Fluidi Skripta

Sveuilite u Zagrebu
Fakultet strojarstva i brodogradnje
Mario avar, Zdravko Virag, Ivo Dijan
PREDAVANJA
Zagreb, 2015
MANUALIA UNIVERSITATIS STUDIORUM ZAGRABIENSIS

UDBENICI SVEUILITA U ZAGREBU
FAKULTET STROJARSTVA I BRODOGRADNJE
MEHANIKA FLUIDA
PREDAVANJA
Zagreb, 2015
Predgovor
Gradivo izneseno u ovim skriptama pokriva sadraj predavanja iz kolegija

Mehanika fluida koji se na Fakultetu strojarstva i brodogradnje, Sveuilita u Zagrebu
predaje studentima smjerova: Mehatronika i robotika, Proizvodno strojarstvo,
Raunalno inenjerstvo, Industrijsko inenjerstvo i menadment. Skripta su prvenstveno
namijenjena za lake razumijevanje teorijskih izvoda koji su potrebni za razumijevanje
osnovnih jednadbi mehanike fluida. Nadamo se da e materijali dani u ovim skriptama
studentima olakati praenje predavanja i omoguiti bre usvajanje znanja. Svrha i cilj
ovih skripata nije bio da zamijene udbenike i knjige iz Mehanike fluida, jer je u njima
dan skraeni materijal, tj. pregled potrebnih znanja iz Mehanike fluida.
Koncept predavanja koji je iznesen u ovim skriptama rezultat je gotovo etrdeset
godina kontinuiranog nastavnog rada na Katedri za mehaniku fluida. Na ovome mjestu
se elimo zahvaliti naim uiteljima i prethodnicima prof. dr. Mladenu Fancevu i prof.
dr. Zdravku Dolineru, koji su znaajno doprinijeli dananjem obliku nastave iz
Mehanike fluida.
U Zagrebu, 20.02.2015.
Mehanika fluida predavanja
SADRAJ
1. Uvod............................................................................................................................ 1
1.1. Fluid ili tekuina ................................................................................................ 1
1.2. Osnovne dimenzije u mehanici fluida ............................................................... 1
1.3. Hipoteza kontinuuma ......................................................................................... 1
1.4. Sile u fluidu ....................................................................................................... 2
1.4.1.
Masene sile ........................................................................................... 2
1.4.2.
Povrinske sile ...................................................................................... 3
1.5. Viskoznost fluida ............................................................................................... 6

2. Hidrostatika ............................................................................................................... 8
2.1. Osnovna jednadba statike fluida ...................................................................... 8
2.2. Promjena tlaka u mirujuem fluidu u polju sile tee ....................................... 10
2.3. Hidrostatski manometri ................................................................................... 12
2.4. Sila tlaka na ravnu povrinu ............................................................................ 15
2.5. Sila tlaka na zakrivljenu povrinu ................................................................... 21
2.6. Sila uzgona ...................................................................................................... 23
3. Kinematika fluida ................................................................................................... 25
3.1. Lagrangeov opis gibanja fluida ....................................................................... 25
3.2. Eulerov opis gibanja fluida .............................................................................. 28
3.3. Materijalna derivacija ...................................................................................... 28
3.4. Trajektorije, strujnice i krivulje obiljeenih estica ........................................ 30
3.5. Strujna povrina i strujna cijev ........................................................................ 31
3.6. Protok............................................................................................................... 32
3.7. Protok fizikalne veliine .................................................................................. 35
3.8. Brzina promjene veliine volumena ................................................................ 36
3.9. Brzina promjene sadraja fizikalne veliine unutar volumena (Leibnizov
teorem) ............................................................................................................. 38
3.10. Materijalni volumen ........................................................................................ 38
4. Dinamika fluida ....................................................................................................... 40
Sadraj
4.1. Zakon ouvanja mase ....................................................................................... 41

4.2. Zakon ouvanja koliine gibanja...................................................................... 41
4.3. Zakon ouvanja momenta koliine gibanja ...................................................... 42
4.4. Zakon ouvanja energije .................................................................................. 43
4.5. Zakon produkcije entropije .............................................................................. 45
5. Integralne metode rjeavanja jednodimenzijskih problema mehanike fluida .. 46
5.1. Koncept kontrolnog volumena ......................................................................... 47
5.2. Reynoldsov transportni teorem ........................................................................ 47
5.3. Jednadba kontinuiteta ..................................................................................... 48
5.4. Jednadba koliine gibanja............................................................................... 50
5.5. Jednadba momenta koliine gibanja ............................................................... 56
5.6. Bernoullijeva jednadba ................................................................................... 58
5.7. Promjena tlaka okomito na strujnice ................................................................ 63
6. Primjena osnovnih jednadbi mehanike fluida .................................................... 65
6.1. Mjerenje brzine ................................................................................................ 65
6.1.1.
Pitotova cijev....................................................................................... 65
6.1.2.
Prandtl-Pitotova cijev ......................................................................... 67
6.2. Mjerenje protoka fluida pri strujanju kroz cijevi ............................................. 68

6.3. Ilustracija sadraja Bernoullijeve jednadbe .................................................... 71
6.4. Pojave i principi rada nekih ureaja koji se mogu objasniti Bernoullijevom
jednadbom ...................................................................................................... 74
6.4.1.
Kavitacija ............................................................................................ 74
6.4.2.
Ejektor ................................................................................................. 75
6.4.3.
Istjecanje iz velikog spremnika ........................................................... 75
6.4.4.
Gubitak utjecanja u veliki spremnik.................................................... 77
6.4.5.
Sifon .................................................................................................... 78
6.4.6.
Maksimalna visina usisavanja pumpe................................................. 79
6.4.7.
Korekcije brzine i protoka pri istjecanju kroz otvore ......................... 80
6.4.8.
Vrijeme pranjenja posude.................................................................. 82
7. Dimenzijska analiza ................................................................................................. 83
II
Sadraj
8. Primjena osnovnih zakona dinamike fluida na strujanje u hidraulikim

strojevima ................................................................................................................ 97
8.1. Osnovni zakoni dinamike fluida u koordinatnom sustavu koji se giba
pravocrtno konstantnom brzinom .................................................................... 97
8.2. Sila mlaza na pominu lopaticu ....................................................................... 97
8.3. Bernoullijeva jednadba za rotirajuu strujnu cijev ...................................... 101
8.4. Eulerova jednadba za turbostrojeve ............................................................. 104
8.5. Rotirajua cjevica ........................................................................................ 105
8.6. Primitivna teorija propelera ........................................................................... 109
8.7. Centrifugalni stroj .......................................................................................... 112
8.8. Pelton turbina ................................................................................................. 116
8.9. Aksijalni turbostroj ........................................................................................ 117
9. Hidrauliki proraun cjevovoda .......................................................................... 122
9.1. Osnovne jednadbe za hidrauliki proraun cjevovoda ................................ 122
9.2. Modeliranje linijskih gubitaka ....................................................................... 124
9.3. Modeliranje lokalnih gubitaka ....................................................................... 127
9.4. Veza meu faktorom brzine i koeficijentom lokalnog gubitka ..................... 129
9.5. Ekvivalentna duljina cjevovoda..................................................................... 129
9.6. Hidrauliki proraun cjevovoda nekrunog poprenog presjeka .................. 130
9.7. Ilustracija modificirane Bernoullijeve jednadbe .......................................... 131
9.8. Postupci prorauna jednostavnih cjevovoda.................................................. 135
9.9. Energetske karakteristike pumpe ................................................................... 136
9.9.1.
Realna karakteristika pumpe ............................................................ 136
9.9.2.
Radna toka pumpe .......................................................................... 137
9.9.3.
Karakteristike slinih pumpi ............................................................ 138
9.9.4.
Karakteristike paralelno i serijski spojenih pumpi .......................... 139
III
POPIS SLIKA
Slika 1.1 Ilustracija uz definiciju masenih sila .................................................................. 2
Slika 1.2 Ilustracija uz definiciju povrinskih sila ............................................................ 3
Slika 1.3 Ilustracija uz definiciju komponenti tenzora naprezanja ................................... 4
Slika 1.4 Newtonov zakon viskoznosti ............................................................................. 6
Slika 1.5 Generalizirani Newtonov zakon viskoznosti ..................................................... 6
Slika 1.6 Ilustracija brzine deformacije fluida .................................................................. 7
Slika 2.1 Ilustracija uz definiciju sile tlaka ....................................................................... 8
Slika 2.2 Ilustracija promjene tlaka u mirujuem fluidu konstantne gustoe ................. 10
Slika 2.3 Primjer spojenih posuda ................................................................................... 11
Slika 2.4 Primjer diferencijalnog manometra.................................................................. 12
Slika 2.5 Shematski prikaz ivinog barometra ................................................................ 13
Slika 2.6 Sila tlaka na ravnu povrinu ............................................................................. 15
Slika 2.7 Posebni sluajevi sile tlaka na ravnu povrinu:
a) vertikalno uronjena
povrina; b) horizontalno uronjena povrina ................................................ 16

Slika 2.8 Poloaj rezultantne sile: a) sluaj istosmjernih sila; b) sluaj mimosmjernih
sila................................................................................................................. 19
Slika 2.9 Fiktivna slobodna povrina .............................................................................. 19
Slika 2.10 Fiktivna slobodna povrina za sluaj dvaju fluida razliitih gustoa ............. 20
Slika 2.11 Sila tlaka na zakrivljenu povrinu .................................................................. 21
Slika 2.12 Sila uzgona ..................................................................................................... 23
Slika 2.13 Sila uzgona na granici dvaju fluida ................................................................ 23
Slika 3.1 Ilustracija uz opis gibanja estica fluida .......................................................... 26
Slika 3.2 Primjeri vizualizacije strujanja ......................................................................... 31
Slika 3.3 Strujna povrina ............................................................................................... 32
Slika 3.4 Strujna cijev ..................................................................................................... 32
Slika 3.5 Ilustracija uz definiciju brzine promjene veliine volumena ........................... 36
Slika 4.1 Ilustracija uz izvoenje zakona ouvanja koliine gibanja .............................. 42
Slika 4.2 Ilustracija uz izvoenje zakona ouvanja momenta koliine gibanja .............. 43
Slika 4.3 Ilustracija uz izvoenje zakona ouvanja energije ........................................... 44
IV
Popis slika
Slika 5.1 Strujna cijev ..................................................................................................... 46

Slika 5.2 Kontrolni volumen koji obuhvaa unutranjost ravaste cijevi ...................... 51
Slika 5.3 Sile na ravastu cijev kroz koju struji fluid ..................................................... 54
Slika 5.4 Strujanje otvorenog mlaza fluida preko ravne ploe ....................................... 55
Slika 5.5 Sile na ravnu plou pri strujanju otvorenog mlaza fluida................................ 56
Slika 5.6 Momenti na ravastu cijev kroz koju struji fluid............................................. 57
Slika 5.7 Ilustracija uz definiciju promjene tlaka okomito na strujnice ......................... 63
Slika 6.1 Mjerenje brzine u otvorenom strujanju s ravnim strujnicama ......................... 65
Slika 6.2 Mjerenje brzine strujanja fluida u cijevima ..................................................... 66
Slika 6.3 Mjerenje brzine strujanja u cijevima pomou diferencijalnog manometra: a)
manometar ispunjen fluidom manje gustoe od gustoe fluida koji struji u
cijevi; b) manometar ispunjen fluidom vee gustoe od gustoe fluida koji
struji u cijevi ................................................................................................ 66
Slika 6.4 Promjena tlaka pri mjerenju brzine Prandtl-Pitotovom cijevi ......................... 67
Slika 6.5 Shematski prikaz tri razliita mjerna ureaja za mjerenje protoka u strujanju
kroz cijevi; a) mjerna prigunica; b) mjerna sapnica; c) Venturijeva cijev . 68
Slika 6.6 Venturijeva cijev ............................................................................................. 69
Slika 6.7 Primjer zavisnosti faktora korekcije brzine o Reynoldsovu broju .................. 70
Slika 6.8 Kavitacija u cijevi sa suenjem ....................................................................... 74
Slika 6.9 Princip rada ejektora ........................................................................................ 75
Slika 6.10 Istjecanje iz velikog spremnika ..................................................................... 75
Slika 6.11 Gubitak utjecanja u veliki spremnik .............................................................. 77
Slika 6.12 Energetska linija za strujanje izmeu dva velika spremnika ......................... 78
Slika 6.13 Princip rada sifona ......................................................................................... 78
Slika 6.14 Maksimalna visina usisavanja pumpe ........................................................... 79
Slika 6.15 Suenje mlaza pri istjecanju kroz otvor......................................................... 80
Slika 6.16 Vrijeme pranjenja spremnika ....................................................................... 82
Slika 7.1 Zavisnost koeficijenta otpora kugle u irem rasponu Reynoldsova broja ....... 94
Slika 7.2 Zavisnost koeficijenta otpora razliitih profila pri viim vrijednostima
Reynoldsova broja ....................................................................................... 95
Popis slika
Slika 7.3 Zavisnost sile uzgona i sile otpora aeroprofila o napadnom kutu: a) za profil
NACA 2412 i NACA 0012; b) za profil NACA 23015 ............................... 95
Slika 7.4 Zavisnost sile uzgona od sile otpora s napadnim kutom kao parametrom ....... 96
Slika 8.1 Pomina lopatica na koju nastrujava mlaz fluida ............................................. 97
Slika 8.2 Pomina lopatica u relativnom koordinatnom sustavu .................................... 97
Slika 8.3 Sile na pominu lopaticu u relativnom koordinatnom sustavu ........................ 98
Slika 8.4 Oblici pominih lopatica koji daju a) maksimalnu i b) minimalnu snagu ....... 99
Slika 8.5 Pomina lopatica u apsolutnom koordinatnom sustavu ................................... 99
Slika 8.6 Strujna cijevi u koordinatnom sustavu koji rotira konstantnom kutnom
brzinom ....................................................................................................... 101
Slika 8.7 Trokut brzina .................................................................................................. 104
Slika 8.8 Rotirajua cjevica (poljeva trave) ............................................................... 105
Slika 8.9 Vjetroturbina .................................................................................................. 109
Slika 8.10 Propeler: a) Shematski prikaz idealiziranog polja strujanja; b) Odabrani
kontrolni volumen s impulsnim funkcijama ............................................... 110
Slika 8.11 Primjeri centrifugalnih pumpi ...................................................................... 113
Slika 8.12 Rotor centrifugalne pumpe ........................................................................... 113
Slika 8.13 Shematski prikaz i fotografija Pelton turbine............................................... 116
Slika 8.14 Shematski prikaz i fotografija lopatica Pelton turbine ................................. 116
Slika 8.15 Aksijalni turbostroj....................................................................................... 117
Slika 8.16 Razvijeni vijenac lopatica s trokutima brzina .............................................. 118
Slika 8.17 Impulsne funkcije kod aksijalnog turbostroja .............................................. 119
Slika 9.1 Cjevovod u izgradnji ...................................................................................... 122
Slika 9.2 Moodyjev dijagram ........................................................................................ 126
Slika 9.3 Naglo proirenje ............................................................................................. 128
Slika 9.4 Istjecanje fluida kroz male otvore .................................................................. 129
Slika 9.5 Ekvivalentna duljina cjevovoda ..................................................................... 130
Slika 9.6 Primjer cjevovoda s pumpom......................................................................... 134
Slika 9.7 Primjer ilustracije sadraja modificirane Bernoullijeve jednadbe ............... 134
Slika 9.8 Trokut brzina na ulazu ili izlazu iz pumpe ..................................................... 136
Slika 9.9 Idealna i realna karakteristika pumpe ............................................................ 137
VI
Popis slika
Slika 9.10 Karakteristika pumpe i cjevovoda ............................................................... 138

Slika 9.11 Slinost pumpi ............................................................................................. 139
Slika 9.12 Serijski i paralelni rad pumpi ...................................................................... 140
VII
POPIS TABLICA
Tablica 1.1 Osnovne dimenzije u mehanici fluida ............................................................ 1
Tablica 1.2 Povrinska sila (vektor naprezanja) za razliita strujanja fluida .................... 5
Tablica 2.1 Geometrijska svojstva nekih povrina .......................................................... 18
Tablica 5.1 Vrijednosti faktora ispravka koliine gibanja .............................................. 53
Tablica 5.2 Vrijednosti faktora ispravka kinetike energije............................................ 59
Tablica 5.3 Oblici modificirane Bernoullijeve jednadbe............................................... 61
Tablica 6.1 Primjeri faktora korekcije brzine i faktora kontrakcije mlaza za neke tipine
sluajeve ....................................................................................................... 81
Tablica 7.1 Osnovne fizikalne veliine u mehanici fluida .............................................. 83
Tablica 7.2 Neke izvedene fizikalne veliine u mehanici fluida ..................................... 84
Tablica 7.3 Nezavisni bezdimenzijski parametri (kriteriji slinosti) .............................. 92
Tablica 7.4 Neki zavisni bezdimenzijski parametri ........................................................ 92
Tablica 7.5 Koeficijenti otpora tijela pri malim vrijednostima Reynoldsova broja ........ 93
Tablica 9.1 Tipini lokalni gubici i vrijednosti koeficijenta lokalnog gubitka ............. 128
Tablica 9.2 Ekvivalentni promjeri za tipine situacije strujanja fluida ......................... 130
Tablica 9.3 Iterativni postupak kod odreivanja protoka .............................................. 136
VIII
POPIS NAJVANIJIH OZNAKA
Oznaka
Dimenzija
Jedinica u
SI sustavu
A, S
L2
m2
LT-1
m/s
D, d
sila
MLT-2
ubrzanje Zemljine sile tee
LT-2
m/s2
volumenski modul elastinosti
ML-1T-2
Pa
maseni protok
MT
kg/s
moment sile
ML2T-2
Nm
snaga
ML2T-3
tlak
ML-1T-2
Pa
volumenski protok
L3T-1
m3/s
potencijal masene sile
L2T-2
m2/s2
specifina unutranja energija
L2T-2
J/kg
Fizikalna veliina
povrina
brzina zvuka
promjer
-1
volumen fluida
m3
brzina strujanja fluida
LT-1
m/s
rad sile, energija
W, E
ML2T-2
geodetska visina
gustoa fluida
ML-3
kg/m3
kinematika viskoznost
L2T-1
m2/s
dinamika viskoznost
ML-1T-1
Pas
kutna brzina
T-1
rad/s
koeficijent otpora trenja
ML-1T-2
N/m2
rad
naprezanje
kut
IX
PREPORUENA LITERATURA
Virag, Z.: Mehanika fluida odabrana poglavlja, primjeri i zadaci, Sveuilite u
Zagrebu, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 2002.
Fancev, M.: Mehanika fluida, Tehnika enciklopedija, 8, Hrvatski leksikografski zavod,
Zagreb, 1982.
Munson, B. R., Young, D. F., Okiishi, T. H.: Fundamentals of Fluid Mechanics, John
Wiley&Sons, Toronto, 1990.
White, F. M.: Fluid Mechanics, McGraw-Hill, 2003.
Cengel, Y. A., Cimbala, J. M.: Fluid Mechanics Fundamentals and Applications,
McGraw-Hill, 2006.
1. UVOD
Mehanika fluida je dio fizike koji se bavi gibanjem fluida i silama koje djeluju na fluid.
Mehanika fluida se dijeli na statiku fluida koja prouava ravnoteu fluida u mirovanju,
kinematiku fluida koja se bavi zakonima gibanja fluida, i dinamiku fluida koja se bavi
silama koje djeluju na fluid
i gibanjima koje nastaju djelovanjem tih sila te
interakcijama izmeu vrstih tijela i fluida.

1.1. Fluid ili tekuina
Definicija fluida: Fluid je tvar koja se neprekidno deformira (tj. struji) pod djelovanjem
ma kako malog sminog naprezanja. Ova neprekidna deformacija naziva se strujanje.
Iz definicije fluida slijedi: U fluidu u mirovanju nema sminih naprezanja.
Fluide dijelimo s obzirom na veliinu deformacije kao posljedicu tlanog naprezanja na
kapljevine i plinove
1.2. Osnovne dimenzije u mehanici fluida

Tablica 1.1 Osnovne dimenzije u mehanici fluida
Veliina
Oznaka dimenzije
Jedinica u SI sustavu
masa
kg
duljina
vrijeme
temperatura
1.3. Hipoteza kontinuuma

Gledajui u mikroskopskom svijetu materija se sastoji od atoma i molekula, a ovi se
sastoje od jo sitnijih estica. Gledajui iz makrosvijeta diskretna strukture se ne moe
matematiki opisati jer i vrlo mali volumen sadri jako veliki broj molekula
(V = 10-3 mm3 Nplin = 1015, Nkaplj = 1018). Zbog toga se uvodi hipoteza kontinuuma
1. Uvod
prema kojoj fluid kontinuirano popunjava prostor, a fizikalna svojstva e biti definirana
u svakoj toki prostora.
Definicija: Kontinuum je matematiki model materije prema kojem ona zadrava svoja
fizikalna svojstva pri smanjivanju volumena u toku. estica kontinuuma (materijalna
toka) ima infinitezimalni volumen dV, a svaka estica zauzima samo jednu toku
prostora, a u jednoj toki prostora se moe nalaziti samo jedna estica kontinuuma.
Hipoteza kontinuuma omoguuje primjenu integralnog i diferencijalnog rauna u
mehanici fluida.
Primjer: Gustoa estice fluida se izraava derivacijom r =
3
=
=
; [ ]SI
[ ] ML
dm
,
dV
kg
.
m3
Napomena: Uglate zagrade oznaavaju dimenziju fizikalne veliine.
1.4. Sile u fluidu

1.4.1.
Masene sile
x
Slika 1.1 Ilustracija uz definiciju masenih sila
Masene sile su rasporeene po prostoru i djeluju na svaki element mase fluida. Sile nisu
posljedica fizikog dodira estica fluida nego su posljedica poloaja mase u polju
masene sile. Tipine masene sile su sila tea, inercijska sila, magnetska sila,
1. Uvod
centrifugalna sila itd. f je specifina masena sila, odnosno sila po jedininoj masi,
m
2
f LT
f
=
=
;

SI s 2 .
d
Masena sila dF na esticu fluida:
dd
d
dF = fdm = r fdV
(1.1)
Sila F na ukupni volumen V

d
d
2
F MLT
F
F = =
r fdV
=
N
SI
(1.2)
Primjeri:
Sila gravitacije:
f = -gk
(1.3)
Inercijska sila:
f = -a
1.4.2.
(1.4)
Povrinske sile
V
z
S
x
Slika 1.2 Ilustracija uz definiciju povrinskih sila
Povrinske sile su sile dodira izmeu estica fluida ili izmeu estica fluida i stjenke.
Definirane su specifinom povrinskom silom ili vektorom naprezanja s ,
-1 -2
=
=
T
[ ] ML
[ ]SI Pa .
1. Uvod
d
Sila dF na elementarnu povrinu dS
d d
dF =sdS
Sila F na ukupnu povrinu S

d
d
F = sdS
(1.5)
(1.6)
Za povrinske sile vrijedi III Newtonov zakon (princip akcije i reakcije), tj.

s (n ) = -s (-n )
(1.7)
(itaj vektor naprezanja na povrini orijentiranoj jedininim vektorom normale n jednak
je po veliini i suprotan po smjeru vektoru naprezanja na povrini orijentiranoj normalom
-n ).
Specifina povrinska sila (vektor naprezanja) dijeli se na tlano naprezanje (normalno)
p i viskozno naprezanje s f

s = - pn + s f
(1.8)
z
z
zy
zx
yz
xz
xx
yy
xy
yx
x
Slika 1.3 Ilustracija uz definiciju komponenti tenzora naprezanja
Stanje naprezanja u toki prostora jednoznano je definirano tenzorom naprezanja.

Komponente tenzora naprezanja definirane su komponentama triju vektora naprezanja
koji djeluju na povrinama orijentiranim normalama u smjeru osi koordinatnog sustava,
kao na slici. Svaki vektor naprezanja ima jednu normalnu komponentu (okomitu na
povrinu) i dvije tangencijalne (smine) komponente. Tablini zapis komponenti
tenzora naprezanja
1. Uvod
s xx
s = s yx
s xy
s yy
s xz
s yz
s zx
s zy
s zz
(1.9)
Prvi indeks oznauje redak, tj. smjer normale na povrinu, a drugi stupac odnosno
pravac djelovanja komponente tenzora naprezanja.
Tenzor naprezanja je simetrian (osim ako postoje maseni i povrinski momenti)
s xy = s yx , s xz = s zx i s yz = s zy
(1.10)
Veza izmeu vektora i tenzora naprezanja:

Vektor naprezanja je projekcija tenzora naprezanja na smjer normale

s (n ) = n = (nx s xx )))
n y s yx nz s zx )i
(nx s xy n y s yy nz s zy ) j (nx s xz n y s yz nz s zz )k
))))))
(1.11)
Dogovor o predznacima naprezanja:

Pozitivna naprezanja na povrinama orijentiranim normalama u pozitivnom smjeru
koordinatnih osi takoer su usmjerena u pozitivne smjerove tih osi i obrnuto, pozitivna
naprezanja na povrinama orijentiranim normalama usmjerenim u negativnom smjeru
koordinatnih osi, takoer su usmjerena u negativne smjerove tih osi.
Tablica 1.2 Povrinska sila (vektor naprezanja) za razliita strujanja fluida
Sluaj
Vektor naprezanja

s = n = - pn + s f
Realni fluid u gibanju
p tlano naprezanje (normalno)
s f viskozno naprezanje
(postoje viskozne sile)

Realni fluid u mirovanju ili

s = n = - pn
relativnom mirovanju
Idealni fluid (neviskozan)
1. Uvod
Fluid relativno miruje kada se giba poput krutog tijela (nema pomicanja estica jednih
prema drugima). U relativnom mirovanju nema deformacije, to znai da nema ni
viskoznih sila.
1.5. Viskoznost fluida

Viskoznost fluida je mjera otpora teenju fluida.
v
A
F
h
Slika 1.4 Newtonov zakon viskoznosti
Newtonov zakon viskoznosti

F =
vA
h
(1.12)
dy
dvx
x
Slika 1.5 Generalizirani Newtonov zakon viskoznosti
Generalizirani Newtonov zakon viskoznosti

=
dv
F
= x
dy
A
(1.13)
U newtonskim fluidima viskozna naprezanja su linearno razmjerna brzini deformacije

fluida. Koeficijent razmjernosti se naziva (dinamika) viskoznost fluida
[ ] = ML-1T -1 , [ ]=
SI
Pa s . Viskoznost je fizikalno svojstvo fluida i zavisi od
termodinamikog stanja fluida. Kod plinova s porastom temperature raste i viskoznost,

a kod kapljevina opada. Viskoznost pokazuje otpor fluida k teenju.
Kinematika viskoznost
1. Uvod
m
m2
, [ ] L2 T -1 ,=
=
[ ]SI
Fluidi koji potuju zakonitost =

v + v
(1.14)
v
nazivaju se Newtonski fluidi.
y
x
d
v
Slika 1.6 Ilustracija brzine deformacije fluida
x
v =
t
x =yd
yd
v =
=y
t
v
y
=
=
y
y
(1.15)
(1.16)
Smino ili tangencijalno naprezanje proporcionalno je gradijentu brzine odnosno brzini

kutne deformacije (u Hookovom zakonu smino naprezanje proporcionalna je
deformaciji).
2. HIDROSTATIKA
V
z
dV
S
x
Slika 2.1 Ilustracija uz definiciju sile tlaka
Ako nema gibanja fluida sile u fluidu moraju biti u ravnotei, odnosno, suma sila
jednaka je nuli
0
f dV + dS =
F =
0
dd
f dV + ( pn + )dS=0
(2.1)
(2.2)
Ako nema gibanja fluida iz definicije fluida slijedi da nema niti tangencijalnih sila
d
d
(2.3)
f
dV pndS=0
V
Primjenom formule Gauss-Ostrogradsky

d
f
dV pdV=0
V
(2.4)
2.1. Osnovna jednadba statike fluida

Osnovna jednadba gibanja za izraava ravnoteu masenih sila i sila tlaka za svaku
elementarnu esticu fluida u mirovanju.
dd
f =
f =
gradp
rr
p ili
(2.5)
2. Hidrostatika
Iz osnovne jednadbe statike imajui na umu svojstva gradijenta zakljuuje se:
1) Ako nema masenih sila ( f = 0 ) slijedi da je tlak p konstantan,

2) Tlak najbre raste u smjeru gradp tj. u smjeru masene sile, a najbre opada u
smjeru gradp tj. u smjeru suprotnom od masene sile,
3) Budui da je gradp okomit na povrinu p = konst. promjena tlaka u okomitom
smjeru na vektor masene sile je jednaka nuli. Drugim rijeima, vektor masene
sile je okomit na povrine konstantnog tlaka (izobare).
Takoer vrijedi:
4) Granica dvaju fluida u mirovanju poklapa se s izobarom, te je vektor masene
sile u svakoj toki okomit na razdjelnu povrinu,
5) Vektor masene sile je usmjeren od razdjelne povrine prema fluidu vee
gustoe,
6) Na granici dvaju fluida tlak je neprekidan, ako se zanemare uinci povrinske
napetosti.
Promjena tlaka u mirujuem fluidu izmeu dvije toke uz = konst. i f = konst. se

dobije mnoenjem osnovne jednadbe statike s vektorom infinitezimalnog pomaka
d dd
(2.6)
r f dr =p dr
dddd
dddddddd
p
p
p
)(
j + k dxi + dyj + dzk (2.7)

f x i + f y j + f z k dxi + dyj + dzk = i +
y
z
x
( f x dx + f y dy + f z dz ) =
d
p
p
p
dx + dy + dz = dp
x
y
z
(2.8)
r f dr =
dp
(2.9)
Integriranjem ovog izraza izmeu toaka 1 i 2, pri emu vektor r predstavlja vektor
pomaka od toke 1 do toke 2 (vidi Slika 2.2)

p2 = p1 + r f r
(2.10)
ili

p2 = p1 + rr
f r = p1 + f r cos
(2.11)
2. Hidrostatika
1
a
2
Slika 2.2 Ilustracija promjene tlaka u mirujuem fluidu konstantne gustoe
Iz svojstva skalarnog produkta je jasno da se pri odreivanju promjene tlaka moe ili
put projicirati na silu ili silu na put.
Oito je da ako se povea tlak p1 u toki 1, da e se on poveati i u toki 2, odnosno u
svim drugim tokama za isti iznos, to je bit Pascalova zakona koji kae da se tlak
narinut izvana na fluid u mirovanju iri jednoliko u svim smjerovima.
2.2. Promjena tlaka u mirujuem fluidu u polju sile tee
Kada je ukupna masena sila jednaka sili tee
2
f= f x i + f y j + f z k = 0i + 0 j + ( g )k , g = 9,80665 m/s
) (
(2.12)
p =p0 gz =p0 + gh
(2.13)
p
p0
+ z=
= konst.
g
g
(2.14)
ili
gdje z oznauje visinu, h dubinu, a p0 tlak u ishoditu koordinatnog sustava. Takoer je
p
p
p
visina tlaka,
=
L,
=
m stupca fluida,
g
g
g
SI
(2.15)
p
+ z piezometrika visina.
rg
(2.16)
U fluidu u mirovanju piezometrika visina je konstantna
10
2. Hidrostatika
Princip spojenih posuda
Slika 2.3 Primjer spojenih posuda
Ako homogena kapljevina miruje u vie meusobno spojenih posuda, tada e slobodne
povrine otvorene prema istom atmosferskom tlaku p0 leati u istoj izobari (za mirujui
fluid to je horizontalna ravnina).
11
2. Hidrostatika
2.3. Hidrostatski manometri

Manometar je instrument za mjerenje tlaka.
Apsolutni tlak p se mjeri od apsolutne nule (100% vakuum).
Manometarski tlak pM je razlika apsolutnog p i atmosferskog tlaka pa (mjeri se u odnosu
na atmosferski tlak). Pozitivni manometarski tlak pM > 0 se naziva pretlak, a negativni
pM < 0 podtlak.
pM= p pa
(2.17)
Postupak za postavljanje jednadbe manometra (jednadbe promjene tlaka izmeu dviju

toaka koje se mogu meusobno spojiti kroz mirujui fluid): Polazi se s tlakom u jednoj
toki i tom se tlaku dodaju sve promjene tlaka oblika gh , (idui od jedne do druge
razdjelne povrine) i to s pozitivnim predznakom ako se ide prema dolje, a s negativnim
ako se ide prema gore. Kada se doe do druge toke tako dobiveni izraz se izjednauje s
tlakom u toj toki.
Postupak za postavljanje jednadbe manometra moe se pokazati na primjeru
diferencijalnog manometra s donje slike.
Slika 2.4 Primjer diferencijalnog manometra
Jednadba manomatra od toke B do toke A
pB + 2 gh2 0 gh0 1 gh1 =

pA
(2.18)
Jednadba manomatra od toke A do toke B
pA + 1 gh1 + 0 gh0 2 gh2 =

pB
12
(2.19)
2. Hidrostatika
Napomena: Jednadba manometra se moe pisati i s manometarskim tlakovima u obje

toke.
ivin barometar je instrument za mjerenje atmosferskog tlaka (apsolutnog).
pv 0
g
0
Slika 2.5 Shematski prikaz ivinog barometra
Zamislimo da je cjevica u trenutku uranjanja u posudu na gornjoj slici bila potpuno

ispunjena ivom, gustoe 0 . Nakon uspostavljanja ravnotee visina ive e se u
cjevici ustaliti na visini ha, a iznad ive, u zatvorenom dijelu cjevice bi teorijski bio
vakuum. Realno e zbog vakuuma doi do isisavanja molekula ive koje e se
slobodno gibati u prostoru iznad kapljevite faze, inei ivinu paru. Naravno, itavo
vrijeme e neki atomi iskakati iz kapljevite faze, a neki slobodni bivati privueni u
kapljevitu fazu, a kada se brojevi tih molekula izjednae, postii e se ravnoteno stanje,
pri emu e u prostoru iznad ive vladati tlak ivinih para (tlak zasienja) pv .
Jednadba hidrostatskog manometra, uz oznake prema slici glasi
p=
pv + 0 gha
a
(2.20)
Tlak zasienja ovisi o temperaturi (raste s temperaturom), a za ivu on iznosi 0,021 Pa

kod temperature 0C i 0,841 Pa pri temperaturi 40C, to je zanemarivo u odnosu na
mjereni atmosferski tlak koji je reda veliine 100000 Pa. Zbog toga se tlak pv
zanemaruje, tj. vrijedi
pa = 0 gha
(2.21)
13
2. Hidrostatika
Kao to je uvedena dogovorena (standardna) vrijednost ubrzanja Zemljine sile tee

(g = 9,80665 m2/s), tako se uvodi i dogovoreni atmosferski tlak, koji iznosi 760 mmHg
ili 101325 Pa (izraunato s gustoom ive Hg = 13595 kg/m3).
14
2. Hidrostatika
2.4. Sila tlaka na ravnu povrinu
Slika 2.6 Sila tlaka na ravnu povrinu
Sila tlaka na ravnu povrinu rauna se na sljedei nain
F=
p0 A + g hdA
pdA =
( p0 + gh)dA =
A
(2.22)
to uz h = y sin daje
F=
p0 A + g sin ydA =
p0 A + g sin yC A =
p0 A + ghC A =
F0 + Fh
(2.23)
Pomak y toke H u kojoj djeluje sila F u odnosu na teite C povrine A rauna se iz

jednadbe momenta oko toke O
2
Fh ( =
yC + y ) =
ghydA g sin
=
(2.24)
y dA g sin I xx
A
g sin yC A=
y + y ) g sin ( Ixx + yC2 A )
(
(((
( C
((
(2.25)
I
y =
yC A
(2.26)
Fh
I xx
Sila F0 uslijed konstantnog tlaka p0 okomita je na ravnu povrinu A i djeluje od

fluida prema povrini u njenom teitu, a po veliini je: F0 = p0 A
15
2. Hidrostatika
Sila Fh uslijed promjenjivog hidrostatskog tlaka ph = gh okomita je na ravnu

povrinu A i djeluje od fluida prema povrini u toki H, a po veliini je:
=
ghC A gdje je hC dubina na kojoj se nalazi teite C povrine A .
Fh p=
hC A
Poloaj toke H je u odnosu na teite C povrine A definiran pomacima x i y za

koje vrijedi: y =
I
yC A
i x =
Ix
yC A
gdje je yC = hC sin udaljenost teita C od
slobodne povrine, mjereno u ravnini u kojoj se nalazi povrina (udaljenost OC

prema slici), a I i I su aksijalni i centrifugalni moment inercije povrine A u
odnosu na osi x i kroz teite, prema slici. Pomak x je za povrine s barem
jednom osi simetrije jednak nuli (vidjeti kao primjer tablicu koja prikazuje podatke
o centrifugalnom momentu inercije I ).
Za vertikalno uronjenu povrinu prema slici vrijedi yC=hC. Za horizontalno

uronjenu povrinu ( = 0 ) yC pa su prema gornjim izrazima x=y=0, te e
sila Fh djelovati u teitu povrine, kao i za sluaj konstantnog tlaka p0.
a)
b)
Slika 2.7 Posebni sluajevi sile tlaka na ravnu povrinu:

a) vertikalno uronjena povrina; b) horizontalno uronjena povrina
Momenti Mx i My sile hidrostatskog tlaka u odnosu na teite C povrine ne zavise od

dubine na kojoj se teite nalazi
M x = Fh y = ghC A
16
I xx
yC A
= gI xx sin
(2.27)
2. Hidrostatika
M y = Fh x = ghC A
I xh
yC A
= gI xh sin
(2.28)
17
2. Hidrostatika
Tablica 2.1 Geometrijska svojstva nekih povrina
Geometrijski lik
Povrina
A = ab
ba 3
12
ab3
12
A = R 2p
pR4
4
pR4
4
0,1098R 4
0 ,3927 R 4
h
b/2
b/2
C
h
4R
3p
R
A=
1 2
Rp
2
a
3
ab
A=
2
ba 2
( b 2d )
72
ba 3
36
b+d
3
b
4R
3p
4R
3p
C
R
18
A=
1 2
Rp
4
0,05488 R 4
0,05488 R 4
0 ,01647 R 4
2. Hidrostatika
Slika 2.8 prikazuje kako se rauna poloaj rezultantne sile FR = Fh + F0 za sluaj

istosmjernih i mimosmjernih sila F0 i Fh.
y
D
F0
Fh
FR= Fh+F0
yR
yR
F0
Fh
H
DyR=Dy
FR= Fh -F0
C
H
Fh
DyR=Dy
Fh+F0
a)
Fh
Fh -F0
b)
Slika 2.8 Poloaj rezultantne sile: a) sluaj istosmjernih sila; b) sluaj mimosmjernih sila
Fiktivna slobodna povrina
pM0
hf
h
Slika 2.9 Fiktivna slobodna povrina
Ako je konstantni tlak s obje strane povrine isti (sluaj otvorenog spremnika), sile
konstantnog tlaka se ponitavaju. Za sluaj zatvorenog spremnika rezultatntna sila
konstantnog tlaka se rauna s manometarskim tlakom pM0 u spremniku. Raunanje sile
konstantnog tlaka (u sluaju da je povrina potpuno uronjena u fluid) moe se izbjei
uvoenjem fiktivne slobodne povrine. Fiktivna slobodna povrina je udaljena od
stvarne slobodne povrine za visinu manometarskog tlaka hf = pM0 g (za sluaj
pretlaka je iznad, a za sluaj podtlaka ispod stvarne slobodne povrine). Ako fiktivna
slobodna povrina padne ispod teita C povrine, dubina h postaje negativna, a svi
izrazi i dalje vrijede.
19
2. Hidrostatika
Fiktivna slobodna povrina se moe uvesti i za sluaj mirovanja dvaju fluida razliitih
gustoa prema donjoj slici.
Slika 2.10 Fiktivna slobodna povrina za sluaj dvaju fluida razliitih gustoa
20
2. Hidrostatika
2.5. Sila tlaka na zakrivljenu povrinu

Sila tlaka na zakrivljenu povrinu se razlae na komponente u smjerovima koordinatnih
osi. S x , S y i S z su oznake projekcija zakrivljene povrine S na koordinatne ravnine, a
Cx ,C y i Cz oznake teita odgovarajuih projekcija. Projekcija povrine je pozitivna

ako je kut izmeu vektora vanjske normale i pozitivnog smjera odgovarajue osi manji
od 90.
Slika 2.11 Sila tlaka na zakrivljenu povrinu
Izrazi za komponente F0 x , F0 y , F0 z sile F0 uslijed konstantnog tlaka
F0 x = p0 S x
F0 y = p0 S y
F0 z = p0 S z
Izrazi za horizontalne komponente
Fhx
(2.29)
i
Fhy
sile uslijed promjenjivog
hidrostatskog tlaka ph = gh i za pomake hvatita tih komponenti u odnosu na

teita projekcija su:
Fhx =
phCx S x =
ghCx S x
Fhy =
phCy S y =
ghCy S y
(2.30)
21
2. Hidrostatika
hxh =
Ihh
hCx S x
hxy =
Ihx
hCx S x
hyh =
I
hCy S y
hyx =
Ix
hCy S y
(2.31)
Vertikalna komponenta Fhz sile hidrostatskog tlaka na povrinu S je po veliini

jednaka teini fluida koji se nalazi ili bi se nalazio u volumenu V izmeu povrine S
i slobodne povrine. Sila Fhz prolazi teitem volumena V. Predznak komponente
sile Fhz ovisi o predznaku projekcije Sz, te se moe pisati da je
Fhz = gV
(2.32)
Negativni predznak se odnosi na sluaj pozitivne projekcije povrine Sz (fluid je

iznad povrine S), a pozitivni predznak za sluaj negativne projekcije Sz (fluid je
ispod povrine S).
Ako se zakrivljena povrina nalazi ispod slobodne povrine sve komponente sile
hidrostatskog tlaka djeluju od fluida prema povrini.
Primjer: Vertikalna i horizontalna komponenta sile na zakrivljenu povrinu ABDEF

(prema slici) irine B (okomito na ravninu slike). Fluid je oznaen sivom bojom, a toke
G, H i I su na slobodnoj povrini.
H
G H
=
B
Vertikalna komponenta jednaka je po veliini teini fluida u rafiranom volumenu V,

djeluje prema dolje i prolazi teitem tog volumena. Na dijelu povrine BDEF fluid je
iznad povrine, te sila djeluje prema dolje, a po veliini je jednaka teini fluida u
volumenu BDEFIGB. Na dijelu povrine AB fluid je ispod povrine pa sila djeluje
prema gore, a po veliini je jednaka teini fluida u volumenu AHGBA.
22
2. Hidrostatika
Horizontalne komponente sile tlaka na dijelovima povrine EF i ED se meusobno

ponitavaju. Projekcija povrine s kojom se rauna horizontalna sila tlaka je dakle
jednaka umnoku visine AD sa irinom B povrine. Horizontalna komponenta sile tlaka
djeluje od fluida prema dijelu povrine ABD, dakle s desna u lijevo.
2.6. Sila uzgona

Sila uzgona je rezultat djelovanja sila tlaka po povrini tijela uronjenog u fluid. Sila
uzgona je jednaka teini fluida istisnutog tijelom (teini istisnine), djeluje vertikalno u
vis i prolazi teitem istisnine.
gV
mg
Slika 2.12 Sila uzgona
Sila uzgona na granici dvaju fluida

Slika prikazuje sluaj plivanja tijela mase m , gustoe 0 na razdjelnoj povrini dvaju
fluida gustoa 1 i 2. Toke C1 i C2 su teita volumena istisnine V1 i V2, a T je teite
tijela.
Slika 2.13 Sila uzgona na granici dvaju fluida
Sila Fb uzgona je zbroj Fb = Fb1 + Fb2 = 1 gV1 + 2 gV2
23
2. Hidrostatika
Uvjet plivanja (ravnotee) je da su rezultantna sila (tj. Fb = mg ) i rezultantni moment na

tijelo jednaki nuli (tj. suma momenata sila Fb1 i Fb2 u odnosu na teite tijela mora biti
jednaka nuli). Jasno je da vrijedi 2 > 0 > 1 . Za sluaj 2 >> 1 sila Fb1 se
zanemaruje.
24
3. KINEMATIKA FLUIDA
Kinematika fluida je dio fizike koji se bavi gibanjem fluida.
Prema hipotezi kontinuuma vrijedi pravilo da svaka estica fluida (materijalna toka)
zauzima samo jednu toku prostora, a u jednoj toki prostora se moe nalaziti samo
jedna estica kontinuuma.
3.1. Lagrangeov opis gibanja fluida
Poloaji toaka prostora i poloaji estica fluida opisuju se radijus vektorom r (ije su
komponente prostorne ili Eulerove koordinate x, y, z). U apsolutnom koordinatnom
sustavu poloaj toke prostora je stalan u vremenu (prostorne koordinate x, y, z nisu
funkcije vremena), a poloaj gibajue estice fluida se mijenja s vremenom, to znai da
komponente radijus vektora r (vektora poloaja) koje opisuju poloaj estice fluida
jesu funkcija vremena. Gibanje estice definirano je vremenskom promjenom njena

vektora poloaja u obliku r = r (t ) (jednadba gibanja estice fluida).
Brzina estice fluida jest vremenska derivacija vektora poloaja v = r (t ) (tokica

oznauje vremensku derivaciju), a ubrzanje estice fluida jest vremenska derivacija

brzine=
a v=
(t )
r (t ) .
VM(t0)
VM(t)
A
A
25
3. Kinematika fluida
Slika 3.1 Ilustracija uz opis gibanja estica fluida
Materijalni volumen se sastoji od beskonanog broja estica fluida, a koje su to estice

definirano je uoenom konfiguracijom VM ( t0 ) u poetnom vremenskom trenutku t0 .
Za potrebe opisa njihova gibanja nuno ih je razlikovati. S obzirom da se u jednoj toki
prostora moe nalaziti samo jedna estica fluida, estice e se razlikovati po poloaju
kojeg zauzimaju u poetnoj konfiguraciji. Za koordinate poetnog poloaja estica

fluida se uvodi posebna oznaka r0 = r (t0 ) i te se koordinate nazivaju materijalnim ili
Lagrangeovim koordinatama. Jasno je da su materijalne koordinate vremenski
nezavisne.
Gibajui materijalni volumen e u trenutku t zauzeti novi poloaj, a budui da se radi o
materijalnom volumenu u tom trenutku e se u njemu nalaziti iste estice koje su u
njemu bile i u trenutku t0 . Na primjer estica A koja je u poetnoj konfiguraciji bila na
poloaju definiranom koordinatama r0 , e u trenutku t biti u toki s koordinatama r .

Jasno je da e vrijednosti koordinata x, y, z zavisiti i od vremena i od toke u poetnoj
konfiguraciji, tako da vrijedi
26
x = x1 ( x0 , y0 , z0 , t )

r = r ( r0 , t ) , odnosno y = x 2 ( x0 , y0 , z0 , t )
(3.1)
z = x3 ( x0 , y0 , z0 , t )
Gornje jednadbe opisuju vremenski promjenljivi poloaj one estice fluida koja je u
trenutku t0 bila na poziciji opisanoj vektorom poloaja r0 . Mijenjajui vektor r0

dobivaju se jednadbe gibanja razliitih estica materijalnog volumena.
Brzina estice fluida jest vremenska derivacija vektora poloaja

r (r0 , t )
Dr

v (r0 , t ) =
=
t r0 =konst. Dt
(3.2)
U mehanici se ona naziva materijalnom derivacijom, a zbog posebne vanosti se

oznauje s
D
. Materijalnom derivacijom se izraava vremenska promjena fizikalne
Dt
veliine estice fluida, onako kako bi to osjeao promatra koji se giba zajedno s
esticom. Gornji izraz opisuje promjenjivu brzinu estice fluida izraenu Lagrangeovim
koordinatama. Promjenom koordinata r0 dobiju se brzine razliitih estica materijalnog

volumena.
Ubrzanje estice fluida jest materijalna derivacija brzine

v (r0 , t )
Dv

=
a (r0 , t ) =
t r0 = konst. Dt
(3.3)
Ponovo se promjenom Lagrangeovih koordinata dolazi do ubrzanja razliitih estica

kontinuuma, u bilo kojem trenutku.
U Lagrangeovom opisu strujanja fluida se funkcijama Lagrangeovih koordinata i
vremena mogu opisati i druge fizikalne veliine estica fluida. Ako se s F
oznai
neka fizikalna veliina kontinuuma (gdje za F moe stajati skalarna fizikalna veliina
poput gustoe i temperature, vektorska poput poloaja, brzine i ubrzanja ili tenzorska
veliina), openito se moe pisati:
F = F L (r0 , t )
(3.4)
Rijeima bi se reklo da gornja jednadba opisuje vremensku promjenu fizikalne veliine
F estice r0 . Nadindeks L u oznaci funkcije ukazuje da je fizikalna veliina izraena

Lagrangeovim koordinatama.
27
3.2. Eulerov opis gibanja fluida

U mehanici fluida se uglavnom koristi Eulerov opis strujanja fluida, koji se temelji na
poljima fizikalnih veliina. Ako se svakoj toki prostora u svakom vremenskom
trenutku pridrui fizikalna veliina one estice fluida koja se u promatranom trenutku
nalazi u promatranim tokama prostora dobije se polje fizikalne veliine izraeno
prostornim (Eulerovim) koordinatama
= E (r ,t )
(3.5)
Za polje koje nije funkcija vremena kae se da je stacionarno, inae je nestacionarno.

Vezu meu Lagrangeovim i Eulerovim opisom neke fizikalne veliine u strujanju fluida
definiraju inverzne jednadbe gibanja 1:
x0 = x0 ( x, y, z , t )

ili krae r0 = r0 ( r , t )
y0 = y0 ( x, y, z , t )
(3.6)
z0 = z0 ( x, y , z , t )
Gornje jednadbe daju poetni poloaj (u trenutku t0 ) one estice fluida koja se u
trenutku t nalazi na poziciji definiranoj prostornim koordinatama r . Uvrtavanjem

gornjeg izraza u Lagrangeov zapis fizikalne veliine slijedi Eulerov zapis polja F

L
(3.7)
=
=
(r , t ), t ) E ( r , t )
( r0 , t ) E ( r0=
Bez obzira to su fizikalne veliine izraene prostornim koordinatama jasno je da su
nositelji fizikalnih veliina estice fluida, a ne toke prostora. U tokama prostora u
kojima nema estica fluida polje fizikalne veliine nije definirano.
3.3. Materijalna derivacija

Materijalna derivacija izraava brzinu promjene fizikalne veliine estice fluida, tj.
promjenu koju bi osjetio promatra koji bi se gibao zajedno s esticom. Za fizikalnu
veliinu zapisanu Lagrangeovim koordinatama ona je definirana kao
L
D (r0 , t )
=
t
Dt
r = konst.
(3.8)
Nuan i dovoljan uvjet za postojanje inverzne funkcije je da je determinanta r / r0 razliita od nule
i konana.
28
Materijalna derivacija iste te fizikalne veliine zapisane u Eulerovim koordinatama glasi
D E (r , t )

=
+ v E (r , t ) E (r , t ) t = konst.
(3.9)
Dt
t
r = konst.
Prvi lan desne strane gornjeg izraza oznauje lokalnu promjenu fizikalne veliine, koju
bi osjetio promatra u fiksnoj toki prostora, dok drugi lan desne strane oznauje
konvektivnu ili prijenosnu brzinu promjene fizikalne veliine, uslijed pomicanja estice
fluida u polju . Isputajui oznaku E za Eulerovo polje i izbjegavajui eksplicitno
navoenje zavisnosti polja od prostornih i vremenske koordinate, gornji izraz u
razvijenom obliku poprima oblik:
D
=
+ vx
+ vy
+ vz
Dt
t
x
y
z
loalna
promjena
(3.10)
onvetivna promjena
Mogue je definirati i operator materijalne derivacije, koji glasi:

D
=
+ v
Dt t
(3.11)
Gdje umjesto oznake moe stajati skalarno, vektorsko ili tenzorsko polje izraeno u
funkciji prostornih koordinata i vremena.
Dok se u Lagrangeovom opisu strujanja fluida polazi od jednadbi gibanja (ijim se
deriviranjem dolazi do brzine i ubrzanja), u Eulerovom se opisu polazi od polja brzine
(jer se polje brzine pojavljuje u operatoru materijalne derivacije).
29
3.4. Trajektorije, strujnice i krivulje obiljeenih estica

Trajektorija je prostorna krivulja koju svojim gibanjem opisuje estica fluida. Jednadbe
gibanja estice fluida zapisane u Lagrangeovim koordinatama oznauju parametarski
zapis jednadbe trajektorije. U Eulerovom opisu strujanja, gdje se polazi od polja
brzine, do jednadbe trajektorija se dolazi, polazei od definicije brzine estice
d
kontinuuma. Ako je dr usmjereni infinitezimalni element puta kojeg prevali estica
kontinuuma gibajui se po svojoj trajektoriji za infinitezimalno vrijeme dt, tada za taj
ddd
usmjereni element luka trajektorije, iz same definicije brzine slijedi: dr = v (r , t )dt , to
se moe prikazati i u obliku sustava diferencijalnih jednadbi:
dx
dy
dz
= = = dt
v x ( x, y , z , t ) v y ( x, y , z , t ) v z ( x, y , z , t )
(3.12)
ijim se rjeavanjem uz poetne uvjete za t=t0, r ( t0 ) = r0 , dolazi do jednadbi
trajektorija.
Strujnice su zamiljene krivulje kojima se u svakoj toki smjer tangente poklapa sa
smjerom vektora brzine. Na strujnicama se ucrtava smjer strujanja kao to prikazuje
slika. Za nestacionarno polje brzine, slika strujnica se mijenja od trenutka do trenutka,
pa se slika strujnica odnosi na jedan izabrani vremenski trenutak, npr. t=t1. Poto se
pravac vektora brzine poklapa s tangentom na strujnicu, usmjereni element luka
d
strujnice dr je paralelan vektoru brzine v , te je njihov vektorski produkt jednak nuli,
odnosno omjer pripadajuih komponenti im je jednak, tako da vrijedi:
dx
dy
dz
= =
vx ( x, y, z , t1 ) v y ( x, y, z , t1 ) vz ( x, y, z , t1 )
(3.13)
Osnovno svojstvo strujnica je da se one ne mogu presijecati, jer bi to znailo da u toki

presjeka vektor brzine ima dva razliita smjera, to fizikalno nije mogue. Izuzetak ine
toke zastoja u kojima je brzina jednaka nuli.
Krivulja obiljeenih estica u danom vremenskom trenutku spaja sve estice fluida koje
su prole zadanom tokom prostora.
30
U stacionarnom strujanju trajektorije, strujnice i krivulje obiljeenih estica se

poklapaju.
a) Vektori brzine u blizini toke zastoja
b) Strujnice u blizini toke zastoja
c) Strujnice pri optjecanju cilindra
d) Strujnice za sluaj naglog proirenja
Slika 3.2 Primjeri vizualizacije strujanja
3.5. Strujna povrina i strujna cijev
31
Slika 3.3 Strujna povrina
Strujna povrina je sastavljena od strujnica koje prolaze tokama neke krivulje C.

Vektor brzine je tangencijalan na povrinu v n =
0 , pa kroz strujnu povrinu nema
dd
protoka Q = v ndS =0 .
S
Slika 3.4 Strujna cijev
Ako je krivulja C zatvorena, strujna povrina prelazi u plat strujne cijevi, kroz kojeg
nema protoka fluida, kao i kroz plat neke fizike cijevi.
Ako je povrina poprenog presjeka cijevi dS infinitezimalna, govori se o elementarnoj
strujnoj cijevi. U graninom prijelazu dS 0 elementarna strujna cijev prelazi u
strujnicu.
3.6. Protok
Volumenski protok ili jednostavno protok Q jest volumen estica fluida koje u
jedininom vremenu prou kroz promatranu povrinu S orijentiranu jedininim
vektorom normale n . Ako se estice fluida gibaju brzinom v , a toke povrine brzinom
32

u , tada je relativna brzina gibanja estica fluida u odnosu na povrinu w= v u , a
protok Q je definiran izrazom
Q=
ddddd
w ndS = ( v u ) ndS
S
(3.14)
Mirujua povrina S
Primjer 1: Protok kroz mirujuu povrinu ( u = 0 ) je

dd
prema opoj formuli Q
= v ndS .
S
estica fluida T se u trenutku t nalazi na povrini
T(t+dt)
T(t)
dS , a u trenutku t+dt e zauzeti novi poloaj u

d
prostoru, pri emu e prevaliti put vdt , odnosno
dS
svojim gibanjem opisati kosu prizmu, kojoj je visina

jednaka projekciji vektora puta na smjer normale
dd
dh= n vdt . Volumen estica fluida koje u vremenu dt prou kroz povrinu dS jednak
dd
je volumenu prizme dV =dS dh =v ndS dt . Elementarni protok kroz povrinu dS
jednak je po definiciji omjeru volumena dV i vremena dt , tj. dQ =
dV dd
= v ndS , a
dt
ukupni protok kroz povrinu S jednak je zbroju svih elementarnih protoka, to se opisuje
dd
integralom Q
= v ndS .
S
Poseban sluaj (brzina okomita na ravnu Brzina je okomita na ravnu povrinu i

povrinu)
dd
Q = v ndA = vdA
A
konstantna
=
Q
dA
vdA
=
vA
Gibajua povrina S
Primjer 2: Protok kroz povrinu koja se giba
brzinom u u mirujuem fluidu ( v = 0 ) je prema

dd
opoj formuli Q = u ndS .
S
S(t)
dS
S(t+dt)
33
d
Gibanjem povrine S, element dS opisuje kosu prizmu kojoj je duljina brida udt , a
dd
volumen dV =
u ndS dt . Dakle gibanjem povrine S mirujue estice fluida prelaze s
desne na lijevu stranu povrine, pa gledano relativno u odnosu na povrinu to je isto kao
da je povrina mirovala, a estice brzinom u prolazile kroz povrinu. Zato je protok

dd
definiran izrazom Q = u ndS .
S

Primjer 3: Protok kroz materijalnu povrinu ( u = v )
ddd
Q = ( v u ) ndS = 0 . Jasno je da kroz materijalnu povrinu nema protoka estica
S
fluida jer se ona sastoji stalno od jednih te istih estica.
34
3.7. Protok fizikalne veliine

estice fluida osim volumena imaju masu, energiju, koliinu gibanja, itd. Prolaskom
estice fluida kroz neku povrinu, ona pronosi fizikalne veliine, pa se govori o
protocima: volumena (to je gore definirano jednostavno kao protok), mase, energije,
koliine gibanja i sl. Ako se sa F oznai fizikalna veliina, a sa volumenska
gustoa te fizikalne veliine, koja je definirana izrazom
d
lim
=
=
V 0 V
dV
(3.15)
odnosno sadraj fizikalne veliine unutar estice fluida (unutar infinitezimalnog

volumena dV ) jest d = dV , tada je sadraj te fizikalne veliine unutar odreenog
volumena V definiran integralom
= dV
(3.16)
Primjeri:
F =V F =
1,
F=
F = mv F =
v ,
F =m F =
,
1 2
1 2
mv F =
v
2
2
Dakle za sluaj gibajue povrine u gibajuem fluidu, volumenski protok kroz

ddd
elementarnu povrinu dS e biti dQ = ( v u ) ndS , a protok fizikalne veliine
ddd
pronesene kroz tu povrinu je dQF =
F ( v u ) ndS , odnosno protok fizikalne veliine
kroz
ukupnu
povrinu
ddd
QF = F ( v u ) ndS
je
(3.17)
Primjeri:
ddd
1
a) Maseni protok: Qm = m = ( v u )=
ndS ; [ m ] MT
=
, [ m ]SI kg/s . Za sluaj
S
mirujue povrine:=
m
dd
v ndS . Za = konst. vrijedi m = Q .

S
35
ddd
3
b) Teinski protok QG = G = g ( v u=
=
, G
N/s . Za
) ndS , G MLT
SI
sluaj mirujue povrine:

=
G
dd
gv ndS . Za
= konst. i g = konst. vrijedi
= gQ .
=
G mg
d
c) Protok koliine gibanja: Q=
KG
dddd
u ) ndS , [Q ]
v ( v =
KG
2
MLT
=
, [QKG ]SI N .
d
Za sluaj mirujue povrine:=
QKG
ddd
v ( v n ) dS . (Protok koliine gibanja je

S
vektorska veliina!)
d) Protok kinetike energije:=
QEK
1
ddd
2 v ( v u ) ndS ,
2
2 3
T , [QEK ]SI W .
=
=
[QEK ] ML
3.8. Brzina promjene veliine volumena
Slika 3.5 Ilustracija uz definiciju brzine promjene veliine volumena
Opi sluaj volumena V ija se granica S giba brzinom u

Brzina promjene volumena je po definiciji
dV V ( t + dt ) V ( t )
=
dt
dt
(3.18)
dd
a element povrine dS opisuje element volumena d(dV ) = u ndtdS , to integrirano po
povrini S daje razliku volumena V ( t + dt ) V ( t ) , te je konano:
36
dV
=
dt
ddd
u ndS = udV
S
(3.19)
Za granini prijelaz V dV vrijedi
d ( dV )
d
= u dV
dt
(3.20)
37
3.9. Brzina promjene sadraja fizikalne veliine unutar volumena

(Leibnizov teorem)
d
1
dd
=
+
d
lim
(
,
)d
(
,
)d
V
r
t
t
V
r
t
V
t 0 t
dt V(t )
V (t +t )
V (t )
1
dd
= lim (r , t + t )dV (r , t )dV +
t 0 t
V (t )
V (t )
1
dd
(r , t + t )dV (r , t + t )dV =
t 0 t
V (t +t )
V (t )
+ lim
=
1
d
+ t )dV
(r , t=
dV + lim
t 0 t
t
V (t )
V ( t +t ) V ( t )
ddd
u ndS
dV + =
dV + ( u )dV
t
t
V (t )
S (t )
V (t )
V (t )
(3.21)
a) Opi sluaj gibajueg volumena
d
dV
=
dt V
ddd

dV + u =
ndS
+ ( u ) dV
t
t
V
S
((

((
V
lokalna promjena
(3.22)
promjena uslijed
gibanja volumena
d
D
b) Materijalni volumen ( u = v ,
)
dt
Dt
ddd

dV + v=
ndS
+ ( v ) dV
t
t
VM
SM
VM
c) Mirujui volumen ( u = 0 )
D
=
dV
Dt VM
dV =
dV
dt V
t
V
(3.23)
(3.24)
3.10.
Materijalni volumen
Materijalni volumen VM (fluidno tijelo) je uoeni dio prostora ispunjen fluidom koji se
tijekom gibanja sastoji stalno od jednih te istih estica. Materijalni volumen je od
okoline odijeljen materijalnom povrinom S M koja se takoer sastoji stalno od jednih te
istih estica. Jasno je da je brzina gibanja materijalne povrine jednaka brzini gibanja
estica fluida, koje ine materijalnu povrinu.
38
U opem sluaju materijalni volumen tijekom gibanja mijenja svoj poloaj, oblik i
veliinu, pa je za opis njegova gibanja, potrebno opisati gibanje svake njegove estice.

Nema protoka kroz materijalnu povrinu ( v = u ). Brzina promjene sadraja fizikalne
veliine za materijalni volumen jednaka je
D
d=
V
Dt VM(t )
dd
dV + v ndS
t
VM ( t )
SM ( t )
(3.25)
39
4. DINAMIKA FLUIDA
Dinamika fluida je dio mehanike fluida koji se bavi silama koje djeluju na fluide,
gibanjima koja nastaju djelovanjem tih sila i interakcijama izmeu vrstih tijela i fluida
u gibanju
Materijalni volumen (fluidno tijelo) je ekvivalentno sustavu materijalnih toaka u
mehanici, te zatvorenom termodinamikom sustavu u termodinamici, pa e svi zakoni
mehanike i termodinamike biti direktno primjenjivi i na materijalni volumen.
U mehanici su definirani Newtonovi zakoni gibanja, od kojih se drugi Newtonov zakon,

moe zapisati u obliku zakona koliine gibanja, zakona momenta koliine gibanja ili
zakona kinetike (mehanike) energije, a u termodinamici su definirani prvi zakon
termodinamike (zakon ouvanja energije) i drugi zakon termodinamike. Svi su ti
zakoni, kao i zakon ouvanja mase, osnovni za klasinu fiziku pa tako i za mehaniku
fluida.
U termodinamici se uvodi koncept topline, unutranje energije i entropije, a radni medij

je uglavnom plin, kojemu se djelovanjem sile tlaka moe mijenjati volumen. Za
smanjivanje volumena plina unutar termodinamikog sustava (kada se govori o
kompresiji), potrebno je ulagati mehaniki rad, a pri irenju plina (ekspanziji) plin vri
rad u odnosu na okolinu. U procesima pri konstantnom volumenu korisni mehaniki rad
jednak je nuli.
Osim tlanih sila u sustavu djeluju i sile trenja (u fluidu su to viskozne sile). Budui su
sile trenja uvijek suprotne pomaku, njihovim se djelovanjem uvijek mehanika energija
pretvara u unutranju, a nikad obrnuto. Iz reenog se zakljuuje da se u sustavima s
konstantnim volumenom ne moe poveati mehanika energija na raun unutranje.
Zato se u mehanici krutog tijela (sustava materijalnih toaka, kojima je volumen
konstantan) ne razmatraju termodinamiki zakoni, odnosno unutranja energija, jer se iz
unutranje energije ne moe dobiti mehanika energija, odnosno ne moe se djelovati na
40
4. Dinamika fluida
gibanje tijela. U mehanici se rad sila trenja, kojim se mehanika energija (zbroj
kinetike i potencijalne energije) pretvara u unutranju oznauje kao gubitak mehanike
energije (jer je jasno da je ta pretvorba jednosmjerna).
Dinamika fluida se temelji na pet osnovnih zakona koji su definirani za materijalni

volumen:
1. Zakon ouvanja mase
2. Zakon ouvanja koliine gibanja
3. Zakon ouvanja momenta koliine gibanja
4. Zakon ouvanja energije
5. Zakon produkcije entropije
4.1. Zakon ouvanja mase
Materijalni volumen se tijekom gibanja sastoji stalno od jednih te istih estica fluida, to
znai da mu je masa konstantna, to se moe izraziti rijeima:
Brzina promjene mase materijalnog volumena jednaka je nuli, odnosno, matematiki:
D
dV = 0
Dt VM
(4.1)
4.2. Zakon ouvanja koliine gibanja

Definicija zakona ouvanja koliine gibanja za materijalni volumen:
Brzina promjene koliine gibanja materijalnog volumena jednaka je zbroju vanjskih sila
(masenih i povrinskih) koje djeluju na materijalni volumen.
41
4. Dinamika fluida
dS
VM
z
dm=dV
SM
O
x
Slika 4.1 Ilustracija uz izvoenje zakona ouvanja koliine gibanja
U strujanju fluida u polju masene sile f uoen je materijalni volumen VM koji je od

okolnog fluida odijeljen materijalnom povrinom S M . Na svaku esticu fluida djeluje
d
elementarna masena sila r fdV , a na svaki djeli povrine S M djeluje elementarna
d
povrinska sila sdS , pri emu je vektor naprezanja s definiran s pomou tenzora
d

naprezanja relacijom s = n . Koliina gibanja estice fluida je rvdV .
Matematiki zapis zakona ouvanja koliine gibanja za materijalni volumen:
dd
D
ddd
rrsr
vd=
V f dV + dS= f dV + n dS
Dt VM
SM
VM
SM
M
Brzina promjene
koliine gibanja VM
ukupna masena
sila na VM
(4.2)
ukupna povrinska
sila na VM
4.3. Zakon ouvanja momenta koliine gibanja

Definicija zakona ouvanja momenta koliine gibanja za materijalni volumen:
Brzina promjene momenta koliine gibanja materijalnog volumena jednaka je zbroju
momenata vanjskih sila (masenih i povrinskih) koje djeluju na materijalni volumen 2.
Pretpostavlja se da u fluidu nema momenata raspodijeljenih po materijalnom volumenu ili materijalnoj

povrini.
42
4. Dinamika fluida
dS
SM
z
VM
dm=dV
O
x
Slika 4.2 Ilustracija uz izvoenje zakona ouvanja momenta koliine gibanja

okolnog fluida odijeljen materijalnom povrinom S M . Na svaku esticu fluida djeluje
d
elementarna masena sila r fdV . Udaljenost estice fluida od ishodita je definirana
radijus vektorom r , ije su komponente x, y, z, a moment masene sile u odnosu na

d
ishodite koordinatnog sustava je r r fdV . Na svaki djeli povrine S M djeluje
d
elementarna povrinska sila sdS , pri emu je vektor naprezanja s definiran s pomou

tenzora naprezanja relacijom s = n . Moment elementarne povrinske sile u odnosu
d d
dd
na ishodite je r sdS . Moment koliine gibanja estice fluida je r rvdV .
Matematiki zapis zakona ouvanja momenta koliine gibanja za materijalni volumen:
d
s
dd
D
ddddddd
r rrsr
vdV = r f dV +
r dS = V r f dV + S r n dS (4.3)
Dt VM
VM
SM
M
M
Brzina promjene momenta

koliine gibanja VM
ukupni moment masenih

sila na VM
ukupni moment povrinskih

sila na VM
4.4. Zakon ouvanja energije

Definicija zakona ouvanja energije za materijalni volumen:
43
4. Dinamika fluida
Brzina promjene energije materijalnog volumena jednaka je zbroju snaga vanjskih sila
(masenih i povrinskih) koje djeluju na materijalni volumen i brzini dovoenja topline.
dS
dS
VM
dm=dV
SM
O
x
Slika 4.3 Ilustracija uz izvoenje zakona ouvanja energije

okolnog fluida odijeljen materijalnom povrinom S M . Na svaku esticu fluida, kojoj je
d
ukupna energija redV , djeluje elementarna masena sila r fdV , a snaga te sile je
d d
d
r f vdV . Na svaki djeli povrine S M djeluje elementarna povrinska sila sdS , a
d d
njena snaga je s vdS , pri emu je vektor naprezanja s definiran zbrojem tlanih i

viskoznih sila =
pn + f . Povrinske sile koje djeluju po materijalnoj povrini su za
materijalni volumen vanjske sile (sile dodira izmeu estica materijalnog volumena i
okoline). Ukupna energija r edV estice fluida definirana je kao zbroj unutranje
v2
v2
dV e= u + . Kroz svaki djeli povrine S M prolazi
2
2
toplinski tok definiran vektorom gustoe toplinskog toka q .
udV i kinetike energije
Matematiki zapis zakona ouvanja energije za materijalni volumen:
d ddddd
D
D
v2
=
+
=
e
d
V
u
d
V
f
rrrs
vdV + S vdS S q ndS (4.4)

Dt VM
Dt VM
2
VM
M
M
Brzina promjene energije VM
44
snaga masenih
sila na VM
snaga vanjskih
povrinskih
sila na VM
brzina dovoenja
topline na VM
4. Dinamika fluida
4.5. Zakon produkcije entropije

Definicija zakona produkcije entropije (II zakon termodinamike) za materijalni
volumen:
Produkcija entropije materijalnog volumena vea je ili jednaka nuli
dd
D
q n
s=
sdV +
dS 0
Dt VM
T
SM
(4.5)
gdje je produkcija entropije, s entropija, a T apsolutna temperatura.
45
5. INTEGRALNE METODE RJEAVANJA

JEDNODIMENZIJSKIH PROBLEMA MEHANIKE
FLUIDA
U jednodimenzijskom strujanju se sve promjene deavaju u smjeru jedne koordinate, a
zanemaruju se sve promjene okomito na taj smjer. Pretpostavlja se da su sve veliine
(tlak, brzina, itd.) osrednjene u poprenom smjeru, a vektori brzine okomiti na ravni
popreni presjek. Pretpostavlja se da je promjena poprenog presjeka u smjeru strujanja
mala, te da je radijus zakrivljenosti uzdune osi velik u odnosu na dimenziju poprenog
presjeka.
z
A2
y
A1
Sw
dV=Ads
Slika 5.1 Strujna cijev
Pretpostavke:
1. Strujanje je stacionarno
=0
t
2. Fluid je nestlaiv = konst.
3. Masena sila je sila teine f = gk

4. Vektor naprezanja se moe napisati u obliku =
pn + f
46
5. Integralne metode rjeavanja jednodimenzijskih problema mehanike fluida
5.1. Koncept kontrolnog volumena

Svi zakoni mehanike i termodinamike bit e primjenjivi na materijalni volumen (u
mehanici je to materijalno tijelo ili sustav materijalnih toaka, a u termodinamici je to
zatvoreni termodinamiki sustav). U mehanici fluida nije interes pratiti to se dogaa sa
samim fluidom (dakle nee se pratiti gibanje materijalnog volumena, kao to se u
mehanici prati gibanje tijela), nego je potrebno odrediti posljedice strujanje fluida u
blizini neke konstrukcije. U tom smislu e se definirati kontrolni volumen ije se
granice poklapaju s povrinom konstrukcije za koju se eli istraiti utjecaj strujanja
fluida. Budui da e svi zakoni mehanike fluida biti formulirani za materijalni volumen
potrebno ih je preformulirati za kontrolni volumen. Kontrolni je volumen s mirujuim
granicama
( u = 0 ), a u analizi konstrukcija s pominim dijelovima koristi se i formulacija opeg

promjenjivog volumena s pominim granicama.
5.2. Reynoldsov transportni teorem

Reynoldsov transportni teorem daje brzinu promjene sadraja fizikalne veliine unutar
materijalnog volumena izraena promjenom u kontrolnom volumenu.
U trenutku poklapanja materijalnog i kontrolnog volumena brzina lokalne promjene im
je ista, kao to su isti i povrinski integrali, iz kojih slijedi:
a) sluaj kontrolnog volumena KV koji je ograen mirujuom kontrolnom povrinom
KP
D
=
dV
Dt VM
dddd
dV + v n=
dS
dV + v ndS
t
t
VM
SM
KV
KP
uz napomenu da vrijedi:
(5.1)
dV =
dV
dt KV
t
KV
b) sluaj opeg promjenjivog volumena V ija se granica S giba brzinom u

D
d
ddd
dV
=
dV + ( v u ) ndS
Dt VM
dt V
S
(5.2)
47
5.3. Jednadba kontinuiteta

Zakon odranja mase:
D
dV = 0
Dt VM
(5.3)
Primjenom Reynoldsova transportnog teorema uz = zakon se formulira za

kontrolni volumen
d
dd
v ndS
dV =
dt KV
KP
(5.4)
Lijeva strana oznauje brzinu promjene mase fluida unutar kontrolnog volumena, a
desna ukupni maseni protok kroz kontrolnu povrinu. Na dijelu kontrolne povrine kroz
koju fluid ulazi u kontrolni volumen vektor vanjske normale i vektor brzine ine kut

vei od 90, te je v n < 0 i maseni protok je negativan, a negativni predznak ispred
integrala ukazuje da e taj protok poveavati sadraj mase unutar kontrolnog volumena.

Na izlaznoj granici je v n > 0 , pa negativni predznak ispred integrala ukazuje na
istjecanje fluida iz kontrolnog volumena tj. oznauje smanjenje sadraja mase unutar
kontrolnog volumena. Kroz nepropusnu stijenku nema protoka, to znai da je brzina ili
jednaka nuli ili je tangencijalna na stijenku. Ako se sa m U oznai ukupni maseni protok
kojim fluid ulazi u kontrolni volumen, a sa m I maseni protok kojim fluid iz njega izlazi,
tada vrijedi:
d
dt
V
d=
m U m I
(5.5)
KV
a) Sluaj stacionarnog strujanja. U stacionarnom strujanju fluida se slika strujanja ne

mijenja s vremenom, to znai da se nee mijenjati niti sadraj mase unutar
kontrolnog volumena pa vrijedi jednakost ulaznog i izlaznog masenog protoka
m U = m I
(5.6)
b) Sluaj nestlaivog (stacionarnog ili nestacionarnog) strujanja homogenog fluida

( r = konst. ). S obzirom da je gustoa konstantna u kontrolnom volumenu e se u
svakom trenutku nalaziti jednaka masa fluida, a maseni protok je m = rQ , te
vrijedi
48
QU = QI
(5.7)
Primjer: Strujanje kroz ravastu cijev

Q3
Q1
Na slici je uoen kontrolni volumen koji

obuhvaa unutarnjost ravaste cijevi. Kroz
dva
presjeka
nestlaivi
fluid ulazi u
kontrolni volumen protocima Q1 i Q2 , a kroz

Q2
Q4
dva izlazi protocima Q3 i Q4 . Kroz plat

rave nema protoka fluida.
Prema jednadbi kontinuiteta vrijedi
Q1 + Q2 = Q3 + Q4 .
49
5.4. Jednadba koliine gibanja

Primjenom Reynoldsova transportnog teorema na lijevu stranu zakona ouvanja
koliine gibanja za materijalni volumen, koji glasi
d
D
dd
=
v dV f d V + d S
Dt VM
VM
SM
(5.8)
slijedi jednadba koliine gibanja za kontrolni volumen s mirujuim granicama
d
d
ddddd
vdV + v ( v n )d=
S f dV + dS
rrrs
dt KV
KP
KV
KP
(((

(
( (
((
brzina promjene
koliine gibanja KV -a
protok koliine gibanja

kroz kontrolnu povrinu
ukupna masena
sila na KV
(5.9)
ukupna povrinska
sila na KV
gdje se kontrolna povrina moe openito prikazati zbrojem ulaznog dijela S u kontrolne
povrine (kroz koji fluid utjee u kontrolni volumen), izlaznog dijela S i (kroz koji fluid
naputa kontrolni volumen) i povrine stijenke S w (koja je dio nekog ureaja, stroja ili

0)
konstrukcije, kroz koju nema strujanja fluida v n =
KP = S u + S i + S w
(5.10)
Uz pretpostavku nestlaivog strujanja, uzimajui da je masena sila jednaka sili teine

f = gk i uz v n =
0 na S w , jednadba koliine gibanja se moe napisati i u obliku
d
d
dddddd
rrrss
vdV =-gk dV
( v ( v n ) - )dS + dS
dt KV
u
i
KV
S +S
Sw
((
((
brzina promjene
(5.11)
d
- F w =sila stijenke
na fluid
G =teina fluida u KV
Posljednji integral u gornjoj jednadbi daje ukupnu povrinsku silu izmeu stjenke i
fluida i to silu kojom okolina (stjenka) djeluje na fluid. Ta je sila po treem
Newtonovom zakonu jednaka negativnoj vrijednosti sile F w kojom fluid djeluje na

stjenku. Vektor povrinske sile se moe prikazati zbrojem sile tlaka i viskoznih sila

(5.12)
=
pn + f
pri emu se viskozne sile na ulaznoj i izlaznoj povrini obino zanemaruju
(tangencijalne viskozne sile se obino meusobno ponitavaju, a normalne komponente
viskoznih sila su male u odnosu na tlane sile), tako da zakon koliine gibanja za
kontrolni volumen prelazi u oblik
50
d
d
d
ddddd
rr
vdV = G - ( v ( v n ) + pn )dS - F w
dt KV
Su +Si
(
(
(5.13)
brzina promjene
U uvjetima stacionarnog strujanja (kada se slika strujanja ne mijenja s vremenom)

brzina promjene koliine gibanja kontrolnog volumena (lijeva strana jednadbe) je
jednaka nuli, te e zakon koliine gibanja izraen za kontrolni volumen sluiti za
odreivanje sile kojom fluid djeluje na stjenku
d
d
F w =G
dddd
n + pn dS
v v
vn
Su +Si
(5.14)
Oito je da e za odreivanje sile kojom fluid djeluje na stjenku biti potrebno

poznavanje profila brzine i tlaka na ulaznom i izlaznom dijelu kontrolne povrine.
Primjena jednadbe koliine gibanja za odreivanje sile fluida na plat cijevi
p1,
p3,
1
z
4
x
p4,
p2,
Slika 5.2 Kontrolni volumen koji obuhvaa unutranjost ravaste cijevi
Slika prikazuje jedan kontrolni volumen koji obuhvaa unutranjost ravaste cijevi, a na
kontrolnoj povrini se mogu uoiti dva ulazna presjeka (presjeci 1 i 2) i dva izlazna
presjeka (3 i 4). U tim su presjecima strujnice meusobno paralelne, a vektori brzine su
okomiti na presjek, pri emu vrijedi
51
Za ulazni presjek
Za izlazni presjek
Ai
Au
v = vn

v n =v
v = vn

v n =
v
ddddd
ddddd
v v
n + pn dA =
n ( v 2 + p )dA
v v
n + pn dA =
n ( v 2 + p )dA
u
u
v
n
A
A
vn
Ai
Ai
Pri strujanju viskoznog fluida brzina po poprenom presjeku cijevi nije konstantna, ali
se integral kvadrata brzine po presjeku moe prikazati pomou kvadrata srednje brzine i
faktora ispravka koliine gibanja u obliku
v dA = v
2
2
sr
A gdje je faktor ispravka
koliine gibanja definiran izrazom =
1
v 2 dA .
v A S
2
sr
U strujanju idealnog fluida profil brzine je jednolik po presjeku i u tom sluaju je faktor
ispravka koliine gibanja jednak jedinici. Kad se radi o strujanju viskoznog fluida
razlikujemo laminarno i turbulentno strujanje. Laminarno strujanje je uredno strujanje
u kojem se svaka estica giba u svom sloju. Za sluaj laminarnog strujanja kroz cijev
postoji analitiko rjeenje za profil brzine u stacionarnom izobraenom strujanju
r2
v = vmax 1- 2 prema kojem je profil brzine oblika rotacionog poraboloida, pri emu
R
je brzina maksimalna u simetrali cijevi. U tom sluaju se faktor ispravka koliine

gibanja moe egzaktno izraunati i on iznosi b = 1,33 , kako pokazuje Tablica 5.1.
Laminarno strujanje se u prirodi odrava za male vrijednosti Reynoldsova broja
Re =
rvD
< 2300 , gdje je gustoa fluida, dinamika viskoznost fluida, v srednja
m
brzina strujanja, a D unutarnji promjer cijevi. S poveanjem Reynoldsova broja

strujanje postaje turbulentno. U turbulentnom strujanju kroz ravnu cijev estice fluida se
vie ne gibaju pravocrtno ve kaotino pri emu postoje komponente brzine u svim
52
smjerovima. Tako se u turbulentnom strujanju moe govoriti o trenutnom profilu brzine,

koji bi bio potpuno nepravilnog oblika i o vremenski srednjem profilu (kada bi
osrednjili veliki broj trenutnih profila). Vremenski srednji profil brzine se s poveanjem
Reynoldsova broja pribliava idealnom profilu te se i faktor ispravka koliine gibanja
smanjuje (pribliava jedinici).
Tablica 5.1 Vrijednosti faktora ispravka koliine gibanja
Strujanje idealnog fluida:
b =1
jednoliki profil brzine po presjeku:

Laminarno strujanje u okruglim cijevima polumjera R:
r2
postoji analitiko rjeenje za profil brzine v = vmax 1- 2 :
R
b = 1,33
Turbulentno strujanje u okruglim cijevima:

profil brzine zavisi od Reynoldsova broja Re =
rvD
,
m
b = 1,01-1,03
a b se kree u rasponu b = 1,01 (pri viim vrijednostima

Re > 106) do b = 1,03 (pri niim vrijednostima Re)
U praksi je strujanje najee turbulentno pa se uzima da je b = 1 (bez da se bitno
narui tonost rezultata)
U strujanju fluida kroz cijevi strujnice su paralelne, pa e promjena tlaka po presjeku
biti ista kao u fluidu u mirovanju, tj. bit e linearna. Ako se promatra strujnica koja
prolazi teitem poprenog presjeka cijevi, tada je integral tlaka po povrini poprenog
presjeka jednak umnoku tlaka na strujnici i povrini poprenog presjeka
pdA = pA .
S
Konaan izraz za izraunavanje sile kojom fluid djeluje na plat cijevi jest
(k )
Fw =
G + n ( v 2 + p ) A =
G + I (k )
((((
k ((
k
(5.15)
( k )
I
= imulsna funkcija
gdje je k broj ulaznih i izlaznih dijelova kontrolne povrine.
53
=
I
Impulsna funkcija je vektor, koji je po veliini jednak
( v
+ p ) A , okomit je na
povrinu S i gleda suprotno od vanjske normale (uvijek gleda u kontrolni volumen bez
obzira radi li se o ulaznom ili izlaznom dijelu kontrolne povrine), kao na sljedeoj slici.
Slika 5.3 Sile na ravastu cijev kroz koju struji fluid
Ako se impulsne funkcije shvate kao sile, tada se problem odreivanja sile kojom fluid
djeluje na plat cijevi svodi na problem statike tj. odreivanje suma sila. Zakonom
koliine gibanja definirana je veliina i smjer sile fluida na plat, a hvatite je definirano
zakonom momenta koliine gibanja.
Postupak izrauna sile:
Primjenom jednadbe kontinuiteta i Bernoullijeve jednadbe odrede se brzine i

tlakovi na ulaznim i izlaznim dijelovima kontrolne povrine.
Iz izraunatih brzina i tlakova raunaju se vrijednosti impulsnih funkcija na

ulaznim i izlaznim dijelovima kontrolne povrine.
Vektorskim zbrajanjem (u analitikom postupku sumiranjem komponenti sila u

smjerovima osi) impulsnih funkcija i sile teine se dobije sila kojom fluid djeluje na
plat cijevi.
Treba naglasiti da gornja formula vrijedi za bilo kakav oblik kontrolnog volumena,
jedino je vano da na ulaznim i izlaznim presjecima strujnice budu meusobno
paralelne i da su vektori brzine okomiti na pripadajue presjeke.
Impulsne funkcije raunate s apsolutnim tlakom definiraju silu fluida na stijenku (dakle
silu na plat samo s unutranje strane). Ako s vanjske strane plata djeluje atmosferski
tlak, onda bi rezultantna sila na plat bila jednaka zbroju unutranje sile i vanjske sile
54
atmosferskog tlaka. Do rezultantne sile se dolazi tako da se u impulsnu funkciju umjesto

apsolutnog tlaka uvrtava manometarski tlak, dakle vrijedi

F =G + n v 2 + pM A
(5.16)
gdje je F rezultantna sila na plat cijevi.
Primjena jednadbe koliine gibanja za odreivanje sile mlaza fluida na lopatice
Slika 5.4 Strujanje otvorenog mlaza fluida preko ravne ploe
Slika prikazuje mlaz fluida povrine poprenog presjeka A1 , koji brzinom v1 i protokom
Q1 = v1 A1 , nailazi na ravnu lopaticu (plou jedinine irine) koja na sebi ima razdjelnik
strujanja (nosi) kojim se mlaz dijeli na dvije grane oznaene indeksima 2 i 3. Ako je
povrina mlaza mala u odnosu na povrinu lopatice mlaz e tangencijalno naputati
lopaticu. Mlaz struji u atmosferi, a s druge strane lopatice vlada atmosferski tlak. Na
slici je ucrtan odabrani kontrolni volumen (crta-toka linija) na ijoj se kontrolnoj
povrini moe uoiti ulazni presjek mlaza, dva izlazna presjeka, rub mlaza i povrina
lopatice. Ako se pretpostave jednoliki profili brzine po presjecima i linearna promjena
tlaka, tada e se impulsne funkcije raunati po istim formulama kao i pri odreivanju
sile fluida na plat cijevi. Ako se trai rezultantna sila na lopaticu (uzimajui u obzir i
silu atmosferskog tlaka s vanjske strane, impulsne funkcije se raunaju s
manometarskim tlakom, koji je u svim presjecima jednak nuli, te za veliinu impulsne
funkcije vrijedi
I = rv 2 A = rQv
(5.17)
55
Slika 5.5 Sile na ravnu plou pri strujanju otvorenog mlaza fluida
Na ulaznim i na izlaznim dijelovima kontrolne povrine impulsne funkcije gledaju u

kontrolni volumen, a okomite su na povrine. Po rubu mlaza takoer treba izraunati
impulsnu funkciju, jer ta povrina nije dio povrine lopatice na kojoj se eli odrediti
silu. Meutim budui da kroz tu povrinu nema strujanja, a na njoj je pretlak jednak
nuli, zakljuuje se da je i impulsna funkcija jednaka nuli, te preostaju samo impulsne
funkcije kao prema slici. Traena sila jednaka je vektorskom zbroju impulsnih funkcija i
sile teine.
Ako bi strujanje bilo neviskozno (nema sminih naprezanja), a ploa bila ravna (nema
razdjelnika strujanja) sila fluida bi bila okomita na plou (jer postoje samo sile tlaka), a
protoci Q2 i Q3 bi bili upravo takvi da nema tangencijalne komponente sile na plou.
5.5. Jednadba momenta koliine gibanja

Primjenom Reynoldsova transportnog teorema na lijevu stranu jednadbe momenta
koliine gibanja za materijalni volumen, slijedi jednadba momenta koliine gibanja za
kontrolni volumen s mirujuim granicama
d
d ddddddddd
d
d
dV +
r
v
V
r
v
v
n
S
r
f
rrrs
+
(
)
r dS
dt KV
KP
KV
KP
((((
((
((((
((
((
Brzina promjene momenta

koliine gibanja KV
Protok momenta koliine

gibanja kroz KP
ukupni moment masenih

sila na KV
Uz sljedee pretpostavke:
1. Strujanje je nestlaivo = konst. i stacionarno
56
=0
t
ukupni moment povrinskih

sila na KP
(5.18)
2. Masena sila je jednaka sili teine f = gk
3. Kontrolna povrina se sastoji od ulaznog, izlaznog dijela i povrine plata,

0 na S w
KP = S u + S i + S w uz v n =

4. Vektor naprezanja se moe napisati u obliku =
pn + f
dobije se jednadba momenta koliine gibanja primjenjena na kontrolni volumen koja
slui za odreivanje momenta sile kojom fluid djeluje na plat
d
ddd

dddddd
w
M F=
M G r rs
v v
n + pn f
((
S u + S i vn
( )
( )
moment sile
fluida na plat
moment sile
teine
dS
(5.19)
Primjena jednadbe momenta koliine gibanja za odreivanje momenta sile fluida na

plat cijevi
p1,
p3,
1
z
4
x
p4,
p2,
Slika 5.6 Momenti na ravastu cijev kroz koju struji fluid
Slika prikazuje jedan kontrolni volumen koji obuhvaa unutranjost ravaste cijevi, a na
kontrolnoj povrini se mogu uoiti dva ulazna presjeka (presjeci 1 i 2) i dva izlazna
presjeka (3 i 4). U tim su presjecima strujnice meusobno paralelne, a vektori brzine su
okomiti na presjek.
Na gornjoj slici je takoer ucrtan radijus vektor do teita prvog presjeka. Ako se
zanemare momenti viskoznih sila na ulaznim i izlaznim presjecima, tada bi jednadba
momenta koliine gibanja za prikazani kontrolni volumen (uzimajui u obzir da je na
ulaznom presjeku vektor brzine orijentiran suprotno od vanjske normale, a na izlaznom
u smjeru normale) glasila
57
ddd d
dd
M F w = M G r n ( r v 2 + p )dA
((
k A( k )
( )
( )
moment sile
fluida na plat
moment sile
teine
(5.20)
Ako su povrine poprenih presjeka male u odnosu na veliinu radijus vektora, tada se
mogu zanemariti promjene radijus vektora po povrini poprenog presjeka i zamijeniti
ga u gornjem integralu s konstantnim radijus vektorom do teita presjeka. U tom se

sluaju umnoak r n moe izluiti ispred integrala, pa integral oznauje impulsnu
funkciju definiranu u zakonu koliine gibanja, te vrijedi

M F w = M G + r ( k ) I (k)
( )
( )
(5.21)
Dakle za sluaj strujanja kroz cijevi, na svakom ulazno/izlaznom presjeku se postavlja

impulsna funkcija, koja se za potrebe prorauna sile fluida na plat cijevi i momenta te
sile u odnosu na odabranu toku (obino je to ishodite koordinatnog sustava), tretira
kao vanjska sila. Prema jednadbi koliine gibanja sila fluida na plat jednaka je sumi
vanjskih sila koje djeluju na kontrolni volumen (impulsne funkcije i sila teine), a
moment sile kojom fluid djeluje na plat cijevi je jednak sumi momenata vanjskih sila
na kontrolni volumen (sumi momenata impulsnih funkcija i momentu sile teine).
Problem se dakle svodi na primjenu uvjeta ravnotee sila i momenata, kao u klasinoj
mehanici, odnosno statici fluida.
5.6. Bernoullijeva jednadba

Matematiki zapis zakona ouvanju energije (unutranje i kinetike) za materijalni
volumen:
d ddddd
D
v2
rrs
u
+
d
V
=
f
vdV + S vdS S q ndS

Dt VM
2
VM
M
M
snaga masenih
sila na VM
snaga vanjskih
povrinskih
sila na VM
(5.22)
brzina dovoenja
topline na VM
Primjenom Reynoldsova transportnog teorema, zakon ouvanja energije se moe

prikazati za kontrolni volumen:
d
d
v2
v 2 ddddddd
u
+
d
V
+
u
+
v
n
d
S
=
2 KP 2
KV vdV + KP vdS KP q ndS (5.23)
dt KV
58
U stacionarnom strujanju fluida prvi lan na lijevoj strani gornje jednadbe je jednak
nuli.

Kada ovu jednadbu primijenimo na strujnu cijev uz f = gk , v = es v , dV = Ads ,
d d
= vA
= konst. prvi volumenski integral na desnoj strani jednadbe koji
k es ds =
dz i Q
predstavlja snagu masenih sila postaje:
KV
s2
z2
dd
dd
gk es vAds =
gQ dz =
gQ ( z2 z1 )
f v dV =
s1
(5.24)
z1
Kontrolna povrina strujne cijevi se sastoji od izlazne, ulazne i povrine stijenke cijevi

v na A2 , v n =v na A1 i v n =
0 na S w , te je
KP = A1 + A2 + S w pri emu je v n =
drugi integral na lijevoj strani jednadbe jednak:
KP
u +
v 2 dd
v ndS=
2
u +
A2
v2
v2
+
+
v
A
u
d
2 ( v ) dA
2
A1
(5.25)
Za nestlaivo strujanje i ako u predstavlja konstantnu srednju vrijednost specifine

unutranje energije po ulaznom, odnosno izlaznom presjeku dobijemo
KP
u +
v 2 dd
dS u2 vdA +
v n=
2
2
A2
v dA u vdA 2 v dA
3
(5.26)
A2
Za strujnu cijev vrijedi dQ = vdA , odnosno=

Q
A1
dA
v=
A1
dA
v=
v=
1 A1
A1
v2=
A2 konst .
A2
Pri strujanju viskoznog fluida brzina po poprenom presjeku cijevi nije konstantna, ali
se integral tree potencije brzine po presjeku moe prikazati pomou tree potencije
srednje brzine i faktora ispravka kinetike energije u obliku
v dA = v
3
3
sr
A pri emu je
faktor definiran izrazom =
1
v 3dA . Vrijednosti faktora ispravka kinetike
v AS
3
sr
energije su:
Tablica 5.2 Vrijednosti faktora ispravka kinetike energije
Strujanje idealnog fluida:

jednoliki profil brzine po presjeku:
Laminarno strujanje u okruglim cijevima polumjera R:
a =1
a=2
59
r2
postoji analitiko rjeenje za profil brzine v = vmax 1- 2 :
R
Turbulentno strujanje u okruglim cijevima:

profil brzine zavisi od Reynoldsova broja Re =
rvD
m
a = 1, 01-1,1
U praksi je strujanje najee turbulentno pa se uzima da je a = 1 (bez da se bitno

narui tonost rezultata).
Nakon uvoenja konstantnog protoka kroz strujnu cijev i faktora ispravka kinetike
energije drugi integral na lijevoj strani jednadbe ima oblik:
v 2 dd
2
2
(5.27)
KP u + 2 v ndS = u2Q + 2 2v2 Q u1Q 2 1v1 Q

Drugi integral na desnoj strani jednadbe se modificira uz =
pn + f , gdje je p
srednja vrijednost tlaka po ulaznom, odnosno izlaznom presjeku. Ponovo se koristi

v n =
v na A2 , v n =v na A1 , v n =
0 te v = 0 na S w . Snaga viskoznih sila na
ulaznom i izlaznom presjeku se zanemaruje, tako da je taj integral:
dddddd
pn vdS + f vdS =
pvdS + pvdS =
p2Q + p1Q
vdS =
KP
KP
KP
A2
(5.28)
A1
Posljednji lan na desnoj strani jednadbe predstavlja toplinski tok koji je pozitivan
kad se dovodi fluidu u kontrolnom volumenu
dd
=
q ndS
(5.29)
KP
Nakon uvrtavanja gornjih rezultat dobije se Bernoullijeva jednadba:
u2 Q +
2 v22Q u1Q
1v12Q =
gQ ( z2 z1 ) p2Q + p1Q +
(5.30)
Za sluaj adijabatske cijevi ( = 0 ) ukupno poveanje unutranje energije nastaje zbog

snage unutranjih sila koje uvijek poveavaju unutranju energiju na raun smanjenja
mehanike energije (ovaj proces je jednosmjeran). Ako snagu unutranjih sila
definiramo kao pozitivnu i oznaimo s PF onda je:
=
PF Q ( u2 u1 )
(5.31)
Bernoullijeva jednadba sada ima oblik:
60
v2
v2
Q 2 2 + p2 + =
gz2 Q 1 1 + p1 + gz1 PF
2
2
(5.32)
Ako u cjevovodu izmeu ulaznog i izlaznog presjeka postoji stroj (pumpa koja predaje
snagu PP fluidu ili turbina koja oduzima snagu PT od fluida), onda se modificirana
jednadba moe poopiti u sljedei oblik

v2
+ p + gz =
a
Q
snaga na izlazu iz cijevi

v2
+ p + gz Q PF + PP PT
a
2
1
(5.33)
snaga na ulazu u cijev
Pumpa je pogonjena motorom, pri emu motor predaje pumpi snagu PM , pa je faktor
korisnosti pumpe P =
PP
. Turbina obino pogoni generator, pri emu generatoru
PM
predaje snagu PG , pa je faktor korisnosti turbine definiran odnosom T =
PG
.
PT
U gore prikazanom obliku modificirane Bernoullijeve jednadbe, svaki lan ima

dimenziju snage, a koriste se i sljedei oblici te jednadbe
Tablica 5.3 Oblici modificirane Bernoullijeve jednadbe
Oblik

PF PP PT
v
v
=
+ p + gz
+ p + gz +
2
2
2
1 Q Q Q
v2 p
v2 p
PF
P
P
+
+
+ P T
gz
= + + gz
2
2 2
1 Q Q Q
2
v2
v2
P
P
P
p
p
+
+ z =
+
+ z F + P T
2g g
2 2 g g
1 gQ gQ gQ
Dimenzija
snaga
volumenki protok
snaga
maseni protok
snaga
teinski protok
U zadnjem obliku modificirane Bernoullijeve jednadbe obino se uvode oznake

hP =
PP
gQ
visina dobave pumpe
(5.34)
hT =
PT
gQ
pad visine energije u turbini
(5.35)
hF =
PF
gQ
visina gubitaka mehanike energije
(5.36)
61
Za sluaj strujanja idealnog fluida bez stroja ova jednadba se zove Bernoullijeva
jednadba.
Za sluaj ravanja cjevovoda oblici modificirane Bernoullijeve jednadbe iz gornje
tablice postavljaju se du strujnice.
Primjer:
Slika prikazuje ravastu cijev s dva
ulazna presjeka (1 i 2) te dva izlazna
presjeka (3 i 4). Izmeu toaka 5 i 6 se
nalazi pumpa koja predaje fluidu snagu
PP.
Prema
ukupni
jednadbi
protok
kroz
kontinuiteta
pumpu
je
Q = Q1 + Q2 = Q3 + Q4 .
Ako nema gubitaka energije u ravama (u tokama 5 i 6) visina energije (energija po
jedinici teinskog protoka) se smatra istom u svim ulaznim i izlaznim presjecima rave.
Integralni oblik zakona kinetike energije za stacionarno strujanje fluida kae da je
snaga na izlazu iz KV (presjeci 3 i 4) jednaka snazi na ulazu (presjeci 1 i 2) uveanoj za
snagu pumpe i umanjenoj za snagu viskoznih sila, tj.
v32
v42
a pp
a pp
+
p
+
gz
Q
+
+ p4 + gz4 Q4 =
3
3
3 3
4
2
2
v12
v22
= a1pp
+ p1 + gz1 Q1 + a2 pp
+ p2 + gz2 Q2 + PP - PF
2
2
Modificirana Bernoullijeva jednadba postavljena izmeu toaka 1 do5 je:
2
v52
p5
= a v1 + p1 + z - h , gdje je h = PF15
a
+
+
z
F15
5
1
F15
1 2 g
5 2 g pp
r gQ1
g
g
Modificirana Bernoullijeva jednadba izmeu toaka 5 i 6 glasi

2
2
a v6 + p6 + z = a v5 + p5 + z + h - h , gdje su h = PF56 i h = PP ,
P
F56
6
6
5
5
F56
P
r gQ
r gQ
g
g
2 g pp
2 g
a izmeu toaka 6 i 3
62
v32
v12
P
p3
p6
a
a
+
+
z
=
+
+
z
- hF63 , gdje je hF63 = F63
3
3
6
6
2 g pp
r gQ3
g
g
2 g
Iz kombinacije prethodnih jednadbi dobije se modificirana Bernoullijeva jednadba

izmeu presjeka 1 i 3
v32
v12
p3
p
a
= a1
z
+
+
+ 1 + z1 + hP - hF15 - hF56 - hF63
3
3
2 g
2 g pp
g
g
Dakle modificirana Bernoullijeva jednadba vrijedi du strujnice. Analogno se dobije

izraz za modificiranu Bernoullijevu jednadbu izmeu presjeka 1 i 4 ili izmeu presjeka
2 i 3 ili izmeu presjeka 2 i 4. Vano je zapamtiti da se snaga viskoznih sila dobije
mnoenjem visine gubitaka hF s pripadajuim teinskim protokom, kao i snaga pumpe
(u ovom primjeru PP = g (Q1 + Q2 ) hP ).
5.7. Promjena tlaka okomito na strujnice

(integral jednadbe gibanja fluida po putu okomitom na strujnice)
2
z
1
y
R radijus
zakrivljenosti
Slika 5.7 Ilustracija uz definiciju promjene tlaka okomito na strujnice
Izraz za promjenu tlaka okomito na strujnice je:

2
p2 = p1 - pp
g ( z2 - z1 ) +
1
v2
dn
R
(5.37)
gdje se udaljenost n mjeri od sredita zakrivljenosti strujnice.

63
1. U strujanju fluida s ravnim strujnicama ( R = ) promjena tlaka okomito na

strujnice ista je kao u fluidu u mirovanju.
2. U strujanju fluida u horizontalnoj ravnini sa zakrivljenim strujnicama tlak raste od
sredita zakrivljenosti strujnica.
3. Strujnica ne moe biti slomljena krivulja, jer bi u toki loma bilo R=0, pa bi dp/dn
bilo beskonano, to nije fizikalno.
64
6. PRIMJENA OSNOVNIH JEDNADBI MEHANIKE

FLUIDA
Pojave i principi rada nekih ureaja koji se mogu objasniti Bernoullijevom jednadbom
6.1. Mjerenje brzine

6.1.1.
Pitotova cijev
pa
pa
z
pa
Dh
v1
2
r
Slika 6.1 Mjerenje brzine u otvorenom strujanju s ravnim strujnicama
Cjevica A (piezometrika cijev) mjeri visinu tlaka u toki 1. Promjena tlaka okomito
na ravne strujnice ista je kao u fluidu u mirovanju, pa e razina fluida u cjevici biti u
slobodnoj povrini.
Cjevica B (Pitotova cijev) mjeri visinu tlaka u toki 2, u kojoj je brzina jednaka nuli
(zaustavna toka). Prema Bernoullijevoj jednadbi visina zaustavnog tlaka p2 / g je
vea od visine tlaka p1 / g u toki 1 za visinu brzine h = v12 / 2 g .
lanovi Bernoullijeve jednadbe se mogu tumaiti i na sljedei nain
1 2
pp
v +
gz
= onst.
statii tla dinamii tla

hidrostatsi tla
zaustavni tla
(6.1)
totalni tla
Bernoullijeva jednadba kae da totalni tlak ostaje konstantan du strujnice.
65
6. Primjena osnovnih jednadbi mehanike fluida
Dh
v1
1
Slika 6.2 Mjerenje brzine strujanja fluida u cijevima
Lijeva cjevica mjeri statiki tlak u toki 1, a Pitotova cijev zaustavni tlak u toki 2.
Razlika ta dva tlaka je visina brzine, pa vrijedi v1 = 2 gh . Oito je da se brzina
rauna iz mjerene razlike tlakova, koja se obino mjeri diferencijalnim manometrom.
r0 < r
r
Dh
v1
1
1
v1
Dh
r
a)
r0 > r
b)
Slika 6.3 Mjerenje brzine strujanja u cijevima pomou diferencijalnog manometra: a) manometar
ispunjen fluidom manje gustoe od gustoe fluida koji struji u cijevi; b) manometar ispunjen
fluidom vee gustoe od gustoe fluida koji struji u cijevi
Kada je diferencijalni manometar ispunjen fluidom manje gustoe od fluida koji struji u
cijevi brzina se rauna prema izrazu
=
v1

2 gh 1 0

(6.2)
a kada je diferencijalni manometar ispunjen fluidom vee gustoe od fluida koji struji u
cijevi prema izrazu
=
v1
66
2 gh 0 1

(6.3)
6.1.2.
Prandtl-Pitotova cijev
Prandtl-Pitotova cijev se sastoji od dvije koaksijalne cijevi, pri emu je unutarnja

cjevica svojim otvorom suprotstavljena strujanju i mjeri zaustavni tlak (toka 2 na
slici). Vanjska cijev ima po obodu rupice s otvorima kojima se mjeri statiki tlak, jer
preko njih estice fluida prolaze tangencijalno (toka 3 na slici). Donja slika
kvalitativno prikazuje promjenu tlaka du strujnice 1-2-3. U toki zastoja je brzina
jednaka nuli, a tlak je maksimalan. Od toke zastoja fluid se ponovo ubrzava, a tlak
opada. U podruju izmeu toaka 2 i 3 brzina na nekim mjestima premauje brzinu v1 ,
te tlak opada ispod tlaka p1 , ali se na odreenoj udaljenosti od toke 2 tlak ponovo
vraa na vrijednost tlaka p1 . Ako se zanemari uinak viskoznih sila u neogranienom
strujanju fluida tlak p3 e biti jednak tlaku p1 , pa e se iz mjerene visine h moi
izraunati brzina v1 , pri emu vrijedi
izraz v1
=
2 gh 0 1 .

tlak
p1
3
v1
1
r
2
p3=p1
Dh
r0 > r
Slika 6.4 Promjena tlaka pri mjerenju brzine Prandtl-Pitotovom cijevi
67
6.2. Mjerenje protoka fluida pri strujanju kroz cijevi

1
a)
b)
c)
Slika 6.5 Shematski prikaz tri razliita mjerna ureaja za mjerenje protoka u strujanju kroz cijevi;
a) mjerna prigunica; b) mjerna sapnica; c) Venturijeva cijev
Gornja slika shematski prikazuje tri razliita mjerna ureaja za mjerenje protoka u
strujanju kroz cijevi: mjernu prigunicu, mjernu sapnicu i Venturijevu cijev. U svim
ureajima je princip mjerenja isti: u suenom presjeku tlak je zbog poveanja brzine
nii. Razlika tlaka u presjecima 1 i 2 raste s porastom protoka, te se iz mjerene razlike
tlaka moe zakljuiti o protoku kroz cijev. Primjenom Bernoullijeve jednadbe se dolazi
do protoka idealnog fluida, a uvoenjem faktora korekcije brzine i kontrakcije mlaza se
dolazi do protoka realnog fluida.
Venturijeva cijev
68
D2
D1
r, m
2
h
z=0
x
Q
h0
r0
Slika 6.6 Venturijeva cijev
Slika shematski prikazuje Venturijevu cijev postavljenu u kosom cjevovodu, u kojoj se

diferencijalnim manometrom mjeri razlika tlaka u dva presjeka. Iz jednadbe
kontinuiteta, Bernoullijeve jednadbe i jednadbe manometra slijedi izraz za protok
idealnog fluida
Qid =
D22p
4
2 gh0
1-
r0
-1
r
4
D2
D1
(6.4)
Protok realnog fluida viskoznosti je
Q = CcCvQid
(6.5)
Venturijeva cijev se izvodi tako da je faktor kontrakcije mlaza Cc = 1 , a faktor korekcije

brzine Cv je funkcija Reynoldsova broja Re1 =
v1 D1
. Primjer zavisnosti faktora
korekcije brzine Cv o Reynoldsovu broju Re1 je dan na sljedeoj slici na kojoj

isprekidane linije oznauju podruje mjerne nesigurnosti.
69
Slika 6.7 Primjer zavisnosti faktora korekcije brzine o Reynoldsovu broju
70
6.3. Ilustracija sadraja Bernoullijeve jednadbe
v2
p
+
+
= onst.
z
2g
pg
geometrijsa
visina =geodetsa
visina brzine
visina tlaa
linija
(6.6)
piezometria visina =
hidraulia gradijentna linija
visina uupne energije = energetsa linija
Visina ukupne energije ostaje konstantna du strujnice.

Za strujanje u cijevima sadraj Bernoullijeve jednadbe se prikazuje za strujnicu koja
prolazi simetralom cijevi, tako da simetrala oznauje geodetsku liniju (GL). Hidrauliku
gradijentnu liniju (HGL) se dobije oduzimanjem visine brzine od energetske linije (EL).
Primjeri ilustracije sadraja Bernoullijeve jednadbe u stacionarnom neviskoznom
strujanju:
2
v
2g
v
2g
E.L.
H.G.L.
p1
rg
1
p2
rg
2
z1
G.L.
z2
z=0
Promjer cijevi je konstantan, pa je

prema
jednadbi
preraspodjele izmeu visine brzine i
kontinuiteta
konstantna i brzina.
Visina z je konstantna, pa dolazi do
visine tlaka.
Dolazi do preraspodjele visine tlaka i
Iz
jednadbe
kontinuiteta
geodetske visine, a promjena tlaka je
Q = vA = konst., slijedi da e u
ista kao u fluidu u mirovanju.
presjeku manje povrine A biti vea
Smjer strujanja neodreen (slika je
brzina, a iz Bernouulijeve jednadbe je
ista za oba smjera struajnja).
jasno da e pri veoj brzini biti nii
Poloaj z = 0 se odabire proizvoljno.
tlak.
Energetska
linija
hidraulika
Minimalna vrijednost tlaka je dakle u
71
gradijentna linija se mogu definirati ili
najuem presjeku, a ne moe biti
s apsolutnim tlakom ili s pretlakom
manja od tlaka zasienja (tlaka kod
(ako
kojeg fluid pri zadanoj temperaturi
je
definirana
apsolutnim
poinje isparavati).
tlakom, tada visina tlaka ne moe biti

negativna, tj. HGL ne moe biti ispod
GL, kao ni EL).
Minimalnim tlakom je definirana i

maksimalna brzina strujanja, odnosno
maksimalni protok Q.
pa
pa
pa
pa
Geodetska visina izlaznog kraja cijevi
Skraivanjem prikljune cijevi, dolazi
je previsoka, pa nema strujanja fluida.
do strujanja fluida, a visina mlaza
Bernoullijeva jednadba se svodi na
jednaka je visini razine fluida u
osnovnu
velikom
jednadbu
hidrostatike
spremniku.
(za
sluaj
viskoznog strujanja, ta bi visina bila
(princip spojenih posuda).
neto
manja
zbog
pretvorbe
mehanike energije u unutranju).
EL
GL=
sredina
mlaza
Mlaz:
72
=
p p=
konst.
a
Dolazi do preraspodjele kinetike energije i potencijalne energije. Bernoullijeva

jednadba je istog oblika kao i zakon mehanike energije za materijalnu toku u
konst . , jer nakon dijeljenja s mg, slijedi

mehanici mv 2 / 2 + mgz =
v2
+z=
konst .
2g
73
6.4. Pojave i principi rada nekih ureaja koji se mogu objasniti

Bernoullijevom jednadbom
6.4.1.
Kavitacija
Slika 6.8 Kavitacija u cijevi sa suenjem
Poveanjem protoka uz istu ukupnu energiju strujanja dolazi do smanjenja tlaka u

najuem presjeku (na slici je prikazan pomak HGL kada se protok povea od Q na Q1)
Kada se tlak u najuem presjeku snizi na vrijednost tlaka isparavanja pojavljuju se
mjehurii pare (kavitacija), ime se smanjuje popreni presjek te dolazi do zaguivanja
strujanja. Protok pri kojem se pojavljuje kavitacija je maksimalno mogui protok za
zadanu visinu energije.
Mjehurii pare bivaju noeni u podruje vieg tlaka, gdje implodiraju (ponovo se
pretvaraju u kapljevitu fazu). Pojava kavitacije je popraena vibracijama i bukom, a pri
imploziji mjehuria pare u blizini stijenke dolazi i do njena oteenja.
74
6.4.2.
Ejektor
Slika 6.9 Princip rada ejektora
Strujanje primarnog fluida protokom Q1 u suenom presjeku izaziva smanjenje tlaka,

koje ima za posljedicu usisavanje sekundarnog fluida, protokom Q2, tako da je na izlazu
iz ejektora protok Q1+Q2.
Ovaj se princip koristi npr. u ureajima za bojanje, u kojima se u struju zraka uvlai
boja.
6.4.3.
Istjecanje iz velikog spremnika
Slika 6.10 Istjecanje iz velikog spremnika
Slika prikazuje zamiljenu strujnicu unutar spremnika. Ako se pretpostavi veliki

spremnik, brzina fluida na slobodnoj povrini unutar spremnika e biti vrlo mala. Brzina
se poveava pribliavanjem ulazu u cijev. Za potrebe crtanja hidraulike gradijentne
linije e se pretpostaviti da je u svakoj toki spremnika brzina jednaka nuli, pa e visina
ukupne energija u spremniku biti jednaka piezometrikoj visini (koja je za sluaj
mirovanja jednaka u svim tokama spremnika).
75
Prema tome Bernoullijevu jednadbu moe se postavljati od bilo koje toke u

spremniku, a obino se bira toka na slobodnoj povrini. Bernoullijeva jednadba
postavljena od toke 0 na slobodnoj povrini do toke 1 na izlazu iz cijevi glasi
pa
v2
p
+H =
+ a ili v = 2 gH
pp
g
2g
g
(6.7)
iz koje je jasno da se potencijalna energija fluida u spremniku pretvorila u kinetiku

energiju mlaza na izlazu iz cjevovoda, to prikazuje i slika. (Iz mehanike je poznato da
bi kuglica u slobodnom padu putena iz stanja mirovanja na putu H postigla brzinu
v = 2 gH ).
76
6.4.4.
Gubitak utjecanja u veliki spremnik

pa
1
g
H=h1-h2
pa
h1
Q
3
h2
Slika 6.11 Gubitak utjecanja u veliki spremnik
U prethodnom primjeru je mlaz fluida istjecao u atmosferu, pa je u njemu vladao

atmosferski tlak, a ovdje mlaz istjee u mirujui fluid u velikom spremniku, a
eksperimenti pokazuju da e u mlazu vladati tlak definiran jednadbom hidrostatike
p4 = pa + p gh2
(6.8)
Bernoullijeva jednadba postavljena du strujnice izmeu toaka 1 i 4 (gdje je z4=0)

glasi
v2
pa
v2
pa
h
h
=
H
ili
uz
:
H=
+ h1 =
+
+ h2
1
2
2g
g
g
pp
2g
(6.9)
p4 / p g
Ponovo je jasno da e brzina biti funkcija razlike visina u spremnicima. Ako se za desni
spremnik usvoji model mirujueg fluida onda e energija desnog spremnika biti jednaka
piezometrikoj visini i bit e manja od energije lijevog spremnika. Dakle, u cijevi e
prema Bernoullijevoj jednadbi visina ukupne energije biti jednaka energiji lijevog
spremnika, a ulaskom u desni spremnik energetska linija skokovito opada za visinu H,
odnosno za visinu brzine, te se govori o gubitku utjecanja (ili istjecanja) u veliki
spremnik.
Bernoullijeva jednadba se formalno postavlja od slobodne povrine lijevog spremnika
do slobodne povrine desnog spremnika, s tim da se pri ulasku u spremnik obrauna
gubitak visine ukupne energije koji je jednak visini brzine. Tako bi Bernoullijeva
jednadba izmeu toaka 1 i 2, prema prethodno slici, (uz z2=0), glasila:
77
pa
p
v2
+H = a +
pp
g
g
2g
energija u toi 1
energija
u toi 2
(6.10)
gubita
E.L.
v =H
2g
pa
rg
pa
rg
H.G.L.
Slika 6.12 Energetska linija za strujanje izmeu dva velika spremnika
Gornja slika prikazuje energetsku liniju (EL) za strujanje izmeu dva velika spremnika.
Oduzimanjem visine brzine od EL dobije se HGL. Prema prije reenom pretpostavlja se
da su brzine u spremnicima jednake nuli, te se HGL skokovito mijenja pri ulazu u cijev,
u kojoj je brzina za sluaj konstantnog promjera cijevi konstantna.
6.4.5.
Sifon
1
h
pa
d=konst
0
r
H
2
pa
Slika 6.13 Princip rada sifona
Strujanje kroz sifon e se ostvariti ako je cijev u poetnom trenutku bila ispunjena
fluidom ili je potrebno stvoriti podtlak na izlaznom kraju cijevi (toka 2) tako da se
fluid podigne preko toke 1.
78
Iz Bernoullijeve jednadbe od 0 do 2 je
H=
v2
ili v = 2 gH
2g
(6.11)
se moe zakljuiti da se putanjem izlaznog kraja cijevi poveava brzina istjecanja.

Iz Bernoullijeve jednadbe od 1 i 2
p
p1
v2
v2
H +h+
+
=
+ a ili p1 = pa - p g ( H + h)
2g
pp
g
2g
g
(6.12)
se moe zakljuiti da se sputanjem izlaznog kraja ili podizanjem toke 1 smanjuje tlak
p1, koji mora biti vei od tlaka zasienja pv da ne bi nastupila kavitacija, ijom bi se
pojavom strujanje prekinulo.
6.4.6.
Maksimalna visina usisavanja pumpe
pumpa
1
h
pa
Slika 6.14 Maksimalna visina usisavanja pumpe
Da bi se ukljuivanjem pumpe uspostavilo strujanje, usisna cijev mora biti ispunjena

fluidom.
Da bi se izbjegla pojava kavitacije tlak u toki 1 mora biti vii od tlaka zasienja. Iz
Bernoullijeve jednadbe od 0 do 1 je
pa
p
v2
= h+ 1 + 1
2g
pp
g
g
Uz pretpostavku da su visine
(6.13)
p1
v2
+ 1
pg
2g
zanemarive, teorijski maksimalna visina
usisavanja je jednaka visini atmosferskog tlaka, a stvarno je to i manje.
79
6.4.7.
Korekcije brzine i protoka pri istjecanju kroz otvore

0
A0
1
A
pa
Slika 6.15 Suenje mlaza pri istjecanju kroz otvor
Strujnica ne moe biti slomljena crta, jer bi u toki loma radijus zakrivljenosti strujnice
bio jednak nuli, te bi derivacija tlaka okomito na strujnicu bila beskonana, to ne bi
bilo fizikalno.
Zbog toga pri istjecanju fluida kroz otvor povrine A0 s otrim rubom dolazi do suenja
mlaza. Slika prikazuje presjek 1 u kojemu su strujnice paralelne, a tlak konstantan. U
tom presjeku se mjeri povrina A poprenog presjeka mlaza.
Faktor kontrakcije mlaza je Cc = A / A0 .
Realni fluidi su viskozni te e se dio mehanike energije na putu od toke 0 do toke 1
uslijed djelovanja viskoznih sila pretvoriti u unutranju energiju, to znai da e
mehanika energija (odnosno brzina) za sluaj realnog fluida biti manja. To se uzima u
obzir iskustvenim faktorom korekcije brzine Cv (koji se odreuje eksperimentalno)
prema formuli v = Cv vid = Cv 2 gH . Jasno je da je faktor brzine uvijek manji od jedan.
Protok Q fluida kroz otvor e biti jednak umnoku stvarne brzine i stvarne povrine
mlaza:
Q = vA = CvCc vid A0 = CdQid , gdje je Cd = CvCc faktor korekcije protoka (esto se
Cd
Qid
oznauje i s CQ )
80

Tablica 6.1 Primjeri faktora korekcije brzine i faktora kontrakcije mlaza za neke tipine sluajeve
Tanka stijenka-otri rub: Cc = 0,62 Cv =
Lijepo zaobljeni rub: Cc = 1 Cv = 0,98
0,98
Ispust: Cc = 1 Cv = 0,82
Ispust: Cc = 1 Cv = 0,74
81
6.4.8.
Vrijeme pranjenja posude

A(z)
pa
g
v0=-
t=t0
dz
dt
t=t1
A0 Cd
H0
H1
pa
1
v
Slika 6.16 Vrijeme pranjenja spremnika
Pretpostavke:
Posuda je otvorena prema atmosferi.
Visina z se mjeri od presjeka mlaza u kojem su strujnice paralelne (vena

contracta).
Povrina poprenog presjeka posude A(z), je puno vea od povrine A0 otvora na

dnu (kvazistacionarno strujanje vid = 2 gz ).
Vrijeme t potrebno da se razina fluida spusti s visine z = H 0 na z = H1
t1 - t0 = t = -
82
1
Cd A0 2 g
H1
H0
A( z )
z
dz
(6.14)
7. DIMENZIJSKA ANALIZA
Dimenzijska analiza i teorija slinosti predstavljaju znanstveni temelj eksperimentalnom
istraivanju sloenih fizikalnih pojava kako u mehanici fluida, tako i u ostalim
podrujima fizike. Primjenom dimenzijske analize minimizira se potrebni broj mjerenja
za istraivanje neke pojave, a olakavaju se prikaz i tumaenje rezultata mjerenja.
Teorija slinosti daje podlogu za primjenu modelskih istraivanja i primjenu analogija u
fizici.
Osnovna jednadba metrologije
Sadraj fizikalne veliine izraava se produktom mjernog broja i mjerne jedinice
[ ] .
= [ ]
(7.1)
Npr. ubrzanje a = 4 m/s 2

Skup osnovnih i izvedenih fizikalnih jedinica
Dimenzija [ ] odnosno jedinica [ ]SI svake fizikalne veliine u mehanici fluida se
moe prikazati produktom potencija osnovnih dimenzija odnosno jedinica u obliku
=
[ ] M a Lb T c d
[ ]SI = kg a mbsc K d
(7.2)
U donjoj tablici su pobrojane osnovne fizikalne veliine (ije su dimenzije osnovne) u

mehanici fluida.
Tablica 7.1 Osnovne fizikalne veliine u mehanici fluida
Veliina
duljina
Oznaka
L
Dimenzija
L
Jedinica u SI sustavu
m
vrijeme
masa
kg
temperatura
83
7. Dimenzijska analiza
Eksponenti a, b, c i d su tipini za fizikalnu veliinu . Nisu uvijek potrebne sve etiri

osnovne dimenzije. Tako se dimenzije svih fizikalnih veliina u kinematici fluida mogu
opisati s dvije dimenzije: duljine i vremena. U dinamici nestlaivog strujanja fluida gdje
temperatura fluida ne igra ulogu dovoljne su tri dimenzije: duljine, vremena i mase, a
tek u dinamici stlaivog strujanja taj skup se proiruje dimenzijom temperature.
Tablica 7.2 Neke izvedene fizikalne veliine u mehanici fluida
Oznaka
Dimenzija
Jedinica u SI
sustavu
A, S
L2
m2
LT-1
m/s
D, d
sila
MLT-2
ubrzanje Zemljine sile tee
LT-2
m/s2
volumenski modul elastinosti
ML-1T-2
Pa
maseni protok
MT-1
kg/s
moment sile
ML2T-2
Nm
snaga
ML2T-3
tlak
ML-1T-2
Pa
volumenski protok
L3T-1
m3/s
potencijal masene sile
L2T-2
m2/s2
specifina unutranja energija
L2T-2
J/kg
volumen fluida
L3
m3
brzina strujanja fluida
LT-1
m/s
rad sile
ML2T-2
geodetska visina
gustoa fluida
ML-3
kg/m3
kinematika viskoznost
L2T-1
m2/s
dinamika viskoznost
ML-1T-1
Pas
brzina vrtnje
T-1
rad/s
koeficijent otpora trenja
naprezanje
ML-1T-2
N/m2
Fizikalna veliina
povrina poprenog presjeka
brzina zvuka
promjer
84
Fizikalna veliina
kut
Oznaka
Dimenzija
Jedinica u SI
sustavu
rad
Dimenzijski nezavisan skup

Treba naglasiti da je izbor skupa osnovnih fizikalnih veliina u principu proizvoljan, te
se moe koristiti bilo koji skup od etiri dimenzijski nezavisne fizikalne veliine.
Dimenzijska nezavisnost osnovnog skupa fizikalnih veliina podrazumijeva da se
dimenzija niti jedne od fizikalnih veliina izabranog skupa ne moe prikazati
dimenzijama preostalih fizikalnih veliina u tom skupu, to je sadrano u teoremu o
dimenzijski nezavisnom skupu koji glasi:
Ako
samo
trivijalno
rjeenje
a=
a=
= a=
0,
k
1
2
ini
produkt
potencija
1a 2a ka bezdimenzijskim, onda je skup k fizikalnih veliina 1 , 2 , , k

1
dimenzijski nezavisan pri emu je k m , gdje je m broj osnovnih dimenzija (mjernih

jedinica) u skupu.
Primjeri:
1. Sila F, masa m i ubrzanje a su dimenzijski zavisne veliine, jer su vezane drugim
Newtonovim zakonom F = ma .
2. Skup od k = 3 veliine: brzina v, ubrzanje a i kutna brzina ije su dimenzije
opisane s m = 2 osnovne dimenzije, duljine i vremena, zbog k > m su dimenzijski
zavisne.
3. Ispitati dimenzijsku nezavisnost skupa veliina gustoa , brzina v i duljina L.
Broj fizikalnih veliina u ovom skupu je k = 3, a broj osnovnih dimenzija je m = 3.
Dimenzijska nezavisnost se, prema teoremu o dimenzijski nezavisnom skupu,
ispituje tako da se trae vrijednosti eksponenata a, b i c koje produkt potencija
fizikalnih veliina u skupu ine bezdimenzijskim, tj.
[ ] [v ] [ L ] = M 0 L0T 0
a
Ako se dimenzije , v, L izraze pomou M, L, T, gornja jednadba prelazi u oblik:

ML-3 LT -1 [ L ] = M 0 L0 T 0
a
85
Izjednaavanjem eksponenata nad istim bazama lijeve i desne strane gornje

jednadbe, slijedi sustav linearnih algebarskih jednadbi
M:
L:
T:
a
-3a
+b
-b
=0
=0
=0
+c
kojeg je rjeenje trivijalno (a = b = c = 0),

to znai da je skup veliina , v, L dimenzijski nezavisan.
4. Ispitati dimenzijsku nezavisnost skupa veliina tlak p, smino naprezanje i brzina
v.
Broj fizikalnih veliina u ovom skupu je k = 3, a broj osnovnih dimenzija je m = 3.
Dimenzijska nezavisnost se, prema teoremu o dimenzijski nezavisnom skupu,
ispituje tako da se trae vrijednosti eksponenata a, b i c koje produkt potencija
fizikalnih veliina u skupu ine bezdimenzijskim, tj.
[ p ] [t ] [v]
a
= M 0 L0 T 0
Nakon izraavanja dimenzija pomou M, L, T dobije se
ML-1T -2 ML-1T -2 LT -1 = M 0 L0 T 0
M a L- a T -2 a M b L-b T -2b Lc T - c = M 0 L0 T 0
M a+b L- a -b+c T -2 a -2b -c = M 0 L0 T 0
M:
L:
T:
+b
+c
++
a
b
2a
2b
c
+++
a
=0
=0
=0
Iz prve jednadbe je a = b to uvrteno u drugu jednadbu daje c = 0 . Ako se

rezultat prve dvije jednadbe uvrsti u treu dobije se 0 = 0. Dakle, rjeenje ovog
sustava je
a = b i c = 0
Postoji dakle beskonaan broj rjeenja koja zadovoljavaju jednadbu a = b , pri
emu b moe biti bilo koji broj, pa je prema teoremu o dimenzijski nezavisnom
skupu, skup p, i v dimenzijski zavisan.
86
Pi-teorem (Buckinghamov teorem)

Dimenzijska homogenost jednadbi predstavlja princip prema kojem svi lanovi
jednadbe koja opisuje neki fizikalni zakon imaju istu dimenziju.
Kljuno znaenje u dimenzijskoj analizi ima Pi-teorem (Buckinghamov teorem) koji
glasi:
Svaki fizikalni zakon izmeu n fizikalnih veliina izraen dimenzijski homogenom
jednadbom 1 = g (2 , 3 , , n ) , moe se izraziti kao funkcija n k bezdimenzijskih
varijabli ( parametara) u obliku 1 = ( 2 , 3 , , n k ) , gdje je k maksimalni broj
dimenzijski nezavisnih veliina iz skupa 1 , 2 , 3 , , n .
Primjer:
Promjena puta s pri pravocrtnom gibanju tijela po pravcu konstantnim ubrzanjem a, ija
je poetna brzina v0, s vremenom t dana je jednadbom
1
s = v0t + at 2
2
To je fizikalni zakon izmeu n = 4 fizikalne veliine ( s, v0 , a i t ) u ijim se

dimenzijama pojavljuje samo m = 2 osnovne dimenzije, put i vrijeme. Maksimalni broj
dimenzijski nezavisnih veliina je k = m = 2 (npr. veliine v0 i t su dimenzijski
nezavisne), pa se zakon moe prikazati pomou n k = 2 bezdimenzijska parametra.
Dijeljenjem gornje jednadbe s v0t dobije se
s
1 at
= 1+
v0t
2 v0
odnosno
1 = 1 +
1
2 ,
2
gdje su
1 =
s
v0t
2 =
at
.
v0
Primjenom Pi-teorema se smanjuje broj varijabli u pojavi, ime se smanjuje potrebni

broj mjerenja i olakava analiza rezultata.
Pi-teorem se openito realizira kroz sljedee korake:
1. Pretpostavlja se opis fizikalne pojave skupom n fizikalnih veliina
87
1 = g (2 , 3 , , n )
te se sastavi tablica s njihovim simbolima i dimenzijama ili mjernim jedinicama,
iz koje se odredi broj osnovnih dimenzija m.

2. Odreuje se skup k dimenzijski nezavisnih veliina prema teoremu o dimenzijski
nezavisnom skupu. Bira se skup od m veliina i pokuava se dokazati
dimenzijska nezavisnost. Ako se pronae takav skup, onda je k = m. Ako se ne
moe dokazati dimenzijska nezavisnost za bilo koji skup od m veliina, onda se
bira skup od m 1 veliine i kad se dokae njihova dimenzijska nezavisnost
onda je k = m 1.
3. Od svake fizikalne veliine izvan skupa k dimenzijski nezavisnih veliina
formira se po jedan bezdimenzijski parametar.
Ukupno se formira n k parametara u obliku
i = i 1a1 2a2 ... kak ,
i = 1, n k
Na taj nain se skup od n fizikalnih veliina zamjenjuje skupom od n k

bezdimenzijskih parametara, a fizikalna pojava se moe opisati s
1 = ( 2 , 3 , , n k ) .
Pri tome vrijede sljedea pravila:
a) Ako je n k 0:
ne moe se formirati niti jedan parametar, to ukazuje da je skup od n
utjecajnih veliina nepotpun. Ukoliko je neka od utjecajnih fizikalnih veliina
isputena iz polaznog skupa, rezultati eksperimentalnih mjerenja nee leati na
krivulji nego e biti rasuti po dijagramu.
b) Ako je n k = 1:
moe se formirati samo jedan parametar, pa se problem svodi na 1 = konst.
Vrijednost nepoznate konstante se ne moe odrediti dimenzijskom analizom, ali
ju je principijelno mogue odrediti samo jednim eksperimentalnim mjerenjem.
c) Ako je n k = 2:
mogu se formirati dva parametra, pa se problem svodi na 1 = ( 2 ) .
88
Nepoznata funkcija izmeu dvaju parametara se moe odrediti nizom

eksperimentalnih mjerenja.
d) Bezdimenzijska veliina (npr. kut) ve je sama po sebi parametar i ne moe
biti ukljuena u skup dimenzijski nezavisnih fizikalnih veliina.
e) Moe postojati vie mogunosti izbora skupa dimenzijski nezavisnih veliina,
pri emu se mogu dobiti razliiti oblici parametara, ali njihov ukupni broj
mora biti uvijek isti. Veliine iji se meusobni utjecaj eli promatrati se trebaju
pojavljivati samo u jednom parametru pa ih ne treba stavljati u skup
dimenzijski nezavisnih veliina.
f) Drugaiji oblik parametra se moe dobiti potenciranjem ili mnoenjem
proizvoljnom konstantom ili mnoenjem potencijom drugog parametra. Ovim
se postupcima ne moe promijeniti ukupni broj parametara.
Primjer: Treba istraiti zavisnost sile otpora R od dinamike viskoznosti fluida
hidrauliki glatke kugle promjera D koja se giba u horizontalnoj ravnini stalnom
brzinom v kroz fluid gustoe .
Pretpostavlja se, dakle, da je sila otpora definirana nekom funkcijom
R = g ( , , v, D )
meu n = 5 fizikalnih veliina.

Prvi korak je formiranje tablice s dimenzijama svih fizikalnih veliina u pojavi.
Veliina
Dimenzija
MLT-2
ML-1T-1
ML-3
LT-1
L
Iz tablice je vidljivo da se od osnovnih dimenzija pojavljuju M, L, T, dakle m = 3.
U drugom koraku se pretpostavlja da postoji skup od m =3 dimenzijski nezavisnih
veliina, iju nezavisnost treba dokazati nakon odabira.
Ako se trai zavisnost sile otpora R od dinamike viskoznosti , onda se R i nee
ukljuiti u dimenzijski nezavisan skup, te za dimenzijski nezavisan skup ostaju veliine
, v, D ija je dimenzijska nezavisnost ve dokazana u prethodnom primjeru (gdje je

umjesto D uzeto L), te se zakljuuje da je k = 3.
89
U treem koraku formira se n k = 2 bezdimenzijska parametra s preostale dvije

veliine izvan skupa dimenzijski nezavisnih veliina.
Prvi parametar se formira sa silom R u obliku
1 = R a vb D c
ili pomou dimenzija
M 0 L0 T 0 = MLT -2 ML-3 LT -1 [ L ]
a
Nakon izjednaavanja eksponenata nad istim bazama na lijevoj i desnoj strani gornje
jednadbe slijedi sustav tri linearne algebarske jednadbe
=
M:
0
=
L:
0
T:
0=
+a
1
1
-2
-3a
+b
+c
-b
kojeg je rjeenje a = 1, b = 2, c = 2, to uvrteno u definicijsku jednadbu za

parametar 1 = R a v b D c daje
1 =
R
v2 D2
Nakon preureenja je
CD
=
1
R
=
1 1 2 D 2
v
2 4 2
4
Drugi parametar se definira s dinamikom viskoznosti u obliku
2 = a vb D c
iz kojeg slijedi sustav tri linearne algebarske jednadbe:
M:
0
=
L:
0
=
T:
0=
1
1
-1
+a
-3a
+b
-b
+c
Rjeenje kojega je a = -1, b = -1, c = -1, to uvrteno u definicijsku jednadbu
2 = a vb D c daje
2 =
vD
od kojeg se moe dobiti Reynoldsov broj kao njegova reciprona vrijednost
90
Re
=
( 2 =
)
1
1
vD
=
2
Prema tome, funkcija R = g ( , , v, D ) meu n = 5 fizikalnih veliina, prevodi se u

funkciju meu j = n k = 2 parametra oblika
vD
1 2 D 2
v

2
4

=
CD ( Re=
) ili R
Jednom odreena bezdimenzijska funkcija ( Re ) moe posluiti za odreivanje sile

otpora R pri gibanju kugle bilo kojeg promjera, bilo kojom brzinom u bilo kojem fluidu.
Ako bi se raspolagalo samo jednim mjerenjem CD1 = ( Re1 ) , ono bi jo uvijek moglo
posluiti za odreivanje sile R u velikom broju situacija kojima je zajednika vrijednost
Reynoldsova broja Re1 iz koje slijedi jedna te ista vrijednost koeficijenta sile CD1, dakle
padaju u istu toku prostora bezdimenzijskih varijabli. Openito za pojave koje su
opisane istim fizikalnim jednadbama i koje su karakterizirane istom tokom u prostoru
bezdimenzijskih varijabli kae se da su fizikalno sline. Tako bi se npr. iz sljedeih
1, 03 103 Pas, D = 300 mm,

podataka mjerenih u vodi: = 999,8 kg/m3, =
v = 0,142
=
CD
m/s,
R = 0,3
N,
mogao
izraunati
koeficijent
otpora
vD
R
Re = 4,135 104 . Iz tih se
=
0, 421 , pri Reynoldsovom broju=
2
1 2D
v
2
4
podataka moe izraunati sila na kuglu promjera D1 = 50 mm, koja se giba u ulju
=
v1
gustoe 1 = 820 kg/m3, viskoznosti 1 = 0, 08 Pas, brzinom
R1
kojoj e sila otpora=
biti
Rem1
= 80,7 m/s pri
1 D1
D 2
1
=
1 v12 1 CD 2207 N .
2
4
Bezdimenzijski parametri u mehanici fluida se mogu svrstati u nezavisne parametre

ili kriterije slinosti koji potjeu od nezavisnih veliina u pojavi, te zavisne parametre
koji potjeu od rezultata. Tako na primjer sila otpora u prethodnom primjeru zavisi od
veliina s kojima se formira Reynoldsov broj kao nezavisni parametar, a sila otpora se
prikazuje pomou bezdimenzijskog koeficijenta sile, koji je zavisni parametar. Sljedee
91
tablice daju pregled najeih nezavisnih i zavisnih bezdimenzijskih parametara u

nestlaivom strujanju fluida.
Tablica 7.3 Nezavisni bezdimenzijski parametri (kriteriji slinosti)
Naziv
Oznaka
Reynoldsov broj
Re, Rn
Froudeov broj
Fr , Fn
Strouhalov broj
Sh
Definicija
rvL rvD 4rQ
,
,
m
p Dm
m
v2
v
,
gL gL
L wD
,
v
vt
p0
Eulerov broj
Eu
1
2
pv 2
Tablica 7.4 Neki zavisni bezdimenzijski parametri
Naziv
Oznaka
C p , C f , Ct
Koeficijent tlaka, trenja
Definicija
p - p
1
2
Koeficijent
sile
uzgona)
CF , CD , CL
CM
rv A
rv A
2
rv 2
FD
,
2
tw
rv 2
FL
1
2
rv 2 A
Koeficijent momenta
Faktor trenja za strujanje u

cijevima
pv 2
(otpora,
rv 2 AL
p f
1
2
pv 2
L
D
h f
v2 L
2g D
Doprinos dimenzijske analize je u smanjenju broja varijabli kojima je opisana neka

pojava, a ona ne moe dati odgovor o funkciji koja povezuje bezdimenzijske parametre.
U pojedinim sluajevima se razmiljanjem moe doi do nekih zakljuaka o nepoznatoj
funkciji, koja povezuje bezdimenzijske parametre. Tako bi se u prethodnom primjeru
moglo pretpostaviti, da su pri gibanju kugle malom brzinom v (tonije pri niskim
vrijednostima Reynoldsova broja Re 1 ), inercijske sile zanemarive u odnosu na
92
viskozne sile, pa u tom sluaju sila otpora nee zavisiti od gustoe fluida (koja je
predstavnik mase, odnosno inercijskih sila). Uzimajui u obzir da je sila otpora pri
mirovanju kugle jednaka nuli, zakljuuje se da zavisnost koeficijenta otpora o
Reynoldsovu
broju
mora
biti
oblika
CD =
konst
,
Re
odnosno
sila
otpora
je
R = konst vDk . Ovo je potvreno eksperimentima i vrijedi ne samo za kuglu nego za
optjecanje bilo kojeg tijela (vrijednost konstante ovisi o obliku tijela), a donja tablica
daje neke primjere.
Tablica 7.5 Koeficijenti otpora tijela pri malim vrijednostima Reynoldsova broja
Re = VD /
A = D 2 / 4
CD = R / ( V 2 A / 2 )
Objekt
Kruni disk okomit na smjer strujanja
V
20,4/Re
Kruni disk paralelan sa smjerom strujanja

V
13,6/Re
D
Kugla
V
24/Re
Polukugla
V
22,2/Re
93
Re
Slika 7.1 Zavisnost koeficijenta otpora kugle u irem rasponu Reynoldsova broja
Gornja slika prikazuje u logaritamskom mjerilu zavisnost koeficijenta otpora kugle u

irem rasponu Reynoldsova broja. Uoava se podruje Reynoldsova broja u kojem je
koeficijent otpora priblino konstantan, i podruje u kojem dolazi do pada koeficijenta
otpora zbog promjene slike strujanja (pomicanja toke odvajanja prema stranjem dijelu
kugle, to e se objasniti u MF II).
Tijela drugaijeg oblika imaju sline funkcionalne zavisnosti koeficijenta otpora o
Reynoldsovu broju. Slijedea slika prikazuje dijagram koeficijenta otpora za razliite
profile (od ravne ploe do krunog cilindra) i to pri viim vrijednostima Reynoldsova
broja, koje se u praksi ee pojavljuju. U svim sluajevima se moe uoiti podruje
konstantne vrijednosti koeficijenta otpora, a to je profil tanji to je podruje pomaknuto
prema viim vrijednostima Reynoldsova broja.
94
Ravna ploa okomita na strujanje

Krug
CD
Elipsa
Aeroprofil
Ravna ploa u smjeru strujanja

Re
Re
Slika 7.2 Zavisnost koeficijenta otpora razliitih profila pri viim vrijednostima Reynoldsova broja
a)
b)
Slika 7.3 Zavisnost sile uzgona i sile otpora aeroprofila o napadnom kutu: a) za profil NACA 2412 i
NACA 0012; b) za profil NACA 23015
Oba se dijagrama mogu prikazati na jednoj slici s kutom a kao parametrom, kao to
prikazuje sljedea slika za podruje kuta a do 8. Optimalna toka je ona u kojoj je
odnos sile uzgona prema sili otpora maksimalan (crtkani pravac s najveim nagibom
koji tangira krivulju).
95
Slika 7.4 Zavisnost sile uzgona od sile otpora s napadnim kutom kao parametrom
96
8. PRIMJENA OSNOVNIH ZAKONA DINAMIKE FLUIDA

NA STRUJANJE U HIDRAULIKIM STROJEVIMA
8.1. Osnovni zakoni dinamike fluida u koordinatnom sustavu koji se giba

pravocrtno konstantnom brzinom
Koordinatni sustav koji se giba konstantnom brzinom u (konstantnom po veliini i

smjeru) je inercijski koordinatni sustav. Promatra iz apsolutno mirujueg koordinatnog
sustava mjeri apsolutnu brzinu v , a promatra koji se giba zajedno s koordinatnim

sustavom mjeri relativnu brzinu w , pri emu vrijedi v= u + w . Svi zakoni mehanike
fluida u koordinatnom sustavu koji se giba konstantnom brzinom su istog oblika kao i
za apsolutno mirujui koordinatni sustav uz uvjet da se umjesto apsolutne brzine uzme
relativna brzina.
8.2. Sila mlaza na pominu lopaticu
y
z=konst.
pa
b
x
nepomina
mlaznica
u
pomina lopatica
Slika 8.1 Pomina lopatica na koju nastrujava mlaz fluida
Lopatica se giba konstantnom brzinom u, a fluid u mlazu povrine A poprenog presjeka

struji brzinom v. Za promatraa iz koordinatnog sustava Oxy koji se giba zajedno s
lopaticom, fluid nailazi na lopaticu relativnom brzinom w= v u (sve su brzine
horizontalne pa vrijedi algebarski zbroj).
w1
y
Sa
pa
w
A
A1
b
Sw
Slika 8.2 Pomina lopatica u relativnom koordinatnom sustavu
97
8. Primjena osnovnih zakona dinamike fluida na strujanje u hidraulikim strojevima
Gornja slika prikazuje kontrolni volumen koji obuhvaa fluid koji je u dodiru s
lopaticom, s ucrtanim relativnim brzinama. Kontrolna povrina se sastoji od ulaznog
dijela A, izlaznog A1, ruba mlaza Sa, te povrine Sw na kojoj se ostvaruje sila dodira
mlaza i lopatice.
Bernoullijeva jednadba od ulaznog do izlaznog presjeka uz pretpostavku da je lopatica
prikazana u horizontalnoj ravnini glasi
pa w2
p
w2
+
+z= a + 1 +z
g 2g
g 2g
(8.1)
iz koje je jasno da vrijedi w1 = w

Jednadba kontinuiteta glasi Q=
wA
= w1 A1 iz koje je jasno da je A1 = A . Treba
rel
naglasiti da je Qrel relativni protok kojim fluid struji preko lopatice i da je taj manji od
apsolutnog protoka Q = vA kojim fluid izlazi iz mlaznice, jer se razmak izmeu
mlaznice i lopatice stalno poveava, te se dio apsolutnog protoka troi na popunjavanje
mlaza u prostoru izmeu mlaznice i lopatice.
I
A
I
Sa
pa
b
x
V
Sw
Slika 8.3 Sile na pominu lopaticu u relativnom koordinatnom sustavu
Sila fluida na lopaticu definirana je jednadbom koliine gibanja. Veliine impulsnih

funkcija na ulaznom i izlaznom presjeku su jednake, tj. vrijedi =
I rr
=
w2 A
Qrel w ,
dok je na povrini Sa impulsna funkcija jednaka nuli. Sila fluida na lopaticu je jednaka
vektorskom zbroju impulsnih funkcija.
Komponenta sile u smjeru osi x definirana je izrazom:
Fx =
I I cos =
r w2 A (1 cos ) =
r wQrel (1 cos )
(8.2)
Kad bi to bila jedina sila na lopaticu u smjeru osi x, lopatica bi se po II. Newtonovom
zakonu ubrzavala, to je protivno pretpostavci da se lopatica giba konstantnom brzinom
u. Dakle zakljuuje se da za odravanje konstantne brzine na lopaticu mora izvana
98
djelovati sila Fx koja e ju koiti (uravnoteiti silu fluida na lopaticu). Tim koenjem
se dobiva rad (lopatica djeluje poput turbine), a snaga tog koenja je definirana izrazom
PT = Fx u = r uwQrel (1 cos )
(8.3)
a) = 180
b) = 0
Slika 8.4 Oblici pominih lopatica koji daju a) maksimalnu i b) minimalnu snagu
Jasno je da e za = 180 (vidi Slika 8.4 a) izraz u jednadbi (8.3) 1 cos =

2 imati
maksimalnu vrijednost pa e i snaga biti maksimalna, a za = 0 (vidi Slika 8.4 b) biti
1 cos =
0 i snaga biti minimalna (fluid je neviskozan pa nema sile u x smjeru, tj.
snaga je jednaka nuli).

Pad visine energije definiran je izrazom
hT
=
PT
uw
=
(1 cos )
g
r gQrel
(8.4)
w
v1=u+w
b
u
PT
Slika 8.5 Pomina lopatica u apsolutnom koordinatnom sustavu
Do istog se rezultata moglo doi promatranjem problema iz apsolutnog koordinatnog

sustava. Gornja slika prikazuje kontrolni volumen u apsolutnom koordinatnom sustavu,
te trokut brzina na izlazu kojim se definira apsolutna brzina v1 .

Budui da se kroz kontrolnu povrinu izmjenjuje snaga s okolinom (odvodi se snaga PT
), snaga na izlazu e biti manja od snage na ulazu za odvedenu snagu, tj. prema
Bernoullijevoj jednadbi (uzimajui u obzir da su tlak i visina konstantni) vrijedi
v12
v2
=
hT
2g 2g
(8.5)
99
a budui da vrijedi

v12 = v1 v1 = w w + 2 w u + u u = w2 + 2 wu cos + u 2
i
v= u + w
(8.7)
to uvrteno u Bernoullijevu jednadbu daje

uw
=
hT
(1 cos )
g
100
(8.6)
(8.8)
8.3. Bernoullijeva jednadba za rotirajuu strujnu cijev

Prilikom izvoenja Bernoullijeve jednadbe za rotirajuu strujnu cijev pretpostavlja se
da se koordinatni sustav rotira oko vertikalne osi konstantnom kutnom brzinom i vrijede
svi uvjeti jednodimenzijskog strujanja. Pretpostavlja se stacionarno, nestlaivo strujanje
neviskoznog fluida bez izmjene topline. Ove pretpostavke ne smanjuju bitno
primjenjivost jednadbe na veinu realnih problema. Odreeni broj sluajeva koji ne
zadovoljavaju ove pretpostavke tretiraju se kao posebni sluajevi i za njih se izvode
posebne jednadbe.
Fizikalni zakoni su univerzalni i vrijede bez obzira kako se postavi koordinatni sustav.
Dakle zakon ouvanja energije (brzina promjene energije materijalnoga volumena
jednaka je snazi vanjskih sila i brzini dovoenja topline) vrijedi generalno za bilo kako
postavljeni koordinatni sustav. Naravno ako koordinatni sustav miruje daleko u svemiru
nee biti nikakvih masenih sila (gravitacije), ako miruje na povrini zemlje masena sila
e biti gravitacija, a za ovaj sluaj kada imamo koordinatni sustav koji rotira oko
vertikalne osi konstantnom kutnom brzinom na povrini zemlje, osim gravitacije kao
masene sile, bit e prisutna centrifugalna i Koriolisova masena sila. Brzinu strujanja u
sustavu koji rotira oznaavamo s w , a u apsolutnom mirujuem sustavu s v .
A2
y
x
A1
dV=Ads
A
Sw
Slika 8.6 Strujna cijevi u koordinatnom sustavu koji rotira konstantnom kutnom brzinom
Matematiki zapis spomenutih pretpostavki:

1. Fluid je nestlaiv = konst.
2. Fluid je neviskozan = 0 , = pn
101
3. Nema promjene unutranje energije u = konst.
4. Nema izmjene topline q = 0

5. Strujanje je stacionarno
=0
t
d ddddd
D
D
w2
rrrs
e
d
V
=
u
+
d
V
=
f
wdV + S wdS S q ndS (8.9)

Dt VM
Dt VM
2
VM
M
M
snaga masenih
sila na VM
snaga vanjskih
povrinskih
sila na VM
brzina dovoenja
topline na VM
d
D
D
w2
2 ddddddd
rrrwws
udV +
dV=
g +
rer + 2
w wdV + wdS q ndS
Dt VM
Dt VM 2
Koriolisova
VM
SM
M
gravitacija centrifugalna sila
sila
0=
snaga vanjsih
0
povrinsih
sila na VM
(8.10)
Poetna pretpostavka je da je strujanje neviskozno, nestlaivo i bez izmjene topline to
znai da nema mehanizma koji mijenja unutranju energiju, pa lan brzine promjene
unutranje energije moemo zanemariti. Isto tako i snagu Koriolisovih sila moemo

zanemariti jer je izraz 2w w w prema definiciji mjeovitog produkta jednak nuli.
Prema poetnim pretpostavkama zanemarujemo posljednji lan jednadbe koji opisuje
izmijenjenu toplinu.
U lanu jednadbe koji predstavlja snagu vanjskih povrinskih sila ostaje samo snaga
sila tlaka zato to zanemarujemo snagu viskoznih sila ( = 0 ).
Integracijom jednadbe ouvanja energije, po kontrolnom volumenu prema slici, dobije
se
d
d 1
1
2
2 ddddddd
2
d
d
+
=
rrrrw
w
V
w
w
n
S
gk
(
)
2
KP 2
KV wdV + KV rer wdV + KP ( pn ) wdS (8.11)
dt KV
((((
(
((((
((
(((
(((( ((((
2
rQ
s ds =0
1
rQ
2
2
2
w2 w1
r Qg ( z2 z1 )
1
rQ
2
(ww
)
2 2
2 r2
2 2
1 r1
Q ( p2 p1 )
gdje su v1 i v2 prosjene brzine na presjecima A1 i A2 , a Q protok kroz cijev.

lan jednadbe koji predstavlja vremensku promjene kinetike energije se zanemaruje
jer je strujanje stacionarno.
102
Primjenom zakona ouvanja energije za jednodimenzijsko strujanje u rotirajuoj

cjevici izvodi se Bernoullijeva jednadba za rotirajuu strujnu cijev
2 2
w2 ww
w2 2 r 2

r
+ p +=
+ p + gz Q
gz Q
rrrr
2
2
2
1
snaga na izlazu iz cijevi
(8.12)
snaga na ulazu u cijev
koja, uz definiciju obodne brzine u = r ima oblik

w22 - u22
p
w2 - u12
p
+ 2 + z2 = 1
+ 1 + z1
2g
pp
g
2g
g
(8.13)
103
8.4. Eulerova jednadba za turbostrojeve

Promatra iz koordinatnog sustava koji rotira zajedno s rotorom mjeri relativnu brzinu

w koja je tangencijalna na lopatice. Obodna brzina u = u r je na ulazu u rotor po
veliini jednaka u1 = u R1 , a na izlazu u2 = u R2 i okomita je na radijus. Apsolutna

brzina v je zbroj obodne i relativne brzine v = u + w , to se prikazuje trokutom brzina.
Kut b je kut lopatice, a oznauje kut izmeu vektora relativne brzine w (tangenta na
lopaticu) i negativne obodne brzine -u . Sljedee slika prikazuje primjer trokuta brzina,
na kojem je oznaen i kut a definiran kao kut izmeu obodne i apsolutne brzine.
Slika 8.7 Trokut brzina
Iz prikazanog trokuta brzina jasno je da vrijede sljedee relacije

v 2 = u 2 + w2 - 2uw cos b
(8.14)
vo = u - w cos b
(8.15)
vn = w sin b
(8.16)
Apsolutna brzina se moe rastaviti u radijalni i obodni smjer, gdje je radijalna

komponenta okomita na ulazni i izlazni presjek, pa se oznauje s vn , a obodna s vq .

Ako se jedinini vektori u radijalnom i obodnom smjeru oznae s er i eq (neka uvijek
e.
gleda u smjeru obodne brzine) tada vrijedi v = vn er + vqq
Bernoullijeva jednadba du strujnice od ulaza do izlaza iz pumpe kae da e se
energija na izlazu poveati za visinu dobave pumpe, tj. vrijedi
v22
p
v2
p
+ 2 + z2 = 1 + 1 + z1 + hP
2 g pp
2g
g
g
104
(8.17)
Ako se u Bernoullijevoj jednadbi apsolutne brzine prikau preko obodne i relativne

brzine ( v 2 = u 2 + w2 - 2uw cos b ), te od nje oduzme Bernoullijeva jednadba za
rotirajuu strujnu cijev
w22 - u22
p
w2 - u12
p
+ 2 + z2 = 1
+ 1 + z1
2g
2g
g
g
pp
(8.18)
Izvodi se Eulerova jednadba za turbostrojeve

h=
p
1
1
u2 ( u2 w2 cos 2 ) u1 ( u1 w1 cos 1 )=
( u2v 2 u1v 1 )
g
g
(8.19)
8.5. Rotirajua cjevica
Slika 8.8 Rotirajua cjevica (poljeva trave)
Osnovna Eulerova jednadba za turbostrojeve i Bernoullijeva jednadba za rotirajuu

strujnicu se mogu primijeniti i na strujanje u rotirajuoj cjevici. Naravno i dalje vrijede
pretpostavke o neviskoznom nestlaivom strujanju, uz dodatnu pretpostavku da je
promjer cjevice mali u odnosu na njenu duljinu. Svinuta cjevica moe raditi poput
primitivne pumpe, koja podie fluid na visinu H (slika lijevo) ili poput turbine, koja
105
pretvara raspoloivu visinu H u mehaniki rad (slika desno). Ako se cjevici snaga niti
dovodi niti odvodi govori se o slobodnorotirajuoj cijevi (ako se zanemare uinci trenja
to bi bio sluaj poljevaa trave). Jasno je da za sluaj pumpe cjevica prije poetka
rotacije mora biti ispunjena fluidom, inae se strujanje ne bi uspostavilo.
106

Tabela 8.1 Primjeri reima rada svinute rotirajue cjevice
Primjer pumpnog reima rada
Primjer turbinskog reima rada
w=konst.
pa
g
2
D
pa
1
w
w
b=90
Bernoullijeva jednadba za rotirajuu
Bernoullijeva jednadba za rotirajuu
strujnicu:
strujnicu:
u
2
2
w (w R )
H=
2g
u
+
2
2
w (w R )
=
0 H+
2g
2
Iz trokuta brzina je: v= u= R
Iz trokuta brzina je: v = u w cos
(brzina v je uvijek pozitivna tj. gleda u
smjeru brzine u pa e moment i snaga biti
(ako je brzina v pozitivna radi se o
pozitivni, odnosno radi se o pumpi).
ako je jednaka nuli o slobodnorotirajuoj
pumpi, ako je negativna radi se o turbini, a
cijevi)
Jednadba kontinuiteta:
D 2
=
Q w= konst.
4
(8.20)
Visina dobave pumpe (kod turbine e se dobiti negativna visina dobave)

hP =
uv
g
(8.21)
Snaga koja se predaje fluidu (za turbinu negativno)
107
PP = gQhP
(8.22)
Moment sile kojom cjevica djeluje na fluid

MP =
108
PP
(8.23)
8.6. Primitivna teorija propelera
Slika 8.9 Vjetroturbina
Ova se teorija temelji na idealiziranoj slici strujanja uz pretpostavku neviskoznog

strujanja fluida i definira samo okvirne odnose meu integralnim veliinama
karakteristinim za propeler, pa se ovom teorijom propeleri ne mogu projektirati.
Analizirat e se sluaj avionskog propelera koji se giba konstantnom brzinom v u
mirujuem zraku. Iz koordinatnog sustava vezanog na propeler izgledat e kao da fluid
nailazi na propeler brzinom v . Sljedea slika shematski prikazuje propeler i odabrani
kontrolni volumen.
109
a)
b)
Slika 8.10 Propeler: a) Shematski prikaz idealiziranog polja strujanja; b) Odabrani kontrolni
volumen s impulsnim funkcijama
Povrina A1 kroz koju fluid ulazi u kontrolni volumen je dovoljno daleko ispred
propelera, tako da je profil brzine jednolik, a u tom presjeku vlada neporemeeni tlak
p . Neposredno ispred i neposredno iza propelera (presjeci A2 i A3 ) povrine su

A=
AP , a prema jednadbi kontinuiteta i brzine su jednake v=
v=
vP , a
jednake A=
2
3
2
3
zbog snage koju propeler predaje fluidu tlak p3 iza propelera e biti vei od tlaka p2
ispred propelera. Dovoljno daleko iza propelera tlak e se smanjiti na vrijednost
v + v . U izlaznom
neporemeenog tlaka p , a brzina e narasti na vrijednost v=
4
presjeku A4 pretpostavlja se jednoliki profil brzine. Preostali dio kontrolne povrine
ini strujna povrina kroz koju nema protoka i na kojoj se pretpostavlja neporemeeni
tlak p .
Prema jednadbi kontinuiteta protok Q kroz propeler je
=
Q v=
A1 vP A
=
v4 =
A4
P
( v + v ) A4
F
Komponenta sile fluida na propeler u pravcu gibanja propelera je =
(8.24)
( p3 p2 ) AP
djeluje suprotno od vektora brzine v . Prema jednadbi koliine gibanja, ta je sila

jednaka zbroju impulsnih funkcija na ulaznoj i izlaznoj povrini, gdje se impulsne
=
I 2 =
v42 A4 Qv4 i
funkcije raunaju s pretlakom u odnosu na tlak p , te vrijedi:
110
=
I1 =
v2 A1 Qv , dok je impulsna funkcija po platu kontrolnog volumena jednaka
nuli (vidjeti sliku gore desno). Sila F je dakle po veliini jednaka
F=
Q ( v4 v )
( p3 p2 ) AP =
(8.25)
Bernoullijeve jednadbe izmeu presjeka 1 i 2, odnosno presjeka 3 i 4 glase

p +
1 2
1 2
v =+
p2
vP i
2
2
p3 +
1 2
1
vP =
p + v42
2
2
(8.26)
ijom kombinacijom se dobije

p3 =
p2
1
( v42 v2 )
2
(8.27)
to uvrteno u izraz za silu F daje relaciju

v=
P
v + v4
v
= v +
2
2
(8.28)
Snaga P koju propeler predaje fluidu je definirana Bernoullijevom jednadbom izmeu

presjeka 1 i 4 izmeu kojih je propeler, te vrijedi
v42 v2
P
=
+
2 g 2 g gQ
(8.29)
odakle je
P
=
1
v2 ) QvP v
Q ( v42 =
2
(8.30)
Korisna snaga propelera je ona snaga koja se troi na potisak aviona, a definirana je
izrazom
Pk =Fv = Q ( v4 v ) v = Qv v
(8.31)
a faktor korisnosti propelera
2v
Pk Q ( v4 v ) v v
1
=
= =
=
P 1 Q v2 v2
vP 2v + v 1 + v
(
4
)
2
2v
(8.32)
Primjer: Avion leti brzinom v = 320 km/h kroz mirujui zrak gustoe = 1, 22 kg/m3,
pri emu kroz njegova dva propelera promjera D = 800 mm protjee Q = 100 m3/s
zraka. Odredite teorijski faktor korisnosti propelera, potisnu silu, skok tlaka kroz
propeler i snagu potrebnu za pogon propelera.
111
Rjeenje: Brzina aviona je v = 88,9 m/s, a brzina zraka kroz propeler kroz koji je
protok Q / 2
Q
4
2 99,5 m/s
=
vP =
2
D
Teorijski faktor korisnosti propelera je
v
= 0,894
vP
a brzina v4 iza propelera je
v4 = 2vP v = 110,1 m/s

Potisna sila od oba propelera je
F= Q ( v4 v=
) 2,58 kN
A skok tlaka kroz propeler
p3 p2=
2= 2,57 kPa
Dp
4
2
Snaga koju propeler predaje fluidu je

P
=
1
v2 ) 256,8 kW
Q ( v42 =
2
8.7. Centrifugalni stroj
112
Slika 8.11 Primjeri centrifugalnih pumpi
Slika 8.12 Rotor centrifugalne pumpe
Pretpostavke:
1. Rotor se okree konstantnom kutnom brzinom w .
2. Strujanje izmeu lopatica je u radijalno-cirkularnom smjeru (visina lopatice na
ulazu je b1 , a na izlazu iz rotora b2 ).
113
3. Kontrolni volumen obuhvaa prostor izmeu lopatica. Kontrolna povrina se

sastoji od ulaznog dijela veliine S1 = 2 R1pb1 , izlaznog dijela veliine
S 2 = 2 R2pb2 te plata, kroz kojeg nema protoka.

4. Na rotoru se pretpostavlja beskonano puno beskonano tankih lopatica, to
znai da e se oblik strujnica gledano iz koordinatnog sustava koji rotira zajedno
s rotorom poklapati s oblikom lopatica, a da e strujanje fluida biti punim
presjekom.
5. Strujanje je neviskozno i nestlaivo
6. Utjecaj sile teine se zanemaruje
Promatra iz koordinatnog sustava koji rotira zajedno s rotorom mjeri relativnu brzinu

w koja je tangencijalna na lopatice. Obodna brzina u = u r je na ulazu u rotor po
veliini jednaka u1 = u R1 , a na izlazu u2 = u R2 i okomita je na radijus. Apsolutna

brzina v je zbroj obodne i relativne brzine v = u + w , to se prikazuje trokutom brzina.

Apsolutna brzina se moe rastaviti u radijalni i obodni smjer, gdje je radijalna
komponenta okomita na ulazni i izlazni presjek, pa se oznauje s vn , a obodna s vq .

Ako se jedinini vektori u radijalnom i obodnom smjeru oznae s er i eq (neka uvijek
e.
gleda u smjeru obodne brzine) tada vrijedi v = vn er + vqq
Iz prikazanih trokuta brzina (vidi Slika 8.12) i geometrijskih odnosa jasno je da vrijede
sljedee relacije
vo1 = u1 - w1 cos b1
(8.33)
vo 2 = u2 - w2 cos b2
(8.34)
vn1 = w1 sin b1
(8.35)
vn 2 = w2 sin b2
(8.36)
Jednadba kontinuiteta za kontrolni volumen kae da je protok kroz ulaznu i izlaznu

povrinu jednak
Q = 2 R1nn
b1vn1 = 2 R2 b2vn 2
(8.37)
Visina dobave pumpe je

hP =
114
PP
1
1
= ( u2 v 2 u1v 1 ) = u2 ( u2 w2 cos 2 ) u1 ( u1 w1 cos 1 )
gQ g
g
(8.38)
Iz te je jednadbe jasno da e visina dobave pumpe biti maksimalna pri vq1 = 0 (to
znai da je apsolutna brzina na ulazu u lopatice okomita na obodnu brzinu).
115
8.8. Pelton turbina
u=wR
v
A
Slika 8.13 Shematski prikaz i fotografija Pelton turbine
b
u
w=v-u
w
Slika 8.14 Shematski prikaz i fotografija lopatica Pelton turbine
Kada se usporedi sluaj lopatice Pelton turbine, koja se giba obodnom brzinom u = u R
s pominom lopaticom u prethodnom primjeru, jasno je da e trokut brzina na izlazu
mlaza s lopatice biti isti, pa e i izraz za pad visine energije biti isti. Meutim bitna je
razlika u tome to je razmak izmeu mirujue mlaznice i pokretnih lopatica stalno jedan
te isti, pa se apsolutni protok ne gubi na popunjavanje prostora izmeu mlaza i lopatica,
nego sav protok fluida prijee preko lopatica (pri emu mlaz moe biti u zahvatu s vie
lopatica), tako da je snaga turbine jednaka PT = r gQhT = rQuw(1- cos b ) . Uzimajui u
obzir da na Pelton turbinu moe djelovati vie mlazova (npr. n mlazova), te da je
w = v - u = v - u R , teorijski izraz za snagu Pelton turbine je
116
=
u (1 cos )
PT n u vA
v
Q
w
(8.39)
v
Maksimalna snaga PT max turbine je pri b = 180 i pri obodnoj brzini u = , pri emu je
2
PT max = n
1 3
rv A , to odgovara raspoloivoj snazi mlaza, tako da je teorijski faktor
2
korisnosti jednak jedinici. U tom bi sluaju apsolutna brzina mlaza na izlasku s lopatice
bila jednaka nuli, dakle sva snaga mlaza bi bila pretvorena u snagu turbine.
8.9. Aksijalni turbostroj

Nestlaivi fluid pri stalnom tlaku nastrujava na lopatice radnog kola turbine protokom
Q, prema slici. Turbina rotira stalnom kutnom brzinom .
Q
r
w=konst
Slika 8.15 Aksijalni turbostroj
Ako se pretpostavi da je visina lopatice b1 = b2 = b = R - r puno manja od srednjeg

polumjera ( R + r ) 2 , s dovoljnom tonou se strujanje moe smatrati ravninskim.
Tada se razmotani vijenac lopatica giba prosjenom translatornom brzinom u (vidi Slika
8.16) koja je definirana izrazom
u =
R+r
2
(8.40)
Zbog stalne brzine vrtnje i brzina u je stalna brzina, a koordinatni sustav vezan vrsto
za vijenac lopatica je inercijski. Pri neviskoznom strujanju, pretpostavka beskonano
mnogo beskonano tankih lopatica osigurava da sve strujnice u strujanju kroz prostor
117
izmeu lopatica imaju oblik lopatice, tj. relativna brzina strujanja fluida kroz lopaticu je
tangencijalna na lopaticu. Apsolutna brzina v je zbroj obodne brzine u i relativne

brzine w , v = u + w . Zbroj v = u + w geometrijski se predouje trokutom brzina.
w2
u
b1
b2
w1
.
v2
v1
Slika 8.16 Razvijeni vijenac lopatica s trokutima brzina
Gornja slika prikazuje trokut brzina na ulazu u vijenac lopatica (gdje relativna brzina w1
gleda u kontrolni volumen) i na izlazu iz vijenca (gdje relativna brzina w2 gleda od
kontrolnog volumena koji obuhvaa unutarnjost vijenca lopatica). Relativna brzina w1
na ulazu ini s obodnim smjerom kut 1, a na izlazu brzina w2 ini kut 2. Obodna
brzina u je jednaka na ulaznom i izlaznom presjeku kontrolnog volumena. Osnovni

zakoni u pominom koordinatnom sustavu vrsto vezanom za vijenac lopatica koji se
giba stalnom brzinom u imaju isti oblik kao i u nepominom koordinatnom sustavu s
jedinom razlikom da se umjesto apsolutne brzine koristi relativna brzina.
Zanemarujui promjenu geodetske visine od ulaza do izlaza iz vijenca lopatica, te uz
pretpostavku strujanja pri stalnom tlaku, iz Bernoullijeve jednadbe u relativnom
koordinatnom sustavu:
p1
w2
p2
w2
+ z1 + 1 =
+ z2 + 2
g
2g g
2g
(8.41)
w=
w (oprez!
uz p1 = p2 i z1 = z2 slijedi jednakost veliina relativnih brzina w=
1
2
brzine se razlikuju po smjeru).
Iz jednadbe kontinuiteta prema kojoj je je protok Q kroz izlaznu povrinu jednak
protoku Q kroz ulaznu povrinu
118
Q=2
R+r
R+r
nb1w1 sin b1 = 2
nb2 w2 sin b2
2
2
(8.42)
w=
w i b=
b=
b dobije:
se uz w=
1
2
1
2
b2 = b1
(8.43)
b1
b2
Slika 8.17 Impulsne funkcije kod aksijalnog turbostroja
Gornja slika prikazuje kontrolni volumen s ucrtanim impulsnim funkcijama I1 = Qw1 i
I 2 = Qw2 . U impulsnim funkcijama se ne pojavljuje tlak p jer je pretpostavljeno

strujanje pri konstantnom tlaku, te se sile tlaka meusobno ponitavaju. Mnoenjem
w u impulsnoj funkciji s ukupnim protokom Q impulsna funkcija je obraunata po

itavoj povrini. Aksijalna sila koja djeluje od ulazne prema izlaznoj povrini je
Fa = I1 sin 1 I 2 sin 2 = Qw ( sin 1 sin 2 )
(8.44)
Oito da je za 1 = 2 aksijalna sila jednaka nuli.

Sila F u obodnom smjeru u kojem se giba vijenac lopatica je
F = I1 cos 1 + I 2 cos 2 = Qw ( cos 1 + cos 2 )
(8.45)
Snaga P turbine je jednaka
P = F u = Qwu ( cos 1 + cos 2 )
(8.46)
Visina pada energije u turbini je

=
hT
P
uw
=
( cos 1 + cos 2 )
gQ g
(8.47)
Do istog se rezultata za snagu P turbine moe doi i primjenom Bernoullijeve jednadbe

iz nepominog koordinatnog sustava. Ako se zanemari promjena geodetske visine i
uzme u obzir da je strujanje pri konstantnom tlaku iz Bernoullijeve jednadbe slijedi da
119
je pad visine energije hT kroz vijenac lopatica jednak razlici kinetikih energija na
ulazu i izlazu iz vijenca, tj.
v12 v22
h=
T
2g 2g
(8.48)
Iz jednadbe (8.48) je oito da e pad visine energije u turbini biti maksimalan ako je
apsolutna brzina v2 na izlazu minimalna. Za zadani kut 2 i relativnu brzinu w2, brzina
v2 e biti minimalna, ako je okomita na brzinu u (vidi Slika 8.16).
Kvadrati apsolutnih brzina se mogu izraziti s pomou obodne brzine u i relativne brzine
w (vidi Slika 8.16) u obliku
v12 =
( w sin 1 ) + ( w cos 1 + u )
v22 =
( w sin 2 ) + ( w cos 2 u )
(8.49)
(8.50)
Uvrtavanjem jednadbi (8.49) i (8.50) u jednadbu (8.48) slijedi

=
hT
wu
( cos 1 + cos 2 )
g
(8.51)
to odgovara izrazu (8.47).

Do snage turbine se moglo doi i primjenom jednadbe momenta koliine gibanja, po
kojoj je moment M fluida na vijenac lopatica jednak zbroju momenata koliine gibanja
na ulaznoj i izlaznoj povrini. Uz pretpostavku da je polumjer r kola velik u odnosu na
visinu lopatica R-r, moment koliine gibanja na ulaznoj i izlaznoj povrini se moe
izraunati kao moment impulsne funkcije. Komponenta impulsne funkcije u obodnom
smjeru je I cos (vidi Slika 8.17), a srednji krak do osi vrtnje je ( R + r ) 2 . Moment
sile teine se zanemaruje, a s obzirom da je tlak na ulaznoj i izlaznoj povrini jednak,
jednadba za moment M sile fluida na lopaticu glasi
M=
R+r
R+r
R+r
I1 cos 1 +
I 2 cos 2 =
r Qw ( cos 1 + cos 2 )
2
2
2
(8.52)
Snaga P je
R+r
=
P = M wwr
Qw ( cos 1 + cos 2 ) = r Qwu ( cos 1 + cos 2 )
2
to je jednako izrazu (8.46).
120
(8.53)
121
9. HIDRAULIKI PRORAUN CJEVOVODA
Slika 9.1 Cjevovod u izgradnji
9.1. Osnovne jednadbe za hidrauliki proraun cjevovoda

Hidrauliki proraun cjevovoda se temelji na jednadbi kontinuiteta
Q = vA = konst.
(9.1)
i modificiranoj Bernoullijevoj jednadbi, koja za strujanje od presjeka 1 prema presjeku

2 cijevi glasi
p1
v2
p2
v2
+ 1 1 + z1 + hP hT =
+ 2 2 + z2 + hF
g
g
2g
2g
(9.2)
gdje je hP visina dobave pumpe, hT pad visine energije u turbini, a hF ukupna visina
gubitaka izmeu promatranih presjeka. Visina hF gubitaka mehanike energije
122
9. Hidrauliki proraun cjevovoda
(pretvorbe mehanike energije u unutranju) se dijeli na linijske gubitke hf i lokalne

gubitke hfm, tj. vrijedi
h=
hf + hfm
F
(9.3)
123
9.2. Modeliranje linijskih gubitaka

Linijski gubici hf se modeliraju s pomou izraza Darcy-Weisbacha koji glasi
D pf
L v2
8 LQ 2
=
hf
= = 2 5
g
D 2g
p Dg
(9.4)
gdje je faktor trenja koji je odreen eksperimentalno, a u opem je sluaju funkcija

Reynoldsova broja
=
Re
vD 4 Q
=
Re
=
ili
vD
=
4Q
D
(9.5)
i relativne visine k/D hrapavosti stijenke cijevi. U gornjim izrazima: L je duljina

cjevovoda; D je promjer cjevovoda; v je srednja brzina strujanja fluida; Q je protok; je
dinamika viskoznost fluida, a = / kinematika viskoznost.
Za strujanje u okruglim cijevima se uzima da je ono laminarno do Re=2300, a pri viim
Reynoldsovim brojevima se uzima da je turbulentno, iako je u podruju Reynoldsova
broja od 2300 do priblino 4000 faktor trenja vrlo nepredvidiv, te je pouzdanost
prorauna slaba. Za laminarno strujanje postoji analitiko rjeenje za faktor trenja
64
, za Re < 2300
Re
(9.6)
iz kojeg je jasno da faktor trenja u laminarnom strujanju ne zavisi od hrapavosti stijenke

cijevi. U podruju turbulentnog strujanja najtonijom se smatra formula Colebrooka
koja glasi
k 2 ,5119
=
0 ,86859 ln 0 , 2698 +
D Re
ll
(9.7)
Iz nje bi se faktor trenja odredio iterativnim postupkom, to je nepraktino, te se

preporua koristiti eksplicitnu formulu Swamee-Jain, koja je dovoljno tona, a
primjenjiva praktiki za itavo podruje Moodyjeva dijagrama uz Re>5000, a koja glasi
l=
1,325
k
5, 74
ln 3, 7 D + Re0 ,9
(9.8)
Ovaj izraz vrijedi i za hidrauliki glatke cijevi (k/D=0) i za podruje potpuno izraene
turbulencije ( Re ).
124
Zavisnost faktora trenja od Reynoldsova broja Re i relativne visine k/D hrapavosti

stijenke cijevi je prikazana grafiki Moodyjevim dijagramom, prema sljedeoj slici. Uz
dijagram su dane neke tipine visine hrapavosti stijenke.
125
Slika 9.2 Moodyjev dijagram
126
Treba imati na umu da prikazani model linijskih gubitaka vrijedi za strujanje ustaljenim
(izobraenim) profilom brzine, gdje je pad tlaka uslijed trenja linearno razmjeran duljini
cjevovoda. U odreenim dionicama cjevovoda, npr. ulazni dio cjevovoda prikljuen na
veliki spremnik, strujanje iza koljena, ventila, naglog proirenja i slino, strujanje nee
biti ustaljenim profilom. U realnim cjevovodima je duljina dionica u kojima je strujanje
ustaljenim profilom brzine obino puno vea od duljine dionica s neustaljenim profilom
te se prikazani model s dovoljnom tonou moe primijeniti na itavu duljinu
cjevovoda.
9.3. Modeliranje lokalnih gubitaka

Lokalni gubici strujanja nastaju pri strujanju kroz koljena, ventile, zasune, filtre, nagla
proirenja i slino. Gledajui lokalno u svim nabrojanim situacijama, strujanje je
trodimenzijsko, ali se pretpostavlja da su dimenzije prostora u kojem se to strujanje
dogaa zanemarivo male u odnosu na ukupnu duljinu cjevovoda pa se takav prostor
moe smatrati tokom cjevovodnog sustava, a nastali gubitak lokalnim ili mjesnim.
Jasno je da je gubitak mehanike energije vezan uz strujanje pa e i visina lokalnih
gubitaka biti razmjerna visini kinetike energije u obliku
v2
8Q 2
=
hfm K= K 2 4
2g
D g
(9.9)
gdje je K koeficijent lokalnog gubitka. Usporedbom Darcy-Weisbachove formule s

gornjim izrazom moe se rei da se i linijski gubici mogu izraziti koeficijentom gubitka
K = L D . U opem je sluaju koeficijent K funkcija Reynoldsova broja i relativne
visine hrapavosti stijenke. Kao to i faktor trenja pri visokim vrijednostima

Reynoldsova broja postaje konstantnim tako se i koeficijent lokalnog gubitka moe
smatrati konstantnim pri visokim vrijednostima Reynoldsova broja. Za sluaj da ulazna
i izlazna brzina nisu jednake uz koeficijent lokalnog gubitka mora tono stajati na koju
visinu kinetike energije se on odnosi, iako se najee koristi najvea visina kinetike
energije.
127
D1
v1
D2
v2
Slika 9.3 Naglo proirenje
Na gornjoj slici prikazano je naglo proirenje za koje se koeficijent lokalnog gubitka

moe dobiti teorijskim razmatranjima
D2
K= 1 12
D2
(9.10)
S obzirom da ulazna i izlazna brzina kod naglog proirenja nisu jednake potrebno je
definirati i izraz za visinu lokalnih gubitaka kako bi se znalo uz koju visinu kinetike
energije se gubici raunaju
hfm= K
v12
2g
(9.11)
Posebni sluaj naglog proirenja je utjecanje u veliki spremnik gdje se moe uzeti da je
D2 >> D1 te vrijedi da je K = 1, kao to je i prije pokazano. Sljedea tablica daje pregled

nekih tipinih lokalnih gubitaka.
Tablica 9.1 Tipini lokalni gubici i vrijednosti koeficijenta lokalnog gubitka
Lokalni gubitak
128
Koeficijent lokalnog gubitka K
Ulaz iz spremnika u cijev: otri rubovi

lijepo zaobljeni rubovi
0,50
0,04
Koljeno 90
0,20
0,70
- veliki radijus luka

- mali radijus luka
Kuglasti ventil: potpuno otvoren

1/3 zatvoren
0,05
5,50
Ventil s pladnjem potpuno otvoren
10,00
9.4. Veza meu faktorom brzine i koeficijentom lokalnog gubitka

Pri analizi istjecanja kroz otvore uveden je pojam faktora brzine Cv kojim se uzima u
obzir gubitak mehanike energije uslijed trenja. Isti se ti gubici mogu obuhvatiti
koeficijentom lokalnog gubitka K.
pa
h
pa
1
Slika 9.4 Istjecanje fluida kroz male otvore
Ranije je izveden izraz za brzinu istjecanja v = Cv 2 gh , a modificirana Bernoullijeva

jednadba od toke 0 to toke 1, prema gornjoj slici, uz postojanje lokalnih gubitaka
glasi
h=
v2
v2
+K
2g
2g
(9.12)
Usporedbom tih izraza slijedi veza izmeu koeficijenta brzine Cv i koeficijenta lokalnog
gubitka K, oblika
=
K
1
1
Cv2
(9.13)
Oito je da za Cv = 1 (strujanje bez gubitaka), slijedi K = 0.
9.5. Ekvivalentna duljina cjevovoda

Kod strujanja kroz cijev konstantnog promjera lokalni gubici se mogu zamijeniti
ekvivalentnom duljinom cjevovoda. Sljedea slika prikazuje energetsku liniju za
strujanje kroz cijev konstantnog promjera s ugraenim ventilom, koja ima skokoviti pad
visine energije na mjestu lokalnog gubitka.
129
E.L.
E.L.
Le
Lue
Slika 9.5 Ekvivalentna duljina cjevovoda
Na desnoj slici je lokalni gubitak ventila zamijenjen ekvivalentnom duljinom Le

cjevovoda, tj. cijev je fiktivno produljena da bi pad tlaka u oba sluaja bio isti. Jasno je
da vrijedi
K
v2
L v2
= e
D 2g
2g
(9.14)
iz ega je
Le = D
(9.15)
9.6. Hidrauliki proraun cjevovoda nekrunog poprenog presjeka

Opisani postupak za hidrauliki proraun cjevovoda krunog poprenog presjeka se
moe primijeniti i za proraun cjevovoda nekrunog poprenog presjeka. Proraun se
temelji na ekvivalentnom promjeru De, a vrijedi za sluaj turbulentnog strujanja fluida.
Ekvivalentni promjer je definiran kao
=
De 4=
RH 4
AT
O
(9.16)
gdje je AT povrina poprenog presjeka toka, a O oplakani opseg (duljina linije dodira
fluida i stijenke cijevi). Odnos AT O = RH se naziva hidraulikim radijusom. U
sljedeoj tablici su definirani ekvivalentni promjeri za tipine situacije strujanja fluida.
Tablica 9.2 Ekvivalentni promjeri za tipine situacije strujanja fluida
Sluaj strujanja
130
Ekvivalentni promjer
Strujanje punim pravokutnim presjekom

b
De =
2ab
a+b
De =
4ac
a + 2c
Strujanje u otvorenom pravokutnom kanalu
c
a
D=
D2 D1
e
Strujanje izmeu dvije koaksijalne cijevi
D2
Faktor trenja za ustaljeno strujanje kroz cijevi nekrunog presjeka se takoer oitava
iz Moodyjeva dijagrama ili rauna iz formule Swamee-Jaina s tim to su Reynoldsov
broj Re =
v De
i relativna visina hrapavosti k
De
definirani na temelju ekvivalentnog
promjera.
Srednja brzina v u svim izrazima se definira omjerom protoka i stvarne povrine
L v2
Q
poprenog presjeka toka v =
. Izraz za visinu linijskih gubitaka glasi hf =
De 2 g
AT
u kojem v ponovo oznauje stvarnu srednju brzinu strujanja fluida.
9.7. Ilustracija modificirane Bernoullijeve jednadbe

Oblik Bernoullijeve jednadbe u kojem su svi lanovi izraeni kao snaga po jedinici
teinskog protoka (ili energija po jedinici teine fluida), za sluaj stacionarnog strujanja
i = 1 , glasi
131
v2
v2
p
p
PF
PP
PT
+
+
z
+
+ z
+
=
2g
rr
g geometrijsa 2 g
g
rrr
gQ
gQ
gQ
1

(geodetsa)
visina
visina
hF
hP
hT
visina
inetice tlaa definira
GL
visina
visina
pad
(((
energije (
gubitaa dobave visine
piezometrica visina
pumpe energije
definira HGL
((((((
u turbini
Visina uupne energije =EL 2
(9.17)
Taj oblik je pogodan za grafiki prikaz Bernoullijeve jednadbe jer je svaki lan izraen
visinom stupca fluida. U svakom presjeku cijevi energija fluida je definirana zbrojem
visina kinetike energije i potencijalnih energija tlaka i poloaja. Jasno je da je za
strujanje vana razlika potencijalnih energija (to odgovara radu sile teine) od ulaza do
izlaza, to znai da se visina z moe mjeriti od proizvoljne horizontalne ravnine
(nazovimo ju referentnom ravninom). Slino vrijedi i za rad sile tlaka koji je jednak
razlici visina tlaka na ulazu i izlazu iz cijevi, pa se moe raunati ili s apsolutnim tlakom
ili s manometarskim tlakom (razlika e ostati ista). Geometrijska ili geodetska linija
(GL) prolazi simetralom cijevi, Hidraulika gradijentna linija (HGL) definira zbroj
geometrijske visine i visine tlaka, a ukupna energija se prikazuje Energijskom linijom
(EL), koja oznauje zbroj sva tri oblika energije. Prema Bernoullijevoj jednadbi
energija e, gledano u smjeru strujanja, opadati zbog gubitaka trenja (u cijevi
konstantnog poprenog presjeka ti su gubici linearno razmjerni duljini cijevi) i
prolaskom kroz turbinu (jer turbina oduzima energiju fluidu), a rast e prolaskom kroz
pumpu (jer pumpa dodaje energiju fluidu). Jasno je da u neviskoznom strujanju, bez
pumpe i turbine u cjevovodu, energija fluida ostaje konstantna, to znai da je
Energijska linija, horizontalni pravac. Donja slika prikazuje primjer tih linija za jedan
cjevovod s pumpom (P) i turbinom (T).
Pri kvalitativnom grafikom prikazivanju sadraja Bernoullijeve jednadbe najbolje se
drati sljedeeg redoslijeda:
1. Nacrtati cjevovod, a simetrala cjevovoda ini Geometrijsku liniju (GL). Nakon toga
se izabere referentna ravnina (z=0) od koje se mjeri visina. Ta se ravnina obino
bira da bude nia od najnie toke cjevovoda (tako da z bude pozitivno u svakoj
132
toki cjevovoda). Eventualno se referentnu ravninu moe odabrati tako da prolazi

najniom tokom cjevovoda.
2. Barem u jednoj toki izraunati ukupnu visinu energije (npr. u toki 1 i/ili toki 6).
Valja imati na umu da se ukupnu visinu energije moe definirati s apsolutnim
tlakom ili pretlakom. Ako se ona definira s apsolutnim tlakom, onda lan p / ( g )
ne moe biti negativan (tj. HGL ne moe presijecati GL), to nije sluaj kad se radi
s pretlakom.
3. Nakon toga se prvo crta EL. Kod kvalitativnog crtanja EL, poinje se od poznate
toke na EL (u kojoj moemo definirati ukupnu visinu energije). Ako se ide u
smjeru strujanja EL se sniava za visinu gubitaka i pad visine energije u turbini, a
poveava za visinu dobave pumpe, pri prolasku kroz pumpu. Ako se ide u
suprotnom smjeru od smjera strujanja fluida, tada EL raste za visinu gubitaka i pad
visine energije kroz turbinu, te pada za visinu dobave pumpe, kroz pumpu. Ako
imamo vie toaka s poznatom visinom energije, tada se crtanje kombinira malo od
jedne, malo od druge toke, tako da EL proe kroz sve toke sa zadanom visinom
energije.
4. Nakon to je definirana EL, crta se HGL tako da se u svakoj toki cijevi od EL
oduzme visina kinetike energije. Pri tome se vodi rauna da e u cijevi manjeg
promjera visina kinetike energije biti vea (jer je po jednadbi kontinuiteta, brzina
u takvoj cijevi vea). Slino vrijedi i za gubitke trenja, pri zadanom protoku, oni e
biti vei u cijevi manjeg promjera (ponovo zbog vee brzine, to e poslije biti
pokazano).
5. Kad se imaju definirane sve linije, u svakom se presjeku (npr. u presjeku A, prema
slici) moe oitati geometrijska visina, visina tlaka i visina brzine, ime se stjee
predodba o promjeni tih veliina du cjevovoda.
Primjer ilustracije modificirane Bernoullijeve jednadbe
133
pa
g
H
L
K1
K2
Slika 9.6 Primjer cjevovoda s pumpom
Modificirana Bernoullijeva jednadba
8Q 2
8Q 2
8Q 2
p1
p2
L 8Q 2
+ 1 4 2 + z1 + hP hT =
+ 2 4 2 + z2 +
+ K 4 2 (9.18)
2
g
g
D D 4pp
g
D g
D1 pp
g
D2 g
hf
h fm
koja se za sluaj postojanja pumpe u cjevovodu prema slici moe svesti na oblik
pa
pa
8Q 2
8Q 2
8Q 2
L 8Q 2
+ hP =
+H +
+
+
+
K
K
1
2
2
g
g
D D 4pppp
g
D4 2 g
D4 2 g D4 2 g
(9.19)
moe se grafiki ilustrirati crtanjem energetske linije, hidraulike gradijentne linije i

geodetske linije
H.G.L.
pa/ g
E.L.
pa/ g
H
H.G.L.
L
G.L.
K2
K1
D
Slika 9.7 Primjer ilustracije sadraja modificirane Bernoullijeve jednadbe
134
9.8. Postupci prorauna jednostavnih cjevovoda

Kategoriji hidrauliki jednostavnih cjevovoda pripadaju svi cjevovodi jednostavne
topoloke strukture (cjevovod moe biti po volji razgranat, ali cjevovod ne smije biti
zatvoren u prsten) kod kojih se problem prorauna svodi na postavljanje jedne
modificirane Bernoullijeve jednadbe, a koja se za sluaj postojanja pumpe u cjevovodu
moe svesti na oblik
p1
8Q 2
p2
8Q 2
L 8Q 2
8Q 2
K
+ 1 4 2 + z1 + hP =
+ 2 4 2 + z2 +
+
D 4 2 g (9.20)
2
D D 4pp
g
g
g
D1 pp
g
D2 g
hf
h fm
Ovom se izrazu pridodaje izraz za faktor trenja
l=
1,325
k
5, 74
ln 3, 7 D + Re0 ,9
(9.21)
i izraz za Reynoldsov broj

Re =
4Q
D
(9.22)
to ini osnovni sustav jednadbi za hidrauliki proraun jednostavnih cjevovoda. Iz

ovog sustava triju jednadbi mogu se izraunati tri nepoznanice. S obzirom da se radi o
sustavu nelinearnih jednadbi one e se u veini sluajeva rjeavati iterativnim
postupkom.
Ako je npr. poznata geometrija cjevovoda (kao na slici uz ilustraciju Bernoullijeve
jednadbe) i raspoloiva visina dobave hp, a potrebno je odrediti protok Q, jednadba
(9.20) ima oblik
pa
pa
8Q 2
8Q 2
8Q 2
L 8Q 2
+ hP =
+H +
+
+
+
K
K
1
2
2
g
g
D D 4pppp
g
D4 2 g
D4 2 g D4 2 g
(9.23)
odnosno protok Q se rauna iz izraza
g 2 D 5 ( hP H )
Q=
8 ( K1 D + L + K 2 D + D )
(9.24)
Sustav jednadbi (9.24), (9.21) i (9.22) se rjeava iterativnim postupkom koji zapoinje
pretpostavkom o faktoru trenja. Obino se pretpostavlja turbulentno strujanje u reimu
135
potpuno izraene hrapavosti (vrijednost faktora trenja se oita iz Moodyjeva dijagrama

ili izrauna iz formule Swamee-Jaina uz pretpostavku Re = ). S tom vrijednou se
ulazi u izraz (9.24) te se izraunava protok.
S tako izraunatim protokom Q se rauna Reynoldsov broj iz izraza (9.22), te se ponovo
rauna nova vrijednost faktora trenja iz izraza (9.21). Nakon toga se postupak
ponavlja. Iterativni postupak se smatra zavrenim kada se vrijednost protoka Q prestane
mijenjati u prve tri signifikantne znamenke, a najee su potrebne svega dvije ili tri
iteracije. Iterativni postupak se prikazuje kroz sljedeu tablicu, koja se popunjava redak
po redak.
Tablica 9.3 Iterativni postupak kod odreivanja protoka
Broj iteracije
Re
0
1
9.9. Energetske karakteristike pumpe

9.9.1.
Realna karakteristika pumpe
Slika 9.8 Trokut brzina na ulazu ili izlazu iz pumpe
Eulerova jednadba za pumpu

=
hP
136
1
( u2v 2 u1v 1 )
g
(9.25)
Iz ove jednadbe je jasno da e visina dobave pumpe biti maksimalna pri vq1 = 0 , to
znai da je apsolutna brzina na ulazu u lopatice okomita na obodnu brzinu. Tada je
hP =
u r cos
b
2
2
A2 sin b2
u (u - w2 cos b2 )
u2 vo 2
ur
= 2 2
= 2
g
g
g
(9.26)
Iz Eulerove jednadbe za hidraulike strojeve slijedi da je visina dobave pumpe linearno

zavisna od protoka. Ovaj izraz je izveden uz pretpostavku strujanja neviskoznog fluida i
beskonanog broja beskonano tankih lopatica i daje idealnu karakteristiku pumpe
prikazanu na donjoj slici. Realna karakteristika pumpe (debela puna linija) prikazuje
visinu dobave pumpe umanjenu za gubitke nastale zbog konanog broja konano tankih
lopatica, gubitke trenja i sudarne gubitke.
hp
Idealna karakteristika = 900

Idealna karakteristika < 900
Utjecaj
konanog
broja lopatica
Realna karakteristika
Utjecaj
viskoznog
trenja
Utjecaj
sudarnih
gubitaka
Q
Slika 9.9 Idealna i realna karakteristika pumpe
9.9.2.
Radna toka pumpe
U cjevovodnim sustavima visinom dobave pumpe se svladava razliku
piezometarskih visina krajnje i poetne toke i gubitke trenja, dok u zatvorenim

(cirkulacijskim) sustavima pumpa svladava samo gubitke trenja. Uz pretpostavku da su
gubici razmjerni kvadratu protoka, potreba za visinom dobave pumpe moe se openito
prikazati funkcijom h = h + rQ 2 to oznauje parabolu koja se naziva karakteristikom
cjevovoda.
Sljedea slika prikazuje primjer dijagrama na kojem su prikazane karakteristiku pumpe
h (puna linija) s ucrtanom karakteristikom cjevovoda hC (crta-toka linija) i faktorom
korisnosti pumpe (isprekidana linija). Visina dobave pumpe je maksimalna kod nultog
137
protoka, a maksimalni je protok pri nultoj visini dobave pumpe. Radna toka pumpe
definirana je presjekom karakteristike pumpe i karakteristike cjevovoda. Pumpu treba
izabrati tako da radna toka padne u podruje maksimalnog faktora korisnosti pumpe.
hp
karakteristika pumpe
Radna toka
faktor
korisnosti
karakteristika
cjevovoda
Q
Slika 9.10 Karakteristika pumpe i cjevovoda
9.9.3.
Karakteristike slinih pumpi
Karakteristika pumpe dana je izrazom
Q
cos b2
eP = ghP = w r2 w r2
A2 sin b2
(9.27)
ili poopeno
0
(e p , , D, Q ) =
(9.28)
primjenom dimenzijske analize izvode se bezdimenzijski parametri
ep
g hp
=
2 2
D 2 D2
Q
D3
(9.29)
Dakle svi hidrodinamiki slini strojevi opisani su jednom bezdimenzijskom krivuljom
= f ( ) odnosno
ep
g hp
Q
=
=
f
2
2
2
2
3
D D
D
(9.30)
Primjer: Ista pumpa radi na dva razliita broja okretaja

Ukoliko obje pumpe rade u istim reimima rada, oba bezdimenzijska parametra moraju
biti jednaka
g hp g hp
Q Q
1 =
1 2 odnosno
=
(9.31)
=
=
=
2
2 =
2 2
2
3
3
D 1 D 2
D 1 D 2
138
Uz D = konst. (promjer rotora D identian je za oba reima rada) izrazi prelaze u oblik
hp1
hp 2
12
2 2
Q1 1
=
Q2 2
hp1
hp 2
Q2
= 12
Q2
(9.32)
ili grafiki na dijagramu ispod lijevo
hp
karakteristika
pumpe 1
Krivulje slinosti
karakteristika
pumpe 2
Q
Slika 9.11 Slinost pumpi
9.9.4.
Karakteristike paralelno i serijski spojenih pumpi
esto se u praksi radi s paralelno ili serijski spojenim pumpama. U paralelnom radu
jednakih pumpi visina dobave je zajednika za sve pumpe, a ukupni protok je jednak
zbroju protoka kroz sve pumpe. U serijskom radu pumpi protok je kroz svaku pumpu
jednak, a ukupna visina dobave jednaka je zbroju visina dobava svih pumpi. Donja slika
prikazuje karakteristiku jedne pumpe (puna linija), te karakteristike serijskog rada
(isprekidana linija) i paralelnog rada (crta-toka linija) dviju takvih pumpi.
139

210
serijski rad
dviju pumpi
180
150
h, m
120
90
60
paralelni rad
dviju pumpi
jedna
pumpa
30
0
0
0.4
0.8
1.2
Q, m3/s
Slika 9.12 Serijski i paralelni rad pumpi
140
1.6

Fluidi Skripta

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fluidi Skripta

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sveuilite u Zagrebu

Fakultet strojarstva i brodogradnje

Mario avar, Zdravko Virag, Ivo Dijan

MANUALIA UNIVERSITATIS STUDIORUM ZAGRABIENSIS

Mario avar, Zdravko Virag, Ivo Dijan

Gradivo izneseno u ovim skriptama pokriva sadraj predavanja iz kolegija

Mario avar, Zdravko Virag, Ivo Dijan

Mehanika fluida predavanja

Masene sile ........................................................................................... 2

Povrinske sile ...................................................................................... 3

1.5. Viskoznost fluida ............................................................................................... 6

Mehanika fluida predavanja

4.1. Zakon ouvanja mase ....................................................................................... 41

Prandtl-Pitotova cijev ......................................................................... 67

6.2. Mjerenje protoka fluida pri strujanju kroz cijevi ............................................. 68

Istjecanje iz velikog spremnika ........................................................... 75

Gubitak utjecanja u veliki spremnik.................................................... 77

Maksimalna visina usisavanja pumpe................................................. 79

Korekcije brzine i protoka pri istjecanju kroz otvore ......................... 80

Vrijeme pranjenja posude.................................................................. 82

7. Dimenzijska analiza ................................................................................................. 83

Mehanika fluida predavanja

8. Primjena osnovnih zakona dinamike fluida na strujanje u hidraulikim

Realna karakteristika pumpe ............................................................ 136

Radna toka pumpe .......................................................................... 137

Karakteristike slinih pumpi ............................................................ 138

Karakteristike paralelno i serijski spojenih pumpi .......................... 139

Mehanika fluida predavanja

povrina; b) horizontalno uronjena povrina ................................................ 16

Mehanika fluida predavanja

Slika 5.1 Strujna cijev ..................................................................................................... 46

Mehanika fluida predavanja

Mehanika fluida predavanja

Slika 9.10 Karakteristika pumpe i cjevovoda ............................................................... 138

Mehanika fluida predavanja

Mehanika fluida predavanja

POPIS NAJVANIJIH OZNAKA

ubrzanje Zemljine sile tee

volumenski modul elastinosti

potencijal masene sile

specifina unutranja energija

brzina strujanja fluida

rad sile, energija

koeficijent otpora trenja

Mehanika fluida predavanja

Mehanika fluida predavanja

i gibanjima koje nastaju djelovanjem tih sila te

interakcijama izmeu vrstih tijela i fluida.

1.2. Osnovne dimenzije u mehanici fluida

1.3. Hipoteza kontinuuma

Mehanika fluida predavanja

Napomena: Uglate zagrade oznaavaju dimenziju fizikalne veliine.

1.4. Sile u fluidu

Mehanika fluida predavanja

Sila F na ukupni volumen V

Definirane su specifinom povrinskom silom ili vektorom naprezanja s ,

Mehanika fluida predavanja

Sila F na ukupnu povrinu S

(itaj vektor naprezanja na povrini orijentiranoj jedininim vektorom normale n jednak

je po veliini i suprotan po smjeru vektoru naprezanja na povrini orijentiranoj normalom

Stanje naprezanja u toki prostora jednoznano je definirano tenzorom naprezanja.

Mehanika fluida predavanja

Veza izmeu vektora i tenzora naprezanja: