muzeum

muzeum

Magorzata Oleszkiewicz | Muzeum Etnograficzne

im. Seweryna Udzieli wKrakowie

Muzealizacja
niematerialnego
dziedzictwa
miasta

Magazyn Obrzdw.
Niematerialne dziedzictwo
wmuzeum na przykadzie ladw
Emausu iRkawki wzbiorach
Muzeum Etnograficznego
im.Seweryna Udzieli wKrakowie
WMuzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli wKrakowie (MEK) od lat 60.
XX wieku wisi na drzwiach tabliczka z napisem MAGAZYN OBRZDW.
Wydawaoby si e jest niemoliwe zebranie izmagazynowanie czego tak niematerialnego jak obrzdy.
W istocie jest to magazyn muzealiw, czyli zabytkw, przedmiotw jak
najbardziej materialnych. WMEK do dzi utrzymuje si strukturalne rozgraniczenie na dziay merytoryczne: Kultury Materialnej, Strojw i Tkanin, Sztuki,
Kultury Spoecznej (dawniej nazywany dziaem Obrzdw), obejmujce polsk
kultur ludow oraz Kultur Pozaeuropejskich. Dokonano tu wic skrtu iwpenym brzmieniu powinno by napisane: Magazyn Dziau Obrzdw. Taki podzia, widoczny rwnie whistorycznej ekspozycji tworzonej wlatach 50. i60.
XX wieku, oparty zosta na teorii polskiego etnografa Kazimierza Moszyskiego

Muzealizacja

157

muzeum

(1887-1959). Wydzieli on kultur materialn, ktrej wytwory zaspokajaj materialne, czyli najbardziej podstawowe potrzeby czowieka, kultur duchow
(inaczej umysow), ktra zaspokaja potrzeby ducha, m.in. poprzez sztuk, oraz
kultur spoeczn, czyli to wszystko, co organizuje ycie czowieka w grupach,
awic np. instytucje spoeczne takie jak rodzina. Sam Moszyski zaznacza, e
jest to podzia jedynie porzdkujcy opis kultury i dlatego: Nie naley jednak
tego rozrnienia bra dosownie. Wszystka kultura jest wgruncie rzeczy duchowa, wszystka jest spoeczna; kultury niespoecznej inieduchowej nie ma iby nie
moe1. Druga, immanentna cz tej teorii mwi, e wramach kultury zarwno materialnej, spoecznej iduchowej mamy do czynienia zwytworami kultury,
ktre mog przyjmowa posta niematerialn, np. jzyk, umiejtnoci, zwyczaje,
obrzdy, oraz materialn, jak rzeczy, wszystko to, czego mona dotkn2.
Przyjmujc takie zaoenie, moemy teraz wic zada pytanie: czy wogle
istnieje i gdzie przebiega granica midzy niematerialnym a materialnym dziedzictwem kulturowym? Jak to wyglda wprzypadku muzeum?
Katarzyna Baraska przytacza znan definicj muzeum uywan przez Midzynarodow Rad Muzew ICOM, ktra mwi:
Muzeum jest trwale istniejc instytucj, nienastawion na osiganie zysku, suc
spoeczestwu ijego rozwojowi, otwart dla publicznoci, ktra pozyskuje, konserwuje, udostpnia iwystawia wcelu badawczym, edukacyjnym lub dla rozrywki materialne iniematerialne wiadectwa ludzi oraz ich rodowiska.3

Idalej, rozwijajc myl osensie imoliwociach wmuzealnej praktyce rozdziau materii od niematerialnych wiadectw, pisze tak:

muzeum

przedmiotami, muzealiami czy obiektami stanowi jedn kategori, bez rozgraniczenia na ich materialn lub niematerialn przynaleno.4

Podobne stanowisko zajmuje Janusz Baraski, twierdzc, e wwiecie rzeczy, wtym pord kolekcji muzealnych, nie jest moliwe zajmowanie si wycznie ich sfer materialn, gdy rzeczy zawsze znacz wkontekcie5. Czesaw Robotycki rwnie postrzega muzeum, ito nie tylko muzeum etnograficzne, jako
miejsce dla idei irzeczy6.
Przyjmujc wic z penym przekonaniem, utwierdzonym przez powysze
uwagi jak ipraktyk pracy wmuzeum, punkt widzenia, e zbiory muzealne stanowi jedn kategori wiadectw ludzi irodowiska, bez rozgraniczenia na materialn iniematerialn przynaleno, moemy te za Ann Wieczorkiewicz potraktowa je jako szczeglny opis wiata inny ni ten dokonywany za pomoc
jzyka, ale istniejcy w zwizku z nim7. Otwrzmy wic drzwi do magazynu
obrzdw izobaczmy, co iwjaki sposb za pomoc jego zawartoci jestemy
wstanie: odczyta/opisa/zaprezentowa.
Wmagazynie tym zgromadzono kilka znaczcych kolekcji, takich jak pisanki, dewocjonalia, pieczywo obrzdowe izabawki. Kolekcja zabawek jest jedn ze
znaczniejszych wPolsce, azpewnoci najstarsz, ktra zawiera zabawki pochodzce zludowych orodkw zabawkarstwa drewnianego. Wrd nich szczegln
rol odgrywaj zabawki, ktre sprzedawane byy na Emausie, Rkawce iodpucie
w. Stanisawa, tylko wtym czasie iwtym miejscu. Wznakomitej wikszoci nie
maj one swoich odpowiednikw winnych muzeach czy zbiorach prywatnych. Kolekcja wduej mierze jest historyczna, sigajca koca XIX wieku, std te przyblimy, czym byy Emaus iRkawka na przeomie XIX iXX wieku, wtej ulubionej
przez etnografw osobliwej stopklatce8. Jak pisa Stanisaw Cercha w1896 roku:

[] przeprowadzenie radykalnego rozdziau tego, co materialne, od tego, co niema-

Pierwszym na wiosn kiermaszem, na ktry d krakowianie, jest odpust na p-

terialne, jest rwnie trudne, co przeprowadzenie podziau na to, co przynalene do

wsiu Zwierzynieckim, przytykajcem do Krakowa. Odpust ten nazywa si Emaus,

natury, ito, co przynalene do kultury. Obie te sfery przenikaj si izazbiaj jest

to wyrane take w magazynach muzealnych. [] zbiory muzealne nazywane

Ibidem, s. 95.

Baraski Janusz, wiat rzeczy. Zarys antropologiczny, Krakw 2007, s. 20.

Robotycki Czesaw, Nie wszystko jest oczywiste. Muzeum etnograficzne miejsce dla rzeczy iidei,
Krakw 1998, s. 145.
6

Moszyski Kazimierz, Kultura ludowa Sowian, t. 1, Kultura materialna, Warszawa 1967, s. 18-19.

Ibidem, s. 14-15.

Baraska Katarzyna, Muzeum wsieci znacze. Zarzdzanie zperspektywy nauk humanistycznych,

Krakw 2013, s. 58. Wyrnienia wtym ikolejnych cytatach pochodz od autorki artykuu.
3

158

Muzealizacja

Wieczorkiewicz Anna, Ofunkcji iretoryce wypowiedzi muzealnej. Pejza muzealny, Polska Sztuka
Ludowa. Konteksty 1993, R. 47, nr 1, s. 11-16.
7

Baraski Janusz, Od kultury ludowej do folkloryzmu regionalistycznego [w:] Kultura ludowa. Teorie.
Praktyki. Polityki, red. Barbara Fatyga, Ryszard Michalski, Warszawa 2014, s. 77.
8

Muzealizacja

159

muzeum

na ktry udaje si ludno tak wiejska, jak miejska, aeby tam wysuchawszy naboestwa w klasztorze Norbertanek, zaopatrzy swe dzieci w siekierki drewniane
idzwonki gliniane.9

Na pocztku XX wieku moe niekoniecznie zdawano sobie spraw zistoty

tego dziedzictwa kulturowego miasta Krakowa, jakim by wczesny Emaus, dostrzegano jednak si icigo tradycji. Jak donosi Kurier Literacko-Naukowy
w1926 roku:
Zwyczaj Emausu dawny utrzymuje si tradycjonalnie z pokolenia na pokolenie
wKrakowie. Miejscem tego zebrania, na ktre niemal caa ludno krakowska si
udaje, jest wzgrze na przedmieciu Zwierzyca []. A jednak jaka sia tradycji
wszystkich na ten spacer zdomu wypdza, wszyscy spiesz na ten narodowy czy
ludowy tylko obchd, bojc si, aby nie zagin, bo tak ich babki idziadkowie,
ich matki iojcowie spieszyli.10

Kolejna stopklatka przeomu XIX iXX wieku11 to Rkawka, wktrej rwnie uczestniczya jeeli nie caa, to wikszo ludnoci Krakowa. Jak opisywaa
Maria Estreicherwna, wlatach 1848-1863 odbywao si to tak:
Wtorek wielkanocny mia charakter witeczny dziki Rkawce, na ktr udawano
si wpodobny sposb jak na Emaus [...] iwtakim razie nie brako we wtorek tumw pod kocikiem w. Benedykta. Zabawa na Rkawce polegaa jeszcze wtedy
na rzucaniu zgry jajek, buek, orzechw, piernikw itd., anawet drobnych monet
stojcym wdole pauprom. Niegdy Artur Potocki zakupywa wtym celu cay towar
wrozstawionych na grze kramach[].12

Cercha Stanisaw, Dzwonki gliniane isiekierki drewniane zkiermaszw krakowskich, Lud 1896,
t.2, s. 217-220.
9

10
Kurier Literacko-Naukowy, dodatek do nr. 94 Ilustrowanego Kuryera Codziennego z4 kwietnia 1926, s. 8-9.
11

Baraski Janusz, Od kultury ludowej..., op. cit., s. 77.

Estreicherwna Maria, ycie towarzyskie iobyczajowe Krakowa wlatach 1848-1863, Krakw 1968,
s. 197.

12

160

Muzealizacja

muzeum

Rkawka to nazwa swoistego festynu ludowego, pochodzca od miejsca,

czyli kopca Krakusa, od 1836 roku przeniesiona na pobliskie wzgrze Lasoty przy
kociku w. Benedykta. Od koca XIX wieku zaprzestano zwyczaju zrzucania
ze wzgrza wiktuaw, ale zarwno kiermasz odpustowy z takim samym asortymentem towarw jak na Emausie, jak i karuzele rozstawiane w tym miejscu,
wkady wtorek po Wielkanocy przetrway do dzisiaj.
Kady wreszcie powraca zsiekierk tak idzwonkiem glinianym jako wiadectwem, e by na Emausie13. Te sowa wiadcz oogromnej popularnoci tych
przedmiotw pod koniec XIX wieku. WMEK zachowao si 14 drewnianych siekierek, wtym wycinane zdrewna, zdobione wypalaniem, ktre wXIX wieku furami wypenionymi po brzegi przywoone byy na Emaus iRkawk zpobliskiej
Trzemeni, jak isiekierki malowane, ktrych lasy jeyy si wkoszach14, wyrobu
krakowskich murarzy. S to miniaturki czekanw itoporkw, sucych nie tylko
do walki, pokazw si izrcznoci, ale te bdcych zwykle atrybutami dorosych
mczyzn, std niewtpliwie te zabawki stanowiy wwczas obiekty podania
wszystkich chopcw.
Dzwonki gliniane to wyroby krakowskich garncarzy, wytwarzajcych je specjalnie na te wiosenne odpusty. Wkolekcji MEK znajduje si jeden, dosownie jeden, taki dzwonek. Od pocztku mojej pracy wmuzeum zawsze frapowao mnie
zagadnienie: dlaczego rzecz tak wtym czasie popularna znalaza si wzbiorach
muzealnych tylko wjednym egzemplarzu? Moe jednak wypadaoby postawi to
pytanie inaczej: dlaczego dzwonek emausowy znalaz si wzbiorach muzealnych
a wjednym egzemplarzu, czy inaczej dlaczego wogle znalaz si wkolekcji?
Stanowi pojedyncz reprezentacj zjawiska, jest przykadem tego typu zabawek-pamitek zEmausu istaje si pojedynczym znakiem-symbolem. Czy dzwonek
umieszczony wmuzeum, awic wyrwany ze swojego kontekstu straganu emausowego, moe by reprezentantem caego Emausu? Czy bdzie to naduycie itylko zudzenie adekwatnego przedstawiania wiata, jak wg Jamesa Clifforda maska
plemienia Bambara staje si etnograficznym metonimem kultury Bambara15.
Dzwonek emausowy moe do nas przemwi o sposobie wytwrczoci,
oksztacie, materiale, ale wpewien sposb jest niemy. Nie syszymy wydawanych
13

Cercha Stanisaw, Dzwonki gliniane..., op. cit., s. 217-220.

14

Ulanowska Stefania, Co to jest Rkawka?, Krakw 1884, s. 6.

Clifford James, Okolekcjonowaniu sztuki ikultury, tum. Joanna Iracka, Polska Sztuka Ludowa.
Konteksty 1996, R. 47, nr 1-2, s. 37.

15

Muzealizacja

161

muzeum

muzeum

przez dzwonek dwikw, anawet gdyby je odtworzy, to czy dayby nam one
moliwo zanurzenia si waudiosfer tych dawnych odpustw?
W rkopimiennych zbiorach archiwalnych MEK zachoway si do dokadne opisy Emausu iRkawki, sporzdzone w1905 roku przez Antoniego Moksteina, Jerzego Bieleckiego iWadysawa Krupiskiego, nauczycieli zPodgrza,
ajednoczenie czonkw Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, na zamwienie Seweryna Udzieli, zaoyciela ipniejszego dyrektora Muzeum Etnograficznego wKrakowie. Sprbujmy wic wsucha si wten opis:

Franciszek Kuthan, murarz zkrakowskiego przedmiecia Ludwinowa, to

jeden z niewielu znanych z nazwiska twrcw zabawek. Jego statyczne figurki
przedstawiajce kominiarzy wgalowych strojach, kosynierw wstrojach krakowskich i flisakw retmanw w dkach, w jakich pywali prowadzc galary po
Wile, to dzi ju tylko wspomnienie dawnego Krakowa. Kada ztych rzeczy jest
wykonana rcznie, nosi pitno indywidualnoci twrcy, ale nie moemy te zapomina, e bya to jednak wytwrczo na miar iskal wczesn masowa.
wiadcz otym zachowane wzbiorach identyczne figurki wkilku egzemplarzach,
atake, jak uKuthana, zastosowanie takich samych rzebionych gwek zczarnymi brodami do postaci Lajkonika, ale te iydw.
Zostay one najbardziej zapamitane ido dzi ludzie odwiedzajcy Emaus
czsto takich figurek poszukuj na straganach. Faktem jest, e wrd innych figurek przedstawiajcych typy z krakowskich ulic: krakowiakw, wdrownych
handlarzy, postaci zlegend, wkolekcji MEK najwicej jest figurek ydw. Przedstawiaj one chasydw w chaatach, sztrajmlach czy kapeluszach na gowach,
zrnymi rekwizytami, zawsze wsytuacjach codziennych, jakby wyjte zarchiwalnych fotografii ulic krakowskiej dzielnicy Kazimierz, do II wojny wiatowej
zamieszkiwanej przez ludno ydowsk. Wiemy otych figurkach pojawiajcych
si na Emausie iRkawce do 1939 roku, e byy tam sprzedawane, natomiast nie
mamy adnych informacji oich funkcji idalszych losach. Nie prowadzono takich
bada, nie ma te adnych ladw, kto kupowa te figurki iwjakim celu.
Do najbardziej znanych wytwrcw zabawek, drewnianych figurek postaci
z Krakowa nalea Jan Oprocha (ojciec, 1858-194?). Podobnie jak inni twrcy,
osadza swoje figurki na sprynkach, dodajc tym samym element ruchu. Tak
samo konstruowane byy drzewka ycia zosadzonymi na szczycie ptaszkami czy
te same figurki ptaszkw na podstawkach18.

Ledwie przestpisz most na Rudawie, ju wita ci gwar i haas, granie trbek papierowych, piszczaek, organkw, harmonijek, katarynek, wist gwizdkw, kogutkw ipiszczaek; wzajemne nawoywania si, miechy iarty modziey mieszaj si
zgosem przekupniw [] tu wiatraczki papierowe szumi krcc si nieustannie,
[] abki krcone na sznurku rzegoc, gumkowe baki ibaloniki rnego ksztatu
nadte ipuszczone, gwid ipiszcz rnymi gosami [].16

A szkoda, e nie mamy nagra tych dwikw, ale jest to przykad zachowania wmuzealnych archiwaliach ladw jeszcze jednej czstki niematerialnego
dziedzictwa Krakowa.
Wrmy do muzealiw, czyli do zabawek zEmausu iRkawki, zgromadzonych
wmagazynie obrzdw. To, co jest istotne wnierozdzielnoci materii od bytw
niematerialnych, to fakt e, trawestujc Platona, za rzeczami stoj ludzie, ktrzy
je tworzyli. Zabawki, ktre s wzbiorach MEK, wprawdzie najczciej nie s sygnowane, ale wielu zofiarodawcw dodawao informacj, e: wykona murarz ze
Zwierzyca. Synni krakowscy murarze, zim bezrobotni, tworzyli wtym czasie nie
tylko szopki, ale te wduych ilociach drewniane zabawki, ktre sprzedawali wiosn na odpustach. Czy te zachowane wMEK wyroby krakowskich murarzy to dzi
wiadectwo umiejtnoci zwizanych z tradycyjnym rzemiosem, czy te, jak ju
w1957 roku zauway Tadeusz Seweryn, s odbiciem zwyczajw, obyczajw, magii
ilegend17, czyli niejako opowiadaczami rnych historii? Amoe jedno idrugie?

Emaus iRkawka wKrakowie. Rkopisy inotatki ze zbiorw Seweryna Udzieli, nr inw. I/324/RKP,
Dzia Dokumentacji Kultury Ludowej iHistorii Muzeum, Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli
wKrakowie.

16

Seweryn Tadeusz, Zabawki ludowe jako odbicie zwyczajw, obyczajw, magii ilegend, Polska
Sztuka Ludowa 1957, R. 11, nr 1, s. 3-20.

Jedna zzabawek Jana Oprochy (ojca), zakupiona wlatach 20. XX wieku na

Emausie, stanowi przykad doskonaej ilustracji wczesnego dorocznego zwyczaju przemierzania krakowskich ulic przez Lajkonika wraz zorszakiem wczkw
ikapel Mlaskotw wotoczeniu caego tumu rnych postaci. S tu mieszczanie
wgarniturach zaktwkami wrkach, krakowiacy wsukmanach, damy idziewczta wkolorowych sukniach, zparasolkami itorebkami wrkach, andarm pilnujcy porzdku, anawet biegncy za pochodem piesek. Na platformie zkkami
figurki osadzone s na sprynkach, dziki czemu podczas ruchu wzka sprawiaj

17

162

Muzealizacja

18

Oleszkiewicz Magorzata, Czar zabawek krakowskich, Krakw 2007, s. 124.

Muzealizacja

163

muzeum

muzeum

Opisy z rkopimiennych zbiorw archiwalnych pokazuj, e Oprocha dokona tu skrtu, umieszczajc na szczycie supa nie tylko chorgiewk, ale te
nagrody, co jest dowodem, e zbiory muzealiw poczone zarchiwaliami daj
bardziej komplementarny obraz.
Muzeum to nie tylko gromadzenie, przechowywanie ikonserwowanie, ale te
udostpnianie. Warto tu zwrci uwag na fragment wystawy staej MEK, ktrego
przebudowa pod hasem OD-NOWA ukoczona zostaa niedawno. Umieszczone
na rodku drzewo zieleniejce ku grze to axis mundi tego wiata wiosennej odnowy,
ajego ksztat wzorowany by na drzewkach ycia zkrakowskiego Emausu. Zewntrzna warstwa ekspozycji ma oddziaywa wraeniowo, odwiedzajcy powinien nie tylko mie wraenia estetyczne, ale przede wszystkim poczu powiew wiosny, awprzypadku Emausu iRkawki wej wten tumny oglny spacer20. Nie ma tu adnych

Zabawka Pochd Lajkonika, wyk. Jan Oprocha (ojciec), Krakw, zakupiono na

Emausie, lata 20. XX wieku, ze zbiorw Muzeum Etnograficznego im. Seweryna

aranacji, manekinw, jedynie autentyczne eksponaty oraz fotografie iteksty. Chodzio opokazanie zjawisk tak ulotnych jak obrzdowo, ale te opowiedzenie oniej
bez autorytarnego komentarza kuratorskiego, oddajc gos autentycznym wiadkom, gosom ludzi uczestniczcych wtych zdarzeniach, ich obrazom utrwalonym
na fotografiach, no iwreszcie co najwaniejsze eksponatom. Wtym przypadku
eksponaty mona potraktowa jako porednikw, za Krzysztofem Pomianem, ktry

Udzieli wKrakowie, fot. Marcin Wsik 2015.

[] wyprowadza wspczesne muzealnictwo z prastarych obyczajw pogrzebo-

wraenie, jakby maszeroway wpochodzie czy nawet biegy za nim. Ten sam Jan
Oprocha (ojciec) utrwali te wzabawce jedn zpopularnych jeszcze do lat 50.
XX wieku zabaw odbywajcych si podczas Rkawki. Po drku imitujcym sup,
na szczycie ktrego umieszczono buty, pto kiebasy, flaszk, za pocigniciem
sznurka wspina si drewniana figurka chopca w celu zdobycia upragnionych
nagrd.
Wiele rwnie uciechy ikrzyku sprawiao publicznoci, gdy wspinajcy si po wysokim supie chopak dotar prawie do wierzchu iju mia chwyta za chorgiewk,
aby odda j wprzeznaczone miejsce iotrzyma nagrod, lecz wtem jak kula zjecha
zpowrotem po supie inie dopi swego celu.19

wych, grobowcw wypenionych drogocennymi przedmiotami, zwracajc uwag, e

obiekty te maj pewn wspln cech specjaln funkcj. Byy one porednikami
midzy wiatem widzialnym iniewidzialnym, awic midzy nami apoprzednimi generacjami czy kulturami.21

T mediacyjn funkcj eksponatw mona widzie te wich poredniczeniu

midzy wiatem materii, wktrym s zanurzone, awiatem niewidzialnym, czyli
sfer niematerialnego dziedzictwa, ktrego wistocie s wiadkami.
To, co byo dotd powiedziane, dotyczyo przeszoci, kwestii gromadzenia,
przechowywania iudostpniania niematerialnego dziedzictwa wMEK waspekcie historycznym. Wprawdzie wszystkie muzea, jak twierdzi Katarzyna Baraska, z tej racji, e stanowi rezerwuary materialnych artefaktw, s w istocie
20

Kurier Literacko-Naukowy, op. cit.

Rottermund Andrzej, Muzeum wepoce kultury masowej, Rocznik Historii Sztuki 1984, t. 14,
s.305.

21
19

164

Emaus iRkawka wKrakowie..., op. cit.

Muzealizacja

Muzealizacja

165

muzeum

muzeum

historyczne, to jednak kolekcje muzealne tworzy si ze wiadomoci upywajcego czasu dla przyszych pokole22.

obrazkw lub figurek przedstawiajcych yda wkontekcie pienidzy, jako pamitka dla turystw odwiedzajcych dawne miejsca zwizane zkultur ydowsk, jak krakowski Kazimierz. Stamtd przywdroway na Emaus plastikowe
imodelinowe figurki yda zgroszem, bardzo dobrze koegzystujce na straganach
zaniokami, abkami czy kominiarzami na szczcie.
Tu nasuwa si szereg pyta, na razie pozostajcych bez odpowiedzi. Skoro
wMEK znajduje si ju historyczna kolekcja figurek ydw, to czy dzi naley t
kolekcj poszerza ote figurki, skoro s obecne tylko na jednym straganie itak
naprawd nie s charakterystyczne dla wspczesnego Emausu? Aco zfigurkami
yda z groszem? Czy wobec tego naley te kupowa anioki, abki i tym podobny asortyment na szczcie? Co zrobi jednak zt ogromn iloci plastikowych wyrobw fabrycznych, dostpnych zreszt przez okrgy rok wsklepach
zzabawkami czy pamitkami?
Ten kolorowy zawrt gowy obecny na straganach Emausu i Rkawki, odwzorowujcy postaci z masowej, kosmopolitycznej wyobrani (np. smerfy,
myszki Miki, koniki Pony) jest trudny do ogarnicia wzrokiem, co dopiero mwi oplanowym, wiadomym ksztatowaniu kolekcji. Czy rzeczywicie s nam
potrzebne do zachowania przynajmniej przykady tych materialnych obiektw?
Moe w celu muzealizacji, zachowania dziedzictwa tych wspczesnych odpustw wystarczy gromadzi fotografie, nagrania audio iwideo? Dodatkowych wtpliwoci dostarczy moe przykad wyposaenia kramiku emausowego zlat 70.
XX wieku, ktry zosta zaaranowany na wystawie Krakw zaczarowany wzabawkach. Byy tu plastikowe trbki, celuloidowe wiatraczki, aluminiowe zegarki
igwiazdy szeryfa, co ze wzruszeniem ogldali zwiedzajcy, przypominajc sobie
swoje lata dziecinne. Itylko lusterek zczarno-biaymi fotografiami gwiazd ekranu
brakowao. Czy tych samych wzrusze dostarczyaby fotografia takiego kramu?
Podobne pytanie pojawia si, gdy spojrzymy na masyw balonw, wrcz przytaczajcych ludzi na Emausie czy na Rkawce. Czy naley umieci je wkolekcji?
Jaka powinna by ta reprezentacja, czy kilka balonw, amoe jeden taki okaz?
Jeeli tak, to ktry wybra? Moe jednak wystarcz ilustracje fotograficzne, skoro
whistorycznej kolekcji balonw nie ma, apojawiaj si tylko na starych fotografiach czy opisach sprzed stu lat:

Jak wic muzeum powinno podej do wspczesnych elementw niematerialnego dziedzictwa Krakowa, jakim s dzisiejsze Emausy iRkawki?
Wkady poniedziaek wielkanocny wKrakowie co roku odbywa si Emaus,
wprawdzie nie wtym samym miejscu, bo wzdu ulicy Kociuszki, gdzie rozstawiane s stragany znajrozmaitszymi towarami, gwnie zzabawkami. Zjednej
strony moemy zobaczy wyroby tradycyjne, jak np. pieczki ztrocin, pukawki
czy pistolety na kapsle, jednak najwikszym zainteresowaniem chopcw ciesz
si plastikowe karabiny ipistolety wspczesne miniatury broni. Tak jak resorwki iinne modele samochodw zastpiy drewniane wzki zkonikami, tak te
plastikowe karabiny to nastpcy drewnianych siekierek. Rnica ley nie tylko
wformie imateriale, ale te wfakcie, e drewniane siekierki pojawiay si wycznie wiosn na Emausie iRkawce, aplastikowe pistolety s dostpne przez cay
rok wsklepach zzabawkami.
We wtorek po Wielkanocy odbywa si wPodgrzu Rkawka, aod kilku lat
nawet dwie. Jedna pod kocikiem w. Benedykta, gdzie rozstawiane s jak dawniej stragany zzabawkami, stoiska zwiktuaami, karuzele ihutawki. Ta druga,
nazywana witem Rkawki, organizowana jest przez Dom Kultury Podgrze
i odbywa si na Kopcu Krakusa. Jest to nawizanie do najstarszych przekazw
oodbywajcych si tam wiosn obrzdach zadusznych std odtwarzane s tam
walki druyn wojw czy te prezentacje ycia codziennego, zwyczajw lub obrzdw Prasowian23.
Na Emausie, jak to byo wspomniane, najbardziej poszukiwane s figurki ydw. Nieco podobne do tych zkolekcji MEK sprzed II wojny wiatowej znale
mona na jednym straganie znapisem: Kto nie ma zEmausu yda, tego spotka
cika bida. S tu te figurki bocianw, koniki, gliniane gwizdki-ptaszki, fujarki,
terkotki, wida, e wacicielka staraa si zgromadzi przedmioty ludowe ijakkolwiek by to nie brzmiao tradycyjne. Jednak figurki ydw s tu ju inne,
to raczej mae rzeby, wprawdzie niektre w miejsce ng maj sprynki, lecz
tak sztywne, e nie daj moliwoci ruchu. Ten jednoznacznie okrelany yd
na szczcie to zjawisko nowe, pojawio si na pocztku XXI wieku wpostaci
22

Baraska Katarzyna, Muzeum wsieci znacze..., op. cit., s. 94.

Oleszkiewicz Magorzata, Krakowskie wiosenne odpusty jako miejsca zabaw ludowych [w:] Krakw
ludyczny, red. Jan M. Maecki, Krakw 2009, s. 42-43.

23

166

Muzealizacja

Drog od ulicy Rkawki napywa cigle coraz wikszy tum na wzgrze Rkawka
aodpywa powoli to na kopiec Krakusa, [] tak, e cae miejsce od kocika w.
Benedykta a po way roi si kilku amoe ikilkunastu tysicznym rnobarwnem

Muzealizacja

167

muzeum

Myszki Miki, balony, karuzele na tle kocika w. Benedykta na Rkawce,

fot. Magorzata Oleszkiewicz 2014.
tumem [] a nad ktrym od czasu do czasu unosz si rnokolorowe baloniki,
puszczane przez publiczno.24
Bibliografia

Baraska Katarzyna, Muzeum wsieci znacze. Zarzdzanie zperspektywy

nauk humanistycznych, Krakw 2013.
Baraski Janusz, Od kultury ludowej do folkloryzmu regionalistycznego [w:]
Kultura ludowa. Teorie. Praktyki. Polityki, red. Barbara Fatyga, Ryszard
Michalski, Warszawa 2014, s. 76-80.
Baraski Janusz, wiat rzeczy. Zarys antropologiczny, Krakw 2007.
Cercha Stanisaw, Dzwonki gliniane isiekierki drewniane zkiermaszw
krakowskich, Lud 1896, t. 2, s. 217-220.

24

168

Emaus iRkawka wKrakowie..., op. cit.

Muzealizacja

muzeum

Clifford James, Okolekcjonowaniu sztuki ikultury, tum. Joanna Iracka,

Polska Sztuka Ludowa. Konteksty 1996, R. 47, nr 1-2, s. 11-16.
Emaus iRkawka wKrakowie. Rkopisy inotatki ze zbiorw Seweryna
Udzieli, nr inw. I/324/RKP, Dzia Dokumentacji Kultury Ludowej iHistorii
Muzeum, Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli wKrakowie.
Estreicherwna Maria, ycie towarzyskie iobyczajowe Krakowa wlatach
1848-1863, Krakw 1968.
Kurier Literacko-Naukowy, dodatek do nr. 94 Ilustrowanego Kuryera
Codziennego z4 kwietnia 1926, s. 8-9.
Moszyski Kazimierz, Kultura ludowa Sowian, t. 1, Kultura materialna, t. 2,
Kultura duchowa, Warszawa 1967.
Oleszkiewicz Magorzata, Czar zabawek krakowskich, Krakw 2007.
Oleszkiewicz Magorzata, Krakowskie wiosenne odpusty jako miejsca zabaw
ludowych [w:] Krakw ludyczny, red. Jan M. Maecki, Krakw 2009, s. 31-45.
Robotycki Czesaw, Nie wszystko jest oczywiste. Muzeum etnograficzne
miejsce dla rzeczy iidei, Krakw 1998, s. 138-145.
Rottermund Andrzej, Muzeum wepoce kultury masowej, Rocznik Historii
Sztuki 1984, t. 14, s. 305-310.
Seweryn Tadeusz, Polskie zabawki ludowe, Warszawa 1960.
Seweryn Tadeusz, Zabawki ludowe jako odbicie zwyczajw, obyczajw, magii
ilegend, Polska Sztuka Ludowa 1957, R. 11, nr 1, s. 3-20.
Ulanowska Stefania, Co to jest Rkawka?, Krakw 1884.
Wieczorkiewicz Anna, Ofunkcji iretoryce wypowiedzi muzealnej. Pejza
muzealny, Polska Sztuka Ludowa. Konteksty 1996, R. 50, nr 1, s. 37-53.