
blgedeki zaaflar da etkili oldu. Bu zaaflardan en nemlisi, Osmanl
Devletinin, Morada nfusun byk ounluunu oluturan Rumlarn
desteini kaybetmi olmasdr. Bu destein kaybolmasnn nedeni siyasidir.
II. Viyana Kuatmasndan sonra Osmanl Devletinin yenilebilecek ve
dalabilecek bir devlet olduunu sadece Avrupa devletleri deil Balkan
halklar da grd112. Viyana bozgunundan sonra balayan gerileme sreci,
sava meydanlarnda Avusturya ve Rusyaya kar alnan malubiyetler,
merkezi otoritenin gszlnden kaynaklanan otorite boluunu yerel
glerin doldurmas ve benzeri sebepler Osmanl Devletinin, Mora halk
zerindeki nfuzunun azalmasna yol at. Buna kar, 19. yzyln banda
Mora Rumlarnn sosyal ve ekonomik durumu iyiydi. Fener Patrikhanesi,
Ortodoks dnyasnn lideri konumundayd. Moradaki tarmsal retim,
ihtilalden nce misli artmt113. Bu dnemde Rum kylsnn durumunun
Bat Avrupa kylsnn durumundan ok daha iyi olduu, Avrupa tarihileri
tarafndan belirtilmektedir114. Bununla birlikte Rumlar, kanunnamelerin
belirttii snrlarn dnda vergi ve para toplamaya ynelik uygulamalardan
ikayetiydi115. Kyller gibi durumu iyi olan bir dier kesim burjuva snfyd.
Akdeniz ve Karadenizdeki ticari etkinliklerini arttrmalar sonucunda Rum
tccarlar, 18. yzyln sonunda glerinin zirvesine ulatlar. Moradaki Rum
Kocabalar da ekonomik durumlarndan memnun olan bir baka kesimdi.
Kocabalarn topladklar haracn nemli bir ksm kendilerine kalyordu116.
111
Giritten Kbrsa, s. 9.
113
Ayn eser, s. 65.
114
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. V, 5. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1988, s.
107; Uarol, a.g.m., s. 362.
115
Karal V, s. 107.
116
Zeki Arkan, 1821 Yunan syannn Balangc, Askeri Tarih Blteni, S. 22, Yl : 12, ATASE
yayn, (ubat, 1987), s. 99.
112
28
Moradaki Rumlarn, Filiki Eterya Cemiyetine destek vermelerinin

yannda, blgede Rumlarn lehine bir nfus dengesinin olmas da, Osmanl
Devletinin isyan faaliyetlerini kontrol edebilmesini gletiren bir durumdu.
Bu dnemde Morann tamamnda yaklak 15.000e yakn Trke karlk
400.000 Rum yayordu117. Bu nfus ierisinde savaabilecek durumda olan
40.000 Hristiyana karlk, 12.000 Mslman vard118. Nfus dengesi ve
asker saysnn yannda, Osmanl Devletinin, Morada ekiyalkla mcadele
ii ile ticaret ve haberlemenin saland yollarn gvenliini, Armatoloi ad
verilen Hristiyan milis kuvvetlerine brakarak blgenin i gvenliinin
salanmasnda Rumlardan geni lde yararlanmaya ynelik uygulamas
da, isyan ncesinde Osmanl Devletinin aleyhine olan bir baka durumdu119.
Ayrca karayollarnn kt durumu ve Rum nfusun corafi dalm da blge
de kan bir isyann kontrol edilmesini zorlatryordu. Rum nfusun, ky
eridinde ve adalarda youn olmas, deniz ulamnn nemini arttryordu120.
Ancak Osmanl donanmasnn zayfl ve Rum korsan gemilerinin Adalar
Denizindeki
etkinlii,
Moraya
gnderilmesinin nnde bir engeldi
ve
adalara
deniz
yoluyla
destek
121
Filiki Eterya Cemiyetinin isyan faaliyetleri iin Morada uygun bir

ortamn olumasnda, II. Mahmut ynetiminin hatal politikalar da byk rol
oynad. Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paann Filiki Eteryann faaliyetleri ile
ilgili hkmete yapt uyarlar,
II.Mahmut ynetimi tarafndan dikkate
alnmad122. Tepedelenli Ali Paa ile ahsi problemleri olan II. Mahmutun
danman Halet Efendinin Padiahn Filiki Eteryay nemsemeyip btn
dikkatini Tepedelenli Ali Paaya kar mcadeleye vermesini salamas123
117
Ayn yer, dn. 5.

Ayn eser, s. 98, dn. 4.
119
Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, (eviren. Dilek endil), 1. Bask, letiim yayn,
stanbul, 1997, s. 30-31.
120
Matthew Smth Anderson, Dou Sorunu, 1774-1923, Uluslararas likiler zerine Bir
nceleme, (eviren. dil Eser), 1. Bask, Yap Kredi yayn, stanbul, 2001, s. 74.
121
Mbhat S. Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve
Sonular, nc Askeri Tarih Semineri, Bildiriler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri
(20 Temmuz 1974e Kadar), ATASE yayn, Ankara, 1986, s. 133.
122
Karal V, s. 111.
123
Stanford J.-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. II, (eviren.
Mehmet Harmanc), 1. Bask, E yayn, stanbul, 1983, s. 333-335.
118
29
Filiki Eterya Cemiyetinin Moradaki faaliyetlerini srdrmesine yol at.

Fenerli Rum beylerin katipliini ve ocuklarnn retmenliini yapm olan
Halet Efendinin kkrtmalarnn etkisi ve Tepedelenli Ali Paann Avlonya
Mutasarrf brahim Paann ynetiminde bulunan sancaa el koymasnn
verdii
rahatszlk,
II.Mahmutun,
Tepedelenli
Ali
Paay
gzden
karmasna yol at124. Bu durum Morada nemli bir g olan Tepedelenli

Ali Paann Rumlarla ittifaka ynelmesini salad.
Osmanl Devleti, 19. yzyln banda Morada olduu gibi Giritteki
Rumlar zerinde de siyasi sebeplerden dolay nfuzunu kaybetmiti. Asi bir
karaktere sahip olan ve Osmanl idaresinden nce de tabi olduu ynetimlere
sk sk bakaldrmasyla tannan Ada Rumlar125, daha 1770 ylnda Rus
ajanlarnn tahrikleriyle Osmanl Devletine kar ayaklanmlard126. 1821
ylndan nce Osmanl ynetimi ile ilikileri bozulmu olan Girit Rumlarnn,
Filiki Eteryaya sempati gstermesi, Giritin, Cemiyetin rgtlendii yerler
arasnda yer almasn salad. Milliyetilik akmnn etkisinde kalarak asilerle
ibirlii yapan Ada Rumlarnn sosyal ve ekonomik durumlar, Moradaki
Rumlar gibi iyiydi. Fethedildii tarihten itibaren imtiyazl bir eyalet haline
getirilen Giritte Rumlar, din, eitim ve dier cemaat ilerini kendileri
yrtmekte ve zel mlk edinme haklarn korumaktaydlar. Sosyal ve kltrel
alanda olduu gibi ekonomik alanda da Rumlarn Osmanl idaresi ile sorun
yaamasn gerektirecek bir durum yoktu. Emlak ve araziden alnan vergiler,
Venedik dnemine gre yar yarya indirilmiti127. lkenin dier blgelerinde
alnan
spene,
Tapu,
Otlak,
Klak,
Tuz gibi
vergiler
de Giritte
alnmamaktayd128. Vergi konusunda halkn menfaatna izlenen politikann

yannda, Adann Avrupa ile ve dier Osmanl eyaletleri ile olan ticari
faaliyetleri de Rumlarn kontrolndeydi.
124
Karal V, s. 111.
Hseyin Hfz, Girid Vakayi, Matbaa-i Jrayr, Dersaadet, 1326, s. 1; Girid, Mazisi, Hali,
stikbali, Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniye, 1328, s. 30.
126
Sleyman Nazif, a.g.e., s. 92; Palmer, a.g.e., s. 201.
127
Tukin, a.g.m., s. 794-795.
128
125
30
Mora Yarmadasnn aksine, 1821 syan srasnda Giritte Osmanl

Devletinin lehine bir nfus dengesi vard. 18. yzyln ikinci yarsnda
yaklak 300.000e yakn olan nfus ierisinde Trkler 2/3 orannda stnle
sahiptiler. Trklerin lehine olan bu nfus dengesi, 1821 ylna kadar devam
etti129. Ar Yunan yanls olarak bilinen Prof. Dakinde 1821 ylnda Giritte
129.000
Hristiyana
karlk
160.000
Mslmann
yaad
bilgisini
vermektedir130. 1821 ylnda Trk ve Rum nfusunun birbirine yakn olduuna

dair bilgiler veren kaynaklarda mevcuttur. Hseyin Kami Hanyevi, Girid Tarihi
adl eserinde Yunan syan kt dnemde, toplam nfusun 270.000
civarnda olduunu ve bu nfus ierisinde Trk ve Rumlarn orannn hemen
hemen eit olduunu belirtmektedir131.
Morada balayan isyann Girite sramasndan sonra Adadaki
Osmanl askeri gcnn zayf olduu ortaya kt.
Kandiye, Resmo ve
sfakiye muhafzlarnn kuvvetlerini birletirmelerine ramen isyan kontrol

edememeleri,
bu
durumun
gstergesidir132.
Adada
nemli
miktarda
Mslman nfusunun olmas da bu askeri zaafiyeti giderememitir. Ayrca

Osmanl donanmasnn Adalar Denizini kontrol eden Rum korsan gemilerine
stnlk salayacak gte olmamas, Girite ancak Msr donanmasnn
yardma gelmesinden sonra asker karlabilmesine neden olmutur.
Filiki Eterya Cemiyetinin Osmanl Devletinin Moradaki zaafiyetinden
faydalanarak isyan hazrlklarna balad dnemde Avrupa devletlerinin
Osmanl topraklarnda yaayan topluluklar arasnda ortaya kan ayrlk
faaliyetlere kar tutumunu ortaya koyan en nemli gelime Viyana
Kongresidir.
Fransz
htilalinden
sonra
Avrupada
siyasi
dengelerin
bozulmasyla ortaya kan sorunlar grmek zere 1 Ekim 1814te

Viyanada Avusturya, ngiltere, Rusya, Fransa ve Prusyann katlmyla
toplanan kongreye Fransaya kar kinci Koalisyon Savana katlm olan
Osmanl Devleti de davet edildi. Ancak Osmanl Hkmeti, toprak
129
Ayn eser, s. 79.

imir I, s. XXXII.
131
Hseyin Kami Hanyevi, Girid Tarihi, 1325, s. 73.
132
Ktkolu, a.g.m., s. 139.
130
31
btnlnn korunmasnn Avrupa devletleri tarafndan garanti altna

alnmasnn bamszlna glge dreceini dnyordu ve Rusyann
Balkanlarda, Srbistan, Eflak ve Bodan gibi konular istismar etmesinden
ekiniyordu. Bu yzden daveti reddetti133.
Osmanl Devletinin kongreye katlmamasndan honut olan tek lke
Rusya oldu. II. Katerina dneminden beri Rumlar ve Balkanlardaki dier
topluluklar Osmanl Devleti aleyhine kkrtan Rusya, bu durumu bir frsat
olarak grd. Avusturya mparatoru Metternichin, Osmanl topraklarnn btnlnn Avrupa tarafndan garanti altna alnmas teklifine iddetle kar
kan Rus ar I. Aleksander, Yunan Sorununu kongre gndemine sokma
teebbsnde bulundu. Ancak ngiltere ve Avusturya, bu teebbs
engelledi.
Kongrede
alnan
imparatorluklar
tehdit
eden
hareketlerle
mcadele edilmesine ynelik kararn altna imza atan Rusya, Osmanl

Devletine kar balayan Yunan ayaklanmasn da organize eden devlet
oldu134.
Kongrede, Rusyann Osmanl Devletinin aleyhine izledii politikaya
muhalefet eden devletlerden biri ngiltere oldu. Fransaya stnlk salayarak 19. yzyln banda Dou Akdenizde tek hakim g haline gelen
ngiltere, bundan sonra blgedeki politikasn Osmanl Devletini paralayarak
Akdenize inmeye alan Rusyann durdurulmas esasna dayandrmt.
Babakan ve Dileri Bakan Lord Palmerstonun nclk ettii politikaya
gre, Rusyaya kar Osmanl Devletinin blgedeki toprak btnl
korunacakt135. Bununla birlikte ngiltere, smrge siyaseti sebebiyle
Metternichin Osmanl Devletinin toprak btnlnn garanti altna alnmas
teklifini de kabul etmedi136.
Fransz htilalinden sonra Osmanl Devletini paralamaya ynelik politikasn terk eden Avusturya, ok milletli yapsndan dolay kongrede Osmanl
133
Uarol, a.g.m., s. 327-328.

Armaolu, a.g.e., s. 168-169.
135
David Fromkin, Bara Son Veren Bar, Modern Ortadou Nasl Yaratld ? 1914-1922, Yeni
Binyl yayn, stanbul, 1989, s. 15.
136
Uarol, a.g.m., s. 329.
134
32
Devletinin paralanmasna yol aabilecek kararlarn alnmamas iin en fazla

aba gsteren devlet oldu. Kongre bakan Metternich, Osmanl Devletinin
kongreye katlmas iin ok srar etti. Eflak Voyvodas Yanko Karaca Bey
vastasyla stanbula haber gndererek Osmanl Devletinin ortak kefalet
altna alnmas iin kongre nezdinde teebbste bulunmasn istedi137.
Avusturya kongreden sonrada milliyetilik hareketleriyle mcadele edilmesine
ilikin alnan karara sadk kalan tek devlet oldu.
Viyana Kongresinde, Rusyann Osmanl Devletine ynelik taleplerine,
Avusturya ve ngiltere gibi Fransada souk bakyordu. Napolyonun 1813te
koalisyon glerine yenilmesinden sonra iktidara gelen yeni Fransz ynetimi,
Dou Akdenizde ngiltereye kaptrd stnln yeniden elde etmek
istiyordu. Ayrca, Rusyann Akdenize inme faaliyetlerinden de rahatszd.
Yunan Devletinin kurulmas konusunda ise Akdeniz ve Karadenizdeki
ticarette kendisine rakip olan Rum tccarlarn glenmesinden endie ettii
iin
Rumlarn
bamszlk
faaliyetlerine
souk
bakyordu138.
Viyana
Kongresindeki Fransz temsilcisi Talleyran da Osmanl Devletinin toprak

btnlnn korunmas ynnde bir politika izledi139.
2-Mora da syann kmas ve Osmanl Devletinin Mdahalesi
Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paa ile aras bozuk olan Sultan II. Mahmutun danman Halet Efendi, 1820 Nisannda Padiahn, Tepedelenli Ali
Paa ve oullarn resmi grevden almasn salad140. Bu olay Morada
nemli bir g olan Tepedelenli Ali Paa ile Rumlarn yaknlamasna sebep
oldu. Tepedelenli Ali Paa ile Filiki Eteryay temsilen Rusyann Patras
Konsolosu Resmi evirmeni oannis Paparregopoulos, Nisan ay ierisinde
bir grme yapt. Tepedelenli Ali Paa, grmede Rusyaya balln
bildirdi ve arn Osmanl Devletine sava amasn talep etti. Tepedelenli Ali
Paa, bu politikasyla stanbula kar Rumlar kullanmay ve bu suretle
137
Ayn makale, s. 327.

Ortayl, a.g.e., s. 64; Meral Bayrak, Osmanl Arivleri Inda Rum syan Srasnda Avrupa
Devletlerinin Tutumu, Osmanl, C. II, Yeni Trkiye yayn, Ankara, 1999, s. 72.
139
140
Shaw, a.g.e., s. 45.
138
33
Rusyann desteini almay amalyordu. Rumlar iinde, karlacak bir

isyanda Tepedelenli Ali Paann destei nemliydi141. Tepedelenli Ali
Paann Rumlarla ittifaka girmesi zerine Osmanl Devleti, Ali Paay hain
ilan ederek Austos aynda Yanyada kuatma altna ald142.
Osmanl kuvvetleri ile Tepedelenli Ali Paa arasnda arpmalar srerken, Filiki Eterya Cemiyetinin bakan Aleksander psilanti, 6 Mart 1821de
3000 kiilik bir kuvvetle Ya ehrine girerek Osmanl Devletine kar bir
ayaklanma balatt. syanclar, 9 Nisanda Bkree ulamay baardlar143.
Filiki Eterya yneticileri, Bodanda kardklar ayaklanma ile Osmanl
kuvvetlerini megul ederek, Morada karmay tasarladklar ayaklanmann
daha kolay baarya ulaacan dnyorlard. Ayaklanma yeri olarak
Bodann seilmesinin sebebi de blgenin Rus snrnda olmasndan dolay
ardan yardm alnabilecei dncesi ve Romen, Srp ve Bulgarlarn da
ayaklandrlmasnn planlanmasyd144. Ancak Metternichin abalar ile
Rusyann isyanclara yardm etmemesi saland. Bodann Romen olan
halknn isyanclara destek vermemesi ve Trk birliklerinin zamannda
mdahalesi ile isyan bastrld145. syan teebbs baarszlkla sonulanan
Aleksander psilanti, Avusturyaya kat.
Bodandaki baarszlk, Filik-i Eterya asndan mcadelenin bittii
anlamna gelmiyordu. Rumlar, daha Bodan syannn devam ettii srada, 6
Nisan 1821de, Patras Patrii Yermanos nclnde, esas hedef blge olan
Morada isyan balatmlard. syann Moraya sramas zerine Mora Valisi
Hurit Paa ve blgedeki dier Osmanl yetkilileri, Rumlardan silahlarn
teslim etmelerini istediler ve blgedeki ileri gelen Rumlardan bazlarn
toplantya ardlar. Ancak bu arya olumlu bir cevap gelmedi.
Aleksander psilantinin Avusturyaya kamasndan sonra Moradaki
ayaklanmann bana kardei Dimitri psilanti geti. Patrastaki Rus
141
Sezer, a.g.m., s. 88.

143
144
Armaolu, a.g.e., s. 170; Sezer, a.g.m., s. 90.
145
142
34
Konsolosluu da Filiki Eterya Cemiyetinin Moradaki ajanlar ile olan

yazmalarnn organize edilmesi ve isyanclarla Rus Hkmeti arasnda
irtibat salanmas grevlerini stlendi146. Ayaklanma ksa srede Morann
tamamna, Adalar Denizine, Kbrs ve Bat Anadoluya srad. Moray
Trklerden temizleme dncesiyle hareket eden Rumlar, Monemvasia,
Navarin, Tripolitsa, Akrokorinth, Atina, Akropolis, Dervenaki ve Navplia gibi
yerlerde katliam hareketlerine giritiler147.
Akdenizdeki isyan amlca, Suluca ve bsara adalarndan ynetildi. Bu
adalardan Moraya, Bat Anadoluya ve Girite isyan yaymak iin Rum korsan
gemileri gnderildi148. 21 Mays 1821de Filiki Eteryaya mensup 1400 silahl
Giritli, Adada isyan kartmak iin bir araya geldi149. Bata sfakiyeliler olmak
zere Hanya Sancana bal Apokorono ve Hanya Nahiyesinin da
kylerinde yaayan Rumlar, Temmuz aynn banda ayaklanarak Trklerin
yaad ky ve kasabalara saldrmaya baladlar150. Asiler, Apokorono
Kalesini ele geirerek ehri tahrip ettiler. sfakiye Muhafz Lutfullah Paann
Hanyaya gnderdii yardm kuvvetleri baz baarlar elde ettiyse de isyan
bastrlamad. Giritteki isyan Hanya ve sfakiyenin dnda Resmoya da
yayld. syanclarn saldrlar sonucu Resmo Kalesi tahrip edildi151.
Morada kan isyan, ilk anda stanbulda aknlk ve panik havas yaratt. Yaplan aratrmalarda Patrik Grigoryusun isyanla ilgisi olduu tespit
edilince, Patrik, 21 Nisan 1821 tarihinde Patrikhanenin orta kapsnda resmi
kyafetleriyle
asld.
Bundan
sonra
Kayseriye,
Edremit
ve
Tarabya
metropolitleri ile isyanla ilgisi olan birok Rum din adam, kocaba ve tccar
asld152. Cezalandrlanlar arasnda Halet Efendide yer ald. syanclardan
rvet ald tespit edilen Halet Efendi, nce Konyaya srld sonra idam
edildi. syandan ok etkilenen Sultan II.Mahmut, Osmanl topraklarndaki
146
Salhi R. Sonyel, Yunan Ayaklanmas Gnlerinde Moradaki Trkler Nasl Yok Edildiler ?,
Belleten, C. LXII, S. 233-235, s. 110-111.
147
Ayn makale, s. 112-113 vd.
148
Arkan, a.g.m., s. 115.
149
Adyeke, a.g.e., s. 104, dn. 55.
150
151
152
Arkan, a.g.m., s.102.
35
btn Rumlarn ldrlmesini emretti. Ancak devlet adamlarnn araya

girmesiyle Padiah kararndan vazgeirilebildi. Yaanan gelimelerden
endielenen Patrikhanenin isyanclar hakknda kard aforozname isyann
yaylmasn nleyemedi153. Hkmet, isyanla ilgisi tespit edilen devlet
grevlilerinin cezalandrlmas uygulamasnn yannda halkn elinde bulunan
silahlar toplamak iin harekete geti ve taraya gnderdii fetvalarla
isyanclarn katledilmesini istedi154. Ayrca, boazlardan gei yapan
teknelerin aranmas talimat verildi ve stanbula sadece izin tezkiresi
olanlarn giri ve klarna izin verildi155.
syann Tepedelenli Ali Paa ile atmalarn devam ettii srada
kmasnn da etkisiyle, Osmanl kuvvetleri, Morada yetersiz bir duruma
dt. Bu yzden, Anadoludaki sancakbeylerinin emrindeki askerlerden
oluturulan birlikler, Moraya sevkedildi. Adalar Denizinin Rum korsanlarn
kontrolnde olmas sebebiyle birliklerin kara yoluyla Selanik-Yeniehir
gzergahndan Moraya girmesi kararlatrld156. Ancak isyann Selanike de
yaylmasndan dolay Osmanl kuvvetlerinin yry Selanikte durdu. Zaten
isyana zamannda mdahale edilememiti. Bu durum, Moradaki kalelerin tek
tek dmesine neden oldu. 1821 yl Sonbaharna gelindiinde isyan hala
bastrlamamt. Rumlar, 5 Ekimde Morann idari merkezi olan Tripolieyi
ele geirerek, 1821 ylnn sonlarna doru nemli bir baar elde ettiler157.
Osmanl Devleti, Morada olduu gibi, Adalar Denizinde de isyan
kontrol altna alamad. syann yeni balad zamanlarda Sisam Adasna
gnderilen Osmanl donanmas, ekya teknelerine yenilerek geri ekilmek
zorunda kald158. Bununla birlikte, Sakz Adasndaki isyan Msr ve
Cezayirden gelen teknelerin desteiyle 11 Nisan 1822de kontrol altna
alnd159. Girit Adasnda da Hanya ve sfakiyede balayp Resmoya kadar
153

155
Ktkolu, a.g.m., s. 147-148.
156
Ayn makale, s. 103-105.
157
158
159
154
36
yaylan isyan karsnda Kandiye Muhafz erif Mehmed Paa ile Resmo
Muhafz Haim Osman Paann kuvvetlerini birletirerek asilerin zerine
yrmeleri sonucunda Resmo, Hanya, sfakiye ve Acsu isyanclarn elinden
kurtarld. Ancak ksa bir sre sonra sfakiyeye giri yapan bir Filiki Eterya
ajan, isyan tekrar balatt. Giritteki Osmanl kuvvetlerinin yetersiz kalmas
zerine Sultan II. Mahmut, Msr Valisi Mehmet Ali Paadan Giritteki isyan
bastrmasn istedi160. Sultann isteine Mehmet Ali Paann olumlu yant
vermesi zerine Haziran 1822de Msr kuvvetleri, Suda Limanndan Adaya
giri yapt ve bylece 1825 ylna kadar devam edecek olan arpmalar
balad161.
syanclar, elde ettikleri askeri baarlarn ardndan 22 Ocak 1822de
Epidauros yaknlarnda bamszlk beyannamelerini ve Epidauros adyla
anlan anayasalarn ilan ettiler162. Rumlarn bamszlklarn ilan ettii
gnlerde Morada Osmanl birliklerinin nemli bir ksmn megul eden
Tepedelenli Ali Paann direncide krlmt. Yanya blge komutan Hurit
Paann teslim olan Tepedelenli Ali Paay 24 Ocak 1822de ldrtmesiyle
Osmanl Devleti blgede biraz daha rahatlad. Bundan sonra Osmanl
kuvvetleri, Makedonya ve Teselyadaki isyanlar bastrp, Atina ve Korenti
aldlar ancak 1825 ylna kadar daha gneye Morann ilerine giremediler163.
Osmanl
Devletinin
isyann
zamannda
bastramamas,
Avrupa
devletlerinin gelimelere mdahale etmeye balamasna sebep oldu.

Aleksander psilantinin Bodana girerek ilk ayaklanmay balatt gnlerde
Rusya,
Avusturya
mparatoru
Metternichin
giriimleriyle
ayaklanmay
onaylamadn ve isyanla ilgisi olanlarn Rus ordusu ile iliiinin kesildiini

bildirmiti. Ancak isyann Moraya sramasndan sonra Rusya politika
deitirdi. Osmanl Hkmetine verdii 13 Austos 1821 tarihli nota ile
Osmanl Devletinin Rus bandras tayan gemilerde arama yapmaktan
vazgemesini, Eflak ve Bodan tahliye etmesini ve din adamlarn
160

Ktkolu, a.g.m., s. 139-140; Anderson, a.g.e., s. 76.
162
163
161
37
cezalandrmayarak Hristiyanlarn gvenliini salamasn istedi. Daha

Osmanl Hkmetinin cevab gelmeden Rus elisi Strogonof stanbulu terk
etti. Osmanl Devleti ise verdii cevapta, Rus taleplerini reddetti164. Osmanl
Devleti ile Rusya arasnda gerginliin artmas zerine bu srada bir savan
kmasn istemeyen Metternich ile ngiliz Dileri Bakan Castlereagh,
Osmanl Devletinin Rus taleplerini kabul etmesinden yana tavr koydu.
Ancak
isyandan
Rusyay
sorumlu
tutan
Osmanl
Devletinin
buna
yanamamas, Trk-Rus ilikilerinin kopmasna neden oldu165.

Osmanl Devleti ile Rusyann arasn dzeltmeye alan ve isyann
bandan beri tarafsz kalan ngiltere, 22 Eyll 1822de George Canningin
Dileri Bakan olmasyla birlikte bu politikasn terk etti. Osmanl Devletinin
isyan bastramamas zerine Canning, kurulmas muhtemel olan Yunan
Devletinin kontroln Rusyaya brakmamak iin Yunan etelerini 1823 yl
Mart aynda muharib taraf olarak tand. Bundan sonra ngiltere ile Rusya
arasnda Rumlar zerinde etkili olabilme mcadelesi balad166. Blgedeki
gelimeleri Rusya ve ngilterenin kontrolne brakmak istemeyen Fransa da
tarafszlk politikasn terk ederek ngiltere ile birlikte hareket etmeye balad.
Avrupa devletlerinin isyana mdahale etmeye balamas ve Osmanl
kuvvetlerinin isyan bastramamas, Sultan II. Mahmutu, Msr Valisi Kavalal
Mehmet Ali Paadan tekrar yardm istemeye sevketti. Yardm karlnda
Mehmet Ali Paann olu brahim Paaya Mora ve Girit valilikleri teklif edildi.
Mehmet Ali Paann teklifi kabul etmesi zerine Temmuz 1824te brahim
Paa, 54 adet sava gemisi, 16.000 asker ve 150 adet sahra topu tayan
400 ticaret gemisiyle skenderiyeden Moraya doru hareket etti167. nce Rodosa, ardndan Girite urayarak buradaki isyan bastran brahim Paa,
1825 ubatnda Morann gneyindeki Modona kt. Bir yl kadar sren
164
Bayrak, a.g.m., s. 71-72.

Ayn makale, s. 73.
166
Hatipolu, a.g.e., s. 21; Bayrak, a.g.m., s. 73-74.
167
Karal V, s. 115.
165
38
arpmalardan sonra 1826 Nisannda Missolonghinin dmesiyle birlikte

brahim Paa, isyan kontrol altna ald168.
3-Yunan Devletinin Kurulmas
Rumlarn uzun sre Osmanl kuvvetlerine direnmesi, Fransa ve
ngilterede Morada yaanan gelimelere duyulan ilginin artmasna sebep
oldu. zellikle Moradaki tccar ve diplomatlarn brahim Paann katliamlar
yaptna dair haberler vermesi, ngiliz ve Fransz kamuoyunda Yunan
davasnn desteklenmesi konusunda ciddi bir beklenti ortaya kard169.
Rumlarn, brahim Paaya yenilmesinden sonra Avrupa toplumunda olduu
gibi Avrupa hkmetleri nezdinde de Yunan syanna destek artt.
syanclarn stnlklerini kaybetmesiyle birlikte blgedeki hesaplar alt st
olan Rusya, Yunanllarn lehine baz nlemler alnmasna ilikin ngiltere
nezdinde bulunduu teebbslere olumlu yant alnca, iki taraf arasnda 4
Nisan 1826 tarihinde Petersburg Protokol imzaland. Bu protokolde,
Yunanistann Osmanl Devletine vergiyle bal zerk bir devlet olmas ve
Trklerin Moray tahliye etmesi ngrld. Bylece ngiltere ve Rusya,
Yunan Devletinin kurulmas iin ilk adm atm oldular. Alnan kararlar
Avusturya, Prusya ve Fransaya bildirildi. Avusturya ve Prusya, protokol
reddetti. Fransa ise Avrupada kendisine kar kurulan ittifak ykmak iin
protokol kabul etti ve Yunan Devletinin kurulmas iin balatlan srece
ortak oldu170.
Petersburg Protokolnn kabul edildii dnemde Rusya ile Fransa
arasnda bir yaknlamann balamas, Yunan syan ile ilgili yeni gelimelerin
yaanmasna sebep oldu. Bu yaknlamann yeni kurulacak Yunan Devleti
zerindeki kontrolnn kaybolmasna sebebiyet vermesinden endielenen
ngilterenin, Rusya ve Fransa ile antlama yapmak iin balatt faaliyetlerin
sonu vermesi zerine devlet arasnda 6 Temmuz 1827de bamsz
Yunanistann kurulmasn ngren Londra Protokol hazrland. Devletler,
168
Palmer, a.g.e., s. 98.

Ayn yer.
170
169
39
Osmanl Devletinin Londra Protokoln kabul etmemesi halinde Yunanl

muhariplere yardm etme karar aldlar171.
Osmanl Devletinin, iilerine mdahale edildii gerekesiyle Londra
Protokoln reddetmesi zerine 20 Ekim 1827de Navarinde Rus, ngiliz ve
Fransz sava gemilerinden oluan mttefik donanma, Osmanl-Msr donanmasn batrd. Bu gelime zerine Osmanl Devleti, batrlan gemiler iin tazminat istedi. Bu istein reddedilmesi, taraflar arasndaki ilikilerin kopmasna
neden oldu. ngiltere, brahim Paann Moradaki kuvvetlerini Msra geri
ekmesi iin Moraya gemiler gnderdi. Franszlar da 30.000 kiilik bir
kuvvetle Moray geici olarak igal ettiler. Osmanl Devletinin kt
durumundan faydalanmak isteyen Rusya, Nisan 1828de Osmanl Devletine
sava at. Rusya, Londra Protokoln kabul ettirmek iin Trklere sava
atna dair verdii teminatla ngiltere, Fransa ve Avusturyann tarafszln
salad172. Trk birliklerinin Rus ordusu karsnda tutunamamas zerine
Osmanl Devleti, bar istemek zorunda kald. 14 Eyll 1829da imzalanan
Edirne Antlamas ile Osmanl Devleti, Yunan Devletinin kurulmasn
ngren Londra Protokoln kabul etti. 3 ubat 1830 tarihinde imzalanan
Londra Antlamas ile Yunan Devletinin kara snrnn Morann kuzeyinden
gemesi ve Atik Yarmadas ile Kiklat Adalarnn da Yunan snrlara dahil
edilmesi kararlatrld173.
Yeni kurulan Yunan Devletinin bana ngiltere, Fransa ve Rusyann
ortak kararyla Rus yanls olarak bilinen Kapodistrias getirildi. Kapodistrias,
Girit Rumlarnn Yunanistann kuruluu srasndaki Giritin Yunanistana dahil
edilmesine ynelik taleplerine destek verdi. Ancak ngilterenin, Yunanistann
Adalar Denizinde hakimiyet kurmasn istememesinden dolay Londra
Antlamasnda Girit, Yunan snrlarna dahil edilmedi174. Avrupa devletleri,
Giritlileri teskin etmek dncesiyle Adada isyana karan Rumlar iin genel
af ilan edilmesi ve Rumlarn can gvenliinin salanmas konusunda
171
Ayn yer.
Karal V, s. 118-119.
173
174
Anderson, a.g.e., s. 92; Adyeke, a.g.e., s. 18.
172
40
Osmanl Devletini ikna ettiler175. Osmanl hakimiyetine braklan Giritte nfus

dengesi isyan srasnda Trklerin aleyhine dnd. Adann 1832 ylndaki
nfusu yaklak 144.000 civarnda olup, bu nfusun 60.000 civarn Trkler
oluturuyordu176.
Giritin Yunanistan snrlar dnda kalmas, Girit Rumlar asndan
1830 ylndan itibaren Adann Yunanistana ilhak edilmesi idealinin ortaya
kmasna sebep oldu. Yunanistan da 1830 ylndan sonra yaylma program
olan Megali deada yer alan Giritin ilhak edilmesi hedefini gerekletirmek
iin faaliyetlere balad.
D-1866 SYANI VE 30 EYLL 1867 TARHL ISLAHAT FERMANININ

YAYINLANMASI
Giritin 3 ubat 1830 tarihli Londra Protokolnde Yunanistan snrlarnn

dnda braklmas, bu tarihten sonra Adada isyanlarn kmasna sebep
oldu. 1866 ylnda ilk byk isyann kmasna kadar Adada birok isyan
yaand. 1831 ylnda kan ilk isyan karsnda Osmanl yneticileri, tekrar
Msr Valisi Mehmet Ali Paadan faydalanma yoluna gitti. Mehmet Ali
Paaya, isyan bastrmas karlnda, Mora syan srasnda vaat edilen
Girit Valilii bir kez daha teklif edildi. Osmanl yneticileri bu teklifle Msr
Valisinin
Suriyeyi
ele
geirmeye
ynelik
faaliyetlerini
engellemeyi
amalyorlard177. Teklifi kabul eden Mehmet Ali Paann 1831 ylnda isyan
bastrmasyla birlikte Adada 10 yl srecek olan ynetimi de balam oldu.
Valilik grevini Mehmet Ali Paaya vekaleten Mustafa Naili Paann
ynettii bu dnemde, Rum asiler tamamen etkisiz hale getirilerek asayi
saland178. Ancak Mehmet Ali Paann, Rumlarn isyan faaliyetlerini kontrol
altna ald bir dnemde Osmanl Devleti ile mcadeleye girimesi,
175
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1977, s.
18.
176
Adyeke, a.g.e., s. 79, dn. 322; Hseyin Kami Hanyevi, a.g.e., s. 73.
177
178
41
Yunanistann Girit konusunda harekete gemesine yol at. Yunan

Hkmeti, 10 Austos 1839 tarihinde ngiltere, Fransa ve Rusyaya mracaat
ederek Giritin ilhakn talep etti. Ancak bu talep, ngilterenin giriimiyle
reddedildi179.
Yunanistann Giriti ilhak etmek istemesine kar kan ngiltere,
Mehmet Ali Paann Adadaki varlndan da rahatszd. Fransa ile iyi ilikiler
iinde olan Msr Valisi, Dou Akdenizin byk blmnde olduu gibi, Girite
de iyi eitilmi askerlerini yerletirmiti. Mehmet Ali Paann Osmanl
kuvvetlerini malup ederek Dou Akdenizde elde ettii kontrole son vermek
amacyla, 1840 ylnda ngiltere, Rusya, Osmanl Devleti, Avusturya ve
Prusya arasnda imzalanan Londra Antlamasnda Msr Valisinin askerlerini
ekecei yerler arasnda Giritin de bulunmas kararlatrld. Bu antlama ile
ngilterenin istedii gibi, Girit tekrar Osmanl Devletinin kontrolne
brakld180.
Giritin tekrar Osmanl ynetimine gemesiyle birlikte, Mehmet Ali Paa
idaresinde bastrlm olan Rum isyanlar tekrar balad. 1841 ylnda kan
ilk isyanda, asiler Avrupa devletlerinden yardm istediler. Avrupa devletlerinin
destek vermedii isyan, grevde kalmasna izin verilen Mustafa Naili Paa
bakanlndaki Osmanl idaresi tarafndan kolayca bastrld181. Bu isyandan
sonra da Adada sk sk isyanlar kt. Bu isyanlardan en nemlisi olan 1858
ylnda kan isyan karsnda Osmanl Devleti, baz vergi indirimleri yaparak
olaylar yattrma yoluna gitti182.
Giritteki isyanlar, 1858 ylndan sonra Rusya ve Yunanistann
desteiyle daha da byyerek devam etti. 1839 ylnda Avrupa devletlerinden
Giritin ilhak iin destek isteyen ancak ngilterenin muhalefeti ile karlaan
Yunan Hkmeti, ngilterenin 1815 ylndan beri elinde tuttuu Yedi Aday,
1864 ylnda Yunanistana brakma karar almasyla birlikte Giritin ilhak
konusunda da cesaretlendi. Rusyann 1843 ylnda Yunanistanda yaanan
179
imir I, s. XXXVIII.
Palmer, a.g.e., s. 120-121.
181
182
180
42
darbeden sonra183 Yunan siyasetindeki etkisini arttrmasndan rahatsz olan

ngilterenin, Yunan siyaseti zerindeki kontroln tekrar glendirmek
dncesiyle184 Yedi Aday Yunanistana brakmasyla birlikte Yunan
Hkmeti, Giritte isyan kartmak iin Adaya papaz ve retmenler
gndermeye balad. Yunanistann bu faaliyetleri, Rusya tarafndan da
desteklendi185. Rusya ve Yunanistann tahrikleri, zaten Osmanl idaresinden
kurtulmak isteyen Girit Rumlarnn harekete gemesi iin yeterli oldu. 26
Mays 1866 tarihinde Adann btn nahiyelerinden gelen Rum temsilciler,
Epitropiya
mevkiinde
toplanarak,
Osmanl
ynetiminden
vergilerin
indirilmesini, adalet sisteminde Hristiyanlarn lehine reformlar yaplmasn ve

nahiyelerde okul, hastane, yol, kpr yapm gibi imar almalarna
balanlmasn istediler. Osmanl Hkmeti ise vergi ve adalet reformu
konusundaki istekleri reddetti ancak dier isteklerin dikkate alnacan
bildirdi186. Asl niyetleri Aday Yunanistana ilhak etmek olan asiler,
isteklerinin kabul edilmemesi zerine, 16 Austos gecesi Selino Kazasndaki
Mslmanlar kltan geirdiler187 ve 23 Austos tarihinde bildirilerini Yunan
gazetelerinde yaynlattlar. Liderliini Hac Mihailin yapt asilerin says,
Austos ay sonunda 12.000 kiiye ulat. Asiler tarafndan kurulan htilal
Meclisi, 2 Eyllde Adann Yunanistana ilhak edildiini ilan etti188. lhak
ilanndan sonra da Mslmanlara ynelik saldrlar devam etti. Eyll ay
sonunda Kandiye Kalesine snan Mslmanlarn says 50.000e ulat189.
syanclarn silahl eylemlere balamasyla birlikte, Yunanistan Adaya
gnll, silah ve malzeme gndermeye balad190.
Osmanl Devleti, ksa srede btn Adaya yaylan bu isyan karsnda,
Adada bulunan 12 tugay askeri, Msr Hidivinin gnderdii kuvvetlerle
takviye ederek olaylara mdahale etti. Ancak Girit Valisi smail Paann
183

185
186
Karal VII, s. 20.
187
188
Karal VII, s. 20.
189
Giritten Kbrsa, s. 4; Banolu, a.g.e., s. 61.
190
184
43
komuta ettii Osmanl kuvvetleri, dalara ekilerek gerilla savana balayan

asiler karsnda baarl olamad. syann bastrlamamas, Osmanl
kamuoyunu galeyana getirdi ve olaylarn bymesinden Yunanistan sorumlu
tutuldu. Bu gelimeler zerine Osmanl Devleti, yeni tedbirler ald. smail
Paa, valilikten alnarak yerine eski valilerden Mustafa Naili Paa, tekrar
greve
getirildi191.
Yunanistann gnderdii
yardmlarn engellenmesi
amacyla Ada ablukaya alnd ve 20 Kasmda Yunanistana mlteci gtren

Arkadi adl Yunan gemisi batrld. Girit sularnda bu olaylar yaanrken
ngiliz, Fransz ve Rus gemileri, Adaya gelerek i blgelerden sahile snan
Hristiyanlar Yunanistana gtrmeye balad192.
Yenilenme almalar srmekte olan Osmanl donanmas, Aday
ablukaya almasna ramen Yunanistandan gelen yardmlar engellemede
yeterli olamad. Son askeri tedbirlerin de sonu getirmemesi zerine,
Osmanl Devleti, asilerle grerek isyan yattrmak istedi. Mustafa Naili
Paaya gnderilen fermanla Hkmetin her nahiyeden seilecek birer
Hristiyan ve Mslman temsilci ile grmek istedii bildirildi. Ancak asiler
bu teklife olumsuz yant verdiler193. Asilerin mzakereye yanamamas
zerine, Osmanl Devleti tekrar askeri tedbirler almak zorunda kald. 20
Nisan 1867 tarihinde mer Paa kumandasnda 40.000 kiilik bir ordu
Adaya gnderildi194.
Osmanl Devletinin isyan bastramamas, Avrupa devletlerinin soruna
mdahale etmesine yol at. Avrupada Avusturya ve Prusya ile yapt
savata Rusyann desteini salamak dncesiyle Girit syan karsnda
Rusya ile birlikte hareket eden Fransa195, Rusyann da onayn alarak Mays
1867de Osmanl Devletine, Girit halknn ikayetlerinin dinlenmesi amacyla
devletleraras bir komisyonun Adaya gnderilmesini teklif etti. Osmanl
Devleti, bu teklifi reddetti. Adadaki Osmanl hakimiyetinin zaafa uramasn
istemeyen ngiltere ve Avusturya da bu teklife kar kt. Bunun zerine
191
Karal VII, s. 24.

