BLTEN

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI

ANKARA UBES HABER
2009/3

Elektrik Enerjisi
Hava letim Hatlarnda
Buz ve Rzgar Yklerinin
ncelenmesi..........................
1. BLM

Elektrik Mhendisi A. Kadir DERMENCOLU

abdulkadir.degirmencioglu@emo.org.tr

1-GR

lektrik enerjisinin uzak mesafelere

iletilmesinde; hava hatlarnn planlanmas
ve projelendirilmesi ii, hattn gvenli
olarak iletilmesi iin ok nemlidir. Bir iletim
hatt tasarlanrken ncelikle uygun lekli harita
zerinde, hattn yaplaca en uygun gzerghn
saptanmas ve seilen bu gzerghn projeci
tarafndan bizzat arazide yerinde incelenmesi
gereklidir. Ancak hattn planlaycs; hat
gzerghn belirlerken byk engebelerden, da
tepelerinden, bataklklardan, ve sel gelmesi
olanakl yerlerden olabildiince kanmal; bu
hattn uzun yllar boyunca iletileceini de
dnerek; koullar elverdii lde yerleim
yerlerine, yollara yakn ve ova/dzlklerden
geirmeye almaldr Bu incelemede seilen
gzergh uygun bulunup kesin karar verildikten
sonra, arazide toporafik alma yaplarak
gzerghn kesiti karlr. Daha sonra bu kesit
zerinde proje almas yrtlr.
letim hatlarnn tasarmnda; tasarmc
kullanlmas gereken direk, iletken, travers ve
izalatr gibi gerekli birok veriyi ve bunlarn
zelliklerini kesine yakn bir ekilde doru olarak
bilmesine ramen; iki nemli veriyi doru olarak
tam bilemez: Bunlar hattn geecei gzerghta
ki rzgar ve buz ykleridir. Buz ve rzgr ykleri;
direklerin, iletkenin, traverslerin
boyutlandrlmasnda ok etkin olup gz ard
edilmeleri olanakl deildir. Bu iki deerde hattn
doru olarak planlanp/projelendirilmesinde
nemli olmakla beraber, planlayc tarafndan
arazi almasn da bunlara ait bilgi toplanamaz.
Bunlar iin gerekli bilgiyi, ancak uzun yllarn
gzlemleri sonucu toplanan veriler nda
hazrlanan bu ile ilgili ynetmelikten bulmas

gerekmektedir. lkemizin su kaynaklarnn

younlukla Dou ve Gneydou Blgelerinde
olmas; buna karn youn sanayiyi barndrmas
nedeniyle, elektrik enerjisi talebinin daha ok
olduu Bat Blgelerine bu enerjinin iletilmesi
gereklilii aktr. Bu iletimde Dou Anadolunun
iklim koullarnn batya nazaran daha souk ve
klarn daha iddetli ve uzun olduu dikkate
alnrsa; zellikle hatlarn planlanmasnda buz
yknn nemi ok daha ak olarak grlebilir.
Bu nemi dikkate alarak bu yazda; lkemizde
iletim hatlarnn projelendirilmesinde nemli yeri
olan buz ve rzgr ykn z olarak anlatmaya
alacaz.
lkemizde elektrik enerjisi iletimi iin, hava
hatlarnn projelendirilmesinin belirlendii
ynetmelik; 30.11.2000 tarih ve 24246 nolu
resmi gazetede ELEKTRK KUVVETL AKIM
TESSLER ismiyle yaynlanm olup halen
yrrlktedir. Bu ynetmeliin, hatlarla ilgili her
planlayc / uygulayc mhendisin elinin altnda
olmas gerekir. Bu yazda ynetmelik kelimesi
ile anlan ynetmelik anlalmaldr.

