Zamanin Felsefi Temelleri Üzerine Bir İnceleme

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE (BLM TARH) ANABLM DALI
ZAMANIN FELSEF TEMELLER
ZERNE BR NCELEME
Doktora Tezi
Aynur YETMEN
Ankara 2014
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE (BLM TARH) ANABLM DALI
ZAMANIN FELSEF TEMELLER
ZERNE BR NCELEME
Doktora Tezi
Aynur YETMEN
Tez Danman
Prof. Dr. Hseyin Gazi TOPDEMR
Ankara 2014
TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik
davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu
kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri,
dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim
(02/07/2014).
Tezi Hazrlayan rencinin
Ad ve Soyad
Aynur YETMEN
mza..
iv
NDEKLER
NSZ..................................................................................................................... vi
GR ........................................................................................................................ 8
BLM 1: ZAMANIN KISA TARH ............................................................................ 12
1.1. Antik a ......................................................................................................... 12
1.2. Ortaa ........................................................................................................... 53
1.2.1 Bat Dnyasnda Zaman Anlay ............................................................. 53
1.2.2 slam Dnyasnda Zaman Algs .............................................................. 64
1.3. Modern a .................................................................................................... 79
BLM 2: ZAMAN RETLERNN GRUPLANDIRILMASI ....................................... 118
2.1. Zaman-Bilin likisi ........................................................................................ 119
2.2. Zaman-Fiziksel Dnya likisi .......................................................................... 123
BLM 3: ZAMAN TRLER ................................................................................... 131
3.1. Biyolojik Zaman ............................................................................................. 131
3.2. Psikolojik Zaman ............................................................................................ 134
3.3. Fiziksel Zaman ................................................................................................ 141
BLM 4: BLMDE ZAMAN KAVRAMININ ANALZ................................................ 161
4.1. Fiziksel Teorilerde Uzay ve Zamann Felsefi Analizi ......................................... 161
4.2. Uzay ve Zamann Modern Fizikteki Teorik ve Deneysel Yaps ......................... 173
SONU ................................................................................................................. 191
KAYNAKA ........................................................................................................... 209
ZET..................................................................................................................... 219
ABSTRACT ............................................................................................................ 222
v
NSZ
Doas gerei genellikle kavranamaz gibi grnen, doaya dair alglama
eklini ve ontolojik bak amz biimlendiren zaman, fiziksel bir yap deildir;
grlmez, hissedilmez ya da duyulmaz fakat buna karn somut bir ey gibi alglanr
ve varln bir boyutu olarak duyularmzn algladklar verilerin bir bileeni gibi
alr. Zamann soyut zellikleri btn disiplinler iin geerli olan tek bir tanmn
olumasn engeller. Hemen hemen her alma alannda, kendi aklama diline
uygun olarak bir zaman teorisi retilmitir. Teoloji, felsefe ve bilimlerde ok nemli
bir yere sahip olan zaman kavram, insan dncesinde bir problem olarak binlerce
yl var olmu, asrlk paradokslar yaratm ve buna ramen yine de zerine bir fikir
birlii salanamamtr. Bu alardan baktmzda, zamann fiziksel doasn
belirlemek, farkl disiplinlerde ve alanlarda zaman algsnn dolaysyla dnya
algsnn deiimini ontolojik ve epistemolojik ereveyi de kapsayacak ekilde
gstermeye almak olduka nemli bir abaya dnmtr.
Lisans ve yksek lisans renimim srasnda edindiim bilgileri
kullanabileceim bylesi nemli bir konu belirlememde katk salayan ve tez
almasn yrttm dnem boyunca yardmlarn esirgemeyen, ilgisini ve
desteini her zaman hatrlayacam saygdeer hocam Prof. Dr. Hseyin Gazi
Topdemir'e ne kadar teekkr etsem azdr. Bilimsel yaklamn ve bilim insan
olmann temel stratejilerini ondan rendim. Doktora derslerini tamamlama
dneminde bir bilim tarihisi perspektifi kazanma abama katk sunan DTCFdeki
tm hocalarmn emeklerini de burada anmak isterim. Tez izleme komitesinde yer
vi
alarak bana yol gsteren Prof. Dr. Melek Dosay Gkdoan ve Prof. Dr. Ali Ulvi
Ylmazere deerli katklar ve eletirileri iin ok teekkr ederim.
Byk bir sabr gstererek bana zaman kazandran ve destek olan sevgili
eim Hurid YETMENe; kk yana ramen olgunluk gstererek almalarm
srdrmeme olanak salayan biricik kzm Rengine varlklar iin teekkr ediyorum
ve sevgilerimi sunuyorum.
Bu srete desteini esirgemeyen sevgili Sleyman Ertan TAMANa ve Rza
Mahfuz YARGICIya teekkr bir bor bilirim.
Bu almada karlalabilecek olan eksikliklerden, sorumlu olduumu
belirtmek isterim ve bununla ilgili olarak dncelerini paylaacak olanlara da
imdiden teekkr ederim.
Bu almam, hayatmn en nemli admlarnda desteklerini hibir koulda
esirgemeyen ve yaadmz aclara ramen akademik abalarm yrtmemi
salayan annem, babam ve aabeyime ithaf ediyorum.
Aynur YETMEN
vii
viii
GR
Hem gnlk yaamda hem de bilim ve felsefede uzam kavramyla birlikte
evrendeki olgular aklamaya elveren zaman, her eyin zaman iinde var olmas ve
gnlk deneyimlerimizle arasnda kendiliinden ba kurulmas, zamann basit ve
kavranmas kolay bir eymi gibi alglanmasna neden olmaktadr. Deneyimlerimizle
ve olup bitenlerle bu denli yaknlk ierisinde olmas zamann bizde neredeyse
zerinde hi dnmememizi gerektirmeyecek denli tandk, bildik veya aina
olduumuz bir kavram olduuna dair inan yaratmtr. Her zaman hakl ve yeterli
delillendirmelere sahip olmadmz, ancak doru olduunu kabul ettiimiz birok
inancmzda olduu gibi, zamana ilikin de doru sandmz birok yanln olaca
aktr.
Bu konuda ilk dikkati eken nokta zamann mahiyetini veya neliini mutlaka
kavram olduumuza ilikin yerleik kabuldr. Bu kabul, giderek bugn de ierii
neredeyse btnyle varsaymlarla belirlenmi olmasna karn, zamann gzlem,
deney, dil ve mantk kurallarna dayanlarak tanmlanabilecei algsna yol
amaktadr. Geleneksel blmlemeye uygun bir ifadeyle dile getirildiinde, doa
bilimleri olarak adlandrlan bilim dallarnn en temel teorilerinde zamann t ile
gsterilen bir deiken olarak kullanlmas ona bir tanmlama kazandryormu gibi
grnmektedir. Bu kazanma dayanarak, bahsedilen teorilerdeki zaman
deikeninin, zellikle fiziksel evren hakknda rasyonel ve reel bir bilgiye ulamaya
olanak salad dnlse de zamann mahiyetine dair sorularn genellikle cevapsz
brakld aktr. Burada ncelikle dikkat eken nokta, zamann tanmsz kalmasnn
bir sorun olarak dnlmemesidir. Dolaysyla, bilgikuramsal balamda zaman, ne

8
olduuyla ilgilenilmeksizin, llebilir bir veri olarak doal olaylarn anlalmasnda
ve aklanmasnda kullanlmaktadr. Bu balamda zamann ontolojik boyutu ve
neliine ilikin tartmalar ise bilim insanlarnn alma alanlarna genellikle
girmeyen, daha ok felsefenin ve bilim felsefecilerinin ilgilenmek durumunda
kaldklar bir probleme dnmtr.
Zaman felsefesi bir yana, zamann felsefece sorgulanmasnn temel hareket
noktalarndan biri zamann ne olduu, dieri de bir bilgi nesnesi olarak zamann nasl
anlalacadr. Baka bir deyile akla yeni bir fikrin nasl geldiiyle, onun mantksal
olarak irdelenmesi arasnda kesin bir ayrma gidilerek, zamann dnce olarak nasl
olutuuyla, yani kavramlatrlmasyla, zamann olgulara ve uzam gibi dier
kavramlara balanmas arasnda ayrma gitmek gerekmektedir.
Doas gerei genellikle kavranamaz gibi grnen zaman, iinde yaadmz
dnyann doasna dair alglama eklini ve dnyaya ilikin ontolojik bak amz
biimlendirerek doay anlamamzda temel bir rol oynamaktadr. Zaman fiziksel bir
ey olarak alglanmamasna karn, varln bir boyutu olarak duyu verilerimizin bir
bileenini oluturan somut bir ey gibidir. Ancak bu bileeni betimleme abas,
zellikle bilimde ve bilim felsefesinde etin tartmalar, buna bal olarak hemen
hemen her dalda, kendi aklama diline uygun bir zaman teorisi oluturma srecini
dourmutur. Son dnemde yaplan almalar, gnmzdeki bilim geleneiyle
zamann yaps gerei btn disiplinler iin geerli olan tek bir tanmn yapmann
ok kolay ve olanakl olmadn ortaya koymaktadr. Yine de zamann doasnn ve
kavran eklinin bilginin ve bilimin olumasnda ve dolaysyla bilim insanlarnn
aratrmayla baland dnyann yeni algsnda nasl bir etkisi olduunu sormakta
9
fayda var.
Zaman problemi genel olarak felsefenin, zelde ise bilim felsefesinin nemli
konularndan biridir. Zaman problemi, yalnzca metafizik veya varlkbilim gibi
felsefenin bir alt blm temelinde deil, fizik, biyoloji, psikoloji ve sinirbilimler gibi
farkl disiplinler temelinde ilenmi ve bu alanlarda yaplan almalar sonucunda
zaman zerine bir bilgi birikimi oluturulmutur. rnein fizik asndan bakarsak
zaman, btn olu ve bozulular ifade etmek iin kullanlan en nemli kavram
olmakla birlikte, zel ve Genel Grelilik teorilerine gre uzay kavramndan da
bamsz dnlemez. Zamann grelilii, ezamanlln grelilii, zaman
aralklarnn genilemesi, zamann oku, nedensellik vb. temel kavram ve olgular fizik
almalarnda nemli bir alan oluturmaktadr. Yine de insan dncesinde bir
problem olarak binlerce yl var olmu ve asrlk paradokslar dourmu olan zamann
bir sorunsal olarak neden irdelenmesi gerektii sorgulanabilir. Hatta bu
sorgulamann gerekelerinin hakl ve yerinde olup olmad da tartlabilir. Ancak
yaklak 150 yllk bir gemii olan bilim tarihi aratrmalarnn ortaya koyduu bir
gereklik, zaman konusunun irdelenmesinin ne denli gerekli olduunu ortaya
koymaya yetmektedir. Bu gereklik; olu ve bozulu, yani deiim ve devinim olduu
srece, insann varlk karsndaki vaziyet alnn da deitii ve buna kout olarak
da yeni deerlendirmelerin hep gerekli olduudur. Bu dzlemden bakldnda,
zamann ne olduunu ya da ne olmadn aklamak, zamann fiziksel doasn
belirlemek, farkl disiplinlerde, alanlarda ve tarihsel sre ierisinde zaman algsnn
ve dolaysyla da dnya algsnn deiimini ontolojik ve epistemolojik ereveyi de
kapsayacak ekilde gstermek, bu almay nemli ve gerekli klmaktadr.
10
Dolaysyla zamann doas zerine tarih boyunca yaplan tartmalar ve zamann
fizik, biyoloji, psikoloji gibi baz alanlarda nasl algland ve nasl ilevsellik kazand
ve ayrca zamann felsefi bir temelinin olup olmad tartmalar dikkate alndnda
tezin konusu aa kmaktadr. Buradaki kuramsal tartmann odanda,
bilgikuramsal (epistemolojik) ve varlkbilimsel (ontolojik) alanda ve olu-bozulu
aklamasnda zamanla ilgili her trl sylemin temellendirilebilir olup olmad
sorunsal yer almaktadr. Bu nedenle, Zamann Felsefi Temelleri zerine Bir nceleme
balkl bu alma, zellikle felsefe ve bilimlerde zamann algsnn ve doasnn
tarihsel sreteki deiimine dayandrlarak, zamann farkl disiplin ve alma
alanlarnda epistemolojik ve ontolojik deerinin olduu, olu-bozulu srelerini
etkiledii, felsefi bir yaklam iinde aklanabilecei konularna yaplan vurgu
balamnda gelitirilmitir.
Bu dorultuda tez birbiriyle ilintili iki farkl boyut zerine ve drt blm
halinde kurgulanmtr. Birinci boyutta tarihsel srete gerekletirilen deiik
zaman yaklamlar serimlenirken, ayn zamanda bu deiik yaklamlarda dikkati
eken zaman tasavvurlarna yer verilmitir. Bir tr tarihsel arka-plan oluturan ve
zamann genellikle deiimin, olu ve bozuluun tarihine dayandrlarak
deerlendirildii bu yaklamdan ayr olarak aratrmann ikinci boyutunda ise
zaman, felsefi bir yaklamla, problematik bir zeminde de incelenmitir.
11
BLM 1: ZAMANIN KISA TARH
1. 1. Antik a
Antik dnemde Yunanllar, yaam koullarna ve biimlerine bal olarak bir
doa anlayn olutururken, deien bir dnyann yani olu ve bozuluun iinde
olduklarnn bilinciyle evrenin temeli ve anlam probleminin yannda, deiim
problemiyle de ilgilenmilerdi: Bir ey nasl hem kendisiyle zde olarak kalabilirken
hem de kendisinden farkl olabiliyor? Bir ey nasl birbiriyle badamayan hatta
birbirinin kart niteliklere sahip olabiliyor? Bu farkl durumlar ve nitelikler
arasndaki deiim sreleri nasl gerekleiyor? Bu ve benzeri sorular nda Antik
dnem Yunan bilgeleri deienle deimeyen, sonlu olanla sonsuz olan arasndaki
ilikiyi doadan hareketle aklamay hedeflemi ve youn bir gayret gstermilerdi.
