ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 165-181, November 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar ve

Isparta- Burdur rnei
Historial Progress of Turkeys Railway Stations and
Burdur-Isparta Sample
Yrd. Do.Dr. Hasan . Hatemolu
Sleyman Demirel niversitesi - Isparta

Dr.lker Erkan
Sleyman Demirel niversitesi - Isparta

z: Bu almada genel olarak Trkiyede istasyon mimarisi alannda zgn yeri bulunan, ina edildii
kentlere beraberinde getirdii kamusal mekanlarla uzun yllar kimlik kazandran istasyon binalar incelenmekte
zel olarak da Isparta ve Burdur istasyon binalar deerlendirilmektedir. Anadoluda demiryolu serveni 1856da
balam, 1950lerde yavalam, 2000lerde yeniden hz kazanm, istasyon mimarisi de benzer bir dnm
geirmitir. Trkiyede istasyon binas dendiinde ilk akla gelen, stanbulda Haydarpaa ve Sirkeci zmirde de
Alsancak ve Basmane gibi Osmanl dneminde yabanc irketlerce ina edilmi byk lekli istasyon binalaryken,
Cumhuriyet dneminin bayapt Ankara stasyonudur. Ancak gnmzde hzl tren projeleriyle yeniden gndeme
gelen istasyon mimarisinde Erken Cumhuriyet Dnemi nemli yer tutar. yle ki Anadolunun kk ve orta lekli
pek ok kentinde byk lekli istasyon binalar ina edilmese de kk istasyon binalarnn tadklar anlam ve
yklendikleri misyon olduka byktr. nk demiryollar, Erken Cumhuriyet dnemi olarak adlandrlabilecek
1930larda, modernist yaam kltrn yerele tamann en nemli arac olarak grlr. Osmanl dneminde bir
ngiliz irketi tarafndan ahsi ekonomik karlar n planda tutularak ina edilen demiryolu hatt Isparta ve Burdur
kent merkezlerinden 10-20 km uzaklktan gemekteydi. Daha sonra cumhuriyet dneminde ihtiya duyulan ube
hatlar ina edilmi ve her iki kente Trkiyede sadece Isparta ve Burdur kentinde bulunan ikiz mimari proje
uygulanarak istasyon binas ina edilmitir.
Anahtar Kelimeler: stasyon Binalar, Erken Cumhuriyet Dnemi, II. Milli Mimarlk
Abstract: This study in general examines the significant train station buildings of Turkey, which
brought symbolic architectural identity to the public spaces of the cities in which they were built. In particular the
article focuses on Isparta and Burdur train stations. The Anatolian experience with railroads started in 1856,
slowed down in the 1950s and picked up speed again in the early 2000s and the train station architecture evolved.
In Turkey, the primary examples of train stations were Haydarpasa and Sirkeci train station in Istanbul and
Alsancak and Basmane stations in Izmir, which were built by foreign companies, while Ankara train station became
the prime example of early republic period. Although small and mid-size Anatolian cities do not have large size
stations, their small train stations mark the existence of modernity in rural Anatolia. In the early republic period of
the 1930s railroads were the most important tool of modernity to convey modern life style to rural Anatolia. The
railroad that pass close to Isparta and Burdur was built by a British firm with primarily commercial concerns and
thus it passed around 10-20 kilometres outside these cities. During the republic period connection roads were built
to two cities along with two separate train stations, which were built with a twin architectural style.
Keywords: Train Station building, early republican period, second national architecture

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

166

Giri
XIX. yzylda lkelerin iktisadi politikalarnda ngiliz Sanayi Devrimi, siyasi
politikalarnda Fransz Devrimi belirleyici rol oynamtr. Dnemin dikkat ekici teknolojik
gelimelerinden demiryolu ulam ise hem iktisadi yaam hem de siyasi yaam etkilemitir.
Avrupada gerekletirilen demiryolu devrimi ekonomik ve toplumsal organizasyonun tarmsal
yapdan endstriyel yapya geiini salayan temel aralardan biri olmutur1. Ancak Osmanl
mparatorluu yeni ulatrma sistemini gerekletirecek mali ve ekonomik yapya sahip
deildir. Bu nedenle demiryolu yapm ve iletimi imtiyazlar yoluyla yabanc irketlere verilir.
Siyasi, askeri ve stratejik olarak doru olduuna inanlan eitli politikalar sonucunda ngiliz,
Fransz ve Alman irketlerine demiryolu hatlar yaptrlr2.
Sonuta Osmanl mparatorluu demiryolu politikasn kendi iradesi ile deil,
aralarnda nemli rekabet olan emperyalist devletlerin ekonomik, siyasi ve askeri
ynlendirmeleri dorultusunda belirlemek durumunda kalr. Osmanl topraklarnda stnlk
kurmaya alan devletlerin birbirine dman politikalaryla yaplan bu hatlar, birbirine entegre
olmaktan ok dierine rakip niteliktedir. Demiryolu a birbirinden kopuk, aa grntsnde,
limanlardan i blgelere uzanan bir hal alr. Osmanl mparatorluunun yklmasnn ardndan,
Cumhuriyetin ilan ve geen sava yllar sresince demiryollarnn lke iin hayati nem
tad anlalr. Bu dnemde demiryollar milli politika olarak benimsenir3.
Erken Cumhuriyet dneminde demiryolu hatt ve istasyon inas ivme kazanr. Ancak
1950 ylndan sonra hzla gelien jet motoru ve otomobil teknolojilerinin uzun mesafe
tamaclnda havayolunu, ksa mesafe tamaclnda karayolunu rakipsiz konuma
tamasyla, demiryolu ulam dnya ile paralel biimde Trkiyede etkinliini yitirir.
Dnyada demiryolu ulamnda gerekli teknolojik rekabet ancak 1990lardan itibaren HSR ile
yakalanr. nce Avrupa ardndan Asyada yksek hzl tren yatrmlar ivme kazanr.
Trkiyede 2000 sonras srete yeni ulam sistemine sahip olmay baarr. Ancak
Trkiyedeki mevcut demiryolu ann byk blmnn 1850-1950 aras yz yllk srete
ina edilen zaman ierisinde ksmi yenileme yaplan demiryolu hatlarndan olumas ve
istasyon binalarnn %90a yaknnn tarihi yaplar olmas skntlara yol aar. Bununla birlikte
hzl tren hatlarna hizmet verme olaslklar az olsa da pek ok tarihi istasyon binas,
demiryolu miras ve mimari deeri asndan byk nem tamaktadr.
Bu kapsamda almada, Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu dnemde byk nem
verilen, zgn kimliini gnmze kadar korumu, Erken Cumhuriyet Dnemi mimari miras
ierisinde kabul edilebilecek; Isparta ve Burdur stasyonlar, yerleim kararlar, mekan
rgtlenmesi, cephe karakteristii, yapm sistemi ve malzeme zellikleri asndan
irdelenmitir.
Key Hafize, Osmanlda Demiryolu Faaliyetlerine Bir Bak, Balkesir niversitesi F.E.F.
Karesi Tarih Kulb Blteni 2007/1, s.42
2
Efe Ayla, Eskiehir Demiryolu, (Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek
Lisans Tezi, Eskiehir, 1998), s.10
3
Yldrm smail, Atatrk Dnemi Demiryolu Politikasna Bir Bak, Atatrk Aratrma
Merkezi Dergisi 35-XII (1996), s.4
1