193
194
In, a.g.e., s. 60; Sleyman Nazif, a.g.e., s. 93.
195
Gaziolu, a.g.e., s. 85.
192
44
Fransa, Rusya, talya ve Prusya, Osmanl Devletine ortak bir nota vererek
sz konusu devletleraras komisyona Osmanl temsilcilerinin de katlmasn
nererek nceki teklifi yenilediler. Ancak Osmanl Devleti, bu teklifi de
reddetti196.
Girit syannn, Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin iilerine
mdahale arac haline gelmesi ve Adaya gnderilen mer Paann da
isyan kontrol altna alamamas zerine, Osmanl Devleti, isyanclar
yumuatacak nlemler almaya yneldi. 1 Ekim 1867 tarihinde genel af ilan
edildi197 ve 30 Eyll 1867 tarihli Islahat Ferman, 6 Ekimde Adaya giden
Sadrazam Ali Paa tarafndan bizzat akland. Islahat Fermanna gre
vergiler azaltlacak, Valinin yannda biri Hristiyan ve biri Mslman olmak
zere iki danman olacak, yelerinin Mslman ve Hristiyanlardan olutuu
mahalli ve genel meclisler kurulacak, sancak says arttrlacak ve bunlarn
bana getirileceklerin yars Mslman, yars Hristiyan olacak ve Adadaki
resmi yazmalar Trke ve Rumca olarak iki dilde yaplacakt198. Fermann
aklanmasndan sonra, Adaya gnderilen Hseyin Avni Paann slahatlar
uygulamaya koymas sonucunda, 1868 yl ierisinde isyan yatt199.
Osmanl Devletinin isyan yattrmay baarmas zerine, hesaplar
bozulan Yunanistan, Osmanl Devletine kar silahlanmaya balad ve
Yunanistandaki Giritli gmenlerin maduriyetini Avrupal devletlerinin
gndemine
tayarak,
Girit
Sorununun
devletleraras
politikann
gndeminden dmemesi iin abalamaya balad. Yunanistann bu

politikas karsnda Osmanl Devleti, 1868 yl Kasm aynda Giritli
gmenlerin Adaya dnmelerini talep etti ve 11 Aralk 1868de Yunan
Hkmetine nota vererek Adadaki faaliyetlerine son vermesini istedi. Yunan
Hkmetinin bu notaya olumsuz yant vermesi zerine Osmanl Devleti,
Yunanistan ile olan ilikilerini kesti ve iki taraf savan eiine geldi. Bu
gelimeler zerine Girit syannn bandaki politikasn deitiren ve Dou
196

198
199
Shaw, a.g.e., s. 193.
197
45
Sorununun tekrar alevlenmesini istemeyen III. Napolyonun ars ile 9

Ocak 1869 tarihinde Pariste; Fransa, ngiltere, Rusya, Avusturya-Macaristan
mparatorluu, talya, Prusya ve Osmanl Devletinin katlmyla bir konferans
dzenlendi.
Yunanistan,
konferans
davetini
reddetti.
Konferansta,
ngilterenin Osmanl Devletinin lehine arln koymas sonucunda,

Yunanistann Giritteki faaliyetlerine son vermesini isteyen bir tavsiye karar
alnd200.
30 Eyll 1867 tarihli Islahat Ferman, Osmanl Devletinin Adadaki
otoritesinden ilhak yanls Rumlar lehine verdii ilk tavizler oldu. Rumlarn bu
slahatlar ilhakn gerekletirilmesi yolunda bir aama olarak deerlendirerek
bundan sonrada isyan faaliyetlerine devam ettikleri ve Osmanl Devletinin
kan isyanlar yeni tavizler vererek yattrma ynnde bir politika
benimsedii grlmektedir. Bununla birlikte Fransann diplomatik giriimleri
sonucunda 1869 ylnda alan Svey Kanalnn Dou Akdenizdeki ngilizFransz rekabetini arttrmasndan201 sonra Avrupa devletlerinin Dou
Akdenizde stratejik bir konuma sahip olan Girit Adasnda kan isyanlara
mdahalelerinin artt grlmektedir.
E-HALEPA SZLEMES DNEM
9 Ocak 1869 tarihli Paris Konferansnda, Avrupa devletlerinin

Yunanistan Giritteki faaliyetlerine son vermesi konusunda uyarmasna
ramen, Yunanistann Megali dea projesinde yer alan Giritin ele geirilmesi
idealinden vazgemeyerek, ilhak faaliyetlerini srdrmesi ve Rusyann Dou
Akdenizde etkinlik salamak iin Girit Rumlarn kullanmaya devam etmesi,
Girit Sorununun ksa srede tekrar devletleraras politikann gndemine
gelmesine neden oldu. 1877 ylnda balayan Trk-Rus Sava srasnda,
Yunanistann tahrikleri sonucunda Girit, Epir ve Teselyada ayaklanmalar
200
201
Gencer, a.g.m., s. 500-501.

Turan, a.g.m., s. 139-141.
46
kt. Savatan galip kan Rusya, Giritteki Osmanl hakimiyetine son

verilmesi konusunda Yunanistan ile birlikte hareket etmeye devam ederek,
sava sonunda imzalanan 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antlamasnn 15.
maddesine,
Osmanl
Devletinin
1868
ylnda
uygulamaya
balad
slahatlar geniletmesi ve bu konuda ald kararlar Rusyaya danmas

hkmn koydurdu202. Bu madde ile Rusya, Giritteki gelimeleri kendi
karlarna
gre
ynlendirme
imkanna
kavutu.
Ancak
Rusyann
Ayastefanos Antlamas ile Balkanlarda olduu gibi, Giritte de etkinliini

arttrmas, ngiltereyi rahatsz etti. Rusyann Ayastefanos Antlamas ile elde
ettii gc snrlamak dncesiyle ngilterenin giriimleri sonucunda
toplanan Berlin Kongresinde Girit Sorunu tekrar ele alnd. Kongre sonunda
imzalanan 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlamasnn 23. maddesinde,
Giritte 1868 ylnda uygulamaya konulan slahatlarn geniletilmesi tekrar
karar altna alnarak, slahat konusu Rusyann kontrolnden karld ve tm
Avrupa devletlerinin kontrol altna alnd. Kongre srasnda, Yunanistan,
Girit, Epir ve Teselyann kendi topraklarna katlmas iin lobi faaliyetlerinde
bulundu. Ancak ngiltere, Yunanistann Girit konusundaki isteklerine kar
kt203. Kongreye katlan devletler, Yunan isteklerinin nn almak iin Berlin
Antlamasnn 24. maddesi ile Epir ve Teselyada Yunanistan lehine snr
deiiklii yaplmasn kara altna aldlar204.
Berlin Antlamasnn imzalanmasndan sonra Avrupa devletlerinin
Osmanl Devletine Giritte yapmay taahht ettii slahatlar yapmas iin
bask yapmaya balamas ve Girit Rumlarnn da 1868 ylnda uygulamaya
konulan dzenlemelerin siyasi ve ekonomik ihtiyalarn gidermedii eklinde
ikayette bulunmaya balamalar zerine, Osmanl Devleti, Gazi Ahmet
Muhtar Paay geni yetkilerle Adaya gnderdi. Gazi Ahmet Muhtar Paa,
Hanya yaknlarndaki Halepa adl yerde, konsoloslarn gzetimi altnda, Rum
temsilciler ile grmeler yapt ve iki taraf arasnda 25 Ekim 1878 tarihinde
202

204
Metin Hlag, Trk-Yunan likileri erevesinde 1897 Osmanl-Yunan Sava, Erciyes
niversitesi yayn, Kayseri, 2001, s. 17.
203
47
Halepa Szlemesi ad verilen yeni bir slahat program zerinde

mutabakata varld. Halepa Szlemesi ile Valinin Hristiyan olmas ve byk
devletlerin onayyla atanmas, Girit Genel Meclisine seilecek yelerin
49unun Hristiyan 31inin Mslman olmas, Meclis gibi memuriyetlerde de
Hristiyanlarn ounlukta olmas, iltizam sisteminde reform yaplmas,
Adadan Osmanl ordusu iin para alnmamas, bte fazlasnn yarsnn
Adann ihtiyalarna harcanmas, adli kuvvet ile icra kuvveti birbirinden
ayrlmas ve her ikisinde de Trkenin yannda Rumcann da resmi dil
olmas ve Jandarma Heyetine Hristiyanlarn da alnmas gibi slahatlarn
uygulanmas kararlatrld. Bu slahat program ile Giritin merkez ile olan
balar olduka zayflad ve Rumlar, ynetimde Trklerden stn duruma
geldiler205. Halepa Szlemesinin imzalanmasndan sonra Fotiyadi Paa, 5
yl iin Girit Valiliine tayin edildi206.
Osmanl Devletinin, Berlin Antlamasnn 23. maddesi ile Giritte
yapmay
taahht
ettii
slahatlar
uygulamaya
koymasnn
ardndan
Yunanistan, 1880 ylnda ayn antlamann 24. maddesinde yer alan Epir ve
Teselyada Yunanistan lehine snr deiiklii yaplmas hkmnn de yerine
getirilmesini talep etti. Yunanistann bu talebi ayn zamanda Sultan II.
Abdlhamitin Girit Sorununa yaklamnn aka ortaya kmasna sebep
oldu. Teselya ve Epirde Yunanistana toprak verilmesine iddetle kar kan
Sultan II. Abdlhamit, Yunan Hkmetinin istekleri karsnda, Giritin
Yunanistana terk edilmesini gndeme getirdi207. Sultan II. Abdlhamit, Giriti
hazineye gelir getirmemesinden ve srekli isyanlarn kmasndan dolay,
lkenin zerinde bir yk olarak gryordu. Bu dncelerle Heyet-i
Vkeladan Giritin terki konusunda gr istedi. Heyet-i Vkelann da Sultan
II. Abdlhamitin grlerini paylamas zerine, Yunanistann Epir ve
Teselyadaki isteklerine kar Giritin pazarlk konusu yaplmas kararlatrld.
Ancak bu karara ngiltere, iddetle kar kt208. ngiltere, 1877-1878
205
Adyeke, a.g.e., s. 28-29; Tukin, a.g.m., s. 798.

207
Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, 1. Bask, Hareket yayn, stanbul, 1974, s. 77.
208
Karal VIII, s. 119-120.
206
48
Savan
kaybeden
Osmanl
Devletinin
artk
Rusya
karsnda
duramayacan dnyordu ve Uzakdouya giden ticaret yollarn kendisi

koruma karar almt. Bu politika erevesinde Osmanl Devletini Rusyaya
kar koruma vaadiyle Kbrsa yerleti209. 1880 ylnda iktidara gelen liberal
Gladstone Hkmetide Osmanl Devletinden desteini ekti210. Nitekim,
ngiltere, 1882 ylnda Msr igal etti. Ancak dier Avrupa devletlerinin Girit
Sorunu ile yakndan ilgilenmesinden dolay, Adaya ynelik tek bana bir
askeri mdahalede bulunamayan ngiltere, Yunanistana da gvenemedii
iin Giritin Osmanl hakimiyetinde kalmasna ynelik politikasn srdrd.
Sonuta ngilterenin muhalefeti sebebiyle, Sultan II. Abdlhamit, Girit plann
uygulayamad ve Avrupa devletlerinin araclyla Trk ve Yunan taraf
arasnda 24 Mays 1881 tarihinde imzalanan antlama ile Osmanl Devleti,
Teselyann bir ksm ile Epir blgesindeki Narday Yunanistana brakmay
kabul etti211.
Osmanl
hakimiyetinde
kalmasna
karar
verilen
Giritte
Halepa
Szlemesinin uygulamaya konulmasndan sonra salanan zgrlk ortam

sayesinde Rumlar siyasi partiler kurmaya baladlar. Bylece Adada mevcut
olan Trk-Rum atmasna, Rumlarn kendi aralarndaki parti mcadeleleri
de eklendi. Mecliste ounluu oluturan Minoa sihakis bakanlndaki
muhafazakarlarn, Halepa dzeninin korunmas ynndeki grlerine kar,
Mecliste aznlkta bulunan Konstantin Mitotakis bakanlndaki liberallerin,
ilhak savunmas ve seimlerden nce isyan hazrlklarna balayarak
Mslmanlara saldrmaya balamalar, Halepa Szlemesinin de Adadaki
ilhak taleplerinin nne geemeyeceini ortaya koydu. Hristiyan Fotiyadi
Paann
Valilie
atanmasndan
sonra
memnuniyetsizlikleri
artan
Mslmanlarn, saldrlara karlk vermesi zerine iki taraf arasnda 1884

ylnda atmalar balad212. Yunanistann da tahrik ettii olaylarn bymesi
ve Osmanl ynetiminin kontrol altna alamamas zerine Avrupa devletleri,
209

Fromkin, a.g.e., s. 17.
211
Hlag, a.g.e., s. 19.
212
Adyeke, a.g.e., s. 30-31 vd.
210
49
1886 ylnn banda, Suda Limannn nne sava gemilerini gnderdiler ve

Yunanistan Adadaki olaylar tahrik etmemesi konusunda uyardlar213.
Giritteki sorunlarn bir kez daha Avrupa devletlerinin mdahalesine yol
aacak dzeye ulamas zerine Osmanl Devleti, 9 Mays 1886 tarihinde
ald bir kararla, 1886 ylnn banda olaylar yznden alamayan Girit
Meclisinin alnn ertelendiini duyurdu ve bir sre sonra incelemelerde
bulunmak zere Mahmud Celaleddin Paay Adaya gnderdi. Mahmud
Celaleddin Paann, Vali Kostaki Paa ile yapt grmelerden sonra 24
Temmuz 1887 ylnda bir ferman yaynlanarak, Halepa Szlemesi ile
uygulamaya konulan slahatlarn kapsam biraz daha geniletildi. Yeni
dzenlemelere gre, her yl gmrk gelirlerinin yars Adaya braklacak,
gmrklerin denetimi Valiye braklacak, vilayet btesinin fazla verdii
yllarda bte fazlasnn yars, ak verdii yllarda da ak kapatldktan
sonra kalan parann yars Adaya braklacak ve Genel Meclisin dzenledii
kanunlar ay iinde stanbul Hkmeti tarafndan kabul veya reddedilecek
ya da yeniden dzenlenmek zere tekrar Genel Meclise gnderilecekti214.
Uygulamaya konulan bu son slahatlar da istenilen sonucu vermedi ve olaylar
1888 ylnda da devam etti215.
Halkn lehine yaplan dzenlemelere ramen olaylarn devam etmesi
zerine Sultan II. Abdlhamit, sert tedbirler almaya karar vererek, Fevkalade
Kumandan ve Vali Vekili sfatyla akir Paay Adaya gnderdi216. 28
Austos 1889 tarihinden itibaren de genel asayi ile ilgili tedbirler
uygulamaya konuldu ve 40.000 kiilik bir takviye kuvvet, Girite gnderildi. Bu
son tedbirlerden sonra olaylar byk lde kontrol altna alnd. Bu gelime
zerine Adadaki isyanc Rumlar, Avrupaya temsilciler gndererek, Halepa
Szlemesinin ihlal edildii ynnde ikayetlerde bulunmaya baladlar.
Yunanistan Babakan Trikopis, Avrupa devletlerinden Osmanl askerinin
Giritten ekilmesinin salanmasn istedi. Ancak, Avrupa devletleri, bu
213
Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, (eviren. Nilfer Epeli), (Yayna hazrlayan.
Erhan Afyoncu), C. V, Yeditepe yayn, stanbul, 2005, s. 500.
214
215
Jorga, a.g.e., s. 501.
216
50
isteklere olumlu bir yant vermediler217. Sultan II. Abdlhamit, merkezi

otoritenin glendirilmesi amacyla, askeri tedbirlerin yannda idari tedbirlerde
ald. 26 Ekim 1889 tarihinde yaynlanan fermanla, Halepa Szlemesinin
getirdii imtiyazlar byk lde snrlandrld. Yeni dzenlemeler ile Valinin
grev sresi snrsz hale getirilerek yetkileri geniletildi, Genel Meclisin
yetkileri snrlandrlarak ye says 80den 57ye indirildi, Jandarma
Tekilatna dier vilayetlerden de eleman alnmasna izin verildi ve gmrk
gelirlerinin tamamnn Osmanl hazinesine braklmas kararlatrld218. 1899
ylnda alnan askeri ve idari tedbirlerden sonra 1890 ylnda Adada faaliyet
gsteren btn eteler datld219.
Halepa Szlemesi hkmlerinin snrlandrlmasna, Avrupa devletleri
arasnda sadece ngiltere ve Rusya, tepki gsterdi. Giritteki gelimelerin
Yunanistana yansmas ise hkmetin dmesine yol amas oldu. ngiltere
ve Rusyann tepkisine ramen Sultan II. Abdlhamit, merkezi otoriteyi
glendirmeye ynelik politikasn srdrd. 26 Ekim 1889 tarihli fermandan
sonra Giritte 6 yl srecek olan Mslman valiler dnemi balad. Bu
dnemde srasyla akir Paa, Cevad Paa ve Mahmud Celaleddin Paa
valilik grevine getirildi220.
Halepa Szlemesinin snrlandrlmas ve Mslman valiler dneminin
balamas
sonucunda
ilhak
yanls
Rumlar,
1895
ylndan
itibaren
ncekilerden ok daha byk ve organize isyanlar karttlar. Bu isyanlarn

Giritteki Osmanl hakimiyetini fiilen sona erdiren gelimelere yol at ve
Aday Yunanistana ilhak etme teebbslerini balatt grlmektedir.
217

Ayn eser, s. 36.
219
Karal VIII, s. 122.
220
218
II. BLM
GRT YUNANSTANA LHAK TEEBBSLER
30 Eyll 1867 tarihli Islahat Ferman ve Halepa Szlemesinin

uygulamaya konulmasndan sonra Osmanl Devletinin Giritteki otoritesi
zayflam ve Rumlar, ilhak yolunda nemli bir mesafe kaydetmilerdi. Verilen
tm ayrcalklara ramen isyanlarn devam etmesi zerine Sultan II.
Abdlhamit, 1889 ylnda Halepa Szlemesini kstlad ve Adaya Mslman
valileri atamaya balad. Elde ettikleri ayrcalklar kaybeden Rumlar, 1894
ylnda tekilatlanma almalarna balayarak, Eyll aynda Epitropi
Cemiyetini kurdular. Etnik-i Eterya Cemiyeti ile ibirlii iine giren Epitropi
Cemiyeti, 1895 ylnda Adada byk bir isyan balatt221. Osmanl Devletinin
kontrol altna alamad bu isyan, 1897 ylna kadar devam etti ve Adadaki
Osmanl hakimiyetinin fiilen sona ermesine yol aan gelimeleri balatt.
1897 yl ubat aynda Yunanistan, Girite asker kard. Bu gelimenin
hemen arkasndan Trk-Yunan savan engellemek dncesiyle ve
Giritteki Osmanl hakimiyetini korumak gerekesiyle, Avrupa devletleri de
Adaya asker kararak, Giritin idaresini kendi kontrollerine aldlar ve
Osmanl Devletinin de onayyla 18 Aralk 1897 tarihinde muhtariyet
ynetimini ilan ettiler. Ancak muhtariyetin ilan edilmesinden sonra da
karklklarn devam etmesi zerine Adadaki sorunlarn sebebinin Osmanl
askeri olduunu dnen ngiltere, Fransa, Rusya ve talya, 1898 yl Kasm
aynda Osmanl askerlerini Adadan karttlar ve Girite Yksek Komiser
olarak Yunan Kralnn olu Prens Georgesu atadlar222.
Osmanl askerinin Giriti tahliye etmesi ile birlikte, Adadaki Osmanl
hakimiyeti fiilen sona erdi. Osmanl askerlerinin ekilmesinden sonra Adada
Osmanl hakimiyetinin resmi olarak sona erdii 1913 ylna kadar devam
edecek olan ngiltere, Fransa, Rusya ve talyann kontrolnde bir muhtariyet
221
222
Ayn eser, s. 144-145.

Ayn eser, s. 207-211.
52
dnemi balad. Bu dnemde, Girit Rumlar, Avrupa devletlerinin ilhak kabul

etmesini salamak iin mcadele ettiler.
A-MUHTARYET DARESNN KURULMASI
1-1895-1897 syanlar ve Muhtariyetin lan Edilmesi

Giritte, Mslman valiler dneminin balamasndan sonra tesis edilen
asayi ortam uzun srmedi ve olaylar 1894 ylnda tekrar balad. Rumlar,
Genel Meclisin be yldan beri toplanmamas ve Mahmud Celaleddin
Paann kendilerine kar baskc bir ynetim kurmasn gereke gstererek,
Giritteki durumu stanbuldaki ynetime ikayet etmeye baladlar. ikayetler
zerine Mahmud Celaleddin Paa kendi isteiyle istifa etti. Giritteki
atmalar tekrar balatan olay ise grevinden ayrlmasndan ksa bir sre
sonra Temmuz ay ierisinde, Rumlar tarafndan Mahmut Celaleddin Paaya
kar baarszlkla sonulanan bir suikast giriiminde bulunulmas oldu. Bu
olaydan sonra bir sredir durmu olan Trk-Rum atmalar tekrar
balad223.
Giritte atmalarn tekrar balad dnemde Rumlar, amalarna
ulamak iin tekilatlanma almalarna baladlar. 1894 yl Eyll aynda
sfakiyeye bal Apokoron Kazasnda Epitropi Cemiyeti kuruldu. Bu
dnemde ilhak yanllarnn yannda Halepa Szlemesi dzeninin yeniden
kurulmasn ve muhtariyetin ilan edilmesini isteyen Rumlar da Osmanl
Devletine kar mcadeleye baladlar. Nitekim, Epitropi Cemiyetinin
bakan Manousos Koundouros, muhtariyetin ilan edilmesi iin mcadele
etmenin daha gereki olduunu dnyordu224. Ksa srede Giritin her
tarafnda
223
224
tekilatlanan
Ayn eser, s. 39-139.

Ayn eser, s. 144-145.
Epitropi
Cemiyeti,
kendisiyle
ayn
dnemde
53
Yunanistanda kurulan Etniki Eterya Cemiyeti ile de ibirlii yapmaya

balad225.
Giritte olaylarn tekrar balamasndan sonra Osmanl Devleti, Mahmud
Celaleddin Paann yerine Girit Valiliine Turhan Paay atad. Turhan
Paann isteksiz davranmasna ramen stanbuldan gelen bask ile Girit
Genel Meclisi toplantlarna tekrar balad. Ancak Rumlar, Meclise ye
gndermeyerek Hristiyan bir valinin tayin edilmesini istemeye baladlar226.
Rumlarn bu taleplerinin gereklemesi iin Avrupa devletlerinin de Osmanl
Devletine bask yapmaya balamas zerine 1895 ylnn Mays aynda
Karateodori Paa Girit Valiliine tayin edildi227. Hristiyan Valinin atanmas,
bu seferde Mslmanlarn ayaklanmasna sebep oldu. Jandarma Kumandan
Emin Paa, Hristiyan Valinin emirlerini uygulamamaya balad228.
Mslmanlar ile Hristiyan Vali arasndaki gerilim devam ederken,
Rumlar da Osmanl Devletinde yaanan Ermeni isyanlarndan faydalanmak
amacyla byk bir isyan kartmak iin harekete getiler229. Austos aynda
isyan hazrlklarna balayan Epitropi Cemiyeti mensuplar, Vamosta
Osmanl askeri birliinin bulunduu garnizonu kuatma altna alarak isyan
balattlar. Valilii dneminde olaylarn iyice kontrolden kmas zerine
Karateodori Paa istifa etti ve yerine 1896 Martnda Turhan Paa, ikinci defa
Girit Valiliine getirildi. Adann askeri komutanlna da Abdullah Paa
getirildi. Abdullah Paa, ilk icraat olarak, Vamosta, Rum etelerinin
kuatmas altnda olan Trk garnizonunu kurtard ve Mslman halk daha
gvenli blgelere sevk ederek isyan ksa sre ierisinde bastrd230.
lk isyan giriiminin baarszlkla sonulanmas zerine Rumlar, Genel
Meclisin
alnn
Austos
ayna
ertelenmesini
bahane
ederek
Mslmanlara saldrdlar ve Osmanl idaresine kar tekrar isyan balattlar.

Rumlarn saldrlarna misillemede bulunan Trkler, Rum ve Yunan konsolos
225

227
Jorga, a.g.e., s. 501; Tukin, a.g.m., s. 798.
228
Jorga, a.g.e., s. 501; Adyeke, a.g.e., s. 140.
229
230
226
54
kavaslarn ldrerek, kilise ve mezarlklar atee verdiler231. Nisan aynda

Hanyada balayan olaylar232, ksa srede byd ve Resmo, Akrator,
Minokac, Estiye gibi yerlere de srad233. Bu gelimeler zerine Turhan Paa
Valilikten alnd ve Abdullah Paa, kumandanlk grevinin yannda valilik
grevini de stlendi. Adada 16 olan tabur says 30a karld. Alnan son
askeri tedbirlerden sonra isyan ksmen kontrol altna alnd. Osmanl
Devletinin isyan kontrol altna almaya balamas zerine Epitropi Cemiyeti
ile ibirlii halinde olan Etniki Eterya Cemiyeti, Yunan Hkmetinden
bamsz olarak, Adaya gnll ve silah gndermeye balad234.
Giritte
yaanan
bu
karklklar,
ayn
gnlerde
dier
Osmanl
vilayetlerinde yaanan Ermeni isyanlarnn glgesinde kalmt. Bu dnemde

btn Avrupann dikkati, Ermeni isyanlarnn zerindeydi235. Ancak, Etniki
Eteryann Adaya gnll gndermeye balamas sonucunda Osmanl
Devleti ile Yunanistann arasnn almaya balamas, Avrupa devletlerinin
soruna mdahale etmesine yol at. Balkanlarda etnik atmalarn devam
ettii ve Avrupada g dengelerinin yeniden olumaya balad bu
dnemde, Avrupa devletlerinin hi birisi bir Trk-Yunan savann kmasn
istemiyordu. ngilterede 1895 ylnn Haziran aynda iktidara gelen
muhafazakar-birliki
hkmetin
Babakan
Lord
Salisbury,
Osmanl
Devletinin yklacan dnyordu. Fakat Salisburynin bu yllarda Osmanl

topraklarnn paylamna ilikin bir plan yoktu236. ngiltere, Giritte yaanan
karklklar karsnda yeni slahatlarn uygulamaya konulmas suretiyle
sorunun bymesinin nlenmesini savunuyordu237. Bu yllarda dikkatini
Uzakdouya evirmi olan Rusya238 ve Balkanlardaki etnik atmalardan
rahatszlk duyan Avusturya-Macaristan mparatorluu, Giritteki Trk-Yunan
231
Ayn eser, s. 143.

233
234
Adyeke, a.g.e., s. 143-144.
235
236
Ayn eser, s. 199.
237
238
Shaw, a.g.e., s. 258.
232
55
atmasnn
Balkanlara
sramasndan
endie
ediyorlard239.
Avrupa
devletleri, Giritteki bunalmn sona ermesini istemelerinin yannda, Adadaki

gelimeleri
birbirlerinin
kontrolne
brakmak
istemiyorlard.
Almanya,
ngilterenin Kbrs ve Msrdan sonra Girite de yerlemesinden endie

ediyordu240. Ayn ekilde Fransada ngilterenin isyan bahane ederek tek
bana Giriti igal etmesinden korkuyordu241.
Etniki Eterya Cemiyetinin Girite silah ve gnll gndererek, bir TrkYunan savana sebebiyet verebilecek faaliyetlere balamas zerine 26
Mays 1896da ngiltere, Fransa, talya, Rusya, Almanya ve AvusturyaMacaristan mparatorluu, sava gemilerini Girite gndererek, Aday
ablukaya aldlar242 ve 23 Haziranda da Osmanl Devletine bir nota vererek,
Girite Hristiyan bir vali tayin edilmesini, Halepa Szlemesinin tekrar
uygulamaya konulmasn, Genel Meclisin toplantya arlmasn ve genel af
ilan edilmesini istediler. Alt Avrupa devleti adna Avusturya-Macaristan
mparatorluunun elisi, Dileri Bakan Tevfik Paa ile zel bir grme
yaparak, talep ettikleri slahatlarn uygulamaya konulmasnda srarc
olduklarn bildirdi. Avrupa devletlerinin basks karsnda Tevfik Paa,
slahatlarn uygulanaca teminatn verdi. Bu grmeden sonra Osmanl
Devleti, Abdullah Paay Valilikten alarak yerine Georges Borevitch Paay
atad ve Genel Meclis de Temmuz ay ortalarnda toplantlara balad243.
Avrupa devletleri, Giritteki sorunun zlmesi iin Osmanl Devletinin
yannda,
Yunanistan
nezdinde
de
giriimde
bulundular.
Yunan
Hkmetinden Adaya silah ve gnll gnderilmesine engel olmasn

istediler244.
Giritte, Hristiyan Valinin atanmas ve Meclisin tekrar almalarna
balamasna ramen Rumlar, isyan faaliyetlerine son vermediler. Valilik
grevinden alnan Abdullah Paann kumandanlk grevinden alnmamasn
239

241
242
243
244
240
56
bahane ederek, tekrar Mslmanlara saldrmaya baladlar. Olaylarn ksa

srede trmanmas zerine Avrupa devletleri, Osmanl Devletinden daha
nce talep ettikleri slahatlarn tamamn uygulamaya koymasn ve genel af
ilan etmesini istediler245. Bu hususta zellikle stanbuldaki Alman, Fransz ve
ngiliz
konsoloslar,
Sultan
II.
Abdlhamit
ynetimi
nezdinde
ciddi
teebbslerde bulundular. kinci Katip Ahmet zzet Paann muhalefetine

ramen Sultan II. Abdlhamit, konsoloslarn taleplerini kabul etti246.
stanbuldaki konsoloslar ile Osmanl yetkilileri arasnda gerekletirilen
mzakereler sonucunda yeni bir slahat program hazrlanarak, 25 Austos
1896 tarihinde Tevfik Paa ve konsoloslar tarafndan imzaland. Halepa
Szlemesi hkmlerinin tekrar uygulamaya konulmasn ngren program
gereince, Georges Borevitch Paann 5 yl daha Valilikte kalmasna karar
verildi ve slahatlar, Kasm aynda uygulamaya konuldu247.
Osmanl Devletinin, Kasm aynda uygulamaya koyduu slahatlar,
daha nce uygulamaya konulan slahatlar gibi, Rumlar isyan faaliyetlerinden
vazgeirmedi. syanlar organize eden Epitropi Cemiyeti, 1896 ylnn
sonunda ihtilal cemiyetine dntkten sonra tekrar byk bir isyan
hazrlna balad. syan hazrlklarn gren Vali Georges Borevitch Paa,
Aday terk etti. syan, 1897 ylnn ilk gnlerinde, Kandiyede balad ve ksa
srede Resmoya kadar yayld248. 23 Ocak tarihinde Rumlarn Trklere kar
saldrya getii Hanya ehri de isyann yayld yerler arasna katld.
Trklerin, Rum saldrlarna sert bir ekilde yant vermesi ile birlikte ehirdeki
olaylar daha da byd249. atmalar devam ederken, Hanya arsnda
kimin tarafndan balatld bilinmeyen bir yangn kt ve ksa srede ehrin
tamamna yayld250.
245

247
Adyeke, a.g.e., s. 156-158.
248
Ayn eser, s. 160-181.
249
Tahmisci-zde Mehmed Mcid, Girit Hatralar, (Yayna hazrlayanlar. smet Mirolu-lhan
ahin), Tercman Gazetesi yayn, stanbul, 1977, s. 39.
250
Adyeke, a.g.e., s. 160-161; Jorga, a.g.e., s. 502.
246
57
Giritteki olaylarn ksa srede Adann her tarafna yaylmas zerine

Osmanl Devleti, Adaya asker gnderme karar ald ve Avrupa devletlerinden
Giritteki faaliyetleri sebebiyle Yunanistan uyarmalarn istedi. Ayn gnlerde,
Giritteki Osmanl askerleri de Hanya ehrini kuatma altna ald. Bu
gelimeler zerine Adadaki Rumlar, Atinaya yardm isteyen telgraflar
gndermeye baladlar251. Adadan gelen yardm istekleri zerine Etniki
Eterya Cemiyeti, hkmetin Girite askeri mdahalede bulunmas iin
kamuoyunu hkmet aleyhine kkrtmaya balad252. Bu dnemde iktidarda
bulunan Deliyannis Hkmeti, kamuoyu basksna dayanamad ve Prens
Yorgi komutasndaki Yunan filosu, 10 ubat 1897de Girite hareket etti253. Bu
gelime zerine Avrupa devletleri, Osmanl Devleti nezdinde teebbse
geerek, kendilerinin Giritteki Osmanl hakimiyetini koruyacaklarn belirttiler
ve Adaya Trk askerinin gnderilmemesi hususunda stanbul Hkmetini
ikna ettiler. Buna kar, Avrupa devletlerinin uyarlarn dinlemeyen Prens
Yorgi, komutasndaki Yunan filosu ile 13 ubatta Girite ulat ve ayn gn
Albay Vassos, 80 topu askeri, 4 top ve 350 gnll ile Kidonya-Kisamu
snr yaknlarndaki Kolimbari blgesinden karaya karak igali balatt254.
Yunanllarn Aday igale balamas zerine ngiliz, Fransz, Rus, talyan,
Avusturya ve Alman askerlerinden oluan Mttefik kuvvetler de 15 ubatta
Hanya, Resmo ve Kandiyeye asker kararak ky blgeleri igal ettiler.
Avrupa devletlerinin ky blgelerini igal etmesi zerine Yunan askerleri,
igal harekatn i blgelere kaydrdlar255.
Yunanistann Girite asker karma teebbsnn engellenmesini,
Avrupa devletlerine brakm olan Osmanl Devleti, Yunan askerlerinin
Adaya kartma yapmas zerine Avrupa devletlerine nota vererek, duruma
mdahale edilmedii takdirde, kendisinin mdahale edeceini bildirdi256.
Ortaya kan bunalm karsnda Almanya, Pire Limannn ablukaya
251
Adyeke, a.g.e., s. 161-162.