Bu gayretin yannda gemite gerekleen olaylara baktklarnda da olu ve
bozuluun bir ardklk iinde belirli bir sreklilii ve btnl oluturduunu
kefetmilerdi. Btn bunlar, Antik dnem Yunan bilgelerini srekli kendini
yineleyen bir oluu ve akp gitmekte olan zaman betimlemeye zorlad ve bu
noktadan balayarak, dnemin filozoflar, zaman sorgulamaya ve bu balamda
zamann llebilirlii, yn ya da tersinirlii gibi zelliklerini aratrmaya
ynelmilerdi. Bu srete, zaman henz bir varlk olarak tanmlamadan nce,
kavramlatrmaya almalar ve zaman kavramn hareket ve deiim
kavramlarndan belirgin bir ekilde ayrmamalar ise dikkat ekici olmutur.1 nk
bu aba, hem Antik dnem hem de amz insannn zaman algsnn temelini
1
J. Alexander Gunn, The Problem of Time, London: Allen & Unwin, 1929, s. 17.
12
oluturan kavramlatrmalarn gelitirilmesinde kaynak oluturmaktadr.
Antik Yunan dncesinin nemli bir evresini oluturan ve tarihe doa
filozoflar olarak geen bilim ve dn insanlarndan nce de, pek ok kozmolojik
dncenin yannda, zaman da mitolojik bir e ve tanr olarak kiiletirilmi, hatta
zamann nemini vurgulamak iin nasl ortaya ktna ilikin efsaneler retilmitir.
Bu balamda konu deerlendirildiinde, her ne kadar zamann baz zellikleri
zerine dnlm olsa da, Hesoidos (M 7. yzyl) ve Ferekidis (M 6. yzyl
ortalar) gibi ilk mitoloji yazarlarnn dnemine kadar, btn giriimlerin genellikle
zamann farkl zelliklerini temsil eden Kronos ve Kairos tanrlarna dayanlarak
srdrld2 grlmektedir. Nitekim Antik dnemdeki Yunanllar iin zamann
niteliksel ynn belirten kairos3 ve ne kadar zaman getiini yani zamann
niceliksel ynn ifade eden khronos4 kavramlarnn nem kazanm olmas bu
durumun ak bir kant gibidir. Bu kavramlarn yannda mitolojide btn zaman
boyutlarnn en stnde ve sonsuz olan zaman boyutunu ifade etmek iin zaman
tanrs Aiondan da bahsedilir (bu daha sonra Platon felsefesinde nemli bir kavram
olarak yer alacaktr).5
Bu dnemde etkili olan mitolojiden hareketle oluturulan doay aklama
2
Barbara Adam, Time, Polity Press, 2004, s.24.
3
Kairos ayn zamanda en uygun zamann kollanmas anlamna da gelmektedir ve insan yaamn ve
kendisini gelitirme imknlarn en iyi ifade eden kavramdr. Arslan Topakkaya, Felsefe, Din ve
Kltrde Zaman, Paradigma Yaynclk, stanbul, 2013, s. 105.
4
Zaman kavramn anlayabilmemiz iin en nemli efsane, gkyz tanrs olan Uransn mutilasyon
(vcudun bir uzvunun kesilmesi) efsanesidir. Hesoidosun Theogonia adl eserinde anlatlan
hikyelerin temel tasla, Uransn ocuklarndan nefret etmesi ve onlar ac ile inleyene kadar
Gaiann (Yeryz) barsaklarnda saklamasdr. Urans, Gaia ile ilikiye girerken, olu Kronos
babasna doru dner ve bir orak ile Urans hadm eder, bylece de gkyzn yeryznden ayrr
ve Kronosun vaheti ile oluan boluktan dier ocuklarn domas salanr. Kronos, kesilen cinsel
organ omzunun stnden atar ve kandan intikam duygusu ortaya karken, cinsel organdan, ak
tanrs Afrodit doar.
5
Topakkaya, 2013, a. g. e., s. 105.
13
gelenei, mitolojinin dnda dnceler gelitiren ilk doa filozofu olan Thalesin
(M 640-550) doann ana maddesinin (arkhe) ne olduunu sormasyla deimeye
balamtr. Doay doaya dayanarak aklamaya ynelen Thales ve sonras
dnemdeki dnrler zaman doann bir zellii, bir yn olarak ele almlardr.
Zamanla ilgili her trl problemin deiim ve hareket problemine bal olduunu
kabul edildii bu dnemde insanlarn zaman olarak algladklar, daha ok rnein
gece ve gndz gibi kartlarn yer deiimi olmutur. Bylece gnlk yaamnda
ihtiya duyduklar az saydaki zaman semboln doa grnglerinden elde
etmilerdi.6 Her ne kadar bu dnemde insanlar evreni etkili bir ekilde
gzlemleyemiyorlarsa da zaman kavramyla Gne, yldzlar, Ay ve Dnya arasnda
baz balantlarn kurulabileceini fark etmilerdi. Gk cisimlerinin ya da gk krenin
hareketiyle belirsiz olan sreyi belirli hale getirmilerdi. Bu gelime, aslnda
gnmzde de var olan zaman lld saat, takvim gibi eylerle bir tutma
eilimini oluturmu ve zamann o dnemde gk cisimleriyle ya da gk kreyle ayn
ey gibi dnlmesine neden olmutur. Ayrca zamanla bir tutulan gk cisimlerinin
hareketlerinin hem dzenli hem de dngsel olmas genel olarak zamann da
dngsel bir yapya sahip olduu dncesine neden olmutur.7
Tm bunlar Antik Yunanda zaman kavramnn ontolojik ve epistemolojik
bakmlardan neminin yeterince anlaldn gstermektedir. Bu kavray ksa
srede dnemin pek ok filozofunun dikkatinin zaman konusuna ekilmesine ve
farkl yaklamlarn olumasna yol amtr. Bu filozoflardan biri de bilinen ilk dnya
6 Arno Borst, Computus (Avrupa Tarihinde Zaman ve Say), ev: Z. Aksu Ylmazer, Dost, 1997, s. 11.
7
hsan Oktay Anar, Antik Yunan Felsefesinde Zaman Kavram (Balangtan Platona kadar), Doktora
tezi, Danman: Ahmet Arslan, Ege niversitesi, 1994, s.5.
14
haritasn yapan ve dnyann hibir yere dayanmadan durduunu fark eden
Anaksimandrostur (M 610-545). Thalesin ada ve rencisi olan
Anaksimandros, khronos (zaman) kelimesinin Yunan kozmolojisindeki ilk kaytl
ifadesine, genellikle Bat felsefesinin yaayan en eski paras (fragman) olarak kabul
edilen, Peri Physikes (Doa zerine) adl doksografik eserinde yer vermitir.
Anaksimandros, bu fragmanda btn eylerin ilkesinin ne olduunu yle
aklamaktadr:
Var olan eylerin ilkesi, a peirondur. eyler ondan meydana gelir ve yine
zorunlu olarak onda ortadan kalkarlar; nk onlar zamann (khronos) srasna
uygun olarak birbirlerine kar ilemi olduklar hakszlklarn kefaretini derler.8
Thalesin yaad corafyadan dolay sonsuz olarak alglad denizin bu
niteliine dayanarak her eyin temel ilkesinin su olduunu belirtmesi,
Anaksimandrosun temel ilke araynda etkin bir rol oynamtr. Anaksimandros iin
de eylerin kkeni sonsuz olan bir eydir ancak bunu su ya da ate gibi evremizde
grebildiimiz eylerle tanmlamak hatadr. Anaksimandros, kendisinden sonra
gelen filozoflarn doa anlaynda belirgin bir biimde etkili olan kurgusal bir
yaklam sergileyerek temel ilkeyi snrsz, sonsuz ya da tanmsz anlamna gelen
metafiziksel bir kavramla a peironla aklamtr. Yunanca snr anlamna gelen
peras kelimesine olumsuzlama neki a ile tretilmi olan a peiron matematiksel
olarak niceleyici bir kavram olmayp niteliksel bir anlam tamaktadr.9
Anaksimandrosun a peironla uzamsal snrszl dndnden emin olmasak da
Eski Yunan filozoflarnn szl olarak aktarlm ya da yazl olarak kalm fragmanlarnn ardllar
tarafndan derlenmesinden oluan eserlerin her biri.
8
Walther Kranz, Antik Felsefe, ev: Suat Baydur, Sosyal Yaynlar, 1984, s.32.
9
R. J., Hankinson, Cause and Explanation in Ancient Greek, Oxford University Press, 1998, s. 17.
15
zamansal snrszl kastettiini yani a peironun zamanda bir balangc ya da sonu
olmadn dndn biliyoruz.10 Aristoteles bu kavram daha sonra ilk ana
madde olarak tanmlam ve Anaksimandrosun szce ykledii anlamlar
tartmtr:
Her eyin bir kkeni vardr ya da [kendisi] bir kkendir. Apeironun bir kkeni
yoktur. nk o zaman onun bir snr olacaktr. Dahas, bir tr kken olmakla, hem
domam hem de lmszdr. nk olumu olann ayrca zorunlu olarak bir sonu
da olacaktr ve her yok olma srecinin bir bitii vardr.11
Anaksimandrosa gre a peiron tm niteliklerden arnm belirsiz bir eydir.
nk bir eyi belirlemek mutlaka bu eyin olumsuzunu da gerektirir. Yani bir eyin
scak olduunu sylemek ayn zamanda onun souk olmadn da sylemek
demektir. Baka bir ifadeyle her nitelik zorunlu olarak kart bir niteliin de varln
gerektirir. Bu da belirli olan bir eyin var olmasnn kartnn da var olmas anlamna
gelir ve btn bu kart eyler birbirini snrlandrr. Scak souk olanla, sv kat
olanla, aydnlk karanlk olanla vb. snrlandrlr. Buna gre, belirli olan dolaysyla
sonlu ve snrl olan her ey zaman iinde olumak ve yok olmak zorundadr. Aksi
halde snrl olan bir ey varln deimeden sonsuza kadar srdrebilir. Ancak her
eyin balangcnda var olan temel ilke snrszdr, kart yoktur ve bu nedenle
sonsuzdur.
Anaksimandros, doada var olan eitli eylerin, a peirondan ayrlan ilk
kartlklar olan scak ve souk olann birbirleri zerine etkileri sonucunda
olutuunu belirtmitir. Ancak a peirondan oluan her ey zorunlu olarak yok olur ve
10
Anthony Kenny, Ancient Philosophy, Clarendes Press, Oxford 2004, s. 7.
11
Aristoteles, Fizik, ev. Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005, 203b6.
16
ona geri dner. Her eyin temelinde olan a perion kendisinin oluturduu eyler
deitiinde bile deimeden kalr. Evrende eylerin olumas ve yok olmas,
kartlardan birinin hkim duruma gemesi ve yerini daha sonra dierine brakmas
bir doa yasasna gre gerekleir.12 Evrenin bir yasas vardr ve bu yasaya gre var
olmu her ey yok olur ve a peirona zorunlu olarak geri dner. Evren bir kosmos,
yani dzenli bir btndr. A peirondan kartlklar meydana gelir ve bunlar srasyla
evrene hkmederek sonunda zorunlu a peirona geri dner. Anaksimandros btn
bu olu ve bozuluun nasl gerekletiini bir varsayma dayandrarak zamann snrl
eylerin ortaya kp kaybolmasn bir ekilde dzene koyduunu ve zt eylerin
snrlarn amalarn ve sonsuz olmalarn engellediini belirtir.13 Ksacas
Anaksimandrosa gre, zaman evreninin koruyucusu ve dzenleyicisidir.14
Anaksimandrosun zaman anlayna baktmzda Kronos efsanesinin
etkilerini zellikle adaletle ilikili imgelerde belirgin olarak grebiliriz. Efsanede
Kronos, fani dnyay ilahi dnyadan ayrarak intikam alr. Benzer ekilde
Anaksimandrosa gre zaman, eylerin snrlarn belirleyerek onlar birbirinden ve
sonsuz olandan ayrr. Zaman, adaleti kendine gre btn eylere datr ve var olan
eylerin kartyla yer deitirmeden nce var olma sresini tayin ederek snrn
amasn engeller. Bylece snrl olanla onu oluturan sonsuz olan arasnda engel
olur.15 Yani Anaksimandros deneyimlerinin mantksal zmlemesiyle, kendi olma
12
Eski yunan felsefesinin sonraki dnrlerinden olan Empedokles (M 5. yzyl), bir baka
alternatif nermitir; temel ztlklarn yok edilemez olduunu ileri srm ve zamann, meydana
gelme yani temel maddelerin karmas ile yok olma yani bu karmlarn dalmas arasnda bir dng
oluturduunu iddia etmitir. Bu dng sevgi nefret arasndaki mcadeleyle srer. Sevginin gc,
karp birlemeyi, nefretin gc ise dalmay salar.
13
Ernst von Aster, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, m Yaynlar, 3. Bask, 2005, s. 73.
14
Giannis Stamatellos, Plotinus And The Presocratics, State University of New York, USA, 2007, s. 99.
15
Philip Turetzky, Time, Routledge, NewYork, 2000, s. 8.
