Tehniki fakultet

Graevinarstvo
Matematika III
II godina

SEMINARSKI RAD

TROSTRUKI INTEGRALI UVOENJE SFERNIH I

CILINDRINIH KOORDINATA

27. novembar 2016.

SADRAJ:

1.

Uvod................................................................................................................. 2

2.

Trostruki integrali............................................................................................. 3
2.1.

Raunanje trostrukog integrala..................................................................4

2.2.

Uvoenje smjene kod trostrukog integral..................................................6

3.

Sferne koordinate............................................................................................. 7

4.

Cilindrine koordinate...................................................................................... 9

5.

Pitanja............................................................................................................ 11

6.

Zakljuak........................................................................................................ 12

7.

Literatura....................................................................................................... 13

1. Uvod
Do sada smo imali priliku upoznati se sa dvostrukim integralima preko kojih
smo provodili integraciju nad omeenim podskupom ravnine, stoga se moe
rei da je trostruki integral, zapravo integracija nad omeenim podskupom
prostora. Ukoliko oblast integracije ima povoljan oblik, trostruki integral se
moe rijeiti i kao jedan odreeni i jedan dvostruki integral.
Kao i kod dvostrukog integrala, prvo se raunaju pravougle koordinate a
zatim se zamjene cilindrinim i sfernim koordinatama.

2. Trostruki integrali
Kod dvostrukih integrala, zapravo je vrena integracija nad omeenim podskupom
ravnine, stoga se moe rei da je trostruki integral, zapravo integracija nad omeenim
podskupom prostora. Moe se predstaviti kao masa tijela nekonstantne gustoe f(x; y; z)
koje zaprama volumen V, to se zapisuje kao:

f ( x , y , z ) dxdydz= f ( x , y , z )dV

a integriranje se provodi slino kao i kod dvostrukog integrala.

Podruje V defnisano je na sljedei nain: V=[(x,y,z):(x,y)2 D, u1(x,y) z u1(x,y)]
pri emu funkcija u1 i u2 moraju biti neprekinute nad D, u tom sluaju se
trostruki integral rauna na sljedei nain:

u 2( x, y)

f ( x , y , z ) dV =
u 1( x, y)

f (x , y , z)dz dxdy

Kod dvostrukog integrala predstavljena je funkcija f(x; y) = 1, tada je dvostruki

integral predstavljao povrinu podskupa ravnine. Ako kod trostrukog integrala uzmemo
da je f(x; y; z) = 1, tada je trostruki integral jednak volumenu tijela nad kojim se provodi
integracija:

dxdydz =V
V

2.1. Raunanje trostrukog integrala

Razlikuju se dva osnovna sluaja, u zavisnosti od oblika skupa V:
a) Oblast integracije V je kvadrat IR3, odnosno
V = [a; b]x[c; d; ]x[g; h]
gdje su [a; b]; [c; d]; [g; h] redom, intervali na x; y; z - osi. U pravouglom
koordinatnom sistemu prirodno je da se pravi podjela na oblasti Di ravnima
paralelnim sa koordinatnim ravnima, tako da su ivice podoblasti paralelne
koordinatnim osama, sa duinama xiyizi: Tada je Di = xiyizi;
3

a u graninom procesu (kada broj podoblasti neogranieno raste, a duina

njihovih ivica tei nuli) dobije se element zapremine dV = dxdydz.

f (x , y , z )dV = f ( x , y , z) dxdydz
b

( (
d

) )

f ( x , y , z ) dz dy dx= dx dy f ( x , y , z ) dz .
a

Ovim se izraunavanje trostrukog integrala svodi na izraunavanje tri uzastopna

odreena integrala, u konstantnim granicama.
b) Oblast integracije D moemo izraziti u obliku
D = f(x; y; z)j(x; y) 2 G; u1(x; y) _ z _ u2(x; y)g;
pri emu je IR2 projekcija oblasti D na xy-ravan:
G = f(x; y)jx 2 [a; b]; g1(x) _ z _ u2(x; y)g:
Oblast integracije D prikazano je na sljedeoj slici:

u 2( x, y)

f ( x , y , z ) dV =
u 1( x, y)

f (x , y , z)dz dxdy .

Slika 1: Oblast integracije D i njena projekcija na xy- ravan

1+ x+ y+ z 3

dxdydz
, gdje je D ograniena koordinatnim

Primjer 1. Izraunati:

ravnima i ravni x+y+z=1.

I=

1+ x + y + z 3

dz

1x

1x y

dx dy
0

1+ x+ y + z 3

1
1x
1
1
dx dy

2 0
0

1+ x+ y+ z
()dy
1 1

2
2
1
1x
1
dx dy
2 0
0

1 x
1
y
1
+
0 dx=

2 0 4 1+ x + y

1 1x 1
1
+
dx=

2 0
4
2 1+ x

1 3
x
1 x
ln 1+ x 0=
x
2 4
8

1 3 1
ln 2 =
2 4 8

5
16

ln 2
2

2.2. Uvoenje smjene kod trostrukog integral

Kao i kod dvostrukog integrala smjena se uvodi i kod trostrukog i na taj
nain se pojednostavljuje nain opisivanja podintegralne funkcije ili oblasti
integracije. S obzirom da su sada u pitanju funkcije tri promjenljive, smjena
podrazumjeva uvoenje tri nove promjenljive i defnisanje preslikavanja
x = (u; v; w);
y = (u; v; w);
z = (u; v; w);
pri emu je (x,y,z) D dok (u; v; w) D*
U pravouglom koordinatnom sistemu element zapremine je kvadar sa ivicama dxdydz.
Dobija se posmatrajui zapreminu koja se opisuje pri maloj promeni vrijednosti
promenljivih, od (x; y; z) do (x + x; y + y; z + z).
Tada je odgovarajua zapremina
Di=xi yi zi ,
a posmatrajui granini sluaj kada xi yi zi =0; dobijamo da je dV=dxdydz.

3. Sferne koordinate
Jo jedan karakteristian primjer uvoenja smjene u trostruki integral je prelazak na
sferne koordinate. Moe se defnisati koritenjem parametara analognih onima kojima
se opisuje poloaj take na Zemlji (posmatranje geografske irine i duine. Uz to se
posmatra i rastojanje take od koordinatnog poetka, i oznaava se sa . Razlikuje se
od r, koje kod cilindrinih koordinata predstavlja rastojanje take od ose. Dakle,

= x2 + y2 + z2, dok je r = x2 + y2. Ugao opisuje rotaciju posmatrane take u

x; y-ravni kao i kod cilindrinih i polarnih koordinata. Jasno je da [0; 2]. Ugao
je ugao izmeu vektora poloaja take i pozitivnog smijera z - ose. Vai da je

[0;2].

Za proizvoljnu taku T (x,y,z) u prostoru, prikazanu u pravouglim koordinatama,

veza sa sfernim koordinatama moe se izvesti posmatrajui prvo projekciju take T na
x; y- ravan, a zatim i rastojanje te projekcije od koordinatnog poetka. Kao i do sada,
ovo rastojanje oznaava se sa r. U zr- ravni vidi se da, za taku T iji je vektor
poloaja odreen intenzitetom

i uglom vai,

z = cos ; r = sin

U xy-ravni, koristei polarne koordinate, moe se zapisati:

x = r cos ; y = r sin

Kombinacijom ovih rezultata dobija se za taku T (; ; ) to vai:

x = sin cos ;

y = sin sin ;

z = cos

0, [0; 2 ]; [0;2 ] = ovim je izraena veza izmeu sfernih i pravouglih

koordinata take T.

Slika 2: (Lijevo i sredina) Sferne koordinate take u prostoru. (Desno) Element

zapremine u sfernim koordinatama.

Element zapremine rauna se posmatrajui zapreminu koja se dobija za malu

promjenu koordinata: (; ; ), u ( + ; + ; + ). Ova zapremina
je prikazana na slici 2 (desno). Moe se priblino odrediti kao zapremina
kvadra sa ivicama ; , i r = sin . Na osnovu formule za zapreminu
kvadra, i posmatrajui granini sluaj kada su promjene koordinata bliske nuli, dobije
se:
dV = dxdydz = 2 sin d d d .

Vrijednost Jakobijana transformacije, odnosno faktora promjene zapremine pri

prelasku na sferne koordinate je:
J = 2 sin (jer je dxdydz = J d d d ).

[ ]

x'r x ' x 'z

(
)
x,y,z
J =
= y 'r y ' y 'z
( r , , z )
'
'
'
z r z z z

cos sin sin sin cos cos

sin sin cos sin sin cos
cos
0
sin

= 2

( |

|)

cos sin sin cos cos sin sin2 cos sin

cos sin sin cos
sin cos

= 2(-cos2 sin -sin3 )= - 2 sin (cos2 + sin2 )=- 2sin .

4. Cilindrine koordinate
Uvoenjem smjene u trostruki integral moe se prikazati i kao uvoenje cilindrinih
koordinata. One predstavljaju uoptenje polarnih koordinata u trodimenzionalnom
prostoru i pogodne su za opisivanje oblasti koje imaju osu simetrije paralelnu nekoj od
koordinatnih osa.
Taku T (x,y,z) zadatu u pravouglom koordinatnom sistemu moemo opisati koristei
tri nove promjenljive: r, kojom se opisuje rastojanje take T od nule, du ose simetrije;
, kojom se opisuje ugao rotacije take T oko ose simetrije; i z, kojom se opisuje
rastojanje take T od nule, du ose simetrije.
Vrijednost Jakobijana transformacije, odnosno faktora promjene zapremine pri
prelasku na cilindrine koordiante je:

J = r(jer je dx dy dz = J dr

, dz).

Slika 3: (Lijevo)Cilindrine koordinate take u prostoru. (Sredina)Polucilindar,

oblast integracije. (Desno)Element zapremine u cilindrinim koordinatama.

Jacobijan se moe izraunati i po definiciji:

J=

[ ]

x 'r
(x , y , z )
= y 'r
(
)
r ,,z
z 'r

x'
y '
z '

x 'z
y 'z
z 'z

cos r sin 0
sin rcos 0
0
0
1

10

cos r sin
sin rcos

=rcos2 + rsin2 =r.

5. Pitanja
1. Primjena trostrukog integrala?
2. Volumen tijela?
3.Objasniti ta je Jacobian?
4.Opisati sferni i cilindrini sistem u prostoru?

11

6. Zakljuak
U ovom seminarskom radu objanjena je upotreba trostrukih integrala i uvoenja
sfernih i cilindrinih koordinata.
Ba kao to odreeni integral pozitivne funkcije sa jednom promjenljivom predstavlja
povrinu u podruju izmeu grafika funkcije i x-ose, dvostruki integral pozitivne
funkcije dvije promjenljive predstavlja zapreminu u podruju izmeu povrine
definisane funkcije i ravnine koja sadri njihove domene. Ista zapremina moe se
dobiti preko trostrukog integrala tj. integral funkcije u tri promjenljive - konstantne
funkcije f(x; y; z) = 1 preko spomenutog podruja izmeu povrine i ravnine.
Cilindrini koordinanti sistem je trodimenzionalni koordinatni sistem koji u sutini
predstavlja proirenje polarnog koordinatnog sistema dodavanjem tree koordinate
koja oznaava visinu take iznad ravni.
U matematici, sferni koordinatni sistem je koordinatni sistem za predstavljanje tijela u
tri dimenzije koritenjem tri koordinate: udaljenost take od fiksirane nulte take
koordinatnog sistema; zenit, ugao s kojim prava spaja taku sa koordinatnim

12

poetkom zaklapa sa pozitivnim dijelom z-ose, i azimut; ugao iste prave sa pozitivnim
dijelom x-ose.

7. Literatura
1) http://gf.sve-mo.ba/anton/mat2/GF-M2-2012-13.pdf 23.11.2016. (15:38)
2) https://bs.wikipedia.org/wiki/Vi23.11.2016. (21:19)
3)http://www.elfak.ni.ac.rs/downloads/nauka/izdavastvo/integrali-2.pdf 24.11.2016.
(20:50)
4) http://lavica.fesb.hr/mat2/predavanja/node79.html 25.11.2016. (16:03)
5)http://lavica.fesb.hr/mat2/predavanja/node78.html 25.11.2016. (18:23)

13