253
254
Adyeke, a.g.e., s. 164-168.
255
Ayn eser, s. 177.
256
Ayn eser, s. 169.
252
58
alnmasn nerdi. ngiltere ise Adaya geni bir zerklik verilerek,

Yunanllarn ekilmesinin salanmasn savunuyordu. Fransa da Adada
Osmanl hakimiyetinin korunmas artyla, kontroln ne Yunanistana ne de
Osmanl Devletine braklmayaca geni bir zerk ynetim kurularak,
bunalmn alacan dnyordu. Sonuta Avrupa devletleri, Fransa ve
ngilterenin zm nerileri zerinde uzlatlar ve 2 Martta Yunanistana bir
nota vererek, Adada muhtariyetin ilan edileceini belirttiler ve askerlerini
ekmesini istediler257. Avrupa devletleri, ayn tarihte Osmanl Devletine de bir
nota vererek, Giritin Yunanistana ilhak edilmesine izin verilmemesi ve
Adada Trk hakimiyetinde bir muhtariyet idaresi kurulmasna karar
verdiklerini bildirdiler. Osmanl Devleti, bu notaya cevap olarak, Adadaki
hakimiyet haklarnn korunmas artyla, muhtariyet idaresini kabul edeceini
bildirdi258.
Osmanl Devletinin, Avrupa devletlerinin Giritte muhtariyet idaresinin
kurulmasna ilikin teklifini kabul etmesine kar, Yunanistan, bu zm
nerisine yanamad ve Adadan askerlerini ekmeyi reddetti. Bunun zerine
Avrupa devletleri, Yunan sava ve ticaret gemilerinin faaliyetlerini engellemek
amacyla, 21 Mart 1897de Giriti tekrar ablukaya ald259. Yunanistan, Giriti
ilhak etme planlarnn abluka engeline taklmas zerine Makedonyadaki
Rumlar ve dier topluluklar ayaklandrarak, bu blgedeki emellerini
gerekletirme yoluna gitti. Yunan subaylar komutasndaki Etniki Eterya
Cemiyetine bal gnlller, Nisan aynda Osmanl snrn geme
teebbsnde bulununca, Yunanistann Giritteki tacizleri karsnda sabrl
davranan Osmanl ynetimi, 17 Nisanda Yunanistana sava ilan etti. Bir ay
sren Trk-Yunan Savanda, Dmeke Meydan Muharebesinden sonra
Atina yolu Osmanl kuvvetlerine ald260. Yunan bakentinin tehlikeye
girmesi zerine Rusya, Fransa ve ngiltere, Yunan Hkmetine, Giritte
muhtariyet
257
idaresinin

259
260
258
kurulmasn
kabul
etmesi
halinde
bar
iin
59
arabuluculuk yapacaklarn bildirdiler. Zor durumda kalan Yunanistan,

Dileri Bakannn vastasyla 10 Maysta Avrupa devletlerine gnderdii
telgrafla teklifi kabul etti261. Yunanistann bara yanamas zerine Rus
ar, Sultan II. Abdlhamite telgraf ekerek, Yunanistann Giritte muhtariyet
idaresinin kurulmasn ve byk devletlerin belirleyecei bar artlarn
imzalamay kabul ettiini bildirerek, Osmanl Devletini bar yapmaya davet
etti. Sultan II. Abdlhamitin, Rus arnn teklifine olumlu yant vermesi
zerine iki taraf arasnda 19 Maysta atekes yapld262. Avrupa devletlerinin
araclyla bar artlarnn tespiti iin 4 Haziranda stanbulda balayan
grmeler, 1897 ylnn sonunda tamamlanabildi ve iki taraf arasnda 4
Aralkta bar antlamas yapld. Antlama ile Teselya snrnda baz
stratejik kaleler Osmanl Devletine brakld ve Yunanistann 4 milyon altn
sava tazminat vermesi kararlatrld. Osmanl Devletinin savatan galip
kan taraf olmasna ramen yeterince faydalanamad bu antlamada Girit
ile ilgili herhangi bir madde yer almad263.
Bar antlamasnn imzalanmasndan sonra savatan nce Avrupa
devletleri ile Osmanl Devleti arasnda kararlatrlm olan muhtariyet
idaresinin
kurulmas
ynelik
hazrlklar
balad.
Osmanl
Devleti,
mzakerelerde izleyecei politikay belirlemek iin Ticaret ve Nafia Nazr

Mahmud Paa, Mir Rauf Paa, Aleksander Paa ve Turhan Paadan
oluan bir komisyon kurdu. Komisyon almalar devam ederken, basnda
Avrupa devletlerinin Girite yabanc bir valinin tayin edilmesini ve Osmanl
askerinin Aday terk etmesini isteyeceine dair haberler kmas zerine
Osmanl yetkilileri, bu iki konuda taviz verilmemesini kararlatrdlar.
Konsoloslarla, Osmanl temsilcileri arasnda gerekletirilen mzakereler
sonucunda, Osmanl Devletinin hassasiyetleri dikkate alnarak, 18 Aralk
1897de muhtariyet ilan edildi ve muhtariyet idaresinin esasn oluturmak
zere 26 maddelik bir nizamname hazrland. Muhtariyet Nizamnamesinin 1.
261

263
Bayram Kodaman, 1876-1920 Aras Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan Gnmze Byk slm
Tarihi, C. XII, a yayn, stanbul, 1990, s. 155.
262
60
maddesinde Giritin askeri ve siyasi ynden Osmanl Devletine bal muhtar

bir vilayet olduu ve 2. maddesinde de Osmanl tebaasndan Hristiyan bir
valinin Avrupa devletlerinin onay ile atanaca belirtilerek, Adann siyasi
durumuna aklk getirildi. Nizamnamenin dier maddelerinde idari, adli,
sosyal ve ekonomik alanlarda yaplacak slahatlara yer verildi. Osmanl
Devleti, muhtariyet dzenlemelerinin uygulamaya geirilmesini, Avrupa
devletlerinin Giritteki temsilcilerine brakt264.
Muhtariyetin ilanndan sonra Adada Osmanl Devletinin aleyhine
gelimelerin ortaya kmaya balamas zerine bu durumdan sorumlu olmak
istemeyen Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ile birlikte Mart
1898de askerlerini ekti. Muhtariyet dzenlemelerini uygulamaya koyma
gerekesiyle Adada kalan drt Avrupa devletinden Rusya, Resmonun;
ngiltere, Kandiyenin; Fransa Sitia ve Spinalongann; talya da Yerapetre ve
evresinin kontroln stlendi265.
Giritte muhtariyet idaresinin ilan edilmesinden sonra da olaylar devam
etti. Muhtariyetin ilan edilmesinin de soruna bir zm getirmemesi zerine
Adada askerleri bulunan drt Avrupa devletinin Giritteki Osmanl askerlerini
tahrik kayna olarak grdkleri ve Osmanl Devletinin Girit ile olan balarn
fiili olarak kesmeye karar verdikleri grlmektedir.
2-Osmanl Askerlerinin Adadan karlmas ve Prens Georgesun
Yksek Komiserlik Dnemi
Giritte muhtariyetin ilan edilmesinden sonra 1898 ylnda Osmanl
Devletinin Adadaki hakimiyetini fiilen sona erdiren gelimeler yaanmaya
balad. Asl amalar Yunanistana ilhakn gerekletirilmesi olan Rumlar,
Osmanl askerlerinin Aday terk etmesini istemeye baladlar. Avrupa
devletleri de Giritte yaanan huzursuzluklarn sebebi olarak Osmanl
askerlerini grmeye baladlar. Nitekim, Adada Avrupa devletlerinin askerleri
ile Osmanl askerleri arasnda bireysel atmalar yaanmaya balamt.
Adadaki faaliyetlerini devam ettiren Epitropi Cemiyeti de isyan srasnda
264
265

Ayn eser, s. 237-250.
61
kylerini terk etmi olan Mslmanlarn evlerine dnmelerini engellemeye

balad ve bu duruma ancak Osmanl askeri Giriti terk ettii takdirde son
vereceini aklad. Giritte bulunan Avrupal generaller de bakentlerine
ektikleri telgraflarda, Adada 4500 Osmanl askeri ve 8000 civarnda silahl
Mslmann bulunduunu, buna kar, kendilerinin toplam 1500 askeri
olduu iin Adadaki dzeni salamakta zorlandklarn bildiriyorlard. Bu
gelimeler zerine Avrupa devletleri, 16 Mays 1898 tarihinde Osmanl
Devletine bir nota vererek, Adadaki asker saysn azaltmasn istediler. Bu
talep, Osmanl Devleti tarafndan reddedildi266.
Osmanl askerlerinin Adadaki durumu ile ilgili tartmalar srerken,
devletlerin kontrol dndaki blgeleri ynetmek zere Rumlar tarafndan
Sfakiyanaki bakanlnda geici bir cra Komitesi kuruldu. Generallerin
denetiminde almas kararlatrlan cra Komitesi, 23 Austos 1898de
grevine
balad.
cra
Komitesi,
greve
baladktan
sonra
Avrupa
devletlerinden aar toplama yetkisinin kendilerine braklmasn istedi. Bu

talep devletler tarafndan olumlu karland. 6 Eyllde Kandiyede bir ngiliz
birlii, aar toplama yetkisini almak zere Osmanl memurlarnn grev
yapt vergi dairesine girmeye kalknca direnile karlat. Yaanan
gerginlik srasnda ngiliz askerlerinin silah kullanmas zerine Mslman
halk, ngilizlere kar ayakland267. kan olaylarda ngiliz Konsolosu ve ok
sayda ngiliz askeri ldrld268. Bu olaylar Giritten Osmanl askerinin
ekilmesini isteyen ngilizlerin eline yeterli mazeretin gemesine sebep oldu.
ngilterenin dnceleri talya, Fransa ve Rusya tarafndan da desteklendi269.
Avrupa devletleri, 4 Ekim 1898 tarihinde Osmanl Devletine bir ltimatom
vererek, Adadaki Osmanl askerinin varlnn tam muhtariyet esasyla
badamadn ve halk zerinde tahrik sebebi olduunu, Osmanl
askerlerinin 1 ay iinde Aday tahliye etmesi gerektiini ve Giritteki
Mslmanlar ile Osmanl hakimiyetini kendilerinin koruyacan bildirdiler.
266
Ayn eser, s. 204-205.

Ayn eser, s. 202.
268
Herbert, a.g.e., s. 19; Karal VIII, s. 124.
269
267
62
Avrupa devletleri ile atmay gze alamayan Osmanl ynetimi, Adadaki

Osmanl hakimiyetinin korunmas ve Mslmanlarn can gvenliinin
salanmas szlerini senet kabul ederek, Avrupa devletlerinin isteini kabul
etti. Kasm aynn ortasna kadar Adadaki tm Osmanl birlikleri ekildi ve
sadece Hanyada Osmanl sancan korumak zere kk bir mfreze
brakld270. Osmanl askerinin Giritten ekilmesi ile birlikte Adadaki Trk
nfusun yars, Anadoluya g etti. Giritte 1897 ylnda 70.000 Trke
karlk, 230.000 civarnda Rum yayordu271. 1900 ylndaki nfus saym
sonularnda, Trk nfusun 33.496ya dt272, buna kar, Rum nfusun
269.000e ykseldii grlmektedir273. Bylece Trk askerinin Aday tahliye
etmesinden sonra Trk nfusunun nemli bir ksmnn, Aday terk etmesi ile
Giritteki Osmanl hakimiyeti byk bir darbe yemi oldu.
Giritteki kontrol ele geiren drt Avrupa devleti, Osmanl askerlerinin
Aday tahliye etmeye balad gnlerde, muhtariyetin ilanndan sonra
halledilmemi bir sorun olan vali tayini konusunu zme kavuturmak iin
harekete getiler. Bu konu, ilk olarak 1898 ylnn banda tartlmaya
balamt. Konuyu ilk defa Rusya, gndeme getirdi. Rus ar, kendisinin
Yunan hanedan ile olan akrabalk ilikilerinden dolay, Yunan Kralnn olu
Prens Georgeun Valilie atanmasn teklif etti. Bu teklif balangta talya
tarafndan desteklendi. Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu,
teklife tepki gsterdi. Fransa ve ngiltere, ekimser kalan devletler arasnda
yer ald274. Osmanl Devleti ise Muhtariyet Nizamnamesine aykr olan teklife
sert tepki gsterdi. Girit Valiliine Osmanl tebaasndan bir Hristiyann
atanmasn isteyen Osmanl Devleti, vali aday olarak Goltz Paa ve
Karateodori Paann isimlerini gndeme getirdi275. Osmanl Devletinin kar
kmas zerine Rusya, taktik deitirerek, Prens Georgesun vali yerine
byk devletlerin yksek komiseri olarak tayin edilmesini ve kararn Osmanl
270

Ayn eser, s. 267.
272
Strauss, a.g.m., s. 2107.
273
In, a.g.e., s. 5.
274
Adyeke, a.g.e., s. 208-209.
275
271
63
Hkmetinin fikrini almadan, sadece kendilerine tebli edilmesini bir neri

olarak dier Avrupa devletlerine sundu. ngiltere, Fransa ve talya, Rusyann
bu yeni teklifini kabul etti. Yunan Kral da olunun Girit Yksek Komiserliine
atanmasn kabul etti. Prens Georges, byk trenlerle karland Giritteki
grevine 21 Aralk 1898 tarihinde balad276. Avrupa devletlerinin bu tayindeki
amalar, Adadaki ilhak yanls Rumlar, Prens Georges vastasyla kontrol
etmekti277. Zira Adada Rumlarn lehine byk bir nfus dengesi vard.
Adann gelecei ile ilgili bir karara varamam olan Avrupa devletleri278,
tekrar bir Trk-Yunan savann kmasn istemedikleri iin Giritte fiilen sona
erdirdikleri Osmanl hakimiyetinin resmi olarak devam etmesine ynelik bir
politika izlemeye baladlar. Nitekim, Adadaki amiraller, Prens Georgesun
greve balamasndan sonra Prensin Osmanl hkmranln tandn ve
Osmanl sancann korunacan ilan ettiler279.
Grev sresi yl olarak belirlenen Prens Georgesun, 21 Aralk
1898de greve balamasndan sonra Giritte askeri kuvveti bulunan drt
devletin amirallerinden her biri, 800 kiilik bir kuvvet brakarak Aday
terketti280. Prens Georgesun greve geldikten sonra ilk icraat, 9 Ocak
1899da yaplacak olan mebus seimlerinde, Meclisteki yelik dalmnn
Adadaki nfus oranna gre, 138 Hristiyan ve 50 Mslman eklinde
olacan
aklamak
oldu.
Meclisin
almasndan
sonra
Venizelos
bakanlnda bir komisyon tarafndan hazrlanan 114 maddelik Muhtariyet

Anayasas, 19 Nisan 1899da uygulamaya konuldu. Anayasann 1.
maddesinde, Girit Adasnn tam bir muhtar hkmet olduu, 5. maddesinde,
resmi dilin Rumca olduu ve 28. maddesinde, Adann hakimi olan Prensin
Meclis ile birlikte kanun koyma ve mstearlar araclyla yrtme yetkisini
kullanma hakkna sahip olduu belirtildi. 28. madde, Osmanl hkmranlk
haklaryla ak bir
ekilde elimekteydi. Anayasann dier nemli
maddelerinde ise Adann ekonomik bamszla kavuturulmas, zel bir

276
Adyeke, a.g.e., s. 210-211.

Herbert, a.g.e., s. 19.
278
Karal VIII, s. 124.
279
280
277
64
gmrk sisteminin, muhtariyet bayrann ve pulunun olmas ve vatandalk

haklarnn korunmas ngrld. Prens Georges, Anayasann uygulamaya
konulmasndan sonra hukuk, ekonomi, eitim ve i ilerinden sorumlu 5
mstear tayin etti281.
Prens Georgesun yksek komiserlik grevine balamasndan sonra
Giritte isyan ve atmalar sona erdi282. Ancak, Adadaki isyan faaliyetlerini
kontrol altna almak amacyla greve getirilen Prens Georgesun asl niyeti
Adann Yunanistana ilhaknn salanmasyd ve Muhtariyet Anayasasn
uygulamaya koyduktan sonra bu niyetini gerekletirmek iin harekete geti.
Prensin emelleri ilk kez 1900 ylnda Hanyada Hkmet Konana Yunan
bayran ektirmesiyle ortaya kt283. Bu icraatndan sonra Giriti kontrol
eden drt Avrupa devletinden ilhakn gerekletirilmesini talep etti. Bu istee
talya dndaki devletler, olumsuz cevap verdi. Ortaya kan bu durum
zerine Osmanl Devleti, talyay protesto etti. Avrupa devletlerinin ilhak
talebini reddetmesi, Prens Georgesu emellerinden vazgeirmedi. 1901
ylnda Genel Meclis, Giritin Yunanistana ilhak edildiine dair bir karar ald
ve Prens Georges, Meclisin kararnn kabul edilmesi iin ngiltere, Fransa,
Rusya ve talya hkmetlerini ziyaret etti. Prensin bu teebbs karsnda
Osmanl
Devleti,
Avrupa
devletlerine
Giritteki
Osmanl
hkmranlk
haklarnn korunmas ile ilgili vermi olduklar teminatlar hatrlatt. Avrupa

devletlerinin ilhaka kar olan tavrlarn deitirmemeleri zerine Prensin
teebbsleri sonusuz kald284.
Prens Georgesun ilhakn gerekletirilmesi iin devletleraras alanda
faaliyette bulunduu dnemde, Girit siyasetinde yaanan bir dier nemli
gelime de Prense kar bir muhalefet hareketinin balamas oldu.
Muhalefetin bandaki kii, Hkmet yelerinden Venizelostu. Venizelosun
Prens Georges ile arasnn almas, htilal Komitesinin de Prense kar
cephe almasna sebep oldu. 31 Mart 1901 tarihinde Hkmetteki grevinden
281
Adyeke, a.g.e., s. 212-213.

Tahmisci-zde Mehmed Mcid, a.g.e., s. 46.
283
284
Adyeke, a.g.e., s. 213-214.
282
65
istifa eden Venizelos, Prense ynelik eletirilerini kendisine ait olan Kiriks
gazetesinde devam ettirdi. Venizelos, gazetesinde yaynlad makalelerinde,
Prens Georgesu, Anayasaya aykr olarak, Adada despot bir idare ekli
kurmakla suluyordu. Buna kar, Prensin yar-resmi yayn organ olan
Patrida gazetesi, Venizelosun Kiriksde kan eletirilerini yantlyordu. ki
taraf arasndaki bu mcadele giderek byd ve ksa sre iinde Venizelos,
Prense kar muhalefetin simgesi haline geldi. Grev sresi 3 yldan 8 yla
karlan Prense kar mcadelesini, 1901 ylndan beri propaganda yoluyla
srdren Venizelos, 1905 ylndan itibaren silahl eylemlere balad.
Kendisine bal komite mensuplaryla birlikte, 1905 ylnn Mart aynda,
Therrisso blgesinde Prense kar byk bir isyan balatt. syanclar,
ayaklanmay Prense kar balatm olmalarna karn, Giritin Yunanistana
ilhak edildiini ilan ettiler. Bu gelimeler zerine Osmanl Devleti,
Yunanistann isyan bahane ederek Adaya asker gndermemesi ve
Mslmanlarn can gvenliinin salanmas konusunda Avrupa devletlerini
uyard. Avrupa devletleri ise Mslmanlarn gvenlii iin Adada yeterli
askerin bulunduunu, Osmanl Hkmetine bildirdiler285. Osmanl Devletinin
diplomatik giriimleri bir sonu vermedi. Mslmanlar, Venizelos ile Prens
Georges arasndaki mcadelede tarafsz kalmalarna ramen isyan srasnda
saldrlara
uradlar286.
zellikle
Prens
Georges
yandalarnn
kkrtmalaryla birok Mslman ldrld, kylerini boaltmalar iin

zorland ve mallar yamaland287. Temmuz ayna kadar isyana mdahale
etmeyen Avrupa devletleri, bu tarihten sonra asileri silah brakmalar
konusunda uyardlar ve Prens Georgesa asilerin anayasada yaplmasn
istedii dzenlemeleri yerine getirmesini istediler. Silah gcnn zayflamas
ve Avrupa devletlerinin anayasa da dzenlemeler yaplmas ynnde tavr
sergilemesi zerine Venizelos, Avrupa devletlerinin temsilcileri ile yapt
mzakerelerden sonra isyana son verdi288.
285
Ayn eser, s. 215-216 vd.

Tahmisci-zde Mehmed Mcid, a.g.e., s. 46-47.
287
Strauss, a.g.m., s. 2108; Ahmed Cevdet Emre, ki Neslin Tarihi, Mustafa Kemal Neler Yapt,
stanbul, 1960, s. 90-91.
288
Adyeke, a.g.e., s. 219-220.
286
66
Venizelos ile Prens Georges arasndaki mcadele, Therrisso syannn

sona ermesinden sonra da politika alannda devam etti. 1906 yl Mays
ayndaki genel seimlerde, Venizelosun partisinin kard 36 yeye karlk,
Prens yanls partinin 78 ye karmas sonucunda, Prens Georges,
Venizelosa kar bir zafer kazanm oldu289. Bu seimlerde n plana kan
konu, Prens yanls partinin para ile oy satn alma gibi seim hileleri yapmas
oldu. Prens Georges, seimlerden sonra Avrupa devletlerinin Anayasada
yaplmasn istedii dzenlemeler konusunda isteksiz davranmaya balad.
Prens,
dzenlemelerin
yaplmasn
Trklerin
istemedii
ynnde
bir
propagandaya balayarak, Adadaki Trkleri hedef gsterdi. Ayrca, Anayasa

dzenlemelerinin yaplmamas iin Osmanl sarayndaki itibarl memurlardan
Dantay yesi Giritli bir Rum olan Andreas Kupastan da yardm istedi290.
Prens
Georgesun
bu
politikas,
ngilterenin
kendisini
gzden
karmasna sebep oldu. ngiltere, 1906 ylnda Fransa, Rusya ve talyaya

yeni bir Yksek Komiser tayin edilmesini, Yunan subaylar tarafndan Adada
milis kuvvetleri oluturularak kendi askerlerinin Aday tahliye etmesini ve
byk devletlerin onay olmadan ilhak giriiminde bulunulmayacana dair
Yunan Hkmetinden teminat alnmasn teklif etti. Bu teklif, Adann
Yunanistana braklmasna karar verildii anlamna geliyordu.
Avrupa Devletinin
ngilterenin
teklifini
kabul
etmesi
Dier
zerine
Prens
Georgesun kendi isteiyle grevini brakmas iin durum Yunan Kralna

bildirildi. Yunan Kralnn Giritteki Yunan haklarnn teminini istemesi zerine
Avrupa devletleri, Krala cevap olarak, Osmanl Padiahnn Adadaki
hkmranlk haklarnn korunacan bildirdiler. Ancak Yunanistan ile olan
ilikilerini
de
belirlenmesini
bozmamak
Yunan
iin,
Kralna
Yksek
Komiserlie
braktlar.
Yunan
atanacak
Kral
ile
kiinin
yaplan
grmelerden sonra Yunanistann eski babakanlarndan Aleksander

Zaimisin Yksek Komiser olmasna karar verildi. Alnan karar Osmanl
Devletinin protesto etmesine ramen, Avrupa Devletleri, Zaimisin Yksek
Komiserliinin Osmanl Devletinin Giritteki hkmranlk haklarna aykr
289
290
Ayn eser, s. 220.

Gaziolu, a.g.e., s. 91.
67
olmadn akladlar291. Yksek Komiserin belirlenmesi sorununu halleden

Avrupa devletleri, Girit Hkmetine verdikleri 10 Temmuz 1906 tarihli nota ile
Jandarma ve Milis Askeri Tekilat uygun ekilde oluturulup, asayi
salandktan sonra Aday tahliye edeceklerini ilan ettiler292.
Prens Georgesun istifa etmesinden sonra Aleksander Zaimis, Giritin
yeni Yksek Komiseri olarak, 1 Ekim 1906da greve balad. Zaimisin
greve gelmesinden sonra Prens Georgesun kar kt Anayasa
dzenlemeleri yapld293. Bu dnemde, Jandarma ve Milis Askeri Tekilatnn
oluturulmasna ynelik almalar da hzlandrld. Osmanl Devletinin
protestolarna ramen, 1907 ylnn Kasm aynda 23 Yunan subay ve 52
Yunan avuu, tekilatn oluturulmas iin almalara balad294. Avrupa
devletleri, resmen aklamasalar da artk Giritin Yunanistana braklmasna
karar vermiler ve uygun zaman bekliyorlard. Adann i gvenlik tekilatnn
Yunan subaylarna braklmas ve tahliyeye karar verilmesiyle Rumlarn ilhak
gerekletirmelerinin nndeki engeller de kalkyordu.
Giritteki bu gelimeler karsnda, Adadaki Osmanl hakimiyetinin
korunmas konusunda srarc olmayan Sultan II. Abdlhamit ynetimi,
protestoda bulunmaktan baka bir ey yapmyordu. Sultan Abdlhamit iin bu
dnemde Balkanlardaki Osmanl karlar daha nemliydi. Nitekim, Sultan II.
Abdlhamit, Balkanlarda her geen gn byyen Bulgar tehdidine kar
oluturmay planlad ittifaka Yunanistan ekmek iin Giritteki hkmranlk
haklarn pazarlk konusu yapmay planlamaktayd295.
291

BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 15, 1327 Rebulhir 23 ve B. 35, 1909 Nisan 1;
293
294
Ayn eser, s. 283-284.
295
Sleyman Kocaba, Son Hal Seferi, Balkan Harbi, 1912-1913, 1. Bask, Vatan yayn, stanbul,
2000, s. 76-77.
292
68
B-GRT CRA KOMTESNN ADAYI YUNANSTANA LHAK

ETTN LAN ETMES
Girit Meselesi yznden kan 1897 ylndaki Trk-Yunan Savandan

sonra Adada muhtariyet ynetiminin ilan edilmesiyle balayan ve Osmanl
askerlerinin Aday tahliye ederek kontrol Avrupa devletlerine brakmas,
Yunan Prensi Georgeun Yksek Komiser olarak tayin edilmesi gibi
gelimelerle devam eden srete, Giritteki Osmanl hakimiyeti fiilen sona
ermiti. Bu durum Sultan II. Abdlhamit ynetiminin Giriti lkenin zerinde bir
yk olarak grmesi296 ve Aday kaderine terk etme politikasnn bir
sonucudur. Giriti gzden karan Sultan II. Abdlhamit, Ada zerindeki
haklarndan taviz vermeye dayal politikasn lkenin dier d sorunlarnn
halledilmesinde bir pazarlk arac olarak kullanmay dnmtr. 19.
yzyln sonundan itibaren Balkanlarda giderek glenen ve ngilterenin
kontrolne girmi olan Bulgaristann gc, dier Balkan devletleri gibi,
Osmanl Devletini de rahatsz ediyordu. Bu durum karsnda Sultan II.
Abdlhamitin teebbsyle Osmanl Devleti, Romanya, Yunanistan ve
Srbistan arasnda 1907 ylnda ittifak grmeleri balad. 1908 ylnda
taraflarn anlamasyla sonulanan grmelerde Osmanl Devleti, Girit
konusunda Yunanistana taviz vermeyi kabul etti. Buna gre, Giritin idaresi
Yunan Kralna verilecek, Kral Adann Padiaha balln resmen kabul
edecek ve Mslmanlarn haklar korunacakt. Ancak Osmanl Devletinde
merutiyet ynetiminin ilan edilmesi nedeniyle anlama geerliliini yitirdi297.
Sultan II. Abdlhamit dneminde Giritte Osmanl hakimiyetinin tekrar
kurulmas iin hibir aba gsterilmemesinin yannda Adada askerleri
bulunan ve aralarnda ittifak antlamalar yapm olan ngiltere, Fransa ve
Rusya ile de ilikiler ktyd. 20. yzyln banda ngiltere ile Girit
Sorununda gr birlii iinde olduu mttefikleri Rusya ve Fransa,
Avrupadaki bloklamada Yunanistan kendi yanlarna ekme dncesiyle
296
297
Karal VIII, s. 119-120.

Kocaba, a.g.e., s. 76-77.
69
Giritteki Yunan hakimiyetini kabule hazrd298. Adada askeri bulunan bir

dier devlet olan talyada, ngiltere, Fransa ve Rusya ile herhangi bir ittifak
anlamas
yapmamasna
ramen
sz
konusu
devletlerin
Giritteki
politikalarna uyum gstermekteydi. Osmanl Devleti ise ayn dnemde Girit

zerinde hibir etkisi olmayan Almanya ile siyasi ve ekonomik alanda ibirlii
halindeydi. Giritte Osmanl Devleti aleyhine gerekletirilen faaliyetlere ortak
olmak
istemeyen
Almanya,
Mart
1898de
Avusturya-Macaristan
mparatorluu ile birlikte Adadaki askerlerini ekerek, sorunun zm

konusunda aktif rol almaktan kanmt. Adadaki askerlerini ektikten sonra
tm dikkatini Bulgaristan ve Bosna-Hersek sorunlarna ynelten AvusturyaMacaristan mparatorluu, Girit Sorununda tarafsz bir politika izlemeye
balad299.
Girite ilk asker kardklar gnden itibaren Adadaki btn yasal
dzenlemelerin Osmanl Devleti aleyhine yaplmasn salayan Avrupa
Devletleri, 10 Temmuz 1906 tarihinde Girit Hkmetine verdikleri nota ile
Adada Jandarma ve Milis Askeri Tekilat uygun ekilde oluturulup, asayi
salandktan sonra Giriti tahliye edeceklerini ilan etmilerdi300. Bu durum,
Rumlarn ilhak gerekletirmelerinin nndeki tek engelinde kalkmas
anlamna geliyordu. 1908 yl Mart aynda, Girit Yksek Komiseri Aleksander
Zaimisin, Avrupa devletlerine tahliye iin gerekli artlarn olutuunu
bildirmesi zerine devletler Aday tahliye etme karar aldlar ve bu kararlarn
11 Mays 1908 tarihli nota ile Zaimise bildirdiler301. Tahliye karar, Ada
Rumlar
arasnda
byk
bir
sevin
yaratt.
Osmanl
Devleti
ise
Mslmanlarn302 can gvenliinin tehlikeye decei gerekesiyle tahliyenin

ertelenmesini talep etti. Ancak Avrupa devletleri, Mslmanlarn gvence
altnda olduunu ne srerek bu talebi reddettiler ve 24 Temmuz 1908de
298

Ayn eser, s. 237-238.
300
BOA. BEO. A. MTZ.GR.HR., D. 67 G. 1/18 B. 15, 1327 Rebulhir 23 ve B. 35, 1909 Nisan 1;
301
302
1908 ylnda Giritte yaklak olarak 300.000e yakn Ruma karlk 37.000 Trk yayordu. Bkz.
Adyeke, a.g.e., s. 267-268.
299
70
tahliye ilemine baladlar303. Rusya, Fransa ve talya, asker saylarn ilk

aamada
250er
kiiye
indirdikleri
halde
ngiltere,
Kandiyedeki
Mslmanlarn korunmaya muhta olduklarn ne srerek, asker saysn

520de tuttu304. Devletler, geriye kalan askerlerinin Temmuz 1909da
ekilmesine karar verdiler305.
Giritte btn gelimelerin ilhaka doru gittii bir srada, 24 Temmuz
1908 tarihinde stanbulda merutiyet ynetiminin ilan edilmesi, Girit Trkleri
arasnda, Adada Osmanl hakimiyetinin
tekrar kurulabileceine
dair
umutlarn canlanmasna sebep oldu. Bu durumun sebebi, merutiyetin

mimar olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Girit Trkleri arasnda gemie
dayanan siyasi ibirliiydi. Cemiyetin yeleri, yasakl olduklar dnemde,
Sultan II. Abdlhamitin Girit politikasn sert bir ekilde eletirmiler ve yayn
organlar vastasyla Girit Trklerine destek vermeye almlard. Sultan II.
Abdlhamitin Girit politikasna tepki duyan Girit Trkleri de ttihat ve Terakki
Cemiyetine yaknlk gstermilerdi. Sultan II. Abdlhamitin Ada zerinde
denetiminin kalmamas yznden Cemiyete ait mektup ve gazeteler, Girit
Trklerinin yardmyla Osmanl topraklarna sokuluyordu306. ttihat ve Terakki
Cemiyetine balanan umutlardan dolay merutiyetin ilan, Girit Trkleri
arasnda byk sevin yaratt. Hanyada kutlamalar yapld. Mevlevi
Tekkesinin
Postniini
emseddin
mnasebetiyle bir konuma yapt
Dede
Efendi,
merutiyetin
ilan
307
Avrupa devletlerinin Giriti tahliye etmeye baladklar gnlerde, Girit

Sorununun taraflarndan Osmanl Devleti ve Yunanistan, i politikalarndaki
sorunlarla megullerdi. Osmanl Devletinde merutiyetin ilanndan sonra
Said Paann yerine sadrazamla getirilen ngiliz yanls Kamil Paann
bakanlnda ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin kontrolnde kurulan
Hkmet, bir yandan yeni reform programlar hazrlarken, dier yandan 1908
303
Ayn eser, s. 225.

ttihad, 10 ubat 1324.
305
Bayur I/1, s. 239.
306
Bayur I/1, s. 370-371.
307
Strauss, a.g.m., s. 2109-2110.
304
71
ylnn sonlarnda yaplacak seimlere hazrlanyordu308. ttihat ve Terakki

Cemiyeti, merutiyet dzenlemelerinin sonularn alabilmek iin bu dnemde
lkenin savaa girmesine karyd. Osmanl Devletinde i politikada hareketli
gnler yaanrken, Yunanistann banda, 1905 ylndan beri lkeyi yneten
Georgios Theotokisin bakanlk ettii Hkmet vard. nceki hkmetler
dneminde yaanan i politika ekimeleri, Theotokis dneminde de devam
ediyordu. D politikada Girit ve Makedonya sorunlarnn zmlenemeyii, i
politikada da Saray-Hkmet ve Muhalefet arasndaki ekimeler zellikle
askerler arasnda rahatszlk yaratyordu. 1908 ylna gelindiinde, kamuoyu
ve ordunun Hkmete kar olan memnuniyetsizlii had safhaya ulamt309.
lke iindeki yaad sorunlar zemeyen Yunanistan, Girit Sorununda
1897 ylnda Osmanl Devletine kar ald malubiyetten sonra Avrupa
devletlerinin Adadaki politikalarna ters dmemeye dayal bir siyaseti
benimsemiti310.
1908 yl Temmuz aynda, devletlerin Giriti tahliye etmeye balamasyla
birlikte, ilhak iin cesaretlenen Girit Rumlar, 5 Ekim 1908 tarihinde
Avusturya-Macaristan mparatorluunun Bosna-Herseki ilhak etmesi ve
Bulgaristann bamszln ilan etmesinin ardndan 6 Ekimde Giritin
Yunanistana ilhak edildiini ilan ederek sokaklarda gsteriler yapmaya ve
Mslmanlara saldrmaya baladlar. Kylerden gelen silahl gruplar, ehirleri
bast311. Halk ile birlikte hareket eden Girit cra Komitesi de ayn gn bir bildiri
yaynlayarak, Giritin Yunanistana katldn duyurdu ve karar uygulamak
zere Girit Genel Meclisini toplantya ard312. Girit Yksek Komiseri
Zaimis ise asilerin basks yznden olaylar balamadan nce Aday terk
etmiti313. syanclar, Mslmanlara ynelik saldrlarnn yannda Suda
308
Shaw, a.g.e., s. 333-335.

Hatipolu, a.g.e., s. 44-46 vd.
310
311
stikbal, 2 Tern-i Evvel 1324; ttihad ve Terakki, 30 Eyll 1324.
312
313
309
72
Limannn karsna Yunan bayra ekerek, Yunan Kraln Aday igale

davet ettiler314.
Bosna-Hersek ve Bulgaristan bunalmlarnn ortaya kt srada
yaanan bu olaylara Avrupal devletlerin ilk tepkisi sert oldu. Adadaki
Avrupal askerlerin kumandan, Suda Limannn karsna ekilen Yunan
bayrann hemen indirilmesini istedi. Konsoloslarda Rumlarn faaliyetlerini
protesto etti. Osmanl Devleti, yaanan olaylardan Yunanistan sorumlu tuttu.
Yunanistan ise ilk bata tarafsz kalmay tercih ederek, Osmanl Hkmetine
Giritteki olaylarla bir ilgisinin olmadn bildirdi315.
Devletleraras alanda gsterilen tm tepkilere ramen Girit Genel
Meclisi, cra Komitesinin arsna uyarak 13 Ekimde olaanst bir ekilde
topland. Toplantda, Yunan Hkmeti idareyi devralncaya kadar, Aday
ynetmek zere geici bir hkmet kuruldu. Hkmet bakanlna, Genel
Meclisin bakan olan Mielidaki seildi. Nazrlklara da eski htilal Komitesi
Reisi Elefterios Venizelos ile Haralambo Polojorj, Luyadi ve Pitihaki seildi316.
Kabinenin oluturulmasnn ardndan yeni Hkmet, Yunan Hkmetine
ballk yemini ederek, Yunanistan ile birlemenin salanmasna ynelik
hukuki dzenlemeler yapmaya balad. Bu balamda, Yunan Anayasas
uygulamaya konuldu, btn memur ve askerlere Yunan Kral adna yemin
etme zorunluluu getirildi317. Bu dzenlemelerin bir amac da ilhakn nnde
engel olarak grlen Trkleri, memuriyetlerden dlamakt. Nitekim, eski
Marif ve Mezhib Mstear ve Hanya Mebusu Fagfurizde Nesimi
Efendiye bu dnemde de ayn grev teklif edilmise de Nesimi Efendi,
Yunan Kral ve Yunan Hkmetine ballk yemini etmeyi kabul etmedii iin
grevinden azledildi318.
314
ttihad, 28 Eyll 1324.

Ayn yer.
316
stikbal, 2 Tern-i Evvel 1324; Girid Meselesi Nasl Hal Edilmeli, Tanin Matbaas, Dersadet,
1326, s. 29.
317
stikbal, 2 Tern-i Evvel 1324; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. IX, Trk Tarih Kurumu
318
BOA. Y. EE. KP., D. 86/33 G. 3251, 1324 Tern-i Evvel 12; stikbal, 2 Tern-i Evvel 1324.
315
73
Yunan kanun ve ynetmeliklerini uygulamaya koyarak, Aday Yunan

Kral adna ynetmeye balayan Rumlar, ayn zamanda Yunanistann
kendilerine aktif olarak destek olmas iin de harekete getiler. Girit
Hkmeti, 15 Ekimde Yunan Kral I.Yorgoya telgraf ekerek, Kral, Aday
igal etmeye davet etti319.syann bandan itibaren byk devletlerin ilhak
kabul etmesini bekleyen ve tarafsz kalan Yunanistan, devletlerin Adadaki
statkonun korunaca ynnde aklamalarda bulunmaya balamalar
zerine ilhakn kabul edilmesi iin diplomatik giriimlere balad. Ancak
Yunanistann abalar sonu getirmedi. Aday tahliye etme karar alarak
ilhak konusunda Rumlar cesaretlendiren ngiltere, Fransa, talya ve Rusya,
Osmanl Devletinde merutiyetin ilan edilmesiyle birlikte Girit konusunda
daha
ihtiyatl
bir
politika
izlemeye
balad.
Sz
konusu
devletler,
Yunanistann ilhakn kabul edilmesine ynelik talepleri karsnda, Osmanl

Devletinde iktidara gelen yeni Merutiyet Hkmeti ile ilikileri bozmak
istememeleri320 ve Balkanlarda Bulgaristan ve Bosna-Hersek sorunlarnn
yaand srada yeni bir sorunla daha uramak istememelerinden dolay
ilhak tanmayarak,
sorunun mzakereler
yoluyla kesin bir zme
kavuturulacan bildirmekle yetindiler. Alman mparatoru II. Wilhelm,

Bosna-Hersek ve Bulgaristan olaylarndan sonra Giritin de kaybyla Osmanl
Devletinin yeni bir paralanma srecine girmesini istemiyordu321. Bu
dnemde tamamen Bosna-Hersek meselesiyle megul olan AvusturyaMacaristan mparatorluu da Almanya ile birlikte hareket ederek ilhak
tanmad.
Avrupa devletlerinin Giritte statkonun devam konusunda kararl bir
tutum sergilemeleri zerine Yunanistan, ilhak reddetmek zorunda kald. Bu
durum, Yunanistanda i politikay kartrd ve kamuoyunun Theotokis
Hkmetine
byk
tepki
gstermesine
neden
oldu.
Giritte
ilhakn
tannmamas, Theotokis Hkmetine kar rgtl bir muhalefet hareketinin

ortaya kmasna sebep oldu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluundan
319
Girid Meselesi Nasl Hal Edilmeli, s. 29.

Adyeke, a.g.e., s. 229; Hatipolu, a.g.e., s. 48.
321
320
74
esinlenen Yunan subaylar, iktidara kar Askeri ttifak ad altnda

rgtlenmeye baladlar322. Avrupa devletlerinin ilhak reddetmesi, Theotokis
Hkmetinin aksine stanbuldaki yeni Merutiyet Hkmetine d politikada
duyulan gveni arttrd. Hkmet, Bosna-Hersek ve Bulgaristan sorunlaryla
daha rahat ilgilenme imkan buldu. Giriti kontrolnde bulunduran devletlerin
ilhak reddetmesi, Osmanl Devletinin d politikasnda ngiliz yanllarnn
glenmesinde de etkili oldu. ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarndan
Doktor Nazm ve Ali Rza Paa, Sultan II. Abdlhamitin idaresinde bozulan
Trk-ngiliz ilikilerini dzeltmek amacyla, Kasm aynda ngiltere Dileri
Bakan Sir Edward Grey ile grmek iin Londraya gitti323.
Giritte ilan edilen ilhakn hibir Avrupa devleti tarafndan tannmamas,
Adadaki Rumlarn tutumlarnda bir deiiklik yaratmad. Mielidaki Hkmeti,
Aday Yunanistan adna ynetmeye devam etti. Giritte askerlerinin tamamn
ekmemi olan ve Adadaki Osmanl haklarn korumay taahht etmi olan
ngiltere, Fransa, Rusya ve talya, ilhak tanmadklarn resmi olarak
aklamalarna ramen, ikiyzl bir politika izleyerek, Mielidaki Hkmetinin
icraatlarna bir mdahalede bulunmadlar. Devletlerin bu politikasnn bir
sonucu olarak, Adadaki resmi dairelere Yunan bandralar ekildi324.Giritten
Osmanl Devletine gnderilen mektup ve telgraflara zerinde Yunanistan
yazan pullar yaptrld325. Bu uygulamalarn yannda, Adada yaayan
Trkleri ge zorlamaya ynelik faaliyetler de devam etti. 1908 yl sonunda,
Trklerin zerindeki bask iyice artt. Asayii salama gerekesiyle Giritte
asker bulunduran Avrupa devletlerinin zerine deni yapmamasndan
cesaret alan Rumlar, Mslmanlarn mal ve canlarna ynelik saldrlarn
srdrdler. Fiili saldrlarn dnda, Yunan Kral adna yemin etmeyen
Mslman memurlarn grevden alnmas, Mslmanlara ait mektup ve
322

324
Kyl, 16 Kanun- Evvel 1324.
325
Osmanl Devleti, bu uygulamaya tepki gstermekle birlikte alclarn madur olmamas iin
Giritten gelen mektup ve telgraflarn zerinde pul yokmu gibi kabul edilip, sadece para cezasna
arptrlmasn kararlatrd. Bkz. ttihad, 3 Kanun- Evvel 1324.
323
75
telgraflarn incelemeye alnmas ve Girite gelen Mslman yolcularn kabul

edilmemesi gibi uygulamalar da bask arac olarak kullanld326.
Avrupa devletlerinin mdahalede bulunmamasndan dolay, Aday
Yunan Kral adna ve Yunan kanunlarna gre ynetmeye balayan Girit
Rumlarnn bundan sonra da Osmanl Devletinin aleyhine olan faaliyetlerini
srdrdkleri ve yeni ilhak teebbslerinde bulunduklar grlmektedir.
C-DEVLETLERN
ADAYI
TAHLYE
ETMES
VE
BANDIRA
BUNALIMI
1-Taraflarn Tahliye Konusuna Yaklamlar

10 Temmuz 1906 tarihinde Girit Hkmetine verdikleri nota ile
Jandarma ve Milis Tekilatnn uygun ekilde oluturulup, asayiin
salanmasndan sonra Aday tahliye edeceklerini ilan eden327 ngiltere,
Fransa, Rusya ve talya, 24 Temmuz 1908 tarihinde askerlerinin nemli bir
ksmn ekmiler328 ve tamamnn da 1909 yl Temmuz aynda ekilmesini
kararlatrmlard329. Devletlerin bu karar, ilhakn ilanndan sonra Adada
yeni bir gerginliin balamasna ve Girit Sorununun tekrar devletleraras
politikann gndemine oturmasna yol at.
Rumlar, tahliye meselesini, Avrupa devletlerine ilhak kabul ettirmek iin
bir frsat olarak gryor ve tahliye ileminden sonra Yunanistann Aday
igal etmesini bekliyorlard. Tm hazrlklarn bu ynde yapan Rumlar, daha
1909 Maysnda Yunan gal Ordusu Kumandan Korakini iin bir ikametgah
hazrlamaya balamlard330. Bu hazrlklarn yannda devletlerin, tahliyeyi,
asayiin salanmas artna balam olmas, Girit Hkmetini tahliyenin
326
Kyl, 16 Kanun- Evvel 1324; ttihad, 4 ubat 1324.

BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 15, 1327 Rebulhir 23.
328
329
Bayur I/1, s. 239.
330
ttihad, 2 Mays 1325.
327
76
ertelenmesine meydan vermemek iin Mslmanlarn gvenliini salamaya

ynelik tedbirler almaya sevketti331.
Osmanl Devleti ise Avrupa devletlerinin askerlerini ekmelerinden
sonra
Yunanistan
ile
Girit
Rumlarnn
tekrar
ilhak
giriiminde
bulunmalarndan ve Mslmanlarn can gvenliinin tehlikeye dmesinden

endie ediyordu. Osmanl Hkmeti, bu dncelerle, Mart aynn sonunda
devletlerden tahliye kararndan vazgemelerini istedi. Fransa, cevap olarak,
tek bana karar veremeyeceini ve Balkanlarda yaanan buhran nedeniyle
bu
iten
bahsetme
zamannn
henz
gelmediini
bildirdi332.
Dier
devletlerden de olumlu yant alamayan Osmanl Devleti, ngiltereye zel bir

teklifte bulunarak, Girit Sorunu zmlenene kadar ngiliz askerinin Adada
kalmasn istedi. ngiltere ise huzur ve asayi saland iin tahliye kararnn
alndn, ngiliz askerinin Adada kalmasnn ngiltere ile dier Avrupa
devletinin arasn aacan bildirerek teklifi reddetti333.
Osmanl Devletinin Rumlarn lehine ileyen sreci durdurma abalar
devam ederken, Girit Trkleri de umutlarn Osmanl Devletine balamlard.
Hanya Trklerinin ileri gelenleri, Mays aynda Padiaha gnderdikleri
mektupta, devletlerin askerlerini ekmelerinin ardndan Osmanl askerinin
Adaya gelmesini istiyorlard334. Resmo Sanca Mslmanlar da Mays ve
Haziran aylarnda Padiaha ayn istekleri ieren mektuplar gnderdiler335.
Osmanl Devletinin tm abalarna ramen Avrupa devletlerinin tahliye
kararndan vazgememesi zerine tartmalar tahliyeden sonra Adada idari
durumun nasl olaca konusu zerinde younlat. Mays ay sonunda,
Hseyin Hilmi Paa bakanlndaki Hkmet, Avrupa devletlerinden tahliye
sonrasnda Osmanl Devletine bal muhtariyet idaresinin devam etmesini
331
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 37, 1909 Mart 29.
333
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 35, 1909 Nisan 1 ve B. 28, 1327 Rabulevvel
28.
334
Hanyadan Padiaha gnderilen 23 Rebulhir 1327 tarihli, Cemat-i slmiye Reisi Naimbeyzde
Hseyin Hsn ve Meclis-i Umumi azlar Hamidbeyzde Mehmed Zeki ile Fagfurizde Hseyin
Nesimi imzalarn tayan mektupta, tahliyeden sonra Osmanl askeri Adaya gelmezse, durumun
ilhaka doru gideceini ve bunun da Adada yaayan 40.000 Mslman iin felaket olaca
bildirilmektedir. Bkz. BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 16, 1327 Rebulhir 23.
335
BOA. . HUS., V. 68 B. 1, 1327 Cemziyelevvel 7 ve B. 2, 1327 Cemziyelevvel 20.
332
77
istedi336. Osmanl Devletinin Giritteki hakimiyetine bir savaa sebebiyet

vermeden son vermeyi isteyen Avrupa devletleri ise Hazirann ilk haftasnda,
Osmanl Hkmetine para karlnda Giritteki haklarndan vazgemesini
teklif etti. Bu teklif Osmanl Hkmeti tarafndan kabul edilmedi ve Osmanl
basn, devletlerin bu isteine sert tepki gsterdi337.
Tahliye sonrasnda Adadaki idari durumun nasl olaca konusunda bir
uzlama salanamamas zerine Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, Dahiliye
Nazr Ferid Paa, Hrriyet Ordusu Kumandan Mahmut evket Paa ile
Harbiye ve Bahriye Nazrlar, 9 Haziranda bir toplant yaparak, muhtemel bir
askeri harekt iin alnmas gereken tedbirleri grtler338. Hkmet, askeri
hazrlklarn yannda, Avrupal devletlerinin Suda Limannda bulunan sava
gemilerinin arasna bir de Osmanl sava gemisini gndermek iin ilgili
devletler nezdinde teebbste bulundu ancak olumlu yant alamad339.
Osmanl Devletinin Giritteki durumu kendi lehine evirmeye alt
dnemde, Yunanistanda iktidarda bulunan Theotokis Hkmeti, Giritteki
gelimeler karsnda tarafsz kalmay tercih etti. Yunan Hkmeti, Girit
yznden kamuoyu basksna maruz kalmaktan ekindii iin basndan
devletlerin Giritten ekilecei gne kadar tahliye meselesi ile ilgili haber
yaynlamamalarn istedi340. Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu
da tahliye konusunda tarafsz kalmay tercih eden devletler arasnda yer
ald341.
Tahliye kararndan geri adm atmak istemeyen ngiltere, Fransa, Rusya
ve talya, Osmanl Devletinin Giritteki hakimiyet haklarndan taviz vermeme
konusundaki kararl tutumu karsnda, bir savaa sebebiyet vermemek iin
hem tahliyenin gerekletirilmesini ngren hem de Adadaki statkonun
336

Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (1908-1913), ada
Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. I, S. 2, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve
nklp Tarihi Enstits yayn, zmir, 1991, s. 53; ttihad, 23 Mays 1325.
338
339
ttihad, 17 Haziran 1325.
340
341
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/18 B. 1, 1327 Cemziyelevvel 11 ve B. 4, 1327
Cemziyelevvel 9.
337
78
devamn ngren bir zm yolunu benimsediler. Drt devlet, 13 Temmuz

1909 tarihinde Bb- Aliye verdikleri notada, 26 Temmuzda askerlerini
ekeceklerini, Osmanl sanca ile kendi bayraklarnn muhafazas ve
Mslmanlarn emniyeti iin Suda Limannda her devletin birer sava gemisi
bulunduracan bildirdiler. Ayn notada, Giritte Osmanl Devletine bal
muhtariyet
idaresinin
korunaca,
Aday
mevcut
Girit
Hkmetinin
ynetmeye devam edecei ve imdiki durumun geici olduu, drt devletin

Adann gelecekteki idaresi iin uygun bir zamanda Osmanl Devleti ile
grmeler yaparak konuya iyi niyetle yaklalaca bildirildi. Sz konusu
nota, Yunan Hkmetine de bildirilerek, Osmanl Devletini tahrik edecek bir
harekette
bulunmamalar
istendi.
Avrupa
devletlerinin
Hanyadaki
konsoloslar da Girit Hkmetini uyararak, karklk kardklar takdirde

tekrar Aday igal edecekleri uyarsnda bulundular342.
Avrupa devletleri tarafndan statkonun devam artna balanan tahliye
karar, Osmanl Devletini tatmin etmedi. Osmanl Hkmeti, Avrupa
devletlerinden muhtariyetin Osmanl hkmranlk haklarna uygun ekilde
tekrar dzenlenmesini talep etti343. Osmanl Hkmetinin talepleri karsnda,
Avrupa devletlerinin Giritteki Osmanl haklarn koruyacan bildirmesi,
Yunanistandaki i politik dengeleri alt-st etti. Uzun sredir iktidarda olan
Theotokis Hkmeti dt ve yerine Dimitrios Rallisin bakanlnda bir
hkmet kuruldu344.
2-Tahliyenin Gerekletirilmesi ve Bandra Bunalmnn Ortaya
kmas
Giritte silahl gleri bulunan drt Avrupa Devleti, Osmanl Devletine
verdikleri 13 Temmuz 1909 tarihli notada beyan ettikleri kararlarna uygun
olarak, 26 Temmuz 1909da Adadan askerlerini ektiler ve Hanyann Suda
Limanna 4 adet sava gemisi gnderdiler. Uzun sredir tahliye ileminin
342
Tukin, a.g.m., s. 801-802; ttihad, 2 Temmuz 1325; Seyit Ali Ak, Fotoraf ve Kartpostallaryla
Giritten stanbula Bahaettin Rahmi Bediz, Beyaz Atl Fotoraf 1875-1951, 1. Bask,
letiim yayn, stanbul, 2004, s. 69.
343
ttihad, 12 Temmuz 1325.
344
79
gerekletirilmesini
bekleyen
ilhak
yanls
Rumlar,
askerlerin
Aday
boalttklar gn harekete geerek Hanya Kalesi, Kandiye Kalesi ve

Resmodaki Fortecca Kalesine Yunan bandras ektiler345. Osmanl Devleti,
daha tahliyenin yapld gn hakimiyet haklarna saldrlarn balamasna
sert tepki gsterdi. Drt Avrupa devletine verilen nota ile Yunan
bandralarnn
kalelerden
indirilmesi
istendi.
Devletlerin
bandralar
indirmemesi halinde, Osmanl Devletinin mdahale ederek, bandralar

indirecei belirtildi346. Devletler, bu notaya cevap olarak, Hanyadaki
konsoloslarnn gelimelere ilikin bilgilerinin olmadn, Padiahn Ada
zerindeki haklarnn korunacan bildirdiler347.
Osmanl Hkmeti, Avrupa kabineleri nezdindeki bu giriimlerinin
ardndan Yunan Hkmetinden ilhak tanmadn belirten bir aklama
yapmasn istedi. Yunanistan, Avrupa devletlerinin de basksyla, Girit
Sorununun zmnn byk devletlere ait olduunu aklad348. Osmanl
Devletinin Yunanistan nezdindeki giriimleri bununla snrl kalmad. Hariciye
Nazr Rfat Paa, Yunanistann stanbul Sefiri Gariparis ile gayr-i resmi bir
grme yaparak, Giritte resmi ilemlerin Yunan Kral adna yaplmamasn,
Adadaki Yunan zabtannn geri arlmasn ve Girit posta pullarndan
Yunanistan kelimesinin karlmasn istedi349. Diplomatik giriimler srerken
Osmanl donanmas da Adalar Denizine almak iin hazrlk yapmaya
balad350.
Osmanl
Devleti,
devletleraras
alandaki
diplomatik
giriimlerinin
yannda, Giritteki gelimelere dorudan mdahale etmeyi amalayan

teebbslerde
de
bulundu.
Giritteki
kalelere
Yunan
bandralarnn
ekilmesiyle beraber Trklere ynelik saldrlarn tekrar balamas zerine

Hseyin Hilmi Paa Hkmeti, Girit Trklerine hitaben bir beyanname
345
BOA. MV., D. 130 G. 44 B. 1, 1327 Receb 18; BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n.
1001 S. 22, 1327 Receb 17; ttihad, 16 Temmuz 1325; Ahenk, 11 Austos 1325.
346
BOA. MV., D. 130 G. 44 B. 1, 1327 Receb 18.
347
348
349
350
BOA. MV., D. 130 G. 44 B. 1, 1327 Receb 18.
80
yaynlayarak, Aday terk etmemelerini istedi351. Bunun yannda, Hanya

Kalesine Yunan bandrasn ekenler arasnda Hanya Rum Metropoliti
Omanyosun (?) da bulunduunun tespit edilmesi zerine Bb- li, stanbul
Rum Patrikhanesinden Girit Metropolitinin grevden alnmasn istedi352.
Osmanl Devletinde Giritte yaanan olaylara Hkmet gibi kamuoyu da sert
tepki gsterdi. lkenin eitli yerlerinde mitingler dzenlendi ve Rum
mallarna kar boykot ilan edildi353.
Osmanl Devletinin kararl tutumu karsnda, Avrupa devletleri bir
Trk-Yunan savana sebebiyet vermemek iin harekete geti. ngilterenin
Hanya Konsolosu, 2 ve 5 Austos tarihlerinde Aday tahliye eden drt
Avrupa Devleti
adna
Girit
Hkmetine
verdii
notada,
kalelerdeki
bandralarn indirilmesini isteyerek aksi takdirde Adann tekrar igal

edileceini bildirdi354. Ayn gnlerde Yunanistan Babakan Rallis de Girit
Hkmetinden
bandralarn
indirilmesini
isteyerek,
aksi
takdirde
Yunanistann bir sava tehlikesi ile kar karya kalacan belirtti355. Bu

olaylarn yaand srada Girit Hkmetinin banda Mielidaki bulunuyordu.
Hkmette Mielidakiden sonra etkili olan isimlerin banda Hariciye
Mstear Venizelos geliyordu. Muhalefette ise Kondorosun bakanlk ettii
parti bulunuyordu. Her politikac da Yunanistana ilhak savunan
grleriyle tannyordu. Giritin Rum halk ve muhalefet partisi, bandralarn
indirilmesine iddetle kar kyordu. Devletlerin basks ile halkn talepleri
arasnda kalan Hkmet, Adann igale uramamas iin bandralarn
indirilmesi gerektii grndeydi. Ancak, bandralarn inmesi i politikada
kendileri iin byk bir darbe olacakt. Bu yzden Mielidaki, devletlere
bandralarn
indirilmesinden
doacak
mesuliyeti
tek
balarna
kabul
edemeyeceklerini bildirerek, Hristiyan mebuslar ve Giritin ileri gelenlerini

351

BOA. MV., D. 130 G. 40, 1327 Receb 15; Ahenk, 8 Austos 1325; Patrikhane, Eyll aynn
banda Girit Metropolitini grevden alacaktr. Bkz. Adyeke, a.g.e., s. 225; Ahenk, 21 Austos
1325.
353
pek, Yakova, am, Bursa, Ayvalk, Yeniehir gibi yerlerde mitingler dzenlendi. Bkz. Ahenk, 24
Temmuz 1325; 2 Austos 1325; Selanik, zmir, stanbul, Trabzon ve zmitte Rum mallarna kar
boykot ilan edildi. Bkz. Ahenk, 2, 4, 6, 7 Austos 1325.
354
Ahenk, 2 Austos 1325.
355
352
81
olaanst toplantya ard356. 12 Austosta Hanyada gerekletirilen ve

davet edilen 130 kiiden 80inin hazr bulunduu toplantda, bunalm aacak
bir karar kmad357. Bu gelimelerin yannda Adada gerilimde giderek
artyordu. Apokoron Kazasnda toplanan Hristiyanlar, bir beyanname
yaynlayarak,
bandralarn
indirilmemesini
talep
etti.
Resmoda
da
Mslmanlara boykot ilan edildi358. Bunalm bir trl aamayan Mielidaki

Hkmeti, 15 Austosta Genel Meclisi toplayarak istifasn verdi. Ayn gn
Nikolazoridi, Yani Kapsali ve Sagonaosi (?)den oluan geici bir idare
heyeti kuruldu359.
Mielidakinin iktidardan dmesi zerine Avrupa devletleri, bandralarn
indirilmesine ynelik taleplerini yineledi. Konsoloslar, 16 Austosta yeni dare
Heyetine sert bir nota vererek, bandralarn hemen indirilmesini istedi. dare
Heyeti, cevap olarak, bandralarn indirileceini ancak, indirme ilemi
yaplrken halkn galeyana gelmemesi iin hibir merasim yaplmayacan
bildirdi. Bu cevabn verilmesine ramen, bandralarn indirilmesine ynelik
hibir teebbste bulunulmad360. Bunun zerine devletler, 18 Austosta
Hanyaya sava gemilerinden 300 adet asker kardlar ve Hanya Kalesinde
Yunan bandrasnn ekili olduu direi baltalarla kestiler. Hibir direnile
karlamayan askerler, bandra direinin kesilmesinin ardndan Hanya
Kalesine 50 kiilik bir kuvvet brakarak, Aday terkettiler361. Hanya
Kalesinden sonra Kandiye Kalesinden de Yunan bandras indirildi. Ancak
Resmodaki
yerli
Rumlardan
olan
konsolos
vekillerinin
Hanyadaki
konsoloslara yanltc bilgi vermesinden dolay, Fortecca Kalesindeki Yunan

bandras indirilmedi ve devletler, bu durumu, gecikmeli olarak rendi362.
Bununla birlikte, Resmoya askeri bir mdahalede bulunulmad. Eyll aynn
banda, Fortecca Kalesindeki Yunan bandras duruyordu363. dare Heyeti
356

ttihad, 1 Austos 1325.
358
Ahenk, 2, 11 Austos 1325.
359
360
Ayn yer.
361
Ahenk, 7 Austos 1325; Tukin, a.g.m., s. 802.
362
363
mid, 26 Austos 1325.
357
82
tarafndan bir daha kalelere bandra ekilmeyeceine dair teminat verilmesi

zerine devletler, 1 Eyllde Hanya Kalesine braktklar askerlerini de
ektiler364.
Yunan bandralarnn indirilmesi, Osmanl kamuoyunda Hkmetin
diplomatik bir zaferi olarak deerlendirildi365. Yunanistanda ise Rallis
Hkmetinin Giritteki ilhak yanllarna destek vermemesi, Gen Subaylardan
oluan Askeri ttifak, Hkmete kar harekete geirdi366. Albay Nikolaos K.
Zorbas liderliindeki ittifak mensuplar, 14/15 Austos 1909da Atinann
banliylerinden Gudide Hkmete kar ayakland. Bu gelimeler zerine
Rallis, istifa etti. Bylece Yunanistanda Girit yznden bir kez daha hkmet
dm oldu. Kral, yeni kabineyi kurma grevini, Kiriakulis Mavromikhalise
verdi367.
Bandra Bunalmnn Osmanl Devletinin istedii ekilde zlmesi,
Giritteki Trklerin durumunda bir dzeltme yaratmad. Kalelere Yunan
bandralarn ekilmesiyle balayan Trklere ynelik saldrlar, zellikle
Resmoda
kendini
gsterdi.
Devletlerin,
Hanya
Kalesine
asker
karmalarndan nce Resmoda Trklere ynelik olarak ilan edilen ekonomik

boykot ksa srede etkisini gsterdi ve Trkler, un ve ekmek salamada dahi
sknt yaamaya baladlar. Ayn gnlerde saldrlar yznden kylerden
ehirlere doru da byk bir g balad368. Eyll aynda alk ve sefalet iyice
artt. Saldrlardan dolay ehirlere snan kyller, zeytin mahsulnn
toplanma
zaman
geldii
halde,
kylerine
toplayamadklar iin sefalet iinde kaldlar
dnp,
mahsullerini
369
. Resmo Sancann nahiye ve
kylerinde Mslmanlarn imhasn isteyen beyannameler asld370. Osmanl

Devleti, bu gelimelere tepkisiz kalmad. Hanya civarndaki dalarda bir
364

366
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 76, 1327 Ramazan 27.
367
Hatipolu, a.g.e., s. 49-51.
368
369
BOA. MV., D. 133 G. 14, 1327 Ramazan 11; ttihat ve Terakki Cemiyeti zmir Heyet-i
Merkeziyyesi Girit Trklerini iinde bulunduklar durumdan kurtarmak iin yardm toplamaya
balad. Bkz. BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 52, 1325 Eyll 10.
370
BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 24 M. 68, 1327 Ramazan 6.
365
83
Mslmann ldrld haberinin duyulmas zerine Bb- li, Paris,

Londra, Petersburg ve Roma sefirlerine konuyla ilgili gerekli giriimlerde
bulunmalar talimatn verdi. Londra Sefirinden 5 Ekim 1909 tarihinde gelen
cevapta, Sir Charles Hardingin Adann tahliyesinden sonra Mslmann
ldrldn, bu cinayetlerden ikisinin faillerinin yakalandn ve
olaynda siyasi nitelikte olmayp, adi vakalar olduunu belirttii bildirildi. Bu
hususta, Paris ve Petersburg sefirlerinden alnan cevaplarda da ilgili
hkmetlerin canilerin cezalandrlmalar iin Hanyadaki konsoloslarna
gerekli talimatlar verdiklerini bildirdikleri belirtildi371.
Avrupa devletlerinin Giritteki kalelerden Yunan bandralarn indirmenin
dnda, Adadaki sorunlar zmeye ynelik bir giriimlerinin olmamas,
Rumlarn, 1909 ylndan sonra da Osmanl Devletinin hakimiyet haklarna
ynelik saldrlarn devam ettirmesine imkan salad. Yunanistanda Gudi
Darbesi ile Askeri ttifakn iktidar kontrol etmeye balamasnn, Girit
Rumlarn,
Yunanistann
desteini
salamak
iin
harekete
geirdii
grlmektedir.
D-1910
SEMLER
VE
MSLMAN
MEBUSLARIN
GRT
MECLSNDEN ATILMASI
1-Seim Tartmalar
Yunanistanda 1909 yl Austos aynda gerekletirilen Gudi Darbesi
sonrasnda seim hazrlklarnn balamas ve Bandra Bunalmnn yeni
ald gnlerde Girit Rumlarnn Yunanistan seimlerini kendi karlar iin
kullanma
teebbsleri,
Girit
Sorununun
Eyll
ay
ierisinde
tekrar
devletleraras politikann gndemine oturmasna yol at. Giritli politikac

Venizelos, Hanyadan Atinaya ektii bir telgrafta, eer Yunanistanda
mebus seimleri yaplrsa, Giritlilerin de seim yaparak, Yunan Meclisine ye
371
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 79 B. 3, 1327 Ramazan 24.
84
gndereceklerini beyan etti372. Rumlarn bu hazrlklarna kar, Hseyin Hilmi

Paa bakanlndaki Osmanl Hkmeti, Yunanistanda 1910 ylnn ubat
ya da Mart aynda yaplmas muhtemel olan seimlerden nce Kasm aynn
sonuna kadar Girit Sorununun Osmanl Devletinin menfaatlerine uygun
ekilde zlmesi gerektii grndeydi373. Yunanistann stanbuldaki
sefirinin
Giritten
Yunan
Meclisine
mebus
kabul
etmeyeceklerini
bildirmesine374 ramen, Osmanl Hkmeti, Avrupa devletlerinden Girit

Sorununun zm iin devletleraras bir konferans yaplmasn talep etti375.
Osmanl Devletinin zm talepleri srerken, Yunanistanda Ekim aynda
Askeri ttifaka mensup bir grubun, monarinin kaldrlmas iin isyan
hazrlklarna balamas, lkede byk bir i kargaa karmt376. Avrupa
devletleri,
Osmanl
karklklarn
edilebileceini,
sona
Hkmetine
verdikleri
ermesinden
sonra
lkbahara
kadar
cevapta,
Girit
Adadaki
Yunanistandaki
Sorununun
statkonun
mzakere
korunacan
bildirdiler377.
Bandra Bunalm srasnda uradklar baarszlktan sonra ilhakn
gerekletirilmesine ynelik faaliyetlerine devam eden Girit Rumlar,
Yunanistan nezdindeki teebbslerinin yannda, Adadaki eylemlerini de
srdryorlard. 15 Austos 1909 tarihinde Mielidaki Hkmetinin istifa
etmesiyle birlikte Mielidaki- Venizelos ittifak da sona ermi ve Mielidaki
Hkmetinin yerine kiiden oluan bir dare Heyeti greve gelmiti378.
dare
Heyeti
kalelerden
dneminde,
Yunan
Avrupa
bandralarnn
devletlerinin
askeri
indirilmesinden
sonra
mdahalesiyle
Adada
ilhak
taleplerinden kaynaklanan olaylar devam etti. Ekim aynda lyaki adnda bir
isyanc, Kisamo Kazasnda 800 adam ile birlikte daa karak, ayaklanma
balatt ve Yunanistana ilhakn gerekletirilmesini talep etti379. Ayn
372
Ahenk, 2 Eyll 1325.

BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 76, 1327 Ramazan 27.
374
Ahenk, 10 Eyll 1325.
375
376
377
378
379
Ahenk, 7 Tern-i Evvel 1325.
373
85
gnlerde,
muhalefette
bulunan
Kondoros
Frkas
mensuplarndan
Daskaloyaninin tevikiyle, 100 kadar silahl ekya, sfakiye taraflarnda daa

karak, d politikada takip edilecek yolun belirlenmesi iin Meclisin
toplanmasn talep etti380. Yaanan olaylarn etkisiyle Genel Meclis, 1910 yl
Ocak aynn banda topland. Toplantda, 7 Martta yaplmas kararlatrlan
Milli Meclis seimlerine kadar Aday ynetmek zere tarafsz yeden
oluan bir seim hkmeti kuruldu. yelerden Kosta Fomiye Maliye ve
Hariciye
Mstearl,
Yorgi
Skoloziye
Marif,
Mezhib
ve
Adliye
Mstearl, Papahacakiye de Dahiliye Mstearl verildi. yeler, hkmet

bakanl grevini dnml olarak yapacaklard. Yeni Hkmet, Yunan
Kral adna yemin etti. Yunan Meclisine mebus gnderme niyetinde olan Girit
Meclisi de seimlerin Yunan kanunlarna gre yaplmas iin baz
dzenlemeler yapt. Ayrca Hkmetin uymas ve uygulamaya koymas
iinde baz kararlar alnd. Bu kararlarn en nemlileri, btn resmi ilemlerin
Yunan kanunlarna uygun olmas artyla uygulamaya konulmas, Yunan
Anayasasna uygun olmayan kanunlarn tanzimine Hkmetin yetkisinin
olmamas ve seim gnlerinde Mslmanlarn oy kullanma ileminin ayr
yaplmasdr381.
Girit Meclisinin, Yunan Meclisine mebus gndermek iin balatt
almalar, Osmanl Devleti, Avrupa devletleri nezdinde protesto etti382.
Avrupa devletleri de Giritten Yunan Meclisine mebus gnderme giriimi
olursa, bunu engelleme karar aldklarn, Girit Hkmetine bildirdiler. Bu
gelimeler karsnda, Yunanistan, Meclisini sadece dahili slahatlar
grmek iin toplantya aracana dair teminat vererek, Giritten mebus
kabul etmeyecei mesajn verdi383. Bylece Giritteki seimlerden nce Ada
Rumlarna Yunan Meclisine mebus gnderilmesine izin verilmeyecei
ynnde ciddi mesajlar verilmi oldu.
380

mid, 23 Kanun- Evvel 1325.
382
Ahenk, 29 Kanun- Evvel 1325.
383
mid, 10 ubat 1325.
381
86
2-Seimlerin
Yaplmas
ve
Mslman
Mebuslarn
Meclisten
Atlmas
Giritte mebus seimleri planland gibi 7 Mart 1910 tarihinde yapld.
Gergin bir atmosferde geen seimlerden galip kan taraf Venizelosun
partisi oldu384. Yeni Mecliste saysal ounluk yine Hristiyanlardayd. 114
Hristiyana385 karlk, 16 Mslman, mebus olarak Meclise girmeye hak
kazand. Meclise giren Mslmanlarn isimleri unlardr: Bkizde Hsn,
Veisaazde Kami, Esirakizde brahim Rasih, Sadakaki mer, Venturzde
Mustafa Zihni, Hamidbeyzde Mehmed Zeki, Doktor Ali ikozde, Doktor Ali
Rasih, Mustafababazde Ali Nami, Ahmed Mustafa Babazaki, Naimbeyzde
Hseyin
Hsn,
Tahmiscizde
Mehmed
Macid,
Barbarasaki
Yusuf,
386
Selimefendizde Hsn, iekzde Ali evki ve Kavurzde Hseyin
Hristiyanlar, seim sonularnn belli olmasndan sonra Meclisin 9

Maysta yaplacak olan alnda, daha nce olduu gibi Yunan Kral adna
yemin edilmesini kararlatrdlar. Ancak, bu sefer Mslman mebuslarn da
Yunan Kral adna yemin etmesine ynelik talepler gndeme gelince, iki taraf
arasnda yeni bir gerilim dodu. Mslmanlarn yemin etmesi konusunda,
Hristiyanlar arasnda farkl gr ortaya kt. Bu grler, Mslmanlarn
yeminden muaf tutulmalar, Mslmanlarn yeminden muaf tutulmalar
halinde Hristiyanlarn da yemin etmemesi ve Mslmanlarn yemin etmeyi
kabul etmemeleri halinde Meclise alnmamalar eklindeydi387.
Meclisin al tarihinin yaklamas ile birlikte Mslman mebuslar,
politika belirleme almalarna baladlar. Hanyadan mebus seilen
Tahmiscizde Mehmed Macid, Venturzde Mustafa Zihni, ikozde Ali Faik,
Hamidbeyzde Mehmed Zeki ve Naimbeyzde Hseyin Hsn, 12 Mart 1326
tarihinde Bb- liye bir mektup gndererek, Girit Meclis-i Millisinin nc
devre-i itimaiyesinde, Yunan Kral adna yemin edilmesi istenirse ya da
384

mid, 24 Mart 1326.
386
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 81, 1326 Nisan 27; BOA. BEO. A. MTZ. GR. GMU.,
D. 23 G. 5 B. 1, 1326 Haziran 4.
387
mid, 7 Nisan 1326.
385
87
Meclis, bir htilal Meclisi olarak toplanacak olursa, durumu Dvel-i Hamiyye
konsoloslar nezdinde protesto ettikten sonra Meclise katlmama kararnda
olduklarn ancak Osmanl Devletinin Avrupa devletleri nezdinde yapaca
teebbsler sonucunda, Meclise katlmalarna engel olan unsurlar ortadan
kalkt takdirde, Meclisteki mzakerelere katlacaklarn bildirdiler. Mebuslar,
ayn mektupta, Meclise girmeleri halinde Osmanl hakimiyet haklarnn
korunmas iin Mecliste nasl bir politika izlemeleri gerektiine ilikin,
Meclisin al tarihinden nce kendilerine talimat verilmesini istediler388.
Adadan olumsuz haberlerin gelmeye balamas zerine Girit Meclisinin
alndan nce Hariciye Nazr Rifat Paa, Avrupa devletlerini Osmanl
Devletinin Giritteki haklarnn korunmas hususunda uyard389.
Osmanl Devletinin Avrupa devletlerini uyarmasna ramen, Girit
Meclisinin alndan nce yemin sorunu zlmedi. Yunan bayraklar ve
Yunan Kral ve Kraliesinin resimleri ile donatlan Girit Milli Meclisi, 9 Mays
1910 tarihinde ald. Dini merasimin ardndan Meclis Bakan Skolozi,
krsye karak, Meclisi Yunan Kral adna ve Yunan kanunlarna gre
atn ilan etti. Bunun zerine btn Hristiyan mebuslar, Yaasn ltihak
diye bardlar390. Bu gelimeler karsnda, Mecliste hazr bulunan
Mslman mebuslar adna Naimbeyzde Hseyin Bey, Meclisin Yunan Kral
adna ve Yunan kanunlarna gre almasna itiraz eden bir reddiyeyi Meclis
Bakanlna verdi. Reddiye, bakanlk tarafndan kabul edildi. Ancak, bu
seferde Meclis Bakannn teklifi ile Yunan Kral adna yemin edildi. Bu olay
da protesto etmek iin ikinci bir reddiyeyi Meclis Bakanna vermek iin
bakanlk makamna giden Naimbeyzde Hseyin Bey, reddiyeyi vermek
zereyken Hristiyan Mebus Daskaloyaninin saldrsna urad ve reddiye
elinden alnarak yrtld. Bu saldrya itiraz etmek isteyen Naimbeyzde
Hseyin Beyin az Hristiyan mebus Manosaki tarafndan kapatld. Ayn
anda Hristiyan mebuslar, dar dar eklinde barmaya baladlar.
Gerilimin artmas zerine Meclis Bakan, oturuma son verdi. Salonu terk
388
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/17 B. 142, 1326 Mart 12.
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 80 B. 3, 1328 Rebulhir 10.
390
389
88
eden Mslman mebuslar, aralarndan setikleri temsilciyi Konsoloslar

Heyetine bakanlk eden Fransz Konsolosunun makamna gndererek,
olaylar hakknda bilgi verdiler. Bunun zerine konsoloslar, Mslman
temsilcilere, Mecliste kendilerine ynelik olarak gerekletirilen tecavz
hkmetlerine bildireceklerini sylediler391.
Mslman mebuslarn Meclisten atlmasna Osmanl kamuoyu, ok sert
tepki gsterdi. Farkl etnik ve dini topluluklarn katlmyla lkenin her
tarafnda mitingler dzenlendi ve stanbula telgraflar ekildi392. Osmanl
Hkmeti de Giritte yaanan olaylar protesto etti. Osmanl Devleti,
Mslman mebuslarn Meclisten atlmasnn yannda, Hristiyan mebuslarn
Yunan Kral adna yemin etmesine de itiraz etti. Giritte Osmanl Devletinin
hkmranlk haklarn muhafaza etmeyi taahht etmi olan drt Avrupa
Devleti, Osmanl Hkmetinin tepkileri zerine Hristiyan mebuslarn Yunan
Kral adna yaptklar yeminin hkmsz olduunu akladlar ve Hristiyan
mebuslardan Mslmanlarn Meclise yeminsiz olarak alnmasn talep
ettiler393.
Girit Milli Meclisi, 9 Mays 1910 tarihindeki olayl alndan sonra ilk
toplantsn 14 Maysta yapt. Mslman mebuslarn katlmad toplantda, 6
Ekim 1908 tarihinde ilan edilen ilhak tekrar tasdik edildi ve seimlerden galip
kan Venizelos, Meclis Bakan seildi. 16 Maysta gerekletirilen ikinci
toplantda, Meclis, Venizelosa kiiden olumak zere yeni hkmeti
kurma yetkisini verdi. Ayn toplantda, Avrupa devletlerinin Mslman
391
EK. 3; mid, 28 Nisan 1326; Tahmisci-zde Mehmed Mcid, a.g.e., s. 67-68.

Balca miting merkezleri Edirne, Gmlcine, Tire, Tikve, Resne, Drama, Siroz, Urla, Bayndr,
Eme, Manastr, Kula, Kean, Tekfurda, Krkaa, ine, zmir, Mrefte, Aydn, orlu,
Balkesir, Salihli, Pritine, Tavas, Midilli, Buldan, Rodos, Kayalar, skp, Ske, Dzce,
Kastamonu, Koana, Alasonya, Bergama, Kesriye, Pirzerin, Lazkiye, aycuma, Bayrami,
Trabzon, Burhaniye, Debre, Eskiehir, Ezine, Nablus, Hayfa, Bayburt, Tarsus, Mula, Akka,
Taberiya, Memluk, Cebeli, Nasra, Adapazar, am, Diyarbakr, Konya ve Erzurumdur. Bkz.
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/17 B. 139-141, 1326 Nisan 29 ve B. 107-109-111112-115-118-119-121-125-128-129-130-131-132-134, 1326 Nisan 30 ve B. 100-101-103, 1326
Mays 2 ve B. 98-99, 1326 Mays 3 ve B. 84-92-94-95-96, 1326 Mays 4 ve B. 89- 90-91, 1326
Mays 5 ve B. 70-74-75-76-80-82-83, 1326 Mays 6 ve B. 30-63-66-67-69, 1326 Mays 7 ve B.
58- 59-60, 1326 Mays 10 ve B. 40-56, 1326 Mays 12 ve B. 43-46-48-50, 1326 Mays 13 ve B.
33, 35, 37, 38, 1326 Mays 14 ve B. 21-22-24-26, 1326 Mays 19 ve B. 18, 1326 Mays 20;
Kesriye Miting Heyeti tarafndan hkmete ekilen telgraf iin Bkz. EK. 4.
393
mid, 30 Haziran 1326.
392
89
mebuslarn yeminsiz olarak Meclise kabul edilmelerini isteyen talepleri de

gndeme geldi ancak sorun bir karara balanmadan Meclis dald. Ertesi
gn, 114 Hristiyan mebusun hazr bulunduu toplantda, yeni Hkmet
seildi. Yeni Hkmetin yeleri ve grevleri u ekilde belirlendi: Hkmet
Bakan ve Dahiliye Mstear Venizelos, Maliye ve Hariciye Mstear Yorgi
Milonoyani, Adliye, Mezhib ve Marif Mstear Skolas. Hkmet yelerinin
belirlenmesinin ardndan yeni kabine, Yunan Kral adna yemin ederek
greve balad394. Venizelos bakanlnda yeni hkmetin kurulmasndan
sonra Mays ay sonunda bir kez daha toplanan Meclis, Mslman
mebuslarn Yunan Kral adna yemin etmeden kabul edilmemesi grn
benimsedi ve ilhaktan vazgeilmemesi kararn alarak, 40 gnlk tatile
girdi395. Meclisin Mslmanlar kabul etmeme kararnn yannda, Hkmet de
Mslman mebus ve memurlarn maalarn kesti396.
Rumlarn,
Mslmanlar
Meclisten
dlama
politikalarnda
srar
etmeleri, Osmanl Devleti ile Yunanistan arasndaki gerginliin artmasna

neden oldu. Osmanl topraklarnda, Girit Sorunundan dolay Yunan mallarna
uygulanan boykot, Haziran aynda iddetini arttrd. Bu durum karsnda,
Osmanl topraklarndaki ticari faaliyetlerden nemli bir gelir elde eden
Yunanistann, stanbul Sefiri Gariparis, 20 Haziranda Hariciye Nazr Rifat
Paa ile grerek, Yunan vapurlarna uygulanan boykota son verilmesini
istedi. Yunanistan, diplomatik giriimlerinin yannda sava hazrlklarna da
balad397. Trk-Yunan ilikilerinin gerginlemesi zerine ngiltere, Fransa,
Rusya ve talya, Girit Hkmetine ortak bir nota vererek, Mslman
mebuslarn
Meclise
yeminsiz
olarak
alnmamas
ve
maalarnn
denmemesi halinde, askerlerini Adann nemli limanlarna karacaklarn

ve gmrkleri igal edeceklerini bildirdiler398. Devletlerin bu notas zerine
Venizelos, muhalefet lideri Mielidakiyi mzakereye davet etti. Ancak
Mielidaki, bu daveti kabul etmedi. Bunun zerine Venizelos, 10 Temmuzda
394
mid, 5 Mays 1326.

mid, 12 Mays 1326.
396
397
398
395
90
Meclisi toplad. Toplantya 114 Hristiyan mebustan sadece Venizelos

Frkasna mensup 59 kii katld. Dk katlmla gerekletirilen toplantda,
Mslman mebuslarn Yunan Kral adna yemin etmeden Meclise kabul
edilmesi konusu oylamaya sunuldu ve 55 olumlu oy ile Mslman mebuslarn
Meclise kabul edilmesi kararlatrld. Oylamann ardndan Meclisin 4 ay
tatile girdii ilan edildi ve karar, konsoloslara bildirildi399. Devletlerin
basksyla Mslmanlar Meclise almay kabul eden Venizelos, Meclisi tatile
sokarak, Mslmanlarn Meclise giriini geciktirmi oldu. Ayn gnlerde,
Mslman mebuslarn maalar da denmeye balad 400.
Rumlar, yemin meselesinde geri adm atmalarna ramen, ilhak
gerekletirmek iin faaliyetlerine devam ettiler. Mslman mebuslarn Yunan
Kral adna yemin etmeden Meclise kabul edilmesi kararnn alnmasndan
ksa bir sre sonra ilerinde Venizelosun da olduu bir grup Giritli Rumun,
Yunanistanda yaplacak mebus seimlerine adaylklarn koyarak, yeni bir
diplomatik bunalma yol atklar grlmektedir.
E-ELEFTEROS
VENZELOSUN
YUNANSTAN
MECLSNE
KATILMASI VE KARMA HKMET DNEM
Yunanistanda 1909 yl Austos aynda gerekletirdikleri Gudi Darbesi

ile ynetimi ele geiren Askeri ttifak, lkede uzun sredir devam eden siyasi
partiler ile parlamento, saray ve ordu arasndaki sorunlar zmeyi
baaramad401. Bunun zerine lkeyi iine girdii siyasi buhrandan kurtarmak
iin Giritte baarl bir politik gemii olan Venizelosa 1909 Aralk aynda
siyasi danmanlk teklif edildi402. Bu teklifi kabul eden Venizelos, Ocak
1910da Atinaya giderek, Giritteki siyasi faaliyetlerinin yannda Yunan
399
mid, 30 Haziran 1326.