17
durumundan yoksun bir duruma dnerek atklarn kefaretini demek gereinin
zamann kendi dzenine gre olutuuna, byle bir dnmde zamann oynad
dzenleyici role iaret etmitir. Zaman kendi yasalaryla kefaretin nasl deneceini
dzenler. Zaman, oluum esnasnda doan adaletsizlikleri, atklar, zamann kendi
ak iinde, evrenin birbirini izleyen imdiki anlarnn her dzeyi iin geerli olan
deimez yapya gre gerekleen dnmler araclyla gittike bengisel, ncesiz
ve sonrasz, giderek zaman olmayan bir denge haline gtrr.16
Genellikle her eyi oluturan ana maddenin deimeden kaldnn
savunulduu bir dnemde Anaksimandrosun a peirondan ztlarn kt ve evrende
ztlar arasndaki srekli bir mcadele olduu fikrinden etkilenen Herakleitos (M
540-480) btn varlklarn bir deiim ierisinde olduunu ve deimeden varln
srdren hibir eyin olmadn belirtmitir. Metafiziksel olarak her ey ncelikle
ztlklaryla dngsel bir deiim iindedir. Deiim iin her eyin kartna
gereksinimi vardr. Deiimin yani olu ve bozuluun kayna zt kuvvetlerin
mcadelesidir: scak-souk, gndz-gece, k-yaz, sava-bar, tokluk-alk. Ztlklar
arasnda bu atma olmazsa her ey durur ve sadece lm olur. Srekli deiim
iinde kalc olduunu dndmz eyler yanlmadr. Ayn rmakta iki kez
ykanamayz. kinci kez girdiimizde bu rmak bsbtn baka bir rmaktr artk. Akp
giden sular onu baka bir rmak yapmtr.17 Ancak bu deiim kuralsz deildir; bir
ilkeye, bir yasaya tabiidir. Deimez sandmz eylerin arkasnda deiimi
dzenleyen ruh; yani logos vardr.18 Onun evreni aklldr, nk temelde yasalar ile -
16
Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, ev.: Ylmaz ner, Belge Yaynlar, stanbul 2000, s. 39.
17
Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2008, s. 24.
18
W. K. C., Guthrie, The Presocratic World Picture, The Harvard Theological Review, C. 45, S. 2,
18
ya da logos- ynetilir. Logos, btn ztlklar birbirine balamaktadr ki Herakleitos
bunu, yay ve ona balanan tellerden doan zt glerin geriliminden sabit ve ahenkli
bir sesin meydana kt bir lirin gerginliine benzetmektedir.19 Herakleitosun
evrenin zndeki ana ilkenin ncesiz ve sonrasz deime zorunluluu olduuna
dayanarak ortaya koyduu dnce sisteminde, diyalektik felsefenin kkleri
kolaylkla grlmektedir. Ayrca modern fiziin, Herakleitosun retisine baz
ynlerden iyice yaklatn burada iaret etmek yerinde olur. Ate szc yerine
enerji szc kullanlrsa, Herakleitosun anlatm, bugnk grmze olduka
uyar.20 Ancak atein olamayaca gibi enerji de evrenin dnmn salayan tzsel
neden olamaz.
Herakleitosa gre deiim gerektir ve dolaysyla zaman da gerektir.
Herakleitosun yazlarnda zamana ilikin zaman (aion); oynayan, dama ta sren
bir ocuktur: bir ocuun g oyunu! ifadesi yer almaktadr.21 Bu parada zamann,
bir ekilde, doann dzeni ierisinde deiimi yaratt belirtilmektedir. Bir ocuk
olarak zaman, bal bana bir ilke deildir; ancak sadece deimekte olan doaya da
eit deildir. Bununla birlikte, burada zaman olarak tercme edilen kelimenin
khronos deil, aion olduunu belirtmekte fayda var. Herakleitosa gre zamann
bir balangc yoktur ve sonsuz bir sreci vardr. Bu dnce, onu, bir yaratl
hikyesinin mitolojik yapsn korurken doal kozmogoni (evrendoum) araynda
bulunan atalar ile kar karya getirmektedir. Ancak Herakleitosun da atalar gibi
evrenin kozmik dngler ierisinde kendi kendini yineledii fikrini savunup
1952, s. 87-104.
19
Turetzky, 2000, a.g.e., s. 8.
20
Heisenberg, 2000,a.g.e. s. 42.
21
Kranz, 1984, a.g.e., s. 64.
19
savunmad tartma konusudur.22 Bu tr bir dngsel evrenin, zamann bir
balangc yoktur iddias ile uyumsuz olmas durumunda (ve Herakleitosun atalar ile
ters dmesi durumunda), zaman bir bakma deiimden bamsz olmak
zorundadr, yani deiikliklerin evrenin tmnde farkl zamanlarda tekrar
edilebilecei aktr. Zaman, tamamen deiime bal olsayd veya btnyle
deiimin bir paras olsayd, o zaman hibir ey tamamen ayn kozmik dngnn bir
tekrar olarak dnlemezdi, nk dngler olutuunda zaman ierisinde kendini
gsterecek bir farkllk bulunmazd.23
Bir bakma deiimden bamsz olan zaman, Herakleitos iin, sadece
deiime tabii olmayp varlklarn mantksal ilkesi ile yakndan ilikilidir.
Herakleitosun dncesine gre her ey bir aknt ierisindeyken, logosun
deimeyen ve zamansz olan kural, varlklarn deiimini snrlamakta ve
dzenlemektedir. Bir balangcn olmay, zaman, mantksal ilke ile
birletirmektedir ve kendisi deimeden ve tm varlklar kapsayacak ekilde
kalmaktadr (en azndan gemite).24
Yaad dnemin felsefe geleneine yeni sorular ve sorunlar ekleyen ve bat
felsefesinin tarihinde nemli olan bir yere sahip olan Parmenides (M 529-440),
kendisinden nceki filozoflarn, doaya ilikin grlerini eletirerek daha ok
kavramsal dnmeye ynelmitir. Parmenidese gre, zerine dnlen ey
yalnzca var olandr. Evrende deien hibir ey yoktur; varlk sonsuzdur ve deiim
22
Empedoklesin evrenin dngsel gr hakknda daha sonradan bir ilerleme kaydettiinden ve
dngsel grn baz formlarnn da Pisagorcular, Eflatun, Aristoteles ve Stoaclar tarafndan
benimsenebilecei ve dngsel grn Herakleitos ile zdeletirilmesinin bu grler sebebiyle
uygunsuz bir ekilde atfedilmi olabileceinden bahsedilmitir.
23
24
Turetzky, 2000, s. 9.
20
yalnzca bir yanlsamadr. Yani gereklik ebedi ve deimez olan, yaratlmam ve yok
edilemez olan, srekli ve kalc olan mutlak anlamda Bir'dir. Parmenidese gre
hareket, deime, okluk gerek varln nitelikleri olamaz. Varlk hakknda
sylenebilecek tek ey O'nun var olduudur yani varln var olmak dnda hibir
zellii yoktur. Bir miktar su kaynadnda Herakleitosa gre bu suyun lm
buharn ise doumudur. Fakat Parmenides iin varln lm ya da doumu
olamaz.25 Gerekleen deiiklikler olutan yok olua geii ieren deiiklikler deil
varln kendi btnlnde var olu eklidir. Aslnda Herakleitosa gre varolu
zamansal oluu ifade ederken, Parmenides iin varolu zamansz oluu ifade
eder. Parmenidese gre, varlk var olagelmitir, paral deil bir btndr, bir
balangc ve sonu yoktur, zaman iinde deiime uramaz. Burada btnlk ayn
kalmay ve uzamsal olarak sreklilii dolaysyla zamanszl ifade eder. Domak
gemite zamansal bir balangc, yok olmak da gelecekte zamansal bir sonu anlatr.
Yani gemi olmayan (what is not) ve gelecek ise henz olmayan (what is
not yet) ima eder ki bu da her iki zamann da var olmayan tanmlad anlamna
gelir. Yalnz zamansz olu var-olan ifade edebilir.26
Parmenides gerekliin zamansal bir boyutunun olmadn, akn bir
gereklii kabul etmenin dnda zaman kavramyla ilgili fikirlerde doas gerei
elikiler ve yanllklar olduunu savunarak, zaman gerek deildir grn
kabul eden filozoflarn ilki olmutur.27 Parmenides, dil ve dncenin mantksal
zeliklerine dikkat ekerek zamann mmkn olan herhangi bir dncenin konusu
25
Kenny, 2004, a.g.e., s. 18.
26
Stamatellos, 2007, a.g.e., s. 109.
27
Ronald C. Hoy, Parmanides Complete Rejection of Time, The Journal of Philosophy, Vol. XCI, No.
11, November 1994, s. 573-598.
21
olamayacan ve dolaysyla var olmadn ileri srmtr. Parmenidesin ileri
srd temel iddia; konuulabilen, dnlebilen veya aratrlabilen her eyin var
olmas gerektii ve var olmayan bir ey hakknda konumann veya dnmenin
anlamsz olduudur. zerine konuulabilen veya dnlebilen her ey yaratlp
yok edilmez ve tmyle kendine has, sabit ve mkemmeldir. Gemite hi bir zaman
ve bundan sonra asla, imdi olduu gibi bir btn ve srekli olmam ve
olmayacaktr.28 Buna gre zaman, deiim ile ayrlamaz bir biimde baldr ve
deiim gerek olmadna gre, zamann da gerek olmas imknszdr. Var olan
hibir eyin varl gemite var olmay durdurmu ve gelecekte var olmay bekliyor
olamaz. nk var olan, bir btn olarak olmaldr. Var olu zamann herhangi bir
blmlemesinin tesindedir. Burada btnlk aslnda ayn oluu ve uzamsal olarak
sreklilii dolaysyla zamanszl aklar. Parmanidese gre, zaman iinde bir
balang ve bir son olmad iin bir eyin dierinden sonra gelmesi gibi ancak
zaman iinde gerekleen bir ardllk da yoktur.29 Ayrca sre de bir geii ya da
deiimi gerektirdii iin varln mkemmelliine ve btnlne uymaz. Buna gre
nceden sonraya gei varln sabitliinden dolay imknszdr.30
Sonu olarak, Parmenides, zdelik ilkesine dayanarak, kendi felsefesinin
zn varlk vardr, yokluk ya da var olmayan var deildir eklinde ifade etmitir.
Parmenides, varlkla ilgili retisinin sonucu olarak, yaadmz dnyann gerek
olmadn, yalnzca bir grn olduunu ne srer. Bylece, ontolojik dzlemde
grn ile gereklik, epistemolojik dzlemde de aklsal ile duyumsal olann
28
29
30
22
ayrtrlmasn yapmtr.
Aslnda ne Herakleitos ne de Parmenides aka ifade edilen bir zaman
kuram sunmutur. Felsefenin temel sorunlaryla urarken dnyann zamansal
oluunun baz sorunlu ynlerine alternatif hatta zt metafiziksel bak alar ortaya
koymulardr ve en nemlisi insann farkl zaman algsnn farkl olmasn metafiziksel
hatann kayna olarak ele almlardr.31
Parmenidesin okluk ve deiimi bir yanlsama olduunu ileri srmesine
adalar tarafndan getirilen eletirilere kar Hocas Parmenidesin izleyicisi olan
Zenon (yaklak olarak M 490-430), hareketin ve okluun kabul durumunda
ortaya kacak olan elikili sonular gstererek hareketin ve okluun imknsz
olduunu samaya indirgeme (dolayl rtme) yoluyla kantlamaya almtr.
Aristoteles tarafndan diyalektik diye adlandrlan akl yrtme ynteminin kurucusu
olarak kabul edilen Zenon, Parmenidesin soyut, analitik tarzn srdrmek ve
retilerini savunmak iin oluturduu paradokslar drt gruba ayrlabilir: okluun
gerekliine kar, hareketin gerekliine kar, uzayn gerekliine kar ve biraz
farkl bir tarzda olan duyu deneyimlerinin gvenilirliine kar paradokslar.32
Bunlarn arasndan en nl ve zlmesi en zor olan hareketin gerekliine kar
hazrlanan drt paradoks, mantkla deneyim arasndaki uyumazl serimler.
Varln birliini gstermek iin ne srd paradokslardan okluk paradoksunda
Zenon, bir taraftan blnmezlii dier taraftan sonsuz blnebilirlii ngren
oklukla elikiye den varsaymlar kullanmtr. okluk kabul edilirse, bir okluk
31
Ronald C. Hoy, Heraclitus and Parmenides, A Companion to the Philosophy of Time, Editr:
Heather Dyke ve Adrian Bardon Wiley-Blackwell, Oxford 2013, s. 9.
32
Forrest E. Baird & Walter Kaufmann, Ancient Philosophy, Prencite Hall, USA, Cilt 1, 2011, s. 23.
23
ayn zamanda hem bykl olmayan, hem de sonsuz bykl olan eyler olur.33
Zenon, hareketin gerekliine kar oluturduu ikiye blme paradoksu,
Arkhilleus ve kaplumbaa Paradoksu ve duran ok paradoksunda sonlu bir zaman
iinde sonsuz saydaki uzay aralklarnn nasl geilebilecei sorusunu odak noktasna
alarak gzleme dayal karmlara ters den mantksal karmlarda bulunmutur.
Eer hareketin gereklii kabul edilirse o zaman Arkhilleusin kaplumbaay
geemeyeceini kabul etmemiz gerekir. Zenon, byle olmad bilindiine gre,
burada oluan atknn nedeninin hareketin gerekliini varsaymamzdan
kaynaklandn fark edip hareketin olmadn kabul etmemiz gerektiini belirtir.
Zenonun hareketin gerekliine kar oluturduu dier bir paradoks olan stadyum
paradoksu ise hareketin greliliine dayanmaktadr. Buna gre, belirli noktalar
dizisi, biri durmakta olan dieri de ters ynde ilerleyen iki noktalar dizisinin yanndan
geerken duran ve ters ynde giden diziye gre farkl hzlar olacaktr. Ayn mesafeyi
farkl zaman aralklarnda alm olacak ya da dier bir bak asndan bir zamann
yars, ayn zamann iki katna eit olacaktr.34 Burada aa kan hareketin hznn
ya da zamannn ierdii elikiler hareketin gerekliini reddetmeyi gerektirir.
Uzayn gerekliine kar oluturduu uzay paradoksunda Zenon, uzay varsa ve
her ey uzayda ise bu durumda uzay nerededir sorusunu da anlaml bulur. Baka bir
33
eyler ok olurlarsa bykl olmayan eyler olurlar; nk onlardan her biri bir birimi temsil
etmezlerse ok olmazlar. Ama bir birim, blnemez; nk her ey ancak eer iinde bir para varsa
blnebilir. Ve eer o uzamsa, iinde birok para olabilir. Ayn zamanda sonsuz byk olurlar; nk
varl olan her eyin bir bykl olmak zorundadr. Bykl olan eyin, paralar vardr ve bu
paralarn birbirinden ayr olmalar gerekir. Aksi durumda farkl paralar olamaz. Bu paralar
birbirinden ancak aralarnda paralar varsa ayrlabilir. Bu aradaki paralarn da birbirinden baka
paralarla ayrlmas gerekir ki byle devam edip gider. O halde her cismin, kendisinde belirli bir
bykle sahip olan sonsuz paralar iermesi gerekir bu da onun sonsuz byk olmasn gerektirir.
