Lalka Bolesława Prusa jako źródło wiedzy o Polakach

i epoce

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja TED
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, red. Józef Bachórz, Wrocław 1991.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 16.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 552.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 240.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 131.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 154.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 452.
Źródło: Bolesław Prus, Słówko o krytyce pozytywnej (Poemat realistyczny w sześciu
pieśniach), [w:] Pisma. Studia literackie, artystyczne i polemiki, Warszawa 1950, s. 200.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 572–573.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 504–505.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 344–345.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 473–474.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 274–275.
 Lalka Bolesława Prusa jako źródło wiedzy o Polakach
i epoce

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Stanisław Wokulski, bohater powieści Lalka, żyje w drugiej połowie XIX wieku. Bohater ma
za sobą udział w zrywie narodowościowym, którego klęskę okupił zesłaniem na Sybir.
Właściciel magazynu bławatno‐galanteryjnego myśli w sposób pragmatyczny, podejmuje
różnego typu przedsięwzięcia, porusza się swobodnie w świecie ludzi interesów. Uwiera
go jednak bieda i niesprawiedliwość społeczna, czuje się w obowiązku, by pomagać innym.
Czy te cechy wystarczą, by nazwać Wokulskiego prawdziwym pozytywistą?

Prus pisze powieść w czasach, kiedy ideały literatury tendencyjnej zaczęły blednąć. Rodzą
się zręby twardego kapitalizmu, a hasła pierwszej połowy XIX wieku, głoszące równość
i wolność obywateli, schodzą na dalszy plan. W Europie jest niespokojnie, o czym
w Pamiętniku starego subiekta pisze Rzecki. Autor nie daje nam jednoznacznej odpowiedzi,
jaka jest epoka, w której żyją bohaterowie jego powieści, i czy pozytywistyczne myślenie
miało szanse powodzenia. Pokazuje natomiast ludzi, którym przyszło żyć w trudnych
czasach i mierzyć się z wyzwaniami nowoczesności, choć sami zostali wychowani
w świecie romantycznych ideałów.

Twoje cele

Scharakteryzujesz ideały romantyków oraz pozytywistów w odniesieniu do

bohaterów Lalki Prusa.
Wskażesz terminy wiążące się z drugą połową XIX wieku, które odpowiadają kreacji
i postępowaniu bohaterów Lalki.
Na podstawie fragmentu publicystyki Prusa oraz Lalki określisz stosunek pisarza do
współczesnego mu społeczeństwa.
Przeczytaj

Punkt widzenia doktora Szumana

Pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie lata 70. XX wieku.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Doktor Szuman, który „wszystko wie”, daje czytelnikowi podpowiedź, jak należy
interpretować postać Stanisława Wokulskiego. Zwraca również uwagę na cezurę społeczną
pomiędzy postawami romantycznymi i pozytywistycznymi: jest nią powstanie styczniowe.

“
Bolesław Prus

Lalka
– Powiedz mi, doktór, ale szczerze, co myślisz o Stachu?… Bo on mnie
niepokoi. Widzę, że od roku rzuca się na jakieś po prostu awantury…
Ten wyjazd do Bułgarii, a dziś ten magazyn… spółka… powóz… Jest
dziwna zmiana w jego charakterze.

– Nie widzę zmiany – odparł Szuman. – Był to zawsze człowiek czynu,

który, co mu przyszło do głowy czy do serca, wykonywał
natychmiast.
 Postanowił wejść do uniwersytetu i wszedł, postanowił zrobić
majątek i zrobił. Więc jeżeli wymyślił jakieś głupstwo, to także się nie
cofnie i zrobi głupstwo kapitalne. Taki już charakter.

– Z tym wszystkim – wtrąciłem – widzę w jego postępowaniu wiele

sprzeczności…

– Nic dziwnego – przerwał doktór. – Stopiło się w nim dwu ludzi:

romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista
z siedemdziesiątego.

To, co dla patrzących jest sprzeczne, w nim samym jest najzupełniej

konsekwentne.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 274–275.

Plac Grzybowski – plac u zbiegu kilku ulic (m.in. Królewskiej, Granicznej, Twardej i Bagna) niedaleko od Ogrodu
Saskiego. Był jednym z ruchliwszych wtedy placów targowych zachodniego rejonu śródmieścia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Dylematy Rzeckiego
Rzecki, niepoprawny marzyciel, o swoim przyjacielu Stachu mówi jako o pozytywiście,
który jednak zachowuje się irracjonalnie. Stary subiekt nie rozumie przesłanek, jakimi
kieruje się Wokulski. Chciałby w nim widzieć dawnego spiskowca i działacza politycznego,
tymczasem ten, jak widać, zajmuje się prozaicznymi według niego sprawami.
“
Bolesław Prus

Lalka
To darmo – szeptał mu głos ukryty na samym dnie duszy – to
darmo!… Stach wklepał się w grubą awanturę… I z pewnością
w polityczną awanturę, bo taki człowiek jak on nie wariowałby dla
kobiety, choćby nawet była nią sama – panna… Ach, do diabła!
omyliłem się… Wyrzeka się, gardzi dziesięcioma tysiącami rubli, on,
który ośm lat temu musiał pożyczać ode mnie po dziesięć rubli na
miesiąc, ażeby za to wykarmić się jak nędzarz… A teraz rzuca w błoto
dziesięć tysięcy rubli, pakuje w kamienicę dziewięćdziesiąt tysięcy,
robi aktorom prezenta po kilkadziesiąt rubli… Jak mi Bóg miły, nic nie
rozumiem! I to niby jest pozytywista, człowiek realnie myślący… Mnie
nazywają starym romantykiem, ale przecież takich głupstw nie
robiłbym… No, chociaż jeżeli zabrnął w politykę…
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 473–474.

Zgubny wpływ literatury romantycznej

Szuman nie bez goryczy wskazuje błędy wychowania na literaturze romantycznej, która
jego zdaniem miała niewłaściwy wpływ na młode pokolenie. Według lekarza w nowej epoce
kobiety nie są uduchowione, tylko sprytnie kombinują i zastawiają sidła na naiwnych
mężczyzn.

“
Bolesław Prus

Lalka
A tymczasem on – prawił Szuman – czy to w piwnicy Hopfera, czy to
na stepie tak się karmił Aldonami, Grażynami, Marylami i tym
podobnymi chimerami, że w pannie Łęckiej widzi bóstwo. On się już
nie tylko kocha, ale uwielbia ją, modli się, padałby przed nią na
twarz… Przykre go czeka zbudzenie!… Bo choć to romantyk pełnej
krwi, jednak nie będzie naśladować Mickiewicza, który nie tylko
przebaczył tej, co z niego zadrwiła, ale jeszcze tęsknił do niej po
zdradzie, ba! nawet ją unieśmiertelnił… Piękna nauka dla naszych
panien: jeżeli chcesz być sławną, zdradzaj najgorętszych wielbicieli!…
 My, Polacy, jesteśmy skazani na głupców nawet w tak prostej rzeczy
jak miłość…
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 344–345.

Donkiszoteria Wokulskiego
Rozczarowany miłosnymi niepowodzeniami Wokulski posądza siebie o donkiszoterię,
wprost powołując się na słynnego bohatera z powieści Cervantesa. Jednocześnie jednak –
pod wpływem lektur – budzi się w nim dążenie do objęcia władzy nad siłami natury. Obiera
to jako nowy cel, porzucając bycie Don Kiszotem.

“
Bolesław Prus

Lalka
Przez kilka następnych dni Wokulski już nic nie czytał. Prowadził
ożywioną korespondencję z Suzinem i dużo rozmyślał.

Myślał, że w obecnym położeniu, prawie od dwu miesięcy zamknięty

w swoim gabinecie, już przestał być człowiekiem i zaczyna robić się
czymś podobnym do ostrygi, która, siedząc na jednym miejscu, bez
wyboru przyjmuje od świata to, co jej rzuci przypadek.

A jemu co dał przypadek?

Najpierw podsunął książki, z których jedne oświeciły go, że jest don

Quichotem, a inne obudziły w nim pociąg do cudownego świata,
w którym ludzie posiadają władzę nad wszelkimi siłami natury.

Więc chciał już nie być don Quichotem i zapragnął posiadać władzę
nad siłami natury.

Potem kolejno wpadali do niego Szlangbaum i Szuman, od których

dowiedział się, że dwie partie żydowskie walczą między sobą
o odziedziczenie po nim kierunku spółką. W całym kraju nie było
nikogo, kto by mógł dalej rozwijać jego pomysły; nikogo, prócz
Żydów, którzy występowali z całą kastową arogancją, przebiegłością,
bezwzględnością i jeszcze kazali mu wierzyć, że jego upadek, a ich
triumf – będzie korzystnym dla kraju…
 Wobec tego poczuł taki wstręt do handlu, spółek i wszystkich
zysków, że dziwił się samemu sobie: jakim sposobem on mógł, prawie
przez dwa lata, mięszać się do podobnych rzeczy?

„Zdobywałem majątek dla niej!… – pomyślał. – Handel… ja i handel!…

I to ja zgromadziłem przeszło pół miliona rubli w ciągu dwu lat, ja
zmięszałem się z ekonomicznymi szulerami, stawiałem na kartę pracę
i życie, no… i wygrałem… Ja – idealista, ja – uczony, ja, który przecie
rozumiem, że pół miliona rubli człowiek nie mógłby wypracować
przez całe życie, nawet przez trzy życia… A jedyną pociechą, jaką
jeszcze wyniosłem z tej szulerki, jest pewność, żem nie kradł i nie
oszukiwał… Widocznie Bóg opiekuje się głupcami…”.
Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 504–505.

I kto ma rację?
Szuman o Wokulskim wypowiada się w sposób jednoznacznie oceniający bohatera jako
działającego nieprzytomnie, porywczego, miotającego się w poszukiwaniu celu w życiu
i własnej drogi.

“
Bolesław Prus

Lalka
– Nie patrz pan tak na mnie – ciągnął spokojnym głosem Szuman –
raczej zastanów się, czy nie mam racji? Wszakże ten człowiek ani razu
w życiu nie działał przytomnie… Kiedy był subiektem, myślał
o wynalazkach i o uniwersytecie; kiedy wszedł do uniwersytetu,
zaczął bawić się polityką. Później zamiast robić pieniądze, został
uczonym i wrócił tu tak goły, że gdyby nie Minclowa, umarłby
z głodu… Nareszcie zaczął robić majątek, ale – nie jako kupiec, tylko
jako wielbiciel panny, która od wielu lat ma ustaloną reputacją
kokietki. Nie koniec na tym: już bowiem mając w ręku i pannę,
i majątek, rzucił oboje, a dzisiaj – co robi i gdzie jest?… Powiedz pan,
jeżeliś mądry?… Półgłówek, skończony półgłówek! – mówił Szuman,
machając ręką. – Czystej krwi polski romantyk, co to wiecznie szuka
czegoś poza rzeczywistością…
 Źródło: Bolesław Prus, Lalka, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 572–573.

Czy rzeczywiście Prus w słowach Szumana

potępia romantyzm i romantyków, „co to
wiecznie szukają czegoś poza
rzeczywistością”? Czy raczej chwali ich za
poszukiwanie, podążanie ku czemuś, ciągłą
wędrówkę i stawianie pytań?

Fragment ten skłania do refleksji, kim

człowiek może się stać, jeśli porzuci osobiste
ideały, marzycielstwo i uczuciowość. Jaka jest
więc epoka Bolesława Prusa: pragmatyczna
czy niepraktyczna? Jak funkcjonowali w niej Wojna francusko-pruska.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
ludzie, którzy wykraczali poza granice
przeciętności?

Pole Mokotowskie w Warszawie - wówczas tereny za południowymi granicami Warszawy, przeznaczone do

ćwiczeń wojskowych. Na ich krańcach znajdował się tor wyścigowy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Romantyzm i pozytywizm
W powieściowej konstrukcji bohaterów, szczególnie Stanisława Wokulskiego, odnaleźć
można cechy świadczące o ich przynależności zarówno do romantyzmu, jak i pozytywizmu.
Józef Bachórz pisze o jednym z aspektów charakteryzujących postaci w Lalce:
“
Józef Bachórz

Wstęp
Ważny w kreacjach bohaterów problem nerwic, patologii psychicznej
i dewiacji psycho‐etycznych najwyraźniej wiąże się z założeniem, że
granica między zdrowiem a chorobą nie przebiega ostro i w sposób
raz na zawsze określony. Żadna z pierwszoplanowych postaci Lalki
nie jest „tak sobie przeciętnie zdrowa”. Można by sądzić, że Prus
wyróżniał – i pod tym względem byłby bliski romantykom –
nerwicami i zagrożeniami obłędem ludzi najwrażliwszych
i najbogatszych duchowo. To „przypadek” Wokulskiego, człowieka
o złożonej duszy, którą to złożoność potwierdza – z kliniczną
dokładnością opisane – załamanie się po wstrząsie w pociągu przed
Skierniewicami. Od normy zdrowia psychicznego odbiega także
Ignacy Rzecki ze swoim rozedrganiem uczuciowym – ludzie „tak
sobie przeciętnie zdrowi” mają go za odmieńca i dziwaka. Odbiega
Ochocki, którego na salonach mają za ekscentryka. Odbiega Szuman
ze swoją przygorzkniałą mizantropią. Ale od normy odbiega i panna
Izabela ze swoją intymną sprawą z posążkiem Apollina. Odbiega
histeryczna pani Krzeszowska i jej postrzelony małżonek. Odbiega –
i to na znaczną odległość – zdziecinniały baron Dalski. A i między
postaciami jeszcze dalszego planu nie brak ludzi cierpiących na
zaburzenia psychiczne. To np. opisany w pamiętniku Rzeckiego
desperat Katz owładnięty manią samobójczą; to rozgorączkowany
mistyk Leon; to chory na monomanię procesową ojciec Wokulskiego.
Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, red. Józef Bachórz, Wrocław 1991.

Jednocześnie badacz zwraca uwagę na splecenie tej problematyki z nauką, a więc czymś,
co charakterystyczne dla drugiej połowy XIX wieku i tendencji pozytywistycznych:

“
Józef Bachórz

Wstęp
I Szokalski, i Ochorowicz, i Prus poczytywali się za entuzjastów nauki,
a przeciwników „metafizyki”, ich jednakże pojmowanie naukowości
 odbiegało od tego, co się dziś potocznie uważa za pozytywistyczny
„cyrkiel, wagę i miarę”. Za Augustem Comte’em podkreślali, że
naukowa wiedza o człowieku i społeczeństwie jeszcze się nie
ukształtowała, że właściwie dopiero się zaczyna – i w związku z tym
pierwszorzędne znaczenie dla budowania jej fundamentów
przyznawali obserwacji faktów, obserwacji porządnej
i nieuprzedzonej. Skoro zaś faktami są majaczenia, uczulenia
i przeczulenia, zjawiska dziwne (np. sen magnetyczny) i dolegliwości
irracjonalne (fobie), dewiacje psychiczne i choroby nerwowe – to
obowiązkiem uczonych i pisarzy jest badać je. Nawet jeśli się wie, że
zapłaci się nieuchronnie koszty ryzyka badawczego, a nie zbierze się
zasług.
Źródło: Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, red. Józef Bachórz, Wrocław 1991.

Już zatem w sposobie kreowania bohaterów Prus czerpie z inspiracji obu epok. Połączenie
ich jest szczególnie widoczne w osobie Wokulskiego; nie tylko w zróżnicowanych cechach
jego charakteru, ale także w jego historii oraz dążeniach.

Słownik
apologeta

(gr. apologētikos – obrończy) gorliwy obrońca jakichś zasad, jakiejś idei, doktryny

determinizm

(łac. determinare – ograniczać, określać) filozoficzny pogląd, zgodnie z którym zajście

każdego zdarzenia (zjawiska) jest wyznaczone jednoznacznie przez zdarzenie (zjawisko)
poprzedzające je w czasie; stanowi zasadę wyjaśnienia prawidłowości i przewidywania
zdarzeń (zjawisk)

ewolucjonizm

(łac. evolutio – rozwinięcie) biologiczny system poglądów traktujący cały świat ożywiony
jako zespół bytów organicznych zmieniających się w sposób ciągły w czasie, tj.
ewoluujących; z założenia przeciwstawia się zarówno kreacjonizmowi, jak
i katastrofizmowi

organicyzm
(łac. organicus) kierunek w socjologii, zgodnie z którym społeczeństwo będące częścią
przyrody i czymś więcej niż sumą przypadkowo zgromadzonych jednostek, spełnia te
same funkcje, jakie spełniają organizmy biologiczne wyższego rzędu

pozytywizm

(łac. positivus - oparty, uzasadniony) - nazwa epoki literackiej i jeden z głównych nurtów
w filozofii XIX i XX w., wywodzący się z filozofii pozytywnej Augusta Comte’a; pogląd
oparty na przekonaniu, że jedyną pewną wiedzą jest wiedza naukowa

pragmatyzm

(gr. prágma - działanie, czyn) - postuluje praktyczny sposób myślenia i działania;

kierowanie się w działaniu względami praktycznymi i wybieranie takich rozwiązań,
które są skuteczne i użyteczne

utylitaryzm

(łac. utilitas – korzyść, pożytek) teoria etyczna powstała w końcu XVIII w., której główna
zasada (zwana zasadą użyteczności) głosi, iż czyn jest dobry wtedy i tylko wtedy, gdy
przyczynia się do stanowienia szczęścia powszechnego, rozumianego jako wzrost
przyjemności i redukcja cierpień w świecie
Prezentacja TED

Polecenie 1

Na podstawie wykładu prof. Ewy Paczoskiej scharakteryzuj „nową Europę”, o której mówi
badaczka, a która jest bliska Wokulskiemu i obca Rzeckiemu.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DHrM6i1xq

Nagranie filmowe przedstawia Lalkę Bolesława Prusa jako źródło wiedzo o Polakach
i epoce.

Polecenie 2

Na podstawie wykładu scharakteryzuj ukazane w Lalce różnice pomiędzy polskim a francuskim

podejściem do cywilizacji, zmian pokoleniowych i rozwoju społecznego.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Określ cechy romantyka i pozytywisty. Przyporządkuj terminy i wyrażenia do odpowiednich

haseł.

Romantyk

fascynuje się wynalazkami

rozczytany w poezji

z głową w chmurach
Pozytywista
uważa, że ma wpływ na zmianę
społeczeństwa

scjentyk

wierzy w kult wybitnej jednostki

snuje nierealistyczne projekty

marzyciel

wierzy w rozwój cywilizacji jako

poprawę bytu ludzi

przedsiębiorczy (kult pieniądza)

czyta publicystykę i prozę

wrażliwy człowiek uczuciowy

jest przekonany do
ewolucjonizmu i determinizmu

nowoczesny człowiek czynu

wyznaje utylitaryzm

racjonalista

nieszczęśliwie zakochany

głosi powszechność i wartość

pracy

jest przekonany do rewolucji

 i buntu społecznego

wrażliwy na nierówności
społeczne i wyzysk człowieka

idealista

wierzy w edukację społeczną

i organicyzm

apologeta natury (przeciwnik

cywilizacji)

Ćwiczenie 2 輸

Ćwiczenie 3 輸

Wybierz prawdziwe zdania.

 Wokulskiemu odpowiada jego donkiszoteria.

Rzecki nazywa Wokulskiego pozytywistą ze względu na to, jakoby miał myśleć


racjonalnie.

Według doktora Szumana granicą między postawą romantyczną a pozytywistyczną


jest powstanie listopadowe.

 Szuman krytykuje literaturę romantyczną za wpływ, jaki miała na młode pokolenie.

Ćwiczenie 4 醙

Scharakteryzuj Wokulskiego i Rzeckiego w kontekście tego, który z bohaterów jest

w większym stopniu romantykiem, a który pozytywistą.
Ćwiczenie 5 醙

Na podstawie poniższych cytatów pochodzących z Lalki ustal, w jakim znaczeniu występuje

w nich słowo „epoka”. Zredaguj własną definicję terminu.

“
Bolesław Prus

Lalka

(fragment)
Dla pana Ignacego Rzeckiego nadeszła znowu epoka niepokojów
i zdumień.

Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 452.

“
Bolesław Prus

Lalka

(fragment)
W Anglii!… Tam jeszcze istnieje epoka twórcza w społeczeństwie; tam
wszystko doskonali się i wstępuje na wyższe szczeble.

Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 1, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 154.

“
Bolesław Prus

Lalka

(fragment)
Zdawało mu się, że w tym wulkanicznym ognisku cywilizacji spotka go
coś nadzwyczajnego, że tu zacznie się nowa epoka jego życia.

Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 131.

Bolesław Prus
“ Lalka

(fragment)
– Jestem pewny – rzekł do panny Izabeli – że kuzyn pani zrobi wielki
wynalazek. Kto wie, czy nie stanie się on epoką w dziejach ludzkości… –
dodał, myśląc o projektach Geista.

Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 240.

“
Bolesław Prus

Lalka

(fragment)
Zdawało mu się, że podczas tej przechadzki nawiązał się jakiś węzeł
między jego przyszłością a ową odległą epoką, kiedy jeszcze jako
subiekt i student budował machiny o wiecznym ruchu albo dające się
kierować balony.

Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 552.

Ćwiczenie 6 醙

Odwołując się do przytoczonego tekstu, oceń prawdziwość podanych stwierdzeń. Wybierz

Prawda, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, albo Fałsz – jeśli jest fałszywe.

“
Bolesław Prus

Lalka

(fragment)
I przypatrz się, panie Ignacy, jak zgodnie w kierunku ogłupienia ludzi
pracuje: pokój dziecinny i salon, poezja, powieść i dramat. Każą ci
szukać ideałów, samemu być idealnym ascetą i nie tylko wypełniać, ale
nawet wytwarzać jakieś sztuczne warunki. A co z tego wynika
w rezultacie?… Że mężczyzna, zwykle mniej wytresowany w tych
rzeczach, staje się łupem kobiety, którą tylko w tym kierunku tresują.
I otóż cywilizacją naprawdę rządzą kobiety!…
– Czy w tym jest co złego? – spytałem.
– A niech diabli wezmą! – wrzasnął doktór. – Czy nie spostrzegłeś, panie
Ignacy, że jeżeli mężczyzna pod względem duchowym jest muchą, to
kobieta jest jeszcze gorszą muchą, gdyż – pozbawioną łap i skrzydeł.
Wychowanie, tradycja, a może nawet dziedziczność, pod pozorem
zrobienia jej istotą wyższą, robią z niej istotę potworną. I ten próżnujący
dziwoląg, ze skrzywionymi stopami, ze ściśniętym tułowiem, czczym
mózgiem, ma jeszcze obowiązek wychowywać przyszłe pokolenia
ludzkości!… Cóż więc im zaszczepia?… Czy dzieci uczą się pracować na
chleb?… Nie, uczą się ładnie trzymać nóż i widelec. Czy uczą się
poznawać ludzi, z którymi kiedyś żyć im przyjdzie?… Nie, uczą się im
podobać za pomocą stosownych min i ukłonów. Czy uczą się realnych
faktów, decydujących o naszym szczęściu i nieszczęściu?… Nie, uczą się
zamykać oczy na fakty, a marzyć o ideałach. Nasza miękkość w życiu,
nasza niepraktyczność, lenistwo, fagasostwo i te straszne pęta głupoty,
które od wieków gniotą ludzkość, są rezultatem pedagogiki, stworzonej
przez kobiety. A nasze znowu kobiety są owocem
 klerykalno-feudalno-poetyckiej teorii miłości, która jest obelgą dla
higieny i zdrowego rozsądku…

Źródło: Bolesław Prus, Lalka, t. 2, oprac. J. Bachórz, Wrocław 1991, s. 16.

Twierdzenie Prawda Fałsz

Kobiety mają wychowywać świadome i mądre pokolenie.  
Należy odrzucić wszelkie konwenanse i normy społeczne.  
Mężczyźni nie są przystosowani do praktycznego życia
 
i potrzebują wsparcia kobiet.

Kobiety muszą odrzucić niepraktyczną literaturę, która nie

 
daje wskazówek, jak wychowywać przyszłe pokolenia.

Kobiety powinny pokierować przyszłymi pokoleniami,

 
ponieważ mają ku temu predyspozycje.

Dzieci należy zmuszać do pracy już od najmłodszych lat.  

Społeczeństwo musi mieć świadomość, jak dążyć do
 
utylitaryzmu.

Należy zapomnieć o romantyzmie i jego ideałach.  

Edukacja i wychowanie nie powinny być sfeminizowane.  
Mężczyźni muszą zająć się edukacją dzieci, co przyniesie
 
więcej pożytku.
Ćwiczenie 7 醙

Wybierz trzy spośród poniższych pojęć i wyjaśnij, w jaki sposób są obecne w omówionych
fragmentach Lalki – w kreacji bohaterów bądź świata przedstawionego powieści.

feminizm
edukacja
nauka
wychowanie
idealizm
pragmatyzm
racjonalizm
utylitaryzm
filantropia
organicyzm
Ćwiczenie 8 難

Na podstawie fragmentu tekstu Bolesława Prusa i treści Lalki wyjaśnij, jaki stosunek miał
pisarz do współczesnego mu społeczeństwa. Ustal, czy stosunek ten zauważalny jest
w powieści.

“
Bolesław Prus

Słówko o krytyce pozytywnej (Poemat realistyczny

w sześciu pieśniach)

Rozkładem jest to, że dobrzy ludzie marnują się lub uciekają, a łotrom
dzieje się dobrze, że upadają przedsiębiorstwa polskie, a na ich gruzach
wznoszą się fortuny żydowskie, że kobiety dobre (Stawska) nie są
szczęśliwe, a kobiety złe (Izabela) są ubóstwiane. Że ludzie niepospolici
rozbijają się o tysiące przeszkód (Wokulski), że uczciwi nie mają energii
(książę), że człowieka gnębi powszechna nieufność i podejrzenia itd.

Źródło: Bolesław Prus, Słówko o krytyce pozytywnej (Poemat realistyczny w sześciu pieśniach), [w:] Pisma. Studia
literackie, artystyczne i polemiki, Warszawa 1950, s. 200.

Praca domowa

Napisz rozprawkę na temat: Stanisław Wokulski – geniusz czy parweniusz swojej epoki?
W pracy odwołaj się do:
• tekstu powieści Bolesława Prusa,
• wybranych kontekstów.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Lalka Bolesława Prusa jako źródło wiedzy o Polakach i epoce

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną,
mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa
ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą
stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst
historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny,
biblijny, egzystencjalny;
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
1) formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich
konstrukcji składniowych;
3) rozumie i stosuje w tekstach retorycznych zasadę kompozycyjną (np. teza, argumenty, apel,
pointa);
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
2) buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej,
z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze
argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło
encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
9) stosuje retoryczne zasady kompozycyjne w tworzeniu własnego tekstu; wygłasza mowę
z uwzględnieniem środków pozajęzykowych;
10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie
tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód
służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;
11) stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi
weryfikować własne decyzje poprawnościowe;
12) wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym, dokonuje korekty
tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej.
IV. Samokształcenie.
9. wykorzystuje mul medialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;
Lektura obowiązkowa
23) Bolesław Prus, Lalka, Z legend dawnego Egiptu;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

scharakteryzuje ideały romantyków oraz pozytywistów w odniesieniu do bohaterów

Lalki Prusa;
wskaże terminy wiążące się z drugą połową XIX wieku, które odpowiadają kreacji
i postępowaniu bohaterów Lalki;
na podstawie fragmentu publicystyki Prusa oraz Lalki określi stosunek pisarza do
współczesnego mu społeczeństwa.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
 metoda akwarium.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie z lekturą Lalka Bolesława Prusa.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel prosi uczniów, by podzieli się na dwie grupy. Informuje, że będą

uczestniczyć w dyskusji dotyczącej ideałów romantyków oraz pozytywistów.
Pierwsza grupa siada w kręgu i dyskutuje na zadany temat (jeśli uczniowie nie potrafią
sami znaleźć argumentów, nauczyciel może na początku naprowadzić uczniów).
Nauczyciel wyjaśnia, że w tym samym czasie druga grupa zajmuje miejsca dookoła
i obserwuje przebieg dyskusji. Jej zadaniem jest analiza doboru i skuteczności
argumentów, przestrzegania zasad i ogólnego przebiegu rozmowy. Nauczyciel
wyznacza dokładny czas dyskusji.
Po zakończeniu dyskusji uczniowie mogą zamienić się rolami. Następnie nauczyciel
prosi chętne osoby o dokonanie oceny umiejętności prowadzenia dyskusji, trzymania
się tematu, doboru argumentów grupy dyskutującej.

Faza realizacyjna:

1. Wyświetlenie na tablicy tematu i celów zajęć oraz wspólne z uczniami ustalenie

kryteriów sukcesu.
2. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treściami w sekcji „Wprowadzenie” oraz
„Przeczytaj”. Następnie chętna osoba przedstawia podsumowanie przeczytanych
informacji.
3. Nauczyciel na dużym ekranie włącza film edukacyjny. Na podstawie wykładu prof. Ewy
Paczoskiej uczniowie w parach charakteryzują „nową Europę”, o której mówi badaczka,
a która jest bliska Wokulskiemu i obca Rzeckiemu. Następnie, również w parach,
 charakteryzują widoczne w Lalce różnice pomiędzy polskim a francuskim podejściem
do cywilizacji, zmian pokoleniowych i rozwoju społecznego.
4. Prowadzący zapowiada uczniom, że w kolejnym kroku będą rozwiązywać ćwiczenia –
od najprostszych do najtrudniejszych. Każdy z uczniów robi to samodzielnie. Po
ustalonym czasie wybrani uczniowie przedstawiają odpowiedzi, a reszta klasy wspólnie
ustosunkowuje się do nich. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi,
dopowiada istotne informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji i inicjuje krótką rozmowę na temat

kryteriów sukcesu. Zadaje również pytania podsumowujące i prosi wybranych uczniów
o odpowiedzi.
Jaki był stosunek pisarza do współczesnego mu społeczeństwa?
Czy Wokulski był romantykiem czy pozytywistą?

Praca domowa:

1. Napisz rozprawkę na temat: Stanisław Wokulski – geniusz czy parweniusz swojej

epoki? W pracy odwołaj się do:
• tekstu powieści B. Prusa,
• wybranych kontekstów.

Materiały pomocnicze:

Grażyna Borkowska, „Lalka” – kobiety, mężczyźni, miłość, „Wiek XIX. Rocznik

Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2014.
https://vod.tvp.pl/website/lalka,42036001

Wskazówki metodyczne

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Prezentacja TED” do podsumowania

lekcji.