Adyeke, a.g.m., s. 61.
401
Hatipolu, a.g.e., s. 51-52.
402
400
91
siyasetinde de sz sahibi olacak almalara balad403. Venizelos, ncelikle

eski babakanlardan Theotokis ve Rallis ile ittifak yaparak, Mavromikhalisin
iktidardan drlmesini salad. 18 Ocakda istifa eden Mavromikhalisin
yerine Stefanos Dragomis, babakan oldu.
Venizelos, bu faaliyetlerinin
dnda, Askeri ttifak politikadan ekilmesi hususunda ikna etti. Askeri ttifak,
17 Mart 1910 tarihinde kendi kendini lavettiini bildirdi404. Ksa sre
ierisinde elde ettii bu baarlar, Venizelosun Yunanistandaki siyasi
evreler zerinde byk bir etkiye sahip olmasn salad. Bu durum, Giritte
seimleri kazanarak Hkmet ve Meclis Bakanln elde eden Venizelosu,
bundan sonra Yunan siyasetinin bana gemek iin mcadele etmeye sevk
etti.
Girit Meclisi, 10 Temmuz 1910da 4 aylk bir tatile girdiinde,
Yunanistanda da Austos aynda yaplacak seimler iin hazrlklar
balamt. Mavromikhalise kar Venizelos ile ittifak yapm olan Dimitrios
Rallisin, ilerinde Venizelosun da bulunduu be Giritli Rumu partisinden
milletvekili aday olarak gstermesi zerine Yemin Bunalmnn ald
gnlerde, Girit Sorunu, tekrar devletleraras politikada tartma konusu
oldu405. Osmanl Devleti, bu duruma tepki gsterdi. Avrupa devletleri de
Yunan Hkmetine bir nota vererek, seimlere Giritlilerin katlmayacana
dair bir beyanname istedi. Yunan Hkmeti, yaynlad beyannamede,
Giritlilerin seimlere katlmasna kar bir tavr koymayarak, sadece seimlere
katldklar takdirde Girit ile olan alakalarnn kesileceini bildirdi406. Osmanl
Devleti ve Avrupa devletlerinin itirazna ramen, 5 Giritli aday, seimlere
katld ve 21 Austosta Yunan Meclisine katlmaya hak kazand407.
Osmanl Devleti, seimlerden sonra da Girit Rumlarnn Yunan
Meclisine girmesine ynelik itirazlarn srdrd. Hakk Paa Hkmeti,
Avrupa devletleri nezdinde teebbste bulunarak, Venizelos ve dier Giritli
politikaclarn Yunan tebaasndan olmad iin Yunan Meclisine girmelerinin
403
Smith, a.g.e., s. 27; Ahenk, 30 Kanun- Evvel 1325.

405
406
407
In, a.g.e., s. 60; ttihad, 1 Eyll 1326.
404
92
engellenmesini istedi. Avrupa devletleri ise seimlerden sonra politika

deitirdiler.
Fransa
Dileri
Bakan
Msy
Pion,
cevap
olarak,
Venizelosun Yunan tebaasndan olduunu ve Giritteki grevinden istifa

etmesi halinde, Yunan Meclisinde hazr bulunma hakkna sahip olduunu
bildirdi. ngiltere, Rusya ve talyada ayn gr savundular408.
Osmanl Devletinin Girit Rumlarnn Yunan Meclisine katlmasn
engellemeye ynelik diplomatik abalar ie yaramad. Yunan Meclisine
seilen Giritli politikaclardan Venizelos ve Poloyorgi, Eyll aynn banda
Atinaya gitti. Dier Giritli politikac ise Yunanistana gitmekten
vazgeerek, Yunan Meclisindeki yeliklerinden istifa ettiler. Bu gelimeler
yaanrken, Venizelosun Girit ile tm maddi ve manevi bann kesildii,
Bb- liye resmen bildirildi409.
Venizelos, Yunanistana gittikten sonra Eyll ay iinde Liberal Partiyi
kurdu. 6 Ekim 1910 tarihinde de Kral I. Yorgo tarafndan Babakanla
getirildi410. Babakan olduu ilk gnlerde, Osmanl Devletine kar sava
almasn isteyen Yunan kamuoyuna, sava istemedii mesajn verdi411.
Venizelosun, Giritten ayrlmas ile birlikte Adada yeni hkmet
kurulmasna ynelik almalar balad. Venizelos, Adadan ayrlmadan nce
btn siyasi partilerin katlmyla bir Karma Hkmet kurulmasna alm,
ancak Kondoros ile uzlama salanamamas yznden, bu dnce hayata
geirilememiti. Bunun zerine Venizelosun Hkmet Bakanlndan
ayrlmasndan sonra mevcut Hkmet bozulmad ve yelerinden her birinin
on beer gn dnml olarak bakanlk yapmas kararlatrld412. Ancak,
Ekim aynda, iktidardaki Venizelos Partisi ile muhalefetteki Mielidaki ve
Kondoros partileri arasnda Karma Hkmet kurulmas iin grmeler tekrar
balad413.
408

410
Hatipolu, a.g.m., s. 460.
411
Herbert, a.g.e., s. 20.
412
413
ttihad, 13 Tern-i Evvel 1326.
409
93
Girit politikaclar arasnda Karma Hkmet kurulmas iin grmeler

devam ederken, 4 ay tatile girmi olan Meclisin al tarihinin yaklamas ile
birlikte Yunan Kral adna yemin etmeksizin Meclise kabul edilmesi
kararlatrlan Mslman mebuslarn, Mecliste Rumlar ile tekrar bir
atmaya girmemesi iin Adadaki konsoloslar, harekete geti. Ekim ay
ierisinde, Fransz Konsolosu, Mslman mebuslar ile bir toplant yaparak,
Meclisin alnda Yunan Kral adna yemin edilmesi halinde, Meclise
protestoname vermemelerini ve bir bunalm yaanmamas iin gayret
gstermelerini istedi414.
Girit Milli Meclisi, 23 Kasm 1910 tarihinde yine Yunan Kral adna
ald. Mslman mebuslar, ala katlmayp, mzakerelerden sonra
Meclise gelerek, Meclis Bakanlna protestoname verdiler. Mslman
mebuslar, ayn protestonameyi konsoloslara da verdiler415. Karma Hkmet
kurulmas iin yaplan grmelerden bir sonu elde edilememesi sebebiyle
Mecliste yaplan grmeler sonucunda, Venizelos Partisi ile Kondoros
Partisi ittifak yaparak, Manosos Kondorosun Hkmet Bakanlna
getirilmesi konusunda anlatlar416.
Girit Meclisinin Yunan Kral adna almas zerine Hariciye Nazr Rifat
Paann talimat ile Londra, Paris, Roma ve Petersburgdaki Osmanl
sefirleri, Giritteki gelimeleri bulunduklar lkelerin hkmetleri nezdinde
protesto ettiler417. Osmanl Devletinin tepkisi zerine Avrupa devletleri, 29
Kasmda Bb- liye verdikleri bir nota ile Osmanl Devletinin Giritteki
hakimiyet haklarnn korunacan ve Hristiyan mebuslara ciddi ihtarlarn
yapldn bildirdiler418. Avrupa devletlerinin Giritteki Osmanl hakimiyet
haklarn tasdik etmesi, Rum siyasi partilerinin ittifak yapmasna ve Karma
Hkmet kurulmasna yol at. Avrupa devletlerinin notasndan sonra Girit
Meclisi, 6 Aralkda topland. Bu toplantya Mslman mebuslarda katld.
Mecliste btn Hristiyan mebuslarn imzasn tayan ve konsoloslara
414

ttihad, 15 Tern-i Sni 1326.
416
Tahmisci-zde Mehmed Mcid, a.g.e., s. 89; ttihad, 21 Tern-i Sni 1326.
417
418
415
94
takdim edilmi olan Avrupa devletlerinin, Osmanl Devletinin Girit zerindeki

hakimiyet haklarn tasdik etmesini eletiren protestonamenin okunmaya
balamas zerine Mslman mebuslar oturumu terketti419. 16 Aralkda
tekrar toplanan Mecliste, Hkmet Bakan Kondoros istifa etti ve btn
siyasi partilerin katlmyla bir Karma Hkmet kuruldu. Yeni Hkmetin
yeleri, Venizelos Partisinden Pistolaki ve Kokinaki, Mielidaki Partisinden
Angelaki ve Plomidaki, Kondoros Partisinden parti bakan Kondoros olarak
belirlendi. Hkmet yelerinin seilmesinin ardndan yeni kabine, Yunan Kral
adna yemin ederek greve balad420.
Karma Hkmetin kurulmasyla birlikte ilhakn gerekletirilmesi iin
faaliyetler hz kazand. Adann eitli yerlerinde dzenlenen mitinglerle
Avrupa devletleri protesto edildi421. Mitingler devam ederken, Hkmet,
sava hazrlklarna balad. Milli Meclis, silahlanmaya harcanmak zere
bteden yarm milyon frank ayrlmasna karar verdi. Ayrca, Mecliste yardm
toplama defterleri ald ve 114 Hristiyan mebustan her biri 200 Frank ve
daha fazla miktarda balarla defterlere kaydedildi. Yardm defterleri
Hristiyan halknda balarna ald ve nemli miktarda para topland422.
Yardm defterlerinin dnda, halktan para toplamak iin Mdfaa-i Millet
Sand
kuruldu423.
Para
toplama
almalar
devam
ederken,
Yunanistandan gelen ihtilalci gruplar, yanlarnda getirdikleri ok sayda

silahla birlikte Adaya giri yapmaya baladlar. Kiliselerde ilhak ve din sava
propagandalar yaplmaya balad. Ksa srede Mslmanlar, sokaklara
kamayacak duruma geldiler424.
Rumlar, ilhakn gerekletirilmesi iin balattklar sava hazrlklarnn
yannda, Mecliste Giriti Yunanistann bir vilayeti gibi gsteren yasalar
kartmaya devam ettiler. Bu balamda mecliste Yunan Ahz-i Asker
Nizmnmesi kabul edildi. Bu nizamnamenin birinci bendinde yer alan her
419

Mdfaa, 15 Kanun- Evvel 1326; Tahmisci-zde Mehmed Mcid, a.g.e., s. 89.
421
Mdfaa, 22 Kanun- Evvel 1326.
422
423
ttihad, 3 Kanun- Sni 1326.
424
ttihad, 30 Kanun- Evvel 1326.
420
95
Yunanlnn askerlik yapmaya mecbur olduunu belirten fkra ile yedinci

bendinde yer alan askerlie yalnz Yunanllarn kabul edileceini belirten
fkra, Adadaki Mslmanlar Yunan vatanda olarak gstermekteydi425. Bu
gelime karsnda Mslman mebuslar, Meclis Bakanlna verdikleri bir
nerge ile nizamnamenin birinci ve yedinci bendlerinde yer alan sakncalar
gereke gstererek, Mslmanlarn askerlik hizmetinden muaf tutulmalarn
istediler426. Ancak nerge kabul edilmedi427. Mslmanlarn itirazlarn dikkate
almayan Girit Hkmetinin, 1911 yl ierisinde, Resmo mntkasnda askere
alnacak kiilerin isimlerini yaynlad defterde, 50den fazla Mslmann
ismi yer ald428.
Rumlarn sava hazrlklar, ilhak kabul etmeyen Avrupa devletlerine
kar, bir tehdit teebbs olarak kald ve ilhakn devletleraras alanda kabul
edilmesi ynnde herhangi bir etkisi olmad. Bu durum, Rumlar, farkl
araylara itti. 1911 yl ubat aynda, Mecliste, Avrupa bakentlerine bir
heyet gnderilmesi gndeme geldi. Bu fikrin savunucular Dahiliye Mstear
Polomidaki ve Marif Mstear Angelaki idi. Ancak Polomidaki ve Angelaki,
fikirlerinin Mecliste desteklenmemesi zerine istifa ettiler429. Bu istifalar,
hkmet buhran yaanmasna neden oldu. Mielidaki Partisi iktidardan
ekilerek Karma Hkmeti bozdu. Karma Hkmetin bozulmasyla birlikte
Venizelos Partisi ile Kondoros Partisinin ittifakndan oluan yeni bir
Koalisyon Hkmeti kuruldu430.
Hristiyan partiler arasndaki ittifakn bozulmas, Hristiyanlarn, 1911 yl
Mays aynn banda yaplan Nevahi Mdriyetleri seimlerine, iktidar ve
muhalefet partisi olarak paralanm bir ekilde girmesine sebep oldu. Buna
ramen, seimlerde Resmo dndaki yerlerde Hristiyanlar stnlk
425
Mdfaa, 19 Kanun- Sni 1326.

427
Hanya Mebusu Tahmiscizde Mehmed Mcid, Girit Milli Meclisindeki tm Mslman mebuslar
adna Bb- liye gnderdii bir yazda, Girit Milli Meclisine verdikleri nergenin reddedildiini
bildiriyor. Ayn yazda, Milli Meclisin Patrikhaneye senelik 10.000 Frank gnderme karar ald
da haber veriliyor. Bkz. BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 120 M. 159, 1329
Rabulevvel 4.
428
BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 116 M. 153, 1329 Safer 14.
429
430
426
96
salad431. Resmodaki seimler ise Mslmanlarn nfus stnlnden

dolay, iki Mslman aday arasnda geti. Bakizde Hsn Bey, Kami Bey
Partisinin destekledii Kalapvarzde Saff-der Beye stnlk salayarak,
Resmo Nahiyesi Mdrln kazand. Resmoda kullanlan oylarn
adaylara dalm u ekilde oldu: Kalapvarzde Saff-der Bey, 669u
Hristiyanlardan ve 413 Mslmanlardan olmak zere toplam 1076432 oy
ald.
Bakizde
Hsn
Bey
ise
344
Hristiyanlardan
ve
760
Mslmanlardan olmak zere toplam 1104 oy ald433.

Giritte Mays aynn banda gerekletirilen yerel seimler, ayn
gnlerde ortaya kan nemli bir siyasi sorunun glgesinde kald. Osmanl
Devletinin Mslmanlarn ihtiyalar dorultusunda Adaya kad gnderme
teebbsnde bulunmas, Giritteki Trk-Rum anlamazlnn bir kez daha
devletleraras bir sorun haline gelmesine yol at.
F-KADILAR MESELES
Giritte Trkler ve Rumlar arasnda gerginlie yol aan ve 1911 yl

Mays aynda devletleraras bir bunalma dnen Kadlar Meselesinin
ortaya k sebebi, Osmanl Devletinin muhtariyet kanunlar erevesinde
Adaya kad gndermek istemesi ve Rumlarn da ilhaka aykr dt
dncesiyle buna kar kmasdr. 23 Mart 1900 tarihinde ilan edilen Girid
Ahali-yi
slamiyesi
Nizamname-yi
Hususisinde,
Hanya,
Kandiye
ve
Resmodaki er i mahkemelere, eyhlislamdan izni olan kadlarn Prensin

emriyle tayin edilecei belirtilmiti. Ayrca kadlarn greve balamadan nce
Prens ve mstearnn huzurunda yemin etmesi zorunluluu da getirilmiti434.
Ancak, Rumlarn, 6 Ekim 1908 tarihinde ilhak ilan etmeleriyle birlikte
uygulamaya konulan tm memurlarn Yunan Kral adna yemin etmesi
431
mid, 4 Mays 1327; Mdfaa, 11 Mays 1327.

Oylarn dalmn gsteren rakamlarla, toplam oy miktarn gsteren rakamlar arasnda tutarszlk
var.
433
Mdfaa, 11 Mays 1327.
434
432
97
zorunluluu, kadlar da kapsad. Bunun zerine Yunan Kral adna yemin

etmek istemeyen kadlar, Giriti terketti435. Kadlarn Giritten ayrlmasndan
sonra Mahkim-i eriyye kadlklarnn ileri, Mslman cemaat tarafndan
seilen ve Mahalli Hkmet tarafndan atanan mftler vastasyla vekaleten
yaplmaya balad436. Bu durum, dini ve siyasi sebeplerden dolay,
Mslmanlar arasnda honutsuzluk yaratyordu. eyhlislam tarafndan
grevlendirilmeyen ve Hristiyan hkmet tarafndan atanan bir kiinin
uygulamalarnn dini adan geersiz olaca gr hakimdi437. Dini adan
tartmal bir konumda olan bu durum, siyasi adan da Adada Osmanl
hakimiyet haklarnn ihlali anlamna geliyordu. Buna kar, ayn dnemde
Giritteki metropolitler, stanbul Rum Patrikhanesi tarafndan atanyordu.
Sorunun bir bunalma dnmesi, Kandiye Mahkeme-i eriyyesi
Kadlnda yaanan bir tayin sorunu ile balad. 1911 yl Mart aynda vefat
eden Kandiye Mahkeme-i eriyyesi Kad Vekili Hseyin Kami Efendinin
yerine, Kandiye htiyar Meclisi tarafndan ulemadan Seyyid Mehmed Kazm
Efendi seilerek, Adliye ve Mezhib Mstearlndan tayinnamesi istendi.
Girit Hkmeti, tayinnamenin gnderilmesini, Yunan Kral adna yemin
edilmesi artna balad. Mehmed Kazm Efendi, Yunan Kral adna yemin
etmeyi kabul etmeyince, Kandiye Mahkeme-i eriyyesi Kad Vekillii
makam bo kald. Sorunun halledilmesi ynnde uzlama salanamamas
zerine Kandiye Mslmanlarnn zmsz kalan dini ve hukuki sorunlar,
her geen gn biraz daha artt ve bu durum, giderek bir sosyal sknt halini
almaya balad438.
Giritte yaanan bu gelimeler karsnda, Hakk Paa bakanlndaki
Osmanl Hkmeti, Mslman mebuslarn Yunan Kral adna yemin etmeden
Girit Meclisine kabul edilmesiyle birlikte Adada yaanan yemin sorunun
aldn ve Yunan Kral adna yemin etmemek iin Giritten ayrlan kadlarn
geri dnmesinin nnde bir engel kalmadn dnyordu. Bu dncelere
435
Mdfaa, 27 Nisan 1327.

mid, 7 Nisan 1326.
437
438
mid, 7 Nisan 1326; Tahmisci-zde Mehmed Mcid, a.g.e., s. 64.
436
98
sahip olan Hakk Paa Hkmeti, Kandiyede yaanan sorunlarn da etkisiyle,

Girite tekrar kad gndermeye karar verdi. Avrupa devletlerinin de onaynn
alnmasyla, Mays aynn ilk haftasnda, Osmanl Meclis-i Mebusannda,
Girite gnderilecek kadlarn maa ve denekleri onayland439. Kad
gnderilecek yerler Kandiye, Hanya ve Resmo olarak belirlendi440. Meclisten
onay alnmasndan sonra eyhlislam Musa Kazm Efendi, kadlarn
tayinnamelerini imzalad ve grev yerlerine gitmelerini emretti441.
Osmanl Devletinin ald bu kararn Giritte duyulmas ile birlikte
Rumlar, ayaklandlar. Rumca gazeteler, kadlarn Adaya ayak bastklar anda
katledileceklerini ilan ettiler442. Kondoros bakanlndaki Hkmet ve
Mielidaki bakanlndaki Muhalefet Partisi, kadlarn gelmesi aleyhine bir
tavr sergiledi. Yunanistan Babakan Venizelosun talimatyla Hanya, Resmo
ve Kandiyede mitingler yapld. Hanyada miting heyeti, konsoloslara
kadlarn kabul edilmeyeceine dair beyanname verdi. Kandiyedeki mitingde
konuma yapan muhalefet lideri Mielidaki de kadlarn kabul edilmeyeceini
ilan etti443.
Osmanl Devletinin Girite kad gnderme kararnn Aday kartrmas
zerine ngiltere, Rusya, Fransa ve talya, Osmanl Hkmetinden kadlarn
gnderilmesinin ertelenmesini istedi444. Bunun zerine Avrupa Devletleri ile
Osmanl Devleti arasnda mzakereler balad445. Avrupa devletleri ile
Osmanl Devleti arasndaki diplomatik grmeler devam ederken, Girit
Rumlar ve Osmanl kamuoyu, dzenledikleri mitinglerle alnacak kararn
kendi istekleri dorultusunda olmas iin aba gsteriyorlard. Osmanl
Devletinin birok vilayetinde Mays, Haziran ve Temmuz aylarnda Osmanl
Hkmetinin Girite kad gndermekten vazgememesini salamak ve
Yunanistann Girite mdahalelerini protesto etmek amacyla mitingler
439
ttihad, 12 Mays 1327; Mdfaa, 27 Nisan 1327.

441
Mdfaa, 27 Nisan 1327.
442
Atom Damal, Osmanl-Girit Sorunu Sultann Kermesi, (eviren. Aye Natalie Turgut),
Nilfer Damal Eitim, Kltr ve evre Vakf yayn, stanbul, 2005, s. 111.
443
mid, 11 Mays 1327; ttihad, 12 Mays 1327.
444
445
440
99
dzenlendi446. Osmanl kamuoyunda tepkilerin artt bir dnemde Venizelos

da Girit Rumlarnn tepkilerini arttrmaya alyordu. Venizelos, bu amala
Haziran ay banda, aralarnda Hanya Belediye Bakan ve birok
kapudann bulunduu 60 kiilik bir grupla Serifo Adasnda bir toplant
yapt447. Bu toplantnn ardndan 7 Haziranda Hanyann Poonarya
mevkiinde byk bir silahl miting yapld. Mitinge btn politikaclar,
kapudanlar ve naml ekiyalar katld. Mitingden sonra Mslmanlara gzda
vermek iin Hanya ehrine giren gstericiler, sabaha kadar slam
mahallelerini dolaarak, havaya yz binlerce kurun sktlar448.
Trk ve Rum taraf arasnda propaganda savana dnen Kadlar
Meselesine ilikin Osmanl Devleti
ile Avrupa devletleri
arasndaki
mzakereler, Haziran aynda tamamland. Mzakerelerden hem Rum hem de

Trk tarafn tatmin etmeyi amalayan bir karar kt. Alnan karara gre
Osmanl Devleti, Girite kad gndermeyecek, kadlar Adadaki Mslmanlar
tarafndan seilecek ve Girit Hkmeti, kadlar Yunan Kral adna yemin
ettirmeden tayin edecekti449.
Kadlar Sorununun zmlenmesinden sonra da Girit siyasetindeki
hareketlilik devam etti. 1908 ylnda ilan edilen ilhak srasnda Aday terk
eden Yksek Komiser Aleksander Zaimisin grev sresinin resmi olarak
1911 Eyllnde bitecek olmas, Giritte Yksek Komiserlik daresinin
geleceine
ynelik
tartmalarn
balamasna450
ve
Mielidaki
bakanlndaki muhalefetin, ilhakn gereklemesi iin Osmanl hakimiyetini
446
Miting yaplan yerlerden bazlar Tepedelen, Ergeri, Drama, Yenice, Karaferye, Yanya, Razlk,
Edirne, Gmlcine, Balkesir, Ankara, Gelibolu, Debre-i Bl, Akka, Trablusam, Beyrut, Urfa ve
Basradr. Bkz. BOA. DH. SYS., D. 45 G. 10 B. 21, 1327 Mays 12 ve B. 20-23, 1327 Mays 13
ve B. 22, 1327 Mays 14 ve B. 18, 1327 Mays 15 ve B. 9-16-28, 1327 Mays 17 ve B. 27, 1327
Mays 18 ve B. 14, 1327 Mays 20 ve B. 31, 1327 Mays 23 ve B. 32-35, 1327 Mays 28 ve B. 3739, 1327 Mays 30 ve B. 41, 1327 Haziran 23; Yanyada yaplan mitinge ilikin Yanya Valisi
tarafndan Dahiliye Nezaretine ekilen telgraf iin Bkz. EK. 5.
447
448
449
450
100
temsil eden Yksek Komiserlik daresini, Hkmeti ve Meclisi tasfiye etmek

iin harekete gemesine neden oldu451.
451
III. BLM
GRTN OSMANLI HAKMYETNDEN IKII
Girit Rumlar, 6 Ekim 1908 tarihinde ilan ettikleri ilhakn devletleraras

alanda tannmamasna ramen, Muhtariyet Anayasasn kaldrarak Yunan
kanunlarn uygulamaya koymular452 ve Adada Osmanl hakimiyetini temsil
eden btn kurum ve uygulamalar yok etmeye ynelik bir politika izlemeye
balamlard. Rumlar, bu politikalarn Kadlar Meselesinin halledilmesinden
sonra balayan Yksek Komiserlik daresinin gelecei ile ilgili tartmalarda
da srdrdler. 1908 ylnda Giriti terk etmi olan Yksek Komiser Zaimisin
grev sresinin 1911 yl Eyll aynda sona ermesi sebebiyle balayan
Yksek Komiserlik daresinin gelecei ile ilgili tartmalar453, Mielidaki
bakanlndaki muhalefeti, Adada Osmanl hakimiyetini temsil eden Yksek
Komiserlik
daresini,
Meclisi
ve
gerekletirmek iin harekete geirdi
Hkmeti
kaldrmak
ve
ilhak
454
. Girit Rumlar, ilhak gerekletirmek
dncesiyle Yksek Komiserlik daresinin kaldrlmasn isterken, Osmanl

Devleti de Yksek Komiser olarak atanan kiinin Yunanl olmasndan dolay
Yksek Komiserlik daresinin kaldrlmasn istiyordu. Sonuta, Avrupa
devletleri, Osmanl Devletinin de taleplerini dikkate alarak, Eyll aynda
Yksek Komiserlik daresini kaldrdlar455.
Yksek Komiserlik daresinin kaldrlmasndan ksa bir sre sonra
balayan Trablusgarp Sava, Rumlar sava ortamndan faydalanarak ilhak
gerekletirmek iin harekete geirdi. Muhalefette bulunan Rumlar, mevcut
Hkmeti ve Meclisi tasfiye ederek yerine htilal Meclisi ve htilal Hkmeti
kurdu456. htilalciler, yeni meclis ve hkmet kurma almalarnn yannda,
1911 yl Aralk aynda ve 1912 yl Nisan aynda, Yunan Meclisine mebus
gnderme giriimlerinde bulundular. Ancak bu giriimler, Avrupa devletleri ve
452

454
455
Tukin, a.g.m., s. 802-803.
456
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 94 B. 3, 1327 ubat 2; Anadolu, 25 Tern-i Sni 1327.
453
102
Yunan
Hkmetinin
engellemeleriyle
karlat457.
Balkan
ttifak
grmelerinin devam ettii bir dnemde, Osmanl Devleti ile ilikilerini

bozmak istemeyen Yunan Babakan Venizelos ile Avrupa devletlerinin,
Balkan savalarnn balamasna kadar Giritin Yunanistana ilhak anlamna
gelen Girit Rumlarnn Yunan Meclisine kabul edilmelerine kar kt
grlmektedir.
A-YKSEK KOMSERLK DARESNN KALDIRILMASI
Giritte Kadlar Sorununun Haziran aynda zlmesinden sonra 1911

yl ierisinde ortaya kan dier bir sorun da Yksek Komiserlik daresinin
geleceine ynelik tartmalar oldu. 1 Ekim 1906 tarihinde Girite Yksek
Komiser olarak atanan Aleksander Zaimisin grev sresi, Muhtariyet
Anayasas hkmlerine gre be yld ve 1911 yl Eyll ay sonunda
bitiyordu458. Ancak Aleksander Zaimis, 6 Ekim 1908 tarihinde, Hkmetin
Giriti Yunanistana ilhak ettiini ilan etmesinden ksa bir sre nce Aday
terketti459. Girit Hkmeti de ilhakn ilanyla birlikte Yksek Komiserlik
daresini kaldrd. Ancak, ilhak tanmayan ngiltere, Fransa, Rusya ve talya,
Aleksander Zaimisi Girit Yksek Komiseri olarak tanmaya devam ettiler.
Osmanl Devleti ise Osmanl tebaasndan birisinin atanmamasndan dolay,
bandan beri Yksek Komiserlik daresine karyd. Girit Hkmeti, Adadan
ayrldktan sonra Aiginada ikamet etmeye balayan Zaimisin yllk 100.000
Frank olan komiserlik maan, Avrupa devletlerinin basksyla, 1911 ylna
kadar demeye devam etti. Bu maa, Zaimisin Girit ile olan tek siyasi
bayd. 1908 ylndan beri Yksek Komiserlik daresini tanmayan Girit
Meclisi, Zaimisin yllk deneini, 1911 yl btesinden kararak, bu siyasi
457
Anadolu, 5 Kanun- Evvel 1327; Anadolu, 20 Nisan 1328.

459
458
103
ba kesti460. Meclisin bu karar, Kadlar Meselesinden dolay gndeme

gelmedi.
Kadlar Meselesinin Haziran aynda zmlenmesinden sonra Zaimisin
grev sresinin biti tarihinin yaklamas ile birlikte grev sresinin uzatlp
uzatlmamasna ilikin tartmalar balad. Bu konu, muhalefette bulunan
Andon Mielidakinin, Venizelos Partisi ile Kondoros Partisinden oluan
iktidar drmek ve ilhak gerekletirmek iin kampanya balatmasna
sebep oldu. Kampanyada, 1908 ilhaknn baarya ulamad ve Yksek
Komiserin grev sresinin sona ermesinden sonra tekrar ilhakn ilan edilmesi
gr savunuldu461. Mielidaki, iktidar aleyhine olan faaliyetlerini, Temmuz
ay ortalarnda silahl eylemlere dntrd. Mielidaki Partisine mensup
olan Zagoros bakanlndaki bir isyan heyeti, Resmoya bal Milopotamo
Kazasnda resmi daireleri ele geirerek ve jandarmalar ehirden kararak,
bir isyan merkezi kurdu. Hkmetin isyan bastrmak iin Hanyadan 80
kadar jandarmay gndermesine ramen, isyan bastrlamad. Bu gelimeler
zerine 19 Temmuzda bir ngiliz sava gemisi, Resmo nlerine geldi462.
Ayaklanma daha fazla bymedi. Asiler, bir aklama yaparak Giritin
Yunanistana ilhaknn onaylanmasn istediklerini bildirdiler ve halk suknete
davet ederek, Eyll aynda Girit Sorununun zmlenmesi iin harcanacak
mesaide kendileri ile birlikte hareket etmelerini istediler463.
Yunanistan
karsnda,
Babakan
Kadlar
Venizelos,
Meselesinde
Giritte
olduu
gibi,
yaanan
Yksek
karklklar
Komiserlik
Meselesinde de Adadaki gelimelere mdahale etti. Venizelos, Giritli

politikaclara Yksek Komiserlik statkosunun devam etmesi gerektii
ynnde telkinde bulundu. nk Girit Anayasasna gre, Yksek Komiser
olacak kii, Yunan Kral tarafndan belirleniyordu. Yksek Komiserlik
daresinin kaldrlmas, Yunanistann Ada ynetiminde elde etmi olduu bir
hakk kaybetmesi anlamna geliyordu. Ancak, Girit Rumlar, Venizelosun
460

462
463
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 26, 1329 Ramazan 14.
461
104
isteklerine olumlu yant vermediler464. Girit Rumlar, Yksek Komiserlik

daresinin, muhtariyet ynetiminin getirdii bir kurum olmas ve ilhak
anlayna ters dmesinden dolay kaldrlmasn istiyorlard. Bununla birlikte
Rumlar arasnda Milli Meclisin datlmasn ve Aday Yunan Kral adna
idare edecek bir Yksek Komiserin tayin edilmesini savunan grlerde
vard465.
Yunanistann Yksek Komiserlik sorununa mdahalelerine kar,
Osmanl Devleti konuyu yakndan takip ediyordu. Osmanl Devleti, Zaimisin
grev sresinin biti tarihinin yaklamas ile birlikte Yksek Komiserlik
daresinin
Hkmetinin
kaldrlmasna
Avrupa
ynelik
kabineleri
taleplerini
nezdindeki
yineledi.
Hakk
giriimlerinde,
Paa
Aleksander
Zaimisin grev sresinin uzatlmasnn ya da Aday Yunan Kral adna idare

etmesi iin yeni bir Yksek Komiser tayin edilmesinin Osmanl Devleti
tarafndan kabul edilmeyecei ve drt Avrupa Devleti arasnda yaplacak
mzakerelere Osmanl Devletinin de katlmas gerektii bildirildi. Avrupa
devletleri, Eyll aynda gerekletirdikleri mzakerelere, Osmanl Devletini
davet etmemekle birlikte Osmanl Devletinin isteklerini dikkate alarak,
Yksek Komiserlik daresinin kaldrlmasn kararlatrdlar466. Girit, Osmanl
Devletine bal bir Ada olmasna ramen, drt Avrupa Devleti, aldklar karar
Eyll ay ortalarnda ilk nce Yunan Kral ve Girit Hkmetine sonra Osmanl
Devletine bildirdiler467. Bylece Girit Rumlar ve Osmanl Devletinin farkl
beklentilerle ayn taleplerde bulunduu bir sorun bunalma dnmeden
halledilmi oldu.
Yksek Komiserlik daresinin gelecei ile ilgili sorunun halledilmesi
srasnda Trk-Yunan ilikileri ciddi bir gerginlik yaamad. Ancak Yunanistan
ve Girit Rumlarnn, Eyll ay sonunda kan Trk-talyan savan, Adadaki
emellerini gerekletirmek iin frsat olarak grmesi, ksa sre iinde TrkYunan ilikilerinin tekrar gerilmesine sebep oldu. Osmanl Devleti ile talya
464

466
467
465
105
arasnda kan sava, Girit Rumlarn, Muhtariyet daresinin Meclis ve

Hkmetini kaldrarak, yerine ilhak gerekletirmek amacyla htilal Meclisi
ve htilal Hkmeti kurmak iin harekete geirdi.
B-HTLAL MECLSNN KURULMASI VE YUNANSTAN

MECLSNE MEBUS GNDERME GRM
Yksek Komiserlik daresinin kaldrlmasndan ksa bir sre sonra, 29

Eyll 1911 tarihinde talyann Trablusgarpa saldrmas ile balayan Trktalyan Savan, Yunanistann Giritteki emellerini gerekletirmek iin bir
frsat olarak grmesi, Osmanl Devleti ile Yunanistan Girit Meselesi
yznden bir kez daha kar karya getirdi. Trablusgarp Sorununun ortaya
kt ilk gnlerde, Venizelosun Giriti Yunanistana balamak iin
faaliyetlere balamas zerine Osmanl Devleti, Yunan Hkmetinden Girit
zerinde hibir hakk ve talebi olmadna dair resmi bir taahhtname
vermesini istedi468. Sava srasnda Balkanlarda bir karklk kmasn
istemeyen talya ve dier Avrupa devletlerinden destek gremeyen
Yunanistan469, Trk-talyan Sava sebebiyle Osmanl Devleti aleyhine bir
politika takip etmeyeceini Bb- liye bildirdi470. Yunanistann uzlamac bir
tavr sergilemesi zerine Said Paa Hkmeti, talya ile sava halinde olduu
bir srada Yunanistan ile uramak istemediinden, Yunan mallarna
uygulanan boykotu kaldrd ve aznlklara kar daha yumuak bir politika
izlemeye balad471. Ekim aynda Trk-Yunan ilikileri Osmanl Devletinin
istedii gibi dzelmeye balamt. Venizelos, Osmanl Devletine kar
yapt sava hazrlklarnda zaman kazanmak iin Trk-Yunan ilikilerini
468

Hale vgn, Trablusgarp Sava ve 1911-1912 Trk-talyan likileri, Atatrk Aratrma
Merkezi yayn, Ankara, 1989, s. 31.
470
471
vgn, a.g.e., s. 31.
469
106
bozmak istemiyordu. Nitekim, Yunanistan, 16 Ekimde Bulgaristan ile ittifak

grmelerine balad472.
Trablusgarp Sava, Giritte siyasi bir hareketliliin balamasna sebep
oldu. talyann Trablusgarpa saldrmas, Girit Trklerinin tepkisine yol at.
Hanyada kan, mdrln Yzbazde Ltf Beyin yapt stikbal
gazetesi, talya aleyhine kampanya balatt473. Rumlarn basks altnda
skntl gnler geiren Girit Trkleri, Trablusgarpa 35 gnll gnderdiler474.
Rumlar ise Trablusgarp Savan, ilhakn gerekletirilmesi iin bir frsat
olarak grdler. Girit Milli Meclisi, Ekim aynda Yunan Meclisine mebus
gndermeye
karar
verdi475. Kondoros,
daha da ileri
giderek,
Girit
Hkmetinin kaldrlmasn ve Adann dorudan Yunan Hkmeti tarafndan

ynetilmesini teklif etti476. Bu teklif, Girit Meclisinde kabul edilmedi477.
Girit Milli Meclisinin ald Yunan Meclisine mebus gnderme karar,
Osmanl Devleti tarafndan protesto edildi. Avrupa devletleri de Yunan
Hkmetinden Giritten mebus kabul edilmemesini istedi478. Yunanistan,
Kasm
aynn
banda
Giritli
mebuslarn
edilmeyeceine dair resmi teminat verdi
Yunan
Meclisine
kabul
479
. Venizelos, Balkan devletleri ile
ittifak grmeleri neticelenmeden Osmanl Devleti ile ilikileri bozmak

istemedii
iin
Giritli
Rumlardan
sorun
karmamalarn
istedi480.
Yunanistann teminatnn yannda ngiltere, Fransa ve Rusya da Osmanl

Devletine Yunanistann Girite mdahalesine izin verilmeyeceini temin
ettiler481
472

Orhan Kololu, Giritte Trke Basn, Tarih ve Toplum, C. VIII, S. 48, (Aralk, 1987), s. 12.
474
Selahittin zelik, Donanma-y Osman Muavenet-i Milliye Cemiyeti, Trk Tarih Kurumu
475
476
BOA. BEO. NGG. Kbrs ve Girid Hlsa Defteri, n. 1002 S. 82 E. 1015, 1329 Zilkde 14.
477
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 24, 1329 Zilkde 16.
478
ttihad, 28 Tern-i Evvel 1327; BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 88, 1329
Zilkde 19.
479
BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 89, 1329 Zilkde 20.
480
Giritten Kbrsa, s. 36-37.
481
BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 93, 1329 Zilhicce 2.
473
107
Girit Hkmeti, Venizelosun uyarlarn dikkate ald. Ancak muhalif

Rumlar, Hkmeti iktidardan drp yerine bir htilal Hkmeti kurmak ve
Atinaya mebus gndermek iin bir htilal Meclisi oluturmaya karar verdiler.
htilal Meclisinin yelerinin belirlenmesi iin 26 Kasm 1911 tarihinde Adann
balca ehirlerinde silahl mitingler yaplmas kararlatrld. Muhaliflerin
nde gelenlerinden Mielidaki, Poloyorgi, Dimitraki ve Kondoros tarafndan
hazrlanan ihtilal beyannamesiyle halk mitinglere davet edildi. htilal merkezi
olarak Hanyann Kidonya Kazasna bal Galata Karyesi seildi482. Bu
gelimeler karsnda Hkmet, halk suknete davet eden beyannameler
datt483. Seimler, planland gibi 26 Kasmda yapld ve htilal Meclisi iin
253 ye seildi. Seilen yeler, Aralk ay banda Galata Karyesinde
toplandlar ve Yunan Meclisine gnderilmek zere 44 mebus seilmesini
kararlatrdlar. Alnan bu karar, halka ve konsoloslara bildirildi484.
Giritteki gelimelerin yava yava kontrolden kmaya balamas
zerine Adadaki konsoloslar, Yunanistana mebus gnderme teebbsnn
zor kullanlarak engelleneceini akladlar485. Bu uyarnn yannda, olayn
vahametinden dolay, devletlerinden gelecek talimatlar beklemeden, kendi
istasyonerlerinin kumandanlarna Giritten hareket eden btn gemilerin
ierisinde mebus olup olmadnn kontrol edilmesi ve mebus olduu takdirde
Giritten klarnn engellenmesi talimatn verdiler. htilalci Rumlarn, Yunan
Meclisine mebus gndermek iin harekete getiklerinin Avrupada duyulmas
ile birlikte ngiltere ve Fransa, bu giriimin engellenmesi iin harekete geti.
Nitekim, Osmanl Devletinin Londra Sefiri Tevfik Paann stanbula
gnderdii 8 Aralk 1911 tarihli telgrafta, ngiltere ve Fransann Giritteki
sava gemilerini takviye etme karar ald bildirilmektedir486. Avrupa
devletleri, Rumlarn faaliyetlerini engellemeye ynelik tedbirler alrken,
Osmanl Hkmeti de ihtilalcilerin, bir Avusturya irketine ait olan Lloyd
482
BOA. BEO. A. MTZ. GR.HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 19, 1329 Zilhicce 1; ttihad, 10 Tern-i Sni
1327.
483
484
Anadolu, 25 Tern-i Sni 1327.
485
Anadolu, 27 Tern-i Sni 1327.
486
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 8, 1329 Zilhicce 20.
108
vapurlaryla Atinaya gidecekleri ynnde duyumlar alnca, Avusturya

Hkmetini uyard487.
Giritli ihtilalcilerin Yunanistan zor duruma sokabilecek faaliyetleri,
Venizelos gibi Yunan Kraln da rahatsz etti. Kral I.Yorgo, ihtilalci liderlerden
Mielidaki ve Kondorosa telgraf gndererek, hkmet darbesi yapma ve
Yunan Meclisine mebus gnderme dncelerinden vazgemelerini istedi ve
kendisinin Giritten gelecek mebuslarn engellenmesi konusunda Yunan
Hkmeti ile gr birlii iinde olduunu bildirdi. Mielidaki, Kraln bu
talebine olumsuz yant verdi. Kondoros ise cevap olarak, isyanclarn
grlerine itirak etmediini bildirdi488.
Avrupa devletlerinin ald tm nlemlere ramen, Giritli mebuslardan
Daskaloyani
ve
ondaros,
Yunanistana
gnderilecek
44
mebusun
belirlenmesinden nce Atinaya ulamay baard489. Yunan Meclisine

gnderilecek 44 mebus, 12 Aralk gn seildi490. Seimlerden birka gn
sonra 44 mebustan 25i Atinaya gitmek zere Yunan uyruklu Gudi vapuruna
bindiler. Olayn farkedilmesi zerine bir Fransz sava gemisi, Gudi vapurunu
durdurarak mebuslar gzaltna ald. Bu olaydan sonra konsoloslar, Rum
mebuslarn gzaltnda tutulduu Fransz sava gemisine giderek, mebuslara
teebbslerinden vazgetiklerine dair imzal bir beyanname verdikleri
takdirde serbest braklacaklarn bildirdiler. Ancak mebuslar, bu neriyi
reddettiler491. Bunun zerine konsoloslar, kendilerinin ancak Yunan Meclisi
tatile girdii gn serbest braklacaklarn bildirdiler492. Giritte bu gelimeler
yaanrken Atinaya ulamay baaran mebuslardan Daskaloyani ve
ondaros, Yunan Meclisine ve Venizelosa htilal Meclisinin beyannamesini
verdi493. Ancak Venizelosun politikasnda bir deiiklik olmad ve Atinada
bulunan Giritli mebuslar, Yunan Meclisine kabul edilmedi. Yunan Meclisinin
487
EK. 6.
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-2 B. 31.
489
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 87 B. 3, 1329 Zilhicce 20; Anadolu, 28 Tern-i Sni
1327.
490
Anadolu, 1 Kanun- Evvel 1327.
491
Anadolu, 4, 5 Kanun- Evvel 1327.
492
Anadolu, 10 Kanun- Evvel 1327; Adyeke, a.g.e., s. 293.
493
488
109
1912 yl Ocak ay banda tatile girmesi ile birlikte Fransz sava gemisinde
tutuklu bulunan 25 Giritli mebus, serbest brakld494.
Giritte Osmanl Devletinin hakimiyet haklarnn korunmas grevini
zerine alm olan Avrupa devletlerinin ihtilalci Rumlara kar ciddi bir askeri
harekatta bulunmamasnn ve Adadaki kontroln asilere gemesine gz
yummasnn, 1912 ylnda ihtilalcilerin eylemlerini arttrarak devam etmelerine
yol at grlmektedir. Nitekim, htilalci Rumlar, 1912 ylnda htilal
Hkmeti kurmak ve Yunan Meclisine tekrar mebus gndermek iin
almaya baladlar.
C-HTLAL
HKMETNN
KURULMASI
VE
YUNANSTAN
MECLSNE MEBUS GNDERME GRMNN TEKRARLANMASI
Giritli
ihtilalciler,
Yunanistana
mebus
gnderme
giriimlerinin
baarszla uramasna ramen, 1912 ylnda mcadelelerine devam ettiler.

htilalci Rumlar, ilk olarak Girit Hkmetinin tasfiye edilmesi ve yerine htilal
Hkmetinin kurulmas iin almaya baladlar. htilalcilerin karsndaki en
byk engel, iktidardaki Venizelos Partisi idi. Ancak Yunan Meclisinin tatile
girmesinden sonra Venizelos Partisinde zlmeler balad ve parti
mensuplarnn byk ounluu ihtilalcilere katld. Bu durum Venizelosun ve
Avrupa devletlerinin destekledii Girit Hkmetini, ihtilalciler karsnda
olduka zayf bir duruma drd495. Adadaki siyasi dengeleri deitiren bu
gelimelerin sonucunda, Ocak ay ierisinde Venizelos, Kondoros ve
Mielidaki
saladlar
partileri,
htilal
Hkmeti
kurulmas
konusunda
uzlama
496
. htilal Hkmetinin kurulmasna uzun sredir direnen hkmet
yelerinden Yamalaki, partinin aralarnda anlamas ile birlikte ihtilalcilere
494

BOA. BEO. A.MTZ. GR. HR., D. 37 G. 88 B. 2, 1330 Safer 8.
496
495
110
boyun emek zorunda kald. Bylece htilal Hkmetinin kurulmasnn

nnde hibir engel kalmad497.
Adadaki btn siyasi partiler arasnda uzlama salanmasndan sonra
1912 yl Ocak ay sonunda, mevcut Girit Hkmeti, htilal Hkmetine
dntrld. Yeni Hkmetin geici bir htilal Hkmeti olmas benimsendi.
htilalciler,
htilal
Hkmetinin
kurulmasnn
ardndan
24
Martta
Yunanistanda yaplacak seimlerle ayn anda Giritte de mebus seimi

yaplmasn
ve
Yunan
Meclisine
tekrar
mebus
gnderilmesini
kararlatrdlar498. Yeni htilal Hkmetinin ilk icraat, Osmanl Hkmeti

tarafndan ynetilmekte olan deniz fenerlerine el koymak oldu. kinci icraat
olarak da Yunan Hkmeti armasn tayan kurulu beyannamelerini
konsoloslara verdiler. Ancak konsoloslar bu beyannameleri geri iade ederek
htilal Hkmetini tanmadklar mesajn verdiler499.
htilal Hkmetinin kurulmasyla birlikte Mslmanlar ge zorlamaya
ynelik faaliyetler tekrar artt. Mslman memurlara Yunan Kral adna yemin
etme zorunluluu tekrar uygulamaya konuldu500. htilalci liderlerden Zagoros,
Kefaloyani, Lagozaki ve Kondoros, ilhakn nnde engel olarak grdkleri
Mslmanlara ynelik saldrlar tevik etmeye baladlar. ttihat ve Terakki
Cemiyetinin Resmo Merkezinden Osmanl Hkmetine gnderilen 2 ubat
1327 tarihli mektupta, kendilerine yaplan saldrlar yznden Hanyadaki
konsoloslara mracaat ettiklerini ancak konsoloslarn sorunun zm iin
ciddi bir teebbste bulunmadklarn ve bu sebepten dolay son derece
mitsiz olduklarn bildirerek, Osmanl Devletinden yardm isteniyordu501.
Resmo Ahali-yi slamiyesi Vekil-i Umumisi Ahmet Saki tarafndan tarafndan
stanbula gnderilen telgrafta da Resmoya bal kylerdeki Mslmanlarn
toplu halde ehirlere sndklar bildirilmektedir502.
497
Mslmanlara ynelik
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 88 B. 2, 1330 Safer 8.

BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 94 B. 3, 1327 ubat 2.
499
500
Anadolu, 22 Kanun- Sni 1327.
501
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 94 B. 3, 1327 ubat 2.
502
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 94 B. 2, 1330 Rabulevvel 10; BOA. BEO. NGG.
Kbrs ve Girid Hlsa Defteri, n. 1002 S. 151 D. 8 C. 1, 1327 ubat 16.
498
111
saldrlarn artmas zerine konsoloslarn basksyla asayii salamaya

ynelik baz tedbirler alnmaya baland. Hanyada ldrlen 3 Mslmann
katili sfatyla 30 Hristiyan tutukland503. Fransa da bir sava gemisini Girit
sularna
gnderdi504.
Ancak
alnan
tedbirlere
ramen,
Mslmanlar,
Anadoluya g etmeye baladlar505.

Giritte Mslmanlarn durumunun zorlat bu dnemde, Osmanl
Devleti ile talya arasndaki sava devam ediyordu. Trablusgarpta istedii
baary elde edemeyen talya, sava alann Akdenize yayd ve Osmanl
Devletinin blgedeki durumunu gletirmek iin Yunanistan Girit Rumlar
ile birlikte hareket etmeye davet ederek, ortaya kacak bir savata yardm
etmeyi teklif etti506. talyann Girit Rumlarn tahrik etmeye alt dnemde
Osmanl Devletinin i politikasnda istikrarszlk yaanyordu. Sultan Mehmed
Readn 18 Ocak 1912 tarihinde Meclisi kapatmasyla lke seim srecine
girdi507. ve d sorunlarn artt bu dnemde Said Paa Hkmeti, Giritte
yaanan olaylar karsnda ngiltere, Fransa ve Rusya nezdinde protestoda
bulunmakla yetindi508.
Giritte 24 Martta yaplacak seimlerden nce geici htilal Hkmeti,
grevden alnd ve yerine 5 kiiden oluan yeni bir htilal Hkmeti kuruldu509.
Yeni htilal Hkmeti de Avrupa devletleri tarafndan tannmad510. Seimler
planland gibi 24 Martta Yunanistan seimleri ile ayn gn yapld ve Yunan
Meclisine gnderilmek zere 69 mebus seildi. Seilen bu 69 mebus
arasnda Yunanistann eski Bahriye ve Harbiye Nazr Limpriyani ve
503
Anadolu, 19 ubat 1327.

BOA. BEO. NGG. Kbrs ve Girid Hlsa Defteri, n. 1002 S. 152 E. 2019 D. 8 C. 1, 1330
Rebulevvel 14.
505
zelik, a.g.e., s. 119; Anadolu, 2 Mart 1328.
506
BOA. BEO. NGG. Kbrs ve Girid Hlsa Defteri, n. 1002 S. 154 E. 2037 D. 26 C. 1, 1330
Rebulevvel 15.
507
Mim Kemal ke, Son Dnem Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slm
Tarihi, C.XII, a yayn, stanbul, 1990, s. 255.
508
Trablusgarp Savann balamasndan sonra Osmanl Devletinin Girit Sorununda talyay
muhatap olarak kabul etmemeye balad grlmektedir. Bkz. BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR.,
D. 37 G. 94 B. 2, 1330 Rabulevvel 10.
509
Anadolu, 5 Mart 1328.
510
504
112
Yunanistan mebuslarndan Giritli Poloyorgi511de vard. Limpriyani, Poloyorgi

ve baz Giritli mebuslar, seim tarihini beklemeden Atinaya giderek seim
sonularn burada rendiler512.
Giritteki seimlerden hemen sonra Osmanl Hkmeti, Paris, Londra ve
Petersburg sefirlerine Giritteki gelimeleri protesto etmeleri ve devletleri
tekrar Aday igale davet etmeleri talimatn verdi. Berlin ve Viyana sefirlerine
de Almanya ve Avusturya hkmetlerinden Osmanl Devletinin Girit ile ilgili
teebbslerini desteklemelerinin istenmesi talimat verildi. Yunan Hkmeti
de Giritli mebuslar kabul etmemesi konusunda uyarld. Paris sefiri Rifat
Paa, gnderdii cevapta Fransann ve dier Avrupa devletlerinin Giritli
mebuslarn Yunan Meclisine kabul edilmelerine kar olduunu bildirdi513.
Venizelos da Avrupa devletleri gibi, Giritli mebuslarn Yunan Meclisine kabul
edilmemesi ynndeki tavrn srdrd514.
Hanyadaki konsoloslarn tm uyarlarna ramen Girit Rumlar, Atinaya
mebus gnderme kararlarndan vazgemediler ve Yunan Meclisinin 1
Haziran 1912 tarihindeki alndan nce harekete getiler. 28 Nisanda bir
Yunan vapuru, Hanya ve sfakiyeli 18 mebusu Hanyadan aldktan sonra
dier mebuslar da almak zere Resmo ve Kandiyeye hareket ettii srada
liman dnda Minerva adl bir ngiliz sava gemisi tarafndan durduruldu ve
iindeki mebuslar gzaltna alnd515. Bu olay Giriti kartrd. Adann Rum
halk, mebuslarn serbest braklmalar iin gsteriler yapt. Girit htilal
Hkmeti, Venizelosa ve Yunan Kralna mracaat etti516. Bu gelimeler
zerine Yunan Hkmeti, Avrupa devletlerine mracaat ederek Giritli
mebuslarn Yunanistan seim kanunlarna gre seilmedikleri iin Yunan
Meclisine kabul edilmelerinin mmkn olmadn ve Girit halknn teskin
511
Poloyorgi , 1910 ylnda Venizelos ile birlikte Yunan Meclisine seildikten sonra Girite dnerek
htilal Heyetinde almaya balamt. Bkz. BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001
S. 148, 1330 Rabulevvel 10.
512
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-2 B. 15, 1330 Rebulhir 6.
513
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-2 B. 13.
514
515
EK. 7.
516
Anadolu, 20 Nisan 1328.
113
edilmesi iin mebuslarn serbest braklmas gerektiini bildirdi517. Ancak

Yunanistann bu teebbs bir sonu vermedi ve Giritli mebuslar gzaltnda
tutulmaya devam edildiler.
Yunan Meclisinin al tarihinin yaklamas ile birlikte Giritli ihtilalciler,
Yunan Meclisine mebus gnderme teebbslerinin baarya ulamasna
ynelik faaliyetlerini arttrdlar. Mays aynn sonunda, ngiliz sava gemisinde
tutuklu bulunan 18 mebusun dnda, Giritin deiik limanlarndan gizlice
Atinaya gitmeyi baaran mebus says 35i geti518. Bu gelimelerin yannda,
Girit Maliye Nazr da Mays ay ierisinde Atinaya giderek, Giritli mebuslarn
kabul edilmesi konusunda Yunan Hkmetini ikna etmeye alt ancak
Venizelos, bu istei reddetti. Buna ramen, Maliye Nazr, Atinadaki Giritli
mebuslarla grerek, htilal Hkmetinin Atinadan ayrlmamalar ve Yunan
Meclisine girmeleri yolundaki emrini bildirdi519. Girit Maliye Nazrnn
abalarnn yannda, Giritli mebuslar, Yunan Meclisinin alndan birka
gn nce Veliaht Prens Konstantin ile grtler. Prens Konstantin, bu
grmede,
mebuslara
Yunan
Meclisine
girme
dncelerinden
vazgemelerini tavsiye etti520.

Yunan Meclisi, 1 Haziran 1912de sabah saat 10.00da ald. Giritli
mebuslar beklenildii gibi Meclise girme teebbsnde bulundular. Ancak bu
teebbs, Venizelosun emriyle Meclisin etrafna yerletirilmi olan askerler
tarafndan engellendi. Askerlerin Giritlilere mdahalesi srasnda iddet
uygulanmad. Giritli mebuslar kabul etmeyen Yunan Meclisi, mzakerelerini
tamamladktan sonra Ekim ayna kadar tatile girdiini ilan ederek dald521.
Bu karar zerine Giritli mebuslar, Yunan Meclisinin Ekim ayndan nce
alma ihtimaline kar tekrar Meclise girme teebbsnde bulunmak zere
aralarndan setikleri 10 kiiyi Atinada brakarak, Girite dndler522.
517
Anadolu, 25 Nisan 1328

Ahenk, 18 Mays 1328.
519
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 106, 1328 Mays 7.
520
521
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 112, 1328 Mays 23; Ahenk, 21 Mays 1328.
522
518
114
Giritli mebuslarn Yunan Meclisine girme teebbslerinin baarszlkla

sonulanmas, Giritte htilal Hkmetine kar ayaklanmalarn kmasna
sebep oldu. Haziran ay ierisinde sfakiyenin Apokoron Kazasna bal
Vamos Kasabasnda silahl 120 kii, hkmet dairelerini igal etti. Yine
Vamos Kasabasnda yaplan mitingde, Hkmet istifaya arld. syan ksa
srede Adann dier blgelerine de srad523. Baz ihtilalciler, Giritte
yaanan
karklklara
Avrupa
devletlerinin
dikkatini
ekmek
iin
Mslmanlara saldrma yolunu benimsedi. Osmanl Devletinin Atina sefiri

Muhtar Bey, stanbula ektii 12 Haziran 1912 tarihli telgrafta, ihtilalcilerin
Avrupann dikkatini Giritte yaanan olaylara ekmek iin Kandiyedeki
Spilaniya Camisini kiliseye evirmek ve Spilaniya adndaki slam
Mahallesini de igal etmek niyetinde olduklarn bildiriyordu524.
Giritte, Hkmete kar balayan ayaklanmann nne geilememesi
zerine htilal Meclisi, yeni bir hkmetin kurulmasna karar verdi. Meclisin
grevlendirdii 30 kiilik bir komisyon, Adann ileri gelenlerinden ve parti
bakanlarndan oluan Mielidaki liderliinde yeni bir hkmet seti525.
Hkmetin Mielidaki dndaki yeleri Hac Mihal Yanari, sfakiyanakis ve
Yunanistandan Limbritis olarak belirlendi526. syanclarn faaliyetleri, yeni
Hkmete kar da devam etti ve olaylar ancak Temmuz aynn sonunda
kontrol altna alnabildi527.
Venizelos, 29 Mays 1912 tarihinde Bulgaristan ile Osmanl Devletine
kar ittifak antlamas yapmasna ramen, Slav devletlerine gvenemedii
iin Osmanl Devleti ile ilikileri kopartmamaya ynelik bir politika izledi. Bu
politika gereince, Giritli mebuslarn Yunan Meclisine kabul edilmesine kar
olan
tavrn
Balkan
savalarnn
balad
tarihe
kadar
srdrd.
Venizelosun Balkan savalarnn balamas ile birlikte Giritli mebuslar

Yunan Meclisine kabul ettii ve Yunan Meclisi ile Girit Meclisinin
birletirildiini ilan ettii grlmektedir.
523

BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/28 B. 2, 1330 Cemziyelhir 27.
525
Ahenk, 5, 8 Haziran 1328.
526
Ahenk, 12 Haziran 1328.
527
Ahenk, 17 Temmuz 1328.
524
115
D-1908-1913 DNEMNDE GRT RUMLARININ MSLMANLARI

GE ZORLAMAYA YNELK FAALYETLER
1830 ylnda Avrupa devletlerinin destei ile kurulan Yunanistan, bu

tarihten sonra Osmanl Devletinin aleyhine genilemeyi esas alan Megali
dea hedefini gerekletirmek iin yine Avrupa devletlerinin desteini
salamaya ynelik bir politika benimsemitir. 1830 ylndan sonra Avrupa
devletlerinin emperyalist karlarnn izin verdii lde Megali dea yolunda
ilerleyebilen
Yunanistan,
milli
hedeflerini
gerekletirmeye
ynelik
faaliyetlerini, belli bir plan dahilinde yrtmtr. Yunanistan, Osmanl

topraklarn igal etmeye ynelik faaliyetlerinde baarya ulamak iin Avrupa
devletleri nezdinde propaganda yapma, kilise, kzlha ve ihtilal cemiyetlerini
kullanma, Trk nfusunu imha etme ve ge zorlama gibi vastalar
kullanmtr. Yunanllar, igal edilecek blgelerdeki Trk nfusun imha
edilmesine ynelik eylemlerin, igalin balamasndan nce blgede kurulan
Rum
eteleri
benimsemilerdir
vastasyla
balatlmasn
esas
alan
bir
siyaseti
528
. Bu siyaset, Giritte de izlenmitir. 1898 ylnda Osmanl
askerlerinin Aday tahliye etmesi ile Giritteki ilhak hedeflerine nemli lde
yaklaan Rumlar, bundan sonra Adada kalan Mslmanlar ge zorlamaya
ynelik faaliyetlere baladlar. Rumlar bu faaliyetlerinde cesaretlendiren ey
Giritte askerleri bulunan ngiltere, Fransa, Rusya ve talyann Mslmanlarn
can gvenliinin salanacan taahht etmi olmalarna ramen, bu konuda
gerekli tedbirleri almamalardr. Nitekim, Avrupa devletleri, Girit Rumlarnn
kendi i sava olarak ortaya kan 1905 ylndaki Therrisso syannn
Mslman katliamna dnmesine gz yummulardr529. Ancak tm kt
koullara ramen, Osmanl askerleri ile birlikte Giriti terk edenlerin dnda,
Adada kalan Mslmanlarn saldrlara gs gerdii grlmektedir. Osmanl
askerlerinin Aday tahliye ettii 1898 ylndan sonraki iki yl iinde
528
Mustafa Turan, Yunan Mezlimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli, 1919-1922), Atatrk Aratrma
Merkezi yayn, Ankara, 1999, s. 11-357.
529
Strauss, a.g.m., s. 2108; Emre, a.g.e., s. 90-91.
116
70.000lerden 33.496ya den Mslman nfus, 1900-1908 yllar arasnda

tekrar artt ve 37.000e ykseldi530.
Girit Trklerinin can gvenliinin salanmasn stlenmi olan Avrupa
devletleri,
1908
ylnda
Aday
tahliye
etmeye
balayarak
Trklerin
gvenliinin salanmas iini Adada Yunan subaylar tarafndan oluturulan

yerel gvenlik tekilatna braktlar531. Bundan sonra Girit Trklerini ge
zorlama konusunda daha rahat hareket etme imkan bulan Rumlar, Trklere
ynelik cinayet ileme, ekonomik ve sosyal alanda bask kurma gibi
faaliyetlerini srdrdler. Bu dnemde yerel gvenlik tekilatnn Rumlardan
olumas, sulularn cezasz kalmas ve silah tama yasann sadece
Trklere uygulanmas gibi faktrler, Trklere ynelik saldrlarda tevik edici
bir rol oynad532. 1908-1913 yllar arasnda Trklere ynelik olarak
gerekletirilen siyasi nitelikteki ldrme ve yaralama olaylarndan bazlar
unlardr:
17 Austos 1325 tarihinde akam saatlerinde Resmo Sancann
Ayvasil Kazasna bal Koksara Karyesinde Osman Efendi Korazaki hanesi
iinde ldrld533.
20 Austos 1325 tarihinde Resmo Kazasna bal Katovarsamonero
Karyesinde Subaaki Hseyin Aa ldrld534.
11 Eyll 1325 tarihinde gndz alaturka saat iki de Hanyann Selene
Kazasna bal Pelkano Karyesinde Borlaki Hseyin Aa iftliinin kaps
nnde burnu ve kulaklar kesilerek ldrld535.
27 Haziran 1910 tarihinde Hanya haricindeki Kumkapu Mahallesinde
bir kahvehanenin Rumlar tarafndan baslmas sonucunda Hseyin, Salih ve
dier Hseyin isimli Mslman ar ekilde yaraland. Bu olaydan sonra
Mslmanlarn galeyana gelmesi zerine Hkmet Bakan Venizelos,
530

532
533
EK. 8; mid, 26 Austos 1325; Ahenk, 25 Austos 1325.
534
EK. 9; mid, 26 Austos 1325.
535
531
117
Mslmanlarn youn olarak yaad Hnkr Mahallesine giderek, fkeli

kalabal yattrmaya alt. Yaral Mslmanlardan ikisi olaydan iki gn
sonra ld536.
1910
yl
Temmuz
aynda
Resmo
Kazasna
bal
Palelimno
537
Karyesinde Bekiraki Hasan Aa ldrld
1910 yl Austos aynn banda Resmo Sancann Ayvasil Kazasna

bal Koksara Karyesinde Resmo Mslmanlarnn ileri gelenlerinden 80
yandaki Kacobaki Hasan Aa Rumlarn ldrmek kasdyla yaptklar saldr
sonucunda bandan yaraland538.
8 Austos 1326 tarihinde alafranga saat 10.00da Resmo Kazasna
bal Aponovarsamonoro Karyesinde Hasan Aa hanesinin damnda
uyurken ldrld. Yine Austos aynda Hanya ehrinin dnda Babakopolo
Karyesinde Pirakaki Mehmed Aann kahvehanesi bombaland539.
17 Eyll 1910 tarihinde Resmo Kazasna bal Yeni Karyesinde
Ahmed Aa ldrld540.
24 Eyll 1910 tarihinde akam saat 23.00 sularnda Kalakapusu
Jandarma Karakolhanesinin 10 adm ilerisinde Hseyin Triko adndaki bir
Mslman ldrld. Bu olay zerine Girid Meclis-i Umumisinin Mslman
yeleri, Konsoloslar Meclisi bakan olan Fransz konsolosuna bavurarak,
Mslmanlara ynelik krsal kesimlerde ilenen cinayetlerin son zamanlarda
ehir merkezlerine kaydn bildirerek, Girit Hkmetinden tecavz ve
cinayetlerden
dolay
hapishanelerde
kalan
Hristiyanlarn
miktarn
sormalarn ve Hseyin Trikonun ailesine tazminat verilmesini salamalarn

istediler541.
536

BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 77 M. 89, 1328 Receb 20; BOA. BEO. A.
MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 37, 1328 Receb 20.
538
539
540
541
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 42, 1910 Eyll 25; Tahmisci-zde Mehmed
Mcid, a.g.e., s. 76-77.
537
118
1910 yl Ekim aynn banda Hanya ehrinde 17 yandaki brahim

Toykonaki (?) gece saat 4.00 sularnda evine giderken Kalakapu Jandarma
Karakolu nnde Akrotorlu drt Hristiyan tarafndan pusuya drlerek
bak darbeleri ile ldrld. Olayn karakol nnde olmasna ramen,
katillerin yakalanmas iin bir giriimde bulunulmamas zerine Mslmanlar,
Kalakapu Karakolu yetkililerine mracaat ettiler. Ancak, karakol yetkilileri,
Kalakapu mevkiinin kendi yetki alanlarnn dnda bulunduunu belirterek,
Adliye Konanda bulunan karakola mracaat etmelerini tavsiye ettiler ve
katilleri korumaya ynelik tavrlarn srdrdler542.
1911 yl Ocak aynda Resmo Kazasna bal Ambalaki Kynde evleri
Rumlar tarafndan baslan Hasan ve Hseyin adl Mslmanlar ld, Ali ve
mmi Tahir adl Mslmanlar da yaraland543.
1911 yl Mart aynda Resmo Kazasna bal Palelimno Karyesinden
Recebaki Hasan yine ayn kazaya bal Mondros Karyesi yaknlarnda
ldrld544.
Giritte Rumlarn iledii cinayetlerden Adadaki Mslmanlar arasnda
ve Osmanl kamuoyunda en fazla tepki toplayan, 1911 yl Nisan aynda
Hanyada gerekleti. Rumi takvime gre 11 Nisan Pazartesi gn
akamst Kundurac esnafndan aponaki Musa Usta, dkkanndan evine
giderken Hnkr Mahallesinde jandarma karakoluna 40-50 adm mesafede
ldrld. Ertesi
gn Hanya
Mslmanlarnn tamam
dkkanlarn
kapatarak Hnkr Mahallesinde toplandlar ve Hnkr Camisinde bir miting

dzenledikten sonra aralarndan setikleri bir heyeti protesto amacyla
konsolosluklara gnderdiler. Mitingin sona ermesinden sonra Mslmanlar,
merhum Musa Ustann evine giderek cenazeyi aldlar. Klnan cenaze
namaznn ardndan 4000den fazla kiinin katlmyla slam Kabristanndaki
defin ilemi gerekletirildi545. Osmanl Devleti, bu olay Avrupa devletleri
nezdinde protesto etti. Musa Ustann na defnedildikten sonra geride kalan
542
mdad, 22 Eyll 1326.

544
mid, 23 Mart 1327.
545
mid, 20 Nisan 1327; ttihad, 24 Nisan 1327.
543
119
ei ve 5 ocuu stanbula gnderildi. Yaanan olaylar slam ve dnya

kamuoyuna ispat etmek iin Musa Ustann cesedinin iki adet fotoraf
ekildi546.
1911 yl Haziran aynda Resmo ehrinin Ortakapu mevkiinde Rumlar
tarafndan evi baslan Eskici Mehmed Aa ldrld547.
1911 yl Temmuz aynda Hanya Sancanda birisi Makritizo Kynden
ve birisi de Elyakan Kynden olmak zere iki Mslman ldrld548.
20 Temmuz 1327 tarihinde Kandiyede Kanl Kastel mevkiinde
Subaaki Fehim adl Mslman ldrld. 22 Temmuz 1327 tarihinde de
Hanyaya bal Provolya Karyesinde Rumlarn saldrs sonucunda bir
Mslman ldrld ve bir Mslman da ar ekilde yaraland549.
1911 yl Eyll aynda Resmo Sancanda Mslmanlara ynelik
saldrlar daha da artt. Rumi takvime gre 15 Eyllde Ayvasil Kazasna bal
Frati Karyesinde Kacobaki Hasan Aa ldrld. 18 Eyllde Resmo
ehrinde Kuyumcuzde Hasan Bey urad saldrdan yaralanarak kurtuldu.
20 Eyllde Milopotamo Kazasna bal Rumlu Karyesinde Emin Skalavaki
(?) urad saldr sonucunda yaraland. 22 Eyllde yine Milopotamo
Kazasna bal Kaynarca Karyesinde Haydar Tukaki 4 Mslman kadnla
zeytin toplarken ldrld550.
12 Kanun- Sni 1327 tarihinde Resmo Kazasna bal Kopedyana
Karyesinde Motafaki Hasan ile mahdumu Hseyin ve damad Hac Ahmed
Aa ldrld551.
12 ubat 1912 tarihinde akam saatlerinde Hanyaya bal Kirtomado
Karyesinde Alevaki Mustafa, raki Hasan ve Sudyanaki Hasan avu
ldrld. Bu cinayet, Hanya Mslmanlarnn galeyana gelmesine sebep
546
mid, 20 Nisan 1327; Fotoraf iin Bkz. EK. 10.

548
549
550
BOA. DH. SYS., D. 45 G. 10 B. 3, 1329 evval 13; BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G.
1/8-1 B. 11, 1329 Zilhicce 16; ttihad, 2 Tern-i Evvel 1329.
551
Anadolu, 23 Kanun- Sni 1327.
547
120
oldu. Ertesi gn olay yerinde toplanan Hanya Mslmanlar, Avrupa

devletlerini protesto etmek amacyla cenazeleri mezarlk yerine devletlerin
Halepadaki konsolosluk binalarna gtrmek istediler. Ancak jandarmalarn
bu giriimi engellemesi zerine jandarmalar ile Mslmanlar arasnda kan
arbede de Mslmanlarn zerine ate ald ve bir Mslman ld ve birka
Mslman da ar ekilde yaraland552.
16 Mart 1912 tarihinde Resmo Kazasna bal Kapedyana Karyesinde
Tarla Bekisi Hamzaolu Mustafa bir askeri mfreze tarafndan ldrld. Bu
dnemde artan saldrlar yznden Mslmanlar, zmire g etmeye
baladlar553.
Girit Rumlar, ilhakn nnde engel olarak grdkleri Mslmanlara
ynelik, cinayet ileme dnda, Yunan Kral adna yemin etmeyen memurlar
grevinden alma, ibadet etmeye engel olma554, hapishanelerde tutuklu
bulunan Mslman mahpuslar tek olarak Rum mahpuslarn koularna
koyarak dayak yemelerini salama555, yortu gnlerinde cami minarelerini
kurun yamuruna tutma, Mslman kadnlarn yzlerindeki peeleri yrtmak
suretiyle tacizde bulunma, Mslmanlara ait vakf ve zel mlkleri
yamalama556 ve ekonomik boykot uygulama557 gibi eylemlerde de
bulundular.
Girit Rumlarnn planl bir ekilde yrttkleri Mslmanlar ge
zorlama faaliyetlerinin sonucunda, Adada 1908 ylnda 37.000 civarnda olan
Mslman nfusun 1911 ylnda yaplan nfus saym sonularna gre
27.852 kiiye dt grlmektedir. Ayn nfus saym sonularna gre
Rum nfus 307.812dir558. Giritte Mslmanlara ynelik saldrlar, Adann
Yunanistann hakimiyetine girdii 1913 ylndan sonra da devam etti.
zellikle
552
Birinci
Dnya
Savann
balamasyla
Anadolu, 15 ubat 1327.

BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 108, 1330 Cemziyelhir 4.
554
Kyl, 16 Kanun- Evvel 1324.
555
Mdfaa, 16 Mart 1327.
556
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 32, 1329 Muharrem 26.
557
558
Adyeke, a.g.e., s. 267-268.
553
birlikte
saldrlar
121
younlat559. Yaadklar tm zorluklara ramen, Giriti terk etmemek iin

direnen Mslmanlarn Adadaki varl 1924 ylndaki Trk-Yunan Mbadele
Antlamas ile sona erdi.
E- BALKAN SAVALARI VE GRTN YUNANSTANA KATILMASI
1-Balkan ttifaklar ve Girit Sorunu

Osmanl Devletini, Balkanlardan karmak dncesiyle Srbistan,
Yunanistan, Bulgaristan ve Karadan Osmanl Devletine sava amasyla
balayan ve Osmanl Devletinin malubiyetinden sonra Bulgaristan ile
aralarna sonradan Romanyann da katlm olduu dier Balkan devletleri
arasnda devam eden Balkan savalarnn temelinde Makedonya blgesinin
paylam sorunu yatyordu. Makedonya Sorunu ise 1877-78 Osmanl-Rus
Savandan sonra imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalarndan sonra
ortaya kt. Ayastefanos Antlamasndan sonra muhtariyetini ilan eden
Bulgaristana Dou Rumeli ve Makedonyay iine alan geni topraklar verildi.
Ayn antlama ile bamszlklarn kazanan Srbistan, Karada, Romanya ile
Yunanistan, umduklar toprak kazanlarn elde edemedikleri iin hayal
krklna uradlar. Ayastefanos Antlamas ile Rusyann Balkanlardaki
nfuzunu arttrmasndan rahatsz olan ngilterenin giriimleri sonucunda 13
Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlamas ile Dou Rumeli ve
Makedonya Osmanl Devletine iade edildi. Bu karardan honut olmayan
Bulgaristan, 1885 ylnda Dou Rumeliyi ilhak etti ve 1895 ylndan itibaren
de kurduu eteler vastasyla Makedonyada ayaklanmalar kartmaya
balad560. 1904 ylndan itibaren Rum, Srp ve Ulah etelerinin Bulgar
eteleri ile savamaya balamas, Makedonyada amansz bir mcadelenin
balamasna yol at561.
559

Kocaba, a.g.e., s. 49.
561
Hale vgn, Osmanl Ariv Belgeleriyle 1902-1908 Yllarnda Makedonya (Rumeli Vilayeti)
Sorunu, G. . ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. XII, S. 1-2, 1996, s. 249.
560
122
Makedonya Sorununun ortaya kmasndan sonra ilk ittifak giriimi,

Osmanl Devletini Balkanlardan karmak dncesiyle yapld. 1882 ylnda
Karada, Trklere kar Romanya, Bulgaristan ve Yunanistann katlmyla
bir ittifak kurma giriiminde bulundu. Bu giriimin arkasndan 1883 ylnda
Bulgar Kral, Yunanistana ittifak teklif etti. Bu giriimler, Makedonya
blgesinin paylamnda anlama salanamad iin sonusuz kald. Ayn
sebepten sonusuz kalan bir dier ittifak teebbs de 1891 ylnda
Yunanistan tarafndan Bulgaristan ve Srbistana nerilen Makedonyann
paylam projesidir562.
Balkanlarda Osmanl Devletine kar olan ilk ittifak teebbslerinin
baarszlkla sonulanmasndan sonra Balkan devletleri Bulgaristann
Makedonya blgesindeki etkinliine son vermek iin faaliyetlere baladlar.
Berlin Antlamasndan sonra ngilterenin nfuzuna giren Bulgaristann,
1895 ylndan itibaren Makedonyada etkinliini arttrmas, kendi aleyhine bir
ittifakn olumasna yol at. D politikada ngiltere ile ibirliinden
uzaklam olan Sultan II. Abdlhamitin teebbsleri sonucunda, 1907
ylnda Bulgaristana kar bir ittifak oluturmak amacyla Osmanl Devleti,
Romanya, Yunanistan ve Srbistan arasnda balayan grmeler, 1908
ylnda uzlama ile sonuland. Bu ittifak iin Osmanl Devleti, Girit
konusunda Yunanistana taviz vermeyi kabul etti. Antlamaya gre, Giritin
idaresi Yunan Kralna verilecek, Kral, Adann Padiaha balln resmen
kabul edecek ve Adadaki Mslmanlarn haklar korunacakt. Ancak Osmanl
Devletinde merutiyetin ilan edilmesi ile birlikte ittifak antlamas hayata
geirilemedi563.
1908 yl Ekim aynda Avusturya-Macaristan mparatorluunun BosnaHerseki ilhak etmesiyle, Balkanlarda bu defa Osmanl Devletinin aleyhinde
bir ittifak kurulmas iin faaliyetler balad. 1905 ylndaki Japonya
malubiyetinden sonra tekrar Balkanlar ve Ortadou ile ilgilenmeye balayan
Rusya,
562
563
Avusturya-Macaristan
Kocaba, a.g.e., s. 67-68.

Ayn eser, s. 77.
mparatorluunun
Bosna-Herseki
ilhak
123
etmesinden sonra Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun

Balkanlardaki nfuzunu krmak ve Osmanl Devletini blgeden karmak iin
bir Slav ittifak kurma almalarna balad. Rusyann Belgrad Bykelisi
Hartwing, Ekim 1909da Srbistan ile Bulgaristan arasnda arabuluculuk
faaliyetlerine balad. Grmeler 1910 ylnda da srd ancak bir sonu
alnamad564.
Balkanlarda
Slav
ittifak
kurulmasna
ynelik
almalarn
balamasndan sonra, 1910 ylnda Yunanistann bana geen Venizelos,

Balkan devletleri arasnda kurulmas muhtemel olan bir ittifakta Yunanistann
da yer almasn istiyordu. Venizelosa gre, Yunanistan, ittifak dnda
kalrsa, Slavlarn Trkleri yenmeleri halinde Makedonyadaki paylamdan
faydalanamayacakt565. te yandan Trklerin Slavlar yenmesi, Yunanistann
durumunu da tehlikeye sokabilirdi. Bu yzden Slavlar desteklenmeliydi.
Balkan ttifaklar konusunda Makedonyadaki menfaatleri ncelikli olarak
dnen Venizelosa gre Yunanistan tek bana da olsa Giriti alabilirdi566.
Venizelos, bu dncelerle 1911 yl Mays aynda Times gazetesi muhabiri
J. D. Bourchier araclyla Bulgaristana ittifak teklifinde bulundu ancak
olumlu
bir
yant
alamad567.
Balkanlarda
Osmanl
Devletine
kar
oluturulacak ittifaka katlmak iin aba gsteren Venizelos, Slav devletleri ile
anlaamama durumunda Osmanl Devleti ile bir ittifak yapmay dnmt.
Nitekim, eyhlislam Cemaleddin Efendi, hatralarnda, kesin bir tarih
vermemekle birlikte Hakk Paann sadrazaml (12 Ocak 1910-30 Eyll
1911)
dneminde,
Venizelos
ile
Osmanl
Devletinin
Atina
Maslahatgzarnn, Girit Sorununun, Adann Osmanl hakimiyeti altnda

kalmas ve her sene belli bir miktar vergi vermesi esaslarna dayanarak
564
Ayn eser, s. 68-72.

Alexander Anastasius Pallis, Yunanllarn Anadolu Maceras, (1915-1922), (eviren. Orhan
Azizolu), 2. Bask, Yap Kredi yayn, stanbul, 1997, s. 123; Jean Leune, Megali deann
Yalanc Cenneti, (eviren. Ali Reat), (Bugnk yaz ve dile aktaran. Salhaddin Galip), 1.
Bask, stanbul, 1995, s. 78; Kocaba, a.g.e., s. 73.
566
Pallis, a.g.e., s. 123.
567
565
124
halledilmesi konusunda mutabakata vardklarn ancak bu hususta Sadrazam

Hakk Paann olumlu bir cevap vermediini belirtmektedir568.
29 Eyll 1911 tarihinde talyann Trablusgarpa saldrmas ile balayan
Trk-talyan Sava, Balkanlar devletleri arasnda ittifak grmelerinin tekrar
balamasna sebep oldu. Trablusgarp Savandan yararlanarak yeni
topraklar
elde
etmeyi
planlayan
Bulgaristan
ve
Srbistann
ittifak
grmelerine balamasndan sonra 16 Ekim 1911de de Yunanistan ile

Bulgaristan arasnda grmeler balad. Ancak Yunan-Bulgar grmeleri
Makedonya konusundaki anlamazlk yznden ksa bir sre sonra kesildi.
Yunanistan ile Bulgaristan arasndaki ittifak grmeleri karsnda SrpBulgar
ittifakna
nem
veren
Rusya,
Yunanistann
Girit
yznden
Bulgaristan bir savaa srklemek istediini dnerek, Bulgarlara,

Yunanistan ile ittifak konusunun zerinde durmamalarn tavsiye etti569.
Yunan-Bulgar grmelerinin sonusuz kalmas zerine Venizelos, 1912
ylnda Osmanl Devleti ile ittifak yapmak iin giriimlerde bulundu. Dnemin
brokratlarndan
Mehmed
Selhaddin
Bey,
hatralarnda,
Bulgar-Srp
ittifaknn yaplmasndan sonra Venizelosun, Osmanl Devletinin Atina

Bykelisi vastasyla ittifak teklifinde bulunduunu ancak ttihad ve Terakki
Cemiyetinin buna yanamayacan bilen Sadrazam Said Paann, teklifi
reddettiini
yazmaktadr570.
Ahmet
Emin
Yalman
da
hatralarnda,
Venizelosun, Balkan devletleri ile ittifak antlamas imzalamadan ksa bir

sre nce Talat Bey ile grtn ve grmede kendisinin Yunanistann
i politikasndaki durumdan dolay Giritin ilhakndan vazgeemeyeceini,
Osmanl Devletinin Giritteki srarnn yanl olduunu, bu sorunun bir kenara
braklp, Slav Birliine kar bir ittifak yaplabileceinden bahsettiini ancak
Talat
Beyin
anlatmaktadr
568
Venizelosun
teklifine
olumlu
bir
yant
vermediini
571
eyhlislm Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatralar, (1908-1913), (Sadeletiren. Ziyeddin Engin),

Tercman Gazetesi yayn, stanbul, 1978, s. 73.
569
Armaolu, a.g.e., s. 659-660.
570
Mehmed Selhaddin Bey, ttihad ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl
Hakknda Bildiklerim, (Sadeletiren. Ahmed Varol), nkilb yayn, stanbul, 1989, s. 47-48.
571
Kocaba, a.g.e., s. 87.
125
Osmanl Devleti ile ittifak yapma imkan bulamayan Yunanistan, 13 Mart

1912de Srp-Bulgar ittifak antlamasnn imzalanmasndan sonra Rusyann
aracl ile 29 Maysta Bulgaristan ile ittifak antlamas imzalad572. Bu ittifak
antlamas ile Makedonya konusundaki sorunun zm ileri bir tarihe
ertelendi ve taraflardan birinin Osmanl Devleti ile savaa girmesi halinde
dierinin ona yardm etmesi kararlatrld. Ancak antlamaya konulan ek bir
madde ile Girit yznden Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda bir sava
karsa, Bulgaristann tarafsz kalmas kararlatrld573. Bu ek madde ile
Venizelos, Bulgaristann Girit Sorununa mdahale etme ihtimalini bertaraf
etmi oldu. Bulgar-Yunan ittifak antlamasnn imzalanmasndan sonra 27
Eyll 1912de Bulgar-Karada ittifak antlamas ve 6 Ekim 1912de SrpKarada ittifak antlamas imzalanarak, Balkan ttifaknn oluturulmasna
ynelik almalar tamamland. Rusya, Balkan Devletleri arasnda ittifak
kurulmas iin yrtt almalar srasnda dier Avrupa devletlerinden
tarafndan bir engellemeyle karlamad. ngiltere ve Fransa, Balkan
ttifakn, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluuna kar blgede
bir g oluturulmas dncesiyle destekledi. Almanya ve AvusturyaMacaristan mparatorluu ise Balkanlarda kabilecek muhtemel bir sava
Osmanl Devletinin kazanacan dnerek, Balkan ttifaknn engellenmesi
iin bir giriimde bulunmad574.
Venizelosun, Bulgarlarla yapt ittifak grmelerinin kesintiye urad
dnemlerde, Osmanl Devleti ile ittifak yapmak iin teebbslerde bulunmas
ve bu dnemde iki devlet arasnda en byk sorun olan Girit konusundaki
anlamazlkta Giritli Rum mebuslar Yunan Meclisine kabul etmeyerek,
Osmanl Devleti ile ilikileri koparmamaya ynelik bir politika izlemesi
karsnda, ttihat ve Terakki Cemiyetinin, Sultan II. Abdlhamitin Girit
politikasnn aksine, iktidara geldii ilk gnden itibaren benimsemi olduu
Giritte taviz verilmemesini esas alan politikasn Balkan devletleri arasnda
572
Karal IX, s. 294.

Kocaba, a.g.e., s.74.
574
Talt Paann Anlar, (Yayna hazrlayan. Alpay Kabacal), 3. Bask, letiim yayn, stanbul,
1994, s. 24.
573
126
ittifak grmelerinin yapld dnemde de srdrd grlmektedir. ttihat

ve Terakki Cemiyeti, Giritte taviz verilmemesine ynelik bir politika
benimsemesine karn, Girit Rumlarnn Aday Yunan kanunlarna gre
ynetmesi ve dier ilhak faaliyetleri karsnda, Giriti kontrol eden Avrupa
devletlerinin
donanmalarn
saf
edecek
gte
bir
donanmann
olmamasndan dolay, protestoda bulunmak, Yunanistan savala tehdit

etmek, Yunan mallarna boykot uygulamak, mitingler dzenlemek ve Avrupa
devletlerini greve armak dnda bir ey yapamamtr.
ttihat ve Terakki Cemiyetinin Girit ve Balkan ttifaklar politikasnn
dnemin baz devlet adamlar ve gazetecileri tarafndan eletirildii
grlmektedir. eyhlislm Cemaleddin Efendi, cemiyetin politikasn u
cmlelerle eletirmektedir: Zira slav istilasna kar, milli varln ve
siyasetini korumaa mecbur olan Yunan devletinin bizimle ibirlii yapmas
kendi siyasi menfaati icab olduundan Girit meselesinin hallinde mkul
hareket ederek bu devleti kendi tarafmza ekmek mmkn ve vcip iken,
aksi yaplarak byk bir frsat kaybedildi. Ve bu gibi hatalar yznden Rumeli
tamamyla elden gitti.575
Girit meselesi de her ne sebebe dayanyorsa bytlerek darda
ttihd ve Terakki klpleri eliyle, Adann, eski ekilde hkmet tarafndan
idaresi iin her taraftan Hkmet merkezine telgraflar ektirilerek, stanbulda
da yer yer mitingler yaplarak bu yoldaki istek aa vurulmakta ve halktan
Giridin hangi tarafta dahi olduunu bilmeyen bir takm kimseler Girid bizim
canmz, fed olsun kanmz gibi miyne ternelerle sokaklarda dolatrlp
beyhude yere umm efkar heyecanlandrlmakta idi.576
Girit hakknda yaplan nmayiler ile ona eklenen boykot meselesi
de Yunanllar tamamen gcendirmek ve Msy Venizelosu da zmekle
kalmad, slav hkmetlerince tasarlanan Balkanlarn taksimi olayndan
faydalanabilmek iin, teklif olunan antlamay kabule sevk etti577
575
eyhlislm Cemaleddin Efendi, a.g.e., s. 63.

Ayn eser, s. 74-75.
577
Ayn eser, s. 75.
576
127
eyhlislm Cemaleddin Efendi ile benzer grleri savunan ve kendisi

de bir Giritli olan Gazeteci Bezmi Nusret Kaygusuz da ttihatlarn Giritte
srar etmesinin hatal bir politika olduunu u szlerle ifade etmektedir:
Mays 328 ortalarnda Bulgarlarla Srplarn, az bir mddet sonrada
Yunanllarla Bulgarlarn ittifak duyuldu. Bunlarn birlemesi iyi bir almet
deildi. Bizim iin yeni bir gailenin hazrlanmakta olduu anlalyordu. Girit
meselesini halletmi olsaydk, Yunann bu ittifaka girmesini nlemi olurduk.
Lkin demogoji siyaseti bizi realiteyi grmekten uzaklatrd. Girit, filhakika
bizim canmz idi. Fakat Girit Trkleri Anadoluya hicret etmi, muhtelif yerlere
yerlemiti. Onlar Adaya iade etmek g. Hepsini tekrar Girite sevk etsek
dahi, byk ekseriyet yine Rumlarda. Bundan maada, Giriti muhafaza
edebilmek iin kuvvetli bir donanmaya ihtiya var. O halde yaplan
nmayiler hep botu. Yunanllar panislavizm siyasetinden korktuklar ve
yalnz olarak Trkiye ile baa kamayacaklarn dndkleri iin, evvelce
bizimle anlamaa ok istekli idiler. Eski Yunan bavekillerinden Mavro
Mihalisin, Skulidesin ve nihayet Venizelosun o yolda ciddi baz teebbsleri
olmutur. Vaki teklifler karsnda bizimde biraz basiret ve fedakarlk
gstermemiz lazmd. Fakat siyaset nerede, ttihatlar nerede ?578
Giritteki srar yznden Yunanistan ile ittifak yapma frsatn kard
ynnde eletirilere maruz kalan ttihat ve Terakki Cemiyetinin genel olarak
da bir Balkan ittifak politikas yoktu. Bunda en nemli etken, Cemiyetin
yneticilerinin, kabilecek bir savata btn Balkan devletlerini yenecek
gce sahip olduklarn dnmeleriydi. Bu dnce Avrupa devletleri
arasnda da hakimdi. Ancak Balkan savalarnn balamasndan ksa bir sre
sonra ordudaki sorunlarn gzard edilerek, lkeyi byk skntlara sokacak
bir savaa girildii ortaya kt.
2-Birinci Balkan Sava ve Osmanl Devletinin Giritteki Tm
Haklarn Balkan Devletlerine Brakmas
Yunan Meclisinin 1912 yl Haziran ay banda gerekletirilen
alnda, Giritli mebuslarn mzakerelere katlmasn reddederek Ekim
578
Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir, 1955, s. 109.
128
ayna kadar tatile girme karar almasndan sonra Girit mebuslar konusu,
Yunan siyasetinin gndeminden dmt. Ancak Yunan Meclisinin al
tarihinin yaklamas ile birlikte Atinada bulunan Giritli mebuslarn Yunan
Meclisine alnp alnmayacana ilikin tartmalar tekrar balad. Bu konu
Eyll ayndan itibaren Venizelos Hkmetine sknt yaatmaya balad.
Venizelos, Balkan devletleri ile ittifak antlamalar yapm olmasna ramen
Giritli mebuslarn durumu ile ilgili Osmanl Devleti aleyhine herhangi bir
beyanatta bulunmuyordu. Buna kar, Yunan halk Giritli mebuslarn Meclise
kabul edilmesinden yanayd. Eyll ay ierisinde halkn Giritli mebuslar zorla
Meclise sokacana dair sylentilerin kmas zerine Hkmet, iki snf
Yunan ihtiyat askerini tedbir olarak silah altna ald579.
Uzun sredir Yunan Meclisine girmek iin mcadele eden ancak,
Venizelosun engellemeleriyle karlaan Giritli mebuslarn n Balkan
savalarnn balamasyla birlikte ald. Venizelos, Balkan devletlerinin 30
Eyll 1912 tarihinde seferberlik ilan etmeleri ile birlikte Osmanl Devletine
verdii teminatlardan geri adm atabileceini duyurarak, Giritli mebuslar
Meclise kabul edeceinin iaretini verdi580. Bu aklamann ardndan
Karadan 8 Ekimde Osmanl Devletine sava ilan etmesiyle birlikte 10
Ekimde Girit Meclisi ile Yunanistan Meclisinin birletirildii ilan edildi581.
Bylece Yunanistan, ilhak resmen kabul etmi oldu. Bu gelimelerin
ardndan Yunan Meclisinin 14 Ekimdeki alnda, 40 kadar Giritli mebus,
byk bir trenle Meclise kabul edildi582.
Giritli mebuslarn Yunan Meclisine kabul edilmesi zerine Gazi Ahmet
Muhtar Paa Hkmeti, Avrupa devletleri nezdinde Yunan Hkmetinin
kararn protesto etti ve Atina elisini geri ararak Yunanistan ile ilikilerini
kesti583. Bu olaylarla iki taraf arasnda kmas beklenen sava iinde yeterli
gereke yaratlm oldu584. Srbistan ve Bulgaristann 17 Ekimde Osmanl
579
BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 180 M. 1605, 1330 evval 11.
581
582
Adyeke, a.g.e., s. 294; Kocaba, a.g.e., s. 155.
583
Tukin, a.g.m., s. 803; Ahenk, 4 Tern-i Evvel 1328.
584
Adyeke, a.g.e., s. 294; Ahenk, 5 Tern-i Evvel 1328.
580
129
Devletine sava ilan etmesinin ardndan Yunanistan da savaa girdi.

Balkanlardaki gelimeler zerine Osmanl Devleti, 18 Ekimde imzalanan Ui
Antlamas ile talya ile devam eden savaa son verdi.
Balkan Savan Osmanl Devletinin kazanacan dnen ngiltere,
Fransa ve Rusya, sava sonunda yaanacak toprak deiikliklerini kabul
etmeyeceklerini ve statkonun korunacan akladlar. Sz konusu
devletler, Giritteki gelimeler karsnda da ayn politikay srdrdler ve
sava devam ettii mddete, Giritteki Osmanl hakimiyetinin korunacan
Osmanl Hkmetine bildirdiler585. Ancak, Giritli mebuslarn Yunan Meclisine
girmesine mdahalede bulunmadlar.
Venizelos, Giritli mebuslar Yunan Meclisine kabul ettikten sonra Girit
Hkmetinden Aday ynetmeye devam etmelerini, seimleri Yunan
Anayasasna gre yapmalarn ve Mslmanlarn gvenliini salamalarn
istedi586. Venizelosun Girite ynelik ilk icraat, bir Yunanl vali atamak oldu.
Girit Genel Valisi olarak atanan Dragomis, 26 Ekimde grevine balad587.
Yunanistann Giriti bir vilayeti gibi ynetmeye balamasnn yannda
Balkan Savann balamasyla birlikte Adada Yunan ordusu iin gnlller
kaydedilmeye baland. Trk-Yunan savann balad gnlerde, 2 Yunan
vapuru, Giritli gnlller ile 1800 adet Girit Milis askerini Suda Limanndan
alarak Yunanistana hareket etti. Bu gelimeler zerine ngiltere, Giritin
tarafszln korumak ve Giritlilerin Yunanistana gitmesini engellemek iin 8
zrhl ve bir miktar torpidoyu Suda Limanna gnderdi ve Aday ablukaya
ald588. Alnan tm nlemlere ramen ok sayda Giritli, Yunan ordusuna
katlmay baard. Aralk ay banda cephelerde grev yapan Giritli says
8000e ulat. Ayn dnemde Yunan ordusuna katlan Giritli jandarma says
da 6000e ulat. Yunanistana giden gnlllere politikaclardan da katlanlar
oldu. Eski nazrlardan Haralambos Polokorekis, sfakiyelilerden oluan
585

587
588
586
130
gnll birliklerinin bana geirildi589. Yunan Genelkurmay, sava srasnda

sadece Giritlilerden oluan Garibaldi Tmenini kurdu590. Giritte savaa
katlanlarn aileleri iin iane defterleri ald. Kasm aynda bu aileler iin 16.
768 Drahmi topland591.
Savan balamasyla birlikte Ada Rumlar arasnda ortaya kan
heyecan, Mslmanlara ynelik saldrlarnda artmasna neden oldu. Daha
Balkan devletlerinin seferberlik ilan ettii gnlerde balayan saldrlar592,
sava baladktan sonra da devam etti ve Mslmanlar, ksa srede
evlerinden kamayacak duruma geldi593. Rumlar, Mslmanlarn dnda
Osmanl bayrana da saldrdlar. Kasm aynn banda Suda Limannda
ekili olan Osmanl bayra indirildi ancak Sudada askeri gleri olan
devletlerin mdahalesi ile bayrak tekrar ekildi594.
Balkan Savanda beklenenin aksine Osmanl kuvvetleri btn
cephelerde baarsz oldu. Kara savalarnn yan sra deniz savanda da
Osmanl donanmas, Yunan donanmas karsnda varlk gsteremedi.
Kasm aynn banda savan nasl sonulanaca belli olmutu595. Yunan
donanmasnn baars, ngiltereyi Adalar Denizini Yunanistan vastasyla
kontrol etme politikasna yneltti. ngilizler, Yunanistan kullanarak talyay
Adalar Denizinden karmaya ynelik planlar yapmaya baladlar596. D
politikasn iktidara geldii 1910 ylndan itibaren ngiltere ile ittifak yapma
589
Ahenk, 27 Tern-i Sni 1328.

Trsan, a.g.e., s. 125.
591
Ahenk, 27 Tern-i Sni 1328.
592
Hanyal Hamidbeyzde Mehmed Zeki ve arkadalar, Osmanl Hkmetine gnderdikleri bir
varakada, Balkan hkmetlerinin sava hazrlklarna balamalarndan dolay balayan Hristiyan
saldrlarna kar Mslmanlarn korunmas iin Avrupa devletleri nezdinde teebbste
bulunulmas isteniyordu. Bkz. BOA. BEO. NGG. Girid Tezkir Defteri, n. 1001 S. 189 M. 202,
1330 Zilkde 3.
593
594
595
Balkan devletleri karsnda tutunamayan Osmanl kuvvetleri, Ekim aynn sonunda btn
cephelerde geri ekilmeye balad. Bulgarlar Edirneyi, Yunanllar Yanyay ve Karadallar
kodray kuatt. 8 Kasmda Selanik Yunanistann eline geti. Bkz. Armaolu, a.g.e., s. 669;
Adalar Denizindeki savata da Yunan donanmas, Osmanl donanmasna stnlk salad ve 21
Ekimde Limni, 31 Ekimde Gkeada ve Taoz, 1 Kasmda Semadirek, 3 Kasmda Bozcaada,
17 Kasmda Nikarya, 21 Kasmda Midilli ve 24 Kasmda Sakz Adas Yunanllarn eline geti.
Bkz. Necdet Hayta, Ege Adalar Meselesi ve Ege Adalarnn Trk Hakimiyetinden k,
Osmanl, C. II, Yeni Trkiye yayn, Ankara, 1999, s. 534.
596
imir II, s. XXV.
590
131
hedefine ynlendiren Venizelosun Yunanistandaki gcn korumas, ngiliz

Hkmetinin iine geliyordu. Dnlen ittifakn gerekletirilmesi iin 10
Kasm 1912 tarihinde ngiltere Maliye Bakan Lloyd George ile Yunanistann
ngilteredeki temsilcisi John Stavridi, Londrada bir grme yapt.
Grmede Lloyd George, Giritin Yunanistana verileceini bildirdi. Bu
grmeden sonra Kasm ay ierisinde Lloyd George, Deniz Bakan Winston
Churchill ve John Stavridi arasnda mzakereler tekrar balad. Bu
mzakerelerde Winston Churchill, muhtemel bir savata Adriyatik Denizinin,
Avusturya ve talya donanmalarna kar kapatlabilmesi iin Kefalonya
Adasndaki Argostoli ssnn ngiliz donanmasnn kullanmna almasn
istedi. Bu talep, Stavridi tarafndan kabul edildi. ssn kullanma almasnn
karlnda, Kbrsn Yunanistana braklmas ve Balkan Sava sonunda
yaplacak bar grmelerinde, Selanik ile Adalar Denizindeki adalar
konusunda Yunan Hkmetinin desteklenmesi kararlatrld. Mzakerelerde
uzlama salanan dier bir husus da Adalar Denizinde Yunan hakimiyeti
kurulduktan sonra Yunan donanmasnn, ngiliz ticaretini korumak iin polislik
grevi yapacak olmasyd. Bu kararlar, Venizelos ile Lloyd George arasnda
16 Aralk 1912 tarihinde Londrada yaplan grmede onayland. ngilizYunan Antlamas, Fransa tarafndan da desteklendi597.
ngiltere ile Yunanistann stratejik ibirliine yneldii gnlerde, Balkan
Savanda Mttefik glerin Osmanl Devletine kar stnl devam
ediyordu. Cephelerdeki baarszlklar zerine istifa eden Gazi Ahmet Muhtar
Paa Hkmetinin yerine kurulan Kamil Paa Hkmetinin de savataki
kt gidii durduramamas zerine Osmanl Devleti, atekes istemek zorunda
kald. Osmanl Devletinin isteine Mttefik devletlerin olumlu yant vermesi
zerine 3 Aralk 1912 tarihinde atekes antlamas imzaland. Balkan
devletlerinin temsilcileri ile Osmanl Devletinin temsilcilerinin katlmyla 16
Aralkta balayan Londra Konferans toplantlarnda, Balkanl mttefikler, 23
Aralkta bar artlarn bildirdiler. Bu artlarda, Trklerin Tekirda-Midye
snrnn batsndaki topraklar terk etmesi, Adalar Denizindeki adalar
597
Smith, a.g.e., s. 29 vd.
132
brakmas ve Giritten vazgemesi isteniyordu. Bu isteklere cevap olarak, 28

Aralkta Mustafa Reid Paa, Giritin byk devletler ile Osmanl Devletinin
arasnda bir mesele olduunu bildirdi ve dier toprak taleplerini de reddetti598.
Balkan devletlerinin toprak taleplerinde srar etmesi zerine Osmanl Devleti,
1 Ocak 1913 tarihinde sunduu teklifte, Girit konusundaki karar byk
devletlere brakacan, Edirnenin batsndaki btn topraklar brakacan
ancak Adalar Denizindeki adalardan taviz vermeyeceini bildirdi. Kamil Paa
Hkmetinin bu teklifi, Osmanl Devletinin artk Giriti gzden kardn
gsteriyordu. Ancak Mttefik delegeleri, Edirne ve Adalar Denizindeki adalar
konusundaki srarlarn srdrmenin yannda Giritten de vazgeildiinin
aklanmasn istiyorlard. Osmanl Hkmeti, son teklif olarak, 6 Ocakta
Edirne ve Adalar Denizindeki adalarn Osmanl Devletinde kalmas
kouluyla Giritteki tm haklarndan vazgeeceini bildirdi. Ancak Balkan
devletlerinin Edirne ve Adalar Denizindeki srarlarndan vazgememeleri
zerine konferans bir sonuca ulamadan dald599.
Bar grmelerinden bir sonu alnamamas sebebiyle savan tekrar
balama ihtimalinin ortaya kmas, Avrupa devletlerini telalandrd. Savan
tekrar balamasn istemeyen ngiltere, Rusya, Fransa, talya, Almanya ve
Avusturya-Macaristan mparatorluu, 17 Ocak 1913 tarihinde Osmanl
Hkmetine verdikleri
ortak
notada,
Osmanl Devletinin Edirneden
vazgemesi ve Adalar Denizindeki adalar ile ilgili karar kendilerine

brakmasn istedi. Notada, Giritten bahsedilmedi. 23 Ocakta Bb- li
Baskn ile iktidara gelen Mahmut evket Paa Hkmetinin, devletlerin bu
isteklerini reddetmesi zerine 3 ubatta sava tekrar balad600.
Osmanl Hkmeti tarafndan istekleri reddedilen devletlerden ngiltere,
Fransa, Rusya ve talya, savan tekrar balamas ile birlikte ortada
imzalanm hibir resmi antlama olmamasna ramen, Giriti Yunanistana
teslim etmek iin harekete geti. 13 ubatta Suda Limanndaki Osmanl
bayra ile garantr devletlerin bayraklar ngiliz amirali tarafndan indirildi.
598
imir I, s. CXLVIII-CXLIX.
imir I, s. CLI-CLXI; Karal IX, s. 332.
600
Armaolu, a.g.e., s. 677-678.
599
133
Ertesi gnde Rumlar, Suda Limannda Yunan bayra ektiler601. Osmanl

Devleti, bu olay devletler hukukuna ve Avrupa devletlerinin taahhtlerine
aykr olduu gerekesiyle protesto etti602. Ancak, Osmanl Devletinin tepkisi,
alnan karar deitirmedi ve devletler Yunan bayrann Suda Limanna
ekilmesinden sonra Giritteki donanmalarn ekerek Aday tahliye ettiler603.
Avrupa devletlerinin Giritten ayrlmasndan sonra Osmanl basnnda,
Mart ay ierisinde Resmodaki Mslmanlara ynelik saldrlarn tekrar
baladna dair haberler kmaya balad604. Buna kar, ngilterenin
Kandiye Bakonsolosu Wratslaw, Dileri Bakan Sir Edward Greye
gnderdii 12 Nisan 1913 tarihli telgrafta, son 6 ayda Giritte durumun sakin
olduunu ve son zamanlarda Mslmanlara ynelik zulm yaplmadn
bildiriyordu. Wratslaw, ayn telgrafta, Adann artk fiilen Yunanistann bir
paras haline geldiini de belirtiyordu. Nitekim Bakonsolos, yine Dileri
Bakanna gnderdii 18 Nisan 1913 tarihli telgrafta, Yunanistan Maliye
Bakannn emriyle btn Yunan mallarnn Girite gmrksz gireceine dair
genelgenin, 17 Nisan 1913 tarihli Girit Resmi Gazetesinde yaynlandn
bildirmektedir605. Bu gelimelerin yannda, Mays aynn banda Girit Genel
Valisi Dragomis, Adann her tarafnda Yunan kanunlarn uygulamaya
balad606.
Yunanistan, Giriti kendi vilayeti olarak ynetmeye devam ederken,
Osmanl Devletinin cephelerdeki baarszlklar, Mahmut evket Paa
dneminde de devam etti. 1913 yl ubat aynn ilk yarsnda ortaya kan
Bolayr Bozgunundan sonra 6 Martta Yunanllar, Yanyay, 26 Martta da
Bulgarlar, Edirneyi ele geirdi. Bolayr Bozgunundan sonra ubat ay
sonunda devletlerin arabuluculuunu isteyen Osmanl Hkmetine bekledii
601
Ahenk, 4 ubat 1328; imir I, s. CLXXXVIII.

Ahenk, 6 ubat 1328.
603
imir I, s. CLXXXIX.
604
Ahenk gazetesinde kan habere gre Hristiyanlar, Turun ve Ankebut camilerini zaptederek,
kiliseye evirme teebbsnde bulundular ancak bu teebbs Mahalli Hkmet tarafndan
engellendi. Bunun yannda, minarelere binlerce kurun sklarak camilerde ezan okunmasnn
engellenmesi ve ardan geen slamlara ie, kadeh, patates gibi cisimlerin atlmas eklinde
saldrlar gerekletirildi. Bkz. Ahenk, 5 Mart 1329.
605
imir I, s. CCIX-CCX.
606
Ahenk, 21 Nisan 1329.
602
134
cevap, 31 Martta geldi. Devletler, Osmanl Hkmetine verdikleri notada,

Arnavutluk hari, Midye-Enez hattnn batsndaki topraklarn Balkan
devletlerine
braklmasn,
Arnavutluk
snrlarnn
devletler
tarafndan
izilmesini, Adalar Denizindeki adalarn kaderinin devletler tarafndan tayin

edilmesini, sava tazminatnn sz konusu olmamasn ve Osmanl
Devletinin Girit zerindeki tm haklarndan vazgemesini talep ettiler607.
steklerin
ar
olmas
zerine
Sadrazam
Mahmut
evket
Paa,
Bakumandan Vekili Ahmet zzet Paaya, savaa devam edilebilip

edilemeyeceini sordu. Ahmet zzet Paann savaa devam etmenin
mmkn olmadn bildirmesi zerine devletlerin istekleri kabul edildi608.
Makedonyann paylalmas konusunda aralarnda anlamazlk kmaya
balamas ve byk devletlerin basklar sebebiyle Osmanl Devletine
sunulan artlar, Balkan devletleri de kabul etmek zorunda kald609. 30 Mays
1913 tarihinde taraflar arasnda imzalanan Londra Bar Antlamasnda,
Avrupa devletlerinin 31 Mart 1913 tarihinde Osmanl Devletine verdikleri
notada belirtilen artlar, aynen kabul edildi. Antlamann Girit ile ilgili olan 4.
maddesinde, Sultann Girit zerindeki btn haklarn Balkan devletlerine
brakt belirtildi610. Bu madde, Giritin Yunanistana braklmas anlamna
geliyordu. Zaten fiilen Osmanl Devletinin elinden km olan Adann
durumu, Londra Antlamas ile resmiletirilmi oldu.
3-kinci Balkan Sava ve Giritin Yunanistana Katlmas
Osmanl
Devletini
malup
eden
Balkan
devletlerinin
Londra
Antlamasndan sonra Makedonya ve Arnavutlukun paylam konusunda

anlamazla dmeleri, Balkan Savann tekrar balamasna sebep oldu.
Yunanistan ve Srbistann, Bulgaristan Makedonyadan karmak iin ittifak
yapmas zerine Bulgarlar, bu iki devlete kar, 29 Haziran 1913te saldrya
geti. Bu gelimeler zerine topraklarn geniletmek isteyen Romanya ve
Karada, Bulgaristana saldrarak savaa katldlar. Balkan devletlerinin kendi
607
Armaolu, a.g.e., s. 678-679.

Kocaba, a.g.e., s. 210-211.
609
610
608
135
aralarnda savaa tutumas, Osmanl Devletini, Edirneyi geri almak iin

harekete geirdi. 11 Haziranda Mahmut evket Paann ldrlmesinden
sonra iktidara gelen Said Halim Paa Hkmeti, 21 Temmuzda Edirneyi
Bulgarlardan geri almay baard. Bulgaristan, Edirneyi kaybetmenin yannda
dier Balkan devletlerine de malup olunca, bar istemek zorunda kald ve
Balkan devletlerinin kendi aralarnda imzaladklar 10 Austos 1913 tarihli
Bkre Antlamas ile kinci Balkan Sava sona erdi611.
Bulgaristana saldrarak kinci Balkan Savana girmi olan Osmanl
Devleti, Balkan devletleri ile ayr ayr antlamalar imzalad. Osmanl Devleti
ile Yunanistan arasndaki bar grmeleri, Temmuz aynn sonunda
balad. Londra Antlamas ile Yunanistana terk edilmesi kesinleen Girit
Adasnn gndeme getirilmedii mzakerelerde, aznlklarn ekonomik ve
sosyal haklar ele alnd612. Trk-Yunan grmeleri devam ederken, Giritin
Yunanistana ilhaknn ilan edilecei resmi tren iin Adaya gelmesi
beklenen Venizelosa yaplacak karlama treninin hazrlklar, Eyll aynda
balad. Ayn gnlerde, Venizelosun gelmesi sebebiyle yaplacak gsterilerin
kendilerine ynelik bir saldrya dnmesinden korkan Mslmanlar, endieli
bir bekleyi iine girdiler613.
Trk
ve
Yunan
heyetleri
arasndaki
bar
grmelerinin
neticelenmesinin ardndan iki devlet arasnda 14 Kasm 1913 tarihinde Atina

Antlamas imzaland. Antlamann 15. maddesi ile iki taraf, 30 Mays 1913
tarihli Londra Antlamasnn kendileriyle ilgili olan ksmlarn tekrar
onayladlar. Antlamann dier maddeleri, Mslman ve Rum aznlklarn
sosyal, ekonomik ve dini haklarnn karlkl olarak garanti altna alnmas ile
ilgiliydi. 12. madde ile Yunanistandaki Mslman aznln dini hizmetlerinin
slam cemaatinin setii eyhlislama bal mftler tarafndan yerine
getirilmesi ve vakflarn ynetiminin de slam cemaatine braklmas
611
Kocaba, a.g.e., s. 214-216.

Karal IX, s. 346-347.
613
Ahenk, 2 Eyll 1329.
612
136
kararlatrld614.
Bu
madde
gereince,
Girit
Mslmanlarnn
dini
hizmetlerinin yerine getirilmesi ve slam vakflarnn ynetimi grevleri,

Giritteki Cemt-i slmiye tekilatlarna brakld615.
Atina Antlamasnn imzalanmasndan sonra Giritte, Venizelos ile
birlikte Kral I. Konstantinin de katlaca ilhak merasimi iin yaplan
hazrlklar, Aralk aynn banda tamamland. Kral Konstantinin, 13 Aralkta
Hanyaya ulamas ile birlikte ehirde byk enlikler dzenlendi. Dini ayinin
ardndan
Avrupa
devletlerinin
konsoloslar,
Krala
tebrik
ziyaretinde
bulundular. Girit Genel Valisi Rofos, Kral, konsoloslar ve Adann ileri

gelenlerine yemek verdi616. 14 Aralk gn Kral Konstantin, Venizelosun da
hazr bulunduu trende, Hanya Kalesine Yunan bayran ekerek, Giritin
Yunanistana katldn resmen ilan etti617.
Giritin
Yunanistann
hakimiyetine
girmesinden
sonra
Adadaki
Mslmanlar, 1914 yln asayi sorunu yaamadan geirdiler. Ancak Birinci

Dnya Savann balamas ile birlikte Mslmanlara ynelik saldrlar tekrar
balad. zellikle 1915 ylnda Anadoludan gelen Rum gmenlerle
Mslmanlar arasnda ciddi asayi sorunlar yaand. 1914-1916 yllar,
Adadaki Mslmanlar asndan k dnemi oldu618. Giritteki Trk
varlnn sona ermesi ise 1924 ylnda imzalanan Trk-Yunan Mbadele
Antlamas ile oldu. Bu antlama ile 30.000den fazla Trk, Anadoluya g
etti619. Adadan ayrlan Trklerin yerine Anadoludan 32.671 Rum gmen
getirildi620.
614
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. II, Ksm. III, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn,
Ankara, 1983, s. 245.
615
Giritteki Cemt-i slmiye tekilatlar, 1899 ylndan itibaren Adadaki Trk nfusun hzla
azalmaya balamas ile birlikte, aznlkta kalan Mslmanlarn dini ve sosyal faaliyetlerini
yrtmek zere Hanya, Kandiye ve Resmoda kurulan ve denetimi Adadaki mftnn
sorumluluuna verilen kurululardr. Bkz. Adyeke, a.g.m., s. 69.
616
Ahenk, 3 Kanun- Evvel 1329.
617
imir II, s. XXII; Damal, a.g.e., s. 111; Ahenk, 4 Kanun- Evvel 1329.
618
619
620
137
SONU
Akdenizde stratejik bir mevkide yer alan Girit zerindeki gelimeler tarih
boyunca blgede hakimiyet kuran devletlerin politikalar erevesinde
ekillenmitir. Baka bir ifade ile Osmanl Devletinin, siyasi ve ekonomik
alandaki gszl sebebiyle, Girit Sorununun tarihi geliimi, ark
Meselesinde rol oynayan devletlerin politikalarna bal kalmtr.
1669da Trkler tarafndan fethedilen Girit, fetihten sonra idari adan
olduu gibi ekonomik adan da ayrcalkl bir yapya kavuturulmutur.
Adadaki Osmanl hkmranlk haklarnn devletleraras ilikilerde tartma
konusu olmaya balamas, 1821 tarihinde Morada kan Rum isyan
sonrasnda ngiltere, Fransa ve Rusyann destei ile 1830 ylnda
Yunanistann kurulmas ile balamtr. Bu tarihten sonra Yunanistan kendi
emperyalist karlar iin kullanmaya alan Avrupa devletleri, Giritte kan
Rum isyanlarna mdahalede bulunmaya baladlar. Bu durum, Girit
Sorununun ark Meselesinin bir paras haline gelmesine yol at.
Girit, 3 ubat 1830 tarihli Londra Antlamasnda, Yunan Devletinin
snrlarnn dnda braklm ise de bu tarihten sonra Rumlar, Aday
Yunanistana ilhak etmek iin sk sk isyanlar karttlar.
19. yzyln sonuna kadar, Girit Sorunu zerinde etkili olan devletler,
ngiltere ve Rusya olmutur. Osmanl Devletini paralamaya ynelik
faaliyetlerini, Yunanistann kurulmasndan sonra da srdren Rusya, Girit
Rumlarnn ilhak faaliyetlerini destekledi. Buna kar, Rusyann Akdenize
inmesini nlemeye ynelik bir politika izleyen ngiltere, Giritteki Osmanl
hakimiyetini
destekledi.
ngilterenin
bu
politikas,
Giritteki
Osmanl
hakimiyetinin 19. yzylda varln korumasnda nemli rol oynad.

Avrupa devletlerinin Girit Sorununa ilk kez mdahale etmesi,
Yunanistann ve Rusyann tahrikleri sonucunda 1866 ylnda kan isyan
srasnda oldu. Osmanl Devletinin isyan kontrol etmekte zorlanmas zerine
Rusya, Fransa, talya ve Prusya, isyanclarn lehinde baz taleplerde
138
bulundular. Buna kar, ngiltere ve Avusturya, Giritteki Osmanl hakimiyetini

destekleyen bir politika izledi. Girit Sorunu yznden 9 Ocak 1869 tarihinde
toplanan Paris Konferansnda, ngilterenin Osmanl Devleti lehinde arln
koymas sonucunda, Yunanistann Giritteki tahriklerine son vermesini
isteyen bir tavsiye karar alnd.
30 Eyll 1867 tarihli ferman ile Rumlara geni imtiyazlar verildi. Bu
imtiyazlar, Osmanl Devletinin Adadaki otoritesinden Rumlar lehine verdii
ilk tavizler oldu. Girit Rumlar ve Yunanistan, bu imtiyazlar ilhak yolunda bir
aama olarak deerlendirerek, bundan sonra da isyan faaliyetlerine devam
ettiler.
Yunanistann, 30 Eyll 1867 tarihli Islahat Fermannn uygulamaya
konulmasndan sonra da Giritteki tahriklerine devam etmesi ve Rusyann
Yunanistana destek vermesi, Girit Sorununun ksa sre ierisinde
devletleraras bir sorun haline gelmesine yol at. Yunanistan, 1877-1878
Osmanl-Rus Sava srasnda Girit, Epir ve Teselyada isyanlar kartt.
Rusya da savatan sonra imzalanan Ayastefanos Antlamasna, Giritte
1868 ylnda uygulamaya konulan slahatlarn geniletilmesini ngren bir
madde koydurdu. Rusyann Giritte etkinliini arttrmasndan rahatsz olan
ngiltere, Berlin Antlamasna, Giritte yaplacak slahatlarn tm Avrupa
devletlerinin kontrolne girmesini salayan bir madde koydurdu. Bu madde
ile Girit Sorunu, Avrupa devletlerinin bir sorunu haline geldi. Osmanl Devleti,
Berlin Antlamas gereince, 25 Ekim 1878de Halepa Szlemesi ad verilen
yeni bir slahat programn uygulamaya koydu. Halepa Szlemesi ile
Rumlara 30 Eyll 1867 tarihli fermanla verilen ayrcalklar geniletildi. Bu
durum, Adann merkezi ynetimle olan balarnn zayflamasna yol at.
Berlin Antlamasnn imzalanmasndan sonra Sultan II. Abdlhamitin
Girit Sorununa yaklam da ak bir ekilde ortaya kt. Antlamann 24.
maddesinde, Epir ve Teselyada Yunanistan lehine snr deiiklii
ngrlyordu. Sultan II. Abdlhamit, Yunanistann Epir ve Teselyadaki
isteklerine kar, lkenin zerinde siyasi ve ekonomik adan yk olarak
139
grd Giriti pazarlk konusu yapmak istedi. Ancak, ngilterenin tepki

gstermesi sonucunda, bu dnce uygulamaya geirilemedi.
Halepa Szlemesinin uygulamaya konulmasndan sonra da Rum
isyanlar devam etti. Rumlara verilen ayrcalklarn sorunu zmemesi
zerine Sultan II. Abdlhamit, 1889 ylnda Halepa Szlemesini snrlandrd
ve merkezi idarenin otoritesini glendirmeye ynelik tedbirler ald. Halepa
Szlemesinin snrlandrlmas, Rumlarn, 1895 ylnda byk bir isyan
balatmasna sebep oldu. Bu isyan, Osmanl Devletinin Giritteki hakimiyetini
fiilen sona erdirecek gelimeleri balatt. 1894 yl Eyll aynda kurulan
Epitropi Cemiyetinin organize ettii isyan, Yunanistandaki Etnik-i Eterya
Cemiyetinin de destei ile ksa srede byd. Osmanl Devletinin isyan
bastramamas zerine, Yunanistan, 1897 yl ubat aynda Girite asker
kararak Aday ilhak ettiini ilan etti. Avrupada g dengelerinin yeniden
olumaya balad bu dnemde, hibir Avrupa devleti, bir Trk-Yunan
savann kmasn istemiyordu. Osmanl Devletini, Adaya donanma
gndermemesi hususunda ikna eden ngiltere, Fransa, Rusya, talya,
Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu, Aday igal ederek,
Yunanistann ilhak teebbsn sonusuz braktlar.
Avrupa devletleri, Giriti igal ettikten sonra Girit Sorununun zm
konusunda, ngiltere ve Fransann grleri dorultusunda, Osmanl
Devletine bal muhtariyet ynetimi kurulmasn kararlatrdlar. Osmanl
Devleti, bu karar kabul etti. Ancak, Yunanistan kabul etmedi. Giritteki ilhak
teebbs baarszlkla sonulanan Yunanistann 1897 yl Nisan aynda
Osmanl snrnda gerekletirdii tahrikler, Trk-Yunan savann kmasna
sebep oldu. Sava Osmanl Devletinin kazanmas sonucunda, Yunanistan,
Giritte muhtariyet idaresinin kurulmasn kabul etmek zorunda kald.
Trk-Yunan savann sona ermesinden sonra Avrupa devletleri, 18
Aralk 1897de Osmanl Devletine bal muhtariyet ynetimini ilan ettiler.
Muhtariyetin ilan edilmesinden sonra da karklklarn devam etmesi zerine,
Osmanl askerlerinin varlnn Rumlar tahrik ettiini dnen ngiltere,
Fransa, Rusya ve talya, Osmanl askerlerinin Adadan karlmasna karar
140
verdiler. Bu gelime zerine Osmanl Devleti ile ilikilerini bozmak istemeyen

Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu, 1898 yl Mart aynda
askerlerini ektiler. Adada kalan Avrupa devletleri, Osmanl Devletinden
askerlerini ekmesini istedi. Avrupa devletlerinin Girit ile ilgili ald her karar
kabul eden Sultan II. Abdlhamitin bu istei de kabul etmesi ile 1898 yl
Kasm aynda Osmanl askerleri Aday tahliye etti. Osmanl askerinin
ekilmesi ile birlikte Giritteki Osmanl hakimiyeti fiilen sona erdi. Adadaki
Mslmanlarn yars, Anadoluya g etti. Avrupa devletleri, Osmanl
askerlerinin ekilmesinden sonra Adada nfus ounluunu oluturan
Rumlarn ilhak faaliyetlerini kontrol altna almak iin Yunan Kralnn olu
Prens Georgeu Girite Yksek Komiser olarak atadlar. Bylece, resmi
olarak Osmanl Devletine bal olan Giritte, askeri kontroln ngiltere,
Fransa, Rusya ve talyada olduu ve Yunan Kralnn olu Prens Georgesun
idare ettii karmak bir ynetim ekli ortaya kt.
Prens Georgesun greve gelmesinden sonra Giritteki isyanlar sona
erdi. Ancak ilhak yanls Rumlarn faaliyetlerini kontrol etmek iin Girite gelen
Prens Georgesun da asl niyeti, Adann Yunanistana ilhakn salamakt.
Prens George, 1901 ylnda Avrupa devletlerinin ilhak kabul etmesi iin
giriimlerde bulundu. Bu dnemde, Adann gelecei ile ilgili bir karara
varamam olan Avrupa devletleri, Prens Georgesun isteklerini reddetti. Bu
durumun sebebi, ngilterenin, Almanyaya kar oluturulan Rus-Fransz
ittifak karsndaki konumunun belli olmamasyd. ngilterenin, 1904 ylnda
Fransa ile ittifak yaparak, Osmanl Devleti ile ibirlii halinde olan Almanyaya
cephe almasndan sonra Giritin Yunanistana braklmas iin hazrlklar
balad. Giriti kontrolnde tutan drt Avrupa devleti, 1906 ylnda Jandarma
ve Milis Tekilat oluturulduktan sonra Aday tahliye edeceklerini ilan ettiler.
Bu karar, Rumlar asndan ilhakn nndeki son engelinde kalkmas
anlamna geliyordu. 1907 ylnda Yunanistandan gelen subaylar, Jandarma
ve
Milis
Tekilatnn
oluturulmas
almalarna
baladlar.
Yunan
subaylarnn almalarn sonulandrmasndan sonra Avrupa devletleri,

1909 yl Temmuz aynda tamamlanmak zere 1908 yl Temmuz aynda
141
tahliye ilemine baladlar. Giritte bu gelimeler yaanrken, Sultan II.

Abdlhamit de Balkanlarda Bulgarlara kar oluturmak istedii ittifaka
Yunanistan ekmek iin Giritteki hakimiyet haklarndan taviz vermeye
hazrlanyordu.
Girit Rumlar, Avrupa devletlerinin, askerlerinin tamamn ekmesini
beklemeden, Avusturya-Macaristan mparatorluunun Bosna-Herseki ilhak
etmesinin ve Bulgaristann bamszln ilan etmesinin hemen arkasndan,
6 Ekim 1908 tarihinde Adann Yunanistana ilhak edildiini ilan ettiler. lhakn
ilan edilmesi ile birlikte Muhtariyet Anayasas yrrlkten kaldrld ve Yunan
kanunlar uygulamaya konuldu. Ancak, Avrupa devletlerinin Giriti tahliye
etmeye baladklar tarihte, Osmanl Devletinde merutiyet ynetiminin ilan
edilmesi, Avrupa devletlerinin ilhak planlarn ertelemesine neden oldu. Yeni
tanmadlar ve tahliye ilemini tamamladktan sonra Suda Limannda sava
gemilerini tutarak askeri kontrollerini srdrdler. Bununla birlikte, ikiyzl bir
politika benimseyerek Rumlarn Yunan kanunlarn uygulamasna gz
yumdular.
Avrupa
devletlerinin
bu
politikas,
Rumlarn
yeni
ilhak
teebbslerinde bulunmalarna sebep oldu. Rumlar, Yunanistan ile birleme

almalarnn yannda, Adadaki Mslmanlar ge zorlamak iin dini, siyasi
ve ekonomik alanda bask kurmaya altlar ve cinayetlere giritiler.
Yasakl olduklar dnemde, Sultan II. Abdlhamiti Giritte verdii
tavizlerden dolay sert bir ekilde eletirmi olan ttihatlar, iktidara geldikten
sonra Giritte Osmanl hakimiyetinden taviz verilmemesine ynelik bir politika
benimsediler. Ancak, Girit Rumlarnn Aday Yunan Kral adna ve Yunan
kanunlarna gre ynetmesi ve Mslmanlara ynelik saldrlar karsnda
protesto, Yunanistan sava ile tehdit etme, Yunan mallarna boykot
uygulama ve mitingler dzenleme dnda bir ey yapamadlar. Bu durumun
en nemli sebebi, Aday kontrol eden Avrupa devletlerinin donanmalar ile
ba edecek gte bir donanmann olmamasyd. ttihat ve Terakki
Cemiyetinin gsterdii bu tepkiler, kalelere ekilen Yunan bayraklarnn
indirilmesi ve meclisten atlan Mslman mebuslarn tekrar meclise kabul
142
edilmesi gibi baz baarl sonular elde edilmesini saladysa da Adann

Yunan Kral adna ve Yunan kanunlarna gre ynetilmesini ve Mslmanlara
ynelik saldrlar nleyemedi.
ttihat
ve
Terakki
Cemiyeti,
Giritte
Osmanl
Devleti
aleyhine
gerekletirilen faaliyetlere engel olamamasna ramen, Adadaki Osmanl

hakimiyet haklarndan taviz verilmemesine ynelik politikasn srdrd.
Yunanistan Babakan Venizelos, Balkan devletleri ile 1911 ylnda balatt
ittifak grmelerinden sonu alamaynca, Osmanl Devleti ile ittifak yapmak
ve Girit Sorununu zmek iin teebbslerde bulundu. Ancak, ttihat ve
Terakki Cemiyetinin Yunanistan ile ittifak yapmaya yanamamas, bu
teebbsleri, sonusuz brakt. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu politikas
sonucunda, Venizelos, Balkan devletleri ile ittifak yapmak zorunda kald.
Venizelos, Balkan devletleri ile ittifak yapmasna ramen, bu devletlere
gvenemedii iin Balkan Savann balad tarihe kadar, Osmanl Devleti
ile ilikileri bozmamaya zen gsterdi. Bu dnemde, Girit Rumlarnn Yunan
Meclisine mebus gnderme teebbsleri, Avrupa devletleri ve Venizelos
tarafndan engellendi. Venizelos, Balkan savalarnn balamas ile birlikte
Giritli mebuslar, Yunan Meclisine kabul etti.
Birinci Balkan Savanda, Osman kuvvetlerinin btn cephelerde geri
ekilmeye balamas zerine Avrupa devletleri, ortada imzalanm bir
antlama olmamasna ramen, Giritteki donanmalarn ekerek, Aday
Yunanistana teslim ettiler. Osmanl Devleti, bu durumu savan sonunda
imzalanan 30 Mays 1913 tarihli Londra Bar Antlamas ile kabul etmek
zorunda kalmtr.
Bu bilgilerden anlalaca gibi 1908-1913 yllar arasnda Giritte
yaanan olaylar Giritin kaybedilmesine yol amtr. Bu srete gerek Avrupa
devletlerinin, gerekse Osmanl Devletinin politikalar ekseninde gelien bu
olaylarn esasen Osmanl Devletinin son dnemlerinde dnya politikasndaki
yerini de ortaya koyar bir mahiyet arz ettiini belirtmemiz gerekmektedir.
143
KAYNAKA
BABAKANLIK OSMANLI ARV
A-BABAKANLIK OSMANLI ARV BB-I L EVRAK ODASI

SADARET
EYLT-I
MMTZE
KALEM
GRD
DKMANLARI
KATOLOU HARCYE (BOA. BEO. A. MTZ.GR.HR.)

D. 37 G. 76
D. 37 G. 79 B. 3
D. 37 G. 80 B. 3
D. 37 G. 81
D. 37 G. 87 B. 3
D. 37 G. 88 B. 2
D. 37 G. 94 B. 2, 3
D. 37 G. 103
D. 37 G. 106
D. 37 G. 108
D. 37 G. 112
D. 66 G. 1/8-1 B. 6, 8, 11, 19, 24, 26, 32, 37, 42, 52
D. 66 G. 1/8-2 B. 13, 15, 31
D. 67 G. 1/17 B. 18, 21, 22, 24, 26, 30, 33, 35, 37, 38, 40, 43, 46, 48,
50, 56, 58, 59, 60, 63, 66, 67, 69, 70, 74, 75, 76, 80, 82, 83, 84, 89, 90, 91,
92, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 101, 103, 107, 109, 111, 112, 115, 118, 119, 121,
125, 128, 129, 130, 131, 132, 134, 139, 141, 142
D. 67 G. 1/18 B. 1, 4, 14, 15, 16, 20, 28, 35, 37
D. 67 G. 1/28 B. 2
B-BABAKANLIK OSMANLI ARV BB-I L EVRAK ODASI
SADARET EYLT-I MMTZE KALEM GRD DKMANLARI
KATOLOU MECLS- UMUM (BOA. BEO. A. MTZ. GR. GMU.)
D. 23 G. 5 B. 1
144
C-BABAKANLIK OSMANLI ARV YILDIZ ESAS

SADRAZAM KML PAA EVRAKINA EK (BOA. Y. EE. KP.)
EVRAKI
D. 86/33 G. 3251
D-BABAKANLIK
OSMANLI
KATOLOU (BOA. . HUS.)
ARV
HUSUS
ARV
MECLS-
RADELER
V. 68 B. 1, 2
E-BABAKANLIK
OSMANLI
MAZBATALARI (BOA. MV.)
VKEL
D. 130 G. 40
D. 130 G. 44 B. 1
D. 133 G. 14
F-BABAKANLIK OSMANLI ARV DAHLYE NEZARET SYAS
KISIM BELGELER (BOA. DH. SYS.)
D. 45 G. 10 B. 3, 9, 14, 16, 18, 20, 21, 22, 23, 27, 28, 31, 32, 35, 37,
39, 41
G-BABAKANLIK OSMANLI ARV DAHLYE NEZARET
MUHABERT-I UMUMYE DARES BELGELER (BOA. DH. MU.)
D. 40-1 G. 56 B. 4,5
H-BABAKANLIK OSMANLI ARV BB-I L EVRAK ODASI
NEZARET GELEN-GDEN DEFTERLER (BOA. BEO. NGG.)
1-Girid Tezkir Defteri n. 1001
S. 22
S. 24 M. 68
S. 77 M. 89
S. 88
S. 89
S. 93
S. 116 M. 153
S. 120 M. 159
S. 148
145
S. 180 M. 1605
S. 189 M. 202
2-Kbrs ve Girid Hlsa Defteri n. 1002
S. 82 E. 1015
S. 151 D. 8 C. 1
S. 152 E. 2019 D. 8 C. 1
S. 154 E. 2037 D. 26 C. 1
SREL YAYINLAR
A-GAZETELER
Ahenk: 24 Temmuz 1325; 2, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 18, 21, 25, 26 Austos
1325; 2, 10, 17, 23, 28 Eyll 1325; 7, 8 Tern-i Evvel 1325; 29, 30 Kanun-
Evvel 1325; 18, 21, 28, 29 Mays 1328; 5, 8, 12 Haziran 1328; 17 Temmuz
1328; 4, 5, 7, 22 Tern-i Evvel 1328; 27 Tern-i Sni 1328; 4, 6 ubat 1328;
5 Mart 1329; 21 Nisan 1329; 2 Eyll 1329; 3, 4 Kanun- Evvel 1329
Anadolu: 25, 27, 28 Tern-i Sni 1327; 1, 4, 5, 7, 10, 23, 28 Kanun-
Evvel 1327; 22, 23 Kanun- Sni 1327; 15, 19 ubat 1327; 2, 5, 9, 14 Mart
1328; 20, 25 Nisan 1328
mdad: 22 Eyll 1326
stikbal: 2 Tern-i Evvel 1324
ttihad: 28 Eyll 1324; 3 Kanun- Evvel 1324; 4, 10 ubat 1324; 2, 19,
23, 29 Mays 1325; 17 Haziran 1325; 2, 7, 12, 16, 21, 24, 29 Temmuz 1325;
1 Austos 1325; 10 Haziran 1326; 5, 29 Temmuz 1326; 9, 15 Austos 1326,
1 Eyll 1326; 13, 15 Tern-i Evvel 1326; 18, 21 Tern-i Sni 1326; 30
Kanun- Evvel 1326; 3 Kanun- Sni 1326; 15, 24 ubat 1326; 12, 25, 27
Mays 1327; 13 Haziran 1327; 10, 12, 29, 31 Temmuz 1327; 15 Austos
1327; 5, 18, 21 Eyll 1327; 28 Tern-i Evvel 1327; 9, 10 Tern-i Sni 1327
ttihad ve Terakki: 30 Eyll 1324
Kyl: 16 Kanun- Evvel 1324
Mdfaa: 15, 22 Kanun- Evvel 1326; 19, 26 Kanun- Sni 1326; 16
Mart 1327; 27 Nisan 1327; 11 Mays 1327
mid: 26 Austos 1325; 23 Kanun- Evvel 1325; 10 ubat 1325; 24
Mart 1326; 7, 28 Nisan 1326; 5, 12 Mays 1326; 30 Haziran 1326; 23 Mart
1327; 20 Nisan 1327; 4, 11 Mays 1327
146
B-DERGLER
Askeri Tarih Blteni: S. 22 Yl. 12.
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi: S. 39
Belleten: C. LXII S. 233-235.
ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi: C. I S. 2.
G. . ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi: C. XII S.1-2
Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi: S. 8-9 Yl. 1979-1980.
Hayat Tarih Mecmuas: C. II S. II.
. . Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi: 1979.
Tarih ve Toplum: C. VIII S. 48.
Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi: C. I S. 3.
KTAPLAR VE MAKALELER
ADIYEKE, Aye Nkhet, Osmanl mparatorluu ve Girit Bunalm, (18961908), Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 2000.
-------------, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (1908-1913),
ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. I, S. 2, Dokuz
Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits yayn,
zmir, 1991.
AK, Seyit Ali, Fotoraf ve Kartpostallaryla Giritten stanbula Bahaettin
Rahmi Bediz, Beyaz Atl Fotoraf 1875-1951, 1. Bask, letiim
yayn, stanbul, 2004.
ANDERSON, Matthew Smth, Dou Sorunu, 1774-1923, Uluslararas
likiler zerine Bir nceleme, (eviren. dil Eser), 1. Bask, Yap
Kredi yayn, stanbul, 2001.
ARIKAN, Zeki, 1821 Yunan syannn Balangc, Askeri Tarih Blteni, S.
22, Yl. 12, ATASE yayn, (ubat, 1987).
ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, (1789-1914), Trk Tarih
Kurumu yayn, Ankara, 1997.
ATABEK, Fahir, 1897 Osmanl-Yunan Harbi, Genelkurmay Bakanl Harb
Tarihi Dairesi Resmi yayn, Ankara, 1965.
BANOLU, Niyazi Ahmet, Tarihte Girit ve Osmanllar Dnemi, 1. Bask,
Kasta yayn, 1991.
BAYRAK, Meral, Osmanl Arivleri Inda Rum syan Srasnda Avrupa
Devletlerinin Tutumu, Osmanl, C. II, Yeni Trkiye yayn, Ankara,
1999.
147
BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C. I, Ksm. I, 3. Bask, Trk

Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1983.
-----------, Trk nklb Tarihi, C. II, Ksm. III, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu
yayn, Ankara, 1983.
CLOGG, Richard, Modern Yunanistan Tarihi, (eviren. Dilek endil), 1.
Bask, letiim yayn, stanbul, 1997.
DAMALI, Atom, Osmanl-Girit Sorunu Sultann Kermesi, (eviren. Aye
Natalie Turgut), Nilfer Damal Eitim, Kltr ve evre Vakf
yayn, stanbul, 2005.
DUMAN, Cevdet, Trklerle Girit Sava, Hayat Tarih Mecmuas, C. II, S.
II, (Aralk, 1967).
EMRE, Ahmet Cevdet, ki Neslin Tarihi, Mustafa Kemal Neler Yapt,
stanbul, 1960.
FROMKN, David, Bara Son Veren Bar, Modern Ortadou Nasl
Yaratld ? 1914-1922, Yeni Binyl yayn, stanbul, 1989.
GAZOLU, Ahmet C., Enosis emberinde Trkler, ngiliz Ynetiminde
Kbrs II, (1878-1952), 2. Bask, Kbrs Aratrma ve Yayn Merkezi
yayn, Lefkoa, 2000.
GENCER, Ali hsan, Tanzimat Ferman (1839)dan 1876ya Kadar Osmanl
mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C. XI,
a yayn, stanbul, 1989.
Girid, Mazisi, Hali, stikbali, Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniye, 1328.
Girid Meselesi Nasl Hal Edilmeli, Tanin Matbaas, Dersadet, 1326.
Giritten Kbrsa Yunan Yaylmacl, Girit Nasl Kaybedildi, KKTC
Dileri ve Savunma Bakanl Tantma Dairesi yayn, Lefkoa,
2001.
HATPOLU, Murat, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan
likilerinin 101 Yl, (1821-1922), Trk Kltrn Aratrma
yayn, Ankara, 1988.
------------------, Elefterios Venizelosun 1910 Ylnda ktidara Gelmesiyle
Megali deann Kazand Yeni Karakter, nc Askeri Tarih
Semineri, Bildiriler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20
Temmuz 1974e Kadar), ATASE yayn, Ankara, 1986.
HAYTA,
Necdet, Ege Adalar Meselesi ve Ege Adalarnn Trk

Hakimiyetinden k, Osmanl, C. II, Yeni Trkiye yayn,
Ankara, 1999.
HERBERT, Aubrey, Ben Kendim, Osmanl lkesine Son Seyahatler,

(eviren. Ylmaz Tezkan), 21. Yzyl yayn, Ankara, 1999.
HLAG, Metin, Trk-Yunan likileri erevesinde 1897 Osmanl-Yunan
Sava, Erciyes niversitesi yayn, Kayseri, 2001.
148
HSEYN HIFZI, Girid Vakayi, Matbaa-i Jrayr, Dersadet, 1326.

HSEYN KAM HANYEV, Girid Tarihi, 1325.
IIN, Mithat, Tarihte Girit ve Trkler, (374 Sayl Deniz Mecmuasnn Tarihi
lavesi), T. C. Askeri Deniz Matbaas, 1945.
LGREL, Mcteba, IV. Mehmed, Doutan Gnmze Byk slm
Tarihi, C. 11, a yayn, stanbul, 1989.
SMAL, Sabahattin, Kbrsta Yunan Sorunu, (1821-2000), Akdeniz Haber
Ajans yayn, Lefkoa.
JORGA, Nicolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, (eviren. Nilfer Epeli),
(Yayna hazrlayan. Erhan Afyoncu), C. V, Yeditepe yayn,
stanbul, 2005.
KARADA, Raif, ark Meselesi, Turan yaynclk, stanbul, Tarihsiz.
KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. V, 5. Bask, Trk Tarih Kurumu
yayn, Ankara, 1988.
----------, Osmanl Tarihi, C. VII, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara,
1977.
----------, Osmanl Tarihi, C. VIII, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara,
1988.
----------, Osmanl Tarihi, C. IX, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1996.
KARPAT, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal
zellikleri, (eviren. Bahar Trnak), Tarih Vakf Yurt yayn.
KAYGUSUZ, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, zmir, 1955.
KTSKS, Dimitri, Trk-Yunan mparatorluu, Arablge Gerei Inda
Osmanl Tarihine Bak, (eviren. Volkan Aytar), 1. Bask,
letiim yayn, stanbul, 1996.
KOCABA, Sleyman, Son Hal Seferi, Balkan Harbi, 1912-1913, 1.
Bask, Vatan yayn, stanbul, 2000.
KODAMAN, Bayram, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin
Dou Anadolu Politikas, Orkun yayn, stanbul, 1983.
---------------, 1876-1920 Aras Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan Gnmze
Byk slm Tarihi, C. XII, a yayn, stanbul, 1990.
KOLOLU, Orhan, Giritte Trke Basn, Tarih ve Toplum, C. VIII, S. 48,
(Aralk, 1987).
KPRL, Orhan F., Usta-zde Yunus Beyin Mehul Kalm Bir Makalesi:
Bektailiin Giridde ntir, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar
Dergisi, S. 8-9, Yl. 1979-1980, stanbul.
KURAT, Yulu Tekin, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Turhan
Kitabevi yayn, Ankara, 1986.
149
KK, Cevdet, ark Meselesi Hakknda nemli Bir Vesika, .. Edebiyat

Fakltesi, Tarih Dergisi, Ord. Prof. Dr. . Hakk Uzunarl Hatra
Says, stanbul, 1979.
KTKOLU, Mbhat S., Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar
Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, nc Askeri Tarih
Semineri, Bildiriler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20
Temmuz 1974e Kadar), ATASE yayn, Ankara, 1986.
LA GORCE, alar Boyu Yunanllar, (eviren. Dou Aratrma Merkezi),
Belge yayn, stanbul, 1986.
LEUNE, Jean, Megali deann Yalanc Cenneti, (eviren. Ali Reat),
(Bugnk yaz ve dile aktaran. Salhaddin Galip), 1. Bask,
stanbul, 1995.
Mecmua-i Ebuzziya, C. IX-X, Cz 95, Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniye,
(Cemziyelevvel, 1329).
MEHMED SELHADDN BEY, ttihad ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl
Devletinin Ykl Hakknda Bildiklerim, (Sadeletiren. Ahmed
Varol), nklb yayn, stanbul, 1989.
MLLAS, Herkl, Gemiten Bugne Yunanllar, Dil, Din ve Kimlikleri, 1.
Bask, letiim yayn, stanbul, 2003.
ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, 2. Bask, Hil yayn,
stanbul, 1987.
KE, Mim Kemal, Son Dnem Osmanl mparatorluu, Doutan
Gnmze Byk slm Tarihi, C. XII, a yayn, stanbul,
1990.
ZELK, Selahittin, Donanma-y Osman Muavenet-i Milliye Cemiyeti,
Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 2000.
ZMEN, Sleyman, Avrasyann Krlma Noktas, Kbrs, 1. Bask, IQ
Kltr Sanat yayn, stanbul, 2005.
PALLS, Alexander Anastasius, Yunanllarn Anadolu Maceras, (19151922), (eviren. Orhan Azizolu), 2. Bask, Yap Kredi yayn,
stanbul, 1997.
PALMER, Alan, Osmanl mparatorluu, Son yz yl, Bir kn
Yeni Tarihi, (eviren. Belks orak Dibudak), 5. Bask, Sabah
Kitaplar, stanbul, 1995.
SALACIOLU MUSTAFA CELVET, Giritli eyh Mustafann ehadeti,
(Manzm Bir Menkpnme), (Hazrlayanlar. Mustafa TatcCeml Kurnaz), Bizim Bro Basm Yayn Datm yayn, Ankara,
2000.
SEZER, Hamiyet, Mora syan ve Yunanistann Bamszl (1821-1829),
Osmanl, C. II, Yeni Trkiye yayn, Ankara, 1999.
150
SHAW, Stanford J.-Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye,

C. II, (eviren. Mehmet Harmanc), 1. Bask, E yayn, stanbul,
1983.
SMTH, Michael Llewellyn, Yunan D, (eviren. Halim nal), 1. Bask,
Ayra yayn, Ankara, 2002.
SONYEL, Salhi R., Yunan Ayaklanmas Gnlerinde Moradaki Trkler Nasl
Yok Edildiler ?, Belleten, C. LXII, S. 233-235.
STRAUSS, Johann, Unutulmu Bir Cemaat: Girit Mslmanlarnn
Abdlhamid Devrindeki, kinci Merutiyet Devrindeki ve lhaktan
Sonraki Faaliyetleri, XI. Trk Tarih Kongresinden ayrbasm,
Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1994.
SULTAN ABDLHAMT, Siyas Hatratm, 1. Bask, Hareket yayn, stanbul,
1974.
SLEYMAN NAZF, Batarya le Ate, stanbul, 1915.
SVORONOS, Nikos, ada Hellen Tarihine Bak, (eviren. Panayot
Abac), 1. Bask, Belge yayn, 1988.
EYHLSLM CEMALEDDN EFEND, Siyasi Hatralar, (1908-1913),
(Sadeletiren. Ziyeddin Engin), Tercman Gazetesi yayn,
stanbul, 1978.
IVGIN, Hale, Trablusgarp Sava ve 1911-1912 Trk-talyan likileri,
Atatrk Aratrma Merkezi yayn, Ankara, 1989.
----------, Osmanl Ariv Belgeleriyle 1902-1908 Yllarnda Makedonya
(Rumeli Vilayeti) Sorunu, G. . ktisadi ve dari Bilimler
Fakltesi Dergisi, C. XII, S. 1-2, 1996.
MR, Bill N., Ege Sorunu, Belgeler, C. I (1912-1913), Trk Tarih
Kurumu yayn, Ankara, 1976.
-----------, Ege Sorunu, Belgeler, C. II (1913-1914), Trk Tarih Kurumu
yayn, Ankara, 1982.
-----------, Girit Meselesi zerine Bir Yunan Eseri: Donma N. Dontas; Greece
and Great Powers 1863-1875, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.
39, (Aralk, 1970).
TAHMSC-ZDE MEHMED MCD, Girit Hatralar, (Yayna hazrlayanlar.
smet Mirolu-lhan ahin), Tercman Gazetesi yayn, stanbul,
1977.
Talt Paann Anlar, (Yayna hazrlayan. Alpay Kabacal), 3. Bask,
letiim yayn, stanbul, 1994.
TUKN, Cemal, Girit, slam Ansiklopedisi, C. IV, Milli Eitim Basmevi,
stanbul, 1964.
151
TURAN, Mustafa, Mill Mcdelede Siyas zm Araylar, (30 Ekim

1918-24 Temmuz 1923), 2. Bask, Siyasal Kitabevi yayn, Ankara,
2005.
-----------, Yunan Mezlimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli, 1919-1922),
Atatrk Aratrma Merkezi yayn, Ankara, 1999.
-----------, 20. Yzyl Balarnda Osmanl D Politikasnda Ortadounun
nemi ve Hicaz Demiryoluna Dair Bir Belge, Trkiye Sosyal
Aratrmalar Dergisi, C. I, S. 3 (Kasm, 1997).
TRSAN, Nurettin, Yunan Sorunu, 3. Bask, Ankara, 1987.
UAROL, Rifat, Kk Kaynarca Andlamasndan 1839a Kadar Osmanl
mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C. XI,
a yayn, stanbul, 1989.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm. I, 4. Bask, Trk
Tarih Kurumu yayn, Ankara, 1988.
EKLER
(EK. 1)
AKDENZ HARTASI
(EK. 2)
Girid Vilayeti Haritas
HSEYN HIFZI, Girid Vakayi, Matbaa-i Jrayr, Dersadet, 1326, s. 14
154
(EK. 3)
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 37 G. 81, 1326 Nisan 27
155
(EK. 4)
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/17 B. 82, 1326 Mays 6
156
(EK. 5)
BOA. DH. SYS., D. 45 G. 10 B. 22, 1327 Mays 14
157
(EK. 6/a)
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 66 G. 1/8-1 B. 6, 1329 Zilhicce 23
(EK. 6/b)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Kalem-i Mahss
1376
Huzr- sm-i hazret-i Sadret-penhiye
Marz- ker-i kemneleridir,
30 Tern-i Sni 327 trhli ve 1282 numaral tezkire-i smiyye-i Fahmnelerine cevabdr. Cemiyyet-i htilliyye azsndan bulunanlarn Lloyd
vapurlaryla
Atinaya
gidecekleri
istihbr
olunmas
zerine
ehs-
merkumenin mezkr vapurlara adem-i kabl zmnnda Avusturya Hkmeti

nezdinde icr-yi teebbst idilmesi sefret-i seniyyeye tavsiye olunmutu.
Bu defa Atina Maslahat-gzrndan alnan telgrafnmeye gre mezkr
vapurlarn baz tedbr-i shhiye bahne iderek Giride uramamalar in
evmir-i lzme it olunduu hkmet-i mrn-ileyhmnn Atinadaki
sefri tarafndan bildirilmitir. Meselenin safaht-i siresi hakknda vrd
itmekte olan malmt pey-der-pey arz olunmaktadr. Ol bbda emr fermn
hazret-i veliyyl-emrindir. F 23 Zilhicce 329, F 1 Kann- Evvel 327.
Hriciye Nzr
sm Bey
159
(EK. 7)
160
(EK. 8)
17 Austos sene 325 pazartesi akamnda Ayvasil Kazsna tbi

(Koksara) Karyesinde hnesi iinde ehd idilen Osman Efendi Korazakidir.
BOA. DH. MU., D. 40-1 G. 56 B. 5, 1325 Austos 17
161
(EK. 9)
ehr-i austosun yirminci perembe gnnde harnublarn

toplarken madren ehd idilen (Katovarsamonero) Karyesi ahlsinden
Subasaki Hseyin Aadr.
162
(EK. 10)
Hanyada nsnn onbirinci pazartesi akam dkknndan karak

yannda evld ve ilesinin nafaka-i rz-merresi olan iki okka etmek
bulunduu halde hnesine giderken zerine hcm iden Girid zorbalar
tarafndan katl idilen Usta (Musa) nn serr-i mevt zerinde alnan resmidir.
Merhm be masm ile her drl vesitden mahrm bir zevce
terk itmi ve bunlarn bugnk gnde emr-i ma tfet-i millete kalmdr.
Binen aleyh hkmet-i seniyyenin sadaka-i tertbtndan bir ey tahssi
vcibt- umrdandr.
(Cemziyelevvel, 1329)
163
ZET
Giritte, Rumlarn 1895 ylnda balattklar isyan, Osmanl Devletinin
bastramamas zerine, Yunanistan, 1897 yl ubat aynda Aday igal etti.
Bu gelime zerine Trk-Yunan savann kmasn istemeyen Avrupa
devletleri, Girite asker kararak Adann idaresini kontrollerine aldlar. 1897
ylnda muhtariyetin ilan edilmesinden sonra da karklklarn devam etmesi
zerine ngiltere, Fransa, Rusya ve talya, olaylarn sorumlusunun Osmanl
askerleri olduunu iddia ederek 1898 yl Kasm aynda Trk askerlerini
Giritten kardlar. Giritin kontroln elinde bulunduran Avrupa devletleri,
Adann Yunanistana braklmasna karar vererek 1908 ylnda Aday tahliye
etmeye baladlar.
Girit Rumlar da Adann Yunanistana ilhak edildiini ilan ettiler. Yeni
tanmadklarn aklamlarsa da Rumlarn Yunan kanunlarn uygulamasna
ve Mslmanlara ynelik saldrlarna mdahale etmediler. Giritteki Osmanl
hakimiyetinden taviz verilmemesini savunan ttihat ve Terakki Cemiyeti ise
Rumlarn bu faaliyetleri karsnda, protesto dnda bir ey yapamad.
Osmanl Devleti, Birinci Balkan Savanda ald malubiyetten sonra Giriti
Yunanistana brakmak zorunda kald. 1908-1913 yllarnda Giritte yaanan
olaylar, 20. yzyl balarnda Avrupa devletlerinin politikalar ve Osmanl
Devletinin tutumunu anlamak bakmndan kayda deer olaylardr.
164
ABSTRACT
In Crete, a revolt which was started by Greeks in 1895, can not
estinguished by Ottomans and then Greece occupied the island on Februrary
1897. In this connection European states which were not want to start TurkGreek war, take control of administration of the island by military forces. In
1897 after the declaration of the autonomy because of the keeping of
confusion England, French, Russia and Italy claimed that Ottoman soldiers
responsible for that events and then take out Turk soldiers in Crete on
November 1898. European states, which were take control of Crete, decided
to leave the island to Greece and in 1908 they started to evacuation the
island.
Crete Greeks announced that the island annexed for the Greece.
European states which were not want to demolish the connections of new
Ottoman goverment, announced that they didnt recognize this annex, but
they didnt interference to Greeks for applying the Greek laws and attacking
to the Mslims. Society of Union and Progress, which defended to not give a
compensation of Ottomans sovereignty in Crete, couldnt do anything without
protesting for the response of this Greeks activities. Ottoman state, after the
defeated of First Balkan War, to obliged to leave Crete to Greece. Events in
Crete on 1908-1913, were very important events to understand the politics of
European states and Ottoman state ways of behaving on the first period of
20. century.
EKLER
(EK. 1)
AKDENZ HARTASI
(EK. 2)
Girid Vilayeti Haritas
HSEYN HIFZI, Girid Vakayi, Matbaa-i Jrayr, Dersadet, 1326, s. 14
(EK. 3)
(EK. 4)
BOA. BEO. A. MTZ. GR. HR., D. 67 G. 1/17 B. 82, 1326 Mays 6
(EK. 5)
BOA. DH. SYS., D. 45 G. 10 B. 22, 1327 Mays 14
(EK. 6/a)
(EK. 6/a)
(EK. 6/b)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Kalem-i Mahss
1376
Huzr- sm-i hazret-i Sadret-penhiye
Marz- ker-i kemneleridir,
30 Tern-i Sni 327 trhli ve 1282 numaral tezkire-i smiyye-i Fahmnelerine cevabdr. Cemiyyet-i htilliyye azsndan bulunanlarn Lloyd
vapurlaryla
Atinaya
gidecekleri
istihbr
olunmas
zerine
ehs-
merkumenin mezkr vapurlara adem-i kabl zmnnda Avusturya Hkmeti

nezdinde icr-yi teebbst idilmesi sefret-i seniyyeye tavsiye olunmutu.
Bu defa Atina Maslahat-gzrndan alnan telgrafnmeye gre mezkr
vapurlarn baz tedbr-i shhiye bahne iderek Giride uramamalar in
evmir-i lzme it olunduu hkmet-i mrn-ileyhmnn Atinadaki
sefri tarafndan bildirilmitir. Meselenin safaht-i siresi hakknda vrd
itmekte olan malmt pey-der-pey arz olunmaktadr. Ol bbda emr fermn
hazret-i veliyyl-emrindir. F 23 Zilhicce 329, F 1 Kann- Evvel 327.
Hriciye Nzr
sm Bey
(EK. 7)
(EK. 8)
17 Austos sene 325 pazartesi akamnda Ayvasil Kazsna tbi

(Koksara) Karyesinde hnesi iinde ehd idilen Osman Efendi Korazakidir.
(EK. 9)
ehr-i austosun yirminci perembe gnnde harnublarn

toplarken madren ehd idilen (Katovarsamonero) Karyesi ahlsinden
Subasaki Hseyin Aadr.
(EK. 10)
Hanyada nsnn onbirinci pazartesi akam dkknndan karak

yannda evld ve ilesinin nafaka-i rz-merresi olan iki okka etmek
bulunduu halde hnesine giderken zerine hcm iden Girid zorbalar
tarafndan katl idilen Usta (Musa) nn serr-i mevt zerinde alnan resmidir.
Merhm be masm ile her drl vesitden mahrm bir zevce
terk itmi ve bunlarn bugnk gnde emr-i ma tfet-i millete kalmdr.
Binen aleyh hkmet-i seniyyenin sadaka-i tertbtndan bir ey tahssi
vcibt- umrdandr.
(Cemziyelevvel, 1329)

1908 1913 Tarihlerinde Girit Olaylari The Events of Crete in 1908 1913

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1908 1913 Tarihlerinde Girit Olaylari The Events of Crete in 1908 1913

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

THE EVENTS OF CRETE N 1908-1913

VAHT CEML URHAN

1908-1913 TARHLERNDE GRT OLAYLARI

1908-1913 TARHLERNDE GRT OLAYLARI

1830 ylnda Yunan Devletinin kurulmasndan sonra Giritte birok isyan

savunan ttihat ve Terakki

Cemiyetinin iktidar ele geirmesi, ngiltere, Fransa, Rusya ve talyann ilhak

Biz, bu almamzda Girit Sorununun ortaya kn, tarihi geliimini

Vahit Cemil URHAN

A-DEVLETLERARASI POLTKADA GRTN YER VE NEM..................14

D-1866 SYANI VE 30 EYLL 1867 TARHL ISLAHAT FERMANININ

A-MUHTARYET DARESNN KURULMASI ..................................................52

2-Osmanl Askerlerinin Adadan karlmas ve Prens Georgesun Yksek

B-GRT CRA KOMTESNN ADAYI YUNANSTANA LHAK ETTN

D-1910 SEMLER VE MSLMAN MEBUSLARIN GRT MECLSNDEN

E-ELEFTEROS VENZELOSUN YUNANSTAN MECLSNE KATILMASI

A-YKSEK KOMSERLK DARESNN KALDIRILMASI...........................102

2-Birinci Balkan Sava ve Osmanl Devletinin Giritteki Tm Haklarn

A.MTZ. GR. GMU.

Sadaret Eylt- Mmtze Kalemi Girid Dkmanlar Katolou

A. MTZ. GR. HR.

Sadaret Eylt- Mmtze Kalemi Girid Dkmanlar Katolou

Askeri Tarih Stratejik Ett Bakanl

Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. I, Ksm. 1, 3.

Bb- l Evrak Odas

Babakanlk Osmanl Arivi

Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri

Dahiliye Nezareti Siyas Ksm Belgeleri

Hususi radeler Katolou

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. V, 5. Bask, Trk Tarih

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, 2. Bask, Trk Tarih

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, 3. Bask, Trk Tarih

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. IX, Trk Tarih Kurumu

Meclis-i Vkel Mazbatalar

Nezaret Gelen-Giden Defterleri

Bill N. imir, Ege Sorunu, Belgeler, C. I (1912-1913), Trk

Bill N. imir, Ege Sorunu, Belgeler, C. II (1913-1914), Trk

Yldz Esas Evrak Sadrazam Kmil Paa Evrakna Ek

Akdeniz haritas iin Bkz. EK. 1.

Venedik ile yaplan bar antlamasnn bozulmamasna ynelik bir politika

Kandiye kuatmas, Adadaki Osmanl fetihlerinin durmasna sebep olan

sorunlarn halledilmesinden sonra Fazl Ahmed Paann sadrazaml

1667 ylnda Kandiye

kuatmasn tekrar balatt ve Kandiye, 1669 sonbaharnda teslim oldu.

Ayn eser, s. 330-331.

Giritin fethi, Osmanl Devletine askeri ve ekonomik adan ok

Duman, a.g.m., s. 22.

retilmesine izin vermeleri ve slamiyete geen Rumlarn eski dillerini

Ayn eser, s. 86-87.

braklmtr. Bu tarihten sonra Girit, Avrupa devletleri arasnda anlamazlk

Ayn eser, s. 15.

Girit Sorununun tarihi geliimi, Osmanl Devletinin askeri ve ekonomik

Giritte 1866 ylnda kan isyan, Osmanl Devletinin Adadaki Rum

Ayn eser, s. 168-177.

askerlerinin Giritten ekilmesinden sonra Adann Yunanistana ilhakn

yapmyordu. Artk ngiltere, Fransa ve Rusya, 20. yzyln banda

edeceklerini ilan ettiler . 1907 ylnda da Yunan subaylar, Girite gelerek

Karal VIII, s. 119.

Yunanistann hesap etmedii gelimeler oldu. Merutiyetin ilan edilmesiyle

tanmadklarn akladlar, dier yandan da Rumlarn Aday Yunan Kral

kurulabileceine dair umutlarn doduu bir dnem olmutur. Bunun sebebi,

Adyeke, a.g.e., s. 229.

Cemiyetinin iktidara gelmesi ile ilhak planlarn erteleyen Avrupa Devletleri,