2-BUZ YK
Buzun olumasnn fizik esaslar bugn ok iyi
bilinmektedir. nemli olan buzun olumas iin
gerekli koullarn nerede ve nasl oluacann
nceden bilinmesidir. Bu noktada bugnk bilim
(meteoroloji), doruya yakn bir kesinlikle buzun
oluabilecei durumlar bilmesine ramen baz
hallerde yetersiz kald da olmaktadr. Buzun
olumas miktar ve yap ekli;. yerin deniz
seviyesinden yksekliine (kotu), deiken hava
scaklklarna, rzgar ve nem gibi birok faktre
baldr. Buzlanmay; d grn ve zelliklerine
gre fazla ayrntya girmeden balca 4 eit

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7

rzgr sonucu, iletkenlerin kopmasna ve bu

kopma sonucu direklerin tepesinden eilmesine
neden olur.

3-BUZLANMAYI OLUTURAN NEDENLER

Buzlanmann olumas iin baz koullarn yerine
gelmesi gerekir.Bu koullar unlardr:
A) Scaklk: Buzlanma en fazla (+2 C) ile (+8 C)
arasnda olmaktadr. (-10 C) de nem miktar ok
dtnden buzlanma olumaz. rnein,
Erzurum-Tortum iletim hatt genellikle nehir
yatandan gittii halde buzlanma olmamaktadr.
Ama scakl uzun sre (+2 C) ile (-2 C)
arasnda kalan blgelerde genellikle ok sk
buzlanma meydana gelebilmektedir.

B) Kristal Kra: Seyrek bir yaprak veya alm

bir ty grntsnde genellikle oluurlar.
Tutunma kuvvetleri zayf olduundan hafif bir
sarsntyla hemen koparlar. Belirli bir kristal
yaplar mevcut olup, hava hatlar iin pek tehlike
oluturmazlar.

8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

C) Don: Ar doymu sis taneciklerinin

katlamas/donmas neticesinde oluurlar. Sert
bir yaps vardr. letkenlerin zerinde scaklk
ykselmezse uzun sre kalabilir. Scakln
ykselmesi halnda paralanp su olur.
D) Kristal Buz: Ar doymu byk su
damlacklarnn donmas sonucu oluur. Su
berraklnda, saydam olmayan ve kendine zg
bir ekli (amorf) bulunmayan gri renkli buza
denilir. Bir yzeye tutunma kuvveti fazla olup,
iletkenler zerinde uzun sre kalabilir. Hava
hatlar iin ok tehlikeli olmasna ramen,
genellikle yeterli koullarn olumamas
nedeniyle ska meydana gelmez.
Bu 4 eit buzlanmann dnda kar yk
dediimiz bir yk daha vardr. Yamakta olan
sulu bir kar; hava scaklnn ani deimesi
sonucu iletkenler zerinde tutunur. Daha sonra
tam kara dnen yamurla bu tutunan kar
tabakas kalnlar. letken zerinde oluan bu
kar klfnn younluu 0.2 kg/m3 oluncaya
kadar iletkenlere gelecek ek yk pek nemli
deildir. Ancak iletken zerinde geni bir yzey
oluturan bu kar yknn yzeyi nedeniyle ani
kacak kuvvetli bir rzgrla iletken kopabilir.
Dou Karadeniz blgemizde bu olay ok sk
grlr. yle ki Karadeniz zerinden gelen
nemli hava ani olarak ykselir ve sulu kar olarak
yere yamaya balar. Daha sonra bu kar
yamasna dnr ve ani kan kuvvetli bir
TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI
ANKARA UBES HABER
2009/3

B) Nem: Havada bulunan nem miktar buzun

olumasnda ok etkili olmaktadr. Buzun
olumamas iin havann neminin %90 altnda
olmas gerekir. Scakln dmesi nemin
azalmas demektir; yan bu durumda hem
buzlanma olur hem de kalnl zamanla artar.
C) Rzgr: Rzgrn varl, havadaki su buhar
veya sis tanelerinin iletken yzeyine daha fazla
yapmasna/birikmesine neden olmaktadr. Bu
ise iletkenin buzlanmas demektir. Bu olayda
rzgrn hzyla beraber yn de etkili olmaktadr.
Yani rzgrn varl buzlanmay artrmaktadr.
rnein bir dan yamacndan geen bir hattn;
vadiden yukar/ykseklere doru esen rzgrn
etkisi/tehlikesi altnda bulunuyor demektir. Yani
rzgr vadi iinde ki nehir veya gllerden ald
su buharn iletkenin zerine ymaktadr. u
halde dar vadilerden hat geirme zorunda
kalnd zaman, rzgrn yn saptanmal ve hat,
rzgr ynne kout (paralel) olarak yaplmaldr.
Kesinlikle rzgr ynne dik olarak hat
yaplmamaldr. Bir hattn rzgr ynne dik
olmas durumunda, kout olmas durumuna gre
yaklak 2 misli bir buzlanma oluturmaktadr.
Sabit elektrik tesislerinde rzgr hz 20 m/san.
altnda ise buzlanma rzgrn esme ynn de
oluur; hz 20 m/san. stnde ise aksi ynde
(esme ynne ters) buzlanma oluur.
D) Arazideki Engebelerin Etkisi: Buzlanma,
hattn bulunduu gzerghn yksekliiyle (yani
kod/rakm) ile de ilikilidir. Araznn ekli ve
denizden ykseklii buzlanma bakmndan
etkilidir. yle ki, rzgrdan korunan vadilerde
buzlanma daha az ama korunmayan arazilerde
buzlanma daha oktur. Buzlanma asndan bir
ok arazi ekli vardr ki biz bunlarda
bahsetmeyeceiz. Burada en nemli nokta;
olanak verdii l de hatlarn rzgrn daha az
estii arazi ksmlarndan geirilmesi hususudur.

4-BUZLANMANIN PROJEYE ESAS OLACAK

EKLDE SAPTANMASI
Bugn birok lkede hatlarn planlanp /
projelendirilmesin de buz yk miktar; metre

BLTEN

buzlanma oluumunu ksaca anlatalm:

A)Kra: Genellikle az eimli arazilerde ; ine,
pul, ty veya iek/yelpaze eklinde oluur.
Krann oluabilmesi iin; gkyznn ak,
havann rzgrsz veya hafife rzgrl olmas
gerekir. Krann oluabilmesi iin; scakl sfr
derecenin altna dm doymu bir hava
ktlesini olmas n kouldur. Kra iletim
hatlarnda korona olay bakmndan nemlidir.

bana bir deer olarak, hat yapmyla ilgili

ynetmeliklerde verilmektedir.Bu yk miktar
iletkenin apna bal basit bir bant ile
hesaplanmaktadr. Bu bant; her lkenin arazi
koullar, denizden ortalama ykseklii ve o
lkede siklon/antisiklon merkezlerinin
olup/olmamasna bal olarak saptanmaktadr.
Yani her lke uzun yllar lkesinde ki koullar
kurduu inceleme istasyonlarndan incelemekte;
buradan toplad verilerle kendi buz yk
bantsn saptamakta ve hat tasarmnda
kullanlmasn ynetmeliklerle zorunlu
tutmaktadr. Burada unu belirtelim ki; buz
yknn ynetmeliklerce belirlenen deeri buz
yknn en az (minimum) deeridir. zel
koullarn ve direk aklklarnn olumasnda
dikkate alnacak buz ykleri ynetmeliklerde
ayrca belirtilmektedir. Zira baz zel durumlarda
buz yk; ynetmeliin belirledii deerin 2 hatta
3 kat kadar olabilmektedir. Buz yknn
olutuu yerlerden geen iletim hatlarn da, bu
yerlere bir arza halinde gitmenin zorluu da
dikkate alndnda, hattn gvenli olarak
alabilmesi iin buz ykne ne derece nem
verilmesi gerektii daha ak olarak grlebilir.
yle ki buz yknn olduundan fazla alnmas
hattn maliyetini artracaktr; buz yknn
olduundan az alnmas halinde ise, iletkenin
kopmasna, iletme emniyetinin azalmasna ve
sehimin (iletkenin aaya sarkmas) artarak
altndan geenlerin can gvenliklerini tehdit
etmesine neden olacaktr.
lkemizde buz yk bakmndan ynetmelikte 5
blgeye ayrlm olup; buz yknn miktar
q=kd (kg/m) eklinde bir bant ile
verilmektedir. Burada (k); blgeye gre deien
bir katsay, (d) ise hatta kullanlan iletkenin
apdr. Bu forml kiisel kanmca doru buz
yk deerini vermekten uzaktr. Zira bir
iletkende buz yknn olumasnda;
ykseklik, scaklk, hava ktlesi, nem oran,
iletkenin gerilmesi ve elektrik alannn
gradyannn etkisi iletkenin apndan daha
fazla etkilidir. Hatta baz hallerde tel apnn
buz yk miktarna tesiri ok az olmaktadr.
Dolaysyla belirtilen etkileri de dikkate alan
bir bantyla buz yknn hesaplanmasnn
daha salkl olaca, tel apna bal buz
yk bantsndan daha doru deerler
verecei kanaatindeyim. Ynetmelikte
iletken kopmalarn nlemek asndan her ne
kadar byk aralkl hatlarda; 2 misli buz
yknde, ask noktalarnda ki gerilmenin
kopma gerilmesinin %70ini gememesi gibi
zel maddeler konulmu ise de bunlarnda
yetersiz olaca kansndaym.

5-BUZ YK ARATIRMA MERKEZLERNN

ESASLARI
Buz yk aratrma merkezlerinde genellikle 80
m uzunluunda deneysel bir iletim hatt
bulunur.Bu hattn bir taraf tayc, dier taraf
gerilmeye uygun olacak ekilde sabitlenmitir. Bu

BLTEN

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI

ANKARA UBES HABER
2009/3

deneysel hat zerinde uygun yerlere yerletirilen

uygun l aletleriyle; buzlanmann balad
anda, devamnda ve bitiinde ki hava scakln
havann nem miktarn, rzgarn hz ve yn, buz
yknn cins ve ekliyle iletkenin salnm as,
iletkenin titreimleri gibi deerler saptanp
kaydedilir.
Buz yk aratrma merkezlerinin birok eidi
vardr. Bunlarn hepsini deil; basitlii ve
ekonomik olmas bakmndan mekanik aletlerle
alan buz yk merkezini ksaca anlatalm.Bu
merkezlerde balca u l aletleri bulunur:

A) Dinamometre: 80 m lik deneysel hat

zerinde oluan toplam buz yknn arln
kilogram olarak len alettir.Dinamometre; esnek
(fleksibil) bir tel vastasyla kaydedici ve metre
bana kilogram olarak den miktar hesaplayan
bir cihaza baldr. Eer merkezde buz yk
rzgarl bir havada olumusa, dinamometrenin
lt buz yk deerinin iinde rzgar kuvveti
de vardr. Dolaysyla bu rzgar yk saptanp
ayrlmas gerekir ki net buz yk bulunabilsin.
Buz yk rzgarsz ve sakin bir havada
llmse, bu ayrtma ilemine gerek yoktur.
B) Termo-Hidrogam: Bu alet buzlanmann
balangcndan sonuna kadar havann scakln
ve nemini lerek her saat ba kaydeder. Bu
kaytlarnda dikkatlice incelenip dikkate alnmas
gerekir.
C) Anemometre: Buz yknn olumaya
balad andan itibaren varsa esen rzgarn
hzn ve ynn lerek kaydeder. Bu rzgar
hz, dinamometrenin lt rzgarl buz
yknden, rzgar yknn ayrlmasnda dikkate
alnr.
Bu merkezlerin uzun yllar toplad,
meteorolojinin elde ettii ve alan hatlarn arza
raporlarnn incelenmesiyle elde edilen verilerin
altnda o blgeyle ilgili buz yk bants
matematikten bilinen yntemlerle elde

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9

edilebilir.(nterpolasyon, verilen noktalardan

geen erinin bulunmas gibi yntemler)
Bylece bu bilgilerle o lkenin buz yk haritas
da izilebilir.

p=0.6(kg/dm3)=600(kg/m3) olarak alnacaktr.

2) Birinci blgede bulunup ykseltisi (kotu) 600
metre den fazla olan yerlerde hatlarn hesab 2.
blge koullarna gre;

Uygulama esnasnda bazen yaplm bir hattn

iletkeni buz ve rzgar yk nedeniyle kopabilir.
Bu blgedeki buz yknn ynetmeliin snrlar
dnda olduu ak olduundan, iletkenlerde
oluan buz yknden rnek alnarak buraya has
buz yknn zel olarak incelenmesi gerekir.
Bu kopan iletkenden buz yk rnei alnmas
zel bir dikkat ve beceri ister. Alnacak buz
yk rneinde ilk yaplacak i, oluan buzun
younluunun saptanmasdr. Bunun iin alnan
rnein nce P (kg) arl saptanr; sonrada
hacmi lekli bir tp ierisine rnek alnan buz
ktlesi atlarak ykselttii su miktarndan V
(m3) hacmi bulunur. Bu durumda buzun
younluu p=V/P(kg/m3) bantsndan elde
edilir.

2. blgede bulunup ykseltisi (kotu) 900 metre

den fazla olan yerlerde hatlarn hesab 3. blge
koullarna gre;

lkemizde imdiye kadar llen ortalama buz

yk younluu 0.4p0.8(kg/m3) arasnda
bulunmutur.

6-BUZ VE RZGAR YK HESAPLARININ

YAPILMASI

1) Hesaplarda buz younluu

3) letkenlere gelecek dey buz yk; q=kd

(kg/m) bantsna gre hesaplanacak olup burada
d (mm) olarak iletken apn, (k) ise blgelere gre
deien bir katsay olup deerleri aada Tablo-1
de verilmitir.
4) letkene gelecek yatay rzgr kuvveti ise; 200
metreye kadar olan rzgr aklklarnda
w=a*p*d*c (kg); rzgr akl 200 metreden fazla
olan yerlerde ise w=c*p*d*(80+0.6*a) (kg)
bantlarndan hesaplanmaldr. Bu bantlarda;
a=Bir direin sa ve solundaki aklklarn
toplamnn yarsna eit olan rzgr akl (metre
olarak),
d=iletken ap (metre olarak),
olarak rzgr basncn (v (m/san.) olarak rzgrn
hzdr.
p olarak dinamik rzgr basnc deerleri Tablo-2
de verilmitir.
c=Dinamik rzgar basn katsays olup birimsizdir.
Deeri Tablo-3 de verilmitir.
Hava hatlarnda buz yknn direk ve traverse de
etkisi olmasna ramen ynetmelik bu etkinin
olmadn kabul etmektedir. Bu nedenle yaznn
ikinci blmnde yalnz buz yknn iletken
zerindeki etkisi ve hesaplar gsterilecektir.

BLGELERE GRE BUZ YKLER VE ORTALAMA SICAKLIKLAR (Tablo-1)

Blge No
I
II
III
IV
V

(k) Katsays
0
0.2
0.3
0.5
1.2

Buz Yk Bants
(kg/m)
0
0.2d
0.3d
0.5d
1.2d

Ortam Scakl (C)

En Dk
En yksek
-10
-15
-25
-30
-30

50
45
40
40
40

DNAMK RZGAR BASINCI (p) (Tablo-2)

Arazi zerindeki Ykseklik (m)
0-15
15-40
40-100
100-150
150-200

Dinamik Rzgar Basnc (kg/m2)

Direk,Travers,zalatr
letkenler
55
70
90
115
125

BLTEN

Not:Uzun aralkl hatlarda bu deer 53 olarak alnacaktr.

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI
ANKARA UBES HABER
2009/3

10
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

Buz yknn oluumunu ve eitli ynlerinin bu

ksa incelenmesinden sonra, yukarda verilen
ynetmelik erevesinde buz ve rzgar
yknn lkemizde nasl hesaplanp, hat
projelerinde dikkate alndn inceleyebiliriz. Bu
incelemeye balamadan nce hesaplarmz iin
nemli olan ve ynetmelikte bahsedilen 4
noktay belirtelim.
(Ynetmelik madde 45,46,47 ve 48):

3. blgede bulunup ykseltisi (kotu) 1600 metre

den fazla olan yerlerde hatlarn
hesab 4. blge
koullarna gre yaplacaktr. Ancak hat birden
fazla blgeden geerse, her blgedeki hat blm
o blgeye ilikin deerlere gre hesaplanmaldr.

44 (*)
53
68
86
95

BLTEN

TMMOB ELEKTRK MHENDSLER ODASI

ANKARA UBES HABER
2009/3

DNAMK RZGAR BASIN KATSAYILARI (c) (Tablo-3)

No

Rzgarn Etkisinde Bulunan geler

(c) Katsays

1
2
3
4
5
6
7
8
9

Profil demirinden yaplm tek yzl kafesler

Profil demirden yapl kare/dikdrtgen kesitli kafes direkler
Borulardan yaplm tek yzl kafesler
Borudan demirden yapl kare/dikdrtgen kesitli kafes direkler
Daire kesitli aa/elik boru/beton dan yapl direkler
Altgen/sekizgen kesitli elik boru ve beton direkler
ap 12.5 mmye kadar olan iletkenler
ap 12.5<d<15.8 mm olan iletkenlerde
ap 15.8 den byk olan iletkenlerde

1.6
2.8
1.2
2.1
0.7
1.0
1.2
1.1
1.0

Hesaplarmz iin, lkemizde kullanlan baz iletkenlere ait zelliklerin verildii aadaki tabloyu da
verelim.

A.C.S.R. LETKENLERN BAZI ZELLKLER (Tablo-4)

Ad

Kesit

Toplam Kesit

letken ap

Kopma yk

Birim Arl

(AWG:MCM)

(mm2)

(mm2)

(kg)

(kg/km)

20 Derecede
DC.Diren (Ohm/km)

Rose
4 AWG
21.14
5.88
416
57.8
1.3558
Lily
3 AWG
26.60
6.60
514
72.8
1.0776
ris
2 AWG
33.53
7.41
637
91.8
0.8537
Pansy
1 AWG
42.49
8.34
777
116.4
0.6743
Poppy
1/0 AWG
53.48
9.36
941
146.4
0.5354
Aster
2/0 AWG
67.14
10.50
1185
184.4
0.4254
.................................................................................................................................................................
Swallow 3 AWG
31.14
7.14
1023
107.8
1.0700
Rawen
1/0 AWG
63.44
10.11
1945
216.2
0.5350
Pigeon
3/0 AWG
99.30
12.75
3035
343.9
0.3360
Partridge 266 MCM
156.86
16.28
5096
543.8
0.2140
Hawk
477 MCM
280.84
21.77
8798
972.0
0.1190
Drake
795 MCM
468
28.11
14165
1621.9
0.0718
Cardinal 954 MCM
547.34
30.42
15589
1829.8
0.0597

Not:
1) Tablo-4 de; noktal izgi stndeki iletkenler rgl alminyum iletkenler olup, alak gerilim hatlarnda
kullanlmaktadrlar. Noktal izgi altnda ki iletkenler ise rgl elik-Alminyum iletkenlerdir ve 15 kV,
34.5 kV, 154 kV ve 380 kV yksek gerilim hatlarnda kullanlmaktadr.
2) letkenleri tanmlamakta kullanlan AWG ngilizce American Wire Gauge (Amerikan letken lleri)
kelimelerinin ba harfleridir. CM ise Circular Mils (Dairesel Mil) in ba harfleri olup; ap 0.001 in olan
dairenin alanna eit bir birimidir. Bir inin 0.0254 m olduu dikkate alnrsa 1CM=5067.10-7mm2 olduu
bulunur.Bu durumda ise, 1 MCM=1000 CM=5067.10-4mm2 olur.

KAYNAKA
1234-

Gnen, zzet; Yksek Gerilim Teknii Cilt-I, 1977 stanbul

zkaya, Muzaffer; Yksek Gerilim Teknii Cilt-I ve II, 1988 stanbul
zkaya, Muzaffer; Yksek Gerilim Tekniinde lme, .T. 1966 stanbul
Akhunlar, Ahmet;Statik Elektrik Alan,1995 stanbul

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11