DEKLARACJA CELNA

BIOGRAFIA OSICIA
BORA OSI urodzi si w 1932 roku w Zagrzebiu, jednak po ukoczeniu pitego roku
ycia, wraz z rodzin przenis si do Belgradu. Jest jednym z najwybitniejszych prozaikw
serbskich, okrelany pariasem, Rabelaim Bakanw, a najwiksz saw przyniosa mu powie
Rola mojej rodziny w wiatowej rewolucji. Studiowa na Uniwersytecie w Belgradzie. Debiutowa
w 1963 roku powieci Sodoma i Gomora, a pomimo odejcia od linii twrczoci popieranej przez
Tit, nie by przeladowany przez wadze.
W 1992 roku osi, w konsekwencji sprzeciwu wobec serbskiego nacjonalizmu, nie widzc
dla siebie miejsca w nowej rzeczywistoci, emigrowa do chorwackiego miasta Rovinj, a nastpnie
do Berlina. Jest autorem opowiada, esejw oraz ponad trzydziestu powieci, zajmowa si rwnie
teatrem, filmem i tumaczeniami. W polskim przekadzie ukazay si dotd trzy jego powieci:
wspomniana ju Rola mojej rodziny w wiatowej rewolucji w 1969 roku, Carinska deklaracija, a
wic Deklaracja celna wydana w 2000 roku oraz Put na Aljasku, czyli Podr na Alask, ktra
ukazaa si w 2006 roku.
W swoich utworach osi podejmuje prby zmierzenia si z teraniejszoci, analizy
wydarze przez pryzmat wasnych, emigracyjnych dowiadcze, wplatajc tym samym w tre
swoich dzie wtki autobiograficzne. Cechuj go nadmierna retrospekcja, krytyka nacjonalizmw
oraz swoiste rozliczanie z rzeczywistoci, czsto przyjmujce nostalgiczny, melancholijny
charakter. Sztuk traktuje on jako ratunek przed utrat nadszarpnitej konfliktem lat
dziewidziesitych tosamoci. Po wyjedzie, Bor osicia spotkaa niejako izolacja artystyczna
jego dziea przestano publikowa w Serbii, emigracj traktujc jako zdrad narodow.
WSTP
Deklaracja celna to eseizujca powie, stanowica rozliczenie z przeszoci, inwentarz
wasnej duszy. Poprzez powracajce, wybircze wspomnienia, tak bahe i nic nie znaczce, jak i te,
ktre miay decydujcy wpyw na dalszy los, Bora osi kreuje wizerunek rzeczywistoci minionej
oraz wspczesnej, okrela zachodzce w niej zmiany i przysze tendencje. Tytuowa deklaracja
celna, a wic spis rzeczy wywoonych spoza kraju, staje si punktem wyjcia do rozwaa o
wasnej przeszoci, czci skadowych ycia, jak rwnie kondycji ludzkoci i do komentowania
jej poczyna. Podejmuje rwnie prb wytumaczenia i podsumowania przeszoci ojczyzny,
jednoczenie starajc si uzasadni sw decyzj o emigracji. Jak sam pisze, chcia swojej staroci
oszczdzi wstydu, jaki zawsze kryje w sobie modo. Tam wyrasta nowe pastwo, ktrego praw
nie rozumiem, a one nie pozwalaj mi spokojnie si starze.