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

167

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

Yntem olarak belirlenen ariv incelemesi, literatr taramas ve alan almas srasnda
dnemin konu asndan nemli sreli yaynlar Demiryollar Mecmuas ve Nefia Vekaleti Mecmuas
zellikle incelenmi ancak kanun karma, ina sreci ve ina maliyeti gibi bilgiler dnda yaplar
hakknda mimari bilgiye ulalamamtr. Alan almas ve TCDD ariv almasnda ise yapnn
gemi tarihli projelerinin bir ksmna ulalm elde edilen veriler restitsyon projelerine k tutmutur.
Isparta ve Burdur stasyonlar Trkiyede stasyon binalar btnnde dier binalarla karlatrldnda
ise Anadolunun modernist izgilere sahip Erken Cumhuriyet Dnemi eserlerine rnek tekil

ettii, dnemin Trkiye mimarlk ortamndan izler tad tespit edilmitir. Gerekletirilen
alma; kent kimlii asndan byk deer tayan ve Cumhuriyet Dneminde ina edilen
orta lekli stasyon Binalar kapsamnda, kendine zg mimari slubu ile dikkat eken
istasyon binalarnn, literatrde hak ettii yaznsal deere ulamas ve sre ierisinde binalar
zerinde gerekletirilecek olan eitli leklerde mimari almalara altlk oluturabilme
potansiyeli ile nem tamaktadr.
Trkiyede Demiryolu stasyonlar
stasyonlar detayl incelendiinde kanlmaz biimde dnemin genel ve yerel mimari
yaklamlarn yansttklar grlr. yle ki, Cumhuriyet ncesi ina edilen istasyonlar
Avrupal irketlerce ina edildii iin bir taraftan Avrupann pek ok kentinde grlebilecek
istasyon binalarna benzerken dier taraftan zaman ve mekn boyunca byleyici bir mimari
eitlilik gsterir. nk Osmanl demiryollarnda ok uluslu ve ok kltrl bir sosyal yap
vardr. rnein Osmanl topraklarnda ilk ina edilen hatlardan Varna-Rusuk (1866) hattnda,
tarihi belgelerden anlaldna gre Ermeni ynetici, Polonyal mhendis, Fransz depocu,
Rus makinist, talyan tren uzman bir arada almtr. irket ile devlet aras yazmalarda
ngilizce veya Franszca kullanlrken, demiryolu iletmeciliinde kullanlan ii ve yolcu
kural listeleri ngilizce olarak baslmtr4. Sonuta Osmanl istasyonlarnda tek bir mimari
sluptan bahsetmek olanaksz olmutur. rnein Alsancak, Basmane ve Haydarpaa sahip
olduklar tren hangarlar, byklkleri ve plan tipolojisiyle dikkat eker. na ettiren demiryolu
irketlerinin genel mdrl fonksiyonunu barndran ve u istasyon olan binalar, ortak
zelliklerine karn mimari slup asndan olduka fakldr. 1800lerin ortalarnda ngilizlerin
Anadolu topraklarnda ina ettikleri ilk demiryolunun bir ucunda Aydn dier ucunda zmir
Alsancak stasyonu vardr. Alsancak dnemin birok mhendislik iletmelerindeki gibi tipik
ekilde ll bir Avrupa klasisizmi yanstrken, York ve Manchaster gibi erken dnem ngiliz
istasyonlarn hatrlatr4. Temeli 1858 ylnda atlan istasyon yapld dnemde tren hangarlar
ve kk iletme binalarndan oluurken zaman ierisinde byk bir kompleks haline dnr.
Osmanl dneminde Franszlar tarafndan ina edilen en nemli istasyon binas zmir Basmane
stasyonudur. Regie Generale adl Fransz irketi tarafndan 1876da ina edilen binann ikizi
Fransada Lyon stasyonudur. Fransz irket ayn mimari zellikteki iki istasyon binasn ayn
tarihte yapmtr5.
4