Bkz. Ahmet Arslan, lka Felsefe Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul 2009, Cilt1, s. 257.
34
Ali Dnmez, Matematiin yks ve Serveni, Toplumsal Dnm, stanbul 2002, Cilt III, s. 136.
24
ifadeyle, eer gerek olan her nesne uzayda ise ve uzayn kendisi de gerekse o
zaman kendisinin de bulunduu baka bir uzay olmas gerekir ki bu sorgu sonsuza
kadar gidebilir. Bu da uzayn gerek olduunun kabuln yanllar. Aslnda uzayn
gerekliine kar oluturulan bu kant uzayda gerekleen bir sre olarak hareketin
gereklii varsaymna yaplan bir itiraz olarak da alnabilir.35 Son olarak, duyu
deneyimlerinin gvenilirliine kar Zenonun msr taneleri paradoksunda ortaya
konulan problem, nesnelerle onu alglayan zne arasnda ortaya kan iliki sonucu
oluan duyusal niteliklerinin nesnelerin kendi nitelikleri olarak alnmasdr.36 Ksacas
Zenon paradokslaryla bir olan gerein oklu alglanmasn, sonlu olan bir yolun
sanki sonsuz uzunlukta ki bir yol gibi alamaz oluunu, sonsuz olann sonlu gibi
grme yanlgsn, hareket edilmedii halde hareketin varsaylmasn Parmenidesi
balamda mantksal ilikilerle gzler nne sermitir.
Tarihin en nemli filozoflarndan Platon (M 428-347), kendisinden nceki
dnemde nemli bir sorun olarak zerinde dnlen gerekliin ne olduunu,
gerekliin fiziksel, dnsel ve etik boyutlarn ortaya koyarak bulmaya alan bir
problem dnrdr. Kendisinden nceki Yunanl filozoflarn gelitirdii
dnceleri yorumlayan Platon, alglanan dnyann durmadan deitiini, dolaysyla
da duyularn aldatc olduunu bu balamda duyularn bize gereklii
veremeyeceini savunan sofistik sav benimsemi grnmektedir.37 Platona gre
durmadan deien, olu ve bozulu iinde olan, kendisiyle ayn kalmayan eyler
gerek varlk deildir. Doay oluturan eylerin de srekli deiim iinde olmas
35
Arslan, 2009, a.g.e., s. 251.
36
Arslan, 2009, a.g.e., s. 256.
37
Hseyin Gazi Topdemir, Platonda Bilgi Kayna Olarak Grme, Felsefe Dnyas, 2007/2, Say 46,
s.70
25
Platonu, doay oluturan ve bizim duyularla algladmz eylerin varlk
olamayaca sonucuna gtrr. Platon, gerek olan grnr olanda deil, dnlr
olanda aramtr. Deiken olan duyularn, gereklii alglamay salayamayacana
inanan Platon, aracsz olarak varl kavramann salt aklsal yolla
gerekleebileceini ne srmtr. Aklsal kavrayn konusunu oluturacak gerek
var oluun ideal olmas gerektiini savunan Platon, gerek kavramn maddi
doadan, deimez dnsel biimlere evirerek idealar kuramn gelitirmitir.38
dealar kuram, olgularn tek, doru ve deimez bir ierikle donatlabilmesi iin,
grnr eylerden bamsz ve bunlarn tesinde bir varla sahip olan ncesiz-
sonrasz olan baz ilkelere duyulan ihtiyatan domutur.39 Bylece kendisiyle ayn
kalan varla ontolojik bir boyut kazandrm olur. Platonun idealar kuram yalnz
akl yoluyla kavradmz tmellerin ya da kavramlarn, nesnel gndermelerden
yoksun olmadklar, grnr nesnelerin tesinde ve onlardan bamsz bir
gereklikle ilikili olduklar temel inancna dayandrlr.40 Bir varsaym olarak kabul
edilen idea ad verilen bu zler hem varln hem de varln bilgisinin temelidir. Bu
varsaym, varlkla var olu (ya da var olan) arasnda bir ayrm olduu ve btn var
olanlarn nedenleri ve idealleri varlk (idea) olduu dncesine dayanr. Kendi
gereklikleri iin kendilerinden baka hibir var olua gereksinim duymayan idealar,
psikolojik bir yap ya da klgsal bir kurgu41 deildir. Buna uygun olarak idealar yani
gerek ya da varlk; zamana tabi olmayan, her trl deiiklikten uzak, ezeli ve ebedi
38
Hasan Aslan, Doa Kavramnn Tarihsel Geliimi, Felsefe Dnyas, 2007/2, Say 46, s. 64.
39
Serdar Uslu, Platonda Dzen Sorunu, Doktora Tezi, Danman: Ayhan Bak, stanbul niversitesi,
2007, s.98.
40
Frederick Copleston, A History of Philosophy, Volume I: Greece and Rome, Doubleday, USA 1995, s.
38.
41
David E. Cooper, World Philosophies, Blakwell, USA 1996, s. 108.
26
olan dolaysyla ancak aklsal kavranabilen tinsel fakat tamamyla gerek yaplardr.
Platonun idealara ykledii tm bu nitelikler, Parmenidesci varlk
anlaynda Bire atfedilen niteliklerle ayndr. Fakat Parmenidesin maddi olan
monistik varlk anlayndan farkl olarak Platon maddi olmayan idealarn ok sayda
olduu anlayn kabul eder. Ayrca Platon, Parmenidesin grngler ve gereklikler
dnyas arasndaki keskin ayrm koruyarak idealar alglanan dnyaya akn bir
zemine tar. dealar dnyas deimeyen, snrsz ve sonsuz tmel olan varlklarn
dnyasdr. Buna karlk idealarn yansmalar olarak ifade edilebilen grngler
dnyas ise her trl olu ve bozuluun gerekletii, srekli bir deiim ve ak
iinde olan tikellerin dnyasdr. Aslnda Platon iin idealar dnyasnn grngler
dnyasyla olan ilikisi aynen bir eyin glgesi ile olan ilikisi gibidir. Bu dnyada
algladmz eyler yalnzca bir maarann iinde eli kolu bal bir kimsenin grd
glgelere benzer.42 Platon, kendisiyle ayn kalabilen eylerin tmyle gerek
olabileceini savunurken grnglerin de gerek olan eyle ilikisinin nemsenmesi
gerektiini belirtmitir.43 Grngler deiebilir dolaysyla Parmenidesin
dnd gibi tmyle gerek olamazlar. Platona gre, idealara katldklar lde
grnglerin de bir gereklii vardr ancak idealar ok daha st seviyede bir
gereklie sahiptir. Ksacas, kendilerinden baka her eyin varl idealarn varlna
bal olduundan idealarn varl ya da gereklii bir ncl olarak kabul edilir.
Grngler ise kendi idealarna katldklar lde var olandr.
Platonun felsefesi, grnglerin eitliliini ve grnglerde meydana gelen
deiimi aklamak amacyla idealar ne srmektedir. Platonun idealar kuram ayn

42
Platon, Devlet, ev. Sabahattin Eypolu & M. Ali Cimcoz, stanbul 1998, 514a-514c.
43
27
eyin nasl pek ok yansmas veya kopyas olabileceini farkl nesneleri ayn eyin
kopyalar olarak dnmeyi aklayan ortak bir standart ileri srerek aklamaktadr.
rnein, bizler aka aa ve mee aacn sadece aa olarak dnebiliriz, nk
her ikisi de onlarn ideasn oluturan aa-olma standardna yaklaktr.44
Birden fazla sayda olan idealar dzenli ussal bir kozmos45 baka bir deyile
mantksal bir zeminde dzenlenmi bir birlik oluturur. Platonun idealar kuram,
hiyerarik olarak dzenlenmi gereklik dereceleri olduunu ve yi ideasnn btn
idealardan stn olduunu ileri srmektedir. Platona gre yi olan ey, tamamyla
gerek olan eydir ve dier btn eyler gerekliini ondan tretirler. yi olan ey,
gerek olduu lde bir ey hakknda konumay ve dnmeyi mmkn
klmaktadr: eyler, yiye katlmlar lsnde mantksal sorgunun konusu
olmaktadrlar. dealar, her tre ait varlklar iin mkemmeliyet modelleri olarak yi
olana katlan deimeyen varlklardr.46
dealar kuram yi olan tarafndan aydnlatlan gereklik dnyas ile gne
tarafndan aydnlatlan grngler dnyas arasndaki ayrmn ve gereklik ile bilgi
derecelerinin hiyerarisidir. dealar kuramn gsteren ekil 1.1.1de, dikey izgilerin
uzunluu orantl olarak gereklik ksmn yanstmaktadr.47
44
45
Frank Thilly, Bir Felsefe Tarihi, ev. Nur Kk, Yasemin evik, dea, stanbul 2010, s. 76.
46
47
Turetzky, 2000, a.g.e., s.13.
28
ekil 1.1-1 Platon'un idealar kuram
Platon, mutlak olan ideann varln ve insann bu gereklii akl sayesinde
kavrayabileceini kabul ederek aslnda insandan insana deimeyen salam bilgiye
ulalabileceini gstermitir. dealarla grngler arasndaki iliki, gerek bilgiyle
duyu bilgisi arasndaki ilikiye paralellik gsterir. Bylece duyularla alglanan sanya
ve akl yoluyla ulalabilen kavramsal bilgiye karlk gelen iki ayr alan ortaya
kmtr. Gerek bilgi, ncelikle algnn bilgisiyle olumaya balar fakat alglanann
tesinde genel kavrama, ideaya ulalarak tamamlanr. Platon iin, bir olguyu bilmek
demek o olguyla ilgili yargda bulunarak olguyu genel bir kavrama dhil etmek
demektir. Alglarmz bize tek tek olgularn bilgisini verir fakat alg karsnda akl
29
yoluyla olgular genel bir kavram iinde toplanarak gerekliin kavramsal bilgisine
ulalr.48 Bilginin temeli olan idea hem varln kendisinin hem de bilgisinin
kaynadr ve temelidir.49 Platon duyularn, var olanlarn gerekliini deil yalnzca
grngleri verdiini belirtirken bilgiye ulamann yolunu doann duyu algsndan
doa tesi olan idealara evirmitir. Aslda Platonun burada vurgulamak istedii bir
olgunun bilgisinin yalnzca duyularn salad verilere dayanmasnn yeterli
olmaddr. Ona gre, gerekliin bilgisinin aklsal dzenin temelinde yer alan bir
aknl iermesi gerekir.50
Platon zellikle Parmenides ve Timaeus adl diyaloglarnda idealar ve dier
sonsuz olan eylere yer verirken, zellikle Timaeusda zamanla ilgili anlayn da
ayrntl bir ekilde aklamtr. Timaeusta yer alan, ncesiz-sonrasz idealarn
imgesine gre grnen kozmosu dzenleyen ilahi bir zanaatkr olan Demiurgos
Khora halindeki yaratlm kozmosu, ekil verdii maddenin kendi snrlar iinde
mmkn olduunca idealar dnyasna benzetmeye almtr. Bu benzerlii
glendirmek iin sonsuzluun bir yansmas olarak Aionun hareketli bir imgesini
yani zaman yaratmtr.51 Bu evreni yaratan baba, ilksiz tanrlarn rneine gre
kurduu evrenin hareket ettiini, yaadn grnce ok sevindi ve sevincinden, onu
rnee daha ok benzetmeyi dnd. Bu rnek lmez bir canl varlk olduu iin, o
da btn bu evreni, mmkn olduu kadar lmszletirmeye alt. Ama rnek
olarak kulland lmsz canl varl, yaratlan evrene tamamyla uygun klmak
48
Aster, 2005, a.g.e., s. 211.
49
Hseyin Gazi Topdemir, Felsefe, Pegem Akademi, Ankara 2008, s. 63.
50
Topdemir, 2008, a.g.e., s. 61.
51
Francis MacDonald Cornford, Plato's Cosmology: The Timaeus of Plato Translated with a Running
Commentary, Kessinger Publishing, London 2004, s. 104.
30
mmkn olmuyordu. Bunun zerine lmszln deiik bir taklidini yapmay
dnd ve g kurarken bir yandan da hareketsiz, salt lmszlkten, belirli
saylarn orantsna gre ilerleyen lmszln zaman dediimiz o imgelemini
kurdu.52
Bu balamda Demiurgosun bir etkinlii olarak aa kan zaman, grngler
dnyasnn olumasyla balar ve yalnz bu dnyada etkindir. Grngler dnyas,
olu ve bozulu iinde canl bir btnlk olarak ya da durmadan deien bir yap
olarak zamansal anlamda Aionun bir resminden ibarettir.53 Aion en temel anlamda
yaama gcdr ve bu anlamda btn canllarda grlen bir eydir. Platona gre
zaman, idealarla grngler dnyas arasnda bir araclk grevi grr. Gezegenlere
ait dngsel zaman aionun ilk yansmas olarak karmza kar. Bu anlamda zaman
oluun bir ltdr. Ksaca zaman sonsuzluun hareket halindeki bir imgesi olarak
evrenin dzenini anlamamz salar. Zamann llebilmesi, hareketin bir yansmas
ve evrendeki harmoninin bir ifadesidir.54 Sonsuzluun bir imgesi olarak zaman,
idealar dnyasnn dzeni ve deimeyen gereklii ile olmakta olan dnyay
ilikilendirmektedir.55 Zamann bu rol, dzenlenen evreni mmkn olduunca
mantksal olarak anlalr bir harmoniye ulatrr.
