HISIORIR

Pa

Fnn$un mH ul

stwowy lnstytut Wydawniczy . Warszawa

MARIA
ROSTWOROWSKA
Przetoyli
Patrycja Przdka-Giersz
Mifosz Giersz

Wprowadzenie i posowie
Mariusz Zi kowski
Biblioteka Jagiellotiska

ill

ilililrilillillillillllilil

il lil

Pa stwowy lnstytut Wydawniczy . Warszawa

HISTORIR
,
,
PRNSTUIR mH0ul
MARIA
ROSTWOROWSKA
Przeoyli
Patrycja Przd ka-Giersz
Miosz Giersz
Wprowadzenle i posfowie
Mariusz Zi kowski

5jh6

Podzikowania

Tytu oryginau

HISTORIA DEL TAHUANTINSUYU

Projckt graficzny serii

RYSZARD wIrocHowsrir
Opracowanie graficzne okadki i stron $tuowych

TERESA KAWISKA
Konsultacja naukowa

JAN SZEMISKI

Podczas mojej czterdziestoletniej pracy badawczej pomagao mi i do-

Redakcja

MAR IA DZIED ZIC-W Es oows KA

Redaktor

DANUTA

techniczny
LIPKA

.*ttff'.,

.*...'#(rog.L
vNW'll!'^-'"

Indeks

Gr^CBfiErrtlr

JACEK GRZYBOWSKI

@ Copyright by Maria Rostworowska

@ Copyright for the Polish translation by Patrycja Przdka-Giersz and Miosz Giersz,

Warszaua 200'7

@ Copyright for the Polish edition by Palistwowy Instut Wydawniczy,

Warszawa 2007

Ksigarnia internetowa

www.piw.pl

(l

Dystrybucja:
Platon sp. z o.o.
ul. Kolejowa 15117,ffi-2l5 Warszawa
tel.022 631 08 15
e-mail: platon@platon.com.pl

PRINTED IN POLAND
Pa stwowy InstSrtut Wydawniczy, Warszawa

ul. Foksal I7,00-372 Warszawa

e-mail: piw@piw.pl
www.piw.pl
Wydanie pierwsze
Skad i amanie: ARTPRESS, Inowrocaw

2007 r.

Druk i oprawa:
Drukarnia Poznariskie Zakady Graficzne S.A.

rsBN 978-83-06-03057-0

\' I\ \'r

dawao otuchy wiele os b, kt rym chciaabym z caego serca podzikowa.

Dzikuj Alejandro Diez Canseco, kt ry przekona mnie, ze mog
i powinnam prowadzi badania naukowe' oraz wpynna ksztat mojej
wasnej tosamoci,tak gboko zakorzenionej w kulturze andyjskiej.
Rautowi Porras Barrenechea, memu wielkiemu nauczycielowi, oraz
Johnowi Murra, peruwianiciez powoania, kt ry przekona mnie do
antropologicznego podejcia badawczego.
Felipe obando, za cierpliwo podczas wprowadzania mnie w wiat
paleogiafii, jak r wniez caemu personelowi Archivo General de la Na_
ci n, kt ry suymi cig i bezinteresown pomoc.
oddanej przyjaci ce,ptzedvczeniezmarej Josefinie Ramos de Cox,
zkt rrozpoczamsystematyczne prace terenolve w dolinie rzeki Chil_
l n, oraz innej bliskiej przyjaci ce, Rosalii Avalos, kt ra w cigu tych
wszystkich lat sfuya mi swoj pomoc.
Podczas kilkuletnich badari miaam okazj wsp racowa ztakimi
wspaniami ludmi, jak Pilar ortiz de Zevallos, Guillermo Cock, Lia
del Rio, z kt rymi do dzisiaj cz mnie przyjacielskie kontakty.
Dzikuj Anie Marii Soldi, z kt r spdziam wiele czasu podczas
wsp lnych podr y naukowych po Peru.
Jurgenowi Golte i Efrainowi Gonzalesowi, kt rzy wykazali duo zaintereowania podczas czytania i komentowania manuskryptu niniejszej
ksiki. Podzikowania kieruj r wnie do Julia Cotlera i wszystkich
przyjaci ibadaczy z Instytutu oraz caego personelu administracyjnego, a w szczeg lnociLucii Cano odpowiedzialnej za koordynacj !vydawnicz.

Na koniec chciaabym podzikowa Elbie Lujan za nadz t nad tekstem i wydaniem ksiki.

nymi dowiadczeniami), nie ma przeto powod w wtpi, jak to postuluje

w swym najbardziej radykalnym owiadczeniu R. T-Zuidema, w histo_
rycznoistnienia takich chobywadc w jak Huayna Capac,Topa Inca
Yup11quj czy Pachacuti Inca Yupanqui, a wic tybtr, ttoizy byli waciwymi budowniczymi Thhuantinsuyu.
Maria Rostworowska stara si dokona pewnej syntezy, polegajcej
na korzystaniu z osigni obydwu ryvlalizujcych ze'sob'szto, i rbt]
tem takiego podejcia jest prezentowanaHistoria pa stwaink w ita wanie.tw rcza umiejtnopogodzenia ze sob wyiluczajrych, zdawaoby si, postaw metodologi cznychstanowi o
m, e dzieo"to stao si, jak
wspominaem na wstpie, elementem kanonu dyscypliny. Atoli do-idnego kanonu nie nalezy'podchodzi w spos b czoouitny ibezkrytyczny:
klasyk to przede. wsrystkim kto,kto zmvsza do mylenia, jego tezy

punktem odniesienia, drogowskazem, niezbdnym nawet dlitego,'kto

niekoniecznie chce obra wskazywany kierunek. Tak te jest , tortq
paflstwa Ink w
re interpretacje czy wyjanienia autorki docze-- niekt
k{y .sie alternatyw
lub uzupenieri, wydao si przeto uzasadnione om wienie w Posowiu do niniejszego tomu kilku t;kich,wzbudzajcych polemik, zagadnie ' Jednake nawet w wczas, gdy wasna trajekioria^bada'wcza skania kogo-do nco innego kieruni<u refleksji" o dziejach
Thhuantinsulu, prace Marii Rostworowskiej, ze wzgldl na precyzyjn
analiz danych, rzetelnometodologiczn i oryginalnose konce|i,
zmuszaj jej ewentualnych oponent w do r wnig starannego przy gotowania kontrargumentacji.
si szczeg lnie zaszczycony faktem, e dane mi byo skreli
- ,9"j
wstpu do polskiego wydania jednego ze sztandarovrych dzi
|itt<1.s|ow
Marii Rostworowskiej. Satysfakcja tym wiksza, e tumaczenii na polski dokonaa drv-jka moic'h mo"dyc"h *'p p'u"o*.ikd;;g; Patrycja
P.rzdka i mgr Miosz Giersz,kt rzy, podobnie jak ja przed lity, zarazili
,,bakcYlem andyjskim". I to te jest w auzeJ mierze zasuga Marii
lg
Rostworowskiej.
Mam nadziej, e dzieo to zapocztkuje seri jej prac,
kt re bdzie
_
nam dane udostpni polskiemu crytelnikowi.
Mariusz Ziokowski

Przedmowa

W badaniach nad histori pa stwa Ink w rysuj si dwa podstawowe

problemy. Pierwszy znichjest cilemizany z andyjskim sposobem zapamitywania

przekarywania wydarzeti, natomiast drugi z kryteriami

interpr-etacji i zapisu informacji stosowanymi ptzez hiszpariskich kronikarzy okreukonkwisty. Znajduj swoje odbicie we wszystkich r dach

pisanych, powstach od pocztku XVI wieku. wpy* ch ograniczeri

na badania etnohistoryczne zobowizuje mnie do ponownego ich przeldzeniai zbadania.
Ana|iza r d pisanych to rzecz nieatwa, z uwagi na wiele sprzcznocii pomyek, kt re si w nich kryj. Ze wzgldu na brak wiarygodnych informacji ustalenie tradyryjnej chronologii wadc w Cuzco byo
zidaniem nienvykle trudnym. Czsto te same fak i epizody przypisywane byy ptzez kronikarzy dw m r znym wadcom. Rozstrzygnicie
podobnych dylemat w wymaga przeprowadzenia krytycznej analizy ptzebiegu wydarzeri historyc zny ch.
woto problemaki historii paristwa Ink w pitrzy si wiele pyta .
Czy w Andach istnia okrelony system utrwalania pamici zbiorowej,
kt r przeka Tywano z pokolenia na pokolenie? Chocia wiemy, e przedhiszpariskie kultury Peru nie zna pisma' fakt ten nie by przeszkod do
zachowywania i przekarywania pamici o czynach wasnych przodk w.
Wszyscy kronikarze zgodnie podaj, e ludnotubylcza znaa specjalne
pieni, w kt rych kazde ayllu* Iub panaca opowiaday o swoich dziejach
w pienrszej kolejnopodczas pewnych ceremonii w obecnoci wadcy
zhuin.Indianie
ci
nastpnie
grupy
hanan,
a
cirepreentanci
wznaczali osoby do sawienia bohaterskich cm w swoich przodk w. W ten
spos b zachowywaa si pami zbiorowa.
Innym sposobem przetrwania pamici o wadcach llb curaca oraz
o wanych wydarzeniach byo upamitnianie ich za pomoc malowide
* Na ko cu ksiki zamieszczono Sowniczek, w kt
rym czytelnik znajdzie wyja_
nienie wikszoci termin w wystpujcych w tekciekursyw (przyp.tum.).

13

ltft

irysunk w przedstawiajcych sceny historyczne. Zdaniem kronikarzy,

przedmioty te przechowywane byw specjalnym miejscu Tvanympoqucn cancha.| Jako dow d mona w tym miejscu prrytoczy znany z historii epizod, kiedy to wicekr l Toledo wysa Filipowi II cztery malowida
przedstawiaj ce ywo Ink w oraz list z Cuzco, z dat L marca 1571 roku,

C0r

SVf O,
ro-tl

!,

kt

rym donosi, e owe obrazy zostay sporzdzon e przez miejscowych

rzemielnik w, dodajc, e cho ,,malarze indiatisry nie posiadali takiej

fantazji jak arcihiszpaIiscy'', to mimo wszystko prace ich zasfuguj na
umieszczenie w jednym z kr lewskich paac w.2
Trzeci form przekaryw ania wasnej historii, j ak dysponowali Inkowie,by quipu
mae, r nokolorowe sznurki zaopatrzone w wzy vzywane do cel w-rachunkowych, jak r wnie zapamitywaniazdarzefihi-

storycznych.3
Istniao wic wiele metod sfucych przetrwaniu w pamici zbiorowej
wanych wydarzeIi: malunki, pieni,a nawet system mnemotechnicznego zapisu danych. Nieznajomo pisma nie stanowia przeszkody w gromadzeniu i przekazywaniu wasnej historii. Nie mona jednak pomin
pytania: d|aczego w relacjach inkaskich pojawia si tyle sprzecznoci, jeliIndianie dysponowali empirycznymi metodami, pozwalajcymi zachowa w pamici r ne zdarzenia, i z czego wynika niesp jrioandyjskiej

tradycji historycznej?
Chocia tradycj indiatisk charakteryzuje sprzecznozdati co do
wasnej przeszoci,to nie wynika ona bynajmniej z nieznajomoci lvydarze historycznych. Przyczyn nale szuka w hiszpatiskiej XVl-wiecznej

interpretacji andyjskich struktur spoeczno-politycznych. Mentalno

Hiszpan w utrudniaa wyobraenie sobie spoecznocizorganizowanej
na cakowicie odmiennych zasadach nitznane z obszaru Starego Swia_
ta' Dlatego te konieczne jest dokadne zbadanie andyjskiej tradycji historycznej, a nastpnie ustalenie hiszpariskich kryteri w jej interpretacji.

Andyjska tradycja historyczna

NSi

W opisach wydarze historycznych Indianie nie przywizywa|i szczelnej wagi ani do wiarygodnoci fakt w, ani do waciwejchronologii.
Potwierdzeniem moe tu by cuzce ski nvyczaj polegajry na celowym
pomijaniu pewnych epizod w, kt re by niewygodne dla nowego wadcy. W wieluwypadkach umylnie niewymieniano niekt rychz wczeniej_
szych wadc w inkaskich, aby nienarazi si aktualnie panujcemu ince.
W niepami puszczano zar wno pewne postacie, jak i wydarzenia.a Jedynie specjalnie powoani czonkowie ayllu lub panaca przechowywali

4^1o

r-rnl

-1

,t 7t.-

Rycina l. Wadca Ink w ze swoimi doradcami

15

w tajemnicy tradycj swego rodu. Manipulowanie wydarzeniami histo_

rycznymi i nieznajomopisma wrd ludnocitubylczej tumaczistnienie wielu odmiennych relacji spisanych przez hiszpariskich kronikarzy.
Pomimo wielu niejasnoci historia Ink w nie powinna by traktowana wycznie jako zbi r mit w, jak uwaaj niekt rzy badacze. Doku_
menty, relacje i wiadectwa, w kt rych Indianie podaj, iz osobicie znali

i widzieli ostatnich wadc w inkaskich, s niezaprzeczalnym dowodem

na istnienie Tahuantinsuyu.Trzeba wtym miejscu podkreli,e czowiek jestw stanie zachowa pami do dw ch lub trzech pokole wstecz,
bez porednictwa pisma.

Hiszpafrskie kryteria interpretacyjne

Europejczycy, kt rzy przybyli na wybrzee Peru w XVI wieku, byli
pochonici podbojem nowych ziem, chocia prawd m wic, niewielu
z nich miao wystarczajce przygotowanie, aby sprosta wyzwaniu, jakie
stawia przed nimi wiatandyjski. Chcieli oni za wszelk cen znale
dowody, kt re pozwoliby na legitymizacj podboju miejscowej ludnoci.Za|eao im g wnie na wykazaniu, e Inkowie nie maj prawa do
zajmowanego przez siebie obszaru, gdy zdobyli go przemoc. Zrozumienie andyjskiej rzeczywistoci utrudniaa mentalno wczesnych Hiszpan w chccych ustanawia prawa swojego kr la na terenie Thhuantinsuyu.

\6

Polo de Ondegardo zapewnia, e ,,w tradycji historycznej Ink w bardzo czsto znajdujemy pami niemal o wsrystkim, r wnie kada prowincja posiada wasny rejestr odniesionych zwycistw, przeprowadzonych
wojen i naoonych na t krain kar. Jelibynas to interesowao, mogli_
bymy dokadnie okreli,od kiedy kada z nich podlegaa wadzy inki,
ale nie jest to istotne, wystarczy bowiem zna dat, kiedy Inkowie rozpo_
czli podb j tych ziem''.5
Wobec pojawiajcych si w historii paristwa Ink w niezgodnoci fakt w kronikarze pr bowali na wasn rk zinterpretowa wszystkie prze_
kamania i dostosowar newersjewydarzeti do swoich kryteri w. Poza
m przyzvyczajenie do europejskich praw wynikajcych z pierwor dztwa, bycia bastardem czy dziedziczeniawadzy uniemoliwiao im zrozumienie andyjskiego prawa osoby,,odpowiedniejszej'', wykorzyswanego podczas wyboru wadcy lub curaca. Hiszpanie nie mogli tepoj, i
mumia zmarego inki zachowywaa wadz, suzb i ziemie, tak jak za
zycia. Niezrozumiae dla kronikarTy byy r wniez zasady dwupodziafu,
pokrewieristwa, wzajemnoci oraz zoonosystemu zobowizaft Swiat

andyjski by zbyt oryginalny, zr nicowany i odmienny od europejskiego, aby zosta zrozumianym ptzez przybyszy zza morza, kt rych jedy_
nym zmartwieniem byo szybkie wzbogacenie si i zdobycie sawy lub
przeprowadzenie brutalnej ewangelizacji Indian. Thka sytuacja musiaa
w ko cu doprowadzi do powstania przepacipomidzy mylandyjsk
i hiszpariskimi kryteriami jej interpretacji, przepaci, kt ra trwa po dzieri
dzisiejszy, dzielc obywateli jednego kraju.

E[.Q!ApI'oED}DE

ifrs

-t---

--?

i:

JI,

-nr;rypr&'Jfu

Rycina 2. Aucapacharuna - we<lug andyjskiej koncep-cji dziej w epoka wojen

poprzedzajca powstanie pa stwa Ink w

Sowo wstpne

W niniejszej ksizce celowo nie uwam terminu ,,imperium'' w odniesieniu do paristwa Ink w, gdy nasuwa on zbyt wiele skojarze z obszarem Starego Swiata. Oryginalno And w wynika przede wszystkim
zizolacji kulturowej spowodowanej oddaleniem od innych centr w cywilizaryjnych na pozostach kontynentach. Ludnoandyjska ni czerpaa korzyciz wymiany informacji izapoczefi kulturowych, kt re by
g wnymi czynnikami rozwoju cywilizacji klasycznej. Kontakty z obszarem Mezoameryki by porednie i sporadyczne.
Przedhiszpatiskie ludy andyjskie zmuszone byy do szukania wasngo
sposobu rozwoju, wasnego ronizywania problem w oraz zaspokajania potrzeb' Indianie przystosowali si do nieprzyjaznego rodowiska
i wsp lnymi siami wypracowali metody, kt re pozwoliy ujarzmi surowotamtejszej ziemi. Poczucie wsp lnoty i duch organizacyjny umoliwiy przezwycienie wszelkich problem w i przeciwnoci losu. Hart ducha i samozaparcie pozwoli Indianom znale rozizaniedrczcych
ich spraw. Dla mieszkaric w przedhiszpariskiego Peru nie byo to atwe
zadanie, szczeg lnie ze wzgldu na nieprzyjazne rodowisko naturalne,
w kt rego skad wchodzi niezamieszkane obszary wysokog rskich ste_
p w puny, nieprzebyte wvoTy, roz|e$e pustynie i niegocinne tereny
tropikalnych las w deszczowych.
W nazwie Thhuantinsuyu oznaczajcej,,cztery poczone ze sob regiony'' odzwierciedla si dzenie Indian do zjednoczenia i by moe niewiadomejintegracji. Nie prrypadkiem wic zdecydowaam si zastpi
sowo,,imperium'' terminami,,Tahuantinsuyu'' lub ,,patistwo Ink w'', gdy
znaczenie kulturowe tego pierwszego nie odzwierciedla ani nie nawizu1e do rzecrywistoci andyjskiej, lecz do organizm w politycznych, kt re
rozwijay si poza obszarem Ameryki.
Ostatnia uwaga dotyczy ortografii wyraz w pochodzcych z jzyka
keczua, kt re zdecydowaam si pozostawi w formie, w jakiej pojawiaj
si one w konkretnym r d|e, by uatwi lektur badaczom zajmujcym
si problematyk poruszon w niniejszej ksice.

1.9

c{piTvLo.Dfr
bnaclt1

qac_-

rD0

IL___+

,arcaI'irc^cana-

tuF)ryn

pi- tnulnt

::yr'?t-:""'^"'!i
rn :orrrt' n n 7'w a a
v ctltn_

t=

i;,

Rycina 3. Wadca Ink w rozmawiajcy z lokalnymi

stwami

czsc

P|ERWSZA

Pocztki i apogeum
pa stwa Ink w

RozDzlA PlERWszY

Pocztki Cuzco

Paristwo Ink w byo ostatnim etapem w procesie ksztatowania si

wysoko rozwinitych kultur przedhiszpariskich.

od pocztk w cywiliza_

cji andyjskiej dzieliy je tysiclecia. W celu zobrazowania momentu pojawienia si na andyjskiej arenie politycznej silnego paristwa Ink w odwoajmy si do tablicy chronologicznej zamieszczonej na nastpnej
stronie.
Archeolodzy datuj pocztki kultur andyjskich na Okres Paleoindiari_
ski, w kt rym gospodarka oparta bya na zbieractwie i owiectrvie. W na_
stpnym okresie, zwanym Archaicznym, nastpi rozw j rolnictwa i rozpocz$' si okres uprawiania pierwszych rolin. W Okresie Formatywnym
doszo do wyksztacenia si wczesnych organizm w paristwowych o teokratycznej wadzy, kt rych ron j tnva do pierwszych stuleci naszej ery.
ostatnimi etapami w chronologii kultur andyjskich by: okres Rozwoju
Regionalnego, a nastpnie okres Imperialny.*
Podczas okresu Imperialnego powstao pierwsze hegemoniczne pari_
stwo Wari, kt re rozwijao si od VII do X wieku n.e. Jego upadek roz_
pocz nowy okres zrvany w archeologii andyjskiej Okresem Rozwoju
Lokalnych Pa stw lub P nym Okresem Przejciowym, kt ry trwa od X
do XV wieku n.e. W tym okresie najwaniejsze znaczenie miao kr lestwo Chimor,lece na p nocnym wybrzeu Peru, kt re rozwijao si
od momentu upadku hegemonii Wari a po powstanie pa stwa Ink w.
Najwiksza ekspansja inkaska przypadana pocztek XVwieku i zakori_
czya si w momencie wkroczenia na te tereny oddzia w hiszpariskich.
John Rowe pierwszy zauwu, ze w chronologii obszaru andyjskiego
mamy do crynienia z wieloma ,,horyzontami", podczas kt rych docho*

Obcnie w chronologii rodkowoandyjskiego obszaru kulturowego uzywa si

dw ch podzia w chronologicznych - stylistycznego i procesualnego. oba zostay

uwzgldnione w zamieszczonej tabeli. Stosowany przez autork termin Okres Imperialny (700_1533 n.e.) dzieli si obecnie na Okres Wari, Okres Rozwoju Lokalnych
Paristw oraz Okrs Paristwa Ink w (przyp. tum.)'

dzio do ekspansji kolejnych kultur. Pomidzy ,,horyzontami'' wystpo-

Tablica chronologiczna

way okresy z,tane przejciowymi, kt re odnosiy si do rozkwitu kultur

lnkoilie

lnko/ie

lnkot\rie

Chancay

chim

lokalnych. W ten spos b Horyzont Wczesny (zwany r wnie Horyzontem Chavin) konnuowa ny by pr zez Wczesny okres Przej ciowy(okres
rozwoju takich kultur jak Mochica czJ Nasca)' a nastpnie przez Hory_
zont Srodkowy (kultury Tiahuanaco i Wari) iP ny Okres Przejciowy
(kultury: Chimri, Chincha, Chancay) orazHoryzontP ny,czonyzpo-

Chincha-ka

Churaj n
Chiribaya
sicn-Lambayeque

cama

Tiwanaku

wstaniem

Teatino

P ne Moche

Nieverla

Wari

Lima

Okres

Wari
Tiwanaku lV
Nasca Prollfero
Nasca Transicional

Roanoiu
Regionalnego
Wc sne Moche

Nasca

Monumental

Vko-Gallinazo

Topar

Okres
Formatyv/ny

^Y

Pu<ara

Huatas

Salinar

cupisnue

Chavln Janabaniu

Paracas

Chavln Urabaniu

Ocuca.ie

ca\rn6
Chidpa

Huacaloma

Mo)

q
Hacha
Wankarani

Hutra Prieta

S chln

Caral
Paralso

chilca
Telarmachay

pa stwa Ink

w.

Przed przybyciem Manco Capaca, uwaanego za Zaoyciela paristwa

Ink w, okolice dzisiejszego miasta Cuzco zamieszkiwa grupy etniczne,
kt re najprawdopodobniej osiedliy si na tych terenach w P nymokresie Przejciowym lub nawet Horyzonci e P nym. Charakterys czn cech tego okresu jest wystpowanie prymitywnej ceramiki zwanej kiltke.
By moe vytw ar za j lu d Ayarm ac a, kt rego wodzowie dzie dziczy|i
tu Tocay Capac i Pinahua Capac.
W okolicach Cuzco archeolodzy napotkali lady obecnoci grup ludnociz wczeniejslch jeszcze okres w, ale z powodu braku szczeg ouych
badafr na temat chronologii lokalnej pozostaje to nadal kwesti niewyja_
nion. W okresie Horyzontu Srodkowego na pofudnie od dzisiejszego
Cuzco znajdowao si miasto Piqillaqta, kt re penio funkcj centrum administracyjnego kultury Wari. ObecnoWari na tym obszarze ponala
sdzi, iz kultura ta miaa duywpywnawiele aspekt w rozwoju pa stwa
Ink w, a w szczeg lnoci na modele organizacji spoecznej i sprawowania
wadzy. Poza tym w kulturze inkaskiej przetrwao prawdopodobnie wiele
mit w i opowieci z wczeniejszych czas w, gdy bariera kilku wiek w nie
odgrywa znaczcej roli w wypadku tradycji ustnej.
Badanie pradziej w Cuzco na|e do zakresu zada archeolog w, gdy
badania etnohistoryczne opieraj si jedynie na manuskryptach i dokumentach pochodzcych z XVI wieku. Niemniej jednak przeprowadziam
selekcj r de kolonialnych i zebraam informacje odnoszce si do
kultur andyjskich poprzedzajcych ekspansj Ink w' obecnie uwaa si,
e koniec Horyzontu Srodkowego lub okresu hegemonii imperium Wari
charakteryzowa si migracj ludnocina szerok skal. Nie istniaaw wczas adna wadza centralna, kt ra kontrolowaaby poszczeg ln e przemieszczajce si z r nych powod w grupy etniczne. Nie wiemy, czy zjawisko staego opuszczania rodzimych teren w byo konsekwencj upad_
ku wadzy centralnej imperium Wari, najazdu obcych grup etnicznych,
wojen czy dramacznych klsk zywioowych, takich jak dfugotrwae susze lub ulewne deszcze.
Mity dostarczajnam informacji o przemieszczaniu si grup etnicz_
nych po g rskich obszarach And w w poszukiwaniu znych ziem pod

25

upraw roli i dogodnych do osiedlenia si miejsc. Herosi kulturowi, tacy

jak Manco Capac, Pariacaca czy Tirtayquiri,l mieli magiczne laski, kt re
po zagbieniu w ziemi wskarywa najodpowiedniejsze do tego celu miejsca. Inne grupy etniczne, jak na prrykad Llaataz, nosi przy sobie gar
ziemi z rodzinnych stron, kt r por wnywa zzastan gleb, aby osie_
dli si na najbardziej podobnym do rodzimego terenie.2
Legendy powiadczajistnienie wielu curaca lub sinchi,kt rzy stojc
na czele swych ayllu,wsp |nie stworzyli spoecznopniejszego Cuzco.
Mity m wi r wniez o pierwsrychzaocielach miasta, kt rzy zamienili
si w kamienie i dziki nadnyczajnym zdolnociom sprawowali opiek
nad swymi potomkami. Bya to wsp lna koncepcja dla caego obszaru
andyjskiego.

W hiszpariskich kronikach, wrd zbitki nieuporzdkowanych fakt w,

odnajdujemy informacje dotyczce imion pierwszych wadc w Cuzco,
kt rych bohaterskie czyny zagin w purunpacha, odlegJych czasach, kiedy wiatby niezaludnion pustyni. Sarmiento de Gamboa wspomina,3
ze grupy etniczne Sauariray, Antasayac i Gualla pierwsze osiedli si
w dolinie Cuzco. Z czasem przybyy na te tereny nowe ludy: Alcaviza,
Copalimayta i Columchima, kt re razm zamieszkay na ch ziemiach.
Dawnymi mieszka cami tego obszaru byli r wnie Indianie Lare i Poque.
Nie mona z ca precyzj stwierdzi, gdzie konkretnie zamieszkiwao kade z ayllu cTy grupa etniczna, gdy po przybyciu Ink w na te tereny
ustanowiono nowy podzia ziem i przesiedlono rodzim ludno.Jedynie dokadne badania archeologiczne mogyby tzuci nowe wiatona t
problematyk.
Pierwotnie w dolinie Cuzco znajdowaa si osada Acamama.a Kroni_
karze opisuj' e skadaa si z prostych chat, dookoa kt rych rozciga
si mokrada poronite dziko rosnctrzcin, i nikt si nie spodziewa,
e w niedalekiej przyszocipowstan tam tak okazae budowle jak kompleks Sacsayhuaman.s
Sarmiento de Gamboa6 uzyska od cuzceriskich Dfugouchych* infor_
macj o terytorialnym podziale wczesnej osady. Acamama skadaa si
ztrzech dzielnic noszcych naTyw jzyku keczua: dzielnicy kolibra Quinti Cancha, dzielnicy tkaczy - Chumbi Cancha, dzielnicy toniu _
Sairi Cancha oraz czwartej dzielniry noszcej nazw pochodzc zizyka ajmara - Yarambuy Cancha, kt ra najprawdopodobniej zamieszkiwana bya przez ludnom wic zar wno w jzyku keczua, jak i ajmara
$uruntatha znaczy ,,miesza si''.7 Po zdobyciu Acamamy przezManco
* orejones (hiszp.)

26

- przedstawiciele monych rod w inkaskich majry prawo

noszenia ozdobnych nausznic (przyp. tum.).

Capaca dokonano nowego podziau, zostawiajc jedynie czterodzielni-

cowy podzia miasta, co w niedalekiej przyszocistao si podstaw ca_

ego systemu organizacyjnego paIistwa Ink w.

Inny spos b wyczania granic w Andach opiera si na powszechnie
obowizuj cych reguach inkaskich. Zasada antagonistycznych po wek
widoczna bya na cam obszarze andyjskim i objawiaa si dwupodziaem spoeczeristwa na hanan i hurin, tzn. g rne i dolne, lub ichu i allauca, czyli na praw i lew stron. Podzia taki dotyczy organizacji ayllu,
miast i dolin. Naley jeszcze doda, e przy podziale terenu wan rol
odgrywaa r wnie porycja spoeczna mieszkaric w. W nastpnych roz_
dziaach zobaczymy, jakie zalenociwystpowa pomidzy pci msk
a grup g rnego Cuzco oraz pci erisk a grup ,,dolnego'' Cuzco.
Pomimo r nic wystpujcych pomidzy poszczeg lnymi grupami ludnoci wszystkie z nich podlegay tym samym reguom spoeczno_politycznym i ekonomicznym. Thka koncepcja miaa swoje r da w zoonej geografii andyjskiej. Dostp do zasob w poszczeg lnych piter ekologicz_
nych uatwiany by dziki r nym mechanizmom wsp dziaania. Warto
podkreli, i zar wno zasada przeciwieristwa' jak i jednoci widoczne
by r wnie w innych sferach myli andyjskiej, tak jakby caa wizja wszechwiataoparta bya jedynie na tych dw ch reguach.
Zar wno wAcamamie, kt ra bya pierwotnie mao znaczcosad,
jak i w p niejszej stolicy Thhuantinsuyu, opierano si na dwudzielnym
icztrodzielnym systemie podziau przestrzeni. Ukad ten|ea u podstaw caego systemu paIistwa. Przyswojenie owych obowizujcych w w_
czas regu jest niezbdne do zrozumienia wszystkich podzia w stosowanych w okresie inkaskim, kt rych zaczto przestrzega wraz z pojawie-

niem si na tym terenie ludnoci dowodzonej przez Manco apaca.

Stopniowa ekspansja terytorialna Ink w doprowadzia do koniecznoci
ustanowienia nowego podziau przestrzeni, podyktowanego zaistnia
sytuacj polityczn i bazujcego na opisanych powyej zasadach.

Lud Ayarmaca
Obszar wok Acamamy pierwotnie zamieszkany by midzy innymi
przezpotne curacaz4o zlvan Ayarmaca. Guaman Poma de Ayala8 po
przytoczeniu czterech epok wiata powiada, iwadzna ch ziemiach
objli jedni z pierwszych Ink w zyani Tocay Capac i Pinahua Capac.
Murua" opisuje ich jako ,,kr l w'' panujcych w czasach poprzedajcych pojawienie si Ink w. Ich wocirozciga si mia od reki Mlcanota po Angaraes. Natomiast Garcilaso de la Vega zapewnia,lo e

Indianie Ayarmaca posiadali osiemnacie osad pooonychw okolicy Cuzco' poczwszy od Salmas na dfugocittzech legua* . Jak wynika z infor_
macji pochodzcych z kronik i manuskrypt w z XVI wieku, zar wno
Tocay Capac, jak i Pinahua Capac byy tytuami wadc w curacazgo Ayarmaca i Pinahua.ll

Lud Ayarmaca odegra znaczc rol w pocztkowym okresie two_

rzenia si miasta Cuzco. Pomidzy nim a Inkami toczyy si wieloletnie
wojny zakoflczone wraz z powstaniem Tahuantinsuyu, kiedy to wadry
Ayarmaca zostali definiwnie pokonani i zdegradowani do rangi mryk'ych curaca, mieruchnik w pewnej liczby ayllu.Indianie Ayarmaca nie
s zatem jednz micznych grup etnicznych. Ich losy mona ledzina
podstawie relacji z kronik, od momentu przybycia do Cuzco grupy dowodzonej przezManco Capaca a po rozkwit paristwa Ink w. R wni
w p niejszych ptzekazach orazdokumentach administraryjnych z okresu
wicekr lestwa znajdujemy informacje o owej ludnoci, kt ra w XX wie_
ku zostaa uznana za oficjaln spoecznowiejsk. Dokumenty bdce
w ich posiadaniu potwie r dzaj zgodno informacj i pochodzcy ch z czas w kolonialnych i przypisuj im przynaleznodo grupy etnicznej Ayar_
maca. Tak boga zas b informacji potwierdzonych dokumentami histo_
rycznymi jest rzadkim przypadkiem w tej dziedzinie nauk i zasfuguje na
powiceniemu wikszej uwagi.
Imi Ayar, noszon przez mitycznych braci, kt rzy wsp lnie ze swoimi siostrami opuciligrot Pacaritambo i stworzyli pierwsz grup etnicznosiad w Acamamie' wymaga szczeg owych wyjanieri jego zna_
czenia. W sowniku jzyka keczua autorstwa Gonzalesa Ho|guina ayar
oznacza dzik komos kwinoa. W Cuzco, na wzg rzu zwanym Quisco,
znajdowaa si pewna huaca z'wana Capi, ,,korzeti kwinoa'', kt ra sym_
bolizowaa pocztek Cuzco. Wedfug Saueral2 kwinoa (Chenopodiurn quinua) stanowia w Andach bardzo wuny skadnik poywienia, a na ob_
szarach wysokog rskich bya substutem kukurydzy. Istnieje r wniez
prrypuszcznie, i imi Ayar byo wymylone dopiero w p niejszym
okresie, po dominacji inkaskiej, w celu podkrelenia cigocikulturowej pomidzy ludem Ayarmaca i Inkami.
Dopiero drugi czon imion, jakie nosili mityczni bracia, r niichmidry sob' Emologia sowa Ayar Cachi nie sprawia specjalnych problem w. Sowo cachi oznacza s l, najczciej uywanprzzczowieka przypraw. Znaczeniesowauchu odnosi si zar wno do dzikiej komosy lovinaaranejprzezHiszpan w aji (CEtsicum sp.),
ne odmiany byy podstawow pr4lpraw Nowego Swiata. Imi

noa, jak i do pikantnej papryki

kt
28

rej

x Hiszpa ska miara odlegociodpowiadajca ok.

5,5 km (przyp. tum.).

trzeciego brata Ayar, nazywanego przez kronikarzy Mango lub Manco,

ltirjprawdopodobniej odnosio si do jednej z rolinjadalnych, kt rej
rlbecnie ju si nie u"ywa. Chodzi tu o mango, prakcznie wymar ga-

tunek zboa (Bromus mango), kt re wedug informacji pochodzcych

l' 1837 roku uprawiano jeszc_ze w okolicach Chiloe i wykoizyswano do
produkcji pewnego napoju.13 Imi czwartego zbraci, Auca, miao cis
zwizek z dziaalnociwojenn i jako jedyne nie oznaczao adnej roliny ani prlprawy.

Przy okazji analizowania nazw wasnych wypadaoby zastanowi si r wniez nad znaczeniemsowamaca, odnoszcego si do gatunku jadainego
korzenia (Lepidium meyenii) uprawianego niegdy ni rozlegch obsza_
rach wysokog rskiego stepu rodkowychAnd w. obecnie gatunek ten
uprawiany jest jedynie w okolicach miasta Jauja. Wedfug lolialnych wierzeil, maca zapewnia podno,dziki czemu przypisuje si jej magiczny
charakter. Maca symbolizuje r wnie dauntradycj rolnictwa na obszarze wysokog rskiego stepu _ puny, poprzedzajc wprowadzenie uprawy
ziemniaka. Zgodnie z moj hipotez ludnoAyarmaa,kt rej nazwa skadaa si z dw ch czon w oznaczajcych charakterysczne dla rejon w
g rskich roliny uprawne, tworzya grup etniczn, kt ra przystoowaa
si do trudnych wysokog rskich warunk w Kordyliery And w.
G wnymi osadami Indian Ayarmacabyy: Thmbo Cunga (,,osada szyi'')
oraz Amaro Cancha (,,siedziba wa") poozona w okoliry Pucuyra. Kro_
nikarze czsto wymieniaj r wnie osad Aguayro Cancha, kt iej nazwa

najprawdopodobniej pochodzi od sowa ahuani, oznaczajcego,,ikanie''.

W jednym z dokument w z 1557 roku, przechowywanym obecnie w Archivo General de Indias w Sewilli, znajdujemy informacj o ziemiach poo-z9ny9h w wwozie,kt ry prowadzi od jeziora Guayap n do rzeki Yucay,

gdzie niedaleko unviska znajdowaa si

wnahuaca ludu Ayarm aca^ryana
Aquillay. Natomiast w prowincji Chinchero wznosia si iorteca Indian

Ayarmaca, kt ra obecnie znana jest pod nazw Andinchayoc.la

Pozy, jakposiadali w dawnych czasach Indianie Ayarmaca, odzwierciedla p niejsze zachowanie Ink w, kt rzy w okrsie apogeum swojego
paristwapowierzyli im opiek nadjednymz ceque.pomimo iz lud ten utiaci
dawn wietno,Inkowie nie mogli odm wi im tego przywileju. sme
cequeprowincji Antisuyu, zamiast tradycyjnych nazw Collana, payan, Cayao' naMane byo Ayarmaca, a w jego skad wchodzio jedenacie huaca.
R wniez na linii pitego ceque w prowincji Chinchaysuyu, na drodze do
Yucay na wzg rzu Cinka, znajdowa si kamie czczony przez|ud Ayarmaca, kt ry uwazano za jego pacarina, miejsce pochodzenia.
Zdaniem Polo de ondegardo, zkt rym zgodzi si p niej Cobo, cequeby abstrakcyjnymi liniami majcymi sw j pocztekw wit7ni Sorica

w ('uzco. Stamtd rozcigay Si na cae thuantinsuyu, przypominajc

-'-':
L.J

o
o
\

Zosig po stwo lnk w

Stolico porlstwo lnk w
Wonieisze orodki odministrocyine

Drogi inkoskie

'k-,
s

o--Jkt

ulnuco Plmpt

\
lE

T.mbo Colorldo

\,/
onl'u
\
too '-.-.
I

*lr"
!
I

i
Pr'an
I

Mapa 1. Zasig paristwa Ink w okoo 1523 roku n.e.

^nd.a.l.

llgilntyczne quipu. owe promienie miay wielkie znaczenie religijne.

Z,gtldnie z obowizujcym w pa stwie Ink w Tyczajemdzieli si one
nll cztery grupy rozchodzce si do poszczeg lnych prowincji sy:Chin_
ehttysuyu, Antisuyu, Cuntisuyu i Collasuyu. Byo ich w sumie czterdzieci dwie. Kadej z nich przypisana bya okrelona liczba wich miejsc
luucc, za kt rych opiek odpowiedzialne byy konkretne rody ayllulub
k rtilcwskiep anaca. Kuda huaca dysponowa a licznsfub, w kt rej skad
wchodzili kapani, kobiety* i inni celebranci kultu religijnego.ls
Drugim przywilejem spoecznociAyarmaca bya moliwoodprawiania rytua w inicjacji rrodziew innym miesicu, ni to czynili lnkowie. Switowali penoletnoswoich chopc w w trakcie ceremonii
zwanych huarachicuy, kt re obchodzone by w czasie miesica oma
Raimi, wsp lnie z ludami Oma, Quivi i Tampu.
Po przybyciu ayllu Ayar Manco do dawnej osady Acamama, w celu
ttsiedlenia si w tej dolinie, doszo do zbrojnego starcia pomidzy nimi
rr Iokaln ludnoci. Grupa dowodzona przezMancowalczya nie tylko
r' maoliczcymi si lokalnymi curaca. Musiaa r wnie stawi czoo swoim
g wnym rywalom - Indianom Ayarmaca posiadajcym najwiksz wadz w tym regionie. Kronikarze nadmieniaj, i wojny prowadzone pomidzy nimi a Inkami trway od wielu pokole , a kady kolejny wadca
mia obowizek konnuowania walk, kt re nie prowadziy do przewagi
adnej ze stron. W relacjach Sarmienta de Gamboa, Guamana Pomy de
Ayala, Santa Cruz Pachacutiego i innych kronikarzy podkrelany jest cig_
wysiek Ink w w celu utrzymania wadzy w Cuzco i zabezpieczenia gra_
nic podbitych teren w.
Tirrajce przez dugi czas wojny pomidzy tymi dwiema grupami etnicznymi pomogyw podtrrymaniu zywej tradycji ustnej. Z pokolenia na
pokolenie przekarywano opowieci o bitrvach, poniesionych klskach,
przejciowych sukcesach i zniszczonych huaca' Jeden z mit w opowiada,
jak skryta ninawipomidry Inkami i ludem Ayarmaca doprowadzia
do uprowadzenia modego Yahuara Huacaca, kt rego od nieuniknionej
mierciocaliy niespodziewanie pynce z ocztu krwawe zy.
obydwie wrogie sobie grupy praktykoway wymian kobiet, co miao
doprowadzi do zakoriczenia rywalizacji i konfliktu zbrojnego. Thka sy_
tuacja utrzymywaa si do momentu powstania paristwa Ink w, kiedy
doszo do ostatecznej pr by siw miejscu zwanym Guaman Cancha, gdzie
klsk poni swyniosy i bogaty Tocay Capac. Indianie Ayarmaca zostali
zmuszeni do poddania si i od tego czasu nie pojawiaj si ju w rela*

Chodzi o aclla (przyp. tum).

31

cjach kronikarzy. Wiadomo jedynie, e ich osady zostay spustoszone,

a dumny przyw dca sta si je cem Cuzco.
Przezorni zarzdcy z Cuzco dokonali podziafu ayllu Ayarmacanatrzy
grupy, co miao zminimalizowa moliwopodjcia przez nich pr by
wyzwolenia si i odzyskania dawnej potgi. Wedfug informacji pochodzcych z kronik wiadomo, i w okresie wicekr lestwa, po tzw. redukcjach Francisca de Toledo*, ludnoAyarmaca zamieszkiwaa w miejscowociach Pucyura, Chinchero i San Sebastian. obecnie ich potomkowie tworz spoecznoci,kt re zostay oficjalnie zarejestrowanew 1'923
roku. W zapiskach kronikarzy obok postaci imieniem Tocay Capac pojawia si r wnie inny curaca imieniem Pinahua Capac. Ayllu ludnoci Pinahua byy spokrewnione z grlp Ayarmaca, tworzc czdualnego
systemu andyjskiego. W okresie kolonialnym istniay dwa ayllu ludu Pinahua, z kt rych jedno zamieszkiwao dystrykt Oropesa w prowincji
Quispicanchis, a drugie w Guaillabamba, nieopodal doliny Yucay. Lud
Pinahua z Quispicanchis po dzie dzisiejszy tvorzy lokaln spoeczno
wiejsk i zosta oficjalnie zarejestrowany w 1965 roku. Espinozal opublikowa pewne dokumenty pochodzce z|at1'539-1571',w kt rych znaj_
duj si informacje dotyczce r nych obszar w nalecych do Pinahua.
Tereny ich rozciga si na poudnie od San Jer nimo, od Angostura a
po rzek Yilcanota i jezioro Muyna.
Przy okazji omawiania sukces w odniesionych przez Tocay Capaca
i Pinahua Capaca celowo wyprzedzamy czasy wkroczeniai osiedlenia si
grup Manco Capacaw Cuzco, aby lepiej ukaza okres, kiedy obszar ten
zamieszkiwaa dua grupa etniczna Ayarmaca. Konieczne jest w m miejscu ponowne odwoanie si do r de etnohistorycznych w celu przyblienia sytuacji spoeczno-politycznej w Cuzco w okresie poprzedzajrym
pojawienie si na tych terenach nowych mieszkaric w.
Poryszwersj dziej w, wedfug kt rej obszar dzisiejszego miasta Cuzco
by zaludniony na dugo wczeniej,zanim pojawili si tam Inkowie, potwierdzaj wyniki bada archeologicznych. Wedfug Rowe'a z analizy materiafu archeologicznego pochodzcego zobszaru Cuzco, datowanego na
P ny okres Przejciowy wynika, i w pewnym momencie doszo do powstania na tych terenach nowej tradycji ceramicznej. Autor podkrelaw
fenomen, dowodzc, i kultura Ink w miaa korzenie w tradycjach Ayacucho, Nasca i Tiahuanaco, a nie w dawnych kulturach lokalnych.
* Wicekr l Peru Francisco d Toledo wprowadzi w latach siedemdziesitych
XVI w. reform polegajc na zakadaniu tzw. redukcji - duych osad india skich,

kt re skupia rozproszon po mach wioskach ludnotubylcz i uatwiay Hiszpanom jej kontrol (przyp. tum.).

tll

Pocztki rozwoju pafrstwa Ink w

l'tJllA oRUGl

Mit o braciach Ayar

Przybycie do Acamamy grup dowodzonych przezManco Capacazaktl czyo dfugi okres tuaczki i poszukiwa ziem dogodnych do uprawy.

Wcdug klasycznej wersji mitu o Manco Capacu i Mamie Ocllo, opisaneGarcilasa de la Vega, para ta wyoniasi z w d jeziora Titicaca
i wyruszya na p noc w celu znalezinia
doliny. Po przyby',wybranej''
ciu na wzniesienie zwane Huanacauri, w poblizu miejsca, na kt rym w niedalekiej przyszocimiao powstaClzco, magiczny prt Manco Capaca
r;tgbi si w ziemi. By to znakz dawna oczekiwany' W tym miejscu zaltlzyli stolic paristwa. Wrazz mityczn par krzewicieli cywilizacjiprzyby na te ziemie ad, kultura' sztuka oraz kult Sorica, kt re ogrzewao
i dostarczao mocy ich potomkom.
Czy bya to oficjalna wersja mitu opowiadajcego o Dzieciach So ca? Istnieje przyplszczenie, i taki opis wydarzeri m g by fantazj samego Garcilasa de la Vega, kt ry chcia nim zainteresowa europejskiego czytelnika. Thkie podejrzenie stwarza podstawy do dalszych poszukiwari innych, bardziej andyjskich wersji tego mitu.
gO przez

Jeden z podstawowych mit w doczcych pochodzenia Ink w opoAyar,kt rzywyszli z jaskini zvanej Pacaritambo - Miejsca Zrodzenia, Miejsca Switu, Miejsca Schronienia. Miejsce to znajdowao si na szczyciezltanym Tambotoco, kt ry posiada trzy otwory: Maras
Toco, z kt rego wyszli Indianie Maras, ludzie ,,zrodzeni bez ojc w", Sutic' z kt rego wyszed lud Tampo, oraz otw r Capac Toco, z kt rego wyszo cztercch braci zwanych: Ayar Uchu' Ayar Cachi, Ayar Mango i Ayar
Auca.1 Braciom tym towarzyszy cztery siostry: Mama ocllo, Mama
Huaco, Mama Ipacura lub Cura i Mama Raua. Kudy z kronikarzy, opie_
rajc si naprzekazach wasnych informator w, opowiada t sam histori z niewielkimi zmianami.
Legendarni bracia Ayar wsp lnie ze swoimi siostrami rozpoczli du_
wiada o braciach

g i mudn

podr z przez wysokog rskie

stepy puny i andyjskie w

4wo4,

z zamiarem znalezienia dogodnego do osiedlenia si miejsca. Interesujce, e w wersji wydarzefi opisanych przez Guamana Pom de Ayala2

33

l'llllll Iluaco uwazana jest za matk Manco Capaca, z kt rym

czyj
zwizek. W analizie psychologicznej mitu nie mozna doparr.'r't sig dw ch podstawowychzakaz w: kazirodztwa iojcob jstwa, nal,lllllilst uwidacznia si sie zwizk w braterskich, w kt rych wystpuje
l .rrttrlclztwt). W micie tym nie mamy do czynienia ze zwizkiem mae'l'ltlt, it jcdynie zrelacj na osi matka-syn lub siostra_brat. System taki
lll(' l)( )Zwala na ingerencj ojca w nvizekpomidzy matk a synem. Z te'(
' l)tlllktu widzenia model zwizk w rodzinnych ukazany w micie o bra, l.rt'll yar sugeruje relacj pomidzy Synen] a matk.]
Nlr podstawie relacji pochodzcych z krorlik wiadomcl, e z obawy
|'r z.'tl magicznymi zdolnociamiAyar Cachiego, ktlry jednym strzaem
' |)l()cy m g powala g ry i formowa wwozy' pozostali bracia zdecry,l,'rr'ltli si gtl pozby. Uzywajc podstpu, nakonili go do powrotu do
;,rsl'ini Pacaritambo w celu przyniesienia pozostawionych tam insygnitiw
;ttlzv tnpa i kilku wykonanych zc zota kielich w topacusi. Gdy Ayar
'r
t ;rchi przetrzsa jaskirri w poszukiwaniu tych przedmiot<iw, bracia zarlrlrrl|i go w niej na ZawSZc, zastawiajc wejcieolbrzymim gazem. Po
tt'rrl wydarzeniu bracia Ayar rozpclczli kolejny etap wclr wki po g rzy'lvclr clbszarach And w. Kiedy osiedlali si w jakim miejscu' zostawali
l:ll:n przez kilka lat i po zebraniu plon w wyruszali ponownie w drog.
Sarnlicnto de Gamboa wspcrmina, ze podczas swojej wdrowki bracia
1lrzybyli do miejsca Zwanego Guanacancha, kt re oddalone byo o cztery
lt''tltl Od Cuzctl. Przcz pewien cZaS mieszkali tam. uprawiajc ziemi, ptl
('lynl wyruszy|i w kolein podr z w kierunku Thmboquiro, gdzie spdzili
l'ilka kolejnych lat. Nastpnie udali si do osady Quirirrnanta poclzonej
rl 1ltldn(lza g ry. W tym miejscu zorganizowali rodzinn narad' podczas
l'ttirej zdecydowali, i Ayar Uchu winin tam pozosta, przeobraajc
sic w gkiwn lruacc 'Zwan l{uanacauri. Na obszarze And w przybranie
l\amicnnej formy byb jednym ze sposob w uwiecznienia b stwa lub
trwicenia czowieka. Ayar Uchu, zanrieniwszy si w ska, utraci jednuk kontakt z rodze stwe m.
'Ibn sam kronikarz opisujc,
iz Mama Huaco bya jednym z dowtidc w
glupy. W osadzie Matagua ta ,,silna i prawa'' kobieta wzia dwa zote
1lrty irzucia je w kicrunkr"r pcinocnym. Jeden z nich spadrv C]olcabanllla, ale tamtejsza twarda ziemia nie pozwolia mu si w ni zagbi. Drugi
zirprt spad na clbszar Guanayapata, gdzie z wolna pogrzy si w zieIlli. Inni informatclrzy donosili Sarnlient<l de Ganlbcla, iz osob, kt ra
tvyrzucia nlagiczny prt w celu wyznaczenia nliejsca przyszej osady, by
Manco Capac, a nie Mama Huact'1.
Bkajcc si rlyllu prclbowa dol':Lze. dcl wyznaczonego miejsca, lccz
rtapotykajc clpcir miejscowej ludnoci,zosta ZmuSZone do powrotu do
\

l lrllrltlczy

w r^1.
Rycina 4. Btistwa C7'c7.one przez |nklw: Skl ce ' Ksiyc. Wcntts.
Ponizej: Huanacauri, szczvt'Iarnbotoco i gtota Pacaritambo

3-5

Mtttlla Huaco uwazana jest za matk Manco Capaca, zkt rymczyj

hu't,irodczy nizek. W analizie psychologicznej mitu nie mona dopa-

anLp locl

$ffiF
peau

ta

'-l

'

$
w llo'
Rycina 4. Btlstwa czczone przez Ink w'. Sorice, Ksic, Wenus.
Poniej: Huanacauri, szczyt Tambotoco i grota Pacaritambo

ltzy si dw ch podstawowychzakaz w:kazirodztwa i ojcob jstwa, naltlttlittst uwidacznia si sie zllizk w braterskich, w kt rych wystpuje
kttzirodztwo. W micie tym nie mamy do czynienia zemizkiemmaeiy
;kiln, a jedynie zre|acj na osi matka_syn lub siostra-brat. System taki
ltic pozwala na ingerencj ojca w zwizek pomidzy matk a synem. Z tegrl punktu widzenia model mvizk w rodzinnych ukazanyw micie o braeiirch Ayar sugeruje relacj pomidzy synem a matk.3
Na podstawie relacji pochodzcych z kronik wiadomo' e z obawy
1lt'zcd magicznymi zdolnociami Ayar Cachiego, kt ry jednym strzaem
Z l)rocy m g powala g ry i formowa wwozy, pozostali bracia zdecytlrlwali si go pozby. Urywajc podstpu, nakonili go do powrotu do
jnskini Pacaritambo w celu przyniesienia pozostawionych tam insygni w
wladzy napa i kilku wykonanych ze zota kielich w topacusi. Gdy Ayar
('irchi przetrzsa jaskini w poszukiwaniu tych przedmiot w,bracia zaruknli go w niej na zawsz, zastawiajc wejcieolbrzymim gazem. Po
tyrn wydarzeniu bracia Ayar rozpoczli kolejny etap wdr wki po g rzystych obszarach And w. Kiedy osiedlali si w jakim miejscu, zostawali
lamprzez kilka lat i po zebraniu plon w wyruszali ponownie w drog.
Sarmiento de Gamboa wspomina' e podczas swojej wdr wki bracia
;lrzybyli do miejsca Zwanego Guanacancha, kt re oddalone byo o cztery
lagua od Cuzco. Ptzezpewien czas mieszkali tam, uprawiajc ziemi, po
czym wyruszyli w kolejn podr w kierunku Thmboquiro, gdzie spdzili
kilka kolejnych lat. Nastpnie udali si do osady Quirirmanta pooonej
u podn za g ry.W m miejscu zorganizowali rodzinn narad, podczas
kt rej zdecydowali, i Ayar Uchu winien tam pozosta, przeobraajc
si w g wn huaca zwan Huanacauri. Na obszarze And w przybranie
kamiennej formy byo jednym ze sposob w uwiecznienia b stwa lub
uwicenia czowieka. Ayar Uchu, zamieniwszy si w ska, utraci jednak kontakt z rodze stwem.
Ten sam kronikarz opisuje' iMama Huaco bya jednym z dow dc w
grupy. W osadzie Matagua ta ,,silna i prawa'' kobieta wzia dwa zote
prty i rzlcia je w kierunku p nocnym. Jeden z nich spadw Colcabamba, ale tamtejsza twarda ziemia nie pozwolia mu si w ni zagbi. Drugi
zaprt spad na obszar Guanayapata, gdzie z wolna pogrzy si w ziemi. Inni informatorzy donosili Sarmiento de Gamboa, iz osob, kt ra
wyrzlcia magiczny prt w celu wyznaczenia miejsca przyszej osady, by
Manco Capac, a ni Mama Huaco.
Bkajce si ayllu pr bowa dotrze dowyznaczonego miejsca,lecz
napotykajc op r miejscowej ludnoci, zosta Zmuszone do powrotu do

35

Matagua. Tam t Manco Capac rozkaza Ayar Auca zaludni miejsce

wskazane przez magiczny prt. Pragnc wypeni rozkaz swojego brata,
Auca polecia w to miejsce, lecz w momencie gdy dotkn nog ziemi,
zamieni si w kamiefi. Zgodnie z andyjskimi wierzeniami kamienie guanca zaznacza wzicie w posiadanie jakiegoobszaru. W ten spos b
Auca pod postaci kamienia by pierwszy,kt ry zajwymarzone od dawna miejsce i rczkaza bratu Ayar Mango przybra' imi Manco Capac.
Wedug Sarmienta de Gamboa w wczesnym jryku sowo cuzco oznaczao zajmowanie jakiegoobszaru w spos b magiczny. Dla Garcilasa de
la Vega sowo cuzco znacryo,,ppek wiata''.a Cieza de Le n opisuje
przybycie Manco i jego ludzi do Cuzco w podobny spos b, dodajc, i
okolica taprzed ich przybyciem bya gsto zaludniona, ale jej mieszkaricy ustpili miejsca nowym przybyszom.
Przedstawione do tej pory mity opowiadajce o osiedleniu si Ink w
w Cuzco s cakowici r ne od wersji wydarzeri opisanych przez Garcilasa de la Vega. Legenda o braciach Ayar,kt rzy przeistoczylisi w wite
kamienie guanca, jest bardzo charakterys tyczna dla obszaru andyjskiego, a podobne wtki ptzep|ataj si w mitach innych grup etnicznych.
Wdr wki Ink w trudno por wnywa ztrybem zycia dawnych grup owc w_zbieraczy.Byy one raczej typowe dla grup zajmujcych si upraw,
kt re przemieszcza si w poszukiwaniu znych ziem. W opowieciach
tych jedn z dw ch kobiet Manco Capaca byaprzyw dczyni Mama Hu_
aco' kt ra rzucia magiczny prt, aby w symboliczny spos b wejw posiadanie obszaru Cuzco. Wedfug opowieciinnych kronikarzy Mama
Huaco rozkrciabol* huaybinto,kt rym zraniajednego z Indian Gualla, dawnych mieszkaric w Acamamy. Nastpnie otworzy'lvszy rannemu
klatk piersiow, wyja puca i zaczaw nie mocno dmucha. To okrucieristwo Mamy Huaco tak przestraszyo lud Gualla, i opucion swoj
osad, w kt rej natychmiast osiedlili si Inkowie.
W jednej z wczeniejszychpracprzeanalizowaam posta Mamy Hua_
co z punktu widzenia znaczenia i funkcji jej osoby w systemie spoecz_
no-politycznym patistwa Ink w.5 Mama Huaco stanowia archetyp mnej i walecznej kobiety, w przeciwiefrstwie do Mamy Ocllo, drugiej part-

nerki Manco Capaca. Cabello de Valboa opisuje, i Mama Huaco

penia funkcj dzielnego kapitana i dowodzia wojskami. Tak typowo

msk charakterystyk wyraza sowo huaco pochodzce z jzyka ajmara, kt re oznacza kobiet woln i waleczn, niebojc si ani zimna, ani pracy.
*

36

Bolas, boleadora (hiszp.)

- broIi miotana skadajca si z dfugiego rzemienia

zpr1wizanymi do jego ko c w owinitymi w sk r kamieniami (przyp. tum.).

Wcclug Sarmienta de

telc uyllu podczas podr

Gamboa czterej prv dcy, kt rzy stali na

do Cuzco, to: Manco Capac, Mama Hu-

ecrl, Sinchi Roca i Mango Sapaca. Warto podkreli,i Mama Huaco

llylrr najwybitniejszym wodzem z caej tej grupy. Nie interesuje nas jed_

nlk, czy s to fakty czy mity. Najwaniejsze jest tu przeprowadzenie

eltrrlizy struktury spoecznej przedstawionej w tej opowieci. Wspomnia,lll il)ya* to kobieta, kt ra braa czynny udzia w podboju Cuco. Do_
wr ttl z a j edn z armii i w alczya r azm z mczyznami, co wiadczy o po_
rvc'ji i statusie spoecznym kobiet w czasach mitycznych. W legendach
ctlzccIiskich jej przypadek nie jest wyjtkiem. W opisie wojny toczcej
tii pomidzy Chankami i Inkami pojawia si posta kobiety curaca
lltlicniem Chaffan Curi Coca, stojcej na czele ayllu Choco-Cachona.
.lrrk donosili Dugousi, walka ta bya wyr wnana dziki pomocy purut'utca; magicznych kamieni, kt re w krytycznym momencie walki prze_
lrricniy si w onierzyi przyczyniy do triumfu Ink w' Najwaniejszy
w caej tej historii jest fakt, iz istnia zar wno mskie, jak i zefrskie
I,ururALtca, co dowodzi, i funkcje w armii nie byy zarezenrowane jetlynie dla mczyzn.1
Mity dotyczce pocztku paristwa Ink w stanowi podstawowe r tlkl poznania tego ludu, odzwierciedlaj bowiem ich wizj wszechwiata i istniejce w Tahuantinsuyu struktury spoeczno-polityczne.
Manco Capac i jego ayllu zamieszkiwali ,,dolne" Cuzco, a ich domem
llya wityniaIndicancha, natomiast pobratymcy Ayar Auca mieszkali w czci,,$ rnej'' miasta, Hanan Cuzco. W tym kontekcie poJziana dwie po wki przekadasi na wiatludzki i odnosi zar wno
do opozycji, jak i zozonocipomidzy grupami ludnoci przyna|ecymi do czcihanan i hurin. Garcilaso de la Vega8 potwierdza, ze
cz,,g rn" zamieszkiwali pierworodni synowie, podczas gdy potomkowie ,,kr lowej'', do kt rych zaliczali si pozostali krewni, miesz_
i

kali w Hurin Cuzco.

Na podstawie informacji przekazanych przez Garcilasa de la Vega
wiemy, i mczyniz czci hanan byli msko-m9scY, a z hurin msko_
-e scy. Wwypadku kobiet te z,'dolnej poowy'' zaklasyfikowane by
jako zerisko-eriskie, natomiast te z ,,g rnej'' jako e sko-mskie' Przodkowie ch kobiet posiadali pierwiastek ze sko-eriski, jak w wypadku
Mamy^ocllo, lub pierwiastek zetisko-mski, jak w wypadku Mamy
Huacoe.
*

Kr

ttum.).

lowa, g wna ona inki; w tym wypadku chodzi o Mam Huaco (przyp.
37

Panaca
Zgodnie z informacjami pochodzcymi z kronik do danej panaca nalezeli potomkowie rzdzcego inki, wyczajc tego, kt ry obejmowa po
nim wadz. Wedug ch samych r de panaca bya zobowizana do
opieki nad mumi zmarego Suwerena oraz do przechowywania pamici
o jego bohaterskich czynach za porednictwem pieni,Systemu wzeko_
wego pisma quipu oraz ikonografii, kt re przekazywano z pokolenia na
pokolenie. Ztego powodu w kazdej niepimiennej wiosce prrywirywano duz wag do podtrzymania tej tradycji.
Najwaniejszymi spord wszystkich rod w byy panaca ostatnich ink w. od pocztk w ekspansji inkaskiej by one posiadaczami duzych
majtk w ziemskich. opr cz olbrzymich posiadoci'na kt rych pracowaa niezlic zona |iczb a hldnociy ana, dysponowa one r wnie wasny_
mi kapanami, wr zbitami, kobietami* i pomocnikami, odpowiedzialnymi za ochron i utrzymywanie ich porycji spoecznej.l0
Mumie wadc w inkaskich ,,korzysta'' ze wszystkich d br, jakie ci
posiadali zacia, a podczas wielkich witorganizowanych w Cuzco by
wynoszone na plac Aucaypata. odwitnieje ubierano, towarzyszy im
suba i krewni. Zwyczaj ten spowodowa, i w stolicy paristwa Ink w
zycie wielu os b zaleaood mumii wadc w, kt rzy pomimo mircinadal
mieli wpw na polityk za porednictwem swoich panaca.
Panacacznie ze ,,suebnymi" ayllu** stanowi elit i arystokracj
Cuzco. Z pewnoci grupy te tworzy frakcje iprzymierza, kt re musia_
wywiera duzy wpw na histori ich paristwa. Naley r wnie wzi
pod uwag fakt, i kady wadca mia liczne grono dzieci zrodzonych
przezr ne kobiety. Wszyscy czonkowiepanaca wchodzili w skad dworu zmarego inki, kt ry komunikowa si za porednictwem potomk w,
takjakby nadal by zywy.
Aby lepiej zroztlmi rol' jak w wczesnym wiecieodgrywaa intucj a p a n a c a, koni e czn a j e st kr tka dygre sj a doty czca znaczenia te go
terminu w powizaniu z innymi nazwami uywanymi do okreleniarod w i grup etnicznych. W jednej z wczeniejszychprac analizowaam w
termin funkcjonujcy nadal w XVI- i XVll-wiecznym spoecze stwie
an dyj skim. Zb adaam wszelki e znaczenia sow a ay l l u funkcj onuj ce w wczesnym wiecieandyjskim.l' Wiadomo, iw poszczeg lnych regionach

I0BlEI4BRE

IAMA|AI

sty

x
**

Chodzi o aclla (ptzyp. tum).

W oryginale ayllus custodios, termin wprowadzony przez Sarmienta de Gamboa' odnoszcy si do dziesiciu rod w sprawujcych opiek nad Cuzco i sapa ink
(przyp.tum.).

,,|o

xla
lo.

Rycina 5. Jedna z mumii wadc w niesiona w lektyce

And

znych termin w i nie wiemy, czy wszystkie z nich by powszechnie przyjte. Bertonio wskazuje, i uywane w jzyku ajmara sowo hatha oznaczao zar wno kast, rodzin, ayllu, jak
i zarodek rolin, ludzi i zlierzt. Nie ma jednak adnej informacji odw wyraano je za pomoc

nonie do posiadania przez jedn grup wsp lnych ziem, chocia fakt
ten m g mie miejsce.
WedlgLeksykonu zakonnika Dominga de Santo Tom s niekt re sowa maj to samo znaczeni zar wno w jzyku keczua z obszaru wybrzea, jak i g r, na przykad sowo villca byo odpowiednikiem sowa ayllu.
Natomiast sowo panaca odnosio si zar wno do rodu, jak i do licznej
rodziny. Zdanim wielu kronikarzy p an a c a miaa charakter patryline arny. Wedfug Zlidemy12 natomiast termin ten odnosi si do grupy braci
pewnej osoby, lecz nie doczy pokrewierisrwa z linii ojca, tylko egzogamicznego pokrewie stwa z linii matki. Wyjania to przyna|enomczyzny do rodu swojej siostry, do kt rego nie naleza juz jego dzieci.
Z dema przypuszcza r wnie, i rody panaca istnia od dawnych czas w i ze to waniez nich wyonisi pierwszy wadca inkaski. Przypuszcznie to jest bardzo prawdopodobne i pozwala sdzi,izar wno grupa
Ayar Mango, jak i Ayar Auca uzyway terminu panaca jako synonimu
sowa ayllu na dugo wczeniej, nim prryby do Cuzco'
Zapewne r nica pomidzy ayllu i panaca polegaa na tym, i ayllu
byy patrylinearne' natomiastpanaca matry|inearne. Termin panaca pochodz i o d sow a p a n a, oznaczajce go''w wyp owie dzi mczy zny _ s iostr
albo siostr cioteczn bdkuzynk pochodzcz rodzinnych stron lub
Znango rodu''.13 Innymi sowy, grupa ludzi, kt ra wdrowaa w poszukiwaniu dogodnych teren w pod upraw roli, uzpvaasowapanaca w odniesieniu do wielu wchodzcych w jej skad rod w. Zgodnie z t hipotez termin panaca stosowano jedynie do osobnik w wywodzcych si
w prostej linii od inki, podczas gdy termin ayllu uzywany by w Cuzco
i Ayacucho do momentu przybycia tam grupy Mango. W p niejszych
czasach Hiszpanie przyczyni|i si do rozpowszechnienia tego terminu na
terenie caego Tahuantinsuyu.
Wedfug r de pochodzcychz kronik kolonialnych z ,,doln poow'',
hurin,czyo si pi panaca, natomiast z ,,g rn poow'' hanan sze:

40

Hurin Cuzco
Chimapanaca
Ratra panaca
Atayni panaca
Usca Mayta panaca
Apo Mayta Capac panaca

pochodzca
pochodzca
pochodzca
pochodzca
pochodzca

od
od
od
od
od

Manco Capaca
Sinchi Roca
Lloque Yupanquiego
Mayta Capaca
Capaca Yupanquiego

llanan Cuzco

t.licaquiraopanaca pochodzca od inki Roca

Aucayllipanaca
Slcso panaca
llatun ayllu
C'apac ayllu

'lbmipampa

panaca

pochodzca od Yahuara Huacaca

pochodzca od inki Viracochy
pochodzca od Pachacuteca Inki Yupanquiego
pochodzca od Tupaca Yupanquiego
pochodzca od Huayny Capaca

()dnonie dopanaca Huayny Capacanale zaznaczy,iod jego rodu

jxrchodzi naT a inkaskiego centrum administracyjnego, kt re znajdowlrkl si na p nocy kraju, na obszarz dzisiejszego Ekwadoru, a nie od_
wttttnie, jak czsto to interpretowano. Z zezna Juana Sierra de Legui_
tnlo'Syna Mancio i usta Beatriz Yupanqui, wynika, ze Tumipampa
ttitzywaa si niegdy Surampalli.1a

Kr

lewskie panaca, wsp lnie ze sfuzebnymi ayllu, tworzy elit cuz-

ccrisk. Nalery tu zaznaczy,w r dach archiwalnych znajduje siwiele

irlltlrmacji o nich, midzy innymi gdzie zamieszkiwa i jakie tereny by

w ich posiadaniu do korica XVI wieku. Bogate informacje na ten temat
znajduj si w ksigach Real Hacienda del CuzcoIs i w ksigach parafialnych z Cuzco.
W okresie paristwa Ink w rody panaca nie tylko wchodzi w skad
tlworu kr lewskiego, ale tworzy r wniez frakcje polityczne. Zawieran
przez nie przymierza i wywowane konflikty mia duy wpyw na poli_
tyk i histori spoecznociCuzco. Poza opisanymi powyzej tradycyjnyni panaca w kronikach mozna zna|esporadyczne informacje dotyczce innych ich kategorii' kt re z pewnociw dawnych czasach r wnie
odgryway znaczc rol. Zostay one jednak zdegradowane do niszej
r angi przez bardziej wpwowe grupy. Nale podkreli,i tradycyj nych
panaca w kadej z ,,po wek'' byo osiem (liczba osiem jest wielokrotnociliczb dwa i cztery, lecych u podstaw dualnego i czw rdzielnego
systemu podziau czasoprzestrzeni charakteryzujcego wiatopogldInk w). Wane r dopoznawcz stanowi r wnie ksigi parafialne' w kt rych zavarta jest caa seria nazw poszczeg lnych ayllu istniejcych na
przestrzeni XVI i XVII wieku. Dokumenty te stanowiwane r do
poznawcz.
Z oficjalnej listy Hanan Cuzco wyeliminowano dwa rody panaca.
Pierwszy znich natywa si Cuzco panaca i zamieszkiwa wdzielnicy
Antisuyu. Skupia on najprawdopodobniej potomk w Ayar Auca, a od
nany ich rodu pochodzi nazwa podbitego obszaru. Drugim rodem panac a by Inaca panaca, kt rego przypadek j est szczeg lny, gdy dostar_
czanam wielu informacji na temat struktury rod w kr lewskich.Zre-

41

lacji o ceque wynika, e pierwsza huaca pitego Ceque w prowincji Chin_

chaysuyu narywaa si Cusicancha, ,,szczliwa siedziba'', i ssiadowaa
ze wityniCoricancha. W miejscu m narodzi si inka Yupanqui (kt ry w p niejszym okresie przyj imi Pachacutec) i od tego momentu
czonkowie Inaca Panaca skadali tam ofiary.l6 Warto zwr ci uwag, i
rzdzcy inka nie na|eado adnej z wymienianych w kronikach panaca. Inforrnacja ta potwierdza hipotez o istnieniu w dawnych czasach
wielu rod w kr lwskich. Ciekawe jest r wnie zbadanie nazv\ry Inaca,
kt ra wskazuj e na mvizek z pci e sk. Wedug Gonziilesa Holguina' 7

trmin ten oznacza;

Yfiaca

chusta okrywajca gow

Yfraca fiusta - pani ze szlachetnego ayllu Ink w
Inaca yfiacalla pachalicuni lub pailapallalla - prrywdziewanie dworskiego stroju przez wymalowan kobiet

U Bertonials czytamy:
aca llb palla _kobita kt ra pochodzi ze szlacheckiej kas Ink w
Ifiacachasita - ubiera si wedle stylu tamtejszych kobiet, odziewa
si elegancko

Powyzva wzmianka pozwala pruypuszcza, e lnaca Panaca by ro_

dem matrylinearnym w przeciwieristwie do innych patrylinearnych ayllu.
Potwierdzeniem tego moe by fakt, Pachacutec porzuci swoje rodzinne ayllu, aby sta si czonkiem rodu Hatun Ayllu. R znica pomi-

dzy panaca i ayllu polegaa na odmiennej strukturze spoecznej . Kady

inka rodzi si jako czonek jednej zpanaca, a w chwili otrzymania insygni w wadzy mascapaycha przechodzi do innej grupy rodowej' Zmiana
panaca nie oznaczaa tworzenia si nowej gruPY, lecz jedynie przejcie
z jednej grupy do drugiej. Prakka ta, tak charakterysczna dla rod w
kr lewskich, wpwaa na wzrost znacznia ayllu |ub panaca matki rzdzcego inki.
Sarmiento de Gamboa1g podaje, i Pachacutec pr bowa poczy
Inaca Panaca zHatun Ayllu, ale jego plany nigdy nie dosz do skutku
i jeszcze w czasach kolonialnych obie grupy funkcjonowa oddzielnie
w Cuzco. W okresie wicekr lestwa r d Inaca Panaca podlega parafii
San Jer nimo. Wedug dyspozycji wydanej w Cuzco w 1630 roku odnonie do granic majtk w ziemskich wiemy, i tereny zajmowane przez
42

Inaca Panaca ssiadowa z jednej strony z wociamipnaca Sacsu

i Aucalli, a z drugiej z trnami nalezcymi do ludu Chauicusco i Aray-

racll. co po raz kolejny potwierdza fakt,

i grupy ayllu nie mia charak-

leru mitycznego.
W spisie rod w z Hurin Cuzco

zost pominite trzy panaca: Masca

Pntlitca wymieniona przez Molin ,,el Cusque o'' jako r d zamieszkujcy (luntisuyu.2o Najprawdopodobniej od nazwy tej grupy pochodzi ternlin okrelajcyinsygnia wadzy noszone przez sapa ink*. Drugim ponrinitym rodem by Sauaseray Panaca,kt rywedfug Sarmienta de Gambtla]| zamieszkiwa dolin Cuzco na dfugo wczeniej,nim przybyy tam
ltrdy dowodzone przez Manco Capaca. Chodzi tu by moe o pierwsz
lirl inwazji ludnoci,kt ra odczyla si od pozostaych.W Informacio-

ncs de Tbledo2z spotykamy wzmiank m wic, iz lud Sauaseray wyoni

:i z Sutic Toco, w odr nieniu od grupy Mango, kt ra wysza z Capac
'llco. Tizeci panaca bya Yauri, o kt rej r wniez wzmiankuje Molina
przy okazji opisu ceremonii Citua.
Wrd omawianych powyej panaca dwi z nich wchodzi w skad
rrld w z czcihanan, atrzy z hurin, co w efekcie dawao po osiem w kadcj poowie.
Wraz z rozwojem pafrstwa Ink w panaca wadc w,kt rzy przyczyni|i
si do najwikszej ekspansji terytorialnej, staway si coraz bardziej potne i bogate. Dziki nim inka wszed w posiadanie prywatnych woci,
na kt rych pracowa niezliczone rzesze robotnik w. Z biegiem czasu
zacz|i si oni buntowa przeciwko rzdzcej elicie. Kada z mumii inkaskiego wadry miaa te same co za cia prawa i uczestniczya w zyciu
politycznym. Za porednictwem wyroczni wydawaa swoje opinie iprzepowiadaa r ne zdarznia.
Powane problemy pojawi si w momencie mierciHuayny Capaca,
kiedy na jego nastpc wybrany zosta Huascar. Decyzja ta zapocztkowaa konflikt, kt ry zakoficzy si zwycistwem konkuruj cego z nim panaca Atahualpy.

Chodzi o mascapaycha (przyp. tum).

GA

H{l/l)llA TRZECl

inGA
:*

Ekspansja i rozw j
pa stwa Ink w

Legenda o wojnie Ink w z Chankami

(lhociaz mity o braciach Ayar i bohaterskich czynach Manco Capaca
wii1z si zpocztkiem osiedlenia si Ink w wCuzco, a mit o wojnie
r ('hankami odnosi si do narodzin inkaskiej potgi, to kady z nich opowiitda o dw ch r nych, dobrze zdefiniowanych etapach rozwoju parillwa Ink w. Pierwszy wyjania pochodzenie Ink w i opisuje ich osiedlerlic si w dolinie, drugi zaopowiada o sposobie, w jaki udao im si po_
krlna potnych rywali i doprowadzi do dominacji nad ssiednimi
trclami. opowieci te zawieraj istot prawdzirych wy darze wpleciollych w trelegendy. Bez wtpienia mit o Manco Capacu odzwierciedla
|)roces migracji grup etnicznych, kt re dota do Acamamy, prowincjonirlnego regionu zamieszkanego przez inne ludy. Natomiast legenda
rl wojnie Ink w z Chankami jest pr b legitymizacjiwadzy, opowieci
rl wydarzeniach, kt re twacz ekspansj inkask.
Mimo e nieznajomopisma wrd wczesnych Indian i czsta
rriejasnoprzekazl kronik hiszpariskich nie daj pewnoci co do rozwoju wypadk w, to jednak legenda unaocznia andyjsk wersj moliwych wydarzefr. W Cuzco musiao dojdo czego, co doprowadzio
l

do rozwoju potgi Ink w, gdyz posiadamy dowody na istnini ich

pa stwa w opisach Hiszpan w. Z tych wzgld w historia Ink w balan_
suje na granicy mitu i prawdy historycznej. oczywisty jest r wnie fakt'
ipotga inkaska nie wyrosa sama. Przyczynia si do tego seria Spzyjajcych Inkom czynnik w. Wymagao to niewtpliwie istnienia zdolnych elit, kt re potrafi wykorzysta owe okolicznoci i stworzy Ta-

Rg,-!@,\-

Rycina 6. Maita Capac - c^rtafty wadca Ink w wedug tzw. tradycyjnej

listy dynastycznej

huantinsuyu.
Rozwazajc inkaskie podboje, nale jasno podkreli,i w wietle
najnowszych odkry archeologicznych ekspansja Ink w nastpia ponad
sto lat przed przybyciem Europejczyk w do Pru. Zar wno Cieza de
Le n, jak i Crist bal del Castro i Diego de Ortega Morej nl w swych
relacjach podkrelaj'ze Inkowie byli nowym ludem na arenie kultur
andyjskich. Rozw j ich potgi nie siga zamierzchch czas w, z czego
oni sami zdawali sobie spraw.

45

Podobnie jak Inkowie,

kt

rzy starali si narzuci sw wol i zdomi-

nowa ssiad w, Chankowie, zamieszkujcy pierwotnie region rzek Pampas i Pachachaca, d|i do stworzenia silnego organizmu paristwowego
poprzz podb j militarny. Ekspansja terytorialna, kt ra bya skierowa_
na na poudnie od ich ojczystych ziem, doprowadzia w koricu Chank w
w rejony Andahuaylas. Z uwagi na mityczny charakter wojny Ink w
z Chankami ni mona dokadni ustali, kiedy si zacza. By moze
pocztek konfliktu pomidzy obiema grupami etnicznymi siga wczeniejszych czas w, a oblenie Cuzco i totalna klska Chank w wydarzy si kilka pokoleri przed pojawieniem si Hiszpan w i byy jego ostatecznym efektem.
Kronika autorstwa Juana de Betanzos zawiera bardziej szczeg owe
informacje o wojnach toczonych pomidzy Inkami i Chankami. Kroni_
karz przypisuje najwiksze sukcesy wojenne inkaskiemu ksiciu Cusie_
mu Yupanquiemu, kt ry jako p niejszy wadca przyj imi Pachacutec. Relacja Betanzosa ma wszelkie cechy opowieci indialiskiej. Moliwe,e kronikarz m g si odwoa do ustnej tradycjipanacaPachacuteca,
za porednictwem swojej ony, ksiniczki Anas Kolike, siostry Atahualpy, kt ra podobnie jak jej brat wywodzia si w prostej linii od tego

wadcy. Sprawa ta zostanie szczeg owo wyjaniona w dalszej czci

ksiki.
owa ffusta bya konkubin markiza Francisco Pizarra,z kt rym miaa
syna tego Samego co ojciec imienia. Po jego mierciwysza za Juana de
Betanzos, znawc jzyka keczua i oficjalnego tumaczaw Cuzco. Mona
zatem miaoprrwuszcza, ze kronikarz spdzi wiele czasu na rozmowach z krewnymi swojej maonki, kt rzy mogli sta si jego informatorami wczasach gdy wicekr l Antonio de Mendoza zleci Betanzosowi
spisanie relacji ukoriczonej przezkronikarzaw 1551 roku. Dzio to nie
zostao wydane do 1987 roku, a jego czdo tego czasu pozostawaa
zupenie nieznana,* nie jest jednak wykluczone, e Sarmiento de Gamboa podczas redakcji wasnej kroniki korrysta z manuskryptu Betanzosa. Kronika Juana de Betanzos jest jednym z najcenniej szych r de, gdy
dziki niej mozna pozna czopowieciodwoujcej si bezporednio
do tradycji inkaskiej.
Chankowie uwali za swpacarina, czy|i miejsce pochodzenia , jezioro
Choclococh a.2 Zdaniem Mur a3 toponim Choclococha nawizuje do pew*

46

W Palmie na Majorce w bibliotec Bartolom March odkryto kompletn wersj kroniki Juana de Betanzos. odkrycie zavdziczamy Mari Carmen Martin Ru_
bio (uwaga autorki). Manuskrypt ten opublikowano w 1987 roku. Do tego czasu
znane by jedynie fragmenty niekompletnej wersji tej kroniki (prryp. ttum.).

incydentu, kt ry wyd arzy si podczas bitrvy Huank w z ludem HuaIttruri. Pokonani Huankowie w trakcie ucieczki wrzucali do w d jeziora
ltcgr l

pierwotnie Acha niesion kukurydz. Wrazz nadejciem lata dfu'wllltogo susze doprowadzi do cakowitego osuszenia jeziora, alece
gtltrwae
ltt dnie nasiona zakwit, dajc plon. od tego czasu jezioro nazywano
('lltlclococha. Nazwa ta funkcjonuje zreszt do czas w obecnych, jezioro
jest nieopodalwioski Castrovirreyna, nawysokoci 4950 m n.p.m.
;lllrlone
'
lnn legend zwizan z tym samym jeziorem przytacza Arriaga.a
Wcclug kronikarza podczas procesji z okazji witaBozego Ciaa Indialtic nielina specjalnych noszach dwie lamy*, kt re skadali w ofierze
tlwtim jeziorom: Choclococha i Urcococha, tvierdzc, e lamy wywodz
lii z owych miejsc.
Podobnie jak Inkowi spoecznoChank w skadaasi zwiell ayllu
1lrldzielonych na dwie grlpy hanan ihurin. Chankowie nalecy do ayllu
't, ,,g rnej" po wki za Swego mitycznego wodza uvaa|iUscovilc, podczas gdy ci nalecy do ayllu z ,,dolnej'' po wki zaprzodka mieli Ancovilc. obydwaj legendarni bohaterowie uczestniczy|iw wyprawach wojcnnych pod postaci kamiennych figlr guanca noszonych przez oniet't.y na czele armii.t

Zanimprzejdziemy do om wieniaposzczeg lnychayllu, kt rewcho-

tlziy w skad spoecznociChank w, warto przeledziznaczenie samej

llazwy tej grupy etnicznej. Sownik autorstwa Ludovica Bertonio6 zawiera haso cchancca okrelajce,'wenian ni". Gonzilles Holguin7 w swoim sowniku jryka keczua podaje chanca zzapa _,,kiwa si'', ,,i,dygoczc"; chanchani lub zzanzzani _ ,,i,podskakujc"; chanca _ ,,noga".
Wedug Recareda Preza Palmy8 chanc to czciaa, gdzie cz si
czonki i organy pciowe. Czy zatemnama Chankowie bya nazw wasnprzyjtprzez owych Indian, czy obrazowym epitetem nadanym im
przezludy z Andahuaylas lub Cuzco szydzcym ze sposobu, w jaki Chankowie si poruszali? Chankowie z Andahuaylas wydaj si blisko spo-

krewnieni zpozostmi ludami, kt re zamieszkiwa dzisiejsze rejony

Ayacucho. Garcilaso de la Vega9 wymienia ayllu, kt re tworzy grup
etnicznChank w. Byli to Huancohuallu, Utunsuya i Urumarca, mieszkafrcy doliny rzeki Pampas; Vilka pochodzcy z r wniny poozonej na
lewym brzegu tej rzeki; Pocrazamieszkujcy doliny otaczajce dzisiejsze
miasto Ayacucho; Iquichano z g r na p noc od Huanta; Morochuco
z Cangallo otaz Tacman i Quinual|a, kt rzy zajmowali rejony midzy
Abancay i granic wiecznych niegw Kordyliery And w.
*

W oryginale dos corderos de la tierra, czyli ,,tamtejsze owce",jak nazywali lamy

(Lama glama) hiszpariscy konkwistadorzy (ptzw. tum.)'

47

de Aguilar0 przypisuje konfederacji chank w dokonanie naj.

. favalg
wikszej.ekspansji terytoria1nej. Autor ten czy Chank w z Huankami
i.za dominujc grup uwaa ayllu Pocra. Jelinawet Chankowie
tworzy.
li czjakiejwikszej konfederacji, jest mao p'u*oopoooun", uy po.
zostae grupywchodzcew jejskad ucestniczy$w ataku na
Cuzco, gby
wypadku skpe wojska cuzcerisi<ie nie zdoayby oa"p1r
1qrz_ec|wn1m
oblenia. Poz1EmBetanzos wspomina o rozproszeniu od'da
w konfederacji Chank w w innych regircnach, co wiadc4l o sabej oig anizacji
ich armii _ by to raczej grup' wojownik w njmujcych"s grabiez
i fupieniem.
Mozna wysnu hipotez' ze Chankowie, narywszyna ich nieokieznany i wojownicry char{t9r' bvli-9dpowiedzial ni'za dezintegracj
i upadek potnego centrum kultury Wari.
Za rzd w inki Viracochy Chankowie opuciliswe rodzinne ziemie
z zamiarem podboju wiata, wyruszajc z g wnej osady Paucaiay, pooon_ej w odlegocitrzechlegua od'Pircos._Wedug anaysn
ego nyczaju
podzielili armi na trry g wne oddzi. Pierwszy inich, dowo"dz
ony przez
reprezentant w ayllu wyw_odzcych si z po wek,,dolnej'' i,,g inej,,,
genera w Malme i I1ap.a (lub Rapa) uda iw kierunku pio'iniji
cun_
!.uyl. Drugi oddzia skierowa si wniew stron cunliruyu, chociu
Sarmiento de Gamboa.twierdzi,
]7leo celem bya prowinc.ii Aotir,ryu.
Wojskiem m dowodzili.Yana vj|c-ai
Toquello Vlca (lub tclo vilca).
Trzeci oddzia pod dorv dztwem^Tirmay Huaraca i Astu Huaraca
wyura
najprostsz drog w kierunku Cuzco. W jego szeregu"t'
,i
r wnie Huaman Huaraca, odpowiedzi alny Ianegocjicjew '.'ujJo*i
spiawie podi
dania si inki.1'
Po dotarciu do Vilcacrrnga Chankowie wysali do Cuzco emisariuszy
w celu poinformowania Ink w o zamiarach podboju ich ziem. przestraszony wieciami Viraco-cha postanowi zostiwi miasto na pastw
losu
i.schroni si w fortecy Caquia Xaqu5aguana. Wadcy sprz""i'iti sijego
{w1j snowie, Urco i Soco.Posti Uico wymaga wpiowadzenia kr t_
kiej dygresji: w jednej zmoich wczeniejszych piac inaliziwaam znaczeyig nazai]y urco, jako wsp regenta rzdcego inki. Do tego tematu
wr cimy, opisujc System dziedzIczenia wadzy,i Ink *, i prz17ji zymy st
prryjtemu wrd curaca
nadawania .'yn, ynon"rio"r"".zwyc'z1lowi
go imienia, kt re zapewniao dziedziczniefunkcji po oJcu
i omi;ao iym
-Kronikaize,
samym
kl lormy mvyczaj.oye dotyczce wyboru nastpcy.
rzy wymieniaj Urco jako suwerena, to: Cieza de'L n, Betanzos,
Sarmiento de Gamboa, santa cruz pachacuti i Herrera. Kronikar ri,kt
rry
lko o tym wspominaj, to: Murlia, Cabello de Valboa, Guaman poma

rle Ayala, mistrzowie Quipocamayoc

i Cobo. Ojciec Acosta nie wymie-

imienia Urco, natomiast pisze' i zapocztkowanie serii sukces w

ltlilitarnych Pachacuteca byo wynikiem zwycistwa w decydujcej birwie
r ('hankami jednego z jego ,,braci", kt ry posiada suwerenn wadz
jak Las Casas i Rom n-Za'icszcze zacia swego ojca. Inni kronikarze,
tlttlra wymieniaj Pachacuteca jako obroric Cuzco. Calancha u'waa, e
|'itchacutec oddawadz swemu ojcu i bratu, ,,mimo i Garcilaso zapewlliit, ze tym, kt ry odda wadz ojcu, by Viracocha''. Naley doda, i
llcrrera na pierwszej stronie pitej ksigi swojego dzia ilustruje ink
I lrco przystrojonego w insygnia wadzy.
Wr my jednak do legendy, kt ra wraz ze zblianiem si nieprzyjaciclskich wojsk do Cuzco nabiera epickiego charakteru. W opuszczonym
rlriocie pozosta jedynie mody Cusi Yupanqui, rzekomy ,,Syn'' Viracochy, ze swymi generaami: Vicaquirao, Apo Mayta i Quiliscachi Urco
( iuaranga, kt
rym towarzyszyli ich wierni sudzy: Pata Yupanqui, Muru
I lanca, Apo Yupanqui i Uxula Urco Guaranga. Sarmiento de Gamboa
wspomina, e opr cz Cusiego Yupanquiego w Cuzco pozostao siedmiu
innych inkaskich dostojnik w: Inka Roca, Quilliscachi lJrco Guaranga,
(lhima Chaui, Pata Yupanqui, Viracocha, Inka Paucar i Mircoymana,
opiekun Inki Yupanquiego.
Narracja Betanzosa przybiera tu ton charakterystyczny dla dugich
rlpowieci znanych z inkaskiej tradycji ustnej, przypominajcy epik red_
niowieczn. Cusi Yupanqui zleci trzem towarZyszqm mu dostojnikom,
lly szukali wsparcia u ssiednich curaca,kt rzy ze strachu przed Chankami i zewzg|du na niewielkie szanse garstki Ink w odm wili pomocy.
Male ka armia Cuzco, zuvagi na sw j niespodziewany triumf, zbiegiem czasu zyskaa mityczne znaczenie, o czym bdziemy mieli okazj
przekona si w dalszej czcitej ksiki. Legenda opowiada, e samotny i przybity trudn sytuacj Cusi Yupanqui mia prorocry sen, w kt rym b g Viracocha przepowiedziamuprzysze zwycistwo (ta czmitu
zaw ier a wy t any wpyw kultury europej skiej ; w tradycj i andyj skiej otrzy manie podobnej przepowiedni wymagao zonia wielu ofiar danejwyroczni huaca)' Nastpnego dnia po olvym nieChankowie pojawili si
na szczycie g ry Carmenca i popiesznie rzucili do ataku, wznoszc biltirr z

tewne okrzyki.12
Wedug Ciezy de

Le n obroricy Cuzco wykopali wczeniej wilcze do

zamaskowane gaziami i ziemi, do kt rych wpadali pdzcy na olep
Chankowi. Sarmiento de Gamboal3 wspomina o pomocy udzielonej
Inkom przez Curaca Chafian Cury Coca na|ecej do ayllu Choco i Cachona, kt ra na czele swego wojska odpara atak nieprzyjaciela.

49

kt

Mit ten m wi r wniez

o.

cudownej interwen cji pururauca, kamieni,

o iprzeksztaciysi w waleznycr wo1ownito*, Jii rt

rym
niespodziewanie odwr cili bieg'wyda,eil i n ycitrytiw najuar.
|n]<9wi9
momencie.ro wi"aoomose o pururoLca doprowa.
*l:] do
ll...rekiwanym
dzia
zamieszania wr
re

d nieprzyjaci , a kilku

,Liri,

poiaao si zo

strachu przed zmierzeniem si tat< potznym przeciwnikiem.

Thk wic Cusiemu Y' upanq-uiem" i1"go i"on,iu
,,b.u.io-Judao si
odeprze najazd Chank w. Mooy sizi, korzystajc, nii*riicej
sii
oka1i rzuci si do ataku nu,oibitw walce u.*ii
uay
osobicie pokona figur ' gu a n c a r epr ezentuj
"i"pii"i"\u,"
c Uscovir l'lJ.uye :
sztandar unancha. Chankowie, zdawsry sobie spraw,
ze cn_mit"i"go
osta pokonany, rzucili si do ucieczki, nie zatrrymujc
si az do ichopampa' Sinchi,wodzowie ssiadujcych z Inkami c rrorrgo,rlto''y

a" tejpory

obserwowali ca bitw
s*oic-h posterunk w,
*rgo"e docyli
rzach o.taczajcych Cuzco
"r^i""riiy"i1u
zwyciskiej
,
u.n,ii
iniu'r.
iej,
rZu'do
cajc.si.w pocig za pokonan yn najedc.
Zdaniem Sarmienta de Gamboa druga"bitwa Ink w z chankami
rozegraa.si pod Ichopampa. Tym razema-rmia z Cuzcop.;i;il;;'
abya
o.oddziay sprzymierzonych ssiad w,kt rzy w ten spbs
b chcieli okupi::*9 winy wobec Ink w. Wbitwie'zginli owaj woozowie rranLo*'
a ich*zde.zorganizowana'i rozproszo.ru u'.-iu ni" uyu
* .iuni" po*.o'yma Ink w p rzed zebtaniem licznych fup w i je co*
wo;enny"t', io * Lon_

do rozwoj u po t gi cu r"o,, "" r p J"_r.on urny

i!"
.ri
i
Sl
w dalszeJ czci ksizki.
Wedug szczeg ow ego opisu Betanzosa tu po zwycistwie
odniesio-

Y:r: i?!7

Yupanquiego_ mody triumfatoi dotar w miejsce,

:y:^p:.T,
!u;ies1 jnka
w
Ktorym przebywa
Viracocha, aby zgodnie z andyjskim zwycza-

jem wadca m g osobicie postawi itop

zdobyczaci-l'iJ'".rcact' *oj enny11, w symboliczny
spoiou potrvierdzaj "u
poouoi.
wiJoffi oto."oc
nych Chank w zaskoczywadc Ink w. z ,apewnoci
ni" it.iu on
osobicie wzi odpowiedzialnoci za triumf i ziaa,uufu'"o
oortpi
Rozsgiwao to. Cusiego Yupanquiego ,
ry poczu i
:"^g::::::ry:1,
zrradzony- Jednoczenie zosta on ostrzezony przejednego
ze s*y"h
kapitan w o przygotowywanej na.niego ,urid"" i op".'.Z"niU
przz
wojs}1v11c9chy fortecy, w ki rej ao t"j pory stacjonoway.
w
t"3 ,ytuacji Cusi Yupanqui rolzkaza swym oadziuo^ ,oaiilriJ'.i
na dwie
grupy' Jedna znich miaa pozosta wraz znim, druga
zauda si tro-

it

co chy, aby sprawdz i,'czy

e czyw icipt anowan a
r:]-.]Zasadzka,
II
cz!
oddzia wadcy

50

:tego
L uzco

ra

rz

es

tna

zdecydowafu si na marsz do
l r ozpoczcie bezporednich dziaa woj ennych
.ki"'o*uny" h pr ze -moe

iwkrl ('usiemu. Ten ostatni przetrzymywany by w jednym pomieszczeltl r upokorzonymi wodzami Chank w. Bojc si zdrady, Cusi Yupan.Ulwtl:rr si do callan w otoczeniu dobrze uzbrojonych ludzi. Po ostal crlryrn zadeklarowaniu przez Viracoch, i to wanieUrco nalezne s
}s'l,cl'yty, Cusi zdecydowa zagarn wszelkie fupy i uda si z nimi do
Etlzctt. W drodze powrotnej jego reorganizujca si armia zostaazaatatttwirna przez wojska Viracochy ,|ecz zasadzka nie udaa si i mody inka
ltlkrlna triumfalnego wjazdu do Cuzco.

Zdaniem Betanzosa druga i ostateczna bitwa Ink w z Chankami

tlrlczya si pod Xaquixaguana. Tuz po kolejnej porace wojsk Chan|telw Cusi Yupanqui darowa ycie mieszka com Xaquixaguana, wiel't1c, e byli oni zmuszeni do udziau w walce przeciwko wojskom
('ttzco. Zgodnie ze zyczajem inkaskim poleci im obci wosy. Natontirtst Chank w nie omina sroga kara. Inka wyda rozkaz zamordo_
wttnia wszystkich pojmanych dostojnik w. Ich gowy poleci zatkn
nlr wysokich palach, aciaa spali ku przestrodze.Tu po tych wyda_
tzcniach do Cuzco dotar wieci, ze inka Urco w towarzystwie zbrojncj gwardii znajduje si w Yucay. Yupanqui nie wyda rozkazu ataku,
le cz osobicie wybra si do Yucay wraz ze swym ,,bratem'' Roca. Podczas walki Urco, znajdujcy si na stromym zboczu rzeki, zosta zralriony kamieniem w szyj i spad do wody. Pr bujc ucieka, pn
z nurtem rzeki, i tak dotar do skay Chupellusca znajdujcej si w odlcgocijednej legua poniej tampu, gdzie zosta pojmany i umiercony
przez onierzyYupanquiego.

Pogromca Chank w
W jednej z moich prac opublikowanej w 1953 roku powiciamca
rozdzia pr bie ustalenia, kto waciwiepokona Chank w. Mimo i dla
zrozumienia samego mitu kwestia ta nie ma wikszego znaczenia,to przy
odtwarzaniu historii Ink w odgrywa ona kluczow rol, nairywszy, e
definitywne zwycistwo armii Cuzco dokonao si kilka pokoleIi przed
pojawieniem si na tych terenach Europejczyk w.
Przed przejciem do analizy wydarze , bdcych bezporednim wynikiem zwyciskiej wojny z Chankami, na|e postawi pytanie, cry opisywany przez kronikarzy atak wrogich najedcw na Cuzco rzecrywicie
nastpi i kiedy mogo do niego doj.ostateczna pr ba si moga by
kulminacj wojen toczcych si od duzszego czasu pomidzy Inkami
i Chankami. Zwycizc moga by tylko jedna ze stron i jest oczylviste,

51

52

e favorytem w tej walce byli Inkowie, bo w przeciwnym razie historia

andyjska potoczyaby si zupenie innym torem.
W pocztkach XV wieku obszar Cuzco i okolic sta si zbyt ciasny
i ma dla zdnych wadzy Ink w. Ch podboju nowych ziem bya po_
wstrzymywanaprzez potnych ssiad w' a brak dobrej organizacji nie
pozwala na utrzymywanie nowych woci.Prawdopodobnie wojny to_
czone wci z tymi samymi przeciwnikami, w okresie panowania pierwszych wadc w inkaskich, miay g wnie na celu zdobycie up w wojen_
nych' a nie nowych obszar w. Wejcie w posiadanie nowych d br materialnych byo bowiem pragnieniem wszystkich curaca, Bdy za ich
porednictwem zyskiwali oni poparcie sprzymierzefrc w, w stosunku do
kt rych mogli wywiza si z obowizk w wynikajcych z andyjskich sys_
tem w wzajemnoci i pokrewie stwa. owe okolicznociuleg zmianie
wraz z zwycistwem nad Chankami. Inkowie nie chcieli jedynie wej
w posiadanie drogocennych up w - ich g wnym deniem byo ustanowienie relacji wzajemnoci z naczelnikami ssiednich grup etnicznych,
o czym przekonamy si w dalszej czciksiki.
Do momentu przybycia Chank w do Carmenca curacazgo Ink w nie
byo ani wiksze, ani potzniejsze od pozostach ssiad w. Kazda doli_
na czy osada mia swego sinchi, wodza stojcego na czele zbrojnej grupy Indian, kt rego zadaniem bya obrona posiadanych ziem. Niekoricz_
ce si wojny i poczki utrzymywa owe male kie parlstewka w stanie
cigej gotowoci bojowej. Jedynie Chankowie, zachceni fal zwycistw
w walkach z przylegmi curacazgo, zdecydowali si na poszerzenie swego terytorium. Postpujca ekspansja Chank w musiaa w koricu doprowadzi do konfliktu z mieszkaricami doliny Cuzco. Zwycistwo Ink w
miao te zatJ ci dochczasow r wnowag si. Inkom udao si przerwa zacieniajcysi krg wrogich ssiad w i w konsekwencji rozpocz wasn ekspansj terytorialn.
Odniesione zwycistwo uczynio z Ink w faworyt w w walce o dominacj i dao im znacznprzewag nad ssiednimi sinchi i curaca' Wielu
z nich nie lko deklarowao przymierze z Inkami, lecz za wszelk cen
zabiegao o ustanowienie relacji wzajemnoci. Droga do gwatownego
wzrostu potgi Ink w staa otworem. Silni i cieszcy si prestizem mog_
li teraz pobi Chank w na ich wasnym terytorium' o czym wczeniej
nawet nie marzyli. Po takim triumfie pokonanie ludu Ayarmaca i umocnienie tym samym wasnej pozycji w okolicach stolicy ni stanowio
najmniejszego problemu. By to konieczny krok przed planowaniem
dalekosiznych podboj w. Jeeli wojna Ink w z Chankami miaa decydujcy wpyw na powstanie Thhuantinsuyu i pocztek inkaskiej potgi'

ltl wrltlz stojcy na cze|e zwyciskiej w tej wojnie armii musia by naj_
Ink w. Jest to jeden z naj-

wlrrricjsz postaci w caej historii paristwa

t'(cicj dyskutowanych problem w, na kt rego temat kr skrajnie

lri/nc opinie.
W przytoczonych wczeniejopisach daje si zalwa znaczne r nirr tlrltyczce imion g wnych bohater w i konkretnych epizod w' kt re
1lrltlkrclajmityczny charakter opowieci.Jak wygldaa prawda histolYt'zltit? Czy Viracocha i Pachacutec to imiona dw ch r nych os b, czy

|rtlrrc.j postaci nazywanej odmiennie w zalenociod wersji podania?

('ry tlpisywane wydarzenia mia miejsce wczeniej,ni sytuuj je relat'1e krtlnikarzy? Niezaprzeczalnie wikszoproblem w pojawia si od
nronlontu relacji o zab jstwie Yahuara Huacaca, kiedy to przekaz kroltikirrzy staje si cakowici niejasny. Cteza de Le n pisze o przejciu
wllrtlzy przezYiracoch. Natomiast z por wnania imion dow dc w Pa_
t'ltltcuteca i Viracochy wynika, 'e s one idenczne wedug Sarmienta
rlc (iamboa. Inne niejasnoci docz wizji Boga-Stw rcy w przeddzieri
rrlirku Chank w, przypisywane zar wno bogu Viracocha, jak i Pachaculccowi.
W tym miejscu chciaabym szczeg lnie podkreliaspekt ,,europejrkrlci'' przekazl co do pojawienia si boga Viracochy lub Sorica i wr b,
klrire doprowadzi do powstania nowego bohatera kultowego. Por wttitItic wielu r de kolonialnych doczcych tzw. walki zbafuochwal\lwcm Indian wskazuje, e w zgodzie z tradycj andyjsk nale j odt'zytywa zgoa odmiennie. Inkowie tuprzedbitwz Chankami powinni
tloyw ofierze odpowiednio duzo lam, winek morskich, tuszczu i lici
krlki' a nawet ofiary zdzieci. Andyjskie b stwa iguanca, witekamietlic' musiay otrzymyvva ofiary, jeliliczyo si na ich pomoc i bogosa_
wic stwo. Usatysfakcjonowane m wiy i udzielay przepowiedni,ltrzytlrrrjc w ten spos b cig kontakt z wiernymi.
Powyzsze przesanki skaniaj do przyjrzenia si informacjom na ten
lclnat z kronik kolonialnych. Najwiksze rozbienociwynikaj z przekazu Garcilasa de la Vega, kt ry w przeciwie stwie do innych kronikarzy przypisuje triumf wwojnie z Chankami ince Mracocha.
Przd uznaniem tej wersji za bardziej prawdopodobn nale przelrttalizowa wszelkie informacje pozostawione przez Garcilasa i por wna je z innymi r dami. Trzeba te pozna motywy, kt re skoni kronikarza do zmiany potocznie uznanych w tej materii przekonari. W celu
lepszego zrozumienia poruszonego problemu warto odwoa si do poIrizszej tabeli, kt ra w przejrzys spos b grupuje r zne wersje opisanych
1rrzez kronikarzy wydarze .

53

Kronikarze przypisujcy
zwycistwo
Pachacutcowi

Pedro Cieza de

Bartolom

Le

de las Casas

Polo de Ondegardo
Sarmiento de Gamboa

Jos

de Acosta

Kronikarzc przypisujcy
aycistwo ince
Viracocha
Garcilaso de la Vega

Bernab Cobo
Anllo oliva

Kronikarze, kt rzy nie

wspominaj o wojnie,
dostarczaj pewnych
porednich informacji
Martin de Mur a

wymienia imi Urco

i potwierdza
przeprowadzenie przez
Pachacuteca podboju
w Vilcas i Jauja.

Crist bal

de

Molina,,El

Cusqueffo" przypisuje
Pachacutecowi wizje

Pedro Gutierrez
de Santa Clara

boga Viracochy.

Jezuita Anonim

Cabello de Valboa pisze

o dw chwojnach

Joan Santa Cruz

Pachacuti Yamqui

Yupanquiego
z Chankami.

Brnab Cobo

Diego Herniindez ,,El

Palentino" przypisuje
Pachacutecowi podb j

Antonio de la Calancha

Her nimo Romiln

y Zamora

toczonych przez

wanego centrum

Chank w

Vilcas.

Antonio de Herrera y
Tordesillas

W pierwszej kolumnie tabeli zostao zgromadzonych dwunastu auto_

.
r rv' kt rzy przypisu zwycistwo Pachacutecowi. Inka Yupanqui, poja_
wiajcy si w opisie Ciezy de Le n, nie m g by kiminnym niz pict'acutec, gdy w wielu fragmentach dziakronikarza spotykamy si z wyjanieniami dotyczcymi, kim tak naprawd by Yupanqui. wleoriym
z fragment w autor pisze, e,'inka Yupanqui, syn inki Viraco t'y, pomno{ b9s.a9tw ojca'' (dotyczy to Coricancha), w innym zas dodije:
c7nsach
il Yupqn-quiego doszo do takiego rozwoju-palistwa, e po
''w
jego
mierci,kiedy wadz odziedziczy jego syn rupac-vlipanqui, imperium byo potne''.15
. - Nie ma-najmniejszej.wliwoci co do tosamociinki Yupanquiego
jako
syna Viracochy i ojca Tirpaca czy te dziewitego wadcyink w wi-

rrlit'jalnej wersji listy kr lewskiej. Kronikarze czsto podaj jedynie

Yrr|anqui, tumaczc, e inka tu po triumfie w wojnie z Chankami
llI drugie imi Pachacutec. Poza m zmiana imienia inki bya zwyl w momencie przejciawadzy.Ib
:lltl oliva'7 mia za informatora niejakiego Catari z Cochabamby'
llug kt rego Viracocha i Pachacutec to ta sama osoba odpowiedzialIn uiarzmienie Chank w (autor nie wspomina jednak o ataku na
l). Natomiast Cobo18, nie chcc dokona ostatecznego sdu, prryjc obu postaciom te same c4nY, co dyskwalifikuje go jako wiarylillrtcllo w tei kwestii informatora.
7 W rizeciej kolumnie tabeli zgromadzeni zostali kronikarze nieprzypi$r;cy owych sukces w zadnemu z ink w, ale w ich relacjach pojawiaj
il tlrrrr, kt re mog by wykorzystane przy analizie poruszonego problclr','. Podb j Vilcas oznacza potny cios dla Chank w, gdy byo to

lelt llardzo wazne centrum administracyjne. Zwyciski wadca Ink w,

hrlry rozbi Chank w w bitrvie o Cuzco, musia kontynuowa wojn na
lerylorium wroga.
( irraman Poma de Ayala nie wspomina o ataku na Ctzco, pisze za to
o licznych podbojach Yahuara Huacaca dokonanych na ziemiach chan-

podobnie bohaterskie cryny prrypisujc r wniez ince Viracocha.

Wczcniej podkrelaam,e wojny Ink w z Chankami mogy mie wieloptlktlleniowy charakter i by kontynuowane pr'ez kolejnych w1dc w.
' W celu okrelenianastpstwa wydarzeri na|e doda' e Guaman
ltlma de Ayala, wymieniajc dow dc w, kt rzy wsawili si w walce, jako
rz(rstego podaje Otorongo Achachi, syna inki Roca, si dmego w kolejtttlci _ syna Yahuara Huacaca, a smego - syna Pachacuteca, pomijajc
tltlw dc w Viracochy. Z drugiej Strony, Guaman Poma d Ayala pierw_
szcgo podaje zawsze dow dc Pachacuteca, syna Manco capaca i Mamy
I luaco. Istnieje prawdopodobietistwo, ze Cusi Yupanqui, czy po prostu
Yupanqui, wywodzi si w prostej linii odwalecznej Mamy Huirco i nalea_do dowodzonego przezkobiety rodu I aca Panaca z Cusi Cancha. To
|)rzypxszczenie zmusza do dokadnego zbadania problemu i tumaczy
nadanie przez ink wysokiego statusu mitycznej parze Manco Capa a
i Mamy Huaco, w okresie kiedy wadcatenzrorganizowa System rodowy- ayllu w Cuzco.
roemy jednak do informacji dostarczonychprzez Garcilasa, aby zaprzedstawiona ptzez kronikarza wersja wydarzeti, tak
stanowi i,
"ry
pozostach, wynika z jego nieznajomoci historii' czy
r
zna
od
bardzo
z r nicy czasu' jaki upynod chwili jego wyjazdu z Peru do momentu
redagowania kroniki w Hiszpanii. Bez wtpienia Garcilaso de la Vega,
wedug wasnych owiadczeri, zna i konsultowa swoje dzieo z kronikakr1w,

55

mi Acosty i piezy de Le n, kt rzy w danei kwestii

prezentuj zu
odmienne zdanie. G wny bd Gircilaru,kt
rno)nu .u11
ry
polega na tym, ze kronikirz celowo pomyli
mumie *".o'.or.'
w Cuzco pr zez P o'a de ondegardo. Iniencjonurn"
po-in;i; p;;",
ra.pewnych czyn w, zamiany lub pomievu"ia
mumii

iilt.il,;
irur r, ir .y ;;' ;ff ffi#i j
grinia ej il;i;Arfl u,u.
lt?lli; *9:fl=?:ilip,'"it
T1.ii ao
de_ondegardo."
r*;
k;ii ;i; rffi"{
:g5y1i:L:
logob..,y
spalon
e'zapr ze czal": fu
j
r"
I:yY
a w Xaq: :Tr
"..
u ixa gu an a p r zez G o.nzuluf

rnu

-i u vi.""..t'y'"'i""

""
Przez generaa Atahualpy imieniem Chblcuthima.
i,,sob ow
n" oo [i" * _"r i rp' q'i",
9*,*:ji:1oy]:t
ry::hy
r wnie Polo de ondegardo.2o
";
.q:':q9

ti

Jelichodzi o mumi Pachacuteca ,zostaaona odnalez

ionaprzezP,

9':.9:***:^:

dokd rz.,.*.]*" l;' p"". 5.i pi

:::l.j
", W Tococache *aoa
spoclnku.
",
t"i "liriiarl
p

Y:lnego.miejsc11lej
oow swltynl Pioruna,.boga, kt rego uzna za
swojego huauqLe.
na temat Pachacuteca pisze:

kiedy odkryem ciao ra1ira3y1i inga Yupanqui

Inki, kt re byo jednym z wysanych
przeze mnie markizowi do Miasta-Tiz"ch
Kt li*, zabalsamowa;" ;k;rryscy widzie|i, darzone opiek, i,'towarzyszyamu figura grwnego
brstwa prowincji Anda.
valas, ktrr podbi (podkr. aut.) i oooa we-wadini
Iniom,
ki;ip;k;'" i zabi
jej wadc Barcuvilca.

owa figura b stwa, kt ra towarzyszyamumii Pachacuteca,

wskazuje,
iz to wanieten wadca.br'!
s|oyny"nr iriumfatore;
ctrant<amj. Cobo' potwierdza in-oiii.sti mryczi1 polegajcy
na zachowywaniu
b stw podbitych ziem. Po mierciinti wcielarr?-byy
;;'.i'.go ,oou
panaca.

;;d;il'z
;"

Acosta22 r wniez wspomina o odkryciu PoIa

i opisuje mumi Pacha_
cuteca w nastpujcych sowach:
zosta przeniesiony z Pacallacta do Tococache

, gdzie zaoono parafi San Blas'

Zachowane byo cae ciao pokryte pewnym balsamem,
tak e wygldao jak zywe.
oczy mia zrobione ze z3ia., t" a^ou.'" dopasowane,
e niewie'ie r zni si od
prawdziwych; i mia na gowie blizn po ranie,
kt r zadano il;i;;;i
z wojen.
By siwy i nie brakowao muwos w,;uoy u-u.itgo
samgo dnia, pomimo ponad
siedemdziesiciu lub osiemdziesiciu lut,'oatJ
by martwy.
x-Ciudad

56

de los Reyes,-!aw1a nazaLimy,obecnej

stolicy Peru, upamitniaa
,.
dzie
zaoenia miasta _ witoTizch r.ori
6.'yp. tum.).

Wspomniany przz Acost detal dotyczcy blizny szpeccej gow

fitllrrii Pachacuteca potwierdzaj Cabello de Valboa i Sarmiento de Gamhlu,J] Kronikarz ci zgodnie podaj, i inka zosta ranny podczas bitwy,
l ttatwia rozpoznanie jego mumii. Innym crynnikiem pomagajcym
3ldcntyfikacji wadcy jest jego siwizna, kt ra wiadczy o zaawansowaynr wieku zmarego.
Oarcilaso de la Vega, pomimo i zna dzia Acosty i Ciezy, w swej
httlnice podaje zupenie inn wersj. Tizy mumie, kt re autor mia okaEJ osobicie zobaczyw posiadociPola de ondegardo, przypisuje trzem
krllcjnym wadcom: ince Viracocha, Tupacowi Yupanquiemu i Huaynie
ettpacowi.2a Podaje r wnie, i Polo osobiciepokaza mu rzeczone mumio, tumaczc, do kogo kada z nich nale, ale nie m g on ptzecie
przypisa imion w spos b diametralnie r ny od tego, jaki podaje w swojej
lronrce.
Nie wydaje si, by Garcilaso de la Vega pomyli imiona mumii wader1w, co mogoby by wynikiem upwu wielu lat od czasu, gdy widzia je
po raz ostatni, do momentu spisania kroniki. Autor sam bowiem pisze,
,e przez ca czas mia dostp do dziea Acos. Zadziwiajce jest r wnic to, e Garcilaso wcale nie wspomina o mumii Pachacuteca, wymieniajc zamiast niej mumi Viracochy. Kronikarz dokona samowolnej

zumiany obu wadc w. Zamieni ciaa wadc w w ten sam spos b, w jaki
prtmyli wyd arzenia z czas w rzd w kadego z nich. Garcilaso de la Vega
ptlmin r wnie figur b stwa Chank w, kt ra towarzyszya mumii Pat:hacuteca, chociaz dziki Bernab mu Cobowiemy, iz andyjskim Tryczajcm byo eksponowanie mumii wadc w razemz przedstawieniami b stw
lud w, kt re podbi.
Skd zatem wzi si zamys kronikarza, aby zatai i pomiesza zda-

rzenia historyczne? Wedfug kryteri w europejskich nie byo adnego

powodu, by przedstawi histori w tak odmienny spos b. Wytfumacze-

nia naley szuka, biorc pod uwag kryteria andyjskie, kt re przyj

Garcilaso. Autor ten jako potomek Ink w ocenia wydarzenia z osobistym zaangaowaniem, gloryfikujc czyny wasnej panaca. Nalezy tuprzy'
pomnie, e w wojnach pomidzy Huascarem i Atahualp utworzy si
kamaryle kierowane przez Capac Ayllu Qtanaca Tupaca Yupanquiego)
i Hatun Ayllu, potomk w Pachacuteca. Garcilaso dziedziczy po swej
matce przynalenodo panaca Tupaca Yupanquiego, podobnie zreszt
jak Huascar, identyfikow any z tymsamym rodem za porednictwem matki
Raura ocllo, w przeciwieristwie do Atahualpy, kt ry wedug moich ustal nalado rodu swej matki, Hatun Ayllu*. Wojny, kt rych celem byo
* Czy|i rodu Pachacuteca (przyp. tum).

przejcie wadzy po zmarm Huaynie Capacu, doszybko przybra

form ryvalizacji pomidzy tymi dwoma kr lewskimi panaca. Do wtku
tego jeszcze wr cimy, sygnalizuj go tu jedynie w celu podkrelenia oso_
bistych sentyment w, jakie kierowa inkaskim pisarzem.
Baga uraz w i nienawici,spotgowany spaleniem mumii TLpaca
Yupanquiego i zab jstwem Huascara orazjego krewnych przez genera w Atahualpy, wielce dotkny Garcilasa, co w efekcie skoniogo do
umylnego ukrycia i zamiany fakt w historycznych. Z drugiej strony, jak
mielimy ju okazj si o tym przekona, zabiegi ukrywania lub faszo_
wania prawdy by w tradycji andyjskiej doczste. Podobne uprzedzenia, skierowane co prawda przeciwko drugiej zfrakcji, wyczuwalne s
u Betanzosa, kt ry wykluczy Huascara z listy cuzce skich wadc w capaccuna' Jelikonkwista hiszpa ska nie przeszkodzlaby rozwojowi potgi Ink w, wszelkie epizody z:lizane z postaci Huascara w kr tkim
czasie zniknyby z oficjalnych poemat w, quipu i ikonografii. Pami
o nim podtrzymywana byaby jedynie przez czonk w jego wasnej,
upokorzonej panaca.
Z uwagi na andyjski nvyczaj preparowania i manipulowania danymi
niemoliwe staje si odtworzenie prawdziwej l, mizejhistorii Ink w.
Kade zwydarze winno by dokadnie sprawdzone, czego nie da si
zrobi z uwagi na ograniczon dokumentacj na ten temat. Przypadek
intencjonalnej, faszywej identyfikacji mumii inkaskich wadc w' kt rej
dopucisi Garcilaso de la Vega, mona udowodni. Pochodzi on bo_
wiem z czas w kolonialnych, z kt rych mamy wiele r de pisanych.
Powyzszy przykad udowadnia' ze historia paristwa Ink w moga by
opowiadana w trzech lub czterech wersjach, na kt rych opierali si kronikarz. Dlatego te wtek wojny Ink w z Chankami winien by badany
z wielk roz\rtag, aby m c oddzieli mit od prawdy historycznej. Wielce
pomocne s tu r da archeologiczne,kt re mog uzupenia i w niekt rych wypadkach weryfikowa dane etnohistoryczne. GonzLlz Carr,
badajc w 1'982 roku histori Ayacucho,zauwa,iwraz z osabieniem
wadzy kultury Wari na tych terenach mniej wicej w okrsie I00_
_1470 n.e. pojawi si nowe grupy etniczne, kt re autor identyfikuje
z Chankami lub ich sprzymierzericami.
Badania archeologiczne doprowadzi do odkrycia ponad stu dwudziestu stanowisk pooonych w dolinie rzeki Pampas. Osady te znajduj
si na wysokoci 2000 do 4000 m n.p.m., co dowodzi, iz ich ludy ZmuSZone by zakada swoje centra w strategicznych miejscach. Znalezione
fragmenty ceram iki, char aktery zuj cej si grubymi ciankami pozb awionymi dekoracji, pod adnym wzgldem nie przypominaj ceramicznych
wyrob w z okresu Wari, a raczej wskazujna wpwy lud w zzewntrz.

T.tfaniem Gonz lesa carr chankowie i ich sprzymierzeircy podbili region Ayacucho, Huancavelica i Andahuaylas i w konsekwencji doprowa-

rlzili do uoadku miasta Wari.

r odi ar cheol ogiczne potwierdzaj moj hipotez i pona1aj pr z'ery
w: ustalenia motylv w, kt re.doprowadzi
tlrl ostatniego
'piobl"m
lllej muj celo wadz Cusiego Yupanquiego do przyj cia imienia Pachacutec. resn aomy,ze Chlnkowie i pokrewne im grupy etniczne by
rldpowiedzia|n za upadek Wari, to zwycistwo Ink w byo niejako rewanzem zalegendarny sukces odniesiony wieki wczeniej. W wczesnym
('uzco musiaf przetrwa mity i pami o dawnych czasach, mimo iz koniec epoki wari i pocztek potgi Ink w dzielio wiele stuleci. Zywotllotiadycji ustnej dobize ifustruje mit o Mamie Raiguana, bogini cenobszaru g rskiego, kt ry. przetrwa do
t ralnego i po''o"nb-centralnego
,.,orryih czas ww wiosce Pampls, pooonej w g rnej czcidoliny Chan.,,y, * formie ludowego podinia opowiadajcego o pew1ej wieniacz.".,1, opie.uic si naiej_przesance, mona przy_p-uszcza, e niekt rzy
przyjw hoz wadc w wari nosili imi Pachacutec, kt re Cusi Yupanqui
legenspadkobierc
dzie dawnej potdze, prawdopodobnie czujc si
list
vnaj.obszern
(por
tlarnych wadc w Wari i chcc im dor wna
przyistniej
kt
rej
do
co
wadc w opublikowanprzez Montesinosa,
w
1'luszczenia, i jest ona spisem wadc Yu.i).
w Cuzco dochodzio do zamachu
gdy
lnna sp.a*i, ze w momencie
mascapaycha _ lmacnia swoj
inygnia
przejmowa
Stanu' inka - kt ry
pozycj, przyjmuji ,nacrce imi. Zrobili tak: Viracocha, po udanym
ahuara Huacaca, kt ry doprowadzi do zupenej destabili_
'u.u"t'u'nu
zacjiwadzy w Cuzco; Cusi Yupanqui w konsekwencji zwyciskiejwojny
r

prz"eciwko Chankom

i mierciUrco; Atahualpa, kt ry.po ostatecznym

|wycistwie nad Huascarem przybra imi Tisci Cap1c'o

'Zianiem
Imbellonieg o21 , aby zachowa tysicletni tradycj i zapewni jej cigow kolejnych pokoleniach, konieczna jest przede wSZyStdar<im ziajoiropisma i rachowania, kt re pozwoliby na utrwalenie
nie
Miejscowi
wystarczajcy.
nych. System quipu nie by do tego celu
miegdynie
Europejczycy'
* w ten sam spos _b_co
piowaoit
latami sonecznymi. Ki gy Hiszpanie chcieli dowiedzie si,
izyli czasu 'uchunk
ilJ 1at upnood mierciHuuy.'y Capaca do przybycia d9 |e3 trzeciej
!vypra\^ birurra,pada r zne odpo'w!e$z] w za|enociod informatora.
rJtiHi''puno* ni" udao si uslali dokadnej daty wydarzeIi sprzed
kilku lat, to tym bardziej Indianie nie mogliby zachorva w pamici tysicletniej hitorii.Nie znali oni nawet wasnego wieku liczonego w.latactr, gdyz opierali si jedynie na cyklachbiologicznych i cyklu.zycia. Wiele
dowo-d w na ten temat mona znalew dokumentach administracyj-

59

i sdowych z okresu kolonialnego' gdzie pojawiaj si wzmianki, i

wiadek-Ind ianin. przyznawa.'si' e nie zna wasnego- wieku, gdy jak
tumacry,oni ,,nie liczlat".28
1y9h

Daty przytaczane przez Guamana Pom, jak i opowieci o wielkim

potopie s zapoczeniami z trady cji judeochrzecijaRstiej. W momencie kiedy w jakimandyjskim micie opowiada si o potopie lub silnych
deszczach, najprawdopodobniej odnosi si to do skutk w fenomenu
El Ni o, czyli zmiany kierunk w prd w morskich.*
Dziewiciu Pachacutich, wymienionych ptzez Imbellonie go' czy
pr.zytoczone przez niego cykliczne rachuby czasu s jedynie przeoeniem mylenia Starego wiata na teren ameryka ski, co
ieit zreszt do
czSto spotykanym zabiegiem w historiografii andyjskiej.

Andyjski system wzajemnoci

System wzajemnoci by g wnym narzdziem organizacji spoeczno-ekonomicznej, regulujcym wywizpvanie si z obowizkw na kadym
szczeblu oraz ltrzymujaclm w ryzach produkcj i redystrybucj d br.
Ustala'relacj pomidzy czonkami spoecze stwa' kt rego ekonomia
nie zn.aa funkcji pienidza. System ten istnia na cam o{srurre andyjlkiT i by spoiwem czcym r zne modele organiacji ekonomicznej
funkcjonujce na rozlegm terytorium.
. Wielu. antropolog w prowadzio badania nad zr nicowanymi spo_
ecznociamiwiejskimi w Peru w celu ustalenia zoonocii stopnia
zachowania obecnej f9rmy systemu wzajemnoci.zg Inni por wnyvali
dawne kultury, kt rych wsp ln cech bya nieznajomo pienidza.3.
*

Fenomen El Nifro przejawia si anomali termiczn powodujc ocieplenie w d

morskich i ulewne deszcz na pusnnych obszarach wybrzea Peru. Wzrost temperatury w d morskich doprowadza do klski ekologicznej' wywoujc spadek popu_
lacji ryb i miczak w bdcych jednym z podstawowych r de pozywienia, a silne
deszcze zmieniaj rzeki w rwce, niosce zniszczenie potoki. Wykopaliska archeologiczne i badania paleoklimatyczne potwierdzi wystpowanie w przeszociwielu
brzemiennych w skutki klsk rioowych. Na przeomie pierwszego i drugiego tysiclecia katastrofa ekologiczna doprowadzia do upadku i wyludnienia wielu wanych centr w kulturowych (m.in. Tiwanaku, Biitan Grande). Wypada zaznaczy, e
w pewnych okolicznociach zjawisko El Nifro moe by r wnie czynnikiem wspomagajcym rozw j; wilgo' kt ra utrzymuje si w glebie po ulewnych deszczach wywoanych przezE| Ni o, powoduje bujny rozkwit rolinnocina terenach pustynnycir'
zadrzewieni ternu i og lny przyrost fauny. Fenomen ten obserwowany by w dolinie rzeki Piura po El Niffo w latach 1983-1987 (przyp. tum.).

Wrrllrlg badari Murra31 v,ryr nia si dwa poziomy wzajemnoci andyj_

znich dotyczy spoecznociwiejskich (ayllu) powizattych sieci pokrewieristwai zorganizowanych wedu gzasad Systemu wzapodleg mu
|e tlttltlci. Drugi zadoczy caego pafistwa Ink w wraz z
ttltltii1 i administracj, czerpicego korzyciz obowizku prac spoeczltyelr iredystrybucji nadwyzek produkcyjnych. Wachte|3z zauwa, e
w ll'irkcie rozwoju paristwa Ink w struktura systemu wzajemnoci' kt ra
jedynie funkcj ideologiczn, ulega doniosej zmia1lie rwotnie penia
ttic, wspomagajc w ten spos b rozw j centralnego aparatu wadzy.
Wyr znia si dwa etapy rozwoju andyjskiego systemu wzajemnoci.
rkic.;. Pierwszy

l'iclwszy dotyczy pocztk w rozwoju pa stwa Ink w. W tym okresie syslll wzajemnoci regulowa relacje pomidzy poszczeg lnymi wacicieltttrli ziemw regionie Cuzco. Owczesnawadza inki bya stosunkowo ogralticzona i wadca nie m g samodzielniz|ca powanych prac budowlallych, kt re ponvoliby na stworzenie infrastruktury paristwowej. Std
lc'i szczeg |ne prrywizanie obywateli Cuzco do maksymalnego wykol zystania zalet systemu wzajemnoci, kt ry pozwala na realizacj zamiet'ztlnych cel w. Drugi etap rozwoju andyjskiego systemu wzajemnoci
rkrtyczy jego funkcjonowania w okresie apogeum Tahuantinsuyu, kiedy
trl przeszed on przeobraenie, dostosowujc si do wymog w stawianych przez rozwinity organizm pa stwowy.
tc

Pierwotna struktura andyjskiego Systemu wzajemnoci

Aby zrozltmie proces ewolucji andyjskiego systemu wzajemnoci i jego
l'unkcjw okresie pocztk w Cuzco,konieczne jest odwoanie si do kro_
niki Juana de Betanzos. Jest to jedyne t do, kt re przedstawia lvydarzenia nie tylko z andyjskiego punktu widzenia. Dostarcza r wniez inltlrmacji dotyczcych przemiany curacazgo Cuzco w potZne i scentrali
zowane pa stwo.
Po triumfie wojsk inkaskich nad Chankami w Cuzco nasta okres
r wnowagi wadzy. Chocia Yupanqui cieszy si duym uznaniem jako

w dz i m g |iczy na rzesze sprzymierzetic w' daleko mu byo do

posiadania wadzy absolutnej lub bezporedniego avierzchnictwa nad

wadcami pobliskich ziem. Nie m g na przykad z|eci ani rea|izowa
prac publicznychbez zgody i pomocy ssiednich curaca. Sam bowiem
nie dysponowa wystarczajco liczn si robocz i zdany by na pomoc
swoich ssiad w. Z pocztkiem ekspansji inkaskiej zwierzchnictwo nie
byo narzucane bezporednio, lecz poprzez system wzajemnoci i mina (termin, od kt rego pochodzi sowo minccacuni tumaczone przez

61

Gonz lesa Holguina33 jako: ,,prosi kogoo pomoc' obiecujc mu co

w zamian").

remu spord opisywanych pr zez Betanzosa W dar ze mona pr zy pisa decydujc rol w procesie tworzenia si potgi Ink w? Przed
wszystkim chodzi tu o wtki doczce stosunk w pomidzy Inkami i in_

Kt

nymi curaca. Yupanqui, chcc zrealizowa jakkolwiek z prac, musia

zur ci si o pomoc do ssiednich wadc w. Nakaniaich do przybycia
do Cuzco i obdarowywa prezentami, goszczcjadem i cami dniami
dbajc o wszelkie uciechy. Jedynie po takich zabiegach inka m g wyrazi swoje czenia i prosi o pomoc curaca, aby wsp lnymi siami lvykona t lub inn prac.
Jeliinka chcia w zgodzie z ssiadami i cieszy si ich poparciem,
musia w szczeg |ny spos b demonstrowa sw szczodro'na przykad
obdarowujc ich kobietami, strojami, obiektami kultu, kok i innymi
dobrami. W tej sytuacji Inkowie musieli posiada odpowiednio duo da_
r w, bo tylko to gwarantowao dostp do zasob w si roboczej. W owych
czasach lokalni curaca nie mieli luksusowych d br, dlatego tez bogate
upy pozyskane w wojnie z Chankami odegra tak wan rol' Wejcie
w ich posiadanie byo krokim milowym na drodze do usamodzielnienia
si Ink w, zapewniao im ekonomiczne zaplecze konieczne do wywizania si zzobowizari wynikajcych z andyjskiego systemu wzajemnoci.
Dziki temu mogli pozyska przychylnossiednich curaca,bez kt rych
pomocy nie byliby w stanie rozpocz prac publicznych, koniecznych do
szybkiego rozwoju pa stwa.
upy wojenne zgromadzone w wyniku zwyciskiej wojny z Chankami
musia by nienvykle bogate, z,vairyv,szy, i czpokonanej armii wra_
caa waniezuwie czonej sukcesem wypralvy grabieczej wprowincji
Cuntisuyu. Jest te bardzo prawdopodobne, e Inkowie podczas okupacji g wnych centrl w Chank w przejmowali dobra zrabowane wczeniej
w ich upieczych wyprawach.

62

Zdanim Betanzosa wszystkie wazniejsze prace rozpoczte przez

Yupanquiego by wykonywane wedug ustalonego porzdku. Jak juz
zostao wspomniane, zbudowanie podstawowych struktur pozwalajcych
na ustanowienie organizacji inkaskiej byo jednym z pierwszych krok w.
Najciekawszy wopisie Betanzosa jest spos b, w jaki by wykonywane
prace publiczne. Jedn z wczeniejszychprac Yupanquiego, jako wadcy
Cuzco, byo dokonanie nowego podziau ziem okalajcych miasto. Do
tego wtku jeszcze wr cimy, warto jedynie podkreli, iz redystrybucja
d br ziemskich bya metod sasfakcjonowania czonk w sprzymierzony ch z Inkami p ana c a i ay llu oraz rekompensaty strat ponies iony ch pr zez
nich podczas walk toczonych pod chorgwi Cuzco. Betanzos zamisz-

t'zirw swojej kronice fragment opowieci zasyszanej od przedstawiciela

llirtun Ayllu, kt ry w barwny spos b opisuje spacer Yupanquiego po

('ttzctl i okolicach' pogrZonego w refleksji nad koniecznymi do prze;lrr rwadzenia pracami.
Yupanqui zleci budow magazy n w w pobliz u Cllzco. Byo to lo giczttc posunicie, gdyplany dalszych prac bez odpowiedniego zapleczanierlldnych produkt w ryrvnociowych nie miaby sensu. Inka ni m gby
tttltlwodni swojej ,,potgi'' i wypeni obowizk w wynikajcych z systetlttt wzajemnoci. Dlatego twadcazaprosi do Cuzco ssiednich craru, podejmujc ich wystawnymi posikami i obdarowujc prezentami.
',adna Zprac w Andach nie moga by wykonana bez tych podstawowych i niezbdnych formalnoci, po kt rych Yupanqui wypowiada wasne yczenia, zlecajc curaca budow wielkiej liczby magazyn w:
,,,wszystko zgodzili si wykona owi kacykowie, gdy wiedzieli, e inka Yupanqui by
wlirdc, kt ry potrafi hojnie wynagrodzi wszelk sub,jaka bya mu ofiarowana'3a

l)o czym:
wskazali im miejsca, w kt rych mieli zbudowa magazyny, gdybyo to zadanie,
kldy z nich mia wykona.

kt

re

Po zakoirczeniu prac:
i pan w, kt rzy..' dla niego suyli,
im podzikowa, ofiarowujc ubrania, kobiety ze swego rodu i pozwalaic im przez rok odpoczywa w ich posiadociach...
lrrga Yupanqui po|eci zgromadzi kacyk w

i s'l'czodrze

Gdy czas odpoczynku dobieg ko ca, inka ponowni zwoawszyst-

kich curaca, akady z nich przywi z ze sob produkty' kt rymi zapenili

nagazyny.Z tej okazji ucztowano i bawiono siprzez pi kolejnych dni,
cho w innych wypadkach wito to trwa mogo nawet ca miesic. Na
ktlniec przyjcia curaca Cuzco zwr ci si do jego uczestnik w z prob
o wybudowanie,,fortecy"

miejskiej.
W tym miejscu warto jedynie podkreli, ibyto pierwszy Ze Sposolllw na zapenienie magazyn w paristwowych. Inn metod przyjto
w okresie, gdy wadza inki staa si absolutna. Jak wida, gdy chodzio
() prace publiczne, wadca nie wydawa bezporednich i benvzgldnych
rozkaz w,lecz prosi ssiad w o wsp prac i pomoc, kt rej oni ze swej
Strony mu udzielali. Yupanqui skierowa do sprzymierzeric wwiele pr b,
t'akadym razm zachowujc zrytualizowan form swych dafi i ustalajc priorytety konieczne do wykonania rob t. Tak zatem andyjska zasada wzajemnoci odegraa g wn rol podczas narodzin Tahuantinsuyu'

63

tworzc podwaliny inkaskiej potgi.35 Mozna jedynie przypuszcza, o

postpem podboj w liczba curac a nvizanych z ink relacjami wza.
jemnoci powikszaa si, co w rezultacie doprowadzio do napwu do
Cuzco nowych zasob w si roboczej.
Przyjmujc w model, mona wnioskowa' e jeli,,proba'' inki nie
bya sformuowana wedug utartych zvyczaj w lub jel|warunki nie sa.
tysfakcjonowa curaca, oznaczao to, iz inka nie by wystarczajCo ,,potny" lub tez z jakichpowod w doszo do sporu pomidzy stronami.
Aby nie dopucido takiej sytuacji, wadca czu si zobligowany do
demonstrowania wasnej potgi. Curaca nie akceptowali warunk winki,
gdy byli niezadorvoleni lub urazeni z powodu jakichjego niedop atrzft,
Bardzo moliwe, ze kiedy wadcy Thhuantinsuyu ustanowili swoj potg, mechanizmy systemu wzajemnocizaczy przeszkadzae i op nia ralizacj zaoonych przez nich cel w. Thka ytuacja zmuszaa ich
do odstawienia na bok, przynajmniej okazjonalnie, instytucji ,'pf b,'
i ,,dafl", co musiao szkodzi relacjom rodowym czcym sap} ink
zniszymi od niego rang hatun curaca. Jest to wyranie widoczne
w okresie apogeum paristwa Ink w, o czym bdzie mowa w dalszej cz_
ciksizki'
oczywicie istnia pewne 'nvizki pomidzy poszczeg lnymi poziomami wewntrz systemu wzajemnoci, jak: midzy czonkami tego Samego ayllu, przedstawicielami r nych rod w i czonk w jednej grupy
etnicznej, midzy zwykym ludem hatun runa i ich wadcami.
Naley zaznaczy, i spoecznomonych oraz elity by mocno
zhierarchizowane iczy je r ne relacje. Nie chodzi tu o zwyk hierarchi, kt ra dzieli spoecze stwo na klasy' poczwszy od prostego obywatela, poprzez curaca do sprawujcego najwysz wadz inki. Spoecz_
noandyjska bya o wiele bardziej zoona.Na rozlegm terytorium
pod koniec XV i na pocztku XVIwiekuwsp istniao bardzo wieiuwadc w stojrych na czele duych grup etnicznych,kt rzy dysponowali wadz o wiele wiksz ni lokalny curaca.
w taz z

System wzajemnoci w okresi Thhuantinsuyu

64

Wraz z ekspansj terytorialn Cuzco stosowanie si do pierwotnych

zasad systemu wzajemnoci stawao si niemoliwe. Jest oczywiste, e
podstawy systemu zostay poddane zasadniczym zmianom' by sprosta
nowo zaistniaej sytuacji. Przede wszystkim wadza aktualnie rzdzcego
inki zaleaaod dokonywanych podboj w, co uniemoliwiao jego uczestnictwo w bankietach na czecuraca kazdej wioski.

Wcdug Morrisa i Thompsona3 tworzenie nowych centr w admini-

rlrrrcyjnych miao za zadanie egzekwowa wywizywanie si z obowiz-

lw politycznych i ekonomicznych wobec centralnych organ w wadzy'

Z rlwagi narozcig]o paristwa Ink w zaczynao brakowa miejsc, w kt _
ryclt mogliby gromadzi si wszyscy lokalni wadcy w celu odnowy zawll ltego z ink przymierza' Interpretacje archeologiczne wspomnianych
Htlltlr w dowodz, i $ wny plac w inkaskim centrum Hu nuco Pampa
ttit: mia' jak mogoby si wydawa, charakteru militarnego, ale ceremoltirrlny. Zbudowany by zmy|o rytuaach i bankietach odprawianych
wrlk rezydencji inki lub jego reprezentant w. Dopenienie obowizkdlw naozony ch przez system wzajemnoci wymagao otwar tej przestrzetli, r powiednio duej, by pomiecirzeszos b, co tfumaczy niezwyke
rozmiary wspomnianego placu (500 x 350 m).
lnnym sposobem na ominicie koniecznoci czstych spotkari inki ze
wszystkimi curaca byo sprowadzenie do Cuzco, w roli rezydenta,jednegrl z dw ch wadc w kazdego curacaz7o. Informacje podane przezkrottikarzy potwierdzaj dwa zeznania don Gonzal a, clraca Limy.37
Pewn alternatyw' kt ra umoliwiaawadcom Cuzco natychmiarltlwe rozwizywanie problem w i pozwalaa na swobodne dziaanie,
wtllne od obowizujcych zasad, byo korzystanie zusugyana, os b
wybranych spord ayllu do wykonywania specjalnych zadafi i prac.
( )soby te posiada r zny status spoeczny.
Zostawali nimi proci chopi prrywizani do pracy na roli, wyspecjalizowani rzemielnicy,a nawct curca.Ich zadania za|eay od ich kompetencji. Mogli by przy;lisani do subyr nym osobom: ince, coya, b stwu czy prowincjonal_
ncmu Curaca. Istniaa caa gamayana podzielonych wedfug posiadanego
slatusu, pochodzenia i przyczyn, dla kt rych do tej subyzostali powtilani. Ich wsp ln cech byo funkcjonowanie poza ramami systemu
,,pr b''i ,,daf|'.
Prowadzc roz-aaniana temat systemu wzajemnoci w okresie Tahuantinsuyu, nale wspomnie o dw ch szczeg lnych funkcjach, jakie
lllog peni osoby yana. Pierwsza znich dotyczya curaca yanayacu,
kt rzy z polecenia inki zastpowali lokalnych wadc w Do takiej zamiarly dochodzio w razie, gdy pierwotny curaca pr bowa zbrojnie przeciwstawi si wadzy Cuzco. Po zdawieniu buntu stojcy nacz|e rebelii
(uract by nachmiast zastpowany przez cakowicie kontrolowanego
przez ink yana, kt ry nie podlega systemowi wzajemnoci'Wadca
ln g mu wydawa rozkazy i wymaga ich wykonania,bez koniecznoci
spenienia z-yczajowych rytua w. Th nowa brori w walce z skorymi do
buntl curacc spowodowaa, i musieli oni podporzdkowa si wadzy
(]uzco i wypenia wszelkie polecenia inki. Innym rodzajemyana,kt
ry

dawa dostp do siy roboczej bez wchodzenia w relacje systemu

jemnoci, byli sfudzy pracujcy na prywatnych wociachinki lub
Keda panca posiadaa dziedziczn dobra ziemskie, pooone w
nach nieopodal stoliry, kt rych upraw zajmowali si wspomniani
wyejyana. Do tej problematyki wr cimy podczas omawiania probl
wasnociziemi.38 Istnieli r wnieyana odpowiedzialni za upraw
stwowych ziem, rozrzuconych po caym obszarze Thhuantinsuyu.
sam status posiadaa nizliczona rzesza wyspecjalizowanych
k w, takich jak jubilerzy i zotnicy, pochodzcych w wikszoci z
n w wybrzea, kt rych wysyano w miejsca, gdzie ich usugi byy
trzebne. W Cuzco wytwarzali oni luksusowe wyroby dla inki i jego
ru. Wiele z produkowanych przez nich obiekt w uzywano jako
przekarywane lokalnym monym, dlatego te stolica miaa monopol
wyr b eksklurywnych produkt w, kt re wadca dzieli wedle poli
nych priorytet w.
W ten spos b za porednictwem inkaskiej praktyki, polegajcej
korzystaniu z nowo zaistniaych moliwoci,w dawnych strukturach
konay si gbokie zmiany, kosztm cakowitej reorganizacji
ustalonego porzdku. oczywicie zmiany te doczyy sfery elit
cych. Natomiast prociczonkowie ayllu, w m ludnowiejska,
kultywowali dawne tradycje. Z pewnocir wnie wrd elit i
mimo zaistniaych zmian, nadal obowizyway dawniej ustanowione
sady. Kr lewskie panaca wci opieray si na silnych nizkach
wie stwa i wzajemnoci.
Przykadem funkcjonowania wrd elit dawnych zwyczaj w by i
dent podczas kampanii wojennej Huayny Capaca prowadzonej
ko pochodzcemu zponocy ludowi Cayambi. Potrzebujcy
stowych posik w inka wyda rozkazprzyczenia si do bitrvy dopiero
przybyemu z pofudnia wojsku, kt rym dowodzili spokrewnieni z ni
generaowie. Wadca pomin nyczaj wynikajcy z systemu wzajem
cii nie odprawi rytuafuwrczenia dar w. Uraony takim zachowaniem
g wny genera Michicuacamayta wraz z tov.] arzyszcyni mu Dugouchymi zabra figur

stwa Huanacauri irozpoczpowrotny marsz do Cuz-

co. Inka, zrozumiawszy gest Dfugouchych, wysaza nimi emisariuszy

nioscych szczodre dary, ubrania i jado. Usasfakcjonowani obfitoci
prezent w generaowie wr cili pod sztandar wadcy i z zapaemwczyli
si do walki.
W europejskich realiach epizod ten uznany by za zdrad i spotkaby si zprzykadn kar. W andyjskim wiecieto inka ponosi win za
swoje bdy i od niego wymagano zadouczynienia, a wic przebagania
uraonych monych godnymi i szczodrymi darami. Niezastosowanie si

jako zniewalegtrl andyjskiego systemu wzajemnocibyo odbierane

nich.
wzgldem
i!.n.'u'o*ie ie mogli tolero_wa aku szacunku
b.ankie_
byy.ceremonialne
Drft czstym nyczajmwrd elit Cuzco
nn

8 wnym placu miejskim, w kt rych uczestniczyywszystkie.liczce

lp,i,rrr.i.ryilu,.podzie|oT"*".9r'?::|"::"'::l!:^"j!:::"-**

lwck i hieiarchii wewntrznej. Wydawane z wielk pomp ceremorry wielopokoleniow tradycj i gbok-i-wydwik spoeczn!-notitt
. jednym z wielu popenionych przez Huascara bd w byo nie_
r i

niczenie w owych bankietach, podczas

il;l; J;ht

kt

rych midzywadc a cuz_

dochodzio do poierdzenia wzajemnych zobowiza .

ch ceremonii i dziaanie na szkod pa nac a.dopro'
i*
rieczony
uni"
u
En,'
poparcia Huascara przez jego wasnych krewzmniejszenia
do
friu'iu

''

iwiele wpywowych os b.39

Ni. tylko Inkowie mieli nyczaj gromadzenia si podczas.witi ry-

tryclr

grup etluntnych bankiet w. Praktykowali go r wnie stojcy na czele

gdy
wybrzeu,
Na
ludem.
irl.'ny.t' curaca w trakcie spotkad ze swym
zaciei
ucztujc
poddanymi,
swymi
iicvs mozni chcieli zbrata ii
'nii,j" .'ce ich z nimi wizi, "e
curaca wmomencie udania si zwizyt
orszak niotii' j,ir.i"goriolwiek miejsca mia w nyczaju zabiera ze sob
podspotkanymi
ze
si
dzieli
wadca
kt
rym
I.y a"u"uny pene napilku,
dla
In_
typowej
przykadem
zwybrzeabya
iurrro
wiuinymi. Fiojno
jego poddanymi.
i
wadc
pomidzy
wzajemnoci
wnej
nier
vungu
Jt,in
itl*'panii nie znajc-znacenia i rofi andyjskiego systemu wzajemnoci,
ur'nuii o*" rytuay a libacje alkoholowe, a doprowadzajc do ich wyiizcbienia, iada|i powany cios curaca, kt rych autorytet gwatownie
lmala.a0

Podsumowujc wczeniej sze tonaania, mona stwierdzi, ! na pocztku wadza inki bu"o*uia na cigej odnowie ry$a! w wynikajcych
z systemu wzajemnoci, co wymagao posiadania stach rezerw luksuso_
wych d br zapeniajcych skady patistworre.
Wraz z rozwojem Tahuantintryrr avikszaa si r wnie 1iczba mollych, o kt rych wzgldy naleaozabiega. Wywierali oni sta presj na
wadcy, kt ry zmuzony by wci boryka si z niedoborem przezna.'ony'i,i' nu dury d br. Paritrro w r ny spos b pr bowao sprosta tym
ze sposob w polega na avikszaniu areafu Prywat_
*y*ogo.. Pierwszy-totei
*raz z objciem wadzy .przez Tupaca Y.upannych em wadcy,
qui"go, a p ni j przez Huayn Capaca' terytoria te. sukcesywnle po*i zay si w k^dej prowincji. Crist bal del Castro i Diego de Ortega
tvtore3ono' wykazali stoiowanie tej poliki w wyp-adku Chincha; podob_
nymi danymidysponujemy r wnie dlacuracazgo Quivi pooonegow do-

67

Chill n, gdzie wikszaczplantacji koki prrypada w u

kademu zwadc w.a2 Drugim sposobem bya budowa dr g i
nawadniajrych w wanych gospodarczo regionach. Natomiast t
mozliwo stanowio zasiedlani dziewiczych teren w. Tak byo w
padku ziem Huayny Capaca w Cochabamba, gdzie pracowao p
czternacie tysiry mitmaq.a3 ostatnim sposobem na zdobycie pot
nych d br byo rozpoczcie nowych podboj w terytorialnych.
Conrad i Demarestaa sugeruj, e jednym z motor w ekspansji
kaskiej bya ambicja panaca. Moim zdaniem to sam andyjski
wzajemnociw wikszym stopniu stymulowa wzrost produkcji
linie rzeki

stwowej.

Budowle publiczne i prace narzecz

pa

stwa

Na cam opanowanym przez Ink w obszarze powstawa

miej skie, sanktuaria, p aace, drogi, mos, t amp u i magazy ny, bdce

ladami ich obecnoci.

Wzrost ekspansji powodowa narastanie potrzeb zwizanyclt z
ministracj i wojskiem, w tym rozwinitej infrastruktury, dr g, m
zyn w i tampu poozonych na strategicznych szlakach w celu
trzenia armii, funkcjonariuszy paristwowych odpowiedzialnych za u
manie porzdku w paristwie i olbrzymich kontyngent w mitm
wysyanych z jednego miejsca do drugiego' Aby usprawni przemi
czanie si duych grup ludnoci w obrbie podbitych teren w,
no gromadzi ywnoi brori w wybranych, lezcych na danym szl
miejscach. Bez wtpienia Inkowie wyr niali si w planowaniu orga

68

zacji pa stwowej.
ostatni wadcy Cuzco byli wielkimi budowniczymi i wraz z podboj
nowych ziemwdraali wasne metody organizacyjne. Zapa do
nia nowych budowli by poredniowynikiem odniesionego wczen
sukcesu militarnego w wojnie z Chankami. Ale nie lko. W wyniku
boju Chank w Inkowie pozyskali |iczn si robocz, kt ra bya
wowym czynnikiem rozwoju potgi ich pa stwa.
Gasparini i Margoliesa5 wykazali, i wsrystkie zaoenia archite
niczne przypisywane Inkom pochodz z okresu po 1440 roku, a
budowle inkaskie, jakie powstayw tym kr tkim czasie, s dowodem
cia licznej siy roboczej, wykorzyswanej w systemie rotacyjnym lub
zasadzie mita. Zdaniem tych samych autor w trudno jest ustali, ja
funkcje peni poszczeg lne budowle' nawet gdy chodzi o ten sam
konstrukcj i wystpuj cy na obszarz caego Tahuantinsuyu.

Cuzco
Juan de Betanzosa6 i Sarmiento de Gamboaa7 podkrelaj, iz jednym
nttjwikszych problem w stojcych przed Yupanquim po pod_biciu ctrin_
Ipw b'yo odbudowanie Cuzco. Pierwsza decyzja inki to rozkazwysiedleltl miejscowej ludnoci w promieniu dw ch-leguawok miasta. astple'wadca- zaj si przesiedlaniem panaca i ayllu wedfug wasnych kry_

teririw. Akt podziau ziem by brzemienny w skutki' gdy mia on

taadniczy wpyw na ca system dziedziczenia ziem. Do tego tematu
Wt't1cimy jeszcze w kolejnych rozdziaach. Prrzyjmy si teraz dokadnle r dom-m rvicym o pierwotnym podziale terytorium Cuzco, bdeyn] we wadaniu maych grup etnicznych i poszczeg lnych ayllu.kmit
lcn wize si z p niejszymi wydarzeniami, kt re miay miejsce po wprowrr dzonych pr zez Yup anquiego reformach do czcy ch wasno_ciziem_
lkicj. Wraz 1ociem wadzy inka zaj si prebudow stolicy. Do tej
ptlry Cuzco-byo niewielk osad o charakterze lokalnym, kt r co jaki
cztl's zalervay wody pobliskich rzek: Hautanay i Tirlumayo.
Sarmiento de Gamboaa8, Juan de Betanzosae i Garcilaso de la Vegaso
wspominaj, e przed rozpoczciem prac na wielk skal Inkowie ro-bili
ecramiczne makiety przyszchbudowli. Juan de Betanzos pisze, iz pewncgo dnia wielcy mozni spotkali Yupanquiego, kt ry ,,malowa'' plan
przebudowy Cuzco. Informacj t mona by uzna za fantazj autora,
3dyby'nie fakt, i zdarzenie to opisane jest r wnie w attactr idowych
r, przebiegu procesu o ziemi z lat 1558_1567,kt
ry toczy si pomidzy
dwomacuraca z doliny rzeki Chill n na rodkowymwybrezuPeru. obie
llronyprocesu stawi si w Real Audiencia de los Reyes* z ceramicznymi makietami przedstawiajcymi obszar Sporny' na kt rych podstawie

wysuwali swoje roszczenia.sr

W momencie kiedy armia podbijaa jaki region, wykwalifikowane

makie tych obszar w** i przeditawia je ince

rlsoby przygotowywa
w celu

ich zatwierdznia i naniesienia ewentualnych poprawek.-astp_

-opisane

ttic by one przekazywane organom wykonawczym.

przykady
tlcmonstruj spos b planowania i wykonywania prac na rzecz paristrva.
Betanzos52 czy pocztki rozbudowywania miasta Cuzco z andyjskim
Nystemem wzajemnoci: Yupanqui zwoa jak najwiksz liczb ludnoci,

Y \yry cYaca, przyw dc w grup etnicznych i wszystkich ch, kt rzy przyllyli do Cuzco, niosc zapasy wnoci.Podczas qpotkania, majcego chi_

Kr lewski Trybuna Apelacyjny znajdujcy si w Miecie Tizch

l.imie (przyp. tum.).
** Plan w
ich reorganizacji i rozbudowy (przyp. tfum.).
*

Kr

li, czyli

E
I

rakter typowego wita,wyznaczono dziesiciu monych, kt rym

dzielono druyny skadajce si z dwudziestu Dugouchych. Celem
dej z grup byo szukanie w wioskach i
miejsc
',prowincjach''
w zasoby naturalne, jak chociaby kamienioomy. Ten sam
podaje, izanim przystpiono do realizacji prac publicznych,
no prace i drobne crynnoci rozdzielone pomidzy wczesnych
Niekt rzy byli zobligowani do dostarczenia wapieni wykorz
do produkcji zaprawy, inni prrynosili kleist glin, kt ra w
zwen lub trzcin sfua do wyrobu suszonych na so cu cegie ad
Gromadzono drewno olchy i aguacolla quizca (Ceraus peruvianus),
korzyswane przy konstrukcji cian,przykrywanych wierzchni wa
gliny.
Gasparini podkrela, e Indianie Colla z teren w Altiplano
wykwalifikowanymi kamieniarzami (dziedzictwo po dawnych miesz
cach Tiahuanaco). Dua ich |iczba mieszkaa na stae w Cuzco. W
niku Gonz lesa Holguinas3 znajdujemy terminy okrelajce
kamieri: callanca oraz caui rumi, pyty kamienne.
Przebudowa Cuzco rozpocza si od zrobienia kanalizacji, w
uniknicia kolejnych powodzi podczas pory deszczowej oraz dosta.

'gu, Rimac

Honon Aucoypolo

Chiquipompo

Mapa2. Plan inkaskiego Cuzco

Hurin Aucoypoto

Limocpompo

Coriconcho

Pampa, Cayaocachi, Chaquilchaca, Piqchu, Quillipati,

Carmenca, Huaca Puncu, Puma Curcu i Tococachi.

mury inkoskie

Cusipoto

rych wspomina Garcilaso de la Vega: Colcampata, Cantut pata, Munay

CUZCO

HURIN

przyby Yupanqui i za pomoc sznura osobiciedokona pomiar w i

znaczy plan nowego miasta' zaznaczajc na nim cancha i callanca'
ce nad przebudow miasta trwa dwadziecia |at. Ciza de Le n5a
suje, e pracowao przy niej jednoczeni dwadziecia tysicy n
i wcale nie byo to trudne do realizacji przedsiwzicie, gdy
zatrudnieni robotnicy przebywali w Cuzco przz ograniczony czas i
zastpowani nowymi, zgodnie z systemem mita.
Jak podaje Juan de Betanzos55, zdaniem Indian Cuzco zostao zbudo.

HANAN CUZCO

Cosono
Acllohuosi
Socsoyhuomon

Inkaskie p^tpc9
.
!V{ niewiarygodnie przestronne. Budowano je na
nie trapezu. sluydziaalnocireligijnej i spoecznej. Rytuay wza
noci odprawiano na g ynym ptacu ucay|ata, gdzie zbieraiy si'
lewskie pa1a9a i ayl, aby wspolnie spozywa poiiki, pi i bia udz
w ceremonialnych ta cach, kt re byy haiakterystyczne dla kazdego
witcuzceriskiego kalendarza. Na piacach wiiowanor wnie s
militarne odniesione przez armi inlask, a od tzasu do czasu w\
|'9,tuT 1!obr1e fup-y wojenne oraz pojmanych wadc w i przywoar
inka,,depta" naznakzycistwa. Jakpodaje Sarmiento de G
l(ryc-h
boa, aby udekorowa plac, prrykryw-no go *i'st'" dw ch i p
l
przywiezionego znad morza piasliu.s7 Nizwa placu pochoai orj
auca,kt re oznacza onierzai nieprzyjaciela.st
Podcz_as przebudowy miasta zaistniai potrzeba nowego podziafu p
strzeni. Jak pamita-I, gdy grupa Manco Capaca prayi"do Aci
my, lokalne granice dzieli obszar nacztery dzjehic^e
Quinti Ci
Chumbi Cancha, Sairi Carrchai Yarambuy ancha. W -p niejszym
sje, Po konsolidacji wadzy Manco Capica, wrd totatnyn wao
dokonano drugiego, tym
_razem szerszego ni poprzedni podziau zi
co w efekcie doprowadzio do powstania czt_erech curicazgo: M
Caga9, Tocay
9upuf,Pinahua Capac i Colla Capac.
Tupo upadku dar1nych r1wali Ink w poprze_dnie granice teryto
przestbyju aktualne i dokonano trzeiego podzialu przes trzeni.
starzaa lokalna nomenlatura nie_odporviaoaa sytuacji,laka nastpia
ro'1Poczgciu ekspansji CYgq Podboje Ink w aoprowiai do ua'ska
odlegh obszar w zimskich, czego-efektem uy.b utrrorzenie olbrzyn
suyu,kt reform i rozmiarem odpowiadaywymogom pa stwowym. W

lnlso9 powsJa cztery.prowincj

i Cuntisuyu,

kl

Chinchiysufu, Antisuyu''Collasu1

re wsp lnie tworzyy Tahuanlinuyu. Zagspodarowan

przestrzeni'odbywaosi.zgodniezreguczlrpodziau]wytorzystywa,
pokole przez miejscow ludnoprry budbwie zaozitmi
3stiictr.

n od

Coricancha
Zdaniem kronikarzy Pachacutec inka Yupanqui przebudowa najwa.
niejsze sanktuarium Clzco, ozdabiajc je ornamentami zrobiony.i ,o
zota i srebra. Wprorvadzone ptzez niego innowacje by tak zniczii,
e spowodow a. zyiaye^samej nazwy sanktuarium. roctt<owo wi{ty.
nia nazywaa si Inti Cancha (Siedziba Sorica), a po przebuoowie
*

Ok. 20 cm (przyp. ttum.).

JZ()na zostaa

mianem Coricancha (Zota Siedziba)*. Na temat

lw wityniukazao si juz wiele publikacji, dlatego te nie bdzielnjmowa si wicej t spraw.

Zarzd w tego wadcy So ce przestao

przedmiotem kultu zarezerwowanego wycznie dla elit inkaskich
ptleszo do oficjalnego panteonu religijnego Thhuantinsuyu. Uwaano
l al rljcawszystkich rod w kr lewskich i podczas wyboru nowego wadlrndydat musia uzyska aprobat Sorica.
=I li"rir'..u ;;ll!l
Cuzco przyczyniasi do powstania kultu wielu
irui b strv czczonychna caym obszarze andyjskim. Co wicej, PachatUtcc chcia, aby g wne huac przebyway na stae w Cuzco i miwasfi sub, ziemie i inne dobra doczesne. By to spos b utrzymania konlfitli nad ewentualnymi rebeliami wzniecanymi ptzez lokain ludno.
forspektywa represji, jakie mogby dosign ich b strva, skutecznie odtl rltszaa przed wznieceniem buntu.
Switynia Coricancha znajdowaa si w Hurin Cuzco, w miejscu zajm()wanym. obecnie przez kocioSanto Domingo. Charakterycznym
m()tywem jej konstrukcji by mury postawione do pewnej wysokoci z ob_
rtlb ionego kamienia, kt ry nastp nie czysi z suszony mI cegami ado bc' Gasparini prrypuszcza, i cignce si wzdfu cianwiry-nizdobienlc wykonane ze zota miao ukrywa miejsce poczenia budulca. We_
d_lug Garcilasa de la Vega60 zadaszenie winibyo bardzo wysokie.
Wile dachow zrobiono z drewna, na kt re pooono warstw trawy
mi ,'nieco dzienn" konstrukcj, wystawa bowiem jeden
k'ho '
'Dachy
lt;cti** poza ciany, a ich grubobya tak znaczna, e w czasactr walk
;xlmidzy Ptzarrm i Almagrem podobne dachy paacu Cassana paliy
ri wiele dni. l Prace konserwaryjne i naprawcz-e odbywa si podczai
wit,kiedy to strzechy uzupenia_no fragmentami tkanin bogatoidobionych r znokolorowymi pi rami.62
Poza swoim doskonaym wykoriczeniem Coricancha nie r niasi
wiele od innych budowli inkaskich. Jej odmiennopolegaa jedynie ni
uzyciu precyzyjnie obrobionych i dopasowanych blok w kamiennych.
(iasparini i Margoliesos por wnali badania przeprowadzone przez'Roicgtl ,,sobowt ra" huauque.

;;

**

Zota Zagr oda TN ana pt zez Hiszpan w Domem Sorica (p''yp. tum. ).
Ok. 170 cm (prryp. ttum.).

1940 roku z wynikami

wasnych prac tu po trzsieniu ziemi w 1

:-:
rot}.nggczas ktorego zniszczona zostaa znaczna cCuzco.
byo nieprzeprowadzeni e pr t"i otu'i i *yt.p u
"-b]99.".w obrbie' Coricanchy i oa6uo|*i't;;
archeologicznych
;anego
kj:q
mozna-byo
;;;ji"
inny'
::::::.? Tizsienie ziemi odkryo niekt
miejscu.
-P:Ti1g9'
re. z dawnych
wityni,
co pozwolio na zdobycie dokadniejszych inform"i -u'o*
i"itemat. Ga.
wykona h ipotetyczny. pl an swi tyni sonca, u"wzg|
'" djiilj
:i,.-'.:i
;; w nim
cauanca rozmleszczone wok duego czworoktnego
a panoc
faiio.
od niego znajdoway si dwa pomiejzczenia przylegij
oo -*o* t o.
a na poudnie drva podobne do siebie p"r.-";".I "o" poJostaych
9ci9|a'
bok w podw rza przylega dwa mniejsze pomiezcznii na planio
kwadratu.
Pedro Pizartou. podaje, i pr"Pd pomieszczeniem, gdzie
miao spa
Sotice, znajdowa si may ogr d, * t toryojpB*i"dnim
czasio
',*
zbierano kukurydz dla czczoiego ciaa ni"ui"sLiego;i
o ciekaw e, zie.
mia znajduja1sig y yrn ogr dfu pochodzia zteen i
chin;h;JP'.
tanie, dlaczego rvaniez tych teren
".i
ao up'uwy
kukurydry przezniczonej dla 1przyniesio"o
so
po'o'nuaa
,
uez;dp"'.
.|""]:*"
wleozl.

Jjllll
*::

";"

Sanktuari a-paace i centra administracyjne

W tym samym czasie,.kiedy wykaliczano wityniSolica, w
okoliry
1":?y powstawa synne anktuaria,t"k i;il-H;;"acauri, Anahuarqui, Yauira,
!sa, Picaii Pachatopan. mieie,1at ina.iego obrze_
zach powstao
budowli. z inicja_tywy inki Pachacui-eca, a po jego
miercist.si Y]:l-"
jego sanktuariami. atez a do nich curi.u".r'u
tsi.Ja7iba Szczcia), z1a$ujaca si
,, naprze'cryko *fi d;i";nchy''l rnl"jsca narodzin inki bdcego_pod opiek jego rodowitego
iyttr,inururinaca._ Innymi san_ktuariami.byy: p_aac oiao,
Cun"hu', * i.to'y. miesz^
Cuzco

ka wadca; Patallacta _ budowia poozona w Carmenca'

zylar.i gdzie skadano liczne_ofiiry; Pomamarcu,

r wninie niedaleko crzco, gdzie pizecho*y*uno
teca, kt rej skadano w ofierze dzieci.

74

gJzie

ila;;lu

w wadca
pooona na
pachacu-

;;;;;ory

Przy tej okazji mona wymieni r wnie sanktuarium

Tococache, gdzie
przechowywano posg Inti Illapa (Piorun sonca),
wykon-any ze szczerego zota. B stwo to inka Pachacutec przyj'u
t ra,, huauque'Skadano mu ofiary i modlono si do i'i9go'#"soi"'oio*
ni"
-u,
opuciysiy.66 Inn witynibya Poquen cinctia po<izona
"ny*uo.y
niedaleko

"

('tlzco, gdzie' przechowywano obrazy uwieczniajce

hrrdego inki.67

ne sceny

zcia

W archiwatnych r dach znajdujemy informacje m wice, e w doli_

nic La Convenci n Pachacutec posiada nie tylko tereny pod upraw
hukurydzy i koki, ale r wnie pod inwestycje budowlan'-W tychbtoti_
cttch z jego rozkazu wybudowano paac zrrany Guaman Maica, gdzie
wadca przyjedaw celach rekreacyjnych. 8
Pachacutec zainicjowa rozbudow Cuzco, kt ra trwaa ponad dwattziecia lat. Po jego miercikontynuowana bya przez kolejnych wadc(lw. W kronikach znajdujemy informacje, i podcas panow-ania kadegtl z ink w powstawa nowe wane budowle, zar wno w stolicy, jak i na
;lrowincji. Zasugi Tirpaca Yupanquiego w przebudowie miasia przypi_
$ywano czsto jego ojcu Pachacutecowi. Prawdopodobnie w okreie
wsp lnych rzd w obu wspomnianych ink w stary ju wadca zajmowa
si.inwestycjami w stolicy, podczas gdy TLpac Yupanqui prowadi wojny i poszerza granice paristwa.
Zdaniem wikszoci kronikarzy to Tupac Yupanqui by inicjatorem
hudowy najwikszego zaloenia architektoniczno w Cuco, Sacsayhu_
ilm_an_' kt rego wykariczanie spado na barki jego nastpc w. Wypada
zrada
.pytanie, .czy Sacsayhuam an rzeczywiciepeniofunkcj fortecy.
l3rak jesJ bowiem ladw potwierdzajcych obronny charaliter resz
miasta. Co wicej, istniej dowody, e w okresie ekspansji inkaskiej Cu_
co nie doznao zadnych strat i nie wydaje si, by kiedykolwiek zostao
zaatakowane. Z re|ai dotyczcych przybycia Chank w do Cuzco wyni_
ka,ew miecienie istniaa adnafortyfikacja, kt ra broniaby do ni-ego
dostpu. Moliwe, ze Sacsayhuaman byo monumentem upamitniajcym odniesione przez cuzceficzyk w zwycistwo. Prawdopodbbnieprzed_
1at1ia19 tam rytualne bitrvy.69 hipotez potwierdza cciowoielacja
Pedra Pizarra7o, w kt rej trafiamy ni fragment m wicy, iz uuayna cipac rozkaza wybudowa fortec w p nocnej czci miasta na znak odniesionego przez siebie sukcesu.
_Pamitamy r wniez zdarunie opisane
przez Santa Cruz Pachacutiego7l' doczce witowania triumfilnego
powrotu Tupaca Yupanquiego po dugim pobycie na p nocy. Podczas
u'roczystoci odtworzono atak na fortec, odegrany przez mo dziutkiego
Huayn Capaca. Bitwa, kt ra bya wysawiana prze elity i mieszkaric w
Cuzco, staa si czcicermonii.
.Paac Tupaca Y_upanquiego nosi naz1v Calispuquio Huasi, podobni9 jak sawne r do w jego-^ssiedztwie, wkt rym-moni dokonywali
+lu9ji podczas witRaymi72. Nieopodal Cuzco ten sam inka wybra
dla siebi dolin Chinchero i wybudowa w niej olbrzymie paace i cancha. W jego posiadaniu byy r wniez tereny Guaillabamba i Urcos.73

75

Z budowli powstaych z inicjatywy Tirpaca Yupanquiego na obszarze

huantinsuyu na uwag zasuguje monumentalny zesp architekto
ny Inca Huasi, pooony w dolinie Lunahuani , na lewym brzegu

nieopodal wioski Paulo. Jego niepowopolega na tym, i mody i

kaza nada mu nazw stolicy pa stwa, a placom i ulicom nazwy i
tyczne ztymiw Cuzco.7a U podstaw tej decyzji |ea cignce si la

wojny pomidzy cuzce czykami a curacazgo Guarco (Cafiete),

pa stewkiem pooonym na wybrzeu, w pobliu Lunahuan , nad
giem morza. op r stawiany przez Guarco trwa cztery lata, gdy
dzia inkaskie mleka. zprzybyciem w porze letniej z powodu
upa w i przekaday sw j wymarsz na okrs zimy. Po zwycistwie
k w, zdaniem Ciezy de Le n, Nowe Cuzco zostao opuszczone' a
stpnie zasiedlone jedynie przez gr\p administrator w i innych
sannik w wadcy. Przypuszczenie, i Inca Huasi byo replik
nadaje caemu kompleksowi szczeg lne znaczenie i zachca do
niejszego przestudiowania tej hipotezy. Przede wszystkim nalery
czy, i zabudowa miejska opr cztego, e odzwierciedlaa ukad miasta
Cuzco z okresu poprzedzajcego jego najwikszy rozkwit, wizaa si
zcn rpodziaem mitycznej przestrzeni. Ztego powodu Inca Huasi nie
byo bezporednim modelem stolicy, lecz raczejjej symbolicznym odbiciem. Nalezy pamita, ze Nowe Cuzco pooone byo na terasach wwozu' a nie na r wninie. Nasuwa si pytanie, jakie kryterium obowizywao przy podziale miasta na cztery czci.15
W jednej z wczeniejszych prac wspomniaam, opierajc si na sporzdzonym przez Williamsa w 1974 roku katastrze stanowisk archeolo_
gicznych w dolinie Lunahuani, ze najbardziej wysunim na zach dzespoem architektonicznym byo stanowisko naz}vane przez autora El

Atca,

przez Harth-Terr

- El

Acllahuasi, kt re byo kalk Dolnego

Cuzco. Wskazuje na to fakt, i obszar ten by oddzielony wzg rzami od

innych zabudowanych teren w. Zna1dujce si na g wnym placu tego
zespofu ushnu pojawia si r wniez w Hurin Cuzco.76 Zgodnie z wykonanymptzez Hyslopa77 planem Inca Huasi wyr ni mona cztery g wne
sektory: Hurin Clzco,odpowiadajce sektorowi,,F'', lub Collasuyu; kompleks ,,E'' z innym ushnu znajdujcym si na g wnym placu, kt ry m g
by kopi z Aucay Pata z Hanan Cuzco lub Chinchaysuyu; trzecim sektorem bya grupa struktur podzielona na czA i C, kt ra moga od-

zwierciedla dzielnic Cuntisuyu. Natomiast budowle znajdujce si

B i G mogy odpowiada Antisuyu. oczywicie powysze
por wnania traktowa na|e jako hipotetyczne.
Innymi inkaskimi budowlami, na temat kt rych dysponujemy matriaami r dowymi, s: synna forteca Guarbo, pooona nad samym
w sektorach

lVlendiet
m{lrzcm (okrelanaprzez Marcusa Flannery'ego. i M.atosa
samej
cs.citej
iii,,n"' "..o Azu|)'orazznajdujcy si w pofudn1ow9j
Larrabure
i
przez
Squieraro
loiiny otaza paa, Herbay Bajo' opisany
tJllaune.79 bixi informicjom pothodzcym z archjw-w wiemy, e
a obecl.562 roku Herbay Bajo znany by pod naTwThmbo de Locos,
ilc jcst cakowicie zniszczony.8

dokumentach dotyczcych zaoefl

atrzymajmy si na chwii przy
atywy Tupacg Yupanquiego, aby
z
inicj
powstach
cn'
l tr. lr tekioni Lriy
budowli char aktery zuj acv'ch
p
i
afrstrv9wycrr
klisyfikacj
si
iiio p r ry ir r"
z dwoma typami zao_
crynienia
do
tu
Mumy
a"dministiacyjne''.
,i.ni'u
znajdujce si9 n'a
budowle
to
z
nich
Pierwszy
architektonicznych.
icn
tam nowe budynki lub
l*lbitych przez Ink w ziemiach..Konstruowano administracj i. c]trzceiv
irtlrrptowano star e z przeznaczeniem na siedziby
*ki"j' tut jak wHatun Cancha, Lurin Chincha czy wwielu orodkach
* collu'uyr'.8' Jednym z religijnych wariant w powyszego modelu by_a
Wyhtrdowa swityni Punchao ciirctra (Siedziby D1ia) y P1c.|a9amac,
jrjtt owose tej'budowli polegaa na. tYa, i zamiast duej liczby callanca
posiadaa ona wiele pla'tf9r1 t.worzcy9h
i'pu.i"s'"' t
^uguryiowych
rei znajdowa si kompleks budowli wikt
plramidaln konstiukcj, n-a
i

iynnych.
' run" zaoenie architektoniczne

.BrU. Jag..

sugeruje, i Inkoyie korzystali z lo_

jelichodzio o sanktuaria o dugiej
przedewszystkim
w,
kalnych wpw

jn
ti",lyqi mtir''o*ej. Prawdopodobnie Pulchao Cancha miao podw
run ;' z jednej .l.ony byo wityniSorica, z drugiej''za odgrywao
rrll inlastiego"centrum uo-ini.t'aryinego. Dziki r dom pochodzcym z XVII i-xvttl wieku dowiadujemy gig,e dawne sanktuarium zwa_
re_
rie El Castillo w pewnym okresie cakowicie utracio swoje znaczenie
momamacona,
Arany
ligijne. Natomiat jelichodzi o zesp budowli
emy by pewni, e jest on typowo inkaski.

o."!i typ budowii bez wienia odnosi si do okresu apogeum paristwa Ini w i dotyczy imponujcych projekt w architektonicznych wyw mi ej ro sch,,., u ru.oo{*' kor ieniu;',- i pole ceni a wadz p ar1stwoyy:h,
scach specjalnie db tego celu wybranych, zar rvno pod wzgldem strategicznym, lat i geografi znym. Nijstarszym i najwspanialszym kompleksem

mniejsze Tambo Colorado

iest Hu nuco-Pu 'pu, anawybizeu o wiele
Pisco.
dzisiejszego
w
okolicach
Humay,
w
Stanowisko Hu nuco Pampa, przebadane przezMorrisa i Thompsona'', zajmuje powierzchni ok. 2kmz i skada si z ponad trzech tysiry
pi.iu' t widocznych struktur, kt rych pierwotna liczba moga prawdo_
podobnie przekriczacztery sice- Centrum to zostao zaooneprzez
intJ* na'dziewiczych terenach okoo poowy XV wieku, a jego budowa

77

trwaa do czas w przybycia Hiszpan w. Thmtejsza architektura jest

kiem odmienna od obserwowanej w ssiednich orodkach i sprawia
enie doskonaej, cho trudno w niej szuka kunsztu cuzce skich
st w i genialnychromtirya charakteryzujrych zabudow stolicy In
G wny plac w miecie z imponujcym ushnu zajmowa niespo
duy obszar o wymiarach 550 x 350 m. Od placu odchodzia caa
uliczek. Niekt r z nich zachoway si po dzieri dzisiejszy. G wne
ki prowadziy do Capac an, drogi czcej Cuzco z Quito, kt ra 1
naa Hu nuco Pampa na dwie czci:Hanan i Hurin. Inne dwie
dzieli miasto na cztery sektory w myltypowych inkaskich zasad

dziau przestrzeni.

Morris i Thompson83 broni nowatorskiej tezy goszcej, iH:u6n

Pampa nie peniojedynie funkcji centrum administracyjnego, na co wska
zuje dua liczba pomieszcze magazynowych,lecz harmonijnie czyo
funkcje ekonomiczne, religijne i spoeczne.

W spoecznociachpodobnych do andyjskiej nie mona oddzieli

siebie wspomnianych aspekt w, gdy wsrystkie z nich wsp lnie organi.
zow rycie publiczne. By moe jedn z podstawowych funkcji, jakio
penioHu nuco Pampa, byo gromadzenie lokalnych pan w z du
obszaru w celu odnawiania ceremonii wzajemnoci, kt re byy ryklicznio
powtarzane. Wymagao to miejsca - olbrzymiego placu mogcego po.
mieciwszystkich uczestnik w ceremonii religijnych, podczas kt rych
organizowano rytualne bankie. Przybywali na nie naczelnicy grup etnicznych i pielgrrymi. Nie byli to stali mieszkariry,leczludzie prrybywa.
jcy z odlegch region w' Wrd staej ludnoci,,centrum" byy tzv.mamacona, kobie zajmujce si wyrobem tekstyli w, napoj w spoywanych podczas rytua w i zabaw, jak r wnie mitmaq wyznaczeni do
wykonywania specjalnych prac narzeczparistwa orazliczna grupa os b,
kt re przybywa do miasta z ssiednich obszar w w celu wypenienia
okresowej rzita.
Morris i Thompson8a odkryli niepodwaalny dow d na obecno
w Hu nuco Pampa grup spoecznych o wyranym zr nicowaniu pod
wzgldem socjalnym oraz, cho w mniejszym stopniu, ekonomicznym.
Z ca pewnociparistwo Ink w dzyo do pozyskania jak najwikszej
si roboczej i nadwyek produkcyjnych, chocia z drugiej strony, takjak
w wypadku Hu nuco Pampa, nie dzyo do integracji grup spoecznych
poprzez ich ujednolicenie, raczej do utrzymania ich zr nicowania. Ci
sami autorzy wtpi, aby Hu nuco Pampa byo centrum produkcji wyrob w innych niz tkaniny i napoje na specjalne okazje. Tiudno si z m
postulatem zgodzi, gdyw obrbie miasta musi przecie fiak np. w Cajamaice) znajdowa si warsztaty wyrobu ceramiki uytkowej'

Na wspomniane obszary Inkowie przesiedlali garncarzy z Xutlin, z wybrz,ea,kt rych zadaniem bya produkcja ceramiki na potrzeby palistwa.8s

Mrlrris i Thompson potwierdzaj, e Hu nuco Pampa miao charakter

:upcnie odmienny od miast europejskich. Mona to r wnie odniedo
alego wiata andyjskiego.
Ch arakterys ty czn cech orodk w administracyj nych bya dua licz-

bn magazyn w, w kt rych przechowywano r nego rodzaju produkty

ptlchodzce z okolicznych teren w oraz dalszych podbitych prowincji.
Dtl tego typu orodk w napyway produkty z odlegch obszar w _ p
Rrrcnego wybrzea dzisiejszego Peru czy teren w tropikalnych las w deszczowych. W wielu dokumentach dotyczcych rodkowegowybrzea dziricjszego Peru znajdujemy informacje, iwytwarzane tam produkty byy
nrrstpnie transportowane do Cuzco lub Hu nuco Pampa.

Najwaniejsze centra handlowe pooonebyy na g wnym szlaku

()rpac Nan. W prowincji Collasuyu, kt ra od dawnych czas w utrzymywira kontak zregionem Cuzco, ladyInk w s liczne. Wedfug Gaspa_
riniego i Margoliesa8 lnkowie przejmowali tamtejsze ziemie, a istniejce tam osady adaptowali i przebudowywali wedle wasnych potrzeb. Na
poudnie od tych obszar w znajdowao si zgrupowanie orodk w pooonych w strategicznych miejscach, kt rych zadaniem byo sprawowanie
kontroli nad pobliskimi dolinami.
Wrd budowli pochodzcych z okresu panowania Tirpaca Yupan_
quiego na uwag zasuguj sanktuarium SoIica znajdujce si na wyspie
pooonejna jeziorze Titicaca oraz sanktuaria Ksiyca na wyspie Couta. Do sfuby w obu wspomnianych sanktuariach i wityniCopacaba_
na inka wyzn aczy dva sice mitmaq,wysiedlajc przy okazji rodzimych
mieszkaric w Yunguyu.*
Na szlaku z Chinchaysuyu, w dzisiejszej prowincji Cangallo w Ayacucho, znajdowa si jeden z najwaniejszych orodk w inkaskich - Vilcas
Huaman.87 W dzisiejszym Ekwadorze z inicjawy Tupaca Yupanquiego
wybudowano orodek Tirmipampa, kt ry na pocztku penijedynie funkcj centrum administracyjnego. Za rzd w Huayny Capaca, kt ry tam
si urodzi, Tumipampa staa si duym i wspaniaym miastem; Hiszpan w miejsce to tak zachwycio swym agodnym klimatem, ze wybudowali
tam dzisiejsze miasto Cuenca.
Podsumowujc dokonania Tupaca Yupanquiego, na|e z cam szacunkiem stwierdzi, iz by on obok Pachacuteca - budowniczego Cuzco

stwie z Copacabana w: M. Rostworowska, Estructuras andinas del poder..,

Lima 1983.

fundatorem najwikszej liczby kompleks w architektonicznych w

pa stwie Ink

w.

_ Huayna Capac kontynuowa rozpoczte przez poprzednich wad

inwescje budowlane. W Cuzco powsta z jego rokazu imponujcy
ac_Cassana-. w9dug Sarmienta de Gamboa i Coba88 g wnyh wyfor
c budowli by brat inki Sinchi Roca, konstruktor wie1u paac w, mi
innymi w Yucay.
Z dokument w doczcych systemu ceque w Cuzco wynika, i pa
Cassana nalado Huayny Capaca, a wewntrz jego mur w znajdow
si jeziorko lub r do mlane Ticcicocha, wielce czczone i
Mamie ocllo, uwaanej za matk inki oraz jedn z najbardz{ej sza
nych w Andach kobiet.89 Pedro Pizarro9o podaje' imaikizwybri na
kwater rueczony paac. Czsto, jak chociaby w opisie Gircillasa de
Vega, paac Cassana wymieniany jest jako siedziba Pachacuteca, co jt
ocz1vist Plmyk, gdy wiemy, e inka ten mia za siedzib zupeni
inn budowl.
ledug Pedra Pizarra i Miguela Estete (kronikarry, kt rzy przyby
do Clzco przed jego zniszczeniem) innymi paacami-znajau;cynii i
przy placu Aucaypata by: nale cy do mamacona Hatun anctra _ auz
ogrodzony paac z jednym g wnym wejciem prowadzcym na plac oraz
Amarucancha, znajdujcy si w innej czcipiacu, kt ry-wedugPizarra
by rerydencj ,'dawnych Yungas''*. Prawdopodobnie naieaon do Ama.
ru Yupanqui, syna Pachacuteca, kt ry w pewnym okresie swojego zycia

'

sprawowa rzdy razemze swym ojcem, a nastpnie musia uspie niiej.

sca Tirpacowi Yupanquiemu. Garcilaso de la Vega, pragnc ukry fakt,i

Atahualpa naleado panaca Pachacuteca, doda do sty wadc w niistniejcego Yupanquiego. Ze wzg|du na to, iz Garcilaso przez dfugi
czas by jedynym kronikarzem, na kt rego si powowano,lego zafa_
szowany opis wydarzeri utrzymywa si jeszcze przez dugiczas.n'Do tego
tematu powr cimy j eszcz przy okazji omawiania systemu dziedziczenia
wadzy w Tahuantinsuyu.

Wzorujc si na swych przodkach, Huayna Capac wybra sobie region

Yucay ze yzgldu na tamtejszy agodny i ciep klimat' jakiego pr zno
szuka w Cuzco. Mozliwe, e inka nie m g przyz-yczaisi do ostrego
klimatu stolicy, gdyz sam urodzi si w ciepch p nocnych rejona h
Tumipampy. Inna jego^posiadoo r wnie duej powierzchni poo'ona
bya w_Quispeguanca.92 Huayna Capac kontynuowa budow nowych
zaoefi architektonicznych, szczeg lnie w okolicy Tumipampy, gdzie
-

80

Chodzi o dawnych Ink w (przyp. tum.).

kt rej cianywyooneby muszlami

(muszle
w celu upikszenia swoich
koralowego
Spondylus,sp.).
lolrlru
przetransporludzizzadaniem
Huayna
wysa
do
Cuzco
Capac
budrlwli
pomoc
grubych
lin.93
W
sanktuarium
Za
sk
rzanych
kamieni
towtrnia
przez
podobizna
inne
Ink
w b stwa.
So
ca
oraz
czczone
si
lttrriclowaa
Chcc odda czeswojej matce, Huayna Capac umieciw jednym z pomlcszcze wityni statuetk Mamy ocllo, nad kt r sprawowali opiek
cllr l n kowie grupy etnicznej Caf,ar .9a Naj prawdopodobniej wiksza cz
lnkaskich budowli na terenie dzisiejszego Ekwadoru, jak Inga Pirca i wiele
btldowli w Quito, powstaa za rzd w wspomnianego inki.
|>rzy okazjiomawiania inkaskiej architektury naley podkreli,iz charttkterystyczn jej cech bya prostota formy poczona z subteln dekorncj. Murywznoszono z perfekcyjnie obrobionych kamiennych blok w.
l'rtlstot strzech maskoway natomiast wplatane w nie tkaniny zdobione
kolorowymi pi rami egzotycznych ptak w. W ten spos b ulice Cuzco
nricni si kolorami dach w i bskiem zotych lam wek kontrastujey ch z zimn symetri kamiennych mur w.
lnkowie r znili si poczuciem estetyki od swych poprzednik w,
przedstawicieli takich kultur jak Chavin, Tiahuanaco czy Wari, kt rzy
ltrlsowali w architekturze elementy rzebiarskie' w tym posgi, stele
i rlzdoby w formie plastycznych przedstawie g w. Inkowie r nili si
trl lud w z wybrzea r wnie m, e nie ozdabia|i zewntrznych cian
lludynk w kolorowymi malowidami, fryzami i paskorzebami.gs
Indianie Yunga, w celu zr wnowazenia monotonnego, pustynnego
pcjzau i szarocinieba obficie uzywali malarskich element w dekoracyjnych. ozdabiali cianyswoich budynk w wizerunkami b stw, ptak w,
ryb,nierzt i rolin,a mury pokrywali cienkwarstw malowanej gliny,
lrajczciejkoloru intensywnie czerwonej ochry i pomaraticzowego z dotlatkiem ci.
witynia Punchao Cancha w Pachacamac i witynia Paramonga by
budowane frontem do morza i zachodzcego so ca. Miguel Estete
w 1533 roku sporzdzi opis wityniParamonga, zkt rego wynika, iz
wznosia si ona na piciu okrgch platformach, zbudowanych jedna
na drugiej. Wyr niaasi barwn dekoracj, a g wne jej wejcie ozdabia dwie podobizny drapieznych kot w.96
Jednym z sukces w Ink w byo opanowanie do perfekcji zdolnoci
dopasowania architektury do pejzau. Potrafili oni tak dobiera miejsce
pod budow swoich cancha i paac w, a wsp grayone z otoczeniem.
Zrczne wykorzystanie naturalnych warunk w do cel w estecznych
wida najlepiej midzy innymi na takich przykadach, jak Machu Picchu
czy Pisac i Guaman Marca w dolinie La Convenci n.
lYltrit1s wityni Mullu Cancha,

81

Sie komunikaryjna: drogi

Jednym zwaniejszych osigni Ink w, uatrviajcych im szybk

pansj terytorialn i sprawn organizacj, byo bez wtpienia stworz
rozlegej sieci komunikacyjnej, w

kt rej

skad wchodziy drogi,

tampu i budynki magazynowe. Niewiele spoecznociw XVwieku

si poszczyci posiadaniem tak znakomitej sieci dr g, jak dyspon
patistwo Ink w. Nie by to jednak ich wynalazek. Z ca pewnoci j
wczeniejsze spoecznocikorzysta z wyczonych szlak w komunili
cyjnych czcych kontrolowane przez siebie tereny. Drogi sfuzyy
r wnie podczaspielgrzymek do g wnych centr w ceremonialnyclri
ca, takichjak Pachamac czy Pariacaca pooonych w rodkowych

82

kt rych byy magazyInkaskie wadze potrzebowa szlak w komunikacyjnych do prze-

tser(lw paristwa do centr w administracyjnych, w

dach Peruwia skich.e

Najprawdopodobniej w okresie hegemonii Wari sie dr g bya l
budowywana i naprawiana, aby umozliwi sprawne przemieszczanie
wojsk na cam podbitym obszarze. By to podstawowy warunek ut
mania sprawnej organizacji politycznej. Jak wynika z bada arche,
gicznych, w p niejszym okresie opiek nad drogami i ich
przeja spoecznokultury Chimu, kt ra zdominowaa szeroki pas
brzea dzisiejszego Peru.
Nie mozna jednak sdzi, i ruch po tych drogach by dozwolonywszyl
kim i w kadym momencie. W Relaci n de Chincha znajdujemy inform
cje o czstych wojnach toczonych pomidzy maymi parisiewkami, pot
czas kt rych ludnobya zmuszona do opuszczenia rodzinnych doli
wbrew woli w asnego curaca. Ruch na drogach w trakcie wojny by wst
mywany' co z pewnoci kolidowaoze witami religijnymi odbywaj
mi si w najwaniejszych huaca. Na brak sp jnocisieci dr g w okl
przedinkaskim miay wpyw takie czynniki jak: lokalny charakter szla.
k w, nier wnomierny rozkad siy roboczej, jak dysponowa duze grupy etniczne, oraz charakter poszczeg lnych region w podzielonych na
niewielkie i sabo zaludnione curacaz7o.
Wraz z rozwojem pa stwa Ink w |iczba dr g ogromnie wzrosa. Wedug szacowati przeprowadzonych przez Hyslopa98 sie dr g miaa dfu_
good trzydziestu do pidziesiciu tysicy kilometr w. Sukces Ink w
polega na tym, i dziki dobrej organizacji i sprawnemu zarzdzaniu si
robocz udao im si stworzy zoony system komunikacyjny, kt ry sta
si podstaw infrastruktury ich paristwa'
Dla wadc w Thhuantinsuyu drogi by niezbdne do realizacji cel w
stawianych przez wadz. Po pierwsze, umoliwiay przemieszczanie si
armii inkaskiej i przesiedlanie grup mitmaq, czasamiw odlege miejsca,
a po drugie, uatwiaytransport produkt w pochodzcych z dalekich ob-

rryune.

frlcszczania si dygnitarzy' pracownik w administracyjnych, inspektosv, sdzi w, quipocamayo, nie m wic ju o posari cach chas qui, kt rzy
rrrwnie przekaryw ali informacj e pomidzy poszczeg lnymi orodkahl. Dotyczyo to wszystkich dziaari, j akie rvizane by z zaspokojeniem
p(ltrzeb parisnva Ink w. Dlatego te nale podkreli, i system inkarlich dr g nie powsta z mylo grupach etnicznych czy pojedynczych
n ostkach. Zosta stworzony do specj alnych cel w wyzna czony ch pr zez
Jod
*ludze centralne.
W paristwie Ink w istnia dwa g wne szlaki komunikacyjne. Pierwmy z nich prowadzi przez g6ry, z pofudnia na p noc, natomiast drugi
lczy ze sob poszczeg lne doliny Indian Yunga na wybrzeu. od obu
rzlrrk w odchodzio wiele pomniejszych dr g w kierunku wybrzea, g r
l dungli. Pienvsi Hiszpanie, kt rzy poruszali si po inkaskich drogach,
trrk je opisywali: ,,drogi prowadzce przez doliny wybrzea byy czyste,
lzr:rokie i ogrodzone wysokimi murami, wzdu kt rych ros drzewa
drrjce cieri wdrowcom''. Tak midzy innymi wyglda jeden z pierwrzych opis w z 1'534 roku, z San Miguel, z p rrocy dzisiejszego Peru, kt ry
w latach 1'533 i 1534 zosta potwi erdzony przez Crist bala de Mna i Miguela Estete.ng Takie opisy nie doczy jedynie

dr

g biegncych

wzdu

dolin, lecz r wniez tych, kt re prowadziy przez pustynne obszary Yunga, gdzie z oczywistych powod w nie zachoway si mury, a ukad dr g
wida jedynie dziki pojawiajcym si co jakiczas wzniesieniom zbudowanym z kamieni lub pali. W p nocnych rejonach granice drogi wytyczano rzdami kamieni, natomiast na kamienistym terenie oczyszczano
go z kamieni, nie pozostawiajc na powierzchni nawet najmniejszych otoczak w.l00 Zko|ei na pustyni Atacama drogi wyznaczane by poprzz
mae kopce kamieni.
Na podstawi fu de pisanych wiemy, e na rodkowym wybrzeu
dzisiejszego Peru, w dolinie Chill n, po obu stronach rzeki funkcjonowa lokalne drogi cignce si od wybrzea po obszar wysokich g r.'o'
Dolina Pachacamac bya przecita wzdtu osi p noc-poudnie przez
pi dr g, zkt rychkada bya wasnociokrelonej grupy spoecznej.
Wiemy na przykad, e pita droga biegnca nad samym morzem naleaado chasqui, posaric w inkaskich, kt rzy przenosili informacje; cnar
ta droga naleaa do rybak w i sfuyado transportu ryb. Na temat
pozostaych trzech dr g nie mamy nieste adnych szczeg owych informacji.l02

Pierwsze opisy sieci dr g na obszarach g rskich zostay sporzdzone

przez Miguela Estete. By one owocem jego podr zy z Cajamarki do

Pachacamac celem nadzoru

spaty okupu za Atahualp. W
podrt
tow ar zy szy m u He rn a n a piz'a
o
irtj. P;'.;"..1;;':::l]:. :,p::],
panie braii uau|-"i rir .^uniorr inLo-Li
paniebraliudziawnociguinTa;kl";;;ffi

#.ffi :,i:''li|':il?''l

Mi g u e a Es te t e **"it1'.1 j.
i;;iliilfri lilil i nfo rm acj i do
jakie przem ierza w.i."lit"J_
crych r
" ri" j;;;T;'pa. Wikszo
z nich
starannoci, u *"Juz ni n
Ji"r."""y,
"igJiy
W Piscobamba Hiszpanie odkryli.szerok,
otoczon glazami dl
.:.r.. . ----'- "e'r'rvrurJuu
i
Yv lroncu
kori cu ootarh
d o t a rI i do
dy Pombo lub pumnu
iYj:: mteJsca'
T "'' T "' "" "i' i ". W
zkt rego wczeniej.wYy.'yiil;
i";.o'#i5l,,
T3:u prowadad;|;i;r;;,
ka niecke rln Lt,i'oi "i,-':i|E".ryy.
tffi 'l"*""lff lli,?il
"'t:'..:*?.Ti"':*"a":#;';ffi
}if
by p o r cz", L t o..- .t' ;; iiy
iikarawanywielbadowa.r'-pJ"a;;'.
karawanv wi el h" a^3" :'.^rfy:"_::
j.ffi ilofr'J'J j,
t,;"Inkowieniewyczali
wedtug jednego utarteso szabronu,
I

#;il;i:'fj

i;}ilillll*
;il;.

fi

jo'""'

""H*:J::y."'::,1*;:::l",:.-:-iffiiilffi #dff ;#:#fl:,'#f

|o3:".H'T *: j:' :::::g9 kTijgL'J".'i.' "; e przekon an ie,i Int
'Jx:
li:;l1'."li'f j'i'i"J::d'dill;iiffi1*;;li,!!::'ryJ;;il1"
an dyjkiegopuslio*yiu
i f,iu.rc
stego
go wyb
wvb rzez
rz
*.;if?!:['::-'
a. We
d,
", ^
]"q; i "F"* ;iffi "p T,il,H::''"%n'J
l' b";;g"_ )', u ny k e ru n k u, a e
j:3,
n er u
[::?
1'ik'_'
teren :1
j
andyjskie:,Ti1T,
i

ste

Kordvlie.y niuouuu-Jffi ah

c ;jlLl;ij1JiiJ?
i

$il'J1TY:::::*"T:^_'"*:a|t1;ill;i;",ni.i".i*u''ffi tI,''
5*i'.:n"-;,l:;:ili*'hp;ii;k-'h;ffi#i"';1"''":LT#'ijTi j;

il*
"Li
""ffi i#oo
jla;;.,"ci"il,iltl;["f;''j;%;j#ill
li:j:JJ*l1i:H'J"rxtl
dzi alnv hv .^'"^

^, |1?!,": : -?1

|owil9'

s1l

Mosty
.'' Przekraczanie nvcych rzek zapewniafu Inknrn

rAtnann *.^.-

struowanych z Dni drzw u'nuuno

gami rzeki byi stosunk.*
ir,o tu.taj
*, Loi .;ny pr'ytocry fragment relacji-Migu.lu
"i"*i"i.l'
E;;;;. poro-'!o
e
przezniego
opisy
iej wi avgodn
r"j, run. w o kres ie, gdy
:jlib-.i'd'
inkaski e
mosty ]eszcze funkcionoway.'Po
:,^oi:;.;y
opu.'.i.niu
p legua od miasta, "Hi;d;i;;;';ffi;;ii'
ooo
przez most ,,zrobiony z gru-

'Y.*i::l.**::'":.::':=p;:'illx':*"'H:il:''e*i*T:T:
'o*";il.ffiil;il: ffi'i'#:::

H;il; i#il,

84

Lam (Lama glama) i alpak (Lama

paco) (przyp.tum.).

ptrl rlrzew", natomiast w Andamarca, w regionie Cajamarki, napollilty nrost - zbudowany z kamienia i drewna. Po obu stronach rzeki
ly si gigantyczne gJazy, kt re skracay dystans pomidzy dwormi. Na jednym z kraric w mostu znajdoway si kwatery mieszl llLukowane podw rze, kt re sfuyo za miejsce postoju iodpou tllit ,,tamtejszych monych''.
uginr typem most w powszechnie stosowanym na terenie andyjhyly mosty linowe. Wzbudzay one zachwyt nie tylko samych kon_
ntltlrtiw, ale i p niejsrych podr znik w. Byy konstruowane na olich, dobrze osadzonych przyporach wykonanych z kamienia, milcitlnami przechodzio cztery lub szegrubych belek nadajcych
lhrrl caej konstrukcji. Liny robiono z cienkich i elastycznych lian,

splatano, aby osign rednicokoo pidziesiciu centymeprodukcji lin zalea od dostpnew tlitnym regionie surowca. Gadelo wskazuje na takie roliny, jak:
(Kaganeckia lanceolata), chachacomo (Escallonia resinosa), tasca
'ilhnia patens) i wierzba (Salix humboldtiana) oraz krzevy chilca
'charis sp.). w regionach, gdzie nie wystpowa wymienione gatunlt ll n, wykorzystywano w kna mayuey (Fourcroy a andina). Najlepsze
acje dotyczce most w linowych pochodz Z wczesnego okresu
lnkwisty iwydarze w Cajamarce.W Relaci n Francesa de la Conquist, 1534 roku czytamy:
,

|''' Materia wykorzyswany do

kt rymi rozpocieraj si mosty zrobione z grubych

lln ;ltlttlczonych innymi cienkimi i delikatnymi linami, a mosty takie s dwa, jeden
dl rnonych, drugi zadla prostego ludu.l')7
!q lrrrll due i wartkie rzeki, nad

Nastpnie czytamy, i nakadym kraricu mostu mieszkali ludzie odprlwiedzialni za jego opiek i napraw, kiedy jedna zlin zaczynaa si
;lrzcciera. Nie jest to jedyna informacja o dw ch poozonych blisko siehic mostach - tego przeznaczonego dla wysoko urodzonych ludzi oraz
tlrugiego dla zwykych obywateli paristwa Ink w.108 Fakt ten po raz kolej_
tly dowodzi, e Inkowie byli spoecznocimocno zhierarchizowan.
W p niejsrych r dach z okresu wojen pomidry Hiszpanami i powstaricirmi Manco II jest mowa o zniszczeniu i spaleniu wielu most w, kt re
lligdy nie zost odbudowane w swojej pierwotnej formie.
Zwczesnych dokument w pochodzi r wnie informacja o pobieraniu
,,mostowego''. Mona si jednak domyla,i w kulturze, kt ra ni znaa
pienidza, chodzio raczej o pewn kontrol podr nych, w celu notowania ich liczby na quipu i przekazania raportu wadzom centralnym.
Guaman Poma de Ayala wspomina pewnego ink, kt ry by odpowie-

85

dzialny za mosty pooonena szlaku Capac an. Moliwe r wnie,

mo*y zn_ajdujce si. w strategicznych miejscach by chronione
zaufanych ludzi, specj alnie wydeleg ow any ch mitmaq, po dobnych do
kt rzy bronili granic Thhuantinsuyu. Pedro PizarrolB podaje, i c
g wne wychodzce z Cuzco drogi byy pod opiek strizy, lit ra
wowaa osoby wchodzce i wychodzce z miasta. Miguel Estete
nia, e. w miejscowoci Xauxa zatrudnieni byli urzdnicy zajmujcy
liczeniem os b wchodz.1cych do osady oraz mczyzn przybycil
zacign si do armii.l10
;

przekraczania rzek byo uycie oroya' kt r Co

_Innym sposobem
opisa jako lin zrobion ztrawy ichu, grubjak ludzka noga -iina
bya przymocowana do skay lub podstawy obu brzeg w. Do niej pr
wizywano nastpnie kosz z uchwytem. W takim koszu moga si zm
cijedna siedzca osoba lub kilka na stojco. Za pomoc pocign
przymocowanej do siediska to'p'zeuwaI
loric.a cienkiej li.ny
drugi brzeg rzeki.
Za konstrukcj most w i oroya odpowiedzialne by lokalne
etniczne, kt re miay przydzielone obowizki wedfug system u mita,
nie z podziaem na hananlhurin (ub ichoclallauca. W okresie wi
stwa nadal stosowano andyjg|^ metod rozdzielania pracy
poszczeg lne grupy etniczne.|12
p"ldniu dzisiejszego Peru, w okolicach Desagtiadero, nieopodal
.uu
jeziora Titicaca, znajdowa si synny most zbudowany z rzdu tratw
z trzciny totora, ustawionych jedna prry drugiej, kt re przykrytebyy grub, zartwalstw citegorogoa. Natomiast na wybrzezu, tiedy nie
mona byo pokona wezbranej rzeki, w miejscach medoliny budo_
wano drewniane lub.linowe-mosty na szerokokoryta rzeki lub caej
doliny. Do konstrukcji most w uwano r wnie tratw zpni drzew, a na
p no_cy k1aju' ja\ poqaj? r da, tratw wykonanych z tykw owinitych
w grube sieci*, kt rymi kierowali specjalnie wyszkoleni p}wgy.ltr_

86

Tworzyo to rodzaj boi lub pontonu (przyp. tum').

Thmpu
l{iszpanie sawili paristwo Ink w za tampu, swoiste,,zajazdy", kt re
rnajdoway si na g wnych szlakach komunikacyjnych. Prawdopodobnlc, tak jak i wiksza czandyjskiego systemu organizacyjnego, tampu
htniay ju w czasach przedinkaskich, rozsiane wzdu tras czsch pieljrzymek do huaca orazprzy samych sanktuariach, w celu goszczenia wiernych, kt rzy przybywali z odlegych region w. By moe sie tampu powstaa ju zaczas w hegemonii Wari. Nie mona r wnie stwierdzi, czy
rilne kr lesrwo Chimor nie dysponowaotake swoimi ,,zajazdami",kt rc uatwia podr owanie po obszarze pa stwa wysokim urzdnikom.
Nalezy zaznaczy, e istniao wiele typ w tampu, kt re r n si wielkoci,w zalenociod posiadanego znaczenia. W duych orodkach, takich jak na przykad Vilcas lub Hu nuco Pampa, wrd zespofu budynkr1w znajdowa si midzy innymi paace, witynie, tampu i magazyny.
Wzdfu g wnych szlak w komunikacji rozsiane by kwatery prze'tnaczone dla inki i jego wity. Wadcazatrzymywa si w nich, kiedy opuszcza Cuzco w celu wirytacji swoich posiadocilub kiedy wyrusza na wypraw wojenn. Przy drugorzdnych drogach stay take nieco mniejsze
tampu przeznaczone dla emisariuszy, inspektor w i wszystkich os b pracujcych w administracji paristrvowej, kt re z r nych przyczyn musia
przemieszcza si po obszarze paristwa. Najmniejsze ,,zajazdy" przeznaczone by dla chasqui, go c w inkaskich, kt rzy roznosili zapisane na
quipu wiadomoci.
opr cz znanych informacji zawarch wkronikach posiadamy dwie
lis obery funkcjonujcych w czasach wicekr lestwa na trasach pomidzy Cuzco' Miastem Tlzech Kr li (Lim) a Quito.
W miejscach tych podtrrymywany by andyjski system mifu.Ll4
Guaman Poma de Ayala podaje, i istniay r ne kategorie tampu,
zalenie od swej rangi. Przedstawi je na rysunkach. R znorodnotampu potwierdza dokument zatytuowany ordenanzas de Tampu, podyktow any pr zez Gregoria G onzilleza z Cuenca podczas j ego w izy ty w Huamachuco. Ten interesujcy dokument pochodzcy z t567 roku dotyczy kontyngent w mita,kt re zattzymywa si w poszczeg lnych tampu. Wan
cech tego manuskryptu jest fakt, i powsta on w okresie poprzedzajcym reformy Francisca de Toledo i tzw. redukcje Indian, co oznaczao,i
wymienione w nim grupy ludnoci pozostaway nadal w miejscach swojego rodzimego pochodzenia.
W regionie Huamachuco istniao dziewi tampu, nad kt rymi czuwao szeguaranga. Dwie z nich naleay do grupy mitmaq. Pierwsza
skadaa si z ludnoci g rskiej, a druga z ludnoci pochodzcej zregio-

87

nu Yunga. Dwatampu,z Yagon i Huamachu co,nalea do samego

wad.

cy. wzdym znich.suzyo tr. dziestu mitayo i dziesiciu in ych In.

dian. ,,Zajazdy" te nie znajdowa si wzdfu jednego
lcz by
rozrz |cone po cam regionie. W celu lepszego zrozr]mienia
'rlukutego syste.
mu.nalezaoby rozpocz prace w terenie i odnaleposzczeg lne wspo.
mniane budowle. Niestety do tej pory nie zostao to' jeszcze'zrealizowa.
ne. R zne osady z ob-szaru'szeclu guaranga oddelowywa ludzi
do
pracy w tampu. Nie odbywao si to jednak zgodnie z europe1it<imi
nor.
T.uTi''*."qug kt rych byoby logiczne, by ka.daguaranaposyaa swo.
ich ludzi do najblive2 ymp1l.'Czsto-wysyarii uyti ; .'ajoitegte1sze
miejsca, aby wspom c lokaln ludno.roaiapodaj:
wiele z nich szo suw tampu pooonychwdalekich odosobnionych
regionach,
cho mogli suyw innych, pooonych bliej miejscach.

oczywicie wzgldy, jakimi kierowali si Indianie przy wyborze miej_

ni dua odlego,co pookresla cuenca. Pojawia si tu nieodzowny problem ,roru ieniamentalnoci
wsca, zalea.od^innych czynnik w

czesnych mieszkaric w tych ziem, doprow adzajcy czsto do mylnej

oce_

ny ich

dziaa '

Badania prowadzone na temat przedhiszpariskich tampu dostarczaj

sprzecznych dgnych doczqch dzielqch jeodlegoci.leonym, wczeniejszych r de,w kt rym porusza siien temat, jJst fist Hern'anJ
aPizarra adresowany do kr la Hiszpanii w 1533 roku, #kt
rym autor podaje' i
podczas. podr 4l wzdu wybrzea w kierunku Pachacamac
nabotki na
tym odcinku drogi kilka kompleks wbudynk w.rls Natomiast Menaw
1534
roku notuje, i na drodze prowadzcej wzduwybrzeado Cajamarki
co
dwie legua znai|oya si kwatery mieszkalne. Kady zkronikrzypodaje
szacunkow odlegodzielc kolejn e tampu. Wartoci te sr ne u
r nych autor rv, gdyw XVl-wiecznej nuropie miary dfugoci nie
jeszy
cze uj e dnolicone. Informa cj e do czce pi zyj
ty ci o al eigocina ob szar ze
andyjskim wi si raczej zpr budowodnienii pewny"i r*to* iiz, rrtycznym Stanem. WAndach r wnie nie istniafjednolita miara dfugoci
i w kadym regionie stosowano wasn. Z capewnoci
* cu'.o wadze
nar.zuc jeden system miar fipu.Termin ten o^dnosi si ar wno do clnnoci mierzenia, jak i ustalonej powierzchni i odlegoci.
Analiza info rm acj i do czcy ch s to s owanych r zez Indian j e d nos tek
.
{
miar dowioda, i tupu byo miar relatywn. o ,iu"ru to, i mirzc odlego,opierano si na pomia.acl' c'asl poirzebnego nu p-"js"i"
oun"_
go odcinka. Tilpu'podczas wchodzenia pod g r ayian zy niztupu
odmierzany przy schodzeniu. I r6

Wedug Hyslopa117 problem pojawia si przy identyfikacjitampuw tee, gdy ich architektur a bya zr nicowana i najprawdopodobniej by
rlre budowane wedle lokalnych nvyczaj w.ltq
tr-'

Podboje Ink w
Podboje Ink w to temat wymagajcy dogbnego zbadania. Chodzi tu

rric tylko o przedstawienie szczeg owej chronologii, lecz

wniewyja-

nieniatowarzyszcych im okolicznoci. Przede wszystkim nale odpowiedzie na pytanie, jakich rodkw uli wadcy Cuzco, by podbi tak
rrlzlege terytorium w stosunkowo kr tkim czasie. Trzeba znale przyczyny bskawicznego rozwoju potgi Ink w oraz r wnie szybkiego rozpadu struktur ich palistwa.
Badania archeologiczne dowiod, e okres osadnictwa Ink w trwa
llardzo kr tko wpor wnaniu zpoprzedzajcymi je dugimi okresami
rozwoju wczeniejszych kultur obszaru andyjskiego.
Inkowie korzystali ze zdobyczy kulturowych swych poprzednik w,
przede wszystkim jelichodzi o organizacj spoeczno-polityczn, ada_
ptujc je do wasnego stylu rzd w. Mona dowie,ze praktyki zwizane Z systemem wzajemnoci,takie jakminca czy ayni, nie byy nowe. Co
wicej, na terni andyjskim od dawnych czas w budowano tampu, drogi i mosty. Wczeniejsze kultury stosowa te przesiedlanie grup ludnociz jednego miejsca na drugie w celu wykorzystania si roboczej tam,
gdzie bya ona akurat potrzebna. R wnie instytucjayana miaaprzedinkaskie korzenie. Wsrystkie te praktyki prawdopodobnie rozwin si
w okresie Horyzontu Srodkowego, aby moz nawet jeszcze wczeniej.
Sukcesem wadc w Cuzco byo natomiast nadanie owym strukturom charakteru paristwowego.
obecnie trudno jest ustali, kt ra z kultur bya autorem danego wynalazku. Inkowie wdrozyli wiele zapocze kulturowych w wyniku wielkich podboj w. Bez wtpienia bogactwa i sawa otaczajcawadc w kr lestwa Chimor musiay wywrze wrazenie na prostych wojownikach
zCuzco i da wadcom inkaskim godny naladowania wz r, czego potwierdzeniem bya chociazby obecnow stolicy grup rzemielnik w pochodzrych z r nych czciwybrzea: z Ica' Chincha, Pachacamac,
Chimu i Huancavilca w dzisiejszym Ekwadorze. Wszyscy oni pracowali
dla monych Cuzco, wykorzystujc wasn myli technologi.

Zanimprzejd do samych podboj w Ink w, przedstawi og lny zarys

problemaki mizanej z kryzysem Tahuantinsuyu, kt ry zastali hiszpariscy najedcy'Osabienie pa stwa Ink w w okresie pojawienia si wojsk

89

Pizarra wyjania si czsto kr tkotrwafum

okresem hegemonii Cuzco,
By moe Inkowie chcieli integracji ocinnych
lud w inaia;;kich. Ch
ta wyraaa
p.'"'.,3'b]iq"-1"_i": yn'911!r'"1i"
.po'.i".t n"go i'y.
'i Hiszpanie runa simi.
ka'', jak nazwali
Mozliwe jeni",z. uloirtu* t.1
decyzji leaa pr b a uproszczeni a administracj
i pa stwa. nei wtpienia
do integracji wiata andyjskiego
nilaoszo.

wiilany do

oj.crystych

Lud pozostawa

--'' przy,mo "igoy

loiai''y. huaca i waocow.
ludnoci' zamieszkujce rozlege terytorium

zi

roszczegolne grupy
And w identyfil.:ry{y ie.z.e
.uy. '" ntrum,,, ,ii" *uj" poczucia
111m
tworzeni a j ak i ei caoci. P 7 n"
rycren e duyc h gru;-; t"n i"rny.lt
.pr
do.Tahuantinsuyu pozwolio lnoiinom
zachowa pami o swei minionej niepodlegoci.W wikszoci wypadk w
p"tz'il l"i.Jl"i*iui.y tylLo
czekali na okazj, by uwolni:i ,bba jarzmalnk
w. ly"r' po*oao*
Cy1.9 nigdy nie udao'si stdoi'ye wsp lnego
:19.oT
,ui6ju'' i nie
mona si dziwi' e naczelnicy gr;p etnicnych
wio"i li * Hiopanach
pote a lnych sprzymierzeIic wl kt'o.'y *ogli uy pom
o" im
niu niezawisoci. Wierzyli, e wsp piacuj'. ; i{;.;;;;u'i*llry.tuiy'*ol
si spod jarzma Cuzco, i z tego p.il9a' p;czyli
sii
oo p.'yuyrro*.
Nie. mogli wiedzie ani przypus cza, e'onierze
Pizarrareprezento.

;;i.;";;g"."_
[*'^:,x::",o^T*lr::"_:"91u1yt..h".i;gi;ffi
em byo podbicie Nowego wi ata i

danych.

""'';i;;;;;;j #,iiil;;f ffi

Moliwe, e Pizarro wykorzysta zaistnia koniunktur,

by zaoferokt r.zainte.reowaniuyri loLllni
ilr,
tn" *y_
padku curaca Huank w, kt
'iaJ.y.
' ry zderyoo*uni"-opo*il;;ili?
wsp
pr ac.1Pizarre m, gdy . uw aai'a pene,
ze Korbn a Hil
li f,,r zy azieli
mu p niej encomienda*' co oczywicienigdy
ilpii;'in5iuni.
ni.
mogli przewidziepotgi Hiszpan w ani napywu
"i"nowych onierzyw
celu
podbicia tych ziem.
Innym powodem india-riskiej tragedii, kt ra
19q,u, zysrya prrybyciu
Hiszpan w, bya wojna domowa p'omiazy Huascare'm
i_eiunuulp.
Z pewnoci walki o ukcesjp":"i".Hiruyni.
cupu.u ooiio*aozi_
do osabieniawadzy centiitne; .aego pun.Ma. Pomijajc fakt, i
sp r
midzy b ram i by beporednimczyrini{iem.
spektakul arnego rozpadu
palistwa Ink w, fundamentalnym. po*oaem
ictr H*kib';zenie
*'-'
lokalnych wadc w do uwolnienii si{ spod w aazy
cirio.-/_*
Palistwo andyjskie byo zbyt rnio", a
iego'autoryt'et zbyt saby, by
wytrzyma konfrontacj z kultur stojc
na wyzszym szczeblu cywilizawa sw pomoc'

* Prawo
do terenu i korzystania z

(przyp.tum.).

si roboczej oraz pobierania staego trybutu

r'yjnym. Bez wtpienia jego upadek nie by wynikiem wewntrznego roz-

klirdu, jak wielu starao si

csprzyj ajcych czynnik w.

lt

to tumaczy,lecz skumulowania si wielu

Zwyciskie wojny przeciwko Chankom zapocztkowa inkask do-

rrrinacj nad ssiadujcymi grupami etnicznymi. Sarmiento de Gamboal19

rr:lacjonuje owe bitwy toczone z malerikimi curacazgo pooonymi kilka

lrgua od Cuzco. Inne, dalekie ekspedycje zaprowadzi Ink w do Cuntitillyu' na terytoria ludu Sora. Z pewnoci kolejna wyprawa zbrojna o dui.ym znaczeniu musiaa by skierowana przeciwko curaca z obszaru Alti_
1llano, z kt rymi Inkowie od dfuzszego czasu si cierali. Ciezade Le n120
i Santa Cruz Pachacuti pisz o istnieniu silnej rywalizacji pomidzy cura-

Chuquito i Hatun Colla oraz ich sporach z Indianami Cana i Canchi.

Wedug kronikarzy inka Viracocha zaproponowa pomoc dw m wspottlnianym wadcom Colla, ale w sekrecie sprzymierzy si z Caro, curacA
('huquito. Poinformowany o spisku wadca Hatun Colla wyda bitw In_
tlianom Chuquito, zanim pojawiy si oddziay z Cuzco. W zacitej walcc pod Paucarcolla z:ltyci Caro, zadajc w ten spos b cios samemu
ince. W tej sytuacji cuzce czycy i Indianie Chuquito zawarli pok j na
cZaS wyprawy wojennej i moliwe, ichprzymierze byo w p niejszych
rlkresach nadal utrzymywane. *
Za rzd w inki Pachacuteca wojny pomidzy clzce czykami i Indiarlami Colla przybra nowy obr t. Sarmiento de Gamboa12l szczeg owo
rlpisuje walk pomidzy Inkami i Chuchi Capakiem, zwanym r wniez
Colla Capakiem, panem Hatun Colla. Wrazz rozpoczciem bitwy, w kt rcj nie byo zdecydowanego faworyta, inka Pachacutecw otoczeniu gwardii zdecydowa nachmiast osobicie zaatakowa dow dc Chuchi Capaca. Pojmanie dow dcy ludu Colla osabiomorale jego armii i dopror'rr

wadzio do zwycistwa cuzce czyk w. Podobn taktyk wspomina

Betanzos przy okazji opisu wojny Ink w z Chankami, kt rej autor przyclaje mitycznywymiar. Wedug Sarmienta de Gamboa Chuqui Capac by
potznym wadc (o czym wiadczy noszony przez niego przydomek carego dominium rozcigao si na terytorium liczcym ponad sto

pac),kt

siedemdziesit legua zp nocy na poudnie. Wocite graniczy zziemiami Indian Chichaw rejonie Arequipy, wybrzeemPacyfiku do granicy pustyni Atacama oraz g rami zamieszkanymiprzez Indian Mojo. Ziemie pooonena wybrzezu i w dzungli by bez wtpienia enklawami
Hatun Colla i w innych pitrach ekologicznych.122

*
Na wielu eros przedstawiona jest scena zawarcia pokoju pomidzy Inkami i Indianami, kt rych mona rozpozna po wysokich nakryciach gowy. Wydarzenie to
musiao zatem tkwi w pamici obu spoecznoci.

9t

Ciza de Le nlz3 w Sefiorio de los Incas podaje, e inka Yupanqui

ruszyz Cuzco do Collao z zamiarem podboju ch ziem. W Ayaviri miej
scowa ludnonie poddaa si, za co wadcaz zaskoczenia najechaiznisz.
czytamtejsze osady i wsie, dopuszczajc si wielkiej masakrywr d zbun.
towanej ludnoci.Region sta si bezludny, dlatego te inka za
sprowadzenie licznych mitmaq w celu zaludnienia obszaru.
Po zwycistwie nad Indianami Colla inka wr ci do Cuzco, by
triumf. Na zako czenie ceremonii witujcych wielkie zwycistwo poleci cigowy g wnym monym pokonanych wrog w izo jew pomieszczeniu zwanym Llaxaguasi, gdzie przechowywano tego typu

ELQVIToIt4o
)*-:

trofea.l2a

Inne curacazgo z A|tiplano przyj zwierzchnictwo Ink w. Wolay

bowiem czerpa zyski wynikajce z systemu wzajemnoci i w ten spos b

otrrymywa wasn czup w wojennych, zamiast prowadzi wojny z tak

gronym rywalem. W ten sam spos b postpili prawdopodobnie India.
nie Lupaca z Chucuito oraz ludy Paucarcolla, Pacaje i Az ngaro. Sarmiento de Gamboa'25 zapewnia, e ze strachu przed Inkami poddali im
si wszyscy mieszkaricy Cuntisuyu.'z Dla Ink w otworzya si droga ku
morzu' prowadzca poprzez liczne enklawy g rskie zasiedlane przez r ne
grupy etniczne Collao. Mozliwe, e waniew tym okresie doszo do pierwszych kontakt w Ink w z ludnociwybrzea. Wewntrzne walki prowadzone przez Indian z Collao uatwi Inkom podb j ch teren w, lecz

Y'f

i licznym
rebeliom mieszkaric w Altiplano. By lepiej zilustrowa poruszon problemak, warto pokr tce przyjrze si r znym sposobom' w jaki Inkowie prowadzili podb j rozlegch tern w And w.
w przyszocimusieli oni stawi czoo powanym problemom

Bezkrwawa konkwista:

pa

t'l

stwo Chincha

Relaci n de Chincha* autorstwa Crist bala del Castro i Diega de OrMorej nlz' to r do w caocipowiconedokonanemu drog pokojow podbojowi teren w \ecych na wybrzezu Peru. W dokumencie
m zavarte s informacje o sposobie, w jaki Inkowie dokonali okupacji
tega

doliny. Pierwszy oddzia inkaski, kt ry pojawi si w Chincha, dowodzo_

ny by przez genetaa Capaca Yupanquiego. W r dle posta ta figuruje
* Nazwa

Chincha odnosi si z pewnocido Chinchay (patrz: dokumenty dotyczce pochodzcych stamtd kowali wysanych do Cuzco); u Guamana Pomy de
Ayala figuruj nazwy Piscoy dla Pisco, Lunaguanay dla Lunahuanri i prawdopodobnie Ichmay dla Pachacamac.

Rycina 7. Capac Yupanqut

---t
jako wadca, lecz wikszokronikarzy zgadza si, i by to zlvyky
w dca *oj-s\g-y'wysany nawybrzee prez swego ,,biata,, pacna_c
ca. Cuzce ski genera dotar do Chincha w otoceniu wielu ludzi,
s1:4c,.i jest synem Sorica i e przyby dla dobra miejscowej ludn
Powiedzia te, e niczego nie oczekuje od mieszkaIic w dotiny
zota, ani srebra, ani kobiet, gdy wszystkie te rzeczy posiada w nadr
rze. Wprost przeciwnie, przywi zze sob liczne dary, by miejscowi
go za swego wadc. By potrvierdzi swe zapewnienia, obdavy
mn stwem sporzdzonych w Clzco stroj w i innych wartociowych
miot w, co spotkao si z wielk wdzicznocipan w doliny, kt izy
szczyceni uznali go za swego zwierzchnika.
Powy.sza relacja jest dobrym przykadem ewolucji andyjskiego syst
mu wzajemnoci,kt ry gwarantowa Inkom akceptacj icir'zwie-rzchni
twa przez lokalne elity bez koniecznoci intenvencji zbrojnej. Jakie
rzyci mia z tego inka i co- otrzyma w zamian za podarowane p.e"".
Genera Y.uPanQui nr ci si z probo zgod na konstrukcj budov
hatuncancha, kt ra bez wtpienia odgrywia iol inkaskiego'centru
administracyjnego. Poprosi r wnie o wyznaczenie mamaiona, kobi
potrzebnych do zaoeniaaclla huasi, obiektu, w kt
rym zajmoway s
one.tkactwem i przygotowywaniem napoj w podczas uroczytociki
wych oraz ceremonii wzajemnoci. Inn korzysci byo poryskanie
wych zasob w
9iy roboczej, z przeznaczeniem do-prac izemi
i uprawy ziem inki, by zapewni nadwyki zywnociowe.
trzy' korzyci,o jakie zabiega u pan w Chincha genera Capat
--Te
Yupanqui,
stanowiy baz andyjskiego bbgactwa _ zar w:no mamacona
jak i yana stanowiy wartociower do siy roboczej obu pci, podcza
gdy uprawy na ziemiach pa stwowych dostarcza piodukt w'zipeniaj1cy"t colca, inkaskie magazyny, By to trzy niebdne czynniki, kt
re
daway cuzcericzykom dfugotnvae profity. Ustanawiajc w dolinie zwizki
wzajemnoci, Inkowie zapewnili sobie dostp do waznych zasob w. Zdo_
bywanie s roboc.zej byo jednym z g wnyhich cel w ju od pierwszego etapu ekspansji, gdy bez niej Inkowie nie mogliby rozwija infra_
struktury paristwowej.
W jakiczas po przybyciu generaa Capaca Yupanquiego do Chincha
-y.PT si tam mody Tirpac Ylpanqui, wystpuj{cy w roli dow dry ar_
mii7.ca pewnocibyo.to jeszcze zazyciajego ;ca. Podczas drugiego_pobytu w dolinie Chincha wysokiego ranginki tot<alni panowie ola_
zali wielkie zadowolenie, a Tirpac wprowadzi now organiacj spoecz_
noci,dzielcludna jednostki liczce dziesi, sto, tysii i dzietysiry
os b i przydzielajc im wasnych naczelnik w. Syst-em'ten uatrviaf szyb_
kie przeliczanie ludnoci w celach administracyjnych. Poza tym inka
io-

leci budow lokalnej sieci dr g czcej pooone na wybrzeu doliny,

klrlra stanowia przeciwwag dla Capac an, g wnego szlaku Thhuantlnsuyu. Rozpocz r wnie budow wasnego paacu, tampu i Dom w
Wybranek*. Dokona te rzeczy najwaniejszej - wyboru nowych, prywutnych ziem inki, r nych od ustanowionych wczeniej przez Capaca

Yupanquiego.
Dar w postaci

p l uprawnych

by dla polityki Cuzco niezwykle istot_

lokalnych wadc w, kt rzy pozbawieni zostali najbardziej zyznychziem. G rale stanli przed koniecznoci sowitego
wynagrodzenia pan w Yunga.
Do trzecich odwiedzin inkaskiego wadcy w Chincha doszo wraz
r przybyciem Huayny Capaca, kt ry poleci dokonanie nowego wyboru
tiem przeznaczonych dla pa stwa i prryprowadzenia kobiet iyana,kt rych zakres obowizk w m razem nie mia ogranicza si jedynie do
lubySoricu. Przybycie nowego wadcy Ink w do doliny oznaczao,pom imo pokojowego i przyjacielskiego przyjcia cuzce czyk v, wikszy
trybut i nowe dania. Wadza centralna zakadymrazemwydawaa si
ctlraz mocniejsza i stawaa si coraz bardziej wymagajca.
Relaci n de Chincha to niezwykle cenny dokument - w kilku zdaniach
wspomina o kolejnych wizytachw dolinie inkaskich wadc w i ich rosncych apetytach, podsumowuje polityk ekspansji Ink w i ukazuje, jak
dokonywano podboju nowych ziem oraz jakza kazdym razm rosy wymagania stawiane podbitym ludom. W relacji wymieniana jest forma zysk w czerpanych przez clzce czyk w, kt re w kadym curacazgo byy
zr nicowane,w zalenociod bogactwa danego regionu i tego, czy dobra ciganebyy pokojowo, czy si. W tym ostatnim wypadku suma dali moga by bardzo wysoka i obciajca dla podbitego ludu.
Lokalny curaca, kt ry nie chcia dopucido zbrojnej interwencji odrlzia w inkaskich, musia przyj warunki ,,wzajemnoci'' i podporzdkowa si ich zasadom. Alternawnym wyjciem byo przystpienie do
walki zbrojnej o wasn niepodlego.Perspektywa poniesienia poraki
z konsekwencj utraty curacazgo i najprawdopodobniej wasnego ycia
skaniaanaczelnik w grup etnicznych do gbokiego przemylenia podejmowanej decyzji. Dlatego te w wikszoci wypadk w juz samo pojawienie si wojsk inkaskich byo wystarczajcym argumentem do przyczenia si danej grupy etnicznej do Tahuantinsuyu.
Ten spos b postpowania sprzyja szybkiej ekspansji Ink w, lecz podstawy i struktury ich paristwa nie byy trwale. Owa sabowysza na jaw
ny, lecz nie zyska aprobaty

il

Chodzi o aclla huasi (przyp. tum.).

95

Yra?z.przybyciem wojsk hiszpa skich. Zaledwie wkroczy, a juze:

pr1z'system wzajemno
*' p*luo'y
3":':'}*i:':::
:Y:11.l
czelnikami duych grup
etnicznych i wadcami;;;;.
'-vlllrYu&' '
Pol.(oJowy podb j paIistwa Chincha z oewnoci
wynika z faktu,
.
tamtejsi panowie nie chcieli zaprzestadaiekich j';.-;;rii.r'
*
j ony ob ecne go
El<wadoru uni'*y* iuny h;ilil#"j ; l-ri.r#.i'
ar,i '
zachowania wasnych faktorii i
*yrni'Jni t'un
wej sprawi a, i zaakcep towal i' oni n ier zch 'yrt"".u
'T'l:Tj:::,P
itt*; i"kil' ii. J'r"r
zaleao
r'r."*i.
$c n.a zachowaniu dobrych"
9^!::lltym
tomiast
ostatnim za|eaonazoouyciu niezbdnych
'to.unto*do' odprawi
;ecjalnych rytua w i ceremonii """*ony"t' ffi''t ;"";;;
any ch pr zez m ie szk a c w Chincha drog'
r
:I::::T.
:!]'.i|l*u'd"
sk
z daleki9j
p-d-no.y.
;..&-, kt
;"ili#E:
{ednym
DoJu reglonow Manta, Puerto Viejo i
YYspy run bya z pewnoci
posiadania bezporedniego dostpu do
rl"uszli mullu.

;'.k

Podb j byskawiczny: g rskie pa stewka w Chinchaysuyu

.upy wojenne pozyskane przez generaa Capaca Yupanquiego podcaej kampanii by liczne i wzbudziy podejrzliwo rezydujcych
('ttzco Ink w. Zwyciski w dz podj drog powrotn do stolicy i - jak
prxlaj kronikarze - inka zazdrosny o triumf i ska zarzuci swemu
bttttu niesubordynacj i obarczy go win za ucieczk Chank w. Seria
lwycistrv Capaca Yupanquiego stanowia zagroenie dla moznych Cuz3(l, Wiedziel i oni, e wadz centraln przej muj e zaw sze,,odpowiedniej Itu" osoba.
Po dotarciu do Limatambo, oddalonego o osiem legua od Cuzco, Caprrc Yupanqui i jego ,,brat" Huayna Yupanqui (dwaj) g wni dow dcy
rrrnii inkaskiej) napotkali emisariuszy wadry, kt rzy mieli rozkaz wykonttnia na nich wyroku mierci zazlekcewtenie zaleceri inki i za ucieczk
('hank w do dzungli. W rzeczywistociobaj wodzowie zostali uznaniza
n c bezpieczn y ch ze wzg|du na osignite sukcesy i dokonania. Udowodniwszy wasne zdolnoci,podali w wtpliwo prawa monych, kt rzy
przebywali w stoliry.r3t
Marsz wojsk Capaca Yupanquiego i Huayny Yupanquiego przez g r-

Els

rkie tereny

nocne jest przykadem bskawicznego podboju. Trzeba

prtdkreli,e w podb j nie polega na zawzich walkach toczonych

r,kadym curacazgo. Podczas marszu siy inkaskie nie zattzymyvay si
czsto ani nie zostawa na zajchziemiach (prrynajmniej w pienr'byt
z,ejfazie podboj w). Ich priorytetowym celem byo wymuszenie wizi
wzajemnoci na lokalnych litach. Nastpnie, po ustanowieniu nowych
rzd w, zobowizania naczlnik w grup etnicznych wobec wadzy cen-

lralnej ros. Raz otrzymawszy zgod na osiedlenie, Inkowie tworzyli

wasn organizacj .Przyjrzymy si teraz, co si dziao, gdy lokalni curaca

sprzeciwiali si naciskom Ink w.

Op r lokalny: pa

Zdanim

Sarmienta de Gamboa'3. Capac Yupanqui kontynuowa

marsz w kierunku p nocnym i dotar do paristrvi
cu'"-ffi'w
marce. Widzc zagroe'ni.e Ze strony Ink w, ouzn,un!o-67;, Caja_

wadca

inaczelnik gu.zej g1ripr etnicznej,

''"d;'p;;i; u wadry Chimu. W konfrontacji z Inkalii obu: *uo.y '.i"iip.r..i'"iil"o
.tonio Chimu Capaca do szybkiego wycoiania si nu
szerciu&.taran4a

w6;;;;;:'-

stwo Guarco

Paristwo Guarco znajdowao si w czasach przedhiszpaliskich w dzisiejszej dolinie Ca ete. W poowie XV wieku byo ono jednym z curaca44o o tradycyjnie wojowniczej naturze, kt re zavzicie bronio wasnej
niepodlegoci. Guarco pooonebyo w zyznej dolinie, z dostpnptzez
ca rokwod*. Rzeka pyna pofudniowym kralicem doliny, co ze strategicznego punktu widzenia byo bardzo dogodne. Kronikarze s zgod* Caoroczny dostp do sodkiej wody na wybrzeu Peru jest niezwykle istotny
wikszorzek jest okresowa i niesie wod jedynie w porze deszczowej (padziernik/listopad - marzec/kwiecieli), gdy w g rach wystpuj due opady (przyp. tum.).

97

ni, i mieszka cy Guarco stawili op r oddziaom Ink w. o tym, i

cowie byli ludem niezwykle wojowniczym, wiadczyczciowo zac
na do dzisie forrfikacji bronicych ich dawnych posiadoci.
- Curacazgo mowao nisko pooonstref golil'. od.p nocy i
dnia jego granice wyznaczaa pustynia. yzne ziemi rozcigay si w
ruu wschodnim
do g wnych kana w nawadniajcyctr i w pot
r1eki graniczyy z ssiednim curacazgo Lunahuan . Na poudniu, utist
uj9!a rzgki' znajdowao si Thmbo de Locos, zwane r wnie Herbay Baj
Na p noc od granic Guarco wznosi si synny Fort Guarco (obe
C9rro Azul) usytuowany na nadmorskiej skarpie. Cho kronikarze

mieniaj fort jako budowl inkask, moliwe, e zosta on

wczeniej j sfu"y za punkt obserwacyjny do wypatrywania obcych
wasnych flotylli tratw z balsy itzv. caballitos de totora*. obserwacje
kie prowadzone byy nie lko w celu przewidzenia moliwego ataku l
ga od strony morza,lecz r wnie by sprawow anadz r naa wypywaj
mi i przypywajcymi jednostkami. By moe obserwacja oceahu s
do odprawiania rytua w i ceremonii na czemorza, gJ wnego
potrzebnych do cia produkt w, wyobraanego jako b strvo ze
Moliwe r wnie, e w ten sam spos b mieszka cy Guarco utrzymywl
ciskontrol swych brzeg w z obawy przed atakiem morskim i tl si
d w z Chincha, zwabionych niezwykle znymiziemiami i staym
pem do sodkiej wody.
Qiz?deLe n|3z przedstawia szczeg owy opis fortu i sugeruje, e
on zbudowany przz Ink w. wersj potwierdzaj inni kronik aize, c
nie wydaje si ona przekonywaj ca, narywszy, e lud Guarco
potyczki i wojny ze wszystkimi ssiadami, a w p niejszym okiesie n
nie z Inkami. Ztego powodu nale przypuzcza, e konstrukcja
budowli pochodzia z okres w poprzedzajqch przybycie cuzcftcz.
kt rzy po swym triumfie rozpocz|ijej przebudow'by m c pom
w niej cay garnizon.
Drug fortec curacaz7o Guarco bya Canchari, twierdza usyt
na granicy ziem wchodzcychw zasig doliny, po stronie wschodniej,
naturalnym wyniesieniu terenu. Jej funkcj byo kontrolowanie ka
pr by inrazji lud w g rskich z wwozu Pocoto, tworzcego dla mi
kalic w Yauyos naturalny szlakzg r na wybrzee. Poza rym fort br
wanych kana w irygacyjnych: San Miguel lub Chiome oraz Maria An'
gola, dawniej zwanego

Chumbe.r33

Trzeci, najwaniejsz i najokazalsz fortec , bya Ungara, pooona

ssiedztrvie tamy rzecznej. Jej zadanie polegao na ochronie pocztku
tystemu nawadniajcego ca dolin, obronie pofudniowej czcipariltwa przed wrogim wojskiem, kt re mogoby zej,podayajc korytem
lecki, oraz na odparciu ataku od strony ssiedniej doliny Chincha. Wedlug Larrabure y Unanue'3a lJngara wspiera maleriki fort na lewym
hrzegu rzeki, w obecnej posiadociPalo.
Do trzech wymienionych trrierdz obronnych dochodzi mur wielkich
rtlzmiar w, zrobiony z potnych cegie adobe,kt ry otacza swymi polunymi cianamipola i osady doliny.l35
Wszystkie powysze informacje wskazuj, e mieszkaricy Guarco byli
ptzymyczajeni do obrony swych ziem przed roszczeniami wrogich ssiad w i e zbudowane przez nich fortece i mury stanowi trzon ich systemu obronnego. Dlatego te ludnoGuarco postanowia stawi zawzity
rlp r Inkom.Przed rozpoczciem wojny we wadanie cuzcericzyk w dortao si mae curacazgo Lunahuan - sabo bronione, lece na wybrzeu paristewko, kt rego ziemie graniczy z posiadociamiGuarco, a na
wschodzie, w wyszych partiach doliny, rozcigay si do Z niga i Pacar n.
w

* Dosownie
,,koniki ztrzciny totora'' mae, najczciej jednoosobowe o dzi zrobione ze nizanejw pktrzciny totora,nakt rych rybary pywaj, siedzc okrakiem
(przyp. ttum.).

Koryto rzeki stanowio naturalny szlak prowadzcy nawybrzee, kt ry

wybrali Inkowie podczas lvypralvy zdobywczej. Jak ju wspomniaam,
nrody Tirpac Yupanqui nakaza budow Nowego Cuzco w jednym z w-

woz w Lunahuan .
Podb j ziem Yunga zaj cuzceftcrykom trry lub cztery lata. Cieza de
l,e nl36 podaje, e podczas upalnych miesicy letnich g rale przerywali
walki i prawdopodobnie powracali w swe rodzinne strony w celu uprawy
ziemi. Ludn owybrzeawykorzyswaa t sytuacj, odnawiajc s i zajmujc si pracami na roli. Povysza wzmianka jest bardzo interesujca,
ukazuje bowiem andyjski model prowadzenia wojny, kt ry przewidywa
rlkresy wolne od walk, kiedy to g rale porzucali broti, zamieniajc j na
chaqui taclla _ pfug andyjski, a ludy wybrzea na opat - llampa,by zay
mowa si prac w polu. Podobna sytuacja nastpia podczas oblenia
Cluzco prowadzonego przez Manco II w 1536 roku i praktyka ta musiaa
hy w Andach powszechna. Jedynie podczas kr tkiego okresu apogeum
ckspansji inkaskiej, w konsekwencji prowadzenia wojen w odlegch rejtlnach, oddzia byy reorganizowane tak, by mona byo prowadziwojn bez przery.Rekrutacja opieraa si na systemie wojskowym mira,
wysyaniu zwerbowanych w odlege tereny na duzszy czas. Gdy wadza
inki ulega osabieniu, powr ci dawny nyczaj kr tkich okres w po_
czek i wojen.

Acostal37, ap niej Cobo, pisz o oporze Guarco i o fortelu ony Tupaca Yupanquiego decydujcym o koricowym rezultacie wojny. W owym

okresie wadc doliny Guarco bya kobieta, curaca, kt ra nie chciaa

puci,byobcy rzdzili na jej ziemiach.Coya poprosia ink, by
no jej ukr ci rebeli za pomoc podstpu, na co wadca si
Wysaa wic do curaca emisariuszy z informacj, i inka postanowi
zostawi paristwo Guarco w spokoju i zgodzi si na odprawienie
kiej corocznej ceremonii na czeMorza, kt ra potrvierdziaby j
czenie obustronne przy mierze. C ura c a, uwierrywszy c oy a, polecia
gotowania do wit.Wyznaczonego dniawr d dwik w muzyki i l
bbn w caa ludnoGuarco wsiada na statki. Kiedy znajdowaa si
leko od brzeg w, na otwartym oceanie, oddziay cuzce skie ci
wkrocryy na ich tereny i podb ca dolin.138
W relacjach kronikarzy podkrelanyjest op r ludu Guarco, za
przed podbojem Ink w, jak i w p niejszym okresie inkaskiego zwi
nictwa, kiedyza przeciwstawianie siwadzy Cuzco poddawano go
nym represjom. Wedfug Cabello de Valboal3n nana Guarco nadana

staa dolinie w wyniku przykadnych kar naoonych na miejscow

no- wyglda na to, e inka rozkaza powiesi na murach fortecy
rebeliant w (w edtug Lexic n Dominga de Santo Tomaslao guarcona
cza,,wieszanie", a guarcuni, gu.i,,wisielca").
Tward polityk Cuzco potwierdza wysoka liczbamitmaq sp
nych do doliny po jej podbiciu. P nocna czcuracazgo zostaa p
zana mieszkaticom ssiedniej doliny Coayllo. Inny obszar oddano
kuratel p nocnego ludu Mochica (w dalszej czcizajmiemy si
cj, jak penili owi Indianie Yunga na rodkowym i p nocno
wym wybrzeu Peru). Pola uprawne znajdujce si na lewym brzegl
ki zostay oddane mieszka com Chincha, kt rzy pokojowo przyjmu
Ink w, stali si ich sojusznikami.

Inny przykad lokalnego oporu: Indianie Collec

100

Aby lepiej zrozumie system podboj w inkaskich, nale

materia egzemplifikaryjny. Informacje pochodzce z kronik s mao
gdowe, w przeciwieristrvie do dokument w administracyjnych i
W archiwach odnalazam dane odnoszce si do innego paristwa z
a,kt re nie chciao ptzyj zwierzchnictwa Ink w drog pokojow i
cydowao stawi op r najedcom.Byo nim paristwo Collique.
Do tej pory istnienie paristwa Collique byo przezbadaczy racz ignorowane. Brak wiadomoci na jego temat wynika w duej mierze z konsekwencji podboju cuzcerlskiego i eksterminacji rdzennej ludnociw wyni-

wrljny oraz represji, jakie

dotkn jej mieszkaric w w p'i.n-iejszym

pogbisi wraz z p9.ja1i9niem si.Hiszpa_

.-il,'hiz de.nograiicny
j r-- .i:^^.^ t-^^L ,a*/.li,', l.liclrim cqcierlzfwie
ssiedztwie
i ,aoieniemirzez nich Miustu Tizech Kr li w bliskim
zniknicia Indian Collec.dosz9 y.\o :: XYI
ique. oo
"up"in"go
wielu do. o i'tni"niu pa stwa Coliique lub Collec wiemy'dziki

ntom pocho dcymz Archivo General de.Indias'1al r

_ n'_^^
't,rJ
; *yb ,r"z P"r, to przede wszystkim doliny Lur1n, .Rimac
:

pomidzy dwa
ciiirlo" - t"'eny podzielone w casach przedhiszpa skich
oraz
un" pun'tl"u Ychma, kt re obejmowao.doliny Lur i.Lima'
i"., J'y "rrique, jak nazywali je Hiszpanie' P1T:ryo.col'": ry:'.?
si ono zwieinri,*ni" iunkcjonujca i bogata grupa etniczna. Skadao
citlqu itante, carab avllo' 7^! ::
iii ; ;t.h; i ;il iry rh i uro r oiso iai
z nic posiadao wie|e glaranga,
Kade
i
Guangayo
Quivi.
li*,
-nr] oiu.u"i,
trrro. avliu ir*yb*ur''ych przyw dc w'1a2
oto' tlruda Colli Capaca w coltique bya miejscem ufortyf.ikowanym,
|icznepolau'
rego iozciguy .i
Gltlnym wielkim murem, wewnirz kto
da..Zapewniaoto. jej mieszkafrr
wod
w
obfitujce
dwa
p';""
ii;,;
i,li" rr'.'",.*anie dfugicir i wyczeipujcych oblze , mieli oni bowiem
bostp do zywnoci i wody pitnej' .
llrr
" t,.on
z obszar w
i Collique obawiali Ji ataku llo pochodzcych
s riLich -"mieszka c w wyzszych partii doliny, midzy'innymi Indian
koki. Wiele in_
?:,,"i", L,o''y nuJ" *.'y'tto pozo^uti ziem pod upr*w
bronio do_
rzeki
partiach
nych fortec pucara usytuowanyctrw g rnych
do doliny i p l uprawnych' '
ripu
-'bokumenty
. t_ _:_ .
dostarczaj dinych na temat powtarzajcych si' inwazji
ludu Canta na obszary wybrzea,na dfugo przedzlroln-1_9\spedycj.I1oddziay
t-r* oo dobrze chronionego murami pinstwa Collec. Widzc
rozbudowana
i;ik^'ki";zaprawiony w od-pieraniu atik w i polegajcy
obronnym Colli.Capac.nie mia zamiaru si podda. Nie
iiy.
wiemy
szczegcl w *uit i star, do jakich w owym. cz?:'-1e.doszo'
;ir;*i'v.i"''ie
drodze_rewanu
W
i"auni". zeiadcalndian Collec zginw tejwojnie'
;;;"*ilyopo. Int o*ie powoali na nastpc pokonanego wadcy cunalecego do grupy spoecznejyanayacu'
ruca
-'wk;J
p? opir"uny h wyej wydarzeniach Indianie Quivi zostali
ezaurnuni"u *in''y"'h stoowania, za porednictwem pew1ej h.uaca,
wysano
wybrzee
,,3* zzamiarem odebrania cia iice. Z Cuzco na
i naoenie
;.g;;il'o, kt rego celem byo zbadanienaprzestpstwa
rozwysannik
miejsce
na win-owajc w. Pb p.rzytyciu
jedy'".":*"it"
oszczdzaic
ca doros populacjindian Quivi,
r.u'u
'Lu"i
i
dzieci.ral
kobiety
nie
;

lt

101

Paristwo Chimu: przykad oporu

Do trzeciej wunej konfrontacji pomidzy ludami wybrzea i
mi z Cuzco doszo podczas wojny z potnym i bogatym kr l
Chimor. Nie zamierzam podawa nowych informacji na temat jego
boju, chc jedynie wykaza, ze tak jak w dw ch poprzednich
lokalna ludnoprzeciwstawia si pr bie podboju i ustanowienia
wzajemnoci. Inka Tupac Yupanqui, stojcy na cze|e olbrzymiej
podbi rozlege posiadocitego p nocnego paristwa Indian Yunga.
Pierwsze spotkanie Indian Chimu z Inkami nastpio podczas
kiego przemieszczania si si generaa Capaca Yupanquiego w st
Cajamarki. Wtedy towadca Chimu zwany Minchacamanem przybyz
moc Guzmangowi, panu szeci!guaranga w Cajamarce, kt ry
w bitwie z Inkami. Podczas tej bitwy Minchazamanowi udao si

nawybrzee.
Podobnie jak w wypadku Chincha, drug osob z Cuzco, kt ra
a w t rejony, by mody Tupac Yupanqui, zdecydowany na wojn i
szerzeni granic Tahuantinsuyu. Wadca ten cieszy si saw wielki
zdobywcy. Kronikarze wspominaj go jako wytrawnego onierza,
wionego w dfugich przeprawach przez pun' wwozy i pustynie.
za cia Pachacuteca inki Yupanquiego Tirpac Yupanqui zosta
w rejon Cajamarki, w randze najwyszego generaa wojsk cuzce
wraz ze swym bratem Tupakiem Capakiem i dowiadczonymi gene
mi Anqui Yupanquim i Tilca Yupanquim.laa
Podczas przemarszu przez g ry w kierunku p nocnym Inkowie
byli wiele fortec, kt rych wodzowie stawiali op r, a podbiwszy
go, zesz|i dolin rzeki Moche na wybrzee zzamiarem ograniczenia
dianom Yunga dostpu do sodkiej wody. Lud Chimu nie m g
naporowi g rali - wadca Minchazaman zosta pokonany i zabrany j
jeniec do Cuzco, gdzie witowano kolejny triumf. Na miejsce Mi
zamana Tirpac Yupanqui powoa na wadc Chimor niejakiego Chu
caura. Inkowie kontynuowali marsz w kierunku Pacatnamu. W m
mym czasie inne siy inkaskie wyruszy w kierunku Chachapoya,
go wadca Chuqui Sota schroni si w fortecy Paijajalca. Nie zdoa jedn
odeprze ataku Ink w i zosta pojmany w niewol.las
Podczas opisanych wyej wypraw wojennych inka wszed w
nie bogactw tak wspaniach i tak licznych, jakich nie widziano do
pory w Cuzco. Po powrocie do stolicy prryjcie Zgotowane
Yupanquiemu dugo pamitano za spraw wystawnych bankiet w,
cennych fup w wojennych i liczby pojmanych wadc w podbitych zi
r02 Wrd licznego orszaku ludnoci Yunga, kt r inka przywi d ze
,J

!
l

zosig kuhury Chimu

zosig kultury Lomboyeque

Sionowiskoorcheologiczne

Wsp czesne mioslo

0
Mapa 3. Zasig

kr

lestwa Chimor

500km

opr cz moznych pan w byo wielu rzemielnik w w stopniu mitmaq

yana, spealici w produkcji delikatnych tkanin' wykwalifikowani
le i garncarze,wytu rcy przedmiot w zbytku i pi ropusry. Niepubl
wane dokumen archiwalne potwierdzaj sprowadzenie do Cuzco, z
kazu inki, kowali pochodzrych z Chincha, Pachacamac i Chimu.1a6
dajc prekolumbijskie obiekty z metalu pochodzce z Cuzco, nale
pod uwag wkad rzemielnik w zwybrzea i przestudiowa ich
na sztuk lokaln. To waniepo podboju wybrzea Inkowie
bogaci i dumni, za co tak podziwiali ich Fliszpanie. Moliwe, e p
od Chimu Capaca i jego dworu przepych i okazao,kt ra
p niej elity cuzceriskie. Przed kontaktem z dumi grupami etni
z

p ,tnoq Inkowie

byli jedynie prostymi wojownikami, podobnie jak

ociennegrlpy z okolic Cuzco. Dopiero w wyniku tych podboj w

dze Tahuantinsuyu zaczy cieszy si wikszym autorytetem i
w przepychu godnym ich sukces w militarnych, a wadry przestali
zwykmi lokalnymi curaca.

Inne podboje Tupaca Yupanquiego

104

Po kr tkim okresie odpoc4rnku Ti.rpac Yupanqui kolejny raz

Cuzco z zamiarem poszerzania granic Thhuantinsuyu. Na t
zabra ze sob tych samych co poprzednio genera w: Tillca i
Yupanquiego. Wszyscy podryli g wnym szlakiem g rskim Capac
Wzduz trasy wadca kont rolow a zarzdzanie i ustanawianie administr
cuzce skiej, sprawdza, czy lokalni curaca godnie wypeniaj sw
no,mianowa i odwoywa funkcjonariuszy zgodnie zpotrzebami
dzcego si patistwa. Ekspedycja Ink w dotara na tereny Indian Ca
sprzymierzonych z ludem Quito.
Pokonawszy owe ludy, Tupac Yupanqui odpoczywa w Quito i t
poleci zaludni region licznymi mitmaq - ludmi przesiedlonymi zi
nych rejon w do budowy miasta. Przedwyjazdem inka mianowa na
czelnika ch ziem leciwego Dugouchego imieniem Chalco Mayta,
ry otrzyma zgod na podr owanie lektyk i tozkaz comiesiczne
wyslania do stoliry posarica z wiadomociami z Quito.147
W p niejszym okresie inka przeszed przez miejscowo z\an
rampalli, gdzie rozkaza zaoenie osady TLmipampa, nazwanej tak
czejednej z kr lewskichpanaca.1a8 Tupac Yupanqui spdziwiele
przebywajc z dala od stoliry, zanim rozpocz wojn przeciw Indi
Huancavelica. W tym celu podzieli swoje wojsko na trzy oddzia,
jc osobicie na czele jednego z nich. Inka wybra drog przez ni

tc g ry z

zamiarem zaatakowania nieprzyjaciela od wschodu. Dwa

lnnc oddzia prowadzi walki na wybrziu,'ar wno naldzie,jak i na

morzu. Do bitew morskich Inkowie wykorrystali ludzi zwybtzea _ pohtldzcych z Tlrmbes eg|arzy. Walki toczy si na rozlegch obva_

tech, od Tirmbes do Guanapi, Guamo, Manta, Tirruca i euisint4e, w okollerrch samego r wnika. W czasie gdy Tupac Yupanqui zajty by podbo-

|crn Manta i*y'py Pun , w olioiicy pojawiti s pewni k'p"y nu

lntlpatrzonychw ag|e tratwach z balsy. Twierdzili oni,iprrybyliz wysp
lwilnych Auachumbi i Nina. Zdumiony t opowieciYupanqui zd ,cjdrlwa skonsultowa si z wr zbit, kt rego zawsze ,ibieia.'i s*e wyprirwy zdobywcze. Zapyta go, czy prawd jest to, co powiedzieli ,,kupry
ptlrscy'', gdy ci,'m wili dlJo", a wikszoci ich s w nie mozna bfo
dlr wiary. Wr zbita odpowiedzia, e najpierw on sam ,,poleci'' na owe
odlog]e lvyspy, by potwierdzi ich istnienie. Relacja Sarmienta de Gam_
hlitlso jest niezwykle interesujca ze wzgldu na pojawienie si w niej
tspomnianych,,kupc w eglarzy" i tajemniczpodr morsk, na kt r
ldccydowa si inka. Ekspedycja trwaa dziewi| miesicy, a po powroeic, nvaWszy natakdug nieobecnowClzco,Tupac Yupinqui uda
il do stolicy. Wybra drog przezwybrzee, kierujc si n_a Catacaos,
Pttcatnamti i Chimor. Wadca powoli przemieszcza iprezdoliny Yun_
grr.. Minwszy Pachacamac,.konnuowa drog szlakiern g rskim, wstpujc do Pariacaca i Jauja.151
tym samym czasie drugi oddzia mszerowa inn drog, dokonu, Winspekcji
podbitych wczeniej ziem.Isz Wedug Sarmienia de GamJqc
hoa inka Pachacutec zmar tu po wspomnianych podbojach na p nocy
kraju, a Tirpac Yupanqui przesta by wsp iegentem i zosta_wadc
ubsolutnym.

Chronologia inkaskich podboj w jest oczywicieniepena i moliwe,

j
-Yupanqui, wykorzystuj c duszypost w Cuco, zdecydowa
rkierowa swe si na tereny tropikalnych las w deszczowych, zimieszkirnych Przez Indian Anti, zzamiarm pozyskania dostpu do nowych
planlacji koki. W tym celu kolejny raz podzielt wojsko na trzy oddzia
i stajc na czele jednego z nich, wszed na owe tereny, wybieiajc szlai<
przez Aguatona. Drugi oddzia, dowodzony pizez toronga
Yigd_"{
Achachi, wkroczy przez osad Amaru. Tizecim oddzia-em komenderowa Chalco Yupanqui, kt ry wybra szlakprzez Pilcopata*.153
c.Tupac

*
To samo utrzymuje Cabllo de Valboa; Cobo (w t. II,rozdz.XV) wspomina o tej
wyprawie na tereny Indian Anti przy okazji podr ry do Quito i wizy w Collasuyu.
Wydaje si jednak, e marsz do Quito by wczeniejszy, gdyjest mao prawdoporltlbne, by inka z atwocipokona tak daleki dystans (przyp.

aut.).

105

Wkraczajc do dungli, oddzia Tupaca Yupanquiego musia zn

wiele trud w. Sam inka zgubi si w wyzynnych gstwinach. Uratov
go spotkanie zszukajcymi go wojskami otoronga Achachi. Przy oI
tej wyprawy cuzce czycy podbili ludy Opatari, Manosuyo, Manari
Yanaxime oraz Chuncho, a inkaski kapitan imieniem Apo Curi
dotar a do Paititi. Podczas gdy inka przebywa w regionie Anti,
wcielony do armii inkaskiej Indianin z Collao imieniem Coaquili
zerterowa i dotarszy do Altiplano, przekaza swym rodakom infc
cj o rzekomej mierciinki. Relacjonujc, podburza ludnoi
nywa, e jest to idealny moment do przeprowadzenia powstania skie
wanego przeciwko dyktatowi z Cuzco. Coaquiri przybra imi Pachacu
Ynga i pod wasnym dow dztwem wznieci rebeli w caym Collao
to pow d, dla kt rego uwaam, iz wyprawa inki do dzungli odbya
przed powstaniem Indian Collao).
Tupac Yupanqui powiadomiony o trudnej sytuacji w Collao
miast opuciwschodnie stoki And w, zostawiajc tam otoronga
chi, kt rego zadaniem byo doko czenie dzieapodboju ch ziem. I
przeszed prosto przez Paucartambo, by stawi czoo rebeliantom.l5a
konawszy paryfikacji ziem, skierowa si do Charcas, gdzie zniewoli
scowy lud, a stamtd uda si na poudnie do Chile, gdzie pokona
nych wadc w Michimalongo i Thngalongo, po czym podzy dalej,
cierajc a do rzeki Maule.
Po wspomnianych wyzej wyprawach zdobywczych kolejne wyprawy

mia charakter wirytacji ostatnio podbitych ziem i zaprowadzenia

nowego porzdku. Niekiedy dochodzio do zdawienia
bunt w, lecz g wnym celem ch inspekcji byo wdranie inkaski
systemu organizacj i paristwowej, midry innymi poprzez konstrukcj
dowli niezbdnych do sprawnego funkcjonowania lokalnej administri
Analizujc podboje Tirpaca Yupanquiego i Huayny Capaca, nie
buj odtworzy jakiejhistorii, na kt r skadayby si wydarzenia c
towane w nieprecyzyjnych zapiskach kronikarzy. Pragn jedynie
posiadane dane w celu ustalenia kolejnoci podboj w. Tirpac Yu
by wielkim wojownikiem, sam dowodzi swymi oddziaami i sta n-a czele
armii. Jemu zawdzicza si ptzyczenie do Thhuantinsuyu najwikszych
obszar w. O ile Huayna Capac poda drog wyznaczonprzez swego
poprzednika, o le Huascar i Atahualpa prowadzili zupenie inn poli.
-o
tyk. Huascar praktycznie nie opuszcza Cuzco, chyba e chodzio jakdrobn inspekcj, jedynie na samym koricu toczonej z bratem woiny
obj dowodzenie armi. R wnie Atahualpa zrzadka przejmowa dow dztwo, polegajc przede wszystkim na swych generaach. Co moe
oznacza owa czynnoprzekazania w obce rce trudu utrzymania nie_

nykych rozmiar w paristwa? Wynikao to z wikszej odpowiedzialno-

Jciw zarzdzaniu aparatem administracyjnym czy by moe z utraty wojtlwniczego ducha? Czy w paristwie Ink w rodzi si pojlzia midzy dowttdc w wojskowych i zarzdc w administracyjnych? Z drugiej strony,
jcliinkascy wadcy stawali si sabymi strategami i bazowali naumiejthrlciach swych genera w, istniao niebezpieczetistwo, e prdzej czy p nicj zostan oni odsunici od wadzy przezludzi bardziej dowiadczonych w bojach, gdy prawo osoby ,'odpowiedniejszej'' trzymao w stanie
cir1gego zagroenia zbyt mao walecznego ink.

Podboje Huayny Capaca

Mimo i Hiszpanie pojawili si na wybrzel Tahuantinsuyu niedfugo

ptl nagej mierciHuayny Capaca, kronikarze nie s zgodni co do potzdku, w jakim dokonywa si jego podboje, ani generalnie wydarzeti'

kttlre zaistnia podczas panowania tego wadry.

G wnym celem Huayny Capaca byo utrzymaniezdobytych ziem i dal;'l rozszerzanie granic patistwa. Zalwua si, e na peryferiach Thhuan_
linsuyu, zar wno w Chile, jak i na terenach dungli orazna dalekiej p
nocy, dawny andyjski system wzajemnoci nie funkcjonowa. Bez jego
porednictwa jedynym sposobem na wczenie ziem by knvawe bitrvy
majce na celu podb j nowych lud w. Do jakich wniosk w mona doj,
rrnalizujc powyszy problem? Brak systemu wzajemnoci oznacza, e

chodzio o grupy etniczne zamieszkujce najbardziej oddalone od cen_

lr w kulturowych miejsca, gdzie zyczajeznane z lepiej zorganizowanych region w Ameryki Pofudniowej nie istniay. Moliwe r nnie,e
mieszkaricy odosobnionych region w nie widzieli korzyciwynikajcych
r.ezjednoczenia si z uporzdkowanym wiatemInk w. Poza mw przeciwieristwie do mieszkaric w Chincha,kt rzy ryzykowali utrat kontakt w handlowych z odlegymi ludami, mieszkajcy na peryferiach Indianie nie mieli wiele do stracenia.
W pierwszych latach panowania Huayna Capac zderydorva si odwiedzi swe posiadociw okolicach Cuzco. Cieza de Le n''' pisze o inspekcji Indian Sora, Lucana i Andahuayla. Zdaniem tego kronikarza inka
nie rozpoczpodboju ani dalekich podr zy do czasu mierciswej matki
coya Mamy ocllo. Wydaje si' e to ona uprosia syna, by nie opuszcza
roz|ege terytorium sprawiao, ekadawyna dfuszy czas Cuzcol56
prawa rzdzcego inki w -celu inspekcji prowincji lub z zamiarem nowego podboju tnraa wiele lat spdzanych z dala od stolicy. Podqlaic za
relacj Ciezy de Le n i reszty kronikarzy, dowiadujemy si, e Huayna

L07

Capac.po'dfugotrwaym pobycie w Cuzco, podczas kt rego kon

blq"ylane, wyruszy zy)zy}do pofudniowy"t' p'6*in.;i

t:1."
tinsuyu.

Najpierw premi rzy Col lao, pizy gl,d;l

.'r i"k

|_tg
1ap9liaje
mode kobie
ty do a

l Ia.huasi.

;;;'"iri'

'
a"iiuin i"!i"'
l'*i'li.
P r^ugary"y
zeszed przez Chuquiapo i it amid,

P]'ns'rwowe_
c

pujc do Charcas, uda si do Chincha. bodczas pobytu

nu pouaiiiu i
nadzorowa ustanawiani e organizacji palistwowej, *yval riit*rq,
a"

lr

g,ani

i innych^ obiekt w publicznych. Kontynuo#a w

tacj, odwieuj: Tucuman i La Plata, skd wyar<irr<u'tapitanow
walki przeciwko Indianom chiriguana. surowe warunki i *ojo*nicz
tamtejsrych.Iud w sprawiy, e I kowie wr cili pokonani. _-''
Jak pqdaje Sarmiento de Gamboa,ttt podczas gdy Huayna Capac
zytowa'Collao, jego wuj Guaman Achachi podIai szlati"".
w yampy,

*ioo<
p,rzez Chinchaysuyu z zamiareminspekcji pa rt,"u az po
euiio. inka
skierowa si w stron- Charcas, Cochabamba i Pocona, lonrynuui.
oo

na.pofudnie przez Coquimbo i Copiap . Do przebywuj#;';"'

I
dniu Huayny Capaca dota nowirry o^buntach w
ouito, Fufio"iH
cgvilc1' kt re zm.usi! y'"9" nie tyiko do powrotu do Cuzco,lecz
rekrutacji wrd ]ud.noci Collao onierzy do nowej kam
|,:r'9o
nap
nocy.'58 Podczas rebelii przeciwko Cuzco ruhyponocy
w.a wszlstkich tucuyrico - gubernator w inkaskicn. g,iu.i
"u
nie zostali powoani i stan ien utrzymywa si, gdy Hi''pu-ni"
s"trn

Atahualp w Cajamarce, gdy w za-dnym z dokrimento#nie naitn

si. na wzmiank o obecnoci adminisfrator w inkaskich
' -_ -_d [ffi
--- wr
nicznyclr zwybrzeawe wczesnym okresie konkwisty.
We{fug Ciezy de Le n po wyprawie na pofudnie Huayna Capac
.
mierza.uda-si w pierwsz pooioz na p noc jato oriciatriywaJa

stwa

Ink

wymala'ia"gilt'
, porror o _
r ludzk. Naleao r wn i zgromadzi wojskowe ,n ito i;rnko;;i
r"
by powoywali do armii rekrut w. Poszerzino lub napraawia"o
Ji"gi,
ryml przemieszczali si inka i wojska, naleao te zapeni magazyn
w. Kudataka.wyp^raw a rzdzcego inki

gotowali. Skadano wiele ofiar, wczajc to nawet

wszystkim,

co.

qosobv bv potrzebne maszerujrym oaoziaom.]na

ni
m g opuciCuzco b9z wyp1awienia liczny.t' i to''to*'v.t' p."yi
podczas kt rych odnawiano wizi.wzajemnoci pomi arv
iiua" r"p

108

zentantami panaca, n3c.zgl1i.t11i duch grup'etniczny"t' i gu6"

rami, kt rzy gdpowiedzialni byli za adminiitracj paristrv"*. -.Po r11kolejny Huayna Capac wyruszy ,|i;r;;;;;r'uiil6* oo*
c w wojskowych, monych, kobiet, trazj,wojsk. Moliw;:iinLu p'
mieszcza si wolno,
j?-k opisuj kronikarie podr tur'uuipy
*
luk
gion Cajamarki. Gdzie
tylko prze-chodzi inka, rotani punu*ie'|'zyuy.

izoniahodu najwy.
llcmu wadcy. Huayna Capac dotar do Mlcas i zatrzyma si w kwatc.
lttc h zbudow any ch z polecenia Tirpaca Yupanquiego. Nastpnie przckro.
czy dolin Jauja, gdzie interweniowa w sporze o granice posiadocl
ilrlnych tego regionu. Stamtd inka wysadwie grupy emisariuszy: jednr1z misj poselsk do Indian Yauyo, drug do lud w Yunga zwybrzea,
Wladca kontynuowa podr , docierajc do Pumpu, gdzie zatrzyma si
nl kr tki czas w drodze do Guzmango.
Podczas pobytu w Cajamarce inka podj decyzj o wyprawie do Chaehirpoya, gdzie lokalni panowie zbuntowali si i schronili w jednej z forlcc. Armia inki zostaa przez tamtejszych mieszkaric w dwukrotnie odprrrta. Dopiero z pomoc nowych posik w Huaynie Capacowi udao si
iltegna rebeli. Do Cuzco wysano wielu Indian Chachapoya, natomiast na ich rodzime tereny sprowadzono licznych mitmaq skadajcych
ri ze sprawdzonych i lojalnych Inkom ludzi,zzamiarem utrzymania graPrrli na jego spotkanie w celu dokonania mocha

nic Thhuantinsuyu.
Bernab Coborse w przeciwielistwie do Ciery de

Le n, podaje, ze po
ltregnaniu konfliktu w Chachapoya inka powr ci do Cuzco, skd uda
ri na odpoczynek do Yucay, gdzie zajl si nadzorowaniem budowy pa-

i wity. Zdaniem wspomnianego kronikarza po jakimczasie

lltlayna Capac powr ci na poudnie, midzy innymi do Tiahuanaco,
(irchabamba Pocona, Lupaca. Bdc w Collasuyu' dokona wielkiego
ltrcigu do armii, zkt rzamierza uda si do Tumipampy.
Natomiast wedug Ciezy de Le n po prrywr ceniu pokoju w Chacha1xlya Huayna Capac konnuowa marsz w kierunku p nocnym, wkracr'ajc na tereny tropikalnych las w deszczowych z zamiarem stawienia
czt*a Indianom Bracamoro,' 0 lecz doszybko si wycofa, gdyz by to
lcgion nieprzyjazny i zamieszkany przz dzikie ludy. Stamtd inka uda
si do Surampalli, na ziemiach Cartar, gdzie odpoczywa. Moliute, e
1ltldczas tego pobytu zarzdzil zmian nazinry miejscowoci, z kt rej pochtldzi, dajc jej imi wasnej panaca - Tumipampa.' ' Do wypoczywajccgo inki dota nowiny o powanej rebelii w Cuzco. Wadca rozkaza
cigowy g wnym jej prowodyrom.
W dalszej czcirelacji kronikarze wymieniaj liczne wojny prowatlzone przezink przeciwko r nym grupom etnicznym na p nocy paristwa. Wojny te Inkowie wygrali kosztem wielu ludzkich istnie . Podczas
gcly inkascy onierze, zmczeni i pozbawieni ducha walki, pragnli jak
llajszybszego powrotu do domu, ludy p nocy zaciekle broni wolnoci
i swej ojczyzny. Wspomniane bitrvy by cikie. Zdaniem Ciezy de Le n
tltlszo do zawizania si konfederacji skierowanej przeciwko Inkom,
w kt rej skad wchodzi grupy etniczne Caranqui, Otavalo' Cajambi,
ltrclw

109

110

Cochasqui i Pifo. Inka nie spodziewa si takiego obrotu spraw.

przystpieniem do walki zaproponowa wic pokojowe ronizanie
fliktu polegajce na ustanowieniu wizi wzajemnoci, co oczywicie
federaci odrzucili.162
Cobo szczeg owo opowiada o wojnie przeciwko ludom
Huayna Capac zgromadzi w Tirmipampie wasnych dow dc w woj
wych, by przekona si, jak radz sobie w podboju i paryfikacji regi
Zdecydowa si zainicjowawalk o Pasto, najbardziej wysunit na
noc cz,terytorium. w rym celu zorganizowano trzy oddziay: pi
szy, zoony z ludzi pochodzcych z Collao, dowodzony przez kapita
Mollo-Cavana z Lupaca z Hilavi i Mollo Pucara z Hatun Colla.
oddzia wywodzi si z Cuntisuyu' a na jego czele stao dw ch
c w: Apu Cavac-Cavana i Apu Cunti Mullu. ostatni z oddzia v
si z ludzi r nego pochodzenia.Poza tym w armii byo dwa sice
gouchych z Cuzco pod dow dztwem Auquiego Tumy i coya Tupy. 1
macja doczca skadu wojsk, kt re maszeroway na p noc, jest
zwykle istotna, ukazuje bowiem typow formacj armii andyjskiej
dzielon na trzy czci,zkt rych kuda prowadzona jest przez
dow dc w.1 3 Niczym nie r nisi skad wojsk Chank w opur
cych ojczyste ziemie zzamiarem podboju wiata. Przytoczone
przykady s oczywism dowodem istnienia cileokrelonego
armii andyjskiej.
Ekspedycja wojskowa do Pasto uwie czona zostaa sukcesem.
wie witowalitriumf, nie dbajc o ochron i stra. Te okolicznoci
korzystali rodzimi mieszkaficy tych ziem, kt rzy natarli na niep
wane oddziay, dopuszczajc si okrutnej rzezi' Reakcj Huayny
byo zebranie rozproszonych wojsk zasilonych nowymi posikami i
nanie krwawego odwetu na przeciwnikach. Inka, dny opanowania
ej prowincji, skierowa wojska do walki przeciwko Indianom Ca
i Cayambi, mianujc jednym ze swych genera w Apu Cariego,
Chucuito.
Miejscowi schronili si w fortecy. Podczas jednej z poczek ni
wanie opuciliswoje pucara i zaatakowali Dugouchych, kt rzy sta
zrb inkaskiej armii' Nieoczekiwane posunicie wroga s
wycofanie si szlach cuzceriskiej, kt r a zdezorientowana pozwolia,
inka spad ze swej lektyki. Wadca zginby z rk nieprzyjaciela,
nie interwencja kapitan w Cusi Tupy Yupanquiego i Huayny Achach
go, wyvodzcych si zwyszej szlachty inkaskiej. Zdaniem Cobo16a
tej pory Huayna Capac, wracajc na czele swych wojsk do Tumipampy,
zawsze wkracza do miasta pieszo, a nie, jak wymagaa tego tradycjai
w lektyce.

Niezadowolony zprzebiegu wydarzeri inka zorganizowa now armi

powtldzon przez jego brata Auquiego Tom,

kt

r posana wojn z In-

dlnnami Cayambi i Caranque. W jednej zzacichwalk Dfugousi zdoliju cztery rzdy bronicych fortecy mur w, gdy Auqui Toma zosta
lmicrtelnie ranny. Warto podkreli, e w opowieciach indiariskich do_
Sczrlrych wojen rozproszenie lub ucieczka wojsk w momencie pojmania
luh mierci dow dcy jest zachowaniem powszechnym. W ten waniespolt1b zareagowa oddzia inkaskie na mierAuquiego Tomy.
Zdaniem Cobo po owych wydarzeniachprzybyy nowe posikizCuz(t, clowodzone midzy innymi przez generaa Mihi. Wedug niekt rych
l n ln karzy bezporednim powodem przyby cia wspomnianych posik w
byl incydent zrzucenia Huayny Capaca z lektyki. Jakzobaczymy, dziaanle szlachty z Cuzco miao bardzo wymowny charakter. Komentowaam
le ju przy okazji ronaafinad funkcjonowaniem systemu wzajemnoci.
W pogoni za zltycistvem i w chci zemsty na rebeliantach Huayna
Crrpac pomin tradycj irozkaza wanieprzybym wojskom zaatakowtt w pierwsrym szeregu. Gboko uraeni tzniewagDfugousi zabrall statuetk Manco Capaca (wedug innej relacji bya to figura Huana_
cauriego) i wyruszyli w drog powrotn do Cuzco. Spostrzegszy to, inka
prlpiesznie posamonym wspaniae prezen. Usatysfakcjonowani gencraowie wr cili do Tirmipampy i przygotowali si do ataku przeciwko
rcbeliantom. W tym miejscu Cobo wspomina o utworzeniu trzech oddzia w. Jeden z nich dowodzony byprzez generaa Apo Mihiego, inny
rkadasi z ludnoci pochodzcej z Chinchaysuyu. Kronikarze s zgodni, e wola i zdolnoci cuzcericzyk w pozwoli imnvyci i e inkaskie
represje by tak okrutne, iwody jeziora pooonego nieopodal fortery
nieprzyjaci zabarw si na czerwono od przelanej krwi. od tego czasu
jczioro to zwane jest Yahuarcocha.
Wedfug Sarmienta de Gamboa 165 Huayna Capac spdzi dfugie lata
w swej ulubionej rezydencji w Tumipampie i moliwe, e jako rodowity
jcj mieszkaniec czu si tam lepiej ni w Cuzco. Inka jeszcze przez dugie
lirta toczy wojny przeciwko ludom z p nocy i po cikich bitwach udao
tnu si ostatecznie wczy te ziemie do swego palistwa. Do Quito dotar_
ly wieci o dziwnych brodatych ludziach pywajcych w wielkich drewlrianych domach, kt rzy mieli kontakty z indiariskimi ludami zwybruea.
lly rok 1'56.Francisco Pizarro i jego towarzysze pojawili si na wybrzeu Tahuantinsuyu. Zmi niepokojcymi wieciami dotarli do inki posaricy, kt rych relacje sprawi, ewadca pozosta pod wielkim wraetl iem opowieci o potnych prryby szach, kt rzy waniezeszli na ld''uu
Zgodnie z re|acj Sarmienta de Gamboa'67 ttt przed trzeci podr
Pizarraw p nocnych prowincjach Tahuantinsuyu rozszalaa si straszlii

111

wa epidemia ospy i odry, chor b, kt re do tej pory by nieznane na

ziemiach. Zataza zebraa na obszarze andyjfim wieli<ie zniwo, ur
c zupenie nieodporn na ni ludno. Wrd ofiar by inka H
Capac, kt ry dokona :ywota w Quito.
l\ ju nadmienlam, r da nie s zgodne co do chronologii po<
j w Huayny Capaca, mimo i dokonywa si one w okresie ulistiim
jawienia si Hiszpan w. Natomiast same ekspedycje wojskowe inki
geruj, ezar wno na dalekiej p nory, jak i na terenach-obecnego (
le andyjskisystem wzaj emnoci nie funkcj onowa, dlatego te przy
tych ziem do Tahuantinsuyu nie mogo odby si na zasidach iok

Bunty lokalnych paristewek i czonk w szlachty

W opowieciach i relacjach na temat historii paristwa Ink w dost

ga si sta'tendencj do idealizowania Tahuantiniuyu, ukazywanego j

kraina idylliczna. Prawda bya jednak odmienna. Wci wybuJhaj

b}nty
Y prowincjach Thhuantinsuyu byy reakcj naczelnik w grup
nicznych na ucisk i dominacj Cuzco. Kr tki olres ekspans3i inkai
nie pozwoli na konsolidacj caego terytorium, w wiadomociza
kalnych pan w nie zda si wyksztaci idea wsp lnego paristwa.
Wrd mieszka c w Tahuantinsuyu g r braoprrywzinie do oj

stej ziemi, do ayllu, osady czy lokalnego wadcy. Brakowao im pocz.

integracji i wsp lno narodowej' Dlatego te Indianie nie potiafili
wiza'konfederacji skier9wanej przeciwko nowo prrybym i niebezp
nym obcokrajowcom. Gdyby rozw j wiata andyjskiego trwa nadal
z1R 99ny przez kultur europejsk, to by moe zcasem wytwc
zlizekpomidzy grupami etnicznymi skupionymi *oto
9ig 9c1
inki. Cige rebelie wskazuj na brak jednociw Tahuaniinsuyu, a wir
krotnie przytaczana pokojowoInk w byabardziej pozorn'a nipr
dziwa, czego dowodem by mniej lub bardziejznacze,krwawe i d'u
trwae powstania. Liczne zamieszki tfumaczr wnie szybki upadek p
stwa Ink w* w momencie pojawienia si konkwistador w hizpa sti

Lokalni panowie wykorzystali okazj do wyzwolenia si spod kuriteli C

co i wraz z pojawieniem si Hiszpan w zerwali i tak s1a_be wizi wzaje
nocii pokrewie stwa, kt re utrzymywali z wadcami Thhuantinsu,
nie tylko bunty naczelnik w durych grup etniczn5
?leczdrugiej.strony,
r wni powstania czonk w szlachty inkaskiej, przymvyczajon
czstych wewntnych rozgrywek pomidzy przedsiawicieiami- nai

II2

G wnie

w opinii Garcilasa de la Vega (ptzyp. tum.).

llcj elity Cuzco, by jednym z powod w upadku paristwa Ink w. Szczegr1l

ny system dziedziczenia wadzy sprzyja pretensjom wielu kandydat w

toszczcych sobie prawo do piastowania najwyzszejwadzy. Czste zmiany rzd w pogbiakry'ys wadz centralnych i doprowadza do cig_
ych niesnasek pomidzy czonkami szlachty. Do problem w wewntrzttych w Cuzco wr cimy przy okazji omawiania zwyczaju dziedziczenia

wadzy. Rebelie, kt re wstrzSny Tahuantinsuyu, pojawiy si wraz

z rlsigniciem przez pa stwo olbrzymich rozmiar w terytorialnych. We
wczesnym okresie dochodzio raczej do wewntrznych przewrot w, kt re
nttstawa g wnie pod koniec rzd w kadego inki.
W pocztkach podboju Collao, za rzd w Pachacuteca, a p niej za
pttnowania Tupaca Yupanquiego, powstania Indian Aymara byy czste.
Jedynie zarzd w Huayny Capacawydaje si, e grupy etnicznezamiszkujce Altiplano przyczy si do Cuzco i czynnie uczestniczy w wojnitch na dalekiej

nocy. W owym okresie pokany kontyngent wojsk

ptlchodzrych z Collasuyu i Cuntisuyu w alczy w kampanii woj ennej przeciwko grupom etnicznym z dzisiejszego Ekwadoru. Do pierwszego powstania doszo w okresie, kiedy inka Yupanqui zapucisi w rejony tropikalnych las w deszczowych. Grupy etniczne Huamalla, Hatun Colla,
('huquito i Az{ngaro, korzystajc z nieobecnociwadcy i faktu, iprzellywa on w niegocinnymregioni e, znanym z trudnych warunk w komuttikacyjnych, zawiza konfederacj i chwyci zabro .Ich pierwszym
ptlsuniciem by_o wymordowanie wszystkich mianowanych przez Cuzco
gubernator w.168 Buntownicy schronili si w pewnej pucara i wypowiedzieli Inkom wojn, kt r ostatecznie ci ostatni wygrali. Przyw dcy powstania zostali schwytani i wysani do Cuzco, a inka zdecydowa, e od
lcgo czasu w stolicy bdzie moga przebywa ograniczona liczba ludnociAymara. Dlatego te, w momencie gdy do Cuzco prrybywa nowe
kontyngenty wojsk z Collao, te stacjonujce do tej pory w miecie musiay opucijego granice.
Sarmiento de Gamboa 169 opowiada, e P achacutec trzykrotnie podbi_
,irr Altiplano ie najczciej buntujrym si ludem byli Indianie Aymara.
l)o nowego powstania doszo za rzd w Tupaca Yupanquiego.l7o Relatja Sarmienta de Gamboa jestprawie identycznaz relacj Ciezy del-e n,
cho datowana na okres panowania innego wadcy.
Podczas rzd w Ttrpaca Yupanquiego doszo do jednej znajgtoniejszych pr b przewrotu, lecz m razemjej autorem nie by kt ryz podllitych pan w, lecz sam brat sprawujcego wadz inki imieniem TUpa
(]apac. Bya to wana osobisto,piastujca urzd inspektora nowo podllitych ziem i cieszca si zaufaniem wadcy. Posiada liczne dobra, zielnie i sfuzb ,lecz nie mogy si one r wna z bogactwem jego suwerena.

113

do uknucia spisku przeciwko

was
#j.i'"#T3l*p'Capaca by
w najwi k';";il;;;';[:
,J
do ra n
dotaradoinki,ito*i,Gi.;'#9'il:r':tiJT*ii'JT;#"f
i i, ^y ::7?!l
t

rl

w doczcych caego zdarzenia, wiemy jedynie, e w wojnie

:iyinka, a buntownika spotkaa mier.Od tamtego czasu ludcg

le

d"--leol'ii} bunt, kt wybuch w

co,
[: y::fl.i:';''*9j::u
ry
w czasie gdy Tupac
,}ununqui '"IiJ.'*"i ,ii';ii#I:ffi''":
e n zos a n ach m
t zaawi onyl''-;;;;;'
Jp.*r o'i,il
^

Yunga nie moga nosi broni ani wstpowa w szeregi wojsk inka' Tego typu zakazywskazujnafakt,ewadca Chan Chan dopuci
rtlrady przeciwko Cuzco, w czasach kiedy by jego poddanym i przydo struktur wojskowych Tahuantinsuyu. Decyzj zabraniajc ludi zwybrzea wstpowania do armii inkaskiej potwierdzaj r wnie
menty doczce ludnociz obszar w nizinnych. Przykadem jest
rrj inspekcja z 1549 roku w posiadociNicolrisa de Ribera w dolinie
a, kt ra odbya si zrozkazu licencjata La Gasca. Wjej trakcie
zapytany przez tragarz czy dawniej mczyniz tych stron byli

l Tj',
"
"
Francisco de AvilarT3 opis.uje jeden
ze sposob w tfumienia rebelii
i

w stolicy.

a s

lH-.""?:::::::':=" ';i'iiir.'l"ti^atorzykronikarzaooowi
riodziwnejinterwEnciii;;;;;;;;;;;d#ffi?"TlTi:giH3#
g:

rudy Arancuna, cari

i!.it;Fpl1[.,u
,'u'nuil;ffi"i''y"l' HJ trffi::l#ll?i
ia]'waz n ej ze
c a i p ro
:K
o
wsparcie
;",-7,.j*:
1" ::,,:,"_:y.
_t t,,__l
w romiazaruu
tej trlonej;;#il:
;r;#:r:x:': i
jj'"T^*".^:':"^*,.":{'iiiliidffi ila|Aucaypata,wadca
si
l''J do nich o pomoc, *
*;;;;i#;i;;lJ#:b:#':
'u"'u.i'
iI3ff::,y:n_'"1l"::
Chaqui. Powstanie ,*"o

h u a

j"

Tifi ;;u Vupu nq u

za pa n ov
lT
7', ::: T-: l: *,; f " *"y""h
cisza,ktrpi'enua6o'Pi""hffi;i:;#'J#ir::'::'1:xH"#j:
"so
i

ni w celu

powstrzvma:i:-y*F'i;i]srykady

jego ruch moe

" wyp ow

rarlacaca lmteniem Macahuisa.

wi,,niskim

dym'" iiiii'iit"^" *.p";;i" llfi".i# gor

v"t
ffi:ffi
,.Tlj^l!_".l;|t1ce w trakcie pooi
."ei
obietepo reheli"-;
objtegorebeliami.-Ki"oy.9i'l'u?i;kiffiJ;ffi;.#;:il*ffi

nH::*

'y'oo

;."*Lr*,':9*i:r,:t'''::::,:""1il,9"1padadrobnydet
Zczasemprzerodzi:ai.;il;''"#;''""*,i:#!llj""''"',li'lu"l
!}i7;:l*:J:]i"Y::lr::o-;;.g;i;'"lnlqzostalizgadzeni,a
curaca
i przyw dcv zginli o po*z"ni"u";;.il;:",ii'i:"jdll
wiadanowr
;'':l;L1",''?'T:li::i:*:r{;ii'l"g.*huacaMacahuisa,
dsoo"c'noJctH;;;il'l'.rii:#,:,:':3"T*:r:i::,
podstawy histo
;::i:;'T:"':.::i;ixdT',iryjopooouni.;
e. Moz iwe, e gy-kakl ii'
; il;ffi"'"- i?,I: :TffiJ
tiT
\il;;
J"g,T:::Yi:?Y
n

n a

!,ry"?ni si ao rii"ir"nla

konfliktu.

pojawieniasiHiszoana*,Z-i';Tt;;1;Wii."Tj".lil,'fi
;3'H[ilEl!-1":"?.:u,;ffi :Ti:lf e*.#:'.?i:.ll*ll:

u,Tlg:"

tt4

najwans'" osignitci" i"i.i. '

Wedfug Z6rate|7a ii91y. -'"ii'o'uj'i.ir'y"h

bunt w w historii paIiInk w byo powsta"i.;;i;;;:;;:;;:rChimu.Capaca,
kt rego terytorlum zajmowao sto legua pu.u *yu..'"'u.
Kronikarz nie podaje nam
stwa

lich mczynizchstronmieli sw j wkadw tworzenie si armii inkall cj, odpow iedzia przeczco. Wydaj e si, i deryzj a zabr aniajca rnB'yznom Yunga subywojskowej bya powszechnie przyjta w caym
ptrnsnvie. Informacja ta moe jedynie wiadcry o m, jak mam zaufanlcm cuzceticzycy darzy|i ludnozwybrzea.
Nieufnoi buntownicze usposobienie mieszkaric w Chimor miay
jedn konsekwencj: w wyniku przesiedle doszo do rozprosze|eszcze
nia ludnoci wysyanej jako mitmaq do wielu zaktk w Tahuantlnsuyu.
(irldna uwagi jest pozycja oraz funkcja nowo przesiedlonej ludnoci.
Wedfug Bernab Cobo176 do przebywajcego w Jauja Huayny Capaca
dtttara wieo rebelii monych z Chachapoya. Inka natychmiast uda
ri w te rejony, kt re zatwocipodbi, a nastpnie wyruszy do Quito.
Natomiast wedug relacji Sarmienta de Gamboal77 inka po kr tkim pohycie w Chachapoya powr ci do Cuzco, a nastpnie uda si na pofutlnie kraju zzamiarem dotarcia do Cochabamby i rejon w dzisiejszego
('hile. W trakcie pobytu w Tiahuanaco dotar do niego kolejne wieci
rl wybuchu powstania, tym razem w Quito, co zmusio go do wezwania
ludnoci i utworzenia nowych oddzia w. Pobyt wadcy na p nocnych
kraricach paIistwa okaza si znacznie dfuszy od poprzedniego. Do najllardziej wytrwaych buntownik w zalicza si curaca Tomal pochodzcy z wyspy Pun , kt ry przy kadej nadarzajcej si sposobnoci dopuszcza si zdrady wobec inki. Prawdopodobnie w jednym z takich powstari
llra udzia curaca Pabur z rejonu Piura. w 1532 roku Francisco Pizarro,
przemierzajc ten region w drodze do Cajamarki, zatrzyma si w kwaterze przy g wnym p|acu curacazgo Pabur. Tam dowiedzia si, i na
tych terenach rozwijao si niegdypotne pa stwo, kt re syno z wieli

d arg m n
[ff # T:. l*';, :* :x:it ir!i;
ji[lllli*?,.,,l:';:n:l*:"*'*#::,i#:ff
;i:-il[""J,:
o'll uuDtwa
;''

igani do wojska, odpowiedzia,iz racji tego, e s Yunga,to znaczy

wybrzea, nigdy nie wchodzili w szeregi armii inkaskiej.l7s Podobne
iadczenie pado podczas inspekcji w Atico i Caraveli w 1549 roku.
Euraca imieniem Chincha Pula zapytany, c4 w czasach przedhiszpa -

115

kich bogactw. Niestety zostao ono zniszczone' a osady spalono,

ludnosprzeciwia si rzdom Huayny.178
Posa cy chasqui poinformowali przebywajcego w TLmipampie
ayn Capaca o ataku dzikiej ludnoci Chiriguana na lud Chbrka, w
rego wyniku zaskoczona stra jednej z fortec zostaa wymordowana.
wysla.l na miejsce zdarue swojego kapitana imieniem yasca, aby z
wad?i porzdek wrd zbuntowanej ludnoci. Liczc na rnagicin
lapitan zabra ze sobw podr wiele huaca, wrd kt rychnalaz\,
Catequil z Cajamarki i Huamachuco, Curichaculla z Chachapoya i
mayrica z Chinchaysuyu.ttn
Do najwikszego nasilenia powstari i bunt w dochodzio
tu pomiercirzdzcego wadry. Ztegowzgldu jego mierbya
wana do momentu wyboru nastpcy. Zachowywano szczeg ln dl
o utrzymanie w sekrecie mierciinki, o kt rej wiedzieli jedynie jego
blisi. W momencie kiedy nastpcaby juwybrany, s*utni wie-trl
a do powszechnej wiadomoci' By to jeden z powod w, dla kt rego
soko postawieni urzdniry dworu inkaskiego z Quito, chcczataim
uayny Capaca, zabalsamowali jego ciao i w ty^m stanie przewielije
Cuzco, stwarzajc pozory,ze wadca nadal zyje_t80 W nastpnych roz-dl
ach przedstawi sytuacj w objtej konfliktami stolicy wiz-asie
kandydata na nowego wadc.

Prldczas tworzenia armii Inkowie opierali si na podziaach na grupy

oraz curacaz4o. Zonierzy dowodzonych przez ich rodzimych

w wybierano na zasadzie wojskowej mita. W trakcie wojen to:h na p nocnych rubiezach paristwa za rzd w Huayny Capaca
i onierzy pochodzio z ludu Colla oraz z prowincji Cuntisuyu.
lil przypuszcza, e inka darzy ich szczeg lnym zaufaniem, zatywltit fakt, iz od dawna ludy te by wczone do Tahuantinsuyu. Poza
n 1xludnie Tahuantinsuyu byo regionem gsto zaludnionym.
Wcrlug Cobol8l wojowniczy Inkowie nadzsryczaj cenili swoje wojska
tltlw dc w. oddziawchodzcew skad armii inkaskiej skaday si
podziau administracyj nego, liczcych
Jer rltlstek utworzonych wedug
lokalnych wojskowych.
i
dowodzonychprzez
lub
stu
onierzy
ilcliciu
i1tpliwie osobywywodzce si z rod w inkaskich zajmow najwyzslttnowiska w tej hierarchii, plasujc si ponad lokalnymi dow dcallyy r wniez oddzia, w kt rych skad wchodzili przedstawiciele kr ich ay llu. oddzia te tvor zyy najprawdopodobniej elit woj skow
tlezttc
I

ik

rrtntinsuyu.

W momencie wyruszenia na wojn oddzia byy dzielone wedug przylcnocido konkretnych grup etnicznych. Te spor d nich, kt re wchow skad paristwa Ink w najduzej, by sytuowane najbliej osoby
lnki. oddziay dzieli si na pododdzi wyposazone w jeden p broni,
takicjjak proce, uki, maczugi, paki czy oszczpy. W armii ni brakowakl r'(lwniez instrument w mxzyczf|ych, midzy innymi bbn w' trb wyIonanych z olbrzymich muszli morskich czy flet w.

llcrn ndz de

F9dy docierali posariry zqutw i wieciami o powstaniu, oddziay wc

"]"
ska by juz gotowe do ataku i wyruszay do miejsca objtego konflikfem.

Armia inkaska
Nie. ulega wtpliwoci,e wojska inkaskie odegray znaczC

w przebiegu ekspansji terytorialnej Tahuantinsuyu. anim jednak

d do om wienia kolejnych etap w rozwoju armii, koniecne jest p:

analizowanie informacji kronikarzy, kt re dotyczyy zasad trvorenia i

116 krutacjioddzia

w.

Oviedo182 tak opisuje przebieg bitwy: najpierw do ataku

tyrrrszali wojowniry ubrani w baweniane pancerze i wyposazeniw tarcze

l 1lr oce guaraca ciskaj ce kamiennymi pociskami wielkocikurrych j aj. Tu
ltt nimi podzali onierzuzbrojeni w maczugi i topory. Maczugi by
wyktlnane z drewna nabijanego ostrymi kamieniami, inne zamia zalililrzone ko ce. Kronikarz opisuje, e wspomniane topory przypominay
hrrlirbardy i odlane by zmiedzi, natomiast topory monych wykonane
hyly ze zotai srebra.1s3 Nastpnie do ataku ruszay oddziawyposaone
w tlliotacze oszczep w. Tylna straz bya uzbrojona w potne w cznie,
klr'lre opierano na lewym ramieniu okrytym grub wenian tkanin.
Crist bal de Mena w pracy z 1945 roku tak oto opisuje ob z Atahunlpy w Cajamarce, do kt rego przybyli Hernando de Soto i Hernando
I'izarro:

ob z, w kt rym przebywa kacyk, ze wszystkich stron otoczony by oddziaami

/rllrierzy uzbrojonych we w cznie, halabardy i uki; inny oddzia skadasi z Inrlilrn uzbrojonych w proce, a jeszcze inny w maczugi i paki.

('lrly

IT7

Kronikarze podaj, e w trakcie walk wszysry onierzebyli ot

.
nie ubrani iprzy'ozdobieni zgodnie z wasn traciycj i nyczami.
pi ropusze, a ich plery i piersi zdobi pektoray ivyko rure
bra lub zota,w zalenociodzajmowanej rangi. W niekt
rych regioi
malowano sobie twarze, a przystpujc do atiku, piewan-o i wy au
okrzyi pojowe w celu zastraszenia przeciwnika. K''yk by tak
e,zdaniem kronikarzy ptakize strachu paday naziemi.
Diego Molina w relacji zavartej w diele Fern ndeza de
podkrelasj i potg inkaskiej armii. Wspomina r vnie, e

,.i"d'i,

rze walczyl| posugujc si ukami, pakami, w czniami, mio

oszczep w, procami i maczugami, kt re trzymali wobu rkach. l
stpnie_dodaje, i wojownicy szli oddziaami, kazdy *yposaony *
ny typ broni, przy czym przodem poday g wne iy,za tior
posuw"ali si tragarze-.osaniani ptez tyln traz.Wedng Cie
Le nl85 mczyntnielipakunki i broIi j aynie ao *y'nu."o-no mi
sca, a nastpnie adunekprzekarywali innym. System mita spriwia,
praca ta nie bya tak cizka i wyczerpujca. Natomiast w t.it"ie hi
pa skiej KonKwrsry
pansKreJ
konkwisty li porrczas
podczas wojen
woJen domowych Indianie przydzie
prrydzielt
przez swoich curaca do subyHiszpanom nosili pakunki i biori st
Doprowadzao ich to do wyciericzenia, niewielu z nich udawao
wr ci do swoich rodzimych ayllu, gy1 pozostawali w odlegych
nach lub umierali w trakcie podr zy.rB
W innej. m9j9j pracy'|'
okazjiomawiania dwudzielnego sy
organizacji w9dzy wojskowej wykazaam, i w r dactr pisa-nycil
wiaj si wzmianki o istnieniu dw ch dow dc w armii.leden
towa ,,poorv" hanan, a drugi
hurin. Taki podzia armii
'poow''
zwiercie dla dwoist koncepcj wi
ata andyj skiego, kt ra pow tarzaa
na po^ztomie
9uracaz4o,.elit inkaskich, jak te organ w w{adzy paft
w9j, og9cz dwudzielnej or ganizacji wojska kronikarze wymieniaj
niez trojpodzia armii, kt ry obowizywa w momencie przyst
do'wojny. Zawsze wwalce bra udzia trzy oddziay wojsk. utaa
by charakterystyczny nie tylko dla cuzceticzyuaw;w poctkowym c
"Chank

vr

pa

w ,to'o*-Jyi',;#fi:;ilu'p"a"i
nawizywaa do ideologii religijnej i spoecznej
Moim zdaniem formowanie trzech oddzia w wojska odnosio si
panandyjskiego podziafu na collana, payan i callao.-Collana by najsi
szym i zatazem najwaniejszym spoi d braci, tzw. curaq; poyor r"
zentowa to, co e skie, a termin ten pochodz i od sowapaya o"ruc,
sie

stwa lirtow #ojska

si,tt ra

118

cego szlachetnie urodzon kobiet. w micie o bracia'clr Ayar

Huaco.bya przedstawio1a j$o wojowniczka, kt ra braa cnny
w zbrojnej akcji osiedlenia si Manco Capaca w Cuzco. podobnie

rlblenia Cuzco przezChank w jedna z inkaskich curaca, stojc na

swojego wojska, zwycisko odpara atak nieprzyjaciela. W obu tych
:h kobiety bra udzia w wojnach iwalczy jak prawdziwi dow dcy.
lrlmiast sowo callao odnosio si do modszego brata, w systemie
ttdzielnym zwanego sullca.
lnny mit nizany z armiinkask opowiada o pururuca, kamieniach,
|lrc przemieniy si w walecznych wojownik w podczas ataku Chan_
$w na Cuzco i doprowadzi do zwycistwa Ink w. Santa Cruz Pacha_
|uli|xt opowiada histori o pewnym leciwym kapanie ze wityni So ca,
*l ry mia na imi Topauanchire. ow duchowny umiecinieopodal sanklunrium kamienie, prry kt rych poobrori i nasadzi na ni hemy, tak
lby sprawiawraenie czuwajcych na posterunku onierzy. W krytyczi}ltl momencie walki sta si cud i kamienie te przeistoczy si w potllych wojownik w, kt rzy przyczynili si do zwycistwa Ink w.
Wcdug ideologii andyjskiej b stwa i postacie mityczne miay zdolptlprzemieniania si w wite kamieni guanca i pod t postaci na_
drrl utrrymywa kontakt z^ywymi istotami. Natomiast w micie o purullttt'a kamienie oy i przybra ludzk posta. Emanowaa z nich nad-

ludzka sia, kt ra wywowaa przeraenie wrd miejscowej ludnoci

drl tcgo stopnia, i wielu wrogo nastawionych curaca bez walki podda_
wrrkl si wadzy Ink w.l89 W Cuzco ze wszystkich kamieni pururauca
nrrjbardziej czczonojeden, kt ry nazywa si Tonancuricota*. Uosabia
tllt kobiet, kt ra pojawia si w tym samym czasie co legendarni puruftuca, i dziki niej pierwiastek zeriski na stae zosta wpisany w dzieje
wojen inkaskichteo.

Wyruszajc na wane wojny, w kt rych braa udzia elita cuzceriska,

n niekiedy nawet sam wadca, zabierano ze sob podobizn huaca
lluanacauri, a nawet wyobrazenie samego Manco Capaca. Tak samo
P('stpowali Chankowie, kt rzy nosili ze sob mumie dw ch przodkt'lw: Uscovilki i Ancovilki. Jakie refleksje nasuwaj si nam na pod_
rlawie przedstawionych do tej pory informacji na temat armii inkarkicj i jej podboj w?
Wszystkie wojny stoczone na przestrzni wiek w przez cuzcricryk w
ttttlna podzieli na trzy kategorie.
Pierwsza z nich wizaa si zP nym Okresem Przejciowym i po_
eztkiem formowania si Cuzco, kt re w ch czasach mogo posiada
ltrrjwyej rang curacazgo. W tym okresie wojny miay charakter grallieczy, a g wnym ich celem byo poryskanie jak najwikszej iloci fu*

Chodzi o Cha an Curi Coca, kobiet walczcw wojnie z Chankami, o

lrtttorka pisze w rozdzial'e II (prryp. tum.).

kt

rej
119

p w. Kroniki informuj

nas, i poszczeg lni wadcy wielokrotnie ol

nizowali
pobliskie
w1oski, ale rzadko kiedy udawao im
.najazdy.na
cakowicie podbi jaki obszar.
or1B]
!r.n Rodboju mia cakowicie odmienny charakter. Opiera
na'andyjski ej zasadzie wzajemnoc i or az na mizkach pokrewierist
kt
poleg1l na_wymianie kobiet i r norodnycn aarow. Korzyz
.re
kichpodboj y bya znaczna,nie dochodzio bowiem do zbrojnego atr
ani do wybu.c! y wojen. 7,wierano kompromis wyraajcy sii p
ciem przez lokalnych pan w zwierzchniciwa Ink w na z'aaaach
je.mno.ci,polegajcej na obdarow1vaniu drugiej strony
wieloma
niami prezentami, napojami i potrawami, ktoie
*.

120

podczas bankiet w na g wnym placu miejskim.'po"y*uno

Wriz ze wzr<
P9tgi wadzy inkaskiejrvadcy zaczli dysponowa wiksz iloci
i bez trudu mogli wypenia zobowizaniiwzajemnoci wbbec na
nik w duych grup etnicznych. Autorytet dowiadczonych w boju
nierzy oraz ,,sz|acheckie pochodznie" Ink w by atuiem powsz
nie wykorzystywanym przy rozszerzaniu granic pansma. Z arzao
r wnie tak, i strach wywoany przez cizcefrczyk w doprowadza
te.go, e naczelnicy grup etnicznych z pokor przyjmowaliich ,nvierz
nictwo.
Trzeci rodzaj podboju zaczto praktykowa od momentu, kiedy
p1n9ja terytorialna Ink w osigna swe apogeum zar wno na p
jak i na poudniu traju. pd1g;i si to do czaw podboj w Huiyny
paca.w dalekich prowincjach Tahuantinsuyu. Wydije si, iz ludnoz
szar w granicznych bya bardzo wojownica i biina. Brao si to naj1
dopodobniej std, i mieszkaricy tych teren w nie uznawalizasady
jemnoci,.a co.si z tym
zasad pr bi da ' Kiedy l
'wie'
z lokalnych pan w odrzucanizkiwzajemnoci
i stawia opor woj
inkaskim, wypowiadano mu wojn, kt zanyczaj przegrywa. Inkl
generaowie dotkliwie represjonowali zbuntowan iuanoe, co miao
y?u7kdla pozosta ch curaca. Zastr aszali, wymirzajckary, kt re
yby j_ po\vstrzyma od przyszch star i wybuch w po*sta''i
Inkowie mielintyczaj zabierado Cuzcojednego pokonanych cu
ca, kt rego skazywano_ na mierpodczas cerem-onii odprawianych
czemYci7stwa. Zamiast niego inka wybiera now, lojain wobec
bie osob. Niekiedy na miejscestraconego curaca
^iuno*unoyanr,
rego status spoeczny zapewnia posusze stwo ince
bez konie<
skadania przez te$o ostatniego zobowiza wzajemnoci. Kiedy
trwaazbyt dfugo, tak jak to miao miejsce w Guirco lub podczas
chu spisku przeciwko osobie sapa inki w Quivi, kara naoona na
nan ludnobyaprzykadna, a represjom poddani byli wszyscy m

]orlwi mzczyni.Te twarde reguy gry sprawiay, e naczelnicy grup et-

nicznych bez walki poddawali si wadry inkaskiej.

Do wojen grabieczych oraz tych, kt re bezkrwawo koticzyy si zazlizk w wzajemnoci,oddzia wojska byy tworzone na czas
nkrelony.opr cz tego posterunki graniczne obsadzano wybranymi ludmi o statusie mitmaq, kt rych zadaniem byo niewpuszczanie na teren
prrristwa obcych. Thk byo wwypadku cuzce czyk w,kt rry zostali wyiluni do Chachapoya, by chroni rubiee przed wrogim ludem PanaWttrciem

Ittgua.lel

Wyprawy wojenne organizowano wtedy, kiedy ustaway prace na roli,

kr tki okres.
Przypuszcza si, e gdy wojsko byo wyslane niedaleko, nie miao ono
llaego charakteru i rozwizywano je w momencie rozpoc.Zynania prac
nlniczych. W Relaci n de Chinch znajdujemy informacj, i w okresie
wtljny opuszczanie wasnej doliny lub curacazgo wizao si z ryzykiem

co wiadczy, i oddziay wojska byy trvorzone na bardzo

lmierci.le2

Kolejn informacj doty czc planowania wojen na wybrzeu znajdujemy u Ciezy d Le n.193 Kronikarz podaje, i w okresie letnim nie
prowadzono walk z powodu duych upa w, kt re odstrcza ludno
l g r. Innym czynnikiem, kt ry utrudnia podb j teren w Yunga, by
tluy wzrost poziomu w d w rzekach.* Przekroczenie dolin stawao si
uciliwe, a naturalne drogi w kierunku nizin prowadziy wzdfu koryt
]uccznych. W okresie optymalnym do prowadzenia dziaa wojennych
ltlnierze wyruszali wraz ze swoimi dow dcami, a cay oddzia by osaniany przez tyln stra kobiec skadajc si z ich on. Ktda z nich
dbaa o swojego mczyzn, a gdy zosta ranny' opiekowaa si nim i go
krrrmia.

Wrazzronijajc si ekspansj terytorialn Ink w, a co si zm

powr t onierzydo ro-

wie, wzrastajcymi odlegociamiw paristwie,

tlzinnych osad na okres prac na roli sta si niemoliwy. W takich sytuarjach Inkowie korzystali z wojskowej mita,kt rapozl^talaana pobyt wojsk
r rJala

od domu przez kilka kolejnych lat. oznaczao to, e pozostali

lltczyniodpowiedzialni byli za prace w polu, a kobiety pozostaway

w ayllu i by moe pracoway na roli, zastpujc swoich mczyzn.

Thki system wymaga grom adznia duzych zapas w poyvienia i uzbro-

jcnia kazdego typu. Wzroso r wnie zapotrzebowanie na budow magirzyn w wzdug wnych dr g, kt rdy maszeroway wojska inkaskie,

lzczeg lnie pomidzy Cuzco i Quito. Naleao r wnie romabudo*

Czyli w porze deszczowej, przypadajcej napadziernildlistopad - marzec/kwieeicri (przyp' tum.)'

121

kilometr w nowych dr g, most w, kwater oraz centr w

nistracyjnych, takich jak Vilca Huaman czy Huanuco Pampa.
Najprawdopodobniej bezporednim skutkiem ekspansywnej poli

w tysica

1,22

Cuzco by pocztek nizu demograficznego wrd spoecznociindi

skiej, kt ry por wnywalny by z sytuacj, jaka nastpia po przybyciu
ten kontynent Hiszpan w. Na taki stan tzeczy wpnpo pierwsze r
ny toczone na p nocnych kra cach pa stwa zarzd w Huayny
a po drugie p niejsze starcia zbrojne pomidzy Huascarem i Ata
p, kt re pochon duczmskiej populacji Tahuantinsuyu.
W schykowym okresie rzd w Ink w obserwujemy pewn zmi
w organizacji dowodzenia oddziaami wojska. Inkascy wadcy odpor
dzialni za najwiksze podboje terytorialne osobicie stali na czele
wojsk, tak jak Tupac Yupanqui czy Huayna Capac, kt ry rzadko ki
powierza dow dztwo nad armi swoim podwadnym. Natomiast w
padku Huascara i Atahualpy sprawa przedstawiaa si inaczej.
trzyrna|i si z dala od frontu walki, pozostajc na ten czas w swoich
dencjach lub obserwuj c przebiegwalki z lnych szereg w.
nad armi powierzali zaufanym generaom, kt rzy odpowiedzialni
za przebieg wojny. Huascar jedynie raz opuciCuzco na czele
przy okazji ostatniego starcia zbrojnego, w trakcie kt rego zosta
nany przez genera w swojego brata.
Co byo przyczyntak maej walecznoci ostatnich Ink w? Cry osi
nicie przez Tahuantinsuyu wprost gigancznych rozmiar w miao
ten fakt bezporedni wpyw? Czy Huascar i Atahualpa nie ufali nil
w prowadzeniu polityki centralnej? Czy wadza zmienia wojenny
perament wadc w? Czy bali si wybuch w wewntrznych i lok
bunt w, spowodowanychszerzqm si niezadowoleniem nie tylko
poszczeg lnych rod wpanaca, ale r wnie wrd naczelnik w grup
nicznych? W Tahuantinsuyu dokonywaa si pewna transformacja, kt
tfumaczy moe osabienie wizi pomidzy maymi grupami e
awadz centraln, co przyczynio si do tak szybkiego upadku
Nieko czce si wojny towarzyszce inkaskim podbojom
coraz wiksze niezadowolenie wrd naczelnik w grup etnicznych,
byli oni odpowiedzialniza sta dostaw coraz to nowych konngen
onierzy w ramach wojskowej mita.Doprowadzio to do sytuacji, w l
rej w kadym curacazgo malaa liczba potrzebnych do prary rk.
m istniaa lista niezliczonych przymusowych wiadcze na rzecz
stwa, j akie nar zucaa mieszkaticom Tahuantinsuyu cuzce ska admini
cja. Do takich zadafinaleaapraca na polach uprawnych nalecych
pa stwa, Sorica i najwaniejszych huaca kazdego curacaz4o, sfuzba
biet jako mamacona czy wielu rzemielnik w: kamieniarzy, k

rw budowli paristwowych, nie m wic ju o ludziach potrzebnych do

llcrtlwania budow dr g i tampu.
lndianie Yunga nie byli zwolnieni zpowyszych obowizk w. Kady
1 ltrlwo wybranych wadc w inkaskich, powikszajc obszar swojego pari_
llwil, potrzebowa dodatkowej |iczby tragarzy do transportowania zebraFtch plon w do magazyn w pa stwowych. oczywicienajlepsze ziemie
nr.cigasi w dolinach rzek nawybrueu i nie naleza ju do lokalne_

jlt (uraca,lecz do pafrstwa.

'lbka sytuacja powodowaa wzrost niezadowolenia wrd curaca, a cn

!n ym idzie, system aty czn destabilizacj wadzy Inki, zachowywanej poPt'tcz Utrzymywanie spoeczelistwa w poczuciu strachu i lku. Wystarcrya
tlynie drobna zmiana, a wadza centralna upada. Wraz z pojawieniem
|e
ll wojsk Pizarra naczelnicy grup etnicznych dostrzegli dogodn okazj do
wynvolenia si spod wadry inki i opowiedzieli si po stronie obcych przy_
bysz w, liczcnaodzyskanie suwerennoci. Dopiero w p niejszym okret

llc hiszpariskiej konkwis Indianie zrozumieli sw j bd. Ogarno ich

nlzczarowanie, kiedy zdali sobie spraw z braku szans na wyzwolenie si

rprld

rzd w nowego ciemiryciela. Uwiadomili sobie, ze ich sytuacja sta-

si coraz gorsza- ich wierzenia i religia byy odbierane jako herezje.

W1wczas Indianie zatsknili zaprzeszoci,czego konsekwencj byy wy_
hrrchy licznych rebelii w okresie wicekr lestwa oraz powstanie Taqui OnBtly, wywoane przez ludnowiejsk, kt ra wierzya w powr t dawnych
eztts w, gdy wsrystko podlegao asce potznych huaca.19a
Wlra

D zidziczenie wadzy i wsp regencj a

IJratob jcze wojny prowadzone pomidzy Huascarem i Atahualp,
re zacz si po mierci Huayny Capaca, nie byy niczym nowym w hirltlrii kultur andyjskich. Wrcz przeciwnie, tego typu okolicznoci pojawirry si pod koniec panowania kadego wadcy. Okresy anarchii by
l k u t kie m ny czaj w n izany ch z dzie dziczeniem tronu or az w a|k o wa_
ttz, kt ra zwiksz lub mniejsz intensywnoci zawsze wybuchaa tu
1xl mierciinki. G wnprzyczyn powstawania tego typu konflikt w
lly brak jednolitego prawa dotyczcego regu dziedziczenia wadry. Powrldowao to sytuacj, w kt rej wielu krewnych zmarego inki mogo roci pretensj do tronu i korrysta zch samych co wadca praw i przy-

|l

wilcj w.
Kronikarze s w zasadzie zgodni, i w przedhiszpariskim Peru najlililrszy syn inki dziedziczy mascapaycha i tym samym stawa si prawo_
witym wadc' Jednak po przestudiowaniu wielu kronik i por wnaniu I23

opis w nizanychz nastpstwem tronu mona stwierdzi z penym

1
in.i"go
|:-lili"*:i,zakady.m.:i?"Isukcesjaprzebiegaa*"J"
-".,i.pJ;ii
nariusza' Jeliprawo india skie byoby pbr wnyilatn" ;
na podstawie informacj i pochodzryc h e zr l a archiwalnyc
iu" t
nik moglibymy szczeg owo okresiie zasad dziedzicw,
na pierwor dztwie, drzewie genealogicznym i wizach kffi;
"pi*:.
W rzec4lwistoci ink w i nacelnik * gru! etnicznych ni. ouo'i
podobne, cileokrelone zasady. -Kronikarze,""pi.'j.-L..il
p:akJady, sami zaprzeczaj goszonym przez siebie'na ien temat

|ogtl wadcy. Po wybraniu kandydata ,,wystawiano go na pr b w roli

(...) jeszcze za ciajego poprzednika, kt ry udziela mu wskairad''. Las Casas twierdzi, itakienyczaje bywsp lne dlawszyst:h lndian.
'/nrzd w wicekr la Francisca de Toledo doszo do uchwaleniatn.
iones* doczcych wszystkich kacyk w w kolonii hiszpa skiej,
> zaw ier a re gu obej mowania stanowisk a c ura c a. W Re c opil a cin
l.ayes de Indias r wnie mona znale uwagi doczce wspomnia_
wyzej regu. Indianom zalecano, aby nie wprowadzaliadnychzmian
,,ltitchowali dawne regu i zrlyczaje nizane z sukcesj''. Naczelnicy
zwlekali jednak z przyjciem praw europejskich, co w efekcie dopro_

gIdom.

P r zy jr zy

jmy si

rw inform acj om doty czcy m dzie dziczenia

' wrd naczelnikajpiw. grup-etniczny-ch
dzy
, aay paziieip.'e1se o ome
e

.n

nia sukcesji tronu u Ink w. obsenwujc nryczajepinui

* unoyi
p:ryY'1?r?, i wali:y tntow, pi'ynJi."i";
"
* p"
i:_'-"_"1:' Tolu
kowym okresie, nie r znili si w tym zakiesie oo'p'."J't"iy.t'-;;;;r;;
nych region w And w.
W dawnych czasach przyw dcy sinchiwybierani byliprzezsta
grupy etnicznej wedug zasug i umiejtnoci. Garcilao ae
la

wspomina, i w czasach po.przedzajcy-ch dominacj cuzcerisil

grup etnicznych utrrymyw-a si r zne iegu d;iee;i

L1c1|ntjow
w]adzy, Kronikarz ten

pod-aj e, iz

ektorycr,,p'o*i""i*i,;

iit

:1"'*:::',Y.u,nggopr.zezpoddary."rrnq'nuru"Lai""l"r."1i'
dfu g, gii ii"d,tx;. ffi
i'#"f ij'

fi!;f,
::]''"Jii
"
gionach sukcesja
tronu przypadaa w pierwszej "lT
t<otejnosci uru.ioo,
ego, a
ko1c.u jego synowi. Crist bal d;l Castro i oiego
'n
w.e

!9Riero

?;:iw dolinie Chincha * ot."'ie pi"e are i

na.wadc wybierano osob
"ujuu.Jinulo
eln i ni e miao znaczenia, czy bya
't'
on u'yn e-, wuj em
n19 podaj

9]j:g" Yq'ej
dominacji
inkas'kiej
y]rj':

"jp"*
kuzynem
zmarego wadcy.
i

W Informaciones de Tbledo|g7 znajdujsi liczne wzmianki wi

ty i na-prryw dc wybierano najciolniejszego .ynu

9
dza. Cobo198 zapewnia, i po mierci"jednego iotuiny.r''-u.i"g"
wyznaczana jego""Gp."'""iri"."'""g'Jil'"
' Txll'""ili"'f :#":i
wa si na to stanowisko..W przeciwny:m iazie wybiera innego,
baro
uzdolnioneg9 syna' Santill nI99 podaj-e, ze po mierci naczeliita,
administra9rl n9j
miicei sto rodzin) nu
nu
:1.g:9:::,ki
9bej
wybierano monego, kt by
"!ozw
,,prawy'i kompetentny,,' nie
uw1si na.to,9ry
!r ewny^m zmirego, czy ni3o,
Bartolom de las Casasot podaje, it pr*odo objcia wadzy w
g-1u1" etnicz. przy.padao osobie b zdolnociu.t' przy*'oa,
W pierwszej kolejnoci_szukano kandydat w wrd

p"'*

.;

124

'ynd*

ltrtlzio do wszczcia wielu proces w sdowych.

W pocztkowym okresie konkwisty, a szczeg lnie w trakcie hiszpan_
:h wojen domowych, przekarywanie wadzy wrd kacyk w odbywao
il na takich samychwarunkach jakzaczas w inkaskich, a jedyna r nice polegaa na tym, iwadza nie przypadaa ince, lecz encomendero**.
ftl ustabilizowaniu si sytuacji w paristwie i umocnieniu rzd w wicel r(l e s twa sp rawy doty czce dziedziczenia wadzy n a obsz arach podle gl

cl't c

6kl

pr zekazyw ano do Re al Au dienci a * * *, a ich rozp atr zenie cigsi miesicami, a nawet latami. Ludnoindiairska miaa zamiowaura

ca s

Ile do tego typu proces w i czsto sama je celowo przedlaa,bez

wzgldu na wszystkie z m nizane niedogodnoci i dodatkowe koszty.

'l' lcgo powodu w archiwach zachowaa si bogata dokumentacj a z przehlcgu tego typu postpowari sdowych, kt re dostarczaj nam wielu cie-

Iuwych informacji.
I'rzezwiete lat zajmowaam si analiz manuskrypt w pochodzcych
l p(lnocnegowybruea Peru, kt re dotyczy proces w sdowych pomiiny nacelnikami grup etnicznych w sprawie dziedziczeniawadzy w cu-

Jeden ztakich dokument w doczy sukcesji tronu mach

i Monsefri. Na jego przylrJadzie wida, e
lylu curaca prrypada synowi, bratu lub innemu krewnemu zmarego,
lttiry wykazywa najlepsze predyspozycje na to stanowisko. Nie s to jetlyne dokumen opisujce okolicznoci nizane zwyborem nowego
1lrzyrv dcy. W Probanzas de oficio mowa jest, i w Reque, jak i w innych
tlsadach na wybrzeu nakazywano przestrzegania mvyczaj w india lkich.203 Nalezy zaznaczy, iw czasach poprzedzajcych konkwist watlz po ustpujcym curaca dziedziczy|i kolejnijego bracia. Podobne in_
ftrcazgo.20z

prrfistewek Reque Callanga

* Spis praw i obowizk w (przyp. tum.).

** Czyli wacicielowiencomienda (przyp. tum.).

***

Kr

lewski Trybuna Apelaryjny (przyp.tfum.).

r25

formacje spotykamy w dokumencie sdowym z 1575 roku

curacazqo Narigual z okolic Piura. W trakcie rozprawy sdowej nadn
niano, iz osob odpowiedzi aln za wy znaczanie nowych naczelnik w
inka. Prry wyborze nie bra pod uwag faktu, czy kandydat byna
szym synem zmarego lub innym jego krewnym , ale czy nadawa si
stanowisko i posiada odpowiednie zdolnoci.ew taiich miejscach
I a Punta de la Aguja, Nonura i Pisura w piura nie praktykowano zas
pierwor dztwa, dlatego te wszystkie dzieci curaci, zar wno dzi
!t, jak i chopcy, mogy po jego mierciubiega si o wadz. W
indiariskiego prawa podstawowym warunkiern objcia wadzy by

nociprzyw dcze pretendenta, co automatycznie wykluczao ka

tury modych ludzi.
W paristwie Lambayeque dzidziczenie wadzy opierao si na sy
mie pokrewieristwa. Wadzaprzechodzia na kolejnych braci widry, a
piero p niej brano pod uwag kandydatury jego ynw.205 Warto w t
miejscu prrytocry spraw dziedziczenia wadzy przez Chullumpisana i
go braci Cipromasa i Fallempisana. W manuslirypcie rytowanym
Vargasa Ugarte czytamy, e wadz po zmam Fallempisanie dzi
czyli jego bracia, jeden po drugim (chocia kady z nih mia s
a dopiero potem sukcesja przesza na drugie pokoienie. Podobna
cja zostaa opisana w dokumencie doczcyminspekcji w Guancayo
1
prowadzonej w 1573 roku, gdzie w dolinie rzekiChill n, niedaleko
siejszego miasta Limy, podobnie jak w innych curacazgo, bracia zmar
go rvadcy mieli pierwszetistwo w objciu wadzy przed jego dziemi
Natomiast u Ink wwadzaprzypadaa synowi siostrywadcy jakw
padku syna inki Roca i Mamy Micay, kt ra pocho dziaz curacago G
|arys. Funkcj curaca penitam jej brat, kt ry wysa emisaiiuszy
inki Roca z prob,eby jego syn, kt rego miaz Mam Micay, odzie<
czy po nim jego dobra i posiadoci.
Najwicej informacji pochodzi z testament w spisanychprzezn
.'
nik w grup etnicznych. Chodzi tu przede wszystkim o dokurnenty,
dostarczaj niezmiernie wanych danych doczcych indiariskich
9zaj w n izany ch z pr zekazywanie m wadzy or az i e gu kie ruj cych
borem nastpcy po zmarym wadcy. Poza informacjami co d-o dzi
czeniawadzy dokumen tezawieraj opis dawnychnvyczaj w i tr
indiariskich przetrw aych wrd lokalnyh spoecznoci.
W testamencie don Hernanda Anicama, kt ry w 1561 piastowa
nowisko curaca w Lurin, w Ica, czytamy, e chocia mia_wielu sy
syoje. paristwo przekaza bratu imieniem Alinso Guaman Aquije, k
do tej pory by wsp regentem. opr cz tytuu nowy curaca odziedzi
wiksz czd br i posiadocipo swoim bracie. Drug osob
1

126

ilnn w testamencie bya siostra zmarego, kt ra odziedziczya ziemie

l prlzosta czspadku. Autor testamentu zastrzeg sobie, aby
^wadz
pb mierci jego brata przej, wedfug starszetistwa, jego dzieci.zD7
Kolejny dokument doczy don Diega Collin, kt ryw 1598 roku spralrzd curaca w Machangara lub Machocco w dolinie Panzaleo,
terenie dzisiejszego Ekwadoru. osoba ta odziedziczya swoje stanopo ojcu i z przyczyn nam nieznanych zdecydowaa si podzieli
je curacazgo na dwie czci. Poow don Diego pozostawi sobie, naz jego bratank w" imiiast drug czofiarowa
',najwaniejszemu
Andr s Espin (nie wiadomo, dlaczego by on uwaany zanajwaiszego). Po mierci don Diega Collin jego poowa curacazgo prTypa,,synowi c rki jego siostry''. W testamencie curaca doda, iz obydwaj
Jkobiercy byli ,,bardzo zdolni".
Jcden z p niejszych dokument w, pochodzcy z L6 roku, kt ry po
kolejny ilustruje indiarisk tradycj dziedziczenia, dotyczy don Luisa
Colan. Czowiek ten w testamencie napisa, i d|atego, e nie mia
icci, swoje curacazgo przekazuje bratu don Domingo, zamiast jegownu!PrYY.t
lowi Phelipe Temoche. W p nocnych rejonach paristwa Ink w kobiety
peni funkcje curaca, noszc tu capullana, i mog}y r wnie
przckarywa wadz innym spokrewnionym kobietom'
Powracajc do problemu wymog w stawianych przyszemu kandydattlwi na wadc, trzeba zaznaczy, e w pierwszej kolejnoci eliminowani
byli najmodsi pretendenci. W p niejszym etapie grupa kandydat w
nntlajcych si na to stanowisko poddawana bya selekcji pod wzgldem
lnych norm kulturowych i lokalnych zlyczaj w. Na koniec w niekt rych spoecznociachbrano pod uwag pokrewie stwo kandydat w
i wadc. Pierwsze stwo miao rodze stwo zmatego, a nastpnie jego
dzieci. W jeszcze innych grupach etnicznych przy wyborze nastpcy kiel()wano si moliwociamidanego curaca lub jego testamentem, wedfug
ll(trego wadza moga przejna l) syna, bez wzgldu na to, cry by on
mlodszy, czy starszy,2)brata,3) syna siostry. W okresie paristwa Ink w
ntlwo wybrany curaca musia zyska aprobat wadcy Cuzco i w kadej
ehwilim g by zastpiony przezzaufan osob.
Zaoywszy, e tak waniewyglday andyjskie nvyczaje mizane
t' tlziedziczeniem wadzy wrd naczelnik w grup etnicznych, nale przypttszcza, i Inkowie na pocztku swoich rzd w r wnie musieli respeklrlwa og lnie przyjte reguy. Co kolonialne kroniki m wi o sytuacji
w Cuzco? Betanzos2o8 podaje, i spadkobierc tronu by najstarszy syn
l'oya. Gdy nie miaa ona syn w, nastpc wybierano spor d syn w inltych on inki. Kandydat taki musia ,;wykaza, e w peni nadaje si do
iprawowania rzd w w cam kr lestwie''.

127

Santill

n209

uwaa, e synowie obejmowali wadz po ojcach, alc

tron nie przypada najstarszemu znich, lcz temu, kt rego ojciec miowa
dziej i kt remu chcia przekaza kr lestwo. Za cia przekarywal mu insygnia
dzy, co oznaczao, e po mierci ojca obejmie on wadz [...], a inka zawsze
ra spor d swoich syn w najbardziej mnego lub tego, kt ry by synem si
ony pochodzcej ztego samego rodu''

Jelizdarzao si, e inka umiera wraz ze swoim nastpc'

lub inni wysoko urodzeni czonkowie dworu kr lewskiego

kolejnego nastpc drugiego brataiprzekarywali mu insygnia wadzy''

tuaa taka zaistniaa po mierciNinana Cuyuchiego' syna Huayny
Guaman Poma de Ayala podaje2lo, i spadkobierc musia by
coya ,,i nie przywiZywano wagi, czy by on najmodszym, czy naj
'w
Szym Synem, ale musia by wybrany przez So ce''.
tym miejscu
Sorica, kt re jest g wnym przekazicielem wadzy, jest szczeg lnie

krelona.

Murria 2ll jako prawowitych spadkobierc w wadzy inki wskazuje

n w coya, spor d kt rych
ten dziedziczy tron, kt ry by najbardziej przebiegy i wykazywa najwiksze
nociprv dcze i wojskowe [...], natomiast jeliten, kt ry by prawowitym

1'

Pejza andyjski z okolic Cuzco

najmniejszy syn z nieprawego oa,kt ry speniawszystkie warunki

wadcy.

Chavin de Huantar

c tronu,l'hid'h dawa si na t funkcj i nie mia braci, spadkobierc:

Podczas wybor w zbieraa si starszyzna i wsp lnie debatowaa

nominacj, kt ra zantyczaj przypadaa ,,synowi siostry'' inki.
Powysza informacja daje nam peny wgld w prawodawstwo zwi
ne z sukcesj inkaskiego tronu, kt re oparte byo na prerogawie
Siostry zmarego wadcy. Podobnie byo w pa stwie Guallacanos, k
go mieszkari cy da|i przekazaniawadzy w Curacaz4o synowi Mamy
cay,ony inki Roca. Wyszowujamatki nad innymi czonkami
moe tfumaczy p niejszy nyczajzalubin inki z wasn siostr, k
mia na celu zabezpieczenie dziedzictwa tronu wedfug pokrewieristwa
strony matki, a nie ojca.
Przeprowad zona ana|iza informacj i pochodzcych z wczesnych
k w z kronik wskazuje, iz pogldy kronikarzy na temat nyczaj w
zanych z sukcesj tronu przez syn w wadcy odnosiy si do przeoen
ich wasnej europejskiej kultury na grunt andyjski i nie miay nic
nego z lokaln tradycj.

Zgodnie zklasyczn historiografi pierwsi wadcy inkascy w;

18 si z dynastii Dolnego Cuzco, a dopiero w p niejszym okresie

wB/ego tysiclecia p.n.e.

prekolumbijskie centrum ceremoriialno-kultowe

pier-

G rnego Cuzco. Tiadycja przekazywania wadzy

llilil)lrdziej kompetentnej osoby bya najprawdtlpodobniej wynill, rrr l.rrvrrryzowania krewnych przy rozdautaniu stanowisk przez osoby
*l,l\ rr,
Wybory nowego kandydata nie zawsze doprtlwadzay do k t_
'rvc.
ltl 1lrrllt'sttiw i przewrotu w palistwie, natomiast ZawSZc tclwarzyszy im
lltlt\}1l tlraz zaatwianie interestiw prylvatnych i interes w frakcji poli||, rtlt't'lt. ctl wida w historii sukcesji wadzy centralnejwedug tradycyjlll I t lll()llologii: Sinchi Roca nie mianowa bowiem na Curaca Cuzco
ll{||l')'() 1licrworodnego Syna imieniem Manco Sapac, ale Llclque Yupanl|llll l'l). kttirego kandydatura nie w1voaasprzeciwu wrtidspoecze tlt\,l Nlttomiast kiedy spadkobierc mia zclsta Maita Capac' musia
rrtt ,,lr rt'zy wiele bratob jczych walk. Inny inka imienienr Tarco Huaman
tltlsunity od wadzy na korzyCapaca Yupanquiego. Podobna
'rr',l,rl
11 lrt,rt'1lt zaistniaa pod konicc rzd w tego ostatniego. W czasie trwajr 1r ll rr'tljen domowych w momencie pojawienia si na arenie politycznej
11rr,r lrlki QLrispe Yupanquiego panujcy wadca zosta otruty przez jedlr,l /( swoich konkubin.
llrklr l{tlca, wadca Hanan Cuzctl' w celu umocnienia pozycji swojego
tr'rlrl i ttniknicia przyszch walk cl sukcesj, na swojego nastpc miattrru'lrl jcszcze za ycla Yahuara Huacaca. Rzdy Yahuara Huacaca by
.t,rlt' zitk cane wybuchami rebelii i spiskami. Jego nastpc Pahuaca
l lrl.rl1lc w szybkim czasie zamordowano, a niedugo po nim ludzie z prorrrlrt'ji C'untisuyu zabili Samcgo ink, gdyz prowadzona przez niegcl eks;l,rrlsjlr tcrytoria|na stwarzaa dla nich zagroenie. W takich okclliczntlr r,rt'll najwazniejsi panowie inkascy spotkali si, aby wsp lnie wybra
ll()\\'('l]() wadc. Znaczcy gos w tej kwestii miaa podpowied jedncj
l kr lllict z Hanan Cuzccl, kt ra wysuna kandydatur Viracochy.2lr W wl /,ls i|lka, postpujc zgodnie z przykadem inki Roca, wyznaczy na
ll,l\lcpc Swego syna Urco' kt ry wsp lnie z nim sprawowa rzdy.
( )ptlwiadajc o pocztkach pa stwa Ink w oraz wojnach z Chankarrll' lttttsimy wspomnic o postaci Cusiego Yupanquiego, obroticy Cuzco.
|',lsttttl nieprzerwanych zwycistw w wojnach znieprzyjacielem dao mu
1'l ;rwtl do objcia wadzy w paristwie. Wstpujc na tron, przyj on imi
|',rt'hacutec Inka Yupanqui, a jego rzdy rozpocz najwiksz ekspan',1r,' tcrytorialn w historii Ink w, kt ra przyczynia si do powstania pol(,'./l)cgo pafrstwa. Po wielu latach z<lecydowa si na wyb r swojego spadL lllicrcy, powierzajc stanowisko wsp regenta synowi, Amaru YupanlItlicmu' co pozwolioby unikn problemciw zwizanych zwyborem
rl:rslpcy po jego mierci.2l3 W p niejszym okresie inka odsun syna od
rr lltdzy, widzc, iz Amaru nie spenia jego oczekiwari' Najprawdopodoblricj jego niedosz nastpca by sabym wojownikiem o zbyt agodnym
|.l''

J,'',0l*,

'1

5. Jezioro Titicaca

'1

6. Ushnu

,,tron inki"

wia skich archeologw

{.}*

\Eh*

w Achaymarca, zrekonstruowany przez polskich

i konserwatorow

|',

l;l lrrystokracja

l,{ ('

l9

usposobieniu, kt ry upodoba sobie zajcia na roli oraz projekt<

kana w nawadniajcych. W zlizku z tym nowym spadkobierc
modszy syn wadcy imieniem Tupac Yupanqui.2ra

130

doorzystania z prywatnego paacu, w kt rym by odizolowany od

slach czonk w swego panaca. Cobo podaje, i rezydencja ti naz
si Amaru Huasi i znajdowaa si przy jedn ej z dr gprowadzcej w
Pozam ksiz posiada wiele p l uprawnych, midzy innymi iha
taparaw Carmenca i Callachaca i Lurichullo.2l6
Informacja o odsuniciu od wadzy Amaru Yupanquiego jest wi
mym faszerstwem Garcilasa de la Vega. Kronika}z chcia umieci
dy inki Yupanquiego pomidzy okresem panowania Pachacuteca i
ca Yupanquiego. Manipulacja historyczna Garcilasa nie miaa-i
na celu wczenia Yupanquiego do pocztu wadc w capaccuna,-ale
kazanie,eby on ojcemTupaca Yupanquiego i jedyn osob spraw
c w tym okresie rzdy.217
pRowm przytadem wsp regencji moe by mae curacazgo Li
z okresu zaoniaMiasta Tizech Kr li w 1535 roku. W tym to okre
fi,nkcj.c'uraca penistary czowiek imieniem Thulichusco, kt ry ch
zapewni swo1emu synowi dziedzictwo, uczyni go swoj praw rk.
jego mierci, kt ra nastpia niedfugo po zamordowaniu Francica
ra, jego syn automatyczni obj wadz.218
Liczne r da potwierdzaj fakt, i wraz z objciem wadzy przez
paca Yupanquiego wprowadzono nvyczaj zalubinsiostry inki jego
stpc lub osob sprawujc z nim rzdy. Nalezy zaznaczy, i te
si uU
do IouzUnJ
rodzonej siostry,
,,siostra'' nie zawsze odnosi
sloslry' are
ale raczeJ
racej oo
do sl
si
'ullt sll !'r
ciotecznej lub kobiety wywodzcej si z tego Samego rodu.2i9 Bez
plenla
pienia wlaocy
wadcy Uuzco
probowall
Cuzco pr
bowali w ten spos b zmniejszy
zmnszy prawdop
prawdopol
bielistwo walk o wadz i gwarantowalibezpiecze o woich dzi
w
w tradycyjnym
trauyUyJIryIII prawie
dziedzictvapo
po Koaen'
kdzieli, Ktore
kt re upowaznlalo
upowazniao lich
PIawl |Jzlgzlcwa
wsp regencji. Na pierwsry rzut oka wybieranie nastpcy poprzz
wowanie z nim wsp lnych rzd w wydaje si praktyk chirakte
n dla dynastii' w kt rych wadza dzidziczona jest po mieczu. P
w dziedziczenia wadzy przez syna siostry inki gwarantowa kazi

r.wizekkr lewski, kt ry polega na maefrstwiewadcy z wasn sio_

ttrr1. Biorc pod uwag liczb potencjalnych kandydat w do objcia wadry, g wne deniazmierza w kierunku ich redukcji.
Wedfug informator w Francisca de Toldo220 Tupac Yupanqui nie dofl prinej staroci.Swiadkowie jego mierci powiadali bowiem, e nie
Uyglda on ani na modego, ani na starego czowieka. Kronikarze nie
ptltlrrj adnych informacji na temat innych os b sprawujcych z nim
trptilne rzdy, a fakt jego mierciowiany by wielk tajemnic i na jego
lelttat krzyo wiele sprzecznych informacji. Cabello de Valboa pisze, i
xtpac zmarw Cuzco w wyniku otrucia. Ten sam autor dodaje jednak, e
|egrl nastpca uda si do Cajamarki, aby pozegna zmarego wadc.
Zdirniem Murria inka zosta ranny w wyniku postrzelenia z uku. Podobnle sprzeczne informacje znajdujemy r wnie na temat sukcesji po zmarynr Tupacu Yupanquim.
Sarmiento de Gamboazz' pisze, e podczas pobytu Tirpaca Yupanqtlicgo w prywatnych posiadociachw Chinchero inka zapadna cik
ehrlrob i w obecnocizebranych tam pan w oraz caej witymianowa
6rr swojego nastpc Tito Gusiego Gualp, kt ry by synem jego siostry,
er^razm ony, Mamy ocllo. Ten sam kronikarz podaje wczeniej, iz
lnka mianowa na swojego nastpc Capaca Guariego, syna swojej drugicj ony Chuqui ocllo. Pomijajc ca tajemnic zsizan ze mierci
lnki, w kr tkim czasie do Cuzco dotara za porednictwem Chuqui ocllo
tnlutna wiadomo o mierci wadry. Jej krewni spiesznie rozpoczliprzygtltowania do przekazaniaprzez SoIice Capacowi Guariemu insygni w
wladzy mascapaycha, ignorujc czy moe pozorujc niewiedz o zmianie
de cyzji wadcy w sprawie swojego nastpcy. W tej sytuacji Guaman Acha_
chi, brat Tupaca Yupanquiego i Mamy Ocllo, zebra czonk w swojej
|rilnaca i chwyciwszy zabro , wyruszy na czele grupy do miejsca, gdzie
przebywa Tito Cusi Gualpa, aby ogosi go ink. Thm doszo do starcia
l przeciwnikami popierajcymi r nych kandydat w, w wyniku czego
zgin Capac Guari. Jak podaj inni informatorzy, zosta on pojmany
l wysany do Chinchero, skd nigdy nie wr ci.
Ciza de Le n222 nie podaje szczego w dotyczcych sukcesji tronu'
ttlc zapewnia, ze Inkowie rywalizowali midzy sob i wielu syn w Tirpaca
Yupanquiego, kt rych miaz r znymi kobietami, pr bowao przejwa3ty

rlz

kr

lewsk.

Huayna Capac, zanim zosta wybrany na wadc, nosi imi Tito Cusi
( iualpa. Istnia bowiem mvyczaj pr4'jmowania nowego imienia w trakcie
ccremonii przekazania insygni w wadzy. Zr da podaj, ze Huayna
('apac byzbyt mody jak na wadc iztego powodu potrzebowa regenlir. W wiecie andyjskim dzieci, a nawet dorastajca modzinie mogy

131

peni adnej funkcji publicznej. Prawdopodobnie Gualpaya,

many regent, po mierciTupaca Yupanquiego sam przywdzia
paycha, ale nie udao mu si utrzyma wadzy. Guaman Achachi,
nator prowincji Chinchaysuyu' kt ry wczeniej pokona Capaca G
go, zabi Gualpaya i pr zekaza wadz swoj emu,,Siostrzeticowi'' Hu
Capacowi. Po przejciu wadzy Huayna Capacwyda rozkazzabicia
ich dw ch braci, aby unikn pretensji i zbrojnych konflikt w.223
Podczas hucznej ceremonii doszo do zalubinHuayny Capaca i
siostry Cusi Rimay. Przy tej okazji wszystkie dachy w mieciep
najokazalszymi tkaninami ozdobionymi przepiknymi pi rami
pochodzcych z dungli. Modego wadc wyniesiono w lektyce z pa
jego dziadka Pachacuteca, a fiusta w ten sam spos b opuciapaac
paca Yupanquiego. Nastpnie mod par oprowadzono w osobnych
tykach po caym Cuzco.2za Prawdopodobnie fakt wyjcia z dw ch
nych paac w mia mizek zprzyna|enocinowoze c w do
panaca, gdy matka Huayny Capaca pochodzia z rodu Hatun Ayllu,
tomiast matka Cusi Rimay zCapac Ayllu.
Wedug Santa Cruz Pachacutiego Cusi Rimay umara przy
syna Ninancuyochi*, chociaz inni kronikarze podaj, e coya nie
potomstwa. W tym czasie Huayna Capac postanowiwziza g wn
inn siostr, ale wybranka nie wyrazia na to zgody i postanowia wst
do aclla huasi i zosta mamacona. Wedfug Ciezy de Le n225 Huayna
pac oenisi wic z jeszcze inn siostr imieniem Chimbo ocllo.
Wadca posiada take wiele konkubin wywodzcych si z r
region w pafrstwa, ale jedynie dzieci zrodzone ze nlizk$w z kobi
pochodzcymi z kr lewskich panaca byty brane pod uwag jako
kandydaci do objcia wadzy.
Kr lewskie rcdy panaca odgrywa znaczn rol w yciu poli
stolicy. Nie dziwi wic fakt, e kandydaci do objcia wadl doc
swoich praw' powofujc si naayllu swych matek. Thka sytuacja sp
zawizyvvaniu si pakt w i porozumiefimidzy rodami, do kt rych
a matki kandydat w na przyszego wadc. Poszczeg lne ayllu
nyway hierarchizacji syn w inki, biorc pod uwag status spoeczny
matek oraz wielkoich rodzin, co byo powszechne w kulturze
skiej, w kt rej osobnik pozbawiony licznej rodziny postrzegany by
t j
huaccha, cryli sierota. Polo de Ondegardo226 podaje, ze najlepszymi I
dydatkami na zony byy kobiety zlicznych rodzin, co czynio je ,,bog
mi''. Wynikao to z andyjskiego systemu wzajemnoci, kt ry fa
wa posiadanie duej grupy sprzymierze c w.
* Inna grafia imienia Ninan Cuyuchi (przyp. tum.).

nyczaj w towarrys?cych_sukcesji trozbada, kim by matri Hunaleaoby

ptl mierci Huayny Capaca,
obydwu coya.'s Biorc
sytuacja
wygldaa
ra i Atahualpri oiazjak
naleaoby spTlwwadcy,
jak
matki
odgrywaapanaca
uwag rol,
w kr lewskich
z
rod
si
w
wywodz
pietendent
dwojga
i' czy matki
lc miay,,prowincjonalne'' pochodzenie.

W celu lepszego zrozumienia

Konflikt Huascara i Atahualpy: matki pretendent w

Wedug wikszocikronikaruy matkHuascara bya Raura Ocllo, sior t{uayny Clpaca, przyna|eca do panaca Capac Ayllu zaoonejprzez

,aca Yupanquiego. Informacja ta jest bardzo wana dla dalszego zro-

rienia wydarzett, iakie rozegra si^-podczas rywalizacji poryidzy

lma brami. Mur a potwierdza fakt227, i matka Huascara pochodziz rodu Ttrpaca Yupanuiego,przezco jej syn postrzeganyby jako czo_

ilczk z Quito.
Saimiento de Gamboa, kt ry dziki kontaktom z dostojnikami cuzBc skimi zawszby dobrze poinformowany, opisuje, e matka Atahual_
czyli
Dy rniaa na imi T'octo Coca i pochodzia z rodu inki Yupanquiego,
matka
e
zapewniazz9,
Pachacuti
hirchacuteca. atomiast Santi Cruz
Atahualpy narywaa si To_ctollo, w przeciwiefrstwie do Cobo, kt ry optuje
at imieni-em Tocto coca.230 obydwaj kronikarze jako miejsce narodzin
Brctendenta podaj stolic Cuzco. Murria oraz Cabello de Valboaz3l ograhi.'uj si je'dynie do stwierdzenia, e matka Atahualpy junie a, gdy
lluaina Capac opuciCuzco i wyruszy w swoj ostatni podr w towtrrzystwie ksicia. Na liciecuzceriskich gubernator w tm. capaccuna,
jedynie Atakttir Betanzo rozpoczyna swoj relacj, wymieniony jest
hrralpa. Jak wspomniaam na wstpie, Juana de Betanzos czyybliski
krlntakty z krewnymi Atahualpy, gdy kronik arzbyonaty z jedn z si str
lrrki. Pominicie lmienia Huascara na liciecapaccuna jest potrvierdzeniom zwizk w czcych Atahualp z Hatun Ayl|u,panacaPachacuteca.
Diego Esquivel y Navia232 opisuje ostatni okres rzd w Huayny Capacrr. Aut-or nadmienia, ze matka Atahualpy pochodzia z p nocnych rejo-

r33

nw

paristwa, cho nieco dalej, przy okazji omawiania

Huayny Capaca, podaje cakiem odmienne informacje:
Thupa Atahuallpa, jego matk bya Tocto Ocllo Cuca Coya z rodu Hatun

Nie mamy adnych blizszych danych, ale najprawdopodobniej

wydarze przekazana przez inkask arystokracj.
Zajmijmy si teraz nieporozumieniem wynikajcym z twie
Atahualpa pochodzi z p nocnych rejon w patistwa, za czym I
obstawa Garcilaso de la Vega. Na przestrzeni wiek w g wnym
doczcym historii Ink w by Comentarios Reales**, kt re budzi
le kontrowersji. Za wiksz czpomyek, pojawiajcych si w
zdarze oraz bohaterskich czyn w ink w, win ponosi sam autor,
dopucisi w swojej kronice celowych manipulacji faktami.
Inkaski historyk po kdzieli nalea do rodu Tupaca Yupanqu
i z andyjskiego punktu widzeniaby czonkiempanaca Capac Aylhs, z
rej wywodzi si r wniez Huascar, za Spraw powinowactwa swojej
ki Raury ocllo. Garcilaso, przezwzgldnazizki rodzinne, nale
zagorzch zwolennik w Huascara. Przez dugi okres, w kt rym
byo inr-rych r de pisanych powiconych tej tematyce, utaro si
konanie, i kronika Garcilasa de la Vega ma wielk wartohis
a zauarte w niej informacje przyjmowano bezkrytycznie. Natomi
korzyautora przemawia fakt, ijego dzieo powstao w okresie,
tradycja andyjska nie bya jeszcze zdominowana przez kultur eu
sk i e potrafi on zrcznie zatai pewne wydarzenia' kt re by dla
go niewygodne. Jego nienawi do osoby i rodu Atahualpy doprowat
do umylnej zmiany fakt w historycznych.
W relacji przedstawionej przez Garcilasa de la Vega wystpuje
niezgodnoci. Autor pr buje na przykad pomniejszy zasugi
teca, przedstawiajc go jedynie jako wan osobisto Hatun Ayllu.
wersja

cilaso duzo miejsca powicaopisom zasug i zwycistww wojnach z

kami, dokonanych przez Yiracoch, autor nie wspomina jednak

o wadcy Chank w - Uscovilce, kt rego mumi odkry Polo de ol
gardo razem ze zmumifikowanym ciaem Pachacuteca. Garcilaso
Vega celowo pomyli mumie zmach ink w, kt re zobaczy w
* Czyli z rodu Pachacuteca (przyp.
tfum.).
Comentaios Reales de los Incas autorstwa Garcilasa de la Vega zosta
ooneprzez Jana Szemiriskiego na jzyk polski i wydane w 2000 r ' przez
two TRIO' we wsp pracy z CESLA UW i Ambasad Peru w Polsce pt. o I
**

134

uwagi prawdziwe (przyp. tum.).

wyruszeniem do Hiszpanii. Kronikarz pisze, i rzdy inki Yupanprzypada na okres pomidzy panowaniem Pachacuteca i TupaYupanquiego. W ten spos b udao mu si zatai istnienie wadcy
ru, kt ry jak pamitamy, penifunkcj wsp regenta za rzd w
:hacutca do czasu przejcia wadzy ptzezTupaca lupanquiego. Gartstl de la Vega, opierajc si na tradycji Starego Swiata, nie potrafi
miale przedstawi konfliktu pomidzy synami Huayny Capacaoraz
r'od w matek przyrodnich braci. By to sprawy cakowicie niezrozu_
lc dla XVll-wiecznych Europejczyk w, kt rzy nade wszystko cenili
lic przpvileje wynikajce z pierwor dztva i dziedziczenia po mieczu.
't powyszych wzgld w Garcilaso przyj podobn jak inni kronikal,tego okresuwersj m wic o podziale Tahuantinsuyu przezHuay('apaca na dwi czci_ curacazgo Quito na|ece do Atahualpy oraz
lstae regiony nalece do Huascara. Thki obraz paristwa zbliony
do sytuacji, jaka czsto wystpowaa w kr lestwach redniowiecznej
()py ozlelonycn
nie clll
chcia
w{aucy. (Jarollaso
Garcilaso Ill
pomlozJ synow
zmarego wadcy.
syn w Zmar{ego
rtlpy
dzielonych pomidzy
lrie wiedzia, jak wytfum aczy zr nicowanie zlryczaj w indiariskich,
cgo te manipulowa wydarzeniami historycznymi wedug wasnych
xlobari zgodnych z europejskimi gustami. W efekcie powstao ciekaclzieo, kt re spotkao si zuznaniem czytelnik w z P wyspu IberyjAutor przedstawi Ink w jako paczliwych i delikatnych ludzi, a nie
l dzielnych wojownik w,kt rzy dziki swojej wytrwaocii sile stwolryli ogromne patistwo.
llza Garcilasem de la Vega oraz V squezem de Espinoza innymi
Ltrlnikarzami,kt rzy twierdz, imatka Atahualpy pochodzia z Quito'
6: Pedro Pizarro,Z6rate,Guti,rrez de Santa Clara i Lopez de G mara.
Atltorzy ci zgodnie podaj, ebyaona wdow po curaca z Quito. Jedy_
nle Guaman Poma de Ayala233 |lwaa, ze pochodziazChachapoya.
Juan de Velasco w Historia de Quito wymienia posta ojca Marcosa
de Niza, kt rego dzieo dostarczyo mu g wnych informacji na temat
lcgcndarnej historii o ludzie Scyri, kt ry sprawowa rzdy w mitycznym
lnilestwie Indian Cara, Scyri i Puruhua w czasach poprzedzajcych inlrrsk konkwist. Wedfug Nizy Huayna Capac onisiz ostatniprzed'
tlrrwicielk owych wadc w i wanieztego zvizku narodzi si Atahurl1la. Na terenie dzisiejszego Ekwadoru dzieo Velasca nie zyskao wia_
godnocii podchodzono do niego sceptycznie. Tak opini podziela
nrcybiskup Gonzdlez Su rez y Jij n y Caama o. Wedfug Porrasa Barreltcchea zar wno Historia de Quito Juana de Velasco, jak i nieistniejca
kl'rlnika ojca Nizy nie przedstawiajadnej wartoci.
Zdaniem niekt rych kronikarzy ani Atahualpa, ani te Huascar nie
llyli mianowani przez Huayn Capaca jego nastpcami. Na zadawane

135

na dziedzica swojego tronu, wadca wyr

NinanaCuyuchiego. Do miejsca, w kt rym len ostatni przebywa,
no poselstwo zoone z wysokich dygnitarzy,kt rzy miliprzekaza
ciu dob.re.noyill. Niestety, wysannicy ,ataligo"martrvego. Po pc
cierrdali:i
Huayny Capaca, aby przekazadmu smutn! wiadomc
9o
Po mierci.nastp.ry.na dwor"e inii zaczto knu intrygi' kt
,lem byo przejciewadzy, a do atcji wkroczy frakcje potTty."n"rych
pc
raj9e poszczeg 1nych kandydat w ubiegaj y-ctr si
ryiu sapa inki.
wet jeliczytelnikowi.wyda si to nazbyt-nudne,
-u# w tym miej
wymieni kronikarzy'
rzy wspomnieli o nominacji Ninani cuyuci
lt
go na s-padkobierc Huayny Capaca, a byli to: Sarmiento de Gimb
Santa Cruz Pachacuti, Bernab _ Cobo, Martin de Muria i Cabello
valboa. Natomiast Diegg de Molina, Miguel Estete (obydwaj cytow
przezFerndndeza de o'iedo)23a, Garcilaso de la vega oiur V squez
Espinoza tvierdz, e Huayna Capac dokona p."" -i".cip dzi
TahuantinsuYu. Wedug pozostach kronikarry Atahualpa zbuniowa
przeciwko Huascarowi.
Diego de Molina, Miguel Estete iLopez de G mara (ten ostatni
gdy nie stan na.peruwia
.skiej ziemi, ale otrzymywa informacje
pierwszych konkwistador w) tr4'mali si wersji, *"'dfug kt rej Hu
C.up-u: dokona podziau pa stwa Ink w,-or azwierzyli''i i.t.'i".'i" k
niczki z Quito, kt ra bya rzekom matk Atahualpy' Pogld ten w
znieznajornoci wiataandyjskiego ora faktu, i opisrijc wyda
historyczne, kronikarze kierorvah ikryteriami otowiz"jcy'ir w
riografii szesnastowi ecznej Hiszpanii. Biatob jcza wojni mogia by
Europejczyka zrozumiaa jedynie jako pr ba
pb*"i
przez Atahualp i lokaln arystokracj,kt rzy 'u.uhu
negowali 'tui.'
pierwor dzt
Huascara. Z europejskiego punktu widzenia Atihualpa, jako
nie mia praw do ubiegania si o wadz.
Kronikarzom udao si w ten spos b wyjanieuropejskiemu c
nikowi motywywalki toczonej pomidzy ini<iskimi uraimi. Huascara
strzegano przede wszystkim jako syna pierworodnego, kt
ry mia
kie prawa przej tron po mierci Huayny Capaca. kolei w uun
czym usposobieniu Alahualpy upatrywano ch uzurpowania
pierwsze stw a do dziedziczn1anieistniej cego krolestwu Q,'ito. w
sekwencji doprowadzio to do sytuacji, wtitoiej Hiszpanie irworzyli
sn, nieprawdziw wersj wydarze ,opart na mylnych koncepcjah.
natomiast przeanalizujemy te informacje z andykiego punklu wi
nia, wy darzenia nabior zupenie innego znaczeiia.
w paristrvie Ink w skomplikowanrsystem dziedziczenia unie
wia przechodzenie wadzy z ojca na-syna. Aby temu zaradzi, z
pytanie, J<ogo wybiera

t36

]ltlstlwa myczaj wsp regencji, kt ry pozwala na nominacj nastpcy

lav'cze za cia wadcy. Innym sposobem bylo maeflstwo inki z wasn
lltlstr, kt re legitymizowao przekazaniewadzy w rce syna. Powysze
ptzcciwdziaania nie byy jednak wystarczajce, aby unikn wojen, posczck i intryg' Po mierciHuayny Capaca konflikty powanie si za$l rzy' na co mia wpw olbrzymi obszar terytorialny paristwa otaz czlttt nieobecno wanych dostojnik w w stolicy. Okolicznocite w rezullecic doprowadzi do przerodzenia si lokalnych sprzeczek w konflikty
o wymiarze paristwowym, kt re wywoa daleko idce reperkusje.
Po zebraniu wszystkich danych pochodzcych z kronik kolonialnych
rystlj si nam dwie odmienne wersje wydarzefr z-izanychzwalkami
prlrnidry Huascarem i Atahualp. W obliczu zbioru fas4vychi prawtlziwych informacji wydanie opinii dotyczcej rzeczylvistej wersji staje
ll niemozliwe. Aby m c dokona pr by interpretacji danych, konieczne
jcst uwane i pene krytycyzmu przeanalizowanie rozwoju wydarze , jalie nastpi tu po mierciHuayny Capaca. W m celu spr bujmy przel]cJzi wszelkie informacje zawarte na ten temat w kronikach hiszpafl_
lkich, biorc pod uwag andyjski punkt widzenia i fakt, i teksty te Zosta_
ly napisane przez Europejczyk w. obie kultury o cakiem odmiennych
lrrrdycjach trzeba rozpatryva w zupenie innych kategoriach. Podobnie
nllsurdem i bdem byoby interpretowanie historii europejskiej wedfug
nndyjskich zasad i praw.

Walka o mascapaycha
Powr my je szcze r aZ do wtku wy darze z pocztku ostatniej podr zy
lluayny Capaca na p noc kraju. Podczas gdy inka dokonywa inspekcji
zicm w rejonie Charcas, dotara do niego wiadomoo wybuchu powstattia wp nocnych curacazgo' Wadca nachmiast powr ci do Cuzco,
zwoa rad wojennizebra olbrzymi armi, z kt rwyruszy do Quito.
W orszaku wrd monych znajdowali si jego dwaj synowie: Ninan Cuyuchi i Atahualpa. Natomiast w stolicy pozostali w funkcji gubernator w
llilaquita, Auqui Topa, Topa Cusi Huapa Tany Huascarem i Tito Atauchi, kt rzy odpowiedzialni byli za interesy Tahuantinsuyu.235 Inka przellywa na p nocy kraju ponad dziesi lat, dokonujc nowych podboj w
lcrytorialnych. W okresie, kiedy nie wojowa, odpoczywa w Tirmipam1lic, w miejscu, w kt rym si urodzi i kt re lubi.
W przededniu mirci Huayny Capaca, kt ra bya kluczowym momn_
tcm dalszego rozwoju historii Thhuantinsuyu' w pa stwie panowa pok j
i, jak podaje Cieza236, nie byo nikogo, kto omielibysi zbuntowa lub I37

rozpta wojn. Je<tnak spoktlj

tcn by tylko zudzeniem Dor,
lYm z ciszpoprzedzi ( a n-'-vYJvvlv
ad-ejci e vulL!.
bu r zy..stabi lizacja utrzvmvw
jedynie
'J..1utllzac|a ut.'y'
edvn ie dziki
r'zj e'ki r.
iemu.
i.J
-,,,]J1l1
pozos tawao w si nych r kach
i'sk
i' i ul.o*!i. il;;ii1^p:::Yo
zaszkodzi wio'y centl
Pomiercistarego*"dcy;;il'f
Po""

il

il

miercitqrean ,,,;:^::.::1y.mogce

;;'.';;:"';:,:;?;fl

"''!"Jx

'ff#'
""'3}j|". PolitYcne,'u 'u; ogu.n wewntrzn" Lon
itty.
rY'''ryj z.TLmipampy,- iby oo*i"a'i
.n'i'"i*or'

Pectn i H,'^_^^.'^,'^:

ffi.i#,::Hfi :.,7
l:*.,1T"::11.11:Ii,.wQyie;,"J;i',fi
re&iesi'ffi ;dffi ll.!'#',l'i,'ffiJf#.
l"1-:::.:tyi9dry,kt
stna tych
terenach

]-T:"'l]"

chor

ou*iniano

H;.'"l"i*'"ii'

ilx'Ji|"#*1."'i:i'nii;l.d:'i,Tl::H:":i"T::;::;

j,|,o^PJ_9:-p^.:yld:iy do
wrd l u dn
oc i andviski ei
.ogrom n e g o !p u.il,
d noci
kt.i il
"' ".,,
r;; ;yil'#';"ffi;Tii::"''

wiy.
*,,n'u.."?H,*:l'"""d*''^:.:1*"1tiT!#wiadomoci.Wstolicy
si miertelnepi'yp;Jli

'*hffi;;

:'Hi:,i;;:?i?

;'
odpowiedzialnychzaadT''ni:;;;."ffi
:!ix"#::''#:.1?:::'#::-:hmianowany"p';;;.{;i;"';
;#"-'ff : jiT#;i:::?j
c ho r b zaczto'''uro'o
;kil;}-;+Y""^]'i1TJ1'1,
I ||
!\,*:|r.",.
ofiary i odprawia
rnoJy-. ""1uto'
eoidemia Frr.,-o -^:::!19:i

;f i3;*1;:i*'";
;B:1""TJ3,Tf{:i5:*:::ln:s.';;ffi
Cuyuchiego.
oiiu wl
cy wymasa"
wym ag aa
acj i,
;#ffi;i;; r;;: ;
bi.'
"k."',r".T:1n:::::{inana
to de Gamboa237
1Y-::;''
^
iodaje
drugwymienion
a k c eo t

,.i
wrotty -yp"oy

":j;"?j_Ti]'-:t
?!"2y'*"wanykapanp::ffi
dokona

dla

obu kandvAa
lfi""g.ty*nie
8j::l#i,:ffi il'ff i||f ;

on wyboru

";"-i',]ri?Jil:'"

prze..z inkoiob by

'*J;.go

na.tp.y,'ale H'uuyna

ffi trii,?::ij"i'T*:i:T:i:Ti,;
l*l#*:1fl"l*".T*!::ffi
eg o o o' iu tn
*?'
.fi
;,,"
i:T' :: lj:
.9;
n iry dowiedziel i si
"1
,'.::1"9;
i;'t'ii*''' ;"T,l#il
".oar cho roby. tlu'uulil:
pa
Cuyu ch

[,T:::*':P"l:''":-Y"'y'i, o u' iG i u o u q ue Nin an a Cuvuch

ffi ?-'i.fi;T,l".trff
;;::iffi1H,:JJ'"'1::l:fi#:li
negoi"*,:;d;;i;;;;-ilH1'ili'tf':Hl'"*o'zgodniezzasad
.,#.|.|.'T':.i:: :".!:

rv. H1ayny Cap"aca z

Quito do Cuzco

:[:*Ik'|#,
chamipowsta irebelii.?iig.
;;;";i#;"::#:li:?HHr'
do stolicy udawano.
nada.l zyi^e. l'rrlrrv
nimo',5
LU rrrdl^a rruasc
imienie- Raura
Po,,.^ ocllo popiesznie
lmleniem
'uitu' uu.",
;;"i;'.j
^^;,1r_Yju!ca

ni**1if,ffijvl:+i'ia'#s:nT*ff

138

gouchycha;;"d';bip"J;lffi

"'"j;fJ",iliJ3iffi..il1'i"I

rric przygotowa go do wybor w. Prawdopodobnie bya to ta coya|

- jak podaj kronikarze - aktywnie wspieraa nominacj Huascl.

ntl wadc, przekonujc panaca i mone rody, aby popary jego kan'
Jrrtur na sapa ink.
( )s<lb, kt rej Huayna Capac powierzy wypenienie jego ostatniej woli
ry gotowanie uroczystoc i zapr zy sienia nowe go inki, by Dugouchy
cniem Cusi Topa Yupanqui, nalecy do panaca Pachacuteca, krew'
lrratki Atahualpy."'Podczas gdy Cusi Topa Yupanqui kierowa si do
:(), towarzyszc mumii zmarego wadcy, w Quito pozostaa grupa
okracji, w tym Atahualpa, kt ry nie uczestniczy w ceremoniach
zajcych podr z mumii do Cuzco.
tl przybyciu orszaku pogrzebowego do stolicy Huascar ukara dostoj(lw, odpowiedzialnych zapodr mumii wadry, za niedoprowadzeAtahualpy. Zosta|i oni oskareni o wsp ptac z tym ostatnim oraz
lgotowyvanie zamachu stanu. Zaskoczeni dostojnicy zapewniali
rwojej niewinnoci, ale nieufny Huascar skaza ich na tortury. Nie uzyilrrl jednak adnych informacji, przez co kaza ich straci, wierzc, e
;ltlztlstawieni przy ^ycitl bd jego nieprzejednanymi wrogami.
' Wedug Cabello de Valboa239 pewna grupa pan w z okolic Cuzco udaa
ll do Urcos Colla z zamiarem porwania coya Raury ocllo. Wrd nich
byl Chuquis Guaman' kt ry nam wi paru ludzi na dokonanie zamachu
lirrnu, zabicie Huascara i wyboru na wadc Cusiego Atauchiego. Jednttke strach przed niepowodzeniem przedsiwzicia doprowadzi do
lcgo, iz Chuquis Guaman uda si do Cuzco, odszuka Tito Atauchiego
l;trzekaza mu informacj o planach stracenia Huascara i jego matki.
't'ittl Atauchi, kt ry by wierny Huascarowi, aresztowa Chuquisa Gua_
ntana, Cusiego Atauchiego oraz pozostach spiskowc w i skaza ich na
lrnier. Wedfug tego samego2ao Huascar nie czeka naprzybycie orszaku
l mumi Huayny Capacai ukaranie moznych zapozostawienie Atahualpy na p nocy kraju - wyszed przybyszom na spotkanie w Limatambo.
)kolicznocite, a w szczeg lnoci fakt zamordowania dostojnik w od1lrlwiedzialnych za dostarczenie ciaa Huayny Capaca do Cuzco, oburzyly niekt rych czonk w orszaku pogrzebowego i wikszoz nich postalttlwia wr ci do Quito. Wypadki te mikszy niezadowolenie panaca
1lrzeciwnych Huascarowi, aprzede wslstkim mieszka c w Hanan Cuzetl, wrd kt rych byy rodziny pokrzywdzonych dostojnik w. Wedug
wszelkiego prawdopodobieristwa Huascar oczekiwa na otrzymani e z rk
rlirjwyszego kapana So ca insygni w wadzy jeszcze przed wejciem
w konflikt z monymi transportujcymi ciao jego ojca do Cuzco. Inka
lla si bowiem, ze jego nominacja nie zostanie zaakceptowanaprzez orrr

szak aobny.

139

W okresie zamieszek w Cuzco Atahualpa wyruszy do Tumi

zrozkazem budowy nowych paac w dla Hauscara, co spotkao si z
m niezadowoleniem tamtej szego curac a imieniem Ullco Colla'
da upust swojemu oburzeniu, Ullco Colla postanowi potajemnie
sa do Huascara swoich posatic w, aby poinformowali go o
budowie i zasy gnalizow a|i zar azem moliwoprzygotowywania
Atahualp powstania.2al Wiadomoci te sprawiy, i Huascar wpad w
ki gniew, obwiniajc matk i siostr, e pozwoli pozosta Ata
i najlepszym generaom Huayny Capacaw Quito' Zdawa sobie
spraw' i jego brat cieszy si duym szacunkiem wrd onierzy.zaz
hualpa, chcc odzyska ptzychylno Huascara, a moe postpi
z ustalonyminyczajami, posa do Cuzco drogie prezen. Huascar
gniewa si jeszcze bardziej i rozkaza zabi posafrc w, a z ich sk r
kona bbny. Z Cuzco wyrusryli do Quito emisariusze Huascara, wi
w prezencie dla Atahualpy ubrania, biuteri i kobiece ozdoby. opi

140

powyej epizody byy bezporedni przyczyn rozamu pomidzy t

mi. Atahualpa mia zakaz powrotu do Cuzco pod grob mierci.2a3
Zdaniem Cobo generaowie Huayny Capaca stacjonujcy na
kraju podburzali Atahualp do buntu przeciwko bratu, majc
Ze to on zostanie wadc paristwa. ZakJadali bowiem, ze jeli
do Cuzco i suzyli Huascarowi, ich sytuacja byaby duo gorsza ni
Atahualpie, z kt rym od wielu latczyyich bliskie z-izki.
Gdy Atahualpa zaj by innymi sprawami, lud Ca ari zbuntowa
i doprowadzi do uwizienia ksicia.2aa Poszczeg lni kronikarze pod
r ne wersje tamch wydarzeri. Wedug Pedra Pizana Huascar
do Tumipampy oddzia wojska, kt ry podczas potyczki na g wnym
ciepojma Atahualp i uwizi go w tampu. Noc, gdy wszyscy
wali odniesione zwycistwo' Atahualpa zrobi otw r w cianieza
c miedzianego prta wykonanego przez jednz dobrze urodzonych
biet i udao mu si niepostrzeenieuciec.2a5 P niejAtahualpa opowia
e jego ojciec Sorice przemieni go w wa amaru i pod t postaci
lizgnsi z wizienia przez ma dziurk; wyjanienie magiczne
sprytnym chwytem propagandowym. Pedro Pizarro podaje, w tra
pojmania inka naderwa sobie ucho i aby to ukry, nosi na gowie ch
wizan ponizej podbr dka. Natomiast Cabello de Valboa2a6 zaprze
uwizieniu Atahualpy, argumentujc, e jeliwpadby on w rce niep
jaciela, to niechybnie by zgin. Autor zapewnia, ze bunt wznieci
Ca ari, do kt rego Atahualpa zywi gboki al. oswobodzony
pa przyby do Quito, gdzie w szybkim czasie zgromadzil potn
zkt rwyruszy do Tumipampy.Po zwyciskiej bitrvie inka srogo u
miejscow ludnoi cakowicie zniszczy rodzinne miasto Huayny

kt re zaoTupacYupanqui. Warto przy tll okazji zaznaczy, e we

ii]r".ny. okresie przygot wari do powstinia Atahualpa nie mia peneiri nupa'cia na p nocikraju. Dopiero bdy popenione.przez'Huasca_
ii i'rJ,,.'v"i si do opowiedzen1a si za Atahualp lokalnych curaca
rz cuzce skichPanaca.
ce,

!vyi, odniesi"niu zwycistwa w Tumipamp i e Atahu alpa wyruszy.na.

si jego
bv.ce, niszczc nu *"jdrodze wszystko, co przeciwsta1iao
w Z wy_
ii,,,l'y. Dotarido Tumb-es, by podporzdkowa sobie rebeliant
wyrumorsk
wypraw
Na
Huascara'
stion
lnv Pun , kt rzy trzyma|i
pomiecicae wojmogy
kt
re
z
drzewabalsa'
trahv
i|inrii^tidua
ata'
iiii l"n"apy. Wadca lvyspy by jednak przygotowany P_9dp?'rcie
tratw
l'i'' wvpo'u'yon swoictr i,'d'i * brori, -p_rzygotowa flotyll
*cigzl'
i'*y'u*.orr"na spotkanienajedq. w uitwie morskiej
dowa si
zfcv.
Atahua|pa.
*
nog
ra''ny
powanie
a
zPun6,
|l
do
powr
ci
Quito'Wykoilr, p['.ot na kontynent.41Inka*rar.zarmi
z ziel'ylto to curaca Pun , kt ry napad na Tumbes, zr wnujc miasto
w
ten
przyby
Pizarro,kiedy
i'ii. i"r.i- stanie zasta miasto Francisco
spowyspie
Na
trzeciej
P!drQ1y..
iigi"" wybrzeaPeru podcza1sw9iej
do armii Atahualiiii"r..i' szeciusetjei,c6w zTumbe,kt rzy ia|eelina
morzu' Za rz'
stoczonych
walk
op-rsy
si
|y.'o' tnt"'"sujce "auj
morsk"
Capacabitwy
orarHYuyl'
ll* tupa"u vilpanquiego
Y:''"ry:i;
z p nocy obtltuJceJ
nc by przez tuonoeYunga, pochodzc g ynle
Informacja ta, w zestawiew ,r,i*u*ykorzyswane oprodukcji tratw.
o istnieniu wielowiadczy
z
Chincha,
w
kupc
dotycymi
irii,, aany''ii
wickowej tradycji zeglugi morskiej.'*"w momencie goy i.tat'ualpa zajty by prrygotowanjami do powstania'
na pomoc Ze
llttatscar umacnii wojerzdy w stolicy, liczc pocztkowo
skich dotojnikw i prz1nv dc w Tahuantinsuyr. Jednake
o wasny p.otiz wrd arystokracji ani..n-i9 Prolo1a zyska
ir"
'iui"gu
sfu zyli Huaynie Capacowi'
n v'v iani-iszacunku gnera w, kt rzy wi e rn e
powodoway e
bezmylno
i
ir,ii'j/li*"sZ' gwahofrno,okrucieriNo

i.ilo"

;i;.;';

wystart,iu.u' * prieciwiefrstwie do swoich poprzednik w nie powica

ju
wspowczeniej
Jak
ayl/.
lewsfuch
kr
gi przedstawicielom
;,;;,
spotkari
yydawaorganizowania
wymagaa
nuuln, traoycia andyjska
.i
'u
wadcy1owarzy szy1i najw uniejsi czontr ir wielkich uczi, podczas kt rych
i

;;''

Uroczyitoci te odbyway- si na. g wnym placu

wzaj emnoci pomiiii i"i'ti*. r.r' zaanim byo umacn ianie zizkw
.iry'*i"J. i jego krewny-i. Huu'.u' I |"go typu spotkaniach nie bra
gwardii
rrtiziau. Koleinym stawianym zarzutem byo usunicie z dworskiej
o19b
i
chron
*riJ"ny"r' iytt , ut r" od dawien dawna towarzyszyy
Chu'
przez
powstania
po
okiesie intryg i pr b zorganizowania
,,ip" ir .
i

xr'r*ii

pi"rio i'iyllu.

r41.

quiego Guamana i jego brata Cusiego Atauchiego Huascar przesta

stoecznej arystokracji i postanowi otoczysi ludmi z prowincji, pr
wszystkim Indianami Ca ari i Chachapoya, co jednoznacznie odr
zostao.jako cios wymierzony w cuzceriskich Dfugouchych. W pa
narastay
\9$itty na skutek publicznych wystpieri Huacara, kt_ ry
sza, e-odbierue panaca prywatne posiadociziemskie i gospod'a
rolne. Innym szokujcym pomysem bya zapowied pocho:war'ia n
wadc w. Zgodnie z cuzctiskim i myczajami mumie zmach ink w
toYan9 jakywe, zapewniajc im towar4istwo kobiet i sfuzby. Do m
nalea'.najlepsze tereny uprawne w okolicach Clzco, przez co zI
posiadali wiksze ni ywi bogactwa i prrywileje. Wok _zmarych
c w zbieraa si liczna wita,kt ra utrrymywaaikosztem panaca i
bywaa w.stolicy w trakcie wsp lnych wit, libacji i biesiad. Gioby
ra obudz dawne pretensje i poczucie lku wrd czonk w panaca,
n-e-go grona suby i poplecznik w. Stosunki z krewnymi-si po1
i Huascar postanowi opucirody zgrupy Hanan, do kt rej na\izui
nie jego brat Atahualpa, i przejdo grupyHurin.2sl Zachowanie Huz
9wjad9' e pomidzy nim a cuzcerisk arystokracj, kt ra do tej
bya g wnym zwolennikiem jego kandydaiury, dozodo ekstremi
r nicy zdait Wsparcie ze strony elity byo gwarancj nienaruszalnoci
dzy,bez kt rej pozycjaksicia bya stracona.
Atahualpy, w por wnaniu z Huascarem, przedstawiaa
-Sytuacja
cakiem i1a9zey Jego ponaddziesicioletni pobyt poza granicami Cu
ptzyczyni si do zerwania kontakt w ze stolic i tym simym nieu
niczenia w dworskich intrygach. odlego,jaka diefia uito od
c9' Pozwolia mu nie bra bezporedniego udziafu w konfliktach pom
dzy rodami. Atahualpa liczy na wsparcie ze strony kapitan w oiaz
nierzy swojego ojca i w efekcie zyska poparcie ziarmii. Cjeza
Le n wielokrotnie potwierdza tak we.25'

Wctlug indiariskiej tradycji oddzia wojska zaYlsz zabiera ze sob

nnhuaca. Podczas tej wyprawy armii Huascara towarzyszya zota
llgura Sorica, kt ra miaia pr}ekoha Atahualp do zoeniabroni'253
Pizr:bywajcyw Quito Atahualpa zstoalud i mianowa swymi generaa_
iltiC]halcochim, Quiquiza, Ruminauiego i Ucumariego. Nastpnie posn zaufanych wojownik w, aby poznali intencje Atoca.
Do pierwszej walki doszo na r wninie Chillopampa, kiedy to armia
Htrascara pokonaa wojska Atahualpy. Generaowie Atahualpy szybko
Jetlnak odzyskali utracone si. Zebrali rozbite oddzia, a z Quito prry_
byly nowe posiki. Zdaniem Cabello de Valboa pierwsze starcie nastpi_
hi nad rzek w Mullihambato, a podczas drugiej poczki zwycistwo
orlnieli dow dcy Atahualpy. Natomiast Cieza de Le nsa uwaa, i pohidzy brami doszo tylko do jednego starcia zbrojnego. W czasie walki mier poni s Ullco Colla ) curaca Tumipampy. Atoc dosta si do
nicwoli i pad ofiar okrucieristwa Challcochimy, kt ry wykona pono
r jcgo czaszki puchar wyoony zotem sucymu do picia chicha. Niehtt1rzy kronikarze podaj, i wydubano mu oczy i pozostawiono na pustlowiu (Santa Cruz Pachacuti). Jak zapewnia Sarmiento de Gamboa, ze
rk(lr zdartych z cia Atoca i Hango wykonano bbny. Cieza de Le n do_
_
rlrrje, i przechadzajc si po okolicy, gdzie odbya si bitrva, widzia mn
po
kronikarzaAtahualpa
samego
tego
rtwo ludzkich szkielet w. Wedfug
tldniesionym zwycistwie uda si do Tumipampy, gdzie przyj insygnia
wadzy i tytu sapa inki.
Wieo zwycistwie Atahualpy takprzerazia Huascara, e zacz si
panicznie ba wyniku tej wojny. Jego zaufani doradzali mu utworzenie
ttrmii, w kt rej skad wchodziaby' ludnoColla, Cana, Canchi i Charca,
jcdnoczenie sugerujc, by inka przeprowadzi zacig do wojska w droze do Chinchaysuyu. We wszystkich sanktuariach modlono si do hua'a, skadano ofiary b stwom i zasigano porad u wyroczni.
Wojska Atahualpy powoli posuway si na pofudnie. Z Huamachuco
illka wysa dw ch wysoko urodzonych emisariuszy, aby zasignli rady
w sprawie jego przyszch los w u sawnej huaca Catequil. Wyrocznia
rlie daa pomylnej wr by. Oburzony Atahualpa uda si do miejsca,
gdzie zndowaa si huaca. Na spotkanie wyszed mu kapan, kt ry mia
powyej stu lat i ubrany by w dfug po kostki tunik ozdobion morskiini muszlami. Atahualpa,widzc osob, kt raprzepowiedziaa mu zy
ltls, rozbi kapanowi czaszk zot\?|abard. Nastpnie rozkaza zr wna z ziemii podpali wityni*.255

przebywajcw
.kt }Iqascar,
r nastpnie wysa

* Zdanim Juana d Betanzos Atahualpa najpierw rozbi gow figury

(latequil, a dopiero po tym zabi kapana (przyp. tum.).

H'

142

Cuzco, wyda tozkazutworzenia silnej arr

do TLmipampy. Na jej czele sta genera At

stwa

I43

owi Atahualpy. Niestety, utrzymujca si pomidzy generaami

:onych braci rywalizacja bya tak silna, i pomimo grocego nieiecze stwa Guanca Auqui odm _wi pomocy niedawno przybyemu

Atahualpa nigdy osobicie ni uczestniczy w walkach' cho

przebiegowi bitwy. Inka nie kontynuowaposcigu ra
rs|ada1i
Auquim
w kierunku Cuzco. Pozosta w Cajamarc",
d ;;*i"
wodzenia m g uciec na p9no_c Tahuantinsuyu. zdaniemCi"ry"
't
nie uda sie do stolicy, gdy dosz do niego wieci
niu
dzia w Piarra.
"po:u*-i
'i
Poraki Guanki Auquiego nie miay ko ca' chociazakadym
dowodzi on nowo utworzon-armi, wspieran cigle
ii,;.
przybyymi z r nych region w noow'. ze iszy":tt<ich
";*
kioniarzy
wicej informacji dotyczcych
doczcychwalk
walk pomi dzy
gneraami obvdwu
dnl s;neraami
ohvrlwl l
ry'cej
dostarcza nam Cabello de.Valboa. Wymienia on midzy innymi (
9::l! Arr_qui
omigd
|tuancabamba.i Huambo, Pumpu "iur-iiu1u,
Guanca
spotka si z oddziaami skadajrymi'.i;hu-nk
*,
Aymara i Y1uy9. Tamtedocignago kompiniawojm a"iz"iu,
nych cuzce czyk w dowodzonychpriezMayta yupanquie go,Utdry
kazu Huascara damu o.1tr.r9prymend. urazoiy ci"'8" 'q.i
,
c'a,e spr buj9 swoich siw bitwib z Atairualp, u i'utip"i"
dni na libacjach atkoholowych w dolinie fauja, *
'i
_-i:,;.,
J ) a-'pi
r^_'
towywa si do kolejnej bitwy.
Guanca Au9u1 chcc zjedna sobie b stwo Pachacamac, vysa
gate ptezen do huaca z-wybrzea, proszc zarazemo pomoc
w bil
Wyrocznia Yunga odparta, e
ggzwycistwo,
p""iia"
n,
1zeki
doda, e.wygra w bitrvie pod Vilcas.758
"
Mimoprz ;Ji;a;;
;;."
generaowie zostali pokonani, a wiksza czaimii'wy.oruu
rii *
Angoyacu, gdzie.stacjonowa Mayia Yupanqui. w tv.
9::,
9o
praktycznie- pozbawiony ludzi Guanca Auqui prazi
oo vitcas." Sa
miento de Gamboa259 powiada,
pri"suaiyna
strr
'eMaytaYupanqui
n Atahualpy, gdyby nie przeszkodzilimu
w tym generaowie Hu'
p:Zyyyy
posiki pod dow
?: A1g"{"c\
'nowe
cuzce
czyka, kt rych celem
byo uniemoliwienie"r'""*_n"g."
ptzejcia pZzez

-i"j$;;!

144

ziaowi, odsyajc go do Vilcas.260 Po stracie Vilcashuaman wojska

scara zacz si wycofywa, najpierw do Andahuayllas, a nastpnie
l ('urahuasi. Huascar skadabogate ofiary huaca, proszc b stwa o potlc. Wyrocznie nie przepowiada mu jednak pomylnego losu, co przyio si do pogorszenia samopoczucia inki, kt ry i tak znatury by
zo bojaliwy i mao waleczny.
Nadcigajce wojska Atahualpy uwiadomi Huascarowi, e nad|tcd moment, w kt rym musi stan na cze|e swoich wojsk, tak jak to
3rynili poprzedni wadcy. Wysani szpiedzy donielim:u, e wojska Atahurrlpy przybye do Curahuasi zboczy z $ wnej drogi prowadzcej do
Ctlzco przezLimatambo oraz przez most na rzece Apurimac (by moe
prl tldkryciu, i jest on pilnie strzezony) i skrci na poudniory zaohtid, w kierunku Cotabamby. Huascar podzieli wojska na trzy oddziay. |'ierwszy z nich skadasi z ludzi pochodzcych z Cuntisuyu, Charcns, Collasuyu i dzisiejszego Chile. Na jego czele stan Uampa Yupan-

qui,

kt ry wyruszy g rsk drog do Cotabamby. Drugi oddzia

tltlwodzony by przez Guanca Auquiego, Agua Pantiego i Paca Yupanqtlicgo, a jego zadaniem byo otoczenie skrzyda nieprzyjaciela. Na cze-

le trzeciego oddziau stan sam Huascar.261 Santa Cruz Pachacuti262

prilaje, e w walce tej brali udzia dostojnicy z Hurin Clzco, na kt rych
r1lirda obowizek czuwania nad bezpieczetistwem inki' Podobna odpowicdzialnospadaa na ludnoChachapoya i Caniari. Interesujce, e
czklnkowie Hurin Cuzco obdarzeni byli najwikszym zaufaniem wadry.
wiadczy to o tym, ze Huascar nie ufa czonkom"Hanan Cuzco,kt rry
hyli wwikszoci zwolennikami Atahualpy, gdy ten ostatni wywodzi

ni z

rodu Hatun Ayllu.

Czy nie jest to ewidentny dow d na bezpore dniudziapanaca w wojllic pomidzy brami? W walce o najwyszwadz rywalizoway midzy
xlb wycznie dynastie cuzce skie, a nie, jak mogoby si wydawa, dyttitstie z p nocy i poudnia kraju. W badaniu historii pa stwa Ink w zawsze oceniano j wedug kryteri w europejskich, nie biorc pod uwag
rldmiennego sposobu mylenialudzi And w.
Nadszed moment decydujcej walki pomidzy wrogimi sobie gruparlli' Wojska Huascara porozumiewa si midzy sob, rozpalajc ogniska i grajc na trbach. mczasem szpiedzy donieli, e oddzia dowotlzony przez Cha|lcochim przektacza ww z, zmieruajc w kierunku

lluanacopampy. Wtedy to Huascar rozkaza oddziaowi dowodzonemu

przezUampa Yupanquiego, aby wyszed wrogowi naprzeciw i rozpocz r45

bitw. W wyniku tej walki zgin kapitan wojsk Atahualpy imien

may Rima. Zdarzenie to ucieszyo Huascara, kt ry osobicie
do walki. Wrd genera w odznaczali si jego dwaj bracia: Tito
i Topa Atao.2 3 Chocia bitwa trwaa ca dzie , adnaz grup nie
przewagi. Po zmierzchu oddziay Challcochimy i Quizquiza wyc
na wzniesienie pooone nieopodal Huanacopampy,

wysok traw.

kt

re pokryte

Huascar, wykorzystujc sytuacj, rozkaza podpali such traw.

ny wiatr rozprzestrzeni ogieri, w wyniku poogi wiksza cz

Atahualpy nie miaa moliwociucieczki i spona zywcem. N

generaom udao si uciec i znaleschronienie po drugiej stronie
Cotabamba. Huascar, kt ry nie by dobrymwojownikiem, nie
z zamieszania wywoanego wrd wrogich mu wojsk i nie podzy za
przeciwnikiem, witujc zwycistwo. Challcoch ima, w idzc, e
zaprzesta pocigu,zebra swoich onierzy, agitujc ich do walki.
ni do obozu Huascara zwiadowcy przynieli wiecio przyjtej przez
strategii. Inka tak chcia poprowadzi wojska, aby oddziay Atah
zosta okrone z r nych stron.2 a
Nastpnego dnia Huascar poleci Topie Atao przekroczyz
wut z, aby przyjrze si przygotowaniom przeciwnika. Chal
zalvajednak zbliajcy si oddzia Topy Atao i jako dor
w wojnach Huayny Capaca genera podzieli wojsko na dwa
tak by zaatakowa wroga z obu stron wwozu. Plan Challcochimy
powi d. Genera wzi do niewoli Top Atao, a jego oddzia zosta

w pieri.

146

mczasem Huascar' nie wiedzc nic o losie oddziau Topy Atao,

zostawi swoje wojsko w Huanacopampa i wyruszy ladem brata, nie
kajc dfuej na wieci. Challcochima, widzc lekkomylno
wysa wiadomo do Quizquiza, aby przyby ze swoim oddziaem i
atakowa wadc od tyfu, kiedy ten wkroczy do wwozu. Huascar nic
czy jtt na spotkanie wojsk Topy Atao,przeczuwajc,ewpad one w
sadzk wroga. Chcia zawr ci, gdy zaatakowali go onierze Qui
Inka, przeczuwaj c klsk9, Pr bowa ucieka. Challcochim a zgodnie z
dyjskim mvyczajem ruszy za nim w pocig, gdy wedfug dawnej
walka koficzya si, gdy dow dca dostawa si do niewoli. Dlatego
kiedy genera Atahualpy spostrzeg lektyk Huascara, zaraz j zaa
wa, zrzuci ink na ziemi i wzi go do niewoli. Nastpnie, uzyw
genialnego fortelu, sam zasiad w lektyce wadcy, skrywajc si pod
rasolem, i rozkaza swoim onierzom wyruszy w kierunku
Hu anacopampy, do miej sca, gdzie stacj onowa tr zeci oddziawoj sk
cara.Tymczasem powiadomi Quizquiza, aby ten wyruszy ze

Atahualpy.Zb|i,ywszy si do czekajrych narozkazy onierzy

ra, Challcochima uwolni jednego winia, aby powiadomi wsryst-

o klsce ich dow dcy. Wiadomo ta wywoaa og lne zamieszanie

pozostaych onierzy Huascara. Wikszoz nich bya tak przera'
ca sytuacj i odwetm Challcochimy, e nie mylaao niczym in, jak o szybkiej ucieczce.
Atak przeprowadzony przez genera w Atahualpy zakoriczy si caitym rozproszeniem wojsk Huascara, kt re ciganoa do mostu w Coie. W trakcie pr byprzejciaprzezrzekzginowielu ludzi, z kt wikszoutona podczas ucieczki. Gdy wojska Challcochimy zna-

:h

si na przeciwlegym brzegu rzeki, doszo do kolejnego starcia

lilami Huascara. Wtedy to nastpio pojmanie Tita Atauchi. Tiiumfuwojska Atahualpy zmierzay w kierunku Cuzco i nikt nie by w staich powstrzyma. Dotarli do wyyn Yavira, gdzie rozbili ostatni ob z
zcd wkroczeniem do stolicy. Huascar w tym czasie przebywa pod stastra w Quiuipay.2

Santa Cruz Pachacuti, w przeciwiefrstwie do pozostaych kronikarzy,

dstawia troch inn wersj opisanych powyej wydarze .Zdarzenia,
lrrc Sarmiento de Gamboa sytuujew pierwszym dniuwalki, Santa Cruz
iwyznacza na czwarty, cho r znice te nie maj duego wpywu
tlpis rozwoju wypadk w. obydwaj kronikarze s bowiem zgodni, e
irtnie walki rozegray si w okolicach Huanacopampy (dystrykt Tamfirbamba, prowincja Cotabamba2 ).
Krzyki rozpaczy i lamen mieszkaric w Cuzco dociera anawzg '
llc Yavira. Generaowie zwyciskiego inki, chcc uspokoi ludno,wyilrrli posaric w chasqui, aby rozkazali przyby dostojnikom nawzg tze
Vrvira w celu oddania czci ,,sobowt rowi" huauque Atahualpy, zwanenrr Ticsi Capac.261 W wyznaczonym dniu przybyy na wzg rze panaca
l rlirjwaniejsze rody ayllu, kt re wsp lnie zasiady do obrad wedug ustafulrlogo porzdku. Po jednej stronie zgrupowali si przedstawiciele Hanlttt Cuzco, po drugiej zareprezentanci Hurin Cuzco. Kiedy wszyscy
hylijuz razem' oddali hodhuauque Atahualpy i odprawili rytuamocha,
yrlczas kt rego ichtvarze skierowane byy w stron odlegej prowincji,
1tlzie przebywa nowy wadca. Podczas tej uroczystoci schwytano najwrrniejszych genera w Huascara, midzy innymi Guanc Auquiego oraz
tlwtich kapan w Sorica: Apo Chalco Yupanquiego i Rupaca, kt rzy nieylyprzekazali insygnia wadzy Huascarowi. Nie bdziemy zagbia si
w s'zczeg podawane przez kronikarzy dotyczce prowadzonych w wfzits rozm w. Interesujcy jest fakt, i w tym czasie do Atahualpy prryhyli posariry,kt rzy opowiedzieli mu o przebiegu wydarzeri i czekali na
rlrrlsze rozkazy.

t47

Po pewnym czasie do Cuzco przyjecha krewny nowego inki

niem Cusi Yupanqui, kt rego zadaniem byo wymierzenie kar i
na przeciwnikach Atahualpy. Kronikarze s zgodni, e by on lvyj
wo okrutny w stosunku do krewnych, kobiet i dzieci Huascara.
zostali zabici, przeladowano r wnie mumie przodk w na
rodu Huascara. Straszna kara spotkaa panaca Tupaca Yupanq
Wymordowano wszystkich zatrzymanych czonk w tego rodu,
suzb i mamacona, natomiast mumi samego inki wywieziono na
kowie i spalono. Zniszczeni mallqui byo najwysz z moLi
i wielkim upokorzeniem dla jego potomk w. Gniew inki dosign
niez lud w Ca ari i Chachapoya, kt re wchodzi w skad gwardii
bocznej Huascara. Prawdopodobnie Atahualpa mia na uwadze
niegdysam by winiem naczelnika tej grupy etnicznej
jego ask.
odwet na Capac Ayllu, do kt rego na|ea Huascar, ukazuje, i
flikt pomidzy sk conymi brami byw rzecrywistoci walk pomi
rywalizujcymi ze sobpanaca i tylko tym tumaczy mona fakt
nia p r zez Atah u al p r ozkazll sp al en i a mu m i i wasn e go dziadka ze
ojca. Sytuacja ta po raz kolejny ukazuje, e Inkowie nie przywi
wagi do pokrewierisrva ze strony ojca, jak w Europie, ale do ayllu
panaca matki.
Podczas wydarze w Cuzco Atahualpa przebywa w Huam
witujcsukcesy odniesione przez swoich genera w i p
si do powrotu do stolicy. W tym czasie odcuraca Payta i Tumbes
o kilku posaric w z wiadomoci o przybyciu na kontynent obcych,
rzy mieszkaj w pywajcych domach i dosiadaj nienvykych zwi
Nie by to pierwszy znak obecnoci Hiszpan w na wybrzezu Peru.
dziano ich juz zaczas w Huayny Capaca, ale potem znikli i such po
zagin. By moe Atahualpa op niaswoj podr do Cuzco, gdy
si zobaczy z ptzybyszami. Inka rozkaza swoim generaom wyrusry
zemz Huascarem do Cajamarki, gdzie mia si znimi spotka.
Tymczasem Hiszpanie przedualisw j pobyt na r wninach, szu
jc dogodnego miejsca do osiedlenia si. Wyb r pad na Th
gdzie zaoonoosad San Miguel. Thm tez do Pizarra dotar r
o bratob jczej wojnie i zwycistwie Atahualpy.268 wedug Mena
hualpa wysajednego ze swoich kapitan w, aby ten, udajc czowi
niskiego stanu, ledzipoczynania Hiszpan w. Po zdobyciu inform
wysannik powr ci i opowiedzia wadcy wszystko, co zobaczy.
kapitan chcia nawet wyruszy z wojskiem, eby zaatakowa Hi

148

n w, ale Atahualpa si na to nie zgodzi, planujc przep

ataku w Cajamarce.

W tym czasie Francisco Pizarro,opuciwszy nowo zaoon osad San

g,'"i' Thngarar , wyruszy do Piura (Mena pienrszywymienia-india -

rlsad o tej nazwie). Tam te spotka si ze swoim bratem Hernansi wczeniejrv cekt ry z grup okoo czterdziestu onierzyaoddali
t- - _-,_ ^1^- r^--.:^l-:^1
si
ot<oii y i zasignicia informacji. Gubernator dowiedzia ^:^
'p,'rnunia
wrrnej strategicznie osadie Caxas. Pizarro,z uwagi na patrolujce okooddziay Ink w, nie chcia wysa tam swojego brata i porvoado
t zadani'a Hernanda de Soto, kt ry wyruszywraz Z grlponierzy,
il.'us gay pozostali Hiszpanie czeki|i na jego powr t w err n.26n
W Caxa wiksza czniegdy piknych budowli zostaa zniszczona
lz oddziay Atahualpy, jako kara zatrzymanie strony Hlascaraprzez
zetnika lokalnej grupy etnicznej. Magazyny byy jednak nadal przet
- : - t^ ^L 1- ^L: ^L
-^:*^."^t^
kobiet mamacona zajmowao
nione kukurydiorazwen, a piset
w.
napoj
ceremonialnych
produkcj
tkinin-i
wyrobem
Ygn1 podaje,
a ^:__
|
piciu
lub szeciu
okoo
Hiszpanom
podarowa
regionu
tego
,irrro
ioiet mamiconi, aby przygotowyway im posiki. Diego Tiujillo, kt ry
jego zonieitlwarzyszy w ekspedycji Hernanda de Soto, powiedzia,. e
1

rrl'

trc poirzebuj *icej i<obiet. Takie stwierdzenie wywoao zgorszenie

lrrpitana Atahualpy, kt ry nastraszy ich, ew przyszocizostan ukara7i'przezink. W pilcztkowym okresie rozkazy wydawane przezPizarta
hyly stanowre, iL nie wizay si z jakimkolwiek aktem przemocy, kt
ludno.
ry' m gby roncieczymiejscow
w Tym czasie do Hiszpan w przyby pose z prezentami wysanymi
orzcz Atahualp, co bardo zaniepokoio lokalnego curaca. Hernando
ilc Soto, chcc'uipokoi kacyka, posadzi go obok siebi. Dary te skaday si z kaczek pozbawionych g w i nadzianych s9m oraz przesania,
i" toii sam los potka chrzecijan. opr cztego podarowano Hiszpanom
dwie makiety foitec wykonanych z gliny na znak, ze napotkaj je na swej
tlrodze.

Hernando de Soto razemz emisariuszem Atahualpy wyruszyli na spotkirnie zPizarrcm' Gubernator, kt ry by dobrym dyplomat, sprawia
wrazeni bardzo zadowolonego ze spotkaniazposaricem inki i przeka_
tmu dla jego pana pikn koszul i dwa szklane kielichy. Wyrazi r wnic ch spo1t<inia si z ink, zapewniajc o swoich przyjaznych zamia'
rrrch. Poza^m zaoferowa ince wojpomoc w walce z jeg9 nieprzyjacitimi. Z tymiwiadomociami posaniec uda si do swego'wadcy, a dwa
tlni p niej grupa Pizarrawyruzya na spotkanie inki szlakiem z Serr n,
murem. Wzdfu niej, co dwie
1lrrlwadzcym d_rog ogrodzon z obu stron
odpocz;'N-ikszomimogli
w
kt
kwatery,
L,g,o,rniidowai
rych
Hiszpanie minieob_ecni.
byli
curaca
aich
uy'*yiudniona,
o.ud
irinych
de Soto
z
Hernandm
lnie
Pizarrowsp
Hernando
i
Tala.
Caia
illiwioski

149

kroczyli przodem, badajc teren. Pokonali wpaw rzek o wartkim

cie, kt ra zdaniem Porrasa nosia naz1r Sana.270 Tam uzyskali in
cj o znajdujcej si niedaleko bogatej osadzie Cinto, kt ra okazaa
wyludniona.
Nastpnego dnia Francisco Pizarro wraz z pozostaymi ludmi
krocryli rzek i schwytali dw ch tubylc w, od kt rych zamierzali
informacj o aktualnym miejscu pobytu Atahualpy. Jeden z
powiedzia, inka oczekuje Hiszpan w w Cajamarce i ze dwa
odcinki drogi prowadzce przez g ry obstawione s jego oni
Pomimo tortur i przypalania miejscowi nic wicej nie powiedzieli.
dwudniowym odpocrynku oddzia Hiszpan w wyruszy w dalsz
zbaczajc z g wnej drogi i kierujc si w stron Kordyliery
U st p g r Pizarro dokona podziau wojska. Pierwszy oddzia otn
rozpocz marsz drog prowadzc po spadzistych stokach, podczas
drugi podza za pierwszym w znacznej odlegoci.Minwszy
wan fortec, rozpocz|i wspinaczk w kierunku osady oddalonej o
nlegua. Na odpoczynekwybrano jednzhater curaca zbudowan z
mienia, natomiast ln stra pozostawiono w fortecy.
Kolejnego dnia Hiszpanie wyruszyli przed wschodem so ca,
droga prowadzia przez d'wa niebezpieczne miejsca, a Pizarro, bojc
podstpu, nie chcia, by idry z nim Indianie pozostawili go w nie
jaznej okolicy. Wysiek zosta uwiericzony sukcesem i wszyscy bez
blemu przedostali si przez wskie wwozy nizaatakowani.
do hiszpa skiego oddziafu doczya tylna straz. Kiedy byli zn w
przybyli do nich dwaj posaricy Atahualpy zdarami wpostaci lam i
pak. Pizarro, w odpowiedzina gest inki, przesawadcy liczne p
Hiszpanie kontynuowali podr przez g ry przez pi kolejnych
zanim dotarli do namiotu Atahualpy. Kiedy byli jeszcze w drodze,
wysa im kolejne dary w postaci pieczonego misa, kukurydzy i chJ
Tymczasem hiszpa ski gubernator posado obozu inkizaprzyjani
go curaca, ale inkascy stranicy nie pozwolili mu przejmimo j
protest w. Posaniec Pizarra nie mia innego wyjcia, jak tylko pow
do miejsca, gdzie przebywali chrzecijanie*. opowiedziawszy' co mu
przydarzyo, radzi, aby Hiszpanie nie spoywali nadesanego przez
prowiantu.27l

Hiszpanie pojawili si o zmierzchu w zasigu obozu Atahualpy.

namioty rozciga si na ponad dwie legua. Hernando Pizarro pie
ujrza miasto Ink w podczas zwiadu, kiedy zaskoczyo go gradobicie.
popoudnia w Cajamarce znajdowaa si grupa nieprzekraczajca
150

Cristinos (hiszp.) - tak sami siebie okrelali w wczas Hiszpanie (prryp'

lylitu-piciuset Indian, kt rzy ochraniali domy kobiet mamacona zajflch prrygotowywaniem chleba dla wojsk inki. Pizarro ba si zaatakotttl, zdajc sobie spraw, e nie moe|iczy na przybycie posik w.
Hernando Pizarro i Hernando de Soto ubiegali si o pozwolenie na
jciedo obozu Atahualpy w towarzystwie piciu lub szeciujedcw
oraz jednego tumacza w celu przyjrzenia si z bliska inkaskim siom'
I.hliyli si na odlegomniej wicej jednej legua, jaka dzielia miasto
0d miejsca, w kt rym stacjonoway oddziay inki. W miar jak posuwali
ll naprz d, mijali oddzia onierzyuzbrojonych we wszelkiego rodzalu brofr, kt rzy ustawieni byli wzduz drogi, lecz nikt z nich nie broni im
przejcia. Inka siedzia na tronie tiana, u wejciado swojego namiotu,
oloczony dostojnikami i licznym gronem kobiet. Hernando de Soto podJccha konno, robic popisowe wol tak blisko inki, e noszone przz
niogo insygnia wadzy poruszyy si od parskni zuierzcia. Atahualpa
nic pokaza jednak po sobie najmniejszej oznaki zdzivienia czy strachu.
Z.najdujry si nieco dalej Hernando Pizarro podjecha wraz z tumaczcm i zwr ci si do inki, aby ten podni s gow w jego stron, gdyz do
tcj pory mia j pochylon i lekceway przybyszy, nawet na nich nie palrzc, ani nie odpowiada bezporednio na ich pytania, powierzajc to
rrrdanie swojemu podwadnemu'
Wersja wydarzeri w obozie Atahualpy opisana przez Diega Tirujillo
r(lni si od wersji przedstawionej przez Jereza i Men. Wedfug niego
llcrnando de Soto sam wyruszy na spotkanie z Atahualp. Gdy dfugo
nie wraca, Pizarro w obawie, e cozego go spotkao, wysa swojego
brata Hernanda, by sprawdzi, co si tam wydarzyo. Hernando, dotarzy do namiotu inki, zobacry, e wadca wcale nie reaguje na jego widok. Zniecierpliwiony Hiszpan wysado inki posafrca, kt ry powr ci
r informacj, aby ten dalej czeka. Po pewnym czasie kolejny posaniec
poszed sprawdzi, co si dzieje, podczas gdy Hernando gonomanifentowa swoje zniecierpliwienie. W koricu pojawi si Atahualpa, kt ry
poleci napeni chicha dwa zote kielichy. Najpierw poda jeden Hertlandowi Pizarro, do kt rego przepi, a nastpnie poleci przyniedwa
kielichy wykonane ze srebra, eby wypi z Soto. Widzc to, Pizarro za1lrotestowa, m wic, i obydwaj s kapitanami i nie ma pomidry nimi
adnych r nic. Atahualpa, w reakcji na powtarzajce si probyHisz1lan w, obieca nastpnego dnia wyruszy do Cajamarki. Zanim jednak
si pozegnali, Hernando de Soto wykona na swoim koniu kilka efekttlwnych zwrot w, co sposzyo kilku Indian, kt rych spotkaa p niej
kara za okazanie strachu.z72
Hiszpanie spdzili noc w stanie gotowoci, bojc si nagego ataku ze
strony Ink w, ale do takiego nie doszo. Nastpnego dnia rankiem po-

il

151

midzy oboma obozami zaczlikr posaricy, jednake inka nie

szy si do spotkania zPizarrem. Przed zapadniciem zmroku, nio
kajc na ponowne probyHiszpan w, Atahualpa zdecydowa si
czy do miasta. Przed ink posuwao si okoo czterystu mczyzn

nych w identyczne stroje,

z kamieni i somy.

kt rych zadaniem byo oczyszczenie

mczasem Pizarro dokona podziafu swojego wojska na cztery

9?-i, kt re ukry si w budynkach otaczajcych g wny plac m
W pierwszym z budynk w znajdowa si Hernando Pizarro wrazzcz
nastoma lub pitnastoma jedcami,w drugim Hernando de Soto
z pitnastoma lub szesnastoma konnymi, w trzecim inny kapitan z
sam liczb towarzyszy,natomiast Francisco Pizarro z dwudziestoma

cioma onirzami piechoty otazz dwoma lub trzema jedcami

wa w jednej z dllch chat. Porodku placu' na specjalnym por
niu penicym Zapewne funkcj usnu, znajdowaa si reszta Hi
wyposazona w osiem lub dziewi arkebuz, w i jeden falkonet. Na
tej ostatniej grupy sta Pedro de Candia.z73
Pedro Pizarro, opowiadajc o wydarzeniach w Cajamarce,
e do tego momentu Hiszpanie nie stoczyli zadnej bitwy z miejscow
noci.W zwizku z tym nie wiedzieli, czgo mogsi w trakcie wali
tubylcach spodziewa, gdypoczki z TLmbes i Pun by zbytmao
czce. Zdaniem kronikarza gubernator podzieli gwardi konn na
oddzia, ptzy czym pierwszym dowodzi Hernando Pizarro, drugim

Hernando de Soto. Pedro de Candia' wsp lnie z kilkoma onierze

zaj pozycj porodku placu, na szczycie maej konstrukcji kamir
Na plac wkroczyli najpierw onierzeinkascy, a dopiero potem
wi si na nim sam wadca, kt ry porusza si bardzo powoli, robic d
co jakiczas mae przystanki. Inka zdziwi si bardo, gdy zobaczy,
plac jest pusty' Zada od Hiszpan w wyjanieri i otrzyma od
ze sparaliowani strachem onierze ukrywaj si w chatach. Wtedy
placu pojawi si dominikanin Valverde. Towarzyszymu tfumacz ML
nillo zwany ,'lengua''*. Duchowny kroczy w Stron inki z wielk
g, trzymajc w rkach krzy. Valverde przekaza Atahualpie br
i zrci si z oficjaln prob,aby ten przyj wiar katolik i sta
:ug krola Hiszpanii. Rozmowa, jaka nawizaa si podczas tego s
tkania, jest r nie opisywana w poszczeg lnych r dach. Mozliwe,
trwoga tow arzyszca wiadkom tego zdarzenia uniemozliwia
zapamitanie s w, jakie pady z ust g wnych uczestnik w.
r52

*
Dosownie ,jzyk" (hiszp.), terminem tym okrelano w wczas tumaczy (
tum.).

lekce, niesiony by wadca Chincha. W pierw'

gubernator
zawaha si' kt ry z dw ch dostojnik w jest
t momencie
lwitymwadc Thhuantinsuyu. Zaderydowa jednak, e Juan Pizaruo
je si w stron Curaca'podczas gdy on Sam ruszy ze swoim oddziaw kierunku inki. Na znak Ptzarra grona cisza wypeniajca plac
rienia si w okropny zgiek. Rozbrzmiewajcy huk, wystrza zfalu i dwiki wydawane przez trbki byy znakiem dla kawalerii,
rir nachmiast opuciabudynki. Powietrze wypeni dzwik dnvo:zk w, kt re zdob uprze koni. Wystrzeli arkeblzy. Ze wsryststron dochodzi krzyki, lamenty i zawodzenia. Podczas tego za;zania przestraszeni Indianie w popochu zburzyli znajdujc si na
u pirca i rzucili si do ucieczki. Zanimi ruszyli jedcy,kt rzy dolniwszy ich, zabijali i tratowali kadego napotkanego na swojej drodz
,:ciwnika. W m czasie Juan Pizarro zaatakowa wadc Chincha,
i.iajc go w jego lektyce. Francisco Pizarro razem ze swoimi zoniei dokonali masakry Indian, kt rzy w desperackim akcie podtrzypywali lektyk inki. Kiedy jedni padali na ziemi bezcia, inni natych_
fiirrst ich zastpowali. Widzc t sytuacj, jeden z Hiszpan w wyjn ,
by zabi nim Atahualp. Pizarro powstrzymatowarzysza, w wyniku cze1il zosta ranny w rk, |ecz zabroni komukolwiek zb|i si do inki.
I{iszpanie, uczepiwszy si jednej krawdzi lektyki, wywr cili j i pojmali
'llu za ink, w innej

}rrtlc.

Wraz znadejciem nocy, fatalnego 16 listopada 1532 roku, nastpi

oritateczny koniec Thhuantinsuyu. Sapa inka dosta si do niewoli, gdzie

wizieniu doczeka korica swojego kr lestwa. od tego momentu andy1ski wiatzacz ulega brzemiennym w skutki przemianom, kt re nie
tylko dotkn miejscow ludno,ale ich konsekwencje mia gboki
wptyw na gospodark europejsk*.
W swej kronice Pedro Pizarro zaznacza' ze do momentu pamitnego
dnia w Cajamarce Hiszpanie nie stoczyli zadnej powaznej bitly z Indianitmi, z wyjtkiem kilku maych poczek w Tumbes i Pun . Hiszpanie
prl<lczas podr zy zwybrzea do obozu Atahualpy nie spotkali si z najirlniejsz niechci Ze strony miejscowej ludnoci,kt ra wrcz im t
tlrog uatwiaa. W kadej chwili oferowano im przewodnik w i rywtttlzgromadzon wparistwowych magazynach. Atahualpa nie zosta

Europejska gospodarka ulega powanym zmianom, najpierw w wyniku napyperuwiariskiego

zota, a nastpnie importu rolin nieznanych do tej pory, w tym
wrr
ricmniak w, kt re przyczyniy si do wzrostu populacji i sta si rodkiem zaradfzym na nkajce Stary wiat klski godu spowodowane okresowym nieurodzajem
llloa (przyp. tfum.).
*

153

1.54

pokonany w trakcie regularnej bitwy, jego pojmanie byo

chwaej zasadzki.
Tamtego zowieszczego wieczoru lekcew acy stosunek Atahl
obcokrajowc w uniemoliwimu realn ocen ich determinacji.
nie przeszo przez myl, naraasi na due niebezpieczeristwo,
zalajc zbli si cudzoziemcom do swojego obozu. Inka u
w kazdym momencie jest w stanie ich pokona' i najpierw zamie
spooi wasn ciekawo.Na dworze Huayny Capaca Atahualpa
sza opowieci o tajemniczych mczyznach z brodami, kt rzy ptl
drog morsk na pywajcych domach. Widziano podobno, en-a
dosiadali oni nieznanych, olbrzymich nierzt Jednak jak nies1
wani si pojawili, tak pewnego dnia znikli i such po nich zagin.
naj prawdopodobni ej myla,e przyby sze postpi podobnie i araz
d, dlatego specjalnie nie zabiega o poznanie tych dziwnych lur
cignitena siebie niebezpieczeristwo przyszo mu zapaci naj
cen, jak bya utrata wadzy, a wkr tce i cia.
Uwiziony inka, znajc pazernoHiszpan w na metale
postanowi odzyska wolno,oferujc im okup w postaci caej korn
wypenionej po brzegi zotem i srebrem. Hiszpan w zdumiaa taka
rzutno, a gubernator pospiesznie sporzdzi dokument potwierdz
przyrzeczenie Atahualpy' kt ry podpisano w obecnociurzdnika.
speni swoj obietnic i w cigu kilku miesicy zoto wypenio sa
komnat okupu. Nastpny krok naleza do Pizarra, kt ry powinien
wiza si zwczeniejszej umowy. Ten jednak, widzcpen b
go zota komnat, przesta interesowa si losem Atahualpy.
inka dotrzyma sowa, Pizarro nawet nie myla,eby wywiisi z
runk w umowy i uwolni indiariskiego wadc. Oczywicie Hiszpl
zdavali sobie spraw z grocego im niebezpiecze stwa w mome
uwolnienia Atahualpy. Cieszcy si autorytetem syna So ca inka
bez problemu zbra wok siebie genera w i oddzia wojska.
Hiszpanie chcieli jak najszybciej straci ink i z tego powodu rr
szali faszywe informacje o domniemanym glomadzeniuii wojsk i
kich. Pizarro nie zabiega o zabranie ze sob Atahualpy, poniewa w
spos b atwo wystawiaby si na atak wojsk inkaskich i odbicie pojn
go wadcy. Hernando de Soto, kt ry zaprzyjani si zinki broni
osoby, zosta wysany ze swym oddziaem do Caxas' aby porwierdzi
sszane pogoski. Francisco Pizarro,wsp lnie z urzdnik-ami i g wn
kapitanami, skaza Atahualp na mier,oskarajc go o zabicie Hu
caraizbrojenie ludnociprzeciwko Hiszpanom. Pizarro wiedzia bowi
o uwizionym Huascarze i poprosi nawet Atahualp, aby ten wyda
kaz sprowadzenia go do Cajamarki. Inka, wyczuwajc podstp gube

rlraz bojc si, e zamierza on przekaza jego bratu symbol wadzy

ha,wysa potajemnie posa ca do swoich genera w stacjo:ych w Antamarca, niedaleko Yanamayo, z poleceniem natychmiago zabicia Huascara.
Na podstawie nikch zarzut w opartych na pogoskach o prrygotoiach do wojny z Hiszpanami Atahualp skazano na spalenie rywcem
stosie. Hiszpanie zaproponowali mu agodniejsz mier,garot, przez
ie, pod warunkiem e przejdzie on na wiar chrzecijarisk.W tra:ji andyjskiej nie byo gorszej kary ni pozbawienie zmarego matelltcgo ciaa, gdyz uniemozliwiao to mumifikacj i uwiecznienie. Z te1xlwodu inka zgodzi si na przyjcie chrztu. Jerez podaje, e Atahul ,,umar odwanie, nie okazujc luczut".
Nastpnego ranka Atahualpa zosta uroczyciepochowany w kocie|)ar dni p niej, w tajemniczych okolicznociach, jego zwoki znikz grobu. okazao si, e wierni podwadni zabralijego ciao i ukryli
grirach, gdzie mogli opiekowa si jego mumi mallqui, a wadca poticrtnie strzeg swojego terytorium i ludzi. Wedug ludowych wierzeil

na konsrwacji mumia Atahualpy pewnego dnia miaa powr ci

wiata zywych. Posta Atahualpy bya bardzo kontrowersyjna i na jego

letrlat istniao wiele niedom

jeszcze bardziej utrwalio legen-

inki. Zniknicie mumii wadcy jest owiane tajemnic

jedynie
przypuszcza, e jest ona ukryta w jakimniedostpnym
nrtlna

{ttrny charakter
l

wie , co

trrktku

And

w.

W kronice Jereza znajdujemy bardzo szczeg owe i drobiazgowe infllrmacje dotyczce tamtych wydarzefi, kt re w wikszocipoparte s
}tlrrkretnymi datami. od listopada 1'53 roku, kiedy doszo do pojmania
Alahualpy, do Cajamarki napyway kolejne transporty z okupem. Tizynllstego maja 1533 roku na rozkaz Pizarra rozpoczto przetapianie niektrirych przedmiot w' a na innych przystawiano znak informujcy o|iczhic karat w. Miesic p niej,13 czerwca 1533 roku, zClzco przybya
krllcjna przesyka skadajca si z dwustu adunk w* zota,kt rychcznll waga przekraczaa sto trzydzici karat w oraz dwadziecia adun_
ktiw srebra.

Zdaniem Jereza5lipca, w dniu witegoJakuba**, nie tylko zakofr

t"tnno przetapianie szlachetnych metali i ich znakowanie, ale ostatecznie

|)rzerwano dostaw skarb w. W tym momencie juz nic niezatrzymywao

|'izarraw Cajamarce i pospiesznie uda si on w kierunku Cuzco. Wydatzcnia opisane przez Jerezazamyka1 si dat 31 lipca L533 roku. Wie*

**

w, jakie moe udwign mtierz juczne lub czowiek (prtyp. tum.).

W oryginale Santiago (p.'yp. tum.).

adunk

r55

my jednak, Pizarrowystosowa do kr la Hiszpanii dwa listy relat

jce ostatnie wydarzenia' jeden datowany na 8 czewvca, a drugi na 29
Niestety, korespondenatanie przetrwaa do naszych czas w. W
Karola V do Pizarra kr l potwierdza otrzymanie list w z takimi
datami' Wiadgmo, e w jednym z nich Pizarro zrelacjonowa pt
toczony ince.z1a W pimieswym kr l wyrazi niezadowolenie^z
przezPizarra wyroku skazujcego Atahualp na mier,poniewa

156

wbrew prawu ustanowionemu przez monarchi. Kilkadziesit lat

niej Filip II przedstawi Francisco de Toledo podobne zarzlty
mierci Tupaca Amaru.
opierajc si na tych informacjach, mona prrypllszcza,
Atahualpy nastpia midry 8 czerwca a 9 lipca 1533 roku.
pozostali nawet kilka dni w Cajamarce, przygotowujc si do
Dwudziestego sz stego dnia drogi dotarli do Andamarki, a 2
byli juz w Huaylas. Nalezy ustali prawdziw dat mierci
i sprostowa powszechnie przyjt dat 29 sierpnia.
Pozostaje jeszcze pytanie, co spowodowao, e Indianie od
zareagowali i nie zaatakowali Hiszpan w? W jaki spos b maej
Hiszpan w udao si bez problemu podbi paristwo tntowt s to
istotne pytania. Pizarro nigdy wczeniej nie toczy walk z miejcow
noci.Atarualpa anirazu nie wyda rozkazurozpoczciawojny czy
lecenia pozbycia si przybysz w. Inkowie wrcz uatrvili najedcom
czenie do obozu Atahualpy, nie stawiajc im adnych preszk d.
- .Hiszpanie, podbijajc Thhuantinsuyu, wykazali si-duz przebie
ci,odwag i sprytem poczonymi ze sztuk dyplomacji. Indianie
nie doceniali mozliwoci, jakie dawaa bro palna, i nie znali
nych taktykwojennych, aprzedewszystkim nie byli przygotowani na
ment psychologiczny zastawionej puapki. Atahualpa popeni bd,
cewac Hiszpan w iuwaajc, e w kazdym momencie jest w stanie
pokona. Ch konfrontacji z tajemniczymi przybyszami okazaa si
niejsza od ostroznoci i przezornoci.
Po wydarzeniach w Cajamarce doszo do eskalacji konflikt w
dzy cuzce sk arystokracj. Smier Huascara i Atahualpy oraz brak
ego prawa doczcego dziedziczenia tronu spowodowa, e pozba
ne wadcy pa stwo zmierzao do upadku. W tej sytuacji Pizarro mial
wa nowym wadc brata obu zabitych ink w iminiem tupac. Przyby
zoba.czy si z uwizionym Atahualp, a gdy dosz do niego trigi
nowiny, postanorvi nie opuszcza wasnej kwatery, bojc si, e r v
zostanie zabity.275 Tupac, par miesicy ponomin ii, rmar* Jauja w
niku otrucia. Na jego miejsce Hiszpanie mianowali Manco tt, kl ry
rednim bratem poprzednich ink w. Pocztkowo by on

rozkazomPizarra i nie m g samodzielnie Sprawowa rzd w. Sy'iir zmienia si w momencie, kiedy udao mu si uciec spod hiszpan-

i kurateli. Wtedy to rozpocza si inkaska rekonkwista.

Naczelnicy duych grupy etnicznych, oszoomieni wydarzeniami w Callilrce' w wikszoci opowiedzieli si po stronie Hiszpan w, liczc na

iczalenienie si od hegemonii Clzco. Pomoc curaca zaofrowana

lzpanom bya nieoceniona. Dostarczali przybyszom prowiant, tragay i onierzy.Pizarro, kt ry by znakomitym politykiem i dyplomat,
niorza wykorzysta budzce si wrd lokalnych moznych nastroje
ratystyczne i postanowi nawizaz nimi wsp prac. Hiszpanie, kt przebywali w nieprzyjaznym kraju z dala od swojej ojczyzny, od sal pocztku zdani byli na pomoc Ze Strony miejscowej ludnoci,kt ra
znajc goryczy ponienia i niewoli, liczya na wasne zyski' Indianie
icli jeszcze w niedalekiej przyszociodpokutowa za swoje pochopne