Girardelli Miyuki Aoki, Modernity and Representation: The Architecture of Ottoman

Railway Stations, (Afife Batura Armaan, Literatr Yaynlar, 2005), s.144
5
Tankuter Aykut , Trenler Anlardan Geer, (stanbul: Novartis Kltr Yaynlar, 2004), s.38

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

168

Resim1-2. Alsancak ve Basmane stasyonlar (H.Hatemolu arivi)

Ardndan1900lerin balarnda ngilizlere ve Franszlara verilen imtiyazlarn
benzerleri Almanlara tannmasyla, Haydarpaa stasyonu Alman mimarlar OttoRitter ve
Helmuth Cuno tarafndan tasarlanr, 1908de hizmete alr. ki kolu farkl uzunlukta U
planl yap deniz cephesi neo-rnesans dzende olmakla birlikte, yer yer barok slubun
biimsel elerinin kullanld eklektik slupta ana bina ile arkasnda peron blmleri
bulunan tipik 19.yzyl istasyon binasdr6. Her rnekte, imtiyazlar yoluyla da olsa Osmanl
Dneminde demiryolu yatrmlarnn Avrupa ile e zamanl gelitiini gstermesi asndan
nemlidir.

Resim 3. Haydarpaa stasyonu (H.Hatemolu arivi)

Yaanan srete yeni teknolojinin Osmanlda yaygnlamaya balamasyla Trk
mimarlar tarafndan tasarlanan istasyon binalar grlmeye balanr. Kukusuz bunlardan en
dikkat ekicisi Mimar Kemalettin tarafndan tasarlanan Edirne Karaaa stasyon binasdr.
Rumeli demiryollarnn yapm imtiyazn alan ark Demiryollar irketi iin ilk olarak Filibe
stasyonunu tasarlayan mimar gsterdii baar nedeniyle Selanik, Sofya ve Karaaa
stasyonlarn kapsayan istasyonu daha tasarlamakla grevlendirilmitir. na edildii
dnemde stanbulu Avrupaya balayan demiryolunun en nemli istasyonlarndan birisi
olmas planlanan Karaaa stasyonunun inaat 1914 ylnda genel olarak bitirilir. Ancak
balayan I. Dnya Sava nedeniyle istasyon hizmete giremez. Sava sonras ksa sre hizmet
veren bina Kurtulu Sava sonras Rumeli Demiryolu hattnn byk blmnn Yunanistan
snrlar ierisinde kalmasyla istasyon ilevini kaybetmitir.
6

Koer ule, Haydarpaa-Gebze Demiryolu Hattnda 19. Yzylda Yaplm Demiryolu

stasyon Binalar, (stanbul Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, 1995),
s.24

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

169

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

Resim 4. Edirne Karaaa stasyonu (H.Hatemolu arivi)

stasyon binas mimari olarak incelendiinde Birinci Ulusal Mimarlk Dnemi
slubunda ina edildii grlr7. yle ki, Birinci Milli Mimarlk Dneminde yeni malzeme ve
tekniklerin kullanld yapsal sistemin ite gizlendii, d grnle yapnn strktrnn
btnlk gstermedii binalar ina edilir. Osmanl Yaps grnts salamak zere kelerde
veya simetri aksnn zerinde genelde yalanc kubbelerin kullanld, simetri aksndaki giriin
Osmanl dnemi portikleri eklinde dzenlendii, desteklerle tanan geni saaklarn alt
yzeylerinde Seluklu ve Osmanl kkenli sslemelerin kullanld bina cepheleri tasarlanr 8.
Karaaa stasyonuda demelerinde elik kiriler kullanlmas ve zerinin asbest plakalarla
kapl elik makasl atyla rtlmesi asndan yeni malzeme ve tekniklerin kullanld bir
binadr. Ancak sivri kemerli kap-pencere sveleri ve silmelerden oluan cephe anlaynn
yan sra giri ynnde holn iki yanna yerletirilen sivri kubbeli kuleleri ile Birinci Ulusal
Mimarlk Dnemi slubuyla rtr.
Yaanan sava yllarnn ve Cumhuriyetin ilan ardndan 1920lerin sonlarnda Birinci
Milli Mimarlk Dnemi slubu geerliliini yitirmeye balar. Mimarlkta bat etkisinin egemen
olduu, nemli yap etkinliklerinin ve eitiminin yabanc mimarlarca yrtld 1930-1940
yllarnda yerli mimar says arttka Batl mimarlara kar tepkiler artar, kinci Milli Mimarlk
akm ortaya kar9. zellikle kamu binalarna milli slup bulunmas fikri n plana kar.
Erken Cumhuriyet Dnemi olarak adlandrlan dnemde, demiryollar Cumhuriyetin
inklplarn tm yurda tayan bir ara olarak grlrken, demiryolu inas altyap yatrm
olmasnn tesinde, Babakan nnnn yakn alakas ile Cumhuriyetin politik sembol olur.
Anadolu kentlerinde ve kasabalarnda yeni faaliyetler ve binalar ortaya karken, demiryolu
istasyonlar ou merkezde ilk modern binalar olur10.
7

Sobutay Lale, Trkiyede stasyon Yaplarnn Gemiten Gnmze Deimesi, (Gazi

niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996), s.30
8
Aslanolu nci 1984, I.ve II. Milli Mimarlk Akmlar zerine Dnceler, (Mimaride Trk
Milli slubu Semineri, 11-12.08.1984, stanbul), s.42
9
Szen Metin, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarisi, (Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar,1996), s.63
10
Holod Renata., Evin Ahmet, zkan Suha, Modern Turkish Architecture, (Ankara: Published
by the Chamber of Architects of Turkey, 2005), s.75

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

170

1930larda ina edilen demiryolu istasyon binalarnn, mimari adan demiryolunun

ilerici ilevini yanstmas amalanrken, binalarn belirgin biimde modernist estetii olan
standart tasarmlara sahip olmas istenir11. Ankara, Sivas, Malatya, Manisa, Diyarbakr,
Gaziantep, Erzincan, Erzurum, Isparta, Burdur, Afyonkarahisar gibi il merkezlerinde ina
edilen bu istasyonlarda bazen tip projeler (iki adetten fazla yapda uygulanan plan tipi), bazen
ikiz projeler (iki adet yapda uygulanan plan tipi), bazen de kent lei ve yap tasarmcsna
bal olarak gelien tekil projeler (bir adet yapda uygulanan plan tipi) grlr. Tekil projeye
sahip istasyonlardan Mimar ekip Akaln tarafndan tasarlanan Ankara istasyonu modernist
estetik anlay ile o yllarda Avrupann en modern istasyonlarndan biri saylrken
Cumhuriyet dnemi istasyon mimarisinin bayaptdr. Dier taraftan Ankara stasyonu kadar
byk lekli olmasa da Afyon Ali etinkaya ve Gaziantep stasyon binalar da sadece
Trkiyedeki mimari eilimleri deil ina edildii dnemde dnyada geerli olan mimari
eilimlerini yanstmalar asndan byk deer tamaktadr.

Resim 5. Afyonkarahisar Ali etinkaya stasyonu (H.Hatemolu arivi)

Dier taraftan Sivas, Malatya, Manisa, Diyarbakr gibi illerde ina edilen istasyon
binalar ise dnemin mimari anlayn sergileyen tip mimari projelere sahiptir. Bu
istasyonlarda yeni estetii sergileyen zde cepheler grlr. Sade dikey ve yatay hacimlerle
yaplan simetrik, sssz dzenlemeler, teras atlar ve geometrik cephe kompozisyonlar yeni
mimari yaklam yanstr11. Ancak farkl iklim koullar gz ard edilerek Trkiyenin farkl
corafyalarna ina edilen istasyon binalar, bu nedenle zamanla deiime uram, zellikle
Dou Anadolu illerinde teras atlar ahap krma atlarla kapatlmtr.

Resim 6-7. Sivas ve Malatya stasyonlar (H.Hatemolu arivi)

11

Bozdoan Sibel, Modernizm ve Ulusun nas, (stanbul:Metis Yaynlar,2002), s.137

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

171

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

Bu dnemde uygulanan ikiz projelerin, dier bir deyile Trkiyede sadece iki adet yapda
uygulanan plan tipinin ise dikkat eken zellii Isparta-Burdur ve Erzincan-Erzurum gibi komu
kentlerde ina edilmi olmalardr. Yresel kesme talardan ina edilen bu istasyonlar Trkiye

istasyon mimarisi ierisinde geleneksel ve modernin harmanland zgn mimari eserlerdir.

Cephe karakteristii olarak simetri ekseninde ana holden giri salanan istasyon binalar, i
mekansal dzenlemede ise simetrik deildir. D cephede pencere sveleri de dahil olmak
zere hi bir bezemeye rastlanmayan binalar olduka yaln ve kbik geometride ina
edilmitir. Tip projelerin aksine iklim artlarnn gz nnde bulundurulduu binalarda, teras
at uygularna yer verilmemi, ahap krma atlar kullanlmtr. Erzurum ve Erzincanda
youn kar yalar nedeniyle at eimi olduka dik tutulmutur.

Resim 8-9. Erzurum-Erzincan stasyonlar (H.Hatemolu arivi)

Sonu olarak Osmanl dneminden Cumhuriyet Dnemine gei srecinde yaanan
modernleme abalar, 1930larda yeni yaam tarzn simgeleyen yeni bir mimariyle hayat
bulmutur. Gerek yabanc mimarlar gerekse Trk mimarlarca tantlan modern mimarlk
yaklamlar, Mimari ve kltrel ortamna damga vurmutur. Bu konuda yaplan almalar
dnemin mimarlk ortamn ve yaplarn tantmada nclk etseler de bu gn bu yaplarn
kltr miras kimliiyle yeniden analizine ihtiya vardr12. Bu noktadan hareketle yeni yaam
kltrn Anadoluya ulatrmann temel arac olarak kullanlan demiryollarnn ve bunun
mekan yansyan yz istasyon binalarnn da ayn balamda incelenmesi, belgelenmesi ve
korunarak gelecek kuaklara aktarlmas nem tamaktadr.
Isparta ve Burdur stasyon Binalar
ngilizler tarafndan ina edilen zmir-Aydn demiryolu 1861-1869 yllarnda
gelirlerini srekli artrmtr. Bu durum zerine ngiliz irketi hatt eski kervan yolu NazilliDenizli-Dinar boyunca uzatmay planlam, 1879 ve 1888de ald yeni imtiyazlarla da
planlarn gerekletirme frsat bulmutur13. Hat Denizli zerinden Dinara 1889da ularken,
tla-ivril ube hatt ise 1890da hizmete girmitir. Bylece demiryolu geleneksel deve
kervan yolunu kat etmitir. Ardndan 1906da zmir-Aydn demiryolunun son imtiyaz
verilmi, demiryolunun kkrt madeni iin Keiborluya, glya iin Baladza, hal iin
Kulenne ve su rnleri iin Eirdire uzatlmas planlanmtr. Bu hattn inas 6 yl srm
ve demiryolu 1912de Eirdire ulamtr13.
12

Polat Ebru Omay, Erken Cumhuriyet Dnemi Yaplarnn Koruma Sorunlar, Ed. Elvan
Altan Ergut ve Bilge mamolu, Cumhuriyetin Mekanlar Zamanlar nsanlar, (Ankara: Dipnot
Yaynlar, 2010), s.268
13
Atilla Nedim 2002. zmir Demiryollar, (zmir Bykehir Belediyesi Kltr
Yaynlar,2002), s.88

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

172

Ancak 1912de tamamlanan Dinar-Eirdir hatt Burdur ve Isparta illerinin yaknndan gese de
kent merkezlerine ulamaz. Ancak milli mcadele yllarndan balayarak ortaya kan askeri ve iktisadi
nedenlerle 1921den itibaren Afyon-Antalya hattnn ina edilmesi dnlmeye balanr. 1927de
Aydn-Eirdir hattnn milliletirilmesinden sonra ise gerekleme frsat bulur. 1933te hattn inas iin
kanun karlr. 1934te hattn inasna balanr. Dier taraftan 1934te hattn Gmgn Kulen
arasna eklemlenen Bozann istasyonundan ayrlan 14km ube hattyla Isparta balanmas karar verilir.
Kasm 1935te hat Ispartaya ularken, Resmi al Afyon-Karakuyu hattnn alyla birlikte Mart

1936da gerekleir. Afyon-Antalya hattnn bir paras olan 24kmlik Gmgn-Burdur hatt
ise paralel biimde 1935 ylnda inasna balanarak 1936da tamamlanmtr. Ancak hattn
geri kalan dnemin Maliye Vekaleti kaytlarndan anlald zere maddi imkanszlklar
nedeniyle tamamlanamam, hat bugn ki nihai ekliyle kalmtr14.

Resim 10. Denizli-Eirdir Demiryolu hatt ve stasyonlar (H.Hatemolu izimi)

Resim 11. Isparta stasyon Binas Al 193615
Isparta ve Burdur stasyon Binalarnn Yerleim Kararlar
Burdur ve Ispartada pek ok Anadolu kentinde olduu gibi kent eperindeki
istasyonlar istasyon caddesi olarak adlandrlan bulvarlar ile kent merkezindeki Hkmet
Konana ve kent meydanna ular. Bulvarlarn kendisi de istasyon binalar gibi Cumhuriyetin
ilkelerine gre ierii belirlenen yeni dzenin ortaya konduu modern bir aks olarak ortaya
kar16.
14

Ortak aban, Cumhuriyet Trkiyesinin Tamamlanmas Gereken Bir Projesi: Afyon-Antalya

Demiryolu Hatt naat, AK Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:X Say: 3-2008, s.101
15
Isparta Valilii, Isparta 1880-1980, (Isparta Valilii l zel dare Mdrl
Yaynlar,2001), s.145
16
etin Sdka, Hatemolu Hasan, Cumhuriyetin Ispartadaki Simgesi: stasyon Caddesi,
Mimarlk Dergisi, 338-2007, s.61
History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

173

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

Bulvar-meydan-kamu binalar dizilimi ierisinde kent meydanna balanan stasyon

Caddeleri, hem yeni kent yaamn rasyonalize eder, hem de kentlilerin sosyalletikleri etkin
kolektif mekanlar ekline dnr17. Orta refj ve kaldrmlar aalandrlan bulvarlarn
ulat kent meydanlar da 1936 ylnda gerekletirilen yeni peyzaj dzenlemeleri ile modern
bir kimlik aray ierisindedir.

Resim12. 1936da Burdur kent meydan ve stasyon Caddesi (Burdur Valilii Arivi)
Resim13. 1936da Isparta kent meydan ve stasyon Caddesi (Isparta Valilii Arivi)

Resim 14-15. 2013 Burdur ve Isparta stasyon Caddesi18

17

Artan, zlem, Modernleme ve Cumhuriyetin Kamusal Mekan Modelleri, Mimarlk

Dergisi, Say: 342-2008, s.51

Google Earth, Burdur-Isparta stasyon Caddesi Uydu Grnts, Eriim Tarihi:

26.03.2013
18

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

174

Bulvarlarn ald yllarda bahe konumundaki araziler, demiryolunun ulamasnn

ardndan imara alrken yerlerini, 1940larda 2-3 katl baheli evlere, 1980 sonras ise 5 katl
apartmanlara brakr. Her iki kente de ube hatlaryla ulaan ve son istasyon olan demiryolu
hatt her ne kadar kenti ikiye blmese de, her iki kentte de kentleme asndan fiziki snr
yaratr. stasyonlarn kent taraf hzla konut younluklu geliirken, hat taraf fabrika ve
depolama tesisleriyle, kentsel kullanmdan uzaklar.
Isparta ve Burdur stasyon Binalarnn Plan ve Cephe Kurgusu
Her iki istasyonda son istasyon olma zelliine sahip olsa da, nndeki demiryolu hatt
boyunca uzanmaktadr. Bu anlamda Isparta ve Burdur istasyon binas hat boyunca uzanan tek
tarafl istasyon yaplar tipine rnek tekil etmektedir. TCDD arivlerinde yaplan
incelemelere ramen istasyonlarn mimarna ulamak mmkn olmamtr. Ancak 1932-1938
dneminde kamu yaplarnn tm inaat sektr iinde oran %42-58 aras deiirken, kamuya
ait yaplarn projelendirme ve inalar Nafia Vekaletince srdrld bilinmektedir 19. Bu
durum 1936da ina edilen Isparta ve Burdur stasyonlarnn projelerinin kurum mimarlar
tarafndan yapld fikrini glendirmektedir. Dier taraftan hattn ve istasyonlarn ihaleyi
kazanan Trk firmalar tarafndan ina edildii bilinmektedir.
stasyonlarn nemli zellii Trkiyede sadece Isparta ve Burdurda uygulanm ikiz
mimari projeye sahip olmalardr. kinci Milli Mimarlk dnemi resmi yaplarnn mimari
zelliklerini byk lde tayan binalar, mimari adan uzun, yatay ve dikdrtgen bir
ktleden olumaktadr. Ana ktle hangar yaplaryla bitiikken, hat istikameti boyunca ak
peron ve ona bal genel wc, eme ve bfe ktleleri yer almakta, devamnda ise teknik
servislere ait depolar bulunmaktadr.20

Resim 16. Isparta ve Burdur stasyon

Binalar 2011 (H.Hatemolu arivi)
Bodrum, zemin ve 1. kattan oluan istasyon binalarnn bodrum katna, ehir
cephesinde yer alan lojman merdiveninden ulalr. Zemin kattan daha kk olan ve 110 m
alana oturan bodrum kat, istasyon hizmet mekanlar ve 1. katta yer alan lojmanlarn yakt
deposu olarak dnlmtr. Bodruma hem hat hem de ehir cephesinden alan eimli
kuranglezler ile yakt girii salanmtr.
19

Aslanolu nci, Erken Cumhuriyet Dnemi Mimarl 1923-1938, (stanbul:Bilge Kltr

Sanat Yaynlar, 2010), s.73

etin Sdka, Isparta stasyon Yaplar, Isparta li Deerleri ve Deer Yaratma

Potansiyeli Sempozyumlar, (26 Nisan-3 Mays 2010, Isparta)
20

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

175

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

Resim 17. Burdur stasyonu Bodrum kat plan (H.Hatemolu izimi)

stasyonlarn 226mlik zemin katnn merkezinde hem giri hem de bekleme amal
olarak kullanlan ana hol bulunur. Burdur istasyonunda ana holn her iki ynnde 3 adet
arpma kap bulunurken, Isparta istasyonun an holnde her iki ynde 2 adet arpma kap
arasna 3 adet yuvarlak kolon yerletirildii grlr. Ana holn sa tarafnda birbirleri ve ana
hole pencere ile balantl gie, hareket memuru ve istasyon mdr odalar yer alr. Gienin
hemen arkasndaki lojman merdiveni ayn zamanda hareket memuru odasna alr. Sol
taraftaki mekanlardan dier bekleme salonuna hat cephesinden ulalrken, terasn altnda
kalan ksmda 2 bro ve wcden oluan bir blm oluturulmu, sol yan cepheden giri
salanmtr. ehir cephesinde kalan broya ise ehir cephesinden alan bamsz bir kapyla
ulalr.

Resim 18. Burdur stasyonu Zemin kat plan (H.Hatemolu izimi)

stasyonlarn 1. katnda ise 2 adet lojman bulunur. Bunlardan birincisi istasyon mdr
iin ayrlan 110mlik byk lojman, ikincisi hareket memuru iin ayrlan 75mlik kk
lojmandr. Ayrca istasyon binasnn sol yan cephesinde bulunan 35mlik terasa ulam byk
lojmandan salanr.

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

176

Resim19. Burdur stasyonu 1.kat plan (H.Hatemolu izimi)

Isparta ve Burdur istasyonlarnn kat planlar ayndr ancak cephelerde zellikle
pencere yerlerinde ve ebatlarnda baz farkllklar bulunur. rnein hat cephesinde lojman
katnda yer alan baz pencereler Burdur stasyonun ayr ayr iki pencere eklinde iken Isparta
stasyonunda bu pencereler birletirilerek kullanlmtr. Benzer ekilde Burdur istasyonunda
hat cephesinde, ana holn iki tarafndaki kk pencereler Isparta stasyonunda
birletirilmitir.

Resim 20. Isparta stasyonu n cephe (H.Hatemolu izimi)

Resim 21. Burdur stasyonu n cephe (H.Hatemolu izimi)

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

177

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

stasyon binalarnn aksine ktlenin sa yan cephesine eklemlenen tek hacimli hangar
blmleri dardan ayn gibi grlse de temel farkllklar barndrr. Isparta istasyonunda
hangar binas 6.3m genilikte 50m uzunlukta iken, Burdurda hangar binas 8.6m genilikte
50m uzunluktadr. Bir dier ayrnt hangar kaplarnn svelerinde gze arpar. Ispartada
kvke tann iki kademeli olarak yontulmasyla elde edilen kap svesinin aksine, Burdurda
kap svesi da doru eimli biimde alan kabartmal sve talaryla ina edilmitir.

Resim 22-23. Hangar kaplarnn sve farkllklar (H.Hatemolu arivi)

Isparta ve Burdur stasyon Binalarnn Yapsal zellikleri
Denizli-Eirdir gzergah zerinde yer alan Denizli Dinar aras istasyon binalar tek
katl, krma moloz ta duvarlarn tula kuaklamalarla glendirildii, pencere ve kap
svelerinde yine tula kullanlan dnemin ngiliz istasyon binalarnn farkl eitleriyken,
Dinar Eirdir aras istasyon binalar ayn tip yap malzemesi ve benzer mimari detaylarla
ina edilmi, iki katl tip projelerdir. 1879-1912 yllarnda ngiliz irketince ina edilen bu
istasyonlarn aksine, Isparta Burdur istasyonlar 1936da Erken Cumhuriyet dnemi olarak
adlandrlan dnemde ina edilmi, dnemin ada yap malzemelerinin kullanld, kinci
Milli Mimarlk slubunda ina edilmi modern binalardr. stasyon binalar beden duvarlarnda
kesme ta kullanlan, yer yer betonarme karkasa dnen ancak genelinde betonarme hatll
yma yaplardr. Yaplar bodrum zeri iki katldr, yanna tek katl ahap asma atl byk
hangar yaps eklemlenmitir. Dnemin yeni malzemesi olan betonarme malzeme hatllarda ve
demelerde zelliklede bekleme salonu gibi geni aklklarn geilmesinde kiri yaplarak
kullanlmtr. Ancak malzemenin yeni olmas ve mevcut uygulamalarnn kstl olmas
nedeniyle betonarme kesitlerinin geni tutulduu grlmtr.

Resim 24-25. Ana hol kirileri ve bodrum ini merdiveni (H.Hatemolu arivi)

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

178

Resim 26. Burdur stasyonu kesiti (H.Hatemolu izimi)

Yapda bodrum kat duvarlar moloz ta duvarken, i blme duvarlar dolu tula
malzemeyle ina edilmitir. Ayrca d duvarlarda kullanlan ve grece olarak kolay ilenen bir
ta olan yresel kvke ta kullanlm, bu tan suya kar dayanmnn zayfl bilindii iin
zemine oturan blmlerde sra yine yresel bir malzeme olan ve salamlyla bilinen
andezit ta bloklar kullanlmtr.

Resim 27-28. Andezit ta kullanm ve parke talar (H.Hatemolu arivi)

Hangar yapsnn ierisinde ve d platformlarn zemininde andezit parke ta
kullanlm ancak zaman ierisinde belirli blgelerde zerine dzeltme betonu uygulanmtr.
stasyon binasnn tm i zeminlere mozaik dklm, i duvarlar ve tavanlar imento ve kire
harl sva ile svandktan sonra badana yaplmtr. Saaklar betonarme demeyle elde
edilmi zeri krma ahap at ile kapatlmtr. at rts olarak Marsilya tipi kiremit
malzeme seilmitir. stasyon binasnn zeri krma atyken hangarlarn zeri emprenyeli
ahap malzemeden asma beik at ile rtldr. Burdur hangarnn geniliinin daha fazla
olmas nedeniyle at konstrksiyonu ift kuakl ve daha grkemlidir. Her iki binada ahap
iilii rnek gsterilecek kadar baarldr.

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

179

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

Resim 29. Burdur ve Isparta stasyonlarnda hangar atlar (H.Hatemolu arivi)

Resim 30. Burdur ve Isparta stasyonlarnda hangar kesiti (H.Hatemolu izimi)

Isparta ve Burdur stasyon Binalarnn levsel Sreklilii
stasyon binalar 2012 yl itibariyle demiryolu istasyonu olarak kullanlmaya devam
etmektedir. 2010 ylna kadar hibir kapsaml onarm veya restorasyon almas
geirmemitir. Binalarn zgn plan emas ve tm cepheleri ok byk lde korunmutur.
Yapda birka kap pencere deiimi ve baz mekanlarda niteliksiz blnmeler dnda
deiiklik yaanmamtr. Blntlere taklan kaplar dnda tm kap ve pencereler orijinal
yap elemanlardr.

Resim 31. Burdur stasyon Binas 1942 (Burdur Valilii arivi)

Resim 32. Burdur stasyon Binas 2011 (H.Hatemolu arivi)

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Tarihsel Srete Trkiyede Demiryolu stasyon Binalar veIsparta- Burdur rnei

180

Ancak 1936dan beri kullanlan ahap doramalar byk lde deformasyona

uram, pek ou kullanlmaz duruma gelmi, zemin kat pencerelerine zaman ierisinde
gvenlik amal demir parmaklklar taklmtr. Pencerelerin denizliklerinin kvke
malzemeden yaplmas ve bu malzemenin su dayanmnn yetersiz olmas nedeniyle
denizliklerin byk blm deformasyona uram, koparak paralanmtr. Ayrca zaman
iersinde binalara TCDD kurumsal kimlik almas rn pek ok tabela ve logo taklmtr.
htiya duyulan pek ok teknolojik ihtiyacn kablo tesisatlar ise plastik kablo kanallar ile
cepheden geirildii iin kesme ta cephe zerinde grsel kirlilie neden olmutur. stasyon
binalarnn sa yan cephesinde hat boyunca uzanan 50mlik hangar binasnda ise ihtiyalar
dorultusunda kk depolar oluturulmu bu nedenle baz hangar kaplar kapatlarak
pencereye dntrlmtr.
2011 ylnda gerekletirilen onarm almasnda ise d cephede iklim koullarndan
etkilene tm ahap yap elemanlar aslna uygun biimde yenilenmi, istasyon cephesinde
grsel kirlilie neden olan tm materyaller kaldrlmtr. htiyalar dorultusunda yapya
uygun biimde kalorifer tesisat denmitir. stasyon fonksiyonu devam eden ve Blge
Koruma Kurulu kararyla tescillenerek koruma altna alnan alan 2011 ylnda hazrlanan
projeler sonucu turizm alan ilan edilmitir. Yaplmas dnlen Afyonkarahisar-Antalya hzl
tren projesinin ise Isparta ve Burdur istasyonlarna etkisi henz netlik kazanmamtr.
Sonu
stasyon binalar ile ilgili gerekletirilen ariv incelemeleri, literatr taramas, alan
almas ve proje izimleri sonucunda binalarn, dnemin Trkiye mimarlk ortamndan
nemli izler tad tespit edilmitir. Binalar 1930larda Almanya ve talyada ykselerek
Trkiyeyi de etkileyen Milli Mimarlk akmlarnn da etkisiyle Erken Cumhuriyet Dnemi
kamusal mimari eserleri arasnda dikkat ekici, mekansal ve yapsal zelliklere sahiptir.
Trkiyede ki demiryolu istasyon binalar arasnda ise ok daha zel bir konuma sahiptir.
Binalar Erzurum ve Erzincan stasyon binalar dnda ikiz projeye sahip zgn eserlerdir.
Erken Cumhuriyet dnemi estetik anlaynn Anadolu kentlerinde grlebilecek
yansmalarnn nemli rnekleridir.
Binalar gnmze kadar olan sre ierisinde zgn mimari kimliini ve
fonksiyonunu korumutur. eitli i ve d etmenler nedeniyle bozulmaya urayarak basit
onarmlar geiren yaplarda, asl fiziksel sorunu kvke tann su dayanmnn zayflndan
kaynaklanan su deformasyonlar oluturmutur. Ta duvarlarda rmeye, svalarda
dklmeye, ahap elemanlarda bozulmaya neden olan su problemi, zeminde oturmalara ve
cephede atlamalara yol amtr. Blge Koruma Kurulunca koruma altna alnan ve
restorasyon almalar devam eden binalarn, gelecekte hzl tren balants salanacak
Afyonkarahisar-Antalya gzergahndan sonrada istasyon fonksiyonu ile kullanmna devam
etmesi, binalarn daha uzun yllar korunmas iin uygun olacaktr.
Gerekletirilen almayla stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentlerdeki erken
dnem Cumhuriyet eserleri kadar yaznsal deer gremeyen Isparta ve Burdur stasyon
binalarna dikkat ekilmeye allmtr. almann gelecekte yaplmas muhtemel koruma ve
ilevlendirme srecinde altlk oluturaca dnlmektedir.

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

181

Hasan . Hatemolu-lker Erkan

KAYNAKA
ARITAN, zlem. Modernleme ve Cumhuriyetin Kamusal Mekan Modelleri,
Mimarlk Dergisi, 342(2008)
ASLANOLU, nci. I.ve II. Milli Mimarlk Akmlar zerine Dnceler,
Mimaride Trk Milli slubu Semineri, (11-12.08.1984, stanbul)
ASLANOLU, nci. Erken Cumhuriyet Dnemi Mimarl 1923-1938, stanbul:
Bilge Kltr Sanat Yaynlar, 2010
ATLLA, Nedim. zmir Demiryollar, zmir: Bykehir Belediyesi Kltr
Yaynlar, 2002
BOZDOAN, Sibel. Modernizm ve Ulusun nas, stanbul: Metis Yaynlar, 2002
ETN, Sdka. ve Hatemolu, Hasan. Cumhuriyetin Ispartadaki Simgesi:
stasyon Caddesi, Mimarlk Dergisi, 338-2007
ETIN, Sdka.Isparta stasyon Yaplar, Isparta li Deerleri ve Deer Yaratma
Potansiyeli Sempozyumlar,(26 Nisan-3 Mays 2010, Isparta)
EFE, Ayla. Eskiehir Demiryolu, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 1998
GIRARDELLI, Miyuki Aoki. Modernity and Representation: The Architecture of
Ottoman Railway Stations, Afife Batura Armaan, (stanbul: Literatr Yaynlar,
2005)
GOOGLE EARTH. Burdur-Isparta stasyon Caddesi Uydu Grnts, (E.T:
26.03.2013)
HOLOD, Renata. Evin Ahmet ve zkan Suha. Modern Turkish Architecture,
Ankara: Published by the Chamber of Architects of Turkey, 2005
ISPARTA VALL, Isparta 1880-1980, Isparta Valilii l zel dare Mdrl
Yaynlar, 2001
KEY, Hafize, Osmanlda Demiryolu Faaliyetlerine Bir Bak, Balkesir
niversitesi F.E.F. Karesi Tarih Kulb Blteni, 2007/1
KOER, ule. Haydarpaa-Gebze Demiryolu Hattnda 19. Yzylda Yaplm
Demiryolu stasyon Binalar, stanbul Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1995
ORTAK, aban, Cumhuriyet Trkiyesinin Tamamlanmas Gereken Bir Projesi:
Afyon-Antalya Demiryolu Hatt naat, AK Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:X Say:
3-2008
POLAT, Ebru Omay. Erken Cumhuriyet Dnemi Yaplarnn Koruma Sorunlar,
Ed:Elvan Altan Ergut ve Bilge mamolu, Cumhuriyetin Mekanlar Zamanlar
nsanlar, Ankara: Dipnot Yaynlar, 2010
SOBUTAY, Lale.Trkiyede stasyon Yaplarnn Gemiten Gnmze
Deimesi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara,
1996
SZEN, Metin. Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarisi, stanbul: Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, 1996
TANKUTER, Aykut. Trenler Anlardan Geer, stanbul: Novartis Yaynlar, 2004
YILDIRIM, smail. Atatrk Dnemi Demiryolu Politikasna Bir Bak, Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, 35- XII(1996)

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013