Platon felsefesinde yer alan Aion kavram deimeyen ve sadece aklla
kavranlan bir ey iken, khronos ise srekli olu halinde ve sadece algyla
anlalabilen bir eydir. Biri ncesiz-sonrasz, dieri ise yaratlm olup son bulacaktr.
52
Platon, Timaios, ev. Erol Gney, Ltfi Ay, Sosyal Yaynlar, stanbul 2001, (37-d), s. 33.
53
Aslan Topakkaya, Zaman Kavram Balamnda Platon-Aristoteles Karlatrlmas, Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi, Yl 2012, Say 13, s. 219-231.
54
Topakkaya, 2012, a.g.e., s. 219-231.
55
31
Birisi saylamaz ve llemez, dieri saylabilir ve llebilir (bundan dolay
hareketin de ls olur).56 Bu adan bakldnda khronos ve aion birbiriyle zt iki
kavram gibi grnse de aslnda bunlar idealar retisine uygun olarak birbirini
tamamlamaktadrlar. Grngler dnyasna ait olan zaman sayya gre hareket eder
ki bu da onu daha anlalr klar. Zaman saylabilir ve dzenli bir ekilde paralara
ayrlabilir. Bu durum zaman doann sral dzenine bal saysal bir dzleme tar.
Zaman gkyzyle birlikte yaratlmtr ve zaman saylarn anlamak ve korumak iin
Gne, Ay ve gezegen ad verilen be farkl gk cismi yaratlmtr.57 Bunlarn
dairesel hareketleri zaman saysallatran kozmik zaman gereleri58 olarak
kullanlmtr. Bylece zamann blmleri ya da paralar olan yllar, aylar, gnler ve
geceler ortaya kmtr.
Platon zamansal olmaya ilikin, bir eyin zaman iinde var olmasnn o eyin
hem kendinden daha eski (yal) hem de daha yeni (gen) olmasn gerektirdiini
belirtmitir. Zamansal olan bir eyin var oluu, olmu olann vard evresiyle
olacak olann var olacak evresini kapsamas gerekir. Sonsuz var olularyla
idealarn zamansal olmadn savunan Platon, grnglere ilikin gryle uyumlu
olarak, zamann tamamen gerek d ya da znel olmadn ne srmtr.59
Platona gre, zaman akp giderken evrenin dngsel hareketine elik eder.
Bu da zamann ilerleyiinin iki ucunun da snrlandrlmam olduunu yani dz bir
izgi eklinde deil snrlar belirli daire eklinde olduunu aka gstermektedir.
Yeni Platoncu fikirleri ile tannan Proklos (412-485), Platonun tm zaman boyunca
56
Topakkaya, 2013, a.g.e., s. 111.
57
Platon, 2001, (38-c), s. 34.
58
Borst, 1997, a.g.e., s. 15.
59
Platon, Parmanides, ev.: Saffet Babr,mge Kitapevi, stanbul, 2001, 166a-166c, s.113-114.
32
ifadesini Byk yl (tm evrenin bir periyodu) olarak anlar. Her bir Byk Yln
ardndan evren ilk balang konumuna geri dner ve bylece zamann hareketi
sonu ve balangc birletirecek ekilde devam eder.60 Zaman her Byk Yl iinde
gerekleen btn deiimleri, olu ve bozulular kapsar. Bir btn olarak
bakldnda, Byk Yllar arasndaki benzerlikler zamann ncesiz-sonrasz olarak
alglanmasn, Byk Yllarn zde olmamas da zamann evrenin hareketiyle ilikili
olsa da sadece bu hareketle zdeletirilemeyeceini gsterir.
Genel olarak baktmzda, her ne kadar say gibi niceliksel bir olguyla ifade
edilse de Platon iin zaman hareket eder ve doas gerei harekete ve deiime
baldr. Aslnda zaman mekn algsna paralellik gstererek iinde eylerin yer ald
ve olaylarn gerekletii byk bir zemin ya da kap gibidir. nemli olan nokta
zamann iinde barndrdklarndan tamamen bamsz olarak varla gelmesidir.
Platon iin zaman ve mekn bu balamda benzerlik gsterse de baz yorumculara
gre Platon diyaloglarndan zamann mekna gre daha nemli olduu sonucu
karlabilir. nk zamann kayna temel olarak akli dnyaya ait bir kaynaktr; buna
karn mekn daha ok algsal dnyaya ait bir zellik olarak karmza kmaktadr.61
Ancak bazlarna gre de zamandan nce mekn olduundan Platon, meknn
gerekliini zamana gre daha ok kabullenmitir.62 Belki tam da bu noktada
devreye rencisi Aristotelesin girmesi anlamldr.
Her eyden nce bir doa filozofu olan Aristoteles, tarih boyunca
kendisinden sonraki dnrleri en fazla etkileyen filozof olmutur. Platon
60
Cornford, 2004, a.g.e., s. 104.
61
Topakkaya, 2012, a.g.e. s. 219-231.
62
Gunn, 1929, a.g.e., s. 21.
33
felsefesinin izlerini tasa da olduka zgn bir yapya sahip olan Aristoteles
felsefesi, tamamen grnen dnyay aklama amacna dayanmaktadr. Felsefe ve
bilimi sistemletiren ilk kii olan Aristoteles, aklc yaklam ve bilimsel grleriyle
felsefede mantn ncs olarak kabul edilir.
Aristoteles, hocas Platonun idealist ve erekbilimsel varsaymlarn kabul
etmekle birlikte aknsal idealar teorisini yadsmtr. Platonun birbirinden ayrd
idealar dnyasyla grngler dnyasn, Aristoteles idealar dnyasnn grngler
dnyasnn iinde olduunu belirterek birletirmitir. Aristotelese gre iinde
yaadmz evren gerekte var olan bir evrendir. Bu temel varsaymdan hareketle
Aristoteles, problemleri gzlem ve deney yoluyla irdelemeyi yelemi ve bylece bu
grnen evrendeki grnen (gerek) nesnelerin grnen (gerek) deiimlerinin
"nedensel aklamasn" yapmay da "bilim" olarak tanmlayarak bilimsel grn
oluturmutur. Aristoteles kendi deyimiyle apodeiktik (kesin, doru ve zorunlu)
bilginin olanakl olduunu, salam bilginin geometride bulunabileceine olan
inancnn etkisiyle, geometriye dayanarak ya da onu rnek alarak doa bilimlerinde
de kesin ve gvenilir bilgiye ulalabileceini dnmtr.63
Aristoteles bilimsel aratrmada, gerek olan evrenden elde edilen duyu
deneyimlerinin verileriyle balamann gereini ve buradan da genel yasalara
gemenin nemini vurgulamtr. Bilimsel aratrma sreci, gzlemden genel ilkelere
ve tekrar gzlemlere geri dnen bir sreci kapsamaktadr. yleyse bilimsel
aratrma iki yoldan ilerlemektedir: tmevarm ve tmdengelim. Buna gre, bilimsel
aratrma belirli bir olayn ya da belirli niteliklerin bilgisiyle balar ve aklayc
63
34
ilkelerden bu olay ya da nitelikler hakknda ifadeler oluturulduunda bilimsel
aklama gereklemi olur. Aristoteles iin tmeli bilmek bal bana bir ama
deildir, ancak tekili anlamak iin bir aratr. Tmele dayanarak tekili kavraynca
bilgi de tamamlanm olur, nk bilimin asl amac, tekili kavramaktr.64 Baka bir
deyile bilimsel aklama doann algsal kavrann temel alarak varlabilen olgu
bilgisinden, olgunun nedeninin bilgisine geme ii olarak gren Aristotelese
gre, bir eyin bilimsel aratrmaya konu olabilmesi onun doal durumunu
kaybetmesiyle olur ve bilimsel aklama da onun doal durumunu neden
kaybettiini ortaya koyar.65
Aristoteles iin, gerek bilgiye ulamada asl rol akl yrtme oynamakla
birlikte, genel varsaymlar da gerek bilginin kurulabilmesi iin mutlak gereklidir.
Her varsaym, olguya iaret eden kavram ve bu olguyla ilgili anlatm olmak zere
iki deere sahiptir. Varsaym araclyla bir eyin genel olan yaps yani ortak olan
yan ve bireysel olan yaps yani ayran yan aa karlr. 66 Bylece o eyi trler
ve cinsler hiyerarisi iinde bir yere, bir tr ve cins iine yerletirilerek onun iin
zsel olan ey bulunmasyla o eyin yapsn belirleyen nedene ilikin bir aklama
ortaya konulabilir. Bu nokta Aristotelesi mantnn temelini oluturan kategoriler
retisine ulatrmtr. Aristoteles iin sz dncenin, dnce ise varln ya da
var olann bir simgesidir. Dncenin doruluu da var olana uygunluu ile
lldnden kategoriler insan dncesinin varl kavrama biimleridir.
Aristotelesin oluturduu sistematiin bir sonucu olarak insann varl anlamada
64
Gkberk, 2008, a.g.e.,s. 71.
65
66
Aster, 2005, a.g.e., s. 253-259.
35
kulland bu kategoriler tz, nitelik, nicelik, iliki, yer, zaman, durum, iyelik, etkinlik,
edilgenliktir. Bir nermede geen zne ya da konu zerine ancak bu kategoriler
uyarnca bir eyler sylenebilir.
Aristoteles oluturduu mantk erevesinde dnmeyi incelerken aslnda
var olan da incelemi olur, nk dnme varl yanstr. Ama varln asl yapsn
ve i balantsn ancak var olanlarn zne ve nedenlerine ynelmi olan metafizikte
kavrarz. Aristotelesin ontolojisinde gerek varlk fenomenlerin dnda ayr bir
gerek deil, fenomenlerin iinde kendini gelitiren yani fenomenlerin iinde
gelimi olan zdr. Bu z algladmz dnyada hep kendini gerekletirir. Buna
gre Aristoteles felsefesinde arl oluturan bir ama dorultusunda gerekleen
olu kavramdr.67 Bunun iin de bir oluta bilgiye ulamak iin neden veya
niin sorusunun cevabn bulmak gerekmektedir. Bu yapldnda her oluun drt
esinin bulunduu grlecektir: madde (oluun kendisinden meydana geldii ey),
form (oluan eyin biimi), etken (oluan eye biimini veren), erek (oluan eyin
niin olutuu). Bununla birlikte, Aristotelese gre form, etken ve erek aslnda tek
bir balk altnda birleebilirler. Bu durumda gerekte iki neden kalm olur: madde
ve form. Dolaysyla Aristoteles iin her varla geliin bir maddesinin ve bir
formunun olmas zorunludur. nk bu iki neden her varla geliin zorunlu
balangcdr. Madde ve form meydana getirilmi olmadklar iin her olutan
ncedirler ve hibir olu onlar olmadan gereklemez.68
Aristotelese gre var olan ey form kazanan maddedir buna kout olarak
fenomenler dnyasndaki her ey form kazanm olan bir maddedir. Madde, biim
67
Gkberk, 2008, a.g.e., s. 73-74.
68
Topdemir, 2008,a.g.e., s. 72.
36
kazanm bir nesnedeki form sayesinde gereklik kazanm olan olabilirliktir. Her
maddede var olan tz, bir ey olabilme potansiyelini oluturur ve form da bu
potansiyelin gereklemesini salar. Olu da salt olabilirliin form araclyla
gereklie dnmesi olaydr. Her olu bir maddenin form kazanmasdr yani
olabilirin olmu olmasdr.69
Aristotelesin oluturduu bu sistematikte madde ile form arasndaki bu iliki
aslnda grelidir. Bir ey iin form olan bir ey, baka biri iin madde olabilir. Bu
yaklam dorultusunda olu eylerin, salt madde ile salt form aralndaki bir dizide
deer bakmndan dzenlenmelerinin ilkesine dayanr. Bu dizide her nesne
kendisinden nceki eyin formu, kendisinden sonraki eyin de maddesidir. Ancak
her eyin form ya da maddesinin olmasnn bir tek istinas vardr, zorunlu olarak
ezeli-ebedi hareketsiz tz olan Tanr. Maddesiz saf form olan tanr, ncesiz ve
sonrasz bir fiil halinde varlk olarak eylerin hem devindirici hem de dourucu
nedenidir. Tanr devinimsiz devindirici olup nedensellik ilkesine gre eylerin hem
formu hem de amacdr.70
Aristotelesin evren anlayna baktmzda, evren i ie gemi krelerden
olumutur. En ite, yani evrenin merkezinde Yer bulunmaktadr. Yer'den sonra Ay
kresi ve srasyla Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrn kreleri yer
almaktadr. En dta ise Sabit Yldzlar kresi bulunmaktadr. Ancak duyumlarmz
bize bu tek evrenin doasnn her yerde ayn olmadn, Yer'den Ay'a kadar olan
ksmnn, yani Ay-altnn farkl, Ay'dan Sabit Yldzlar Kresine kadar olan ksmnn,
yani Ay-stnn, ise farkl zelliklere sahip olduunu aka gstermektedir. Buna
69
Gkberk, 2008, a.g.e., s. 74.
70
37
dayanarak evreni Ay-alt ve Ay-st olmak zere iki ksma ayran Aristoteles'e gre,
evrenin Ay-st ksm eterden olumutur; eterin doas, buraya ezel ve ebed bir
mkemmellik salamaktadr. Baka bir ifadeyle, bu blgede zsel bir deiime yol
amayan ve srekli kendini yineleyen, dngsel olan yer deitirme (lokomotion)
gereklemesine karn burada olu ve bozuluun gereklemesi olanakl deildir. Ay
da dahil olmak zere, her gezegen iin bir kre vardr ve gezegenler bu krelere
akl olup kreler hareket ettiinde, gezegenler de doal olarak hareket etmektedir.
Kreleri de Devinimsiz ilk devindirici olan Tanr devindirmektedir.71 Buna karlk, Ay-
alt Evren, her trl deiimin, olu ve bozuluun yer ald bir evrendir. Buras,
arlklarna gre, Yer'in merkezinden yukarya doru sralanan drt temel unsurdan,
yani toprak, su, hava ve ateten olumutur. Bu drt unsurun diziliini yani doal
yerlerini belirleyen de arlklardr. Dier ne gre daha ar olan toprak
merkezde, ate ise en hafif olduu iin en dta bulunur. Varlk biimlerinin
mkemmel olup olmamalar da Yer'in merkezine olan uzaklklarna gre, Yer'in
merkezine uzakl arttka mkemmellik derecesi de artacak ekilde deiir. Bundan
dolay, merkeze en uzakta bulunan Sabit Yldzlar Kresi mkemmeldir ve ayn
zamanda Tanr yani ilk devindiricidir.72
Bylece Aristoteles'in doa felsefesinin, evrendeki her enin doal bir
yerinin olduu ve yeri deien ya da deitirilen her nesnenin tekrar doal yerine
dnme eilimi iinde olaca varsaym zerine temellendii anlalmaktadr. Sonu
olarak bir nesnenin doas bozulduunda devinimi ya da deiimi balar. Aristoteles,
zaman konusuna da tam bu noktadan deinir ve Fizik adl eserinde byk lde
71
Aristoteles, 2005, a.g.e., 200b8-9.
72
Aristoteles, 2005, a.g.e., 200b10.
38
doaya ve doann bir ilkesi olarak grd deiimlere yer verir. nk Aristoteles
iin bir ilke olarak deiimin ne olduunu bilmediimiz srece doann da ne
olduunu bilemeyiz.73 Bu balamda Aristoteles, deiimle birlikte fiziksel dnyann
zerine yaplabilecek herhangi bir almann temelini oluturduunu dnd
sonsuzluk, mekn, boluk ve zaman kavramlarn, zellikle Fizik in nc ve
drdnc kitaplarnda sistematik bir ekilde incelemitir. Bu be kavram, deiim
zerine yaplan geni bir almaya iliik, gizlenmi bir ekilde deil deiim
kavramyla balayan ve zaman kavramyla son bulan belirli bir sraya gre ele
alnmtr.74
Aristotelesin bilimsel tartmalarnn yapsal zelliine baktmzda, bilimsel
tartma genel olarak iki aamadan olumaktadr. lk aamaya gre, bilimsel bir
inceleme bir eyin olup olmadn sorarak balamal ve o ey varsa onun ne
olduunu sorarak ikinci aamaya geilmelidir. Buna uygun olarak, Aristoteles zaman
zerine almalarna, zamann var olan anlamnda m var olduu, yoksa kendisi bir
varlk olmayan anlamnda m var olduu sorusuyla balar.75 Zaman bir varlk, bir
btnlk olarak kendi bana bir var olansa, onu oluturan gemi ve gelecek de bu
btnle ait eyler olmalyd. Oysa gemi var olmutur ve artk yoktur, gelecek ise
var olacaktr, henz yoktur. Bu durumda var olmayan bu paralardan oluan bir
btnn var olduunu sylemek ok olanakl deildir.76 Yalnzca imdiki an vardr.
Ksacas zaman, kendisi bir varlk olarak deil, kendisi bir varlk olarak bulunan
73
74
Andrea Falcon, Aristoteles on Time and Change, A Companion to the Philosophy of Time, Editr:
Heather Dyke ve Adrian Bardon, Wiley-Blackwell, Oxford 2013, s. 48.
75
Aristoteles, 2005, a.g.e. 217b29-32.
76
Aristoteles, 2005, a.g.e. 217b33-218a3.
39
eylerle olan varlk olmayan olarak vardr.77 Baka bir deyile zaman, varln kendisi
olarak deil varln kategorisi olarak vardr.
Yalnzca imdiki ann var olduunun sylenmesi aka olmasa da herhangi
bir eyin yalnzca imdiki anda var olabilecei anlamna gelir ki bu da imdiki an
Aristotelesin zaman anlaynn odak noktasna tar. Ancak Aristoteles, ne imdiki
anlarn toplamnn zaman oluturduunu ne de imdiki ann zamann bir paras
olduunu iddia etmektedir. Toplanarak btn oluturan paralarn bir lt
olmaldr ancak zihinsel bir ilem olan imdiki ann bir lt olmad iin tespit
edilen bir imdiki an saniyeden ok daha ksa ya da bir yldan bile daha uzun
olabilir. Dolaysyla iki imdiki ann yan yana gelip bir btn yani zaman
oluturmas olanakl deildir. Zamann sreklilii iinde imdiki anlarn diziliminde
her bir imdi, bir doru zerindeki bir noktayla benzerlik gsterir. Ne doru
zerindeki iki nokta ne de zaman iindeki iki imdiki an yan yana gelebilir. ki nokta
arasnda sonsuz sayda nokta olabilecei gibi iki imdiki an arasnda da sonsuz
sayda imdiki an bulunabilir. Bu da dorunun uzanm olmayan noktalardan
meydana geldiini syleyemeyeceimiz gibi zamann da zamansal uzanm olmayan
imdiki anlardan oluabileceini syleyemeyeceimiz sonucunu dourur.
Dolaysyla gemie ya da gelecee genileme gstermeyen imdiki an zamann
llmesi iin kullanlamaz. Srekli olan bir izgi zerindeki noktayla kurulan
benzeimin de aka gsterdii gibi imdiki an zaman iki zamansal yaylma blen
bir snr gibidir ve yaylmlardan birinin (gemi zamann) sonuyken dier yaylmn
77
Cihan Camc, Heideggerin Aristotelesin Zaman Anlaynn Yorumuyla Kantn Zaman Kavramn
Eletirisi, flsfdergisi.com/say8/2009/s.93-122.
40
(gelecek zamann) da balangcdr.78 Bu balamda imdiki an hem srekli olan
zaman bler hem de zamann iki srekli yaylmn birbirine balar. imdiki ann
ne olduu Aristotelesin ifadesiyle aklk kazanabilir:
zaman imdiki anlardan bir araya gelmi gibi grnmyor. Kald ki
gemi ile gelecei ayrr gibi grnen imdiki an acaba hep bir ve ayn m kalyor,
yoksa hep baka, hep deiik bir ey mi, bunu grmek kolay deil. Hep deiik bir
ey ise ve zamann iindekiler iinde hep deiik olan hibir para bir baka parayla
zamanda olarak var olamazsa (ksa zamann uzun zamanca sarlmas gibi, biri
kuatyor teki kuatlyor olmadka), an daha nce var olmayan ve bir zaman
zorunlu olarak ortadan kalkacak bir ey ise, anlar birbiriyle zamanda olmayacaktr,
daha nceki anlarn hep ortadan kalkm olmasysa zorunludur. mdi onun, o
zamandaki varlndan tr, kendi iinde ortadan kalkm olmas olanakl deil;
nceki ann baka bir an iinde ortadan kalkmas da olas deil. Nitekim nasl bir
nokta teki noktayla srekli olamazsa anlarn birbirine eklenmesi de olanaksz olsa
gerek. yleyse an bir sonraki iinde deil, baka birinin iinde ortadan kalkmsa
sonsuz olan aradaki anlarn iinde zamanda olarak bulunacaktr. Oysa bu
olanaksz. Ne ki ann hep ayn kalmas da olanakl deil, nk sonlu olup da
paralara ayrlabilen hibir nesne tek snr tamaz; ister tek bir nesneye gre srekli
olsun ister daha ok nesneye gre, bu byle. An ise bir snrdr, snrl bir zaman
almak olanakldr. te yandan zaman iinde zamanda olmak ile ne nce ne de
sonra, ayn ve tek an iinde olmak anlamna gelse, yine nce ve sonra olup
bitenler u belli imdiki an iinde olsa, on bin yl nce olanlar ile bugn olanlar
78
Falcon, 2013, a.g.e., s. 49.
41
zamanda olacak, hibir nesne tekinden daha nce, daha sonra olmayacaktr. 79
Aristoteles, zamann gerekliini sorguladktan sonra zamann ne olduunu
ve doasnn nasl olduunu incelemeye balar ve kendisinden nceki dnrlerin
zamann hareketle yakndan ilikili olduu grn benimsemekle birlikte, zellikle
Platonda yer alan, zamann btnn (evrenin) devinimi ya da gk emberin kendisi
olduu fikrine kar kar. Eer zaman evrenin hareketi olsayd belirli bir zaman dizisi
belirli bir evrenin varlna bal olurdu. Bu durum, birden fazla evrenin var olmas
halinde e zamanl fakat farkl olan zaman dizilimlerinin olmas anlamna gelir ki
bu da Aristoteles iin kabul edilemez bir yaklamdr. Aslnda tek bir evrenin varln
kabul eden Aristoteles iin byle bir sorun ok anlaml grnmese de tek olan bir
zaman diziliminin evrenin tek oluuna nedensel olarak balanmas doru deildir.
Tek bir zamann olmas tek bir evrenin oluundan deil zamann basit doasndan
kaynaklanmaktadr.80 Bunun yan sra gkyzndeki hareketler belirli bir zaman
iinde meydana geldiine gre, her eyin hem zaman iinde hem de evrenin ya da
gk emberin iinde olduu dncesiyle zamann gk emberin kendisi olarak
tanmlanmas Aristoteles iin mantkl bir gr deildir.81
Zamann hareketin kendisi ya da hareket eden ey olarak tanmlanmasna
itiraz etmesine karn zamann hareketten soyutlanamayacann farknda olan
Aristoteles, zamann doasn anlamann birbiri arasnda ayrm olmadn
dnd hareketin ve deiimin doasn anlamakla geekleebileceini ifade
eder. Ancak hareket, hareket eden nesneye baldr ve bu nesneyle birlikte belirli bir
79
Aristoteles, 2005, a.g.e., 218a5-25.
80
Ursula Coope, Time For Aristotle Physics IV. 10-14, Clarendon Press, Oxford 2005, s. 46.
81
Aristoteles, 2005, a.g.e., 218a30-218b10.
42
yerde, bu yerle snrl olacak ekilde gerekleir. Fakat zaman hareket eden nesneyi
ve hareketi de kapsayacak ekilde her yerdedir, her eyle birlikte ayn biimdedir.82
Bununla birlikte, hareket hzl ya da yava olabilir fakat zaman iin bu geerli
deildir. Hareketin hzl (ya da yava) olmas belirli bir zaman iinde ok (ya da az)
hareketin olmas veya belirli bir hareketin daha ksa (ya da daha uzun) bir zaman
iinde gereklemesi anlamna gelmektedir. Bu da hem hareketin belirli bir zaman
iinde gerekletiini hem de hareketin zamana gre oransal ifadelerle belirlendiini
gsterir. Zamann kendisi, kendisine gre daha hzl ya da daha yava olamaz. Baka
bir ifadeyle zaman ne nicelii ne de nitelii asndan bir zamanla belirlenir.83
Ksaca, Aristoteles iin zaman hareketin kendisi gibi dnlemeyecei gibi
hareketten de tmyle bamsz klnamaz. Zaman zerine konuabilmek hareketi
gerektirir. Dnce durumumuz deimediinde ya da deimenin farkna
varmadmzda zamann getiini syleyemeyiz. Hareketi fark ettiimizde zamann
getiini, zamann getiini fark ettiimizde ise hareketi alglam oluruz.
Metodolojik olarak saduyuya uygun olarak oluturduu bu nermeyi aklamak iin
Aristoteles, uyandklarnda uykuya daldklar an ile uyandklar ann ayn olduunu
dndkleri iin bu anlar arasnda hibir zaman aralnn olmadn sanan
mitolojideki Heron rneini vermitir. Bunun yan sra Aristoteles, hibir fiziksel
etkileime girmediimiz karanlk bir ortamda bulunduumuzda ruhumuzda
meydana gelen herhangi bir deiim sayesinde de zamann getiini
alglayabileceimizi syleyerek zaman iin gerekli olan hareketin fiziksel deiimle
snrl olmadn vurgulamtr. Yalnzca deiimi duyumsadmzda ve

82
83
43
belirlediimizde karsanan hareketten bamsz olmad sonucu, Aristotelesi
zamann harekete ait bir ey84 olduu noktasna gtrmtr.
Bu ilikilendirmede dikkat edilmesi gereken nokta klasik fizikteki hareketin
zamana gre tanmlanmasnn aksine, Aristotelesin zamanla hareketi yakndan
ilikilendirmesinin aslnda zamannn hareketle ilikisine gre tanmlanabilecei
anlamna gelmesidir. Unutulmamaldr ki Aristoteles iin hareket, doann
incelenmesinde ontolojik ve epistemolojik olarak zamandan daha temel bir
kavramdr. Doa olaylaryla hareketin ilikilendirilmesi, zamana gre ncl bir
konumda ve daha ak bir ekilde yaplmaktadr. Bize daha yakn olan, zamann
hareketten daha temel bir kavram olduu algs aslnda Galileo ve Newtonun
hareketi uzamsal ve zamansal bileenlerine ayran mekaniin oluturduu bir
yaklamn rndr. Aristoteles iin doa bir hareket ilkesi olduundan yer, zaman
ve boluk hareketin gerektirdii eylerdir.85 Bu nedenle hareketin zamana ait bir ey
olduu deil zamann harekete ait bir ey olduu sylenebilir.
Bu aklamalardan sonra Aristoteles, zamann hareketle ilikisinin nasl
olduunu irdelemeye balar. Hareketli bir nesne bir nicelikten baka bir nicelie
doru devindii iin hareket nicelii, zaman da hareketle birlikte alglanabildiine
gre zaman da hareketi izler. Bu sralan, bir bakma zaman bilmek iin hareketi,
hareketi bilmek iin de bu harekete ilikin nicelii bilmemiz gerektiini
gstermektedir. Ancak bu izleyiin sras tek ynl deildir. Hareket olduunda
zamann getiini syleyebileceimiz gibi, zamann getiini algladmzda
hareketin olduunu syleyebiliriz. Bu da zaman, hareket ve byklk kavramlar

84
Aristoteles, 2005, a.g.e., 218b20-219a10.
85
David Ross, Aristoteles, Kabalc Yaynevi, stanbul 2011, s. 136.
44
arasnda, herhangi birinin dierleri iin her zaman geerli olan var olularna dair
epistemolojik ncl olma durumunun olmadn gsterir.86 Ancak bu kavramlardan
herhangi birinin temel zellikleri, dier kavramlarn temel zelliklerine
dayanmaktadr. Zamann hareketi, hareketin de bykl izlemesi; daha ok
zamann nemli zelliklerinin bu zamana ilikin hareketin zelliklerinden
kaynakland, hareketin nemli zelliklerinin de bu harekete ilikin bykln
zelliklerinden kaynakland anlamna gelir. Bu nedenle byklk hareketin,
hareket de zamann zellikleri bakmndan aklayc ncldr.87 rnein,
bykln sreklilii harekete ve hareketin de sreklilii de zamana sreklilik
kazandrr. Zamann sreklilii ise onun saylabilir olmasna olanak salar.
Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta da nicelik kavramyla ilgilidir.
ncelikle Aristoteles hareket kavramn yalnzca yer deitirme anlamnda deil olu
ve yok olu, niteliksel deiim (renk deitirmek gibi), boyutlarda meydana gelen
artma ya da azalma gibi her tr ilineksel ve zsel deiimi kapsayacak ekilde
kullanmasna karn, nicelik kavramn yalnzca uzamsal byklk anlamnda
kullanmaktadr. Bu durumda herhangi yer deitirme ya da boyutlardaki deiimle
byklk arasndaki iliki aka grlmektedir. Ancak renk deiimi gibi herhangi bir
niteliksel deiimle byklk arasndaki ilikiyi ortaya karmak kolay deildir.
Aristoteles, herhangi bir niteliksel deiimi de hem igal ettii zaman bakmndan
hem de deien eyin paralarnn ayr ayr hareketleri bakmndan blnebilir kabul
eder. Bu da herhangi bir niteliksel deiimin, yeni niteliin deien ey boyunca
yaylmas (uzamsal hareketi) eklinde aklamasna olanak salar. rnein gri

86
Ursula Coope, 2005, a.g.e., s. 48.
87
Ursula Coope, 2005, a.g.e., s. 48.
45
renkteki denizin mavi renge dnmesi ancak mavi rengi oluturan eylerin deniz
boyunca yaylmasyla aklanabilir.
Aristoteles zaman, deiim ve byklk arasndaki ilikiyi aklamasnn
ardndan zaman nce ile sonra balamnda ele almtr. Nicelikle ilintili olarak
dizgisel bir yap oluturan nce ve sonra kavramlaryla hareketi belirlediimizde
zaman da alglam oluyoruz. nce ve sonra arasndaki farklln oluturduu
nce ve sonra arasnda hareketin olduunu dncesi bizi zamann getiine
inandrr ve hatta zamann ynn deiimin ncesinden deiimin sonrasna doru
olduunu hissettirir. Zaman bakmndan nce gelen olay, gemiteki olaylar iinde
yaadmz andan daha uzak olmas anlamnda dierinden nce gelir. Bu durum
gelecek iin de geerlidir. ki tane olacak olaydan u ana daha yakn olan nce
dieriyse sonradr. Buna gre daha eski, az eskiden ncedir. Demek ki daha eski ya
da daha yal, daha uzun bir zaman kesitine iaret eder. Organonun birinci
blmn oluturan Kategorilerde Aristoteles, zaman, daha eskiden, daha az
eskiye, yani gemiten imdiye, imdiden gelecee doru deien olaylar btn
iinde anlatr. Varlk tersine dndrlemeyen bir ak iinde bulunuyorsa bir ey bir
bakasndan nce gelir.88 Bu dnsel kurgu Aristotelesi, zaman nce sonraya
gre hareketin says89 olarak tanmlamaya gtrmtr. Zaman, hareketin ncesini
ve sonrasn ifade eden imdilerin saysdr. Hareketin, hareketli cismin birbiri
ardndan farkl noktalardan gemesinin saptanmasyla anlalmasna benzer ekilde
zaman da imdilerin birbirini izleyen olaylarla ilintili olarak sralanmasyla alglanr.
88
Teoman Dural, Aristotelesin Kategorilerinde, Fiziki ile Metafizikinde Deime ve Zaman
Sorunlar, Felsefe Arkivi; 26, 1987, s. 101.
89
46
Hareketin hareketliye, dorunun noktaya bal olmas gibi zaman da hem kendi
sreklilii hem de paralarna ayrlmas bakmndan imdiye baldr.
Aristotelesin zamana dair getirdii, hareketin says (lm deil); yani
hareketin saylabilen yn eklindeki tanm, zamann hareketin belirli bir byklk
ierisindeki sreklilii kapsadna olan inancna dayanmaktadr.90 Bu sreklilik
hareket iindeki nce ve sonra kavramlar arasnda fark olmasna ve hareketin
zaman almasna olanak salar. Bir hareket zaman alyorsa, balangcndan bitimine
kadar sreklilii olan bir aralk oluuyor demektir. Bu aralk deiimin nce ve sonra
kavramlar arasnda var olduu iin hareket, hareket eden ya da deien eyin bir
durumdan dierine geii demektir. Ancak hareketin says olsa da zaman saydmz
ey anlamnda say deil, saylan ey anlamnda saydr.91 Zamann saylabilir bir ey
olarak tanmlanmas aslnda zamana niceliksel bir mahiyet deil sral ya da dzenli
olma zellii kazandrmaktadr. Buna kout olarak zaman hareketin bir says olarak
tanmlamak zaman hareketin bir ls olarak tanmlamaktan olduka farkldr.
nce ve sonray saymak, temel olarak ne kadar hareketin gerekletiini belirten bir
nicelii bulmann yolundan daha ok hareketi dzenlemenin bir yoludur. On gnden
oluan bir zaman dilimi, baka bir on gnlk zaman diliminden ncelik ve sonralk
asndan ayn deildir. Bu zaman dilimleri soyut anlamda on adet deil, saylan
anlamndaki saydr. Dolaysyla zaman, nce ve sonra arasndaki srekli gei
aralna ilikin harekette saylabilen eydir.
Her ne kadar Aristoteles, zaman llebilir bir ey olarak deil de saylabilir
bir ey olarak tanmlasa da zaman hareketin, hareketi de zamann bir

90
91
Aristoteles, hem saylan ile saylabilir olana hem de onunla saydmz eye say demektedir.
47
deerlendirmesi, bir ls olarak kullanabileceimizi syler. Her ne kadar elikili
gibi grnse de Aristotelese gre, hareketin says olarak zaman, hareketin
niceliksel olarak az ya da ok olduunu belirleyerek deerlendirilmesini de
salayabilir. Bir hareketin ncesi ve sonras arasndaki aralnn snrlarn belirleyen
zaman, hareketi karlatrmak iin zere kullanlabilir. Ancak, zamann hareketin
deerlendirilmesinde ls olarak ilevsellik kazanmas iin bir zaman birimi
oluturulmas gerekir. Zaman biriminin oluturulmas da hareketin gerekletii
zaman aralnn sabit olmasn zorunlu klar. Bu sebeple, ancak gkyz cisimlerinin
hareketleri gibi dzenli hareketler zaman sayarak zaman biriminin olumasn yani
hareketin saylmasn salar. Hareketi bize bal olmayan gk cisimlerinin dzenli
hareketi gibi dzenli deiim olmasayd hareket yine belirli bir zaman alrd ancak
zamanla hareket saylamazd. Aristoteles iin Gk krenin dzenli ve dngsel
hareketi zaman len en iyi eydir ancak bu durum, Platon gibi, zaman bu
hareketin kendisi olarak tanmlanabileceini gstermez.92 Ayrca zamann gk
cisimlerinin dairesel hareketine gre belirlenmesi zaman dngsel gibi
alglanmasna neden olsa da Aristoteles iin bu zamann daire boyunca bir hareket
olmas ya da dairesel hareketin periyodunun zamann periyodu olduu anlamna
gelmez.93
Zaman, hareketle saylan ey olarak sayma ileminin mmkn olmasn
gerektirmektedir. Aristoteles, sayacak kimse olmadnda saylacak bir eyin de
olmayacan belirterek sayma ilemi iin ruhun varlnn gerekliliine vurgu yapar.
92
93
W. Von Leyden, Time, Number, and Eternity in Plato and Aristotle, The Philosophical Quarterly,
Vol. 14, No. 54, 1964, s. 35-52.
48
nceyi ve sonray sayacak bir insan olmadnda saylabilecek bir ey olamayaca
iin say da olamaz. Hareketi sayan kiiye bal olmayan gk cisminin hareketi, sayan
kii olmasa da varln srdrr ancak hareketin saylabilir yn olan zaman var
olmaz.94 Zamann ruhun varln gerektirmesi, zamann znel olduu yorumunu
dourabilir. Ancak zamann bu gereklilii aslnda zamann varln, ruhun sahip
olduu saylan eyi sayabilme kapasitesine bal klmaktadr. Aristoteles gre, bir
varln sayma kapasitesine sahip olmas, bir ruha sahip olmasndan daha ok
nceki saylarn aklda tutulmas gibi ilemlerin yaplmasn salayan hafzaya sahip
olmas anlamna gelmektedir.95 Zamann nesnellii saylabilir olmasndan
kaynaklanr, hareketi bamsz olan gk cisminin saylmas evrenseldir ve znel
deildir ancak seilen birime gre yaplan deerlendirme znel olabilir.
nce ve sonra uzamsal hareket iindeki bir cismin burada ve urada oluuna
benzerlik gsterir.96 Bu da zamann, hareket ierisinde nce-sonra dizisindeki
konumun saylmas anlamna gelir. Hareketin ncesine ve sonrasna gre temel
olarak saylabilen ey Aristotelesin deyimiyle imdiki andr. Olduka nemli role
sahip olan imdiki an kavram Aristotelesin zaman anlaynn merkezinde yer alr.97
Zaman zerine her tr yarg aslnda imdiki anla gereklemektedir. Gemi ve
gelecek imdiki ana gre belirlenir. Her imdiki ann gemie uzakl farkl
olduundan nceyi ve sonray ifade eden her imdiki an zaman bakmndan farkllk
gsterir. ncenin bitimini sonrann balangcn oluturan bir snr olarak gemile
gelecei ayrr gibi grnen imdiki an aslnda gemi ile gelecek arasnda geiin
94
Ross, 2011, a.g.e., s. 150.
95
96
Gunn, 1929, a.g.e., s. 24
97
Leyden, 1964, a.g.e., s. 35-52.
49
srekliliini salayan bir badr. Buna gre imdiki an zaman bir yandan srekli
klarken te yandan da blmler. Deiime ait bir snr olduunu dndmzde
imdiki an deien niceliin snrlarn oluturmaktadr ancak zaman bakmndan,
imdiki an snr deil saydr. Aslnda imdiki an, oluu durduran zihnimizin, oluta
durdurduu kesimidir. Oluun durdurulmas, oluun srekliliini belki de akn ve
doasn etkiler ve oluu yeni bir olua dntrr. Bu nedenle imdiki an bu durma
ve yeniden balama arasnda bir sramay yani deiimi ifade eder.98 Dolaysyla
zaman ve imdiki an var olabilmek iin birbirlerine baldrlar ancak zellikleri
olduka farkllk gsterirler; zaman sreklidir ve gei ierisindedir fakat imdiki ann
kendisi gei ierisinde deildir ve zaman sonsuz sayda blnebilir ancak imdiki an
blnemez.
Aristoteles zamanla imdiki ann birbirine bal olmalarna ramen
doalarnn farkl olduunu ileri srdkten sonra imdiki ann hep bir ve ayn m
kaldn yoksa srekli deien bir ey mi olduunu sorgulamtr. imdiki an, zaman
ayrmas asndan deiken, birletirmesi bakmndan da deimeyendir. Aristoteles
imdiki an, hareket edeni izler99 diyerek imdiki an kavramnn, mevcut olma
kavramna benzerlik gsterdiini ortaya koyar. Belirli bir hareket iin nce ve sonra
ayn zelliklere sahip imdiki anlarn oluturduu bir zeminde seilmi iki konum
gibidir. Bu adan imdiki an, hem hareketin ncesinde hem de hareketin sonrasnda
olan ey olarak deimeyendir. Ancak eer imdiki an deimiyorsa ncelikle tm
olaylarn ayn an iinde yani ezamanl olarak gerekletii anlamna gelir. Ayrca bir
zaman aralnn balang ve biti snrlarn belirleyen iki imdiki ann ayn olmas ya
98
Dural, 1987, a.g.e., s. 96.
99
Aristoteles, Zaman Kavram, ev: Saffet Babr, mge Kitabevi, Ankara 2007, s. 41.
50
da ayn sayyla gsterilmesi bu araln tek snrl olduu anlamna gelir ki bu da
olanakl deildir. Buna ramen her imdiki ann farkl olduunu sylemekte ok
olanakl grnmemektedir. imdiki anlarn farkl olduunu dndmzde,
gemiteki bir imdiki ann, imdiki anla deimesi gerekir ki bu da bu deiimin ne
zaman gerekletii sorununu aa karr. Herhangi bir imdiki ann ondan sonraki
bir imdiki an tarafndan durdurulup yer deitirmesi bu iki imdiki ann e zamanl
olduklar anlamna gelir. Saatin 5: 00 olarak gsterdii an, bu ana ok yakn olan
gelecekteki bir an tarafndan durdurulmas ve gelecekteki ann 5: 00 annn yerine
gemesi gerekir. Bu ilemin gereklemesi 5: 00 olarak gsterilen anla onun yerine
geen ann e zamanl yani ayn olduklarn gsterir. Sonu olarak Aristoteles iin
imdiki an, hareket boyunca var olan bir ey olmasndan dolay ayn kalan, ancak
saylabildii lde farkl ekilde ele alnabildiinden dolay deiendir. Aristoteles
bu durum ile bir yerden baka bir yere tanan bir ey arasnda benzerlik kurmutur.
Tanan ey ayn kalan gerek bir eydir, ancak onun tanmas durumu, onu farkl
konumlara yerletirerek farkl bir ekilde grnmesini salamaktadr.
Bir eyin zamanda olduunu sylemek ne anlama gelir? Aristotelese gre,
bir eyin zamanda olmas iin ancak zaman var olduunda olmak anlamna
gelmemektedir. x ierisinde olmak ifadesi x ile birlikte var olmak anlamna
geliyorsa, o zaman birlikte var olan her ey birbiri ierisinde olur, rnein evrenin
oluumuyla meydana gelen bir kum tanesini dndmzde, evrenin bir kum
tanesi ierisinde olmas anlamna gelir ki bu da mantkl deildir. Zamann anlamna
dikkat eken Aristoteles, zaman hareketin says olduu iin, zaman ierisinde
olmak, say ierisinde olmaya benzetilebileceini syler. Saylar ile saylabildikleri
51
veya saylarn paras olduklarnda srece eyler say ierisinde olurlar. Benzer
ekilde, zaman yoluyla llebilir ya da zamann bir paras olan eyler zaman iinde
olmaktadrlar.100 Aristoteles, zaman ierisinde olma kavramn, mekn iinde olan
bir eyi meknn o eyi iine almas asndan karlatrmaktadr. Benzer ekilde,
zaman ierisinde olan eyler, zaman tarafndan sarlmaktadr yani nce ile sonra
kavramlar ile snrlandrlmaktadr. Bylece, rnein hareket halindeki eyler zaman
tarafndan llebildikleri ya da nce ve sonra aral iinde olduu iin zamandadr.
Genellikle bir eyin zaman ierisinde bulunmas onun hareket ya da deiim iinde
olmasn gerektirmektedir. Tanm itibaryla, her deiim belirli bir potansiyeli
gerekletirmektedir. Bu da bizi, hareketli ya da deien eyler zaman iinde olduu
iin aslnda hareketli olmann tersi bir durumda olan yani dingin olan eylerin de
zaman iinde olaca noktasna gtrr. Dolaysyla hem hareket halindeki eyler
hem de hareket etme potansiyeli olan eyler zamandadr. Benzer ekilde, gemite
var olmu ve gelecekte var olacak eyler de zaman ierisindedirler. Zaman, btn
deiimi ve deiim potansiyelini sarmaktadr ancak deimeyen ve deime ihtimali
olmayan hibir ey zaman iinde olmaz. rnek olarak dngsel harekette zsel
anlamda herhangi bir deiime uramad iin gk kre zaman iinde deildir. Ayn
sebeple, Aristoteles iin geometrik ilikiler, Tanr gibi zorunlu gerekler de zaman
ierisinde olmazlar, bunlarn zamansallklar yoktur.101
Aristotelesin oluturduu sistematik doa felsefesi, yzyllar boyunca felsefe
ve bilimde etkisini gstermekle birlikte zellikle Ortaada teolojik kayglar
eliinde eitli eletirilere maruz kalmtr. Bu sre zaman kavramna yaplan

100
Ross, 2011, a.g.e., s. 149.
101
Gunn, 1929, a.g.e., s. 25.
52
felsefi almlarda da kendini gstermitir.
1.2. Ortaa
1.2.1. Bat Dnyasnda Zaman Anlay
Ortaa, insanlk tarihinin evrensel bir kategorisi olmayp, belli bir
corafyann, Bat Avrupann bir dnemini ifade etmektedir ve stelik bu corafyann
her paras iin de ayn younlukta ortaya kmamtr.102 Ancak genel olarak Yunan
felsefesinden hem yaplma nedeni bakmndan hem de buna uygun olarak kapsad
alma alanlar bakmndan olduka farkl olan Ortaa felsefesi, dini cemaatlerin
felsefesi olup bu dnyann tesine dair ilgiye dayanan dinsel retileri
temellendirmeyi amalayan bir felsefe olarak betimlenebilir. Antik Yunanda
bamsz bir felsefe disiplini olarak yer bulan ou alma alanlar Ortaa
felsefesinde yerini byk lde teoloji ve teolojik ilgilerle belirlenen alanlara
brakr. Tanr merkezli olan Ortaa felsefesinde bir amaca gre yaratlm olan doa
yaratanla yaratlan arasndaki iliki temelinde, ereksel bir nedensellik erevesinde
aklanmaya allmtr. Bu dorultuda, varlk, etik ve politika alannda ele alnan
konular bile inan-bilgi-akl-Tanr-yaratl kavramlar etrafnda ele alnmtr.
Varln ancak ve ancak varln kayna olan Tanr araclyla aklanabilecei ve
Tanrnn varlnn akl yoluyla kesin olarak kavranabilecei inanc tm felsefi
abalarn zeminini oluturmutur. Aslnda dini temellendirme, ilahi hakikatleri
anlama ve anlalr klma abasnda her zaman Yunan felsefesine bal kalnmakla
beraber Ortaa felsefesinde, genellikle olmu bitmi, yetkin bir sistem iinde
102
Jacques Le Goff, Ortaada Entelekteller, ev. Mehmet Ali Klbay, Ayrnt, stanbul 1994, s. 9.
53
kalnm ve bu balamda Antik Yunan felsefesinin dinamik yapsna karn Ortaa
felsefesi statik bir yap kazanmtr.103 Ortaa felsefesi var olan her eyin nedeni ya
da kayna olarak Tanrnn kabulnden sonra var olan yaratan-yaratlan ilikisi
erevesinde ele alr.
Bu noktada Ortaa felsefesinin zn tanmlamaya altmzda, bu
felsefenin bir Hristiyan felsefesi olduu sonucuna ulaabiliriz.104 Ortaa felsefesinin
zellikle Hristiyan retisi temelinde etkisini artrmas zaman felsefesinde de byk
deiimlere neden olmutur. Bir yarattan, bir balangtan, dolaysyla da bir
sondan bahsetmek Antik dnemin dngsel zaman anlayn anlamsz klmtr.
Ayrca Antik Yunanda zaman doann dzeninin bir paras ya da zellii olarak
dnlrken, Ortaada zaman doann iinden alnp manevi bir boyuta
tanmtr.
Ortaa Hristiyan felsefesinde Patristik dnemin en nemli din
adamlarndan biri olan St. Augustine (354-430), Neo-Platonculuk ve Hristiyan inanc
arasnda bir senteze ulamtr. Anlayabilmek iin inanmak gerektii anlayyla
felsefeyi dine tabi tutan Augustinus, Hristiyan dininin retilerini temellendirmek
iin Neo-Platoncu kavramlardan yararlanmtr. Bu da Augustinusu akln asl
grevinin, inan yoluyla evrendeki olgular aklamak olduu kansna ulatrmtr.
Bunlarn dorultusunda Augustinus oluturduu felsefi tartmalardan en ok
bilineni yaratm zerine yapt amlamalar olmutur. Augustinus, genel olarak
tiraflar adl yaptnn 11. ve 12. kitabnda serimlemi olduu yaratm hakkndaki
dncelerini Tanrnn hem ruhsal hem de grnr dnyay hiten yaratt

103
Ahmet Cevizci, Ortaa Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa 2001, s. 21.
104
Etienne Gilson, Ortaa Felsefesinin Ruhu, Alm Kitap, ev. amil al, stanbul 2005, s. 21.
54
kabulyle (creatio ex nihilo) temellendirmitir. Bylece Platoncu yaratl olayndaki
Tanrnn her eye kadir oluu ve hkimiyetini snrlayan evren-ncesi maddenin
varl reddedilmi oldu.105 Musevi ya da Hristiyan bir yaratl kavray da olan bu
inanca gre Tanrnn istenciyle ontolojik olarak yeni varlklar olumutur. Augustine,
Tanry evreni hem ruhan, hem de maddi olarak, yoktan yaratan bamsz bir g
olarak kabul eder. Bu da yaratan ile yaratlm olan birbirinden tamamen ayrr.
Tanr, kendi bamsz ebediliinde, yaratlm eylerin dndadr. Augustine, dnyay
yoktan var eden olarak Tanry doadan tamamen ayr tutuu bu dnce
sistemiyle, Antik dnemle kendisinden sonras dnem arasnda olduka nemli bir
ayrmaya neden olmutur.
Zaman zerine yaplan tartmalarda nemli bir yere sahip olan Augustinus
zaman kavramn, zamanda yaratma sorunu olarak ele almtr. Ona gre zamann
ne olduunu anlamak iin zamansal olmann kartn yani sonsuzluu ve buna ilikin
olarak da yaratl dncesini, yaratan ile yaratlan arasndaki farklar anlamak
gerekir. Bizler, zaman akn yapann (sonsuzluun) ne olduunu anlayamazsak
zaman da alglayamayz.106 Augustinusa gre Tanr, ak halinde olmayan durgun
bir imdiye sahiptir, nk Tanr deimeden kendi olarak kalr yani Tanr ezeli ve
ebedidir.107 Yaratlm varlklarn iinde yaad ak halindeki anlar ise yaratlta bir
balangca sahip olan sonlu bir zamana aittir. Bu balamda, Hristiyanln etkisiyle
benimsenmi olan yoktan yaratm fikrine gre yaratlm olan zaman dnlerek
105
Simo Knuuttila, Augustinusta Zaman ve Yaratm, ev. Metin Bal, Bibliotech, 2012, Yl: 5, Say:
16, s. 67-73.
106
Augustinus, Zaman Kavram, ev: Saffet Babr, mge Kitabevi, Ankara 2007, s. 45.
107
Brian Leftow, Gods Impassibility, Immutability and Eternality, The Oxford Handbook of Aquinas,
Editr: Brain Davies ve Eleonore Stump, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 181.
55
ortaya kan Tanr evreni yaratmadan nce ne yapyordu? sorusu Augustinus iin
anlamn tamamen yitirir. Evrenin yaratcs olan Tanr evrenin ve evrene ait olan
zamann dndadr. Evrenin ve zamann bir balangc vardr. Evren herhangi bir
zaman diliminde yaratlmamtr, zamanla birlikte yaratlmtr. Buna karn zamann
yaratlma nedeni evrenin yaratlma nedeninden farkldr. Ardll olan bir yaratm
olmasayd zaman da olmazd. Deien evren zamann bir sonucudur ancak zaman
evrenin bir sonucu deildir.108 Yaratltan nce ifadesi zamansal bir ierie
sahiptir ve zaman da evren ile birlikte yaratldna gre Tanrnn evreni yaratmadan
nce ne yaptn sorgulamak ok anlaml deildir. Tanrnn yaratltan nce ne
yaptn sormak kadar bu soruya hibir ey yapmyordu, bir ey yapyor olsayd o
ey yaratma olurdu eklinde yantlamak hem zamann hem de sonsuzluun yanl
anlaldn gsterir. Sonsuzluk, sonsuz bir var olma ve bir sralan olmadan
kendisiyle ayn kalmaktr. Bu balamda sonsuz olan Tanr da imdide olduu gibi hep
ayn kalr ve bu da onun zamansal olarak aknln gsterir. Tanr zamandan nce
de vard ancak bu zamansal bir ncelik deil yaratlann yaratcs olarak bir ncelik
durumudur.109 Tanrnn zamandan nce gelmesinde zamansallk sz konusu deildir.
Aksi halde Tanrnn var olduu bir zaman olurdu yani Tanr btn zamanlardan nce
gelmemi olurdu. Oysa Tanr sonsuzluu btn gemi zamanlardan nce, btn
gelecek zamanlardan tedir.110 Tanr her eyi gemi ve gelecek olmadan imdide
grr; nk onun ki zamansal olmayan sonsuz bir bak asdr.111
108
A. Kadir en, Ortaa Felsefesinde Zaman Kavram, Felsefe Dnyas, Say: 20, Bahar, 1996, s.
173-182.
109
110
Augustinus, 2007, a.g.e., s. 45.
111
Talip Kabaday, Eskiada ve Ortaada Balca Zaman retileri, S.D.. FLSF Dergisi, 2007, 3, s.
56
Augustinus iin bizim algladmz zaman maddesel cisimlerin zamandr ve
devinimin says olarak aklanabilir. Fakat Augustinusa gre meleklerin, anlksal
devinimlerinin saysna bal olan kendilerine zg zamanlar vardr. Augustinus,
zamann bu ekilde devinime bal fakat devinimden farkl olarak ifadesini zamann,
doal bir birim olarak gn olacak ekilde harekete gre saylabilecek ya da
llebilecek bir ey olarak yorumlar. Zamann temel birimi olarak gn, gnein
dnya etrafndaki bir dn iin gereken zaman olduuna gre olduka dzenli
gerekleen bir hareketin zamandr. Bu haliyle zaman iin birincil birim olan gn
llemez ancak saylabilir. nk gnn llmesini salayacak ondan daha ncl
bir zaman birimi yoktur. Gnein dzenli hareketiyle belirlenerek oluturulan
standart zaman birimi olarak kullanlan gnle karlatrarak dier zamansal
uzunluklar llebilir. Zamann gksel bir cismin deviniminin bir sonucu olarak
grmeyi eletiren Augustinus, gne dursa da zamann yine olacan ve gk
cisimlerinin hznn zamann var oluunu etkilemeyeceini ifade eder. Hibir ey
olmam olsayd, hibir ey olacak olmasayd ya da hibir ey olmasa da gemi,
gelecek ya da imdiki zaman var olmayacakt.112
Tanrnn her zaman sabit kalan sonsuzluu karsnda srekli bir yok olua
doru giden bir ey113 olarak zamann llebilir oluu uzun bir zaman ve ksa bir
zaman ifadelerinin almn gerektirir. Gemi artk tamamen gemi ve gelecek ise
henz gelmemi olup gerek olan sadece imdiki zamandr. Bu durumda var
olmayan gemi ve gelecek zaman iin uzun/ksa kavramlarndan bahsedemeyiz.
155-166.
112
113
57
Ak halinde olan imdinin uzun ya da ksa oluuna baktmzda da yaadmz her
imdiki zaman (yl, ay, gn, saat gibi herhangi bir zaman dilimi) aslnda kendