Bakr retim Teknolojisi (1)

1. Demirden baka metallerin genel

retim prensipleri :
Demir olmyan metaller gurubunda
ok sayda metal mevcuttur. retilen de
mir malzemenin miktar, demir olmyanlara nisbetle daha yksektir. Ancak de
er olarak durum tersinedir.
Demirden baka metalleri younluk-"
larna gre ar metaller ve hafif metal
ler olarak snflandrmak mmkndr.

Smr younluk olarak yaklak 3,5

g/cm3 alnmtr. Ar metaller bariz renk
lilikleri dolaysyla genellikle renkli me
taller olarak da isimlendirilirler. Ar me
tallerin bakr ve alamlar ve dierleri
eklinde bir ayrm da yaplmaktadr.
Kimyasal etkilere kar gsterdikleri
dirence gre ar metaller asil ve asil olmyan metaller olarak da snflandrlr
lar.

nemli demir olmyan metaller unlard;

Ar Metaller :

Hafif Metaller :

Asil Olmyanlar :
Bakr, inko, Kalay, Kurun;
Krom, Malibden, Wolfram;
Nikel, Kobalt, Mangan;
Vanadyum, Tantal, Antimon,
Bizmut; Titan; Kadmiyum

Aliminyum
Magnezyum
Berilyum
Kalsiyum
Sodyum
Potasyum

Asil Metaller :
Altn, Gm, Platin
Demirden baka metallerin retimle
ri demir ve elik retimine nisbetle baz
fevkaladelikler gsterir, rnein bunla
rn retim teknolojisi ok eitlidir ve
birbirini takip eden ok sayda prosesler
le ilem yaplr. Ayni metalin retiminde
bile tesisten tesise byk proses farklar
ve deiiklikler mevcuttur. Cevherin ka
rakterine, enerji imknlarna v.b. artlara
gre farkl retim prosesleri tercihi zo
runludur.

Zamanla zengin, saf veya en azndan

kolay ilenebilen cevherler gittike azal
dndan fakir ve genellikle kompleks,
yani ok sayda birbiri iinde ince dal
m ve kolayca aynlamyacak durumda
olan cevher yataklar ilenmektedir.
Genellikle ilenilen cevher tenoru ok
dktr. (rnein, yaklak olarak ba
kr cevherleri % 0,7 Cu, Kurun cevher
leri % 1,2 Pb ve inko cevherleri % 3
Zn dan itibaren iletilebilirler. Bu se
bepten cevher, karldktan sonra nce
bir fiziksel zenginletirmeye ve bunu ta-

(1) Yayn Kurulu tarafndan derlenmitir.

25

kiben metalurjik safhada zenginletir

meye tbi tutulvr. Zenginletirilmi olan
bu ara rnden, metal az veya ok saf
olarak elde edilebilir. Ancak demir olmyan metallerin gittike daha byk
saflkta retilmesini, metal tketim en
dstrisi zorlamaktadr. B sbeepten drt
hatta be dokuzlu rakamlar istenmekte
dir. (99,999 saflk gibi). Ancak bunun te
mini olduka pahalya mal olmaktadr.
Demir olmyan metallerin retim
tesislerinin, demir retim tesislerinden
dier nemli fark; onlara nisbetle genel
likle ok daha kk olular, ayni za
manda birok metallerin ve slfirik asit,
boya, biriket, tula ve benzeri yan rn
lerin birlikte retilileridir. Bu sebeple
demir olmyan metallerin retim tesisle
ri, ok defa, eitli, birbiriyle farkl ba
lar bulunan, mstakil fabrikalardan iba
ret bir kompleksdir. Bazan yan rnlerin
kazanlmas tesisin iktisadi olabilmesini
temin ettii gibi, bazan bunlar esas re
tilen metallerden de daha fazla kr b
rakabilirler.
Bilhassa kymetli metallerin reti
minde, cruftan ve dier devrelerdeki ar
tklardan da metal retimi byk mana
tar.
eitli retim usulleri hakknda bir
fikir verebilmek iin balca metalurjik
metallerin neler olabileceini ksaca zetliyelim. Bu maksatla srayla;
1. Pirometalurjik metotlar
2. Hidrometalurjik metodlar
3. Elektrometalurjik
metotlardan
bahsetmek gerekir.
Pirometalurjik metoda kuru metalr
ji de denir. Bu metotta metal scakta
veya s etkisiyle sv hale getirilerek re
tilir. Burda mevzubahis olan yksek me
talurjik ilemdir.
Hidrometlurji veya ya metalrji me
todu, sulu zeltilerden metali uygun or
tamlarda elde etme metodudur. Uygun
26

ortam asit, baz veya tuz olabilir. Metal

bu ortamlarda zndkten sonra, meta
lin kendisi veya bileimleri halinde eitli
yollarla ayrlrlar.
Elektrometalurjik metot elektrotermik ve elektrokimyasal metot olarak ay
rlr. Elektrotermik yolda elektrik enerjisi
s enerjisine dnr; ve reaksiyon iin
lzumlu scakl temin eder. rnein
metallerin ark veya indiksiyon elektrik
frnlarnda retimi, saflatrlmas veya
tekrar ergitilmesi ilemleri elekrotermik
yolla olmaktadr.
Elektrokimyasal yolla bir metalin
retilmesinde ise, elektrik akmnn kim
yasal etkisinden faydalanlr. Burada ba
his konusu olan elektrik akm daha zi
yade doru akmdr. Elektroliz ilemi
zlebilen veya zlmiyen sulu zeltiler
iinde olabildii gibi ergimi akkanlar
da da (ergimi tuz gibi) mmkndr.
Ergimi halde elektroliz bilhassa aliminyum ve magnezyum gibi asil olmyan me
taller iin uygundur.
Bir metalin, bilhassa bakr retimin
de olduu gibi bilhassa mmkn olduu
kadar saf bir ekilde retilmesi sz konu
su ise, retim, kark ve uzun uzadya
birbirini takip eden prosesler halindedir.
2. Bakr retim Teknolojisi :
2.1. Genel:
Bakr retiminde tabiatta bulunu
undan saf hale gelinceye kadar srayla
u prosesleri takip etmek mmkndr :
1. Prospeksiyon
aramas ve tesbiti),

(Maden

yatann

2. Madencilik (Cevherin retilmesi

ve iletilecei yere kadar nakli),
3. Cevher Hazrlama (Bir ergitme i
lemine tabi tutmadan cevherdeki bakr
tenorunu zenginletirmek.
a) El ve gz yardmyla tavuklama,
b) zgl arl yardmyla sallantl
masalarda, jiglerde ayrma,

c) Yzey zelliklerinden faydalanla

rak flotasyon,

nemli bakr cevherleri slfrl ba

kr cevherleridir.

d) Ergitme scaklnn altnda sta

rak slfrl bileikleri oksitli hale getir
me,

Kalkopirit en ok metal
retilen
bakr mineralidir. Genellikle slfrl me
tal bileimleri halinde bulunur. spanya
da Rio-Tinto, Portekiz de Pomaron, Rus
ya da Urallar ve Altay da, ili de, Norve
de, sve de, Meksika da, Kanada da,
A.B.D. de, Trkiye de Murgul, Ergani,
Kre de ve dnyann daha birok yerle
rinde iletilmektedir.

4. Ham zengin cevherin veya cevher

hazrlama yoluyla elde edilmi olan kon
santrenin ergitme veya ya
metalurjik
usullerle izabesi,
5. Rafinasyon, yeni izabe rn me
talin eriyik halindeyken veya elektroliz
yoluyla saflatrlmas.
Bakr, byk miktarlarda tabiatta
saf olarak bulunabilen nadir metaller
dendir. Metalik bakr, tonlarla bloklar
halinde ABD de yukar gller mntkasn
da bulunur. Urallarda, ili de ve Avustral
ya'da da saf bakr olduka byk mik
tarlarda retilmitir. Ancak bu yataklar
dan retilmi olan bakr, dnya bakr
retiminde nemli bir yer tutmaz.
nemli bakr mineralleri ve teorik
olarak ihtiva ettikleri bakr tenrleri un
lardr :
a) Oksitli Bakr Mineralleri
Kuprit, CUO, 88,8
Tenorit, Cu 0, 79,9
b) Slfrl Bakr Mineralleri
Kalkozit, Cu2s, 79.9
Kalkopirit, Cu Fe S2, 36.6
Bornit, CusFeSj-CusFeS, 55,5-69.6
Kovellin, Cu S, 66,5
Fahl-cevher, Cu2S ile S6, As, Ag,
25-55
c) Karbonatl Bakr Mineralleri
Malahit, Cu COa. Cu (OH)2, 57,4
Azurit, 2Cu C03.Cu (OH)2, 55,2
- d) Silikatl Bakr Mineralleri
Dioptas, Cu3 Sis O,. 3H20, 39,8
Krisokol, Cu si 02. 2H20, 36,2
Oksitli bakr cevherleri ancak Avus
tralya, kuzey ve gney Amerika gibi bir
ka yerde bir mana ifade edebilecek po
tansiyelde vardr.

Bornit de nemli bir bakr minerali

dir. Montana bakr yataklarnda bulun
maktadr.
Fahl cevher, devaml olarak antimon,
aren, gm, civa, demir, inko ve dier
metallerle birlikte bulunan bakr slfitlerdir.
Malahit byk miktarda Urallarda
bulunmaktadr. Ayrca Avustralya,
g
ney Amerika ve Afrika da bulunduu yer
ler mevcuttur.
Bakr cevheriyle gm, altn, platin,
nikel, aren, antimon, inkoblende, gale
nit ve benzeri metaller ok kere slfrl
ekillerde birlikte bulunabilmektedirler.
Bakr cevherleri metal fakirlii dola
ysyla, genellikle nce bir fiziksel cevher
hazrlama ilemine, sonra bir kimyasal
cevher hazrlama ilemine tabi tutulurlar.
Fiziksel cevher hazrlama genellikle ufa
lama ve klasifikasyonu mteakip flotas
yon yoluyla ayrmaya tabi tutmaktr. Kim
yasal cevher hazrlama icabna gre ka
vurma, sinterleme, peletleme, briketletirme gibi ilemlerdir.
Kavurma ilemleri iin
lar ve sinterleme cihazlar
Sinterleme cihazlarnda ince
la kartrlm ve slatlm
me tabi tutulur.

dner frn
kullanlrlar.
cevher kok
olarak ile
>

Cihazlar bir bantl veya yuvarlak ma

sa eklinde olabilir. Her iki halde de sin
terleme, emilen hava ceryan ile kmr
tozu veya kok kmrnn yanmas ve
27

scakln 850 civarna ykselmesi ile

mmkn olur. Bu arada kkrdn bir
ksm yanar ve metal oksitlenir.
2.2. Bakr Minerallerine
Mmkn :

Tatbiki

Cevher Hazrlama Metotlar :

2.2.1. Tavuklama, Jig ve masalarda
ayrma:
Bakr retiminde cevher hazrlama
nn fakir ve kompleks cevherlerin ilen
mesinde pek byk bir rol vardr. Ma
den iletme sahasndan gelen bakirli cev
herin dorudan doruya ergitilmesi an
cak pek zengin cevherler iin veya cevhe
rin bilinen metotlarla zenginletirilme
sine imkn grlmiyen haller iin sz
konusudur.
Bakr cevherinde tavuklama ile zen
ginletirme tesisini kaldrmyacak kadar
ok kk olduu hallerde, veya rne
in civardan su temini ok zor olduu
hallerde sz konusu olabilir.
Jigler ve masalar 20 - 30 yl ncesine
kadar her cevher hazrlama tesisinin
nemli blmleri iken, flotasyonun geli
mesi ile Dizlikte bu tesislerden kaybolma
ya balamtr. Halen baz eski iletme
lerde, rnein A.B.D. de Yksek Gller
mntkasmdaki iletmelerde kullanldk
lar sanlmaktadr. Burada cevher flotas
yon seviyesine tlmeden saf bakrm
ayrlarak alnmas ilerinde kullanlmak
tadr. Flotasyonla yakalanamyan mineral
tanelerinin kazanlmasnda, sallantl ma
salar, metal randmannn arttrlmas
iin flotasyona yardmc olmaktadrlar.
2.2.2. Flotasyon :
Bakr Mineralleri iin nemli cevher
hazrlama prosesi flotasyondur. Fakir ve
impregre cevherlerin zenginletirilmesi
v fakir cevherlerin iktisad olabilmesi
ancak flotasyon tekniindeki
gelime
ile mmkn olmutur.
28

2.2.2.1. Saf bakrn ve slfrl bakr

minerallerinin flotasyonu :
Saf bakr slfitleme reagenslerinin
fazla miktarda ilvesi ile iyi bir yzme
zelliine sahip olmaktadr. Ayni zaman
da slfrl bakr mineralleri de kolay
yzerler. Bornitin hidrofoblatrlmas
iin Na2S ilvesine lzum hasl olur. Pi
ritli bakr cevherlerinin flotasyonu genel
likle byk bir zorluk gstermemektedir.
Piritli bakr cevherlerinin flotasyonunda
diferansiyel flotasyon usul en uygun
olandr. Pirit alkali bulamata pasifletirilerek bakr slftleri yzdrlr. Eer
cevher iinde saf altn da mevcutsa pH
ayarlayc olarak kalker yerine soda kul
lanlmas tercih edilmelidir.
Bakr konsantrelerinin bakr bak
mndan zenginlikleri, zenginletirilen
mineralin cinsine gre deiir. Klkosit
ihtiva eden konsanstrelerde tenor % 70
Cu a kadar, kalkopirit ihtiva eden kon
santrelerde % 15-30 Cu civarnda mm
kn olur. Zenginletirme oran ve rand
man daha ziyade cevherin serbestlik de
recesine baldr. Serbestlik derecesi ok
ince olan cevherlerde n konsantrelerin
veya ara rnn (bulk konsantre) tek
rar tlmesi sz konusudur.
2.2.2. Slfrl + Oksitli + Sikat
minerallerin flotasyonu :
Hem slfrl hem de oksitli bakr
mineralleri ihtiva eden cevherlerde, al
ma ekli bunlardan hangisinin daha ok
olduuna gre deiiklik arzeder. Slfr
l mineraller daha fazla ise flatasyon ter
cih edilir.
Bu taktirde ncelikle slfrl mine
raller flote edilirler. Sonra oksitli mineral
ler, ya malum toplayc reagensler veya
ya asitleri kullanlarak slfidletirilirler ve flote edilirler. Oksitli minerallerin
flotasyonunda randman daima slfrl
minerallere kyasla dktr. Bu sebep
le daima slfrl cevherler tercih edilir
ler.

Oksitli mineraller daha fazla ise, bu

takdirde suda zelebilen slfatlarla
leme metodunu tatbik etmek lzumlu
dur. Slfrl ve oksitli mineral, gruplar
yaklak ayni miktarlarda olursa, nce
slfrl minerallerin flotasyonu, sonra
oksitli mineralleri lileme tercih
edil
melidir.
Baz silikatl bakr cevherler, lile
me usul ile de elde edilmiye uygun olmyabilirler. Bunlar genellikle segragasyon metodu ile elde edilmitir.
2.2.2.3. Kompleks Cevherlerin
Flotasyonu :
Piritten baka bakr, kurun, inko
mineralleri ihtiva eden kompleks cevher
ler ayni zamanda ksmen oksitli komp
leks cevherlerse tatbik edilmesi gereken
metotlar daha da kark olurlar. rnein
Dou Karadeniz Blgesindeki bakr kur
un - inko - pirit - altn - gm v.s. ih
tiva eden cevherler bu guruptandr.
Baz hallerde nce bakr - kurun inko mterek konsantresini elde et
mek gereklidir. Bu taktirde bunlardan
nce inko flote edilir. Daha sonra bikromat metoduyla bakr ve kurun birbirin
den ayrlr. Eer gang mineralleri ile fay
dal mineraller arasndaki tane irilikleri
ok farkl ise, bu taktirde, bakr - kurun
inko mterek konsantresine pirit ve
pirotin de dahil edilir. Bundan sonra
tekrar selektif flotasyona ba vurulur.
Nikelli pirotin - Kalkopirit yataklar
nemli bakr retilen yataklardr. Nikel
bu yataklarda pentlandit (Fe, Ni)S, ha
linde bulunur ve pirotin (FeS) ile ok gi
rift haldedir. Bunlarda esas bakr tayc
kalkopirittir. Normal olarak nce slfr
l mineraller flote edilir. Bir miktar ba
kr slfat ilvesi, nikel ihtiva eden pirotinin flotasynunu kolaylatrr. Mevcut
pirit az miktarda Na CN ilvesiyle ktrlr. Mterek konsantreden, kalkopirit
bazik ortamda flote edilir.
Mterek
konsantrenin art nikelli pirotin kon
santresi halindedir. Fakat bu ayrmn

shhati f lotasyonda iyi olmadndan m

terek konsanstre dorudan izabeye tabi
tutulur. zabede nikel - Bakr mat elde
edilir. Bu mat yavaa soutularak iri
kristaller meydana gelmesi salanr ve
ufalamadan sonra bakr slfrler flote
edilir.
Baz bakr yataklarnda bakr mi
nerallerinin yan sra M0S2 halinde mo
libden de bulunabilir. M0S2 ok rahat
yzer. Fakat ok kere cevherin Mo-tenr o kadar azdr ki, direkt bir deferansiyel flotasyon mmkn deildir. Bu se
bepten nce bir mterek konsantre elde
edilir, sonra selektif flotasyona tabi tu
tulur. Molibden mineralinin flotasyonundan nce mineral yzeylerine adsorbe
olmu bulunan toplayc filmleri uzak
latrlmal yani desorbe edilmelidir. Bu
genellikle 200 C scaklkta suyu alnm
konsantrenin stlmas ile mmkn ol
maktadr. Baz fevkalade hallerde m
terek konsantre filtrelenir ve ocakta
275 C, kavurma balangcna kadar st
lr. Bu sl ilemeden sonra kzm rn
su ile tekrar bulama haline sokulur ve
kartrlr. Kalkopritin alkali ortamda
paifletirilmesi ile molibden slfr yz
drlr. Mterek konsantrenin art
bakr konsantresidir. Bu yolla ordanda
ok sayda temzileme flotasyonu ile /o 1
Cu ihtiva eden /o 85-90 Mo tenrl mo
libden konsantresi elde edilebilir. Bakr
konsantresinde ise yaklak % 0,5 M0S2
bulunur.
Cu-Mo mterek konsantresini nce
bir molibdence fakir bakr konsantresi
ve bir molibden bakr ara rn olarak
ayrmann baz faydalan mevcuttur. Bu
maksatla molibden slfr dextrin ile ktrlerek bakr konsantresi elde edilir.
Artk bir ara rn halindedir ve yukarda
izah edildii ekilde ileme tabi tutulur.
Bu ekilde almann faydas, daha k
k miktarn stlmasnn mevzubahis
oluudur.
29

Kennecott Copper Corp, Utah da

Magre ve Artur cevherleri byle bir cev
her hazrlama ilemine tabi tutulmakta
drlar.
Bir stma ilemine tabi tutmadan
mterek konsantreden Cu-Mo ayrm
Morenci de yaplmaktadr. Bu maksatla
mterek konsantrenin
flotasyonunda
toplayc olarak tiofosfat kullanlr. Bu
takdirde bakr mineralleri zerindeki
toplayc filmi sodyum ferra siyanitle
uzaklatnlabilir. Molibden slfrn flotasyonu ksa bir kartrmadan sonra
yaplr. Elde edilen n konsantre tekrar
tlr, temizlenir. Bu tme srasn
da ferrosiyanid, sodyum Slfit, ve kprtc olarak, metilisobutilakkol ilve
edilir. Nisbeten kolay olan bu usul dier
cevherlere de tatbik edilmi fakat iyi so
nu alnamamtr.
Kuzey Rodezyadaki ve Kongo'daki
bakr yataklarnda karolit (Cu CO2 S4)
eklinde az miktarda kobalt mevcuttur.
nceleri Co ihtive eden bakr konsantre
si elde ediliyor ve bu konsantre izabe edi
liyordu. imdi artk rnein Rhokana da
(yaklak % 0 Co tenrl) diferansiyel
flotasyonla kobalt konsantresi elde edil
mektedir, nce karolit kalkerle ktrl
mekte ve bakir minerallerinin byk ks
m yzdrldkten sonra fQte edilmek
tedir. Bu rn ardarda flotasyonla temiz
lenmekte ve bylece zengin bir kobal
konsantresi elde edilmekte ve normal
bakr konsantresinden ayr olarak izabe
edilmektedir. Kuzey Rodezyann ekseri
yataklarnda bir bakr kobalt ayrm
yaplmaz, nk buralarda kobalt teno
ru ok dktr.
Germanyumlu minerallerin ayrca
flotasyonu, cevher hazrlamacnm pekte
karlat problem deildir. Gney Af
rika da Germanit, Cu3 (Ge,Fe) S4, ve ok
az miktarda Renient, (Cu, Fe, Zn)S, mi
neralleri halinde % 0,08 Ge ihtiva bir
bakr - kurun konsantresinden, german
yum mineralleri dier mineralleri nias
ta ile bastrarak flote edilmektedir.
30

Kalay ve Wolfram minerallerinin

mevcudiyeti, bakr flotasyon prosesinin
alma tarzna etki etmez. Kalay ve
Wolfram mineralleri ok zor flote olurlar.
Bu mineraller flotasyondan nce veya
sonra sallantl masalarda veya benzeri
cihazlarda ayrlrlar.
2.2.3. Lileme :
Genellikle bu usul byk kaplarda
veya kartrma tanklarnda tatbik edi
lir. Oksitli cevherler iin bu kullanlan
zc madde sulandrlm slfirik asit
tir. Cevherde slfrl bakr mineralleri
mevcutsa deerlikli demir slfat ilve
edilir, bylece hi deilse kalkosit (Cu2S)t
ve kovelin (CuS) zlebilir. Sodyum siyanidle lileme cevherlerde kullanlmaz.
Fakat bakrca zengin inko konsantrele
rini bakrdan kurtarmada sodyum siyanid kullanlr.
Oksitli bakr cevherleri ve saf bakr
iin amonyum karbonat zeltileri iyi bir
zeltme maddesidir. Ayni zamanda krizokol (Cu Si03.2H2O) yeterli bir incelik
te amonyum karbonat ierisinde iyi zelir. Amonyum karbonat zeltileri bil
hassa gangdan ve yantatan srfirik asit
le ayrlamyan cevherler iin kullanlabi
lir. Ayrca Utak, Bingham Canyon da
Kennecott Copper Corp. un bir aratr
ma merkezinde bakterilerle, lileme pro
sesini gelitirmek iin almalar yapmak
ta olduunu zikretmek gerekir. Bakteri
ler slfitlerin kkrdn tfcSOae dn
trmektedirler ve ocak sularndaki iki
deerlikli demiri oksitliyerek, deer
likli demire dntrmektedirler. Netice
de asitlerle slfitler zlmektedir.
2.2.4. Kavurma ve Lileme :
Kalkopirit ve bornit asidik Fe (III),
slfat zeltisinde zor zldklerinden,,
bu minerallerin cevherde fazla bulunma
s halinde ya slfatlatrlma veya klorrletirme kavrulmasna tabi tutulurlar.
Slfatletirme kavurmasnda scakln
mmkn mertebe iyi ayarlanmas gere-

kir. Klorrletirme kavurmas ok katl

frnlarda yaplr. Yanlz asidik cevher
ler iin msaittir. Yksek kire ve Mg
miktarlar lileme iin zararldr.
Bakr, slfat veya klorit zeltilerin
den rnein metalik demirle ayntrlabilir. Demir olarak demir krpnt ve ar
tklar kullanlr. Bakrla birlikte, potan
siyelleri demirden daha yksek olan dier
metaller de kebilir. Dolaysyla bu liing amuru, asil metalleri ihtiva eder ve
istenmiyen kark olarak fazla aren ih
tiva eder. Bu amur ergitilir ve rafine
edilir.
zeltiden elektroliz yoluyla bakrn
kazanlmasnda zelmiyen anot kullan
lr ve dorudan doruya saf "katot bakr
elde edilir. Elektroliz iin yksek yat
rm gerektiinden ve baz teknik zorunluklar sz konusu olduundan kk i
letmelerde semantasyon usul tercih
edilir.
Yeni olarak bakr klorit zeltilerin
den kire st ile Bakr (1) okside dn
trlmektedir.
Amonyakalkali zeltilerden zelmi bakr, su buhan gnderilmekle veya
amonyak ve karbondioksidin vakumda
bakr oksit ve bazik bakr karbonatm distilasyonu ile ayntnlmaktadr.
Dk bakr ihtiva eden maden su
larndan katyon alverii yardmyla ba
larn adsorpsiyonu yoluyla retimin
mmkn olduu bilinmektedir.
2.3. zabe :
Daha ziyade Pricr'a gre (bak. lite
ratr.) bakr izabe usulleri aada ksa
ca zetlenmitir.
2.3.1. Primometalurjik Metot :
En ok kullanlan metoddur. En az
dnya bakr retiminin drtte bu
usulle yaplmaktadr. Genel olarak nce
cevherden mat elde edilir. Buna sebep
enerji masrafm ve cruftaki bakr tetnrn drmek arzusudur.

2.3.1.1. Metal haline ergitme :

Dorudan metal haline ergitme saf
bakr veya okside cevherler iin tatbik
edilebilir. Bu maksatla genellikle frn
lar kullanlr. Kobalta zengin oksitli
cevherlerinin izabesinde elektrik ocaklar
kullanlr.
2.3.1.2. Mat haline ergitme :
Slfrl bakr cevherleri mat haline
getirilmeden nce kavrularak oksitlenir
ler. Kavurma ve ergitme bir tek ilem
olarak ve ayni zaman zarfmda, yksek
(=kuyu= aht=aft) frnlarda s mik
tarnn ayarlanmas ile mmkndr. Bu
maksatla az miktarda kok kullanmak ka
fidir (Orkla metodu).
Kavurma ilemi, kavrulmu mahn
ince tanelimi yoksa sinterlemi olarak
birlemi halde mi isteniine gre eitli
dir. Fakat esas hava girii ile kkrdn
yanmasdr. Yksek frnlara para mal
yklemek gerekmektedir. Bu sebeple yk
sek frnla allacaksa sinterleme ka
vurmas Dwight- Lloyd cihazlarnda ya
plr. Malm tenoru % 30-50 lu arasmda
olur. Zengin matlarda crufa giden bakr
oran yksek olur. Son yllarda yksek
frnlarn yerini alev frnlan almtr.
Alev frnlan toz malzeme ile ve daha
az enerji ile alrlar. nce taneli cevhe
rin veya konsantrenin kavrulmas katl
frnlarda yaplr. Alev fnnlannda da
mat max. % 50 Cu tenr ile elde edilir
ler.
Maden oksitleme ergitmesi daha ok
yksek fnnlannda yaplr. Yeni olarak
otojen bir kavurma - ergitme metodu ya
ylmaktadr. Bu metotda kuru kalkopirit
konsantresi ve ilveleri aynca kok ilve
edilmeden, bir yanma aftna pskrt
lr, bu aftta cevher paracklan kavru
lur, ve ergirler. Bu usl zengin kkrt
l cevherler iin mmkndr. lve ya
nc maddeden kurtulmak iin ya hava
scak olarak flenir veya oksijen flenir.
31

Birinci hal Outokumpu - otoj en - er

gitme metodunda, ikinci hal Inco - ergit
me metodunda kullanlmaktadr.
2.3.1.3. Mattan ham
retimi :

Bakr/blister/

Mattan ham bakr (Blister) retimi

ii konverter frnlarnda yaplr. Bu i
lem iki periyotta tamamlanr. Meydana
gelen : aksiyonlar kuvvetli exotermiktir,
ayrca dardan s ilvesine lzum yok
tur, lk periyotta silis (kesker) ilvesiyle
denir. Crufa geirilir. fleme srasnda
hava kabarcklar (= Blasen = Blister)
meydana getirildiinden ve havann oksi
jeni ile oksitlenme tamamlandndan el
de edilen bu bakra bilister bakr denir.
Bilister % 98 - 99 Cu ihtiva eder. Konver
ter crufa olduka yksek tenrl oldu
undan bir nceki devreye geri verilir.
2.3.1.4. Kompleks cevherlerin veya
konsantrelerin ilenmesi :
Bakr-Nikel cevherlerinden yksek
frnlarda, alev frnlarnda veya otojen
ergitme fnnlarmda bir bakr-nikel ma
t elde edilir. Konverterde nce mat
elde edilinceye kadar flenir. Alev fnn
larmda kavurma ve ergitme ile Monel
metali de elde edilebilir.
Kobalt slf it olarak mata gider, fa
kat daha ok ara mala karr. Nikele
gre daha kolay okside olduundan ba
krn erimesi esnasnda gittike carcuruf a
geer. Orta Afrikadaki yksek kobalt te
nrl cevherler, lzumlu halinde kav
rulduktan sonra, elektrik ocaklarnda redksiyonla ergirler. Metal souma sra
snda iki tabaka halinde ayrlr, Byle
ce daha ok bakr ihtiva eden krmz ala
m ve daha ok kobalt ihtiva eden beyaz
alam ya usulleri ayrlm olur,
Bakr - kurun cevherlerinin ve ba
kr dk kurun cevherlerinin izabe
sinde kurun - bakr mat elde edilir. Bu
mat konverterde flemeye tabi tutulur.
Bakr cevherlerinin ok yksek inko ih
tiva ettii hallerde inko, ergime prosesi
32

ne etkisi olmadan, crufa geirilebilir.

Yksek inko tenrlerinde lileme usul
ne bavurulabilir.
2.3.2. Ya metalurjik metod
Ya metalurjik metotta ya cevher
basite lemeye tabi tutulur, yahut bir
kavurmadan sonra lileme tatbik edilir.
zelmi bakr, metalik demirle ayrt
rlr, elektrolitik ayrmaya tabi tutulur,
veya dier usullerle kazanlr.
Her iki uslden 2.2.3 ve 2.2.4 de bah
sedilmitir.
2.3.3. Yksek basn ve yksek s
caklkta ya Metalrji
Yksek basn ve yksek temparatrde ya metalurjik usul imdiye kadar
yalnz bakr ihtiva eden kobalt ve nikel
konsantrelerinde kullanlmtr. Son za
manlarda nikel veya kobalt ihtiva eden
bakr konsantrelerinde, basnl zeltme
ve basnla redksiyon Filipinlerde tat
bik edildi. Bu alma eklinin esas bil
hassa nikel, bakr ve kobaltn amonyakla
kolay zlebilir kompleks amin tuzlar
tekil edebilmesidir.
Bu usuln tatbikat, Manitobadaki
Lynn-Lake mntkas yataklarnda ve Na
tional Lead Co. nin baz yataklarnda g
rlmektedir.
2.3.4. Flotasyon prosesi ile kombine
edilmi metalurjik metot
Oksitli cevherlerden bakr retimi
iin bu metot gelitirilmitir. Bu metotda bakrn tilenmesi ve ayrmas veya
cevherin sl ilemi flotasyonla olmakta
dr.
L-P-F (Leaching - Precipitation - Flo
tation) metodu olarak isimlendirilen bu
usulde ince taneli cevher slf itli zelti
ile lilenir. zelen bakr ince demir to
zu ile semente edilir. Cevher bulamacn.da meydana gelen bakr amuru flotas
yon hcrelerinde yzdrlr. Bu metot
rnein Butte, Montana da tatbik edil-

mektedir. Bu metodun stnl zelmi cevherin filtrelenmesine lzum kalmaydr.

Bu metot 1960 da Transarizona Re
sources, ncorp'un Arizona'daki Shere
madeninde tatbikat safhasna sokulmu
tur. Bu metoda segragasyon Prosesi ad
verilmektedir. Bu metotda oksitli veya
oksidik - srfrl bakr cevheri beraber
ce mutbak tuzu ilve kat bir redksiyon maddesi olarak kmr veya kokla
500 - 800 C ye stlr. .eitli reaksiyon
lardan sonra metalik bakr tortu halinde
dipte birikir. Frn k soutulur ve
su ile kartrlr. Bakrn kazanlmas
flotasyon yolu ile olur. Uzun zamandan
beri bilinmekte olan ve fakat artk unu
tulmu olan bu metot ilerde byk bir
kullanm sahas bulacaa benzer. Bilhas
sa zor flote edilebilen krisokol (CuSiO
3.2I20) minerali karbonatlyan talarla
birlikte bulunduunda bu usl ok uy
gun olur.
2.4. RAFNASYON
zabe veya dier usllerle retilen
metalik bakr ierisinde Pb, Bi As, Sn,
Sb, Ni, Co, Fe, Zn, Ag, Au, S, Se, Te, O
gibi dier elementleride ihtiva eder. Ba
kr rafinasyonu ya ergimi haldeki me
talik bakr svsnda veya elektroliz yolu
ile yaplr.
2.4.1. ALEVLE RAFNASYON
Alevle rafinasyon ilemi sabit alev
frnlarnda veya dner alev,-frnlarnda
yaplr.1 Hava flenmesi ile oksidasyonda
bu yabanc elementlerin bir ksm bu
harlar bir ksm oksitlenir. Ham bakr
eriyii iersine aa gvdesi daldrlr.
Bu esnada aacn suyu buharlar, ayn
zamanda bir kuru distilasyona sebeb
olur. Hidrojen ve karbonhidrat kuvvetli
reaksiyon maddesi olarak etki ederler.
Karbon, kmrleen odundan peydah olur. Aatan kan kuvvetli buhar ve gaz
banyonun iyi bir ekilde karmasn sa
lar. Bakr banyosundaki CuCfe miktarnn

azalmas devaml numune ahna ile kont

rol edilir. Elde edilen rne alevde rafi
ne bakr veya yalnzca rafine ad veri
lir.
Alevle rafinasyon, ancak ham me
talik baknn yalnzca okside olabilecek
gayri sarfiyetler ihtiva etmesi ve
asil
metalleri fazla miktarda ihtiva etmeme
si ve baknn ok fazla saf retilmesinin
art olmad hallerde kullanlabilir.
2.4.2. ELEKTROLTK
RAFNASYON
Genellikle elektrolitik rafinasyon l
zumlu olabilir. Bu takdirde de baknn
sv haldeyken bir n rafinasyonu l
zumludur. Bylece kullanlabilen anod
plakalar dz yzeylere dklebilir. Ka
tot bakr yani elektrolitik bakr % 99,99
Cu luk bir saflktadr. Asil metaller anot
camnm iinde toplanr ve bu amur
iinde ayrca kazanrlar. Anod amurlar
ayni zamanda nemli selen retim mal
zemesidir. Bakr nikelce zenginse elek
trolitten kazanlr.
2.4.3. BAKIRIN OKSJENDEN
RILMASI

AY

Bakrm hidrojen hastal

denen
durumdan ari olmas iin, oksijen ihti
va etmemesi gerekir. Bakr oksijen ih
tiva ederse, hidrojen meydana gelir. r
nein, baknn merdanelenme scaklna
karlmas halinde hidrojen ihtiva eden
gaz Cu O2 ile su b u h a n meydana gelir ve
dolaysyla metal atlakl olur. Oksijen
siz bakr esas olarak iki farkl metalle
elde edilebilir. Birincisinde katol bak
nn oksijen almamasnn mmkn olma
d artlar altmda ergitilir ve dklr.
Bu maksatla dkm makinasridan ve
frndan ibaret sistem d havadan tecrit
edilir koruyucu bir gazla az bir fazla
basnla kaplanr, ikinci metotta bak
rn ihtiva ettii oksijen desoksidasyon
maddeleri ile uzaklatnlr. Bu maksaa
fosfor kullanlr. Fosfor dkmden he
men nce fosfor - bakr n alam ek31

linde dkme ilve edilir. Fosfor kuprooksitlerle ve fosforpentoksit geri kalan

kupro oksitlerle, bakr fosfat crufu mey
dana getirir. Genellikle fosfor ok d
k miktarlarda ilve edilir. nk fos
for bakrn elektrik iletkenlii ve l ge
irgenliini drr.
Oksijensiz bakr

A.B.D. de OFHC (oxygen free high conductirity copper) olarak ifade edilir. Son
zamanlarda desoksidan olarak lityum bakr kapslleri halinde lityum kullanl
maktadr. Fosfor ve lityum yalnz dehidratasyon maddesi olarak ta etki et
mektedir.

BBLYOGRAFK TANITIM

Gerth, Salzmann, Hamann

Flotation. New York 1957,

Leitfaden der
Erzaufbereiting,
1952,

Gmelins

Handbuchder anorganischen Chemie.

Kupfer, 8. Aufl, Weinhenm 1955,

Taggart, A. F.

Handbook of mineral dressing,

York London 1948

Taggart, A. F.

Elements of ore dressing. New - York London 1951,

Kirshbarg, H.

Aufbereitung bergbarlicher Rohstoffe, I.

Bd. Jena 1953

Grnder, W.

Aufbereitunskunde, I. Bd. Belgrad 1951,

Anonym.

Transactions of, the international mine

ral dressing congress 1957, Stockholm,
1957.

Anonym.

International mineral processing cong

ress 1960 London, 1960.

Deutsche Kupfer Institut

Kupfer,
Eigenschaften,
Verwendung, Berlin 1961.

Prior, K.

Kupfer, Ullmans Enzyklopaedie der tec

hnischen Chermie. Bd. 11 3. Aufl. Mhc
hen Berlin 1960, S. 119 - 217.

Freeman, G. A. Rampacek, C,
Evans, L .G.

Copper segragation process promise at

lake Shore mine Min. Engng 1961 S.
1152 - 1155.

Schutbert

Aufbereitung fester mineralogischer Ro

hstoffe, VEB - Verlag fr Grundstoffin
dustrie Bd. I. 1964, Bd. II, 1967, Bd. III,
1972.

Damerow, G., Leudert. W.

Einfhrung in die Produktions technik,

Technologgie der metallurgischen Indus
trie, VEB - Verlag Technik Berlin 1969.

Gaudin, A. M.

34

Bonn

New

Verarbeitung,