ROZLICZENIE Z PRZESZOCI
Narracja prowadzona jest z punktu widzenia osoby starszej, nioscej z sob baga
yciowych dowiadcze. Jest to czowiek wyalienowany i samotny, w pewien sposb zawieszony w
rzeczywistoci i zamknity w sobie. Ma wiadomo upywajcego czasu oraz niemonoci
powrotu zarwno do ojczyzny, ktra znikna z mapy wiata, jak rwnie dawniejszego ycia.
Nieustannie zadaje sobie pytania, co by byo, gdyby w wielu sytuacjach postpi inaczej, jak
wygldaoby jego ycie, gdyby zrezygnowa z wyjazdu z kraju.
Podmiot mwicy dzieli swoje ycie na dwie czci t sprzed oraz t po emigracji,
oddzielajc je grub kresk, jak dwa oddzielne i niezalene istnienia. Umoliwia mu to spojrzenie
na przeszo z dystansu, niemale jak na ycie innej osoby. Poszukuje okruchw wspomnie,
kluczowych dla swego ycia momentw i dowiadcze, ktre zoyy si na jego tosamo.
Przyznaje, i sam nie jest dla siebie do koca zrozumiay, a deklaracja ma pomc mu
wyjani, kim tak naprawd jest. Pocztkowo ma wraenie, i jego ycie mino na niczym i nie ma
on nic do powiedzenia, a sw sytuacj porwnuje do sytuacji winia, ktremu nie pozostao ju nic
poza sporzdzeniem swojej biografii w pustej celi. Z poczuciem porzucenia dotychczasowego
ycia, zwizanych z nim zwyczajw, miejsc, ludzi i przedmiotw, ukazuje znaczenie pamici
jedynej, ktrej nikt nie moe mu odebra i ktr bdzie mia na wycignicie rki niezalenie od
miejsca pobytu. Nic jednak nie jest pewne, wspomnienia czsto s zamglone, wydaj si nierealne,
a to, co si zdarzyo, ciko jest oddzieli od halucynacji. Po przeszoci, jawicej si jako nieznana
kraina, porusza si jak sam okrela krokiem lepca z lask, niepewnie i bojaliwie.
Narrator czuje si porzucony przez ojczyzn i skazany na pastw losu, cechuje go spora
doza nieufnoci w stosunku do symbolicznych celnikw na granicy historii obawia si, i mog
uzna go za podejrzanego ze wzgldu na luki w opowiadanej historii, saby wzrok czy niewielk
ilo zabieranych ze sob dbr materialnych.
Osoba mwica stosuje wiele porwna, wydarzeniom i zjawiskom nadaje nazwy, ktre
powinny pomc zrozumie jej myli i dziaania. Wyjazd z ojczyzny potraktowany zostaje jako
egzamin, sta w firmie, w ktrej upyn termin zatrudnienia oraz rozstanie z maonk,
wdowiestwo. Okrelenia te wyranie podnosz rang, znaczenie wyjazdu, ukazujc jego
emocjonaln stron, to, i obok czysto fizycznego opuszczenia kraju, osi traktuje je rwnie jako
porzucenie, zaprzestanie utosamiania si z ojczyzn.
By trafnie nazwa swj stosunek do wasnej przeszoci, okrela j psem, ktrym musi si
opiekowa i nieustannie o nim myle by nie zapomnie. Psem nazywa rwnie siebie z czasw
swej modoci, gdy cae dnie spdza na wczeniu si po miecie bez widocznego celu, mijajc
granice wasnej duszy, naduywajc snu, poszukujc sensu, bezpieczestwa i ratunku przed
ogarniajc go rozpacz.

Modo jawi si jako labirynt bez wyjcia, zagubienie, masa niespenionych obietnic i pustka,
zostaje nawet nazwana form totalitarn. Im gbiej usiuje sign w przeszo, tym mniej
pamita dziecistwo porwnane zostaje do gorczki z bredzeniem i niezwykymi wydarzeniami
oraz nieprzystpnoci, przejawia si we wszystkim, jednoczenie nie stanowic niczego
konkretnego.
Poszukujc elementw, ktre zoyy si na jego tosamo, podkrela rol ksiek, zarwno
tych przeczytanych, ktre miay wpyw na uksztatowanie pogldw, wyobrani oraz umiejtno
odczuwania pisarza, jak i tych, ktrych nigdy nie przeczyta. Innym, istotnym komponentem
jestestwa narratora jest og przesuchanej muzyki oraz talent obserwacyjny, wyniesiony z dugich
godzin wpatrywania si w przestrze w dziecistwie. Podkrela, i na tosamo, obok tego, co
dana osoba przeya i pamita, skada si take to, co wyrzucia, zapomniaa oraz to, o czym
marzya, co chciaa posiada.
ZAWODY
Swoje postawy yciowe, osi prbuje przyrwna do zawodw: nazywa siebie portierem,
listonoszem w wiecznym popiechu, prbujcym ludziom przekaza co, czego sam nie potrafi
dokadnie nazwa, czy osobistym historykiem, rozwaajcym, po ktrej stronie samego siebie
powinien stan. Dochodzi do wniosku, i nie umie uczestniczy w historii, czuje, e zawsze sta z
boku, by bohaterem powieci, a nie realn osob. Teraz, na staro, straci zainteresowanie
czymkolwiek, cznie z wasn histori, ogarnia go poczucie bezsensu i zawieszenia w przestrzeni.
Porwnuje siebie do kraju ogarnitego kryzysem politycznym, w ktrym cieraj si liczne
tendencje, trwa nieustanny konflikt, prowadzcy do wykluczenia ze spoeczestwa. W innym
miejscu zestawia jednostk z rodzin, w ktrej wiele si rodzio i wiele umierao, a take z
mikroskopijnym modelem wiata, wycigiem z caej ludzkoci.
WTKI FILOZOFICZNE
Narrator wielokrotnie podkrela swoje dowiadczenie yciowe uwaa, e wie wszystko, co
czowiek powinien wiedzie, wszystko co chcia ju usysza, jest bierny na nowe bodce. Twierdzi,
e czowiek sam w sobie jest najlepsz skarbnic wiedzy, a nauk powinien czerpa z samego
siebie. Wplatajc w swoj kronik wdrwki wtki filozoficzne, argumentuje bezsens ludzkiego
ycia, w tonie melancholijnym i nostalgicznym patrzc w przeszo, jednoczenie nie oczekujc
niczego od przyszoci. Ludzkie ycie mija na poszukiwaniu celu, swego miejsca w kosmosie i
prbach wyzbycia si myli o zagubieniu we wszechwiecie i bezcelowoci. Przez przywoanie
napisanej w modoci powieci o przeprowadzkach w stron cmentarza, narrator sygnalizuje tempo
przemijajcego ycia i nieuchronno mierci.

wiat ukazany jest w czarnych barwach, osi uwaa, i nad niepewn i mglist
przyszoci nie warto si zastanawia, wyraa sprzeciw wobec ycia toczcego si wbrew ludzkiej
woli oraz mki, powodowanej przez wszelki ruch.
Symbolem minionej egzystencji staje si kontener znoszonych ubra i rzd butw, zbir
zuytych i zniszczonych rzeczy na mietniku trwania. Pojawia si tutaj motyw teatru wiata, w
ktrym akcja nie prowadzi do niczego, aktor bezczynnie siedzi na pododze, prowadzi
niezrozumiae rozmowy i przybiera cudze maski. Czowiek stale si nudzi, a jego ycie nie ma
treci, skada si z milczenia i bezsensownych dziaa, przypominajcych chodzenie od ciany do
ciany w pustym pokoju.
Narrator prbuje stworzy posta, ktra mogaby go niejako zastpi w yciu w ojczynie,
sta si jego reprezentantem. Jest ona jednak zablokowana, cay czas spdza w mieszkaniu, nie
potrafic si z niego ruszy i wydosta, a czas mija jej na niczym. Dochodzi do wniosku, i
czowiek nie ma nic do zrobienia na tym wiecie, a ycie wypenia pustka i milczenie.
SYTUACJA UCHODCW
osi, na podstawie wasnej sytuacji, stara ukaza si warunki ycia uchodcw wraenie
stanu wiecznego przeadunku, przedmioty, wycignite z kontekstu, w ktrym obcowa z nimi przez
cae ycie jawi si jako obce, inne, zmienione przez czas nieuywalnoci. Zaznacza, i w nowym
otoczeniu czowiek otrzymuje now mask, zapominajc o sobie w dawnej postaci, utosamia si
tym samym z innymi emigrantami i wyraa ch przeprowadzenia spisu, kroniki ycia za nich.
Narrator dochodzi do wniosku, e w dawnym miejscu zamieszkania nic mu ju nie
pozostao, celem dla niego staje si poszukiwanie gipsowego komendanta i bezpaskiego psa, w
ojczynie nie ma ju nikogo ani niczego, co mogoby skoni go do pozostania w miecie. ycie
mino mu w samotnoci, a najlepszymi przyjacimi byy postaci filmowe.
KONDYCJA SPOECZNA
Wychodzc od wasnych wspomnie i dowiadcze, podmiot mwicy poszukuje oglnej
formuy ycia oraz podejmuje prb okrelenia kondycji wspczesnego czowieka, stawia
diagnoz mieszczastwa i problemw wynikajcych ze wspczesnego stylu ycia. Podkrela
nienaturalno miejskiej egzystencji i jej niezgodno z natur, czuje si jak zamknity w klatce,
etui na telefon, w natoku przedmiotw, przestrzeni przeznaczonej dla sprztw nie dla czowieka.
Ludzie ograniczeni zostali przez konwenanse, postpuj wbrew swojej woli, nosz
niewygodne stroje i zmieniaj mieszkania na coraz mniejsze, izolujc si od rodziny i
spoeczestwa. Narrator zwraca uwag na szerzc si brutalno i bezmylno, czego symbolem
staje si pies, ktremu z zawici i okruciestwem, celowo przetrcono nog.

Podwaa sens nauki, ktra mimo i uatwia ycie, niekoniecznie czyni je szczliwszym i lepszym.
Mimo, i identyfikuje si z klas mieszczask, zaznacza zgubny wpyw wasnoci na
kondycj ludzk, w lewicowym tonie nazywajc pasko chorob, a wasno ciarem
powodujcym przygnbienie, utrat radoci i wawoci. W odniesieniu do Nietzschego
przyrwnuje czowieka do zwierzcia, a poszukujc sowa okrelajcego stan wspczesnego
czowieka, wskazuje na migren.
osi prognozuje kres cywilizacji europejskiej, ktr niszczy postpujce zachwianie
moralnoci, wszechogarniajcy smutek i wyzbycie si zasad, zamknicie w kleszczach wielkich
miast i zagubienie.
WIZERUNEK OJCZYZNY
Przez pryzmat wasnych dowiadcze obserwuje i ocenia rzeczywisto wojenn, zmiany
w pastwie spowodowane wojn. Nie rozumie praw wyrastajcego pastwa oraz podkrela
nieprawidowoci, niedostrzegalne dla modego, rozentuzjazmowanego budow kraju pokolenia.
Jest bierny i wiadomy swej bezsilnoci, jednoczenie, mimo dzielcej go odlegoci i spojrzenia
z dystansu, nie potrafi cakowicie odci si od sytuacji kraju, prbuje j zrozumie i oceni.
Zastanawia si nad upadkiem moralnoci, nieufnoci w stosunku do drugiego czowieka,
a

take

postpujcym

wyobcowaniem

jednostki

wielkomiejskiej

rzeczywistoci.

W pesymistycznym tonie opisuje obojtno ludzi na los blinich, uwaa, i kady yje sam dla
siebie.
Nie szczdzi krytycznych uwag w stosunku do Serbii, nazywajc j nadmiernie dumnym
krajem saboci, w ktrym by y, naley wyzby si mylenia, krytykuje obecny system wadzy
i dziecinny nard. Prbuje spojrze na Bakany oczami obywatela pnocnej czci Europy, jak na
obszar egzotyczny, ktry tylko geograficznie naley do Starego Kontynentu, nie ma bowiem w nim
nic europejskiego. Sam nie czuje si, ze wzgldu na wyjazd, zdrajc kraju odczuwa jedynie
porzucenie i zdrad wasnej modoci nie Serbii, ktra staa si mu obca.

GRANICE
Narrator podejmuje rozwaania na temat granic pastwowych, terytoriw przygranicznych
i ludzi je zamieszkujcych nie potrafi dostrzec rnic terenw nienaturalnie przedzielonych
szlabanem, jednoczenie sprzeciwiajc si takim podziaom, uwaajc je za bd, ktry wiadczy
wycznie o rnicach midzyludzkich. Wszystko staje si tam poowiczne, a ludzie zamieszkujcy
te tereny s niejako pozbawieni tosamoci.

NARRACJA
W Deklaracji celnej znale mona przykady intertekstualnoci wystpuj tutaj postaci
z powieci Dostojewskiego, bdzce po szarych ulicach podobnie jak czyni to w modoci
narrator, czy odwoania do filozofii Nietzschego. Przeszo jawi si niejako jak rzeczywisto
senna, miejsca i postaci zostaj przemieszane, by ostatecznie znale si w jednym, symbolicznym
pokoju. Rzeczywisto pynnie przechodzi tutaj w wykreowan przez narratora fikcj, a tre
ksiki stanowi swoisty monolog wewntrzny, ktry momentami, przez liczne powtrzenia
i zagmatwanie treci mona nawet porwna do strumienia wiadomoci. Jest to niejako spowied
z dotychczasowego ycia, a ksika wpisuje si w nurt prozy autobiograficznej, fali
wspomnieniowej, rozrachunkowej.
W Deklaracji celnej pojawia si kilka sw-kluczy, wielokrotnie powtarzajcych si
i rnorako interpretowanych: obok tytuowej deklaracji, s to baga oraz znajdujce si w nim
ksiki, teatr, film i pusty pokj.
PODSUMOWANIE
Powie Bory osicia to prba interpretacji i oceny caoksztatu wasnego ycia, zarwno
jego czci materialnej, jak i duchowej. Tytuowa deklaracja to w rzeczywistoci wiadectwo
skadane samemu sobie, ktra ma pomc mu zrozumie przeszo i otaczajc go rzeczywisto.
Pomidzy wasne wspomnienia i imaginacje osi wplata wtki filozoficzne, opinie na
temat ojczyzny, realiw powojennych i sytuacji czowieka we wspczesnoci, w nostalgicznym
tonie wyraajc tsknot za minionym i niech oraz obaw w stosunku do przyszoci. Niejako
z pozycji mdrca, filozofa buduje obrazowy wizerunek wiata, jednoczenie konstruujc
i analizujc wasn biografi. Deklaracja celna, mimo i momentami zagmatwana i niezrozumiaa,
z pewnoci skania do refleksji oraz uczy krytycznego spojrzenia na otaczajcy wiat i stawiane
sobie cele, a take buduje rol wspomnie i pamici.