59.

Rolazagadnienie
wspomnieńnaw podstawie
życiu człowieka.
Omów Lalki
Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi
uwzględnij również wybrany kontekst.
Człowiek w dużej mierze istotnie składa się jedynie ze swoich wspomnień.
Wszystko to, co było, kształtuje bowiem jego podejście do spraw teraźniejszych.
Każde spotkanie, myśl i wydarzenie odciska na nas swoje piętno. Można śmiało
powiedzieć, że wspomnienia kształtują podejście człowieka do rzeczywistości. Nie
też znaczenia, czy są to jedynie nasze wspomnienia, czy też swoiście kolektywna
pamięć społeczności, czasami nazywana tradycją. Jako iż zapisem ludzkich
przemyśleń można ochrzcić literaturę, to właśnie jej należałoby uchwycić się
podczas udowadniania prawdziwości powyższej tezy. Nie ma też bardziej
klarownej próby zrozumienia wewnętrznych mechanizmów sterujących
człowiekiem niż dzieła pozytywistów. Dlatego też praca ta opierać się będzie na
dwóch przykładach właśnie z tego okresu literackiego. Pierwszy zaczerpnięty
zostanie z Lalki Bolesława Prusa, drugi zaś z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
Przykładem osoby ukształtowanej przez własne wspomnienia jest niewątpliwie
Ignacy Rzecki z Lalki. Samo poznawanie świata z jego perspektywy świadczy już o
ogromnym przywiązaniu do dawnych dziejów. Prowadzi on bowiem pamiętnik,
czyli swoisty zapis swoich dziejów i przemyśleń. To z niego dowiadujemy się o
sposobie postrzegania świata, przede wszystkim zaś osoby Stanisława
Wokulskiego. Wszystko to przesiąknięte jest dawnymi perypetiami Rzeckiego, o
których powieść zresztą wspomina. Stary subiekt pochodził z rodziny o tradycjach
bonapartystycznych. Uwielbienie dla Napoleona wpoił mężczyźnie ojciec, co
odbiło się potem na całym jego życiu. Do samego końca przekonany był o
potrzebie uzdrowienia Europy przez ten nurt polityczny, tylko w nim upatrywał
realnej możliwości polepszenia sytuacji kontynentu. Nie bez późniejszego
znaczenia było też jego uczestnictwo w Wiośnie Ludów. Ten
narodowowyzwoleńczy zryw stanowił zarazem akt jego bonapartyzmu, jak
również ukształtował późniejszego Rzeckiego. Z treści pamiętników wynika jego
postrzeganie kategoriami nabytymi właśnie poprzez dawne dzieje. Na łamach
swoich zapisów nawiązuje ciągle do sytuacji obecnej, swoiście ukazując, jak
wspomnienia krystalizują się w pryzmat postrzegania współczesności.

Niestety, Lalka posiada też negatywny aspekt tego podejścia do wspomnień. Uosabia go
baronowa Krzeszowska. Kobieta całkowicie zatraciła się w rozpaczy po śmierci córki, swoiście nie
dając jej do końca umrzeć w swoich wspomnieniach. Pokój, jaki zajmowała dziewczynka,
stanowi sanktuarium zatrzymane w czasie tak, jakby dziecko nadal żyło. Kobieta pielęgnuje
pamięć o córeczce, jednak robiąc to, popada w rozpacz i zgorzknienie. Ta forma wspomnienia,
kurczowe trzymanie się utraconego elementu przeszłości, prowadzi zazwyczaj do zgorzknienia
oraz wycofania z życia doczesnego. Krzeszowska stanowi przykład właśnie takiego zachowania.
Zagracając swoje mieszkanie, zarazem nie potrafi być już uprzejma dla otoczenia. Jej
postrzeganie rzeczywistości zostaje zaburzone, zatrute przez uczucie straty wypełniające
wspomnienia o córeczce. Nie mogąc pogodzić się ze stratą, nie potrafi żyć teraźniejszością.
Powoduje to kurczowe trzymanie się przeszłości, która istnieje już tylko we wspomnieniach.
Przez to wszystko wokół, szczególnie zaś ludzie, stają się dla Krzeszowskiej źródłem udręki.
Dlatego też rozdziela jątrzący ją jad zgorzknienia na innych.
Wspomnienia pełnią też ważną rolę w powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Postać
Justyny Orzelskiej to osoba ukształtowana przez negatywne wspomnienia. Dawne
niepowodzenia miłosne i bardzo niski społeczny status życia na "łaskawym chlebie" Korczyńskich
uczynił szlachciankę osobą zimną, zdystansowaną i nieco wyniosłą. Widać tu pewne
podobieństwo do baronowej Krzeszowskiej, czyli postrzeganie świata ze względu na pamięć o
wcześniejszej niedoli. Łączy ją to w pewien sposób z Benedyktem Korczyńskim, którego
wspomnienia z ciężkiej przeszłości i doli po powstaniu zamieniły w osobę niezwykle zgorzkniałą.
Orzeszkowa stworzyła jednak Justynę jako postać dynamiczną i daje jej możliwość przemiany
również poprzez wspomnienia. Nie jest to jednak pamięć pojedynczej osoby a zbiorowe
wspomnienie ludu. Chodzi tu konkretnie o legendę Bohatyrowiczów oraz pamięć o mogile
powstańczej. To właśnie dzięki pokazaniu przez Jana wartości leżących za tymi dwoma
pieczęciami przeszłości, Justyna odnajduje cel w życiu. Orzeszkowa rozszerza więc pojęcie
wspomnienia na cały naród, ukazując wartość przeszłości jako czynnika mogącego wpływać na
przyszłe postawy ludzkie. Zła dola Justyny Orzelskiej, gdy była młodsza, uczyniła z niej osobę
uwięzioną samoistnie w pustym świecie. Jednak poznanie dawnych dziejów Bohatyrowiczów
pozwoliło zrozumieć, że to w niej samej istnieje siła zdolna zmieniać własny los. Wcześniejsza
stagnacja bohaterki wynikała bowiem z jej sposobu postrzegania wszystkiego wokoło. Nowe
cele dostrzec mogła jedynie przez pryzmat zbiorowego wspomnienia, legendy.
Wieki temu Budda stwierdził, że człowiek to jedynie wspomnienia, ciągle powiększający się
zasób wcześniejszych okoliczności. Chodziło mu o zmianę, jaka dokonuje się w nas pod
wpływem kolejnych perypetii życiowych. Pod tym względem wspomnienie stanowiłoby zapis
dynamiki nas samych, punkt odniesienia dla teraźniejszego postępowania. Poprzez pryzmat
wspomnień rozumiemy otaczający nas świat, co dobitnie pokazuje przykład Ignacego Rzeckiego.
Pewne wydarzenia z przeszłości mogą na długie lata kłaść się ponurym cieniem na życiu
człowieka, tak jak miało to miejsce w wypadku głównej bohaterki Nad Niemnem. Jednak swoiste
kolektywne wspomnienie, czyli legenda o Bohatyrowiczach i powstańczej mogile pozwoliły
kobiecie inaczej spojrzeć na rzeczywistość. Ukształtowały więc jej dynamiczną zmianę postawy,
dzięki czemu mogła razem z Janem Bohatyrowiczem zacząć walczyć o swoje szczęście. Na tych
przykładach dobitnie widać, że wspomnienia odgrywają ogromną rolę w podejmowaniu
życiowych decyzji. Warto więc mieć na uwadze te zdarzenia z przeszłości, które budują. Z tych
negatywnych powinno się jedynie uczyć, nie zaś pozwalać im panować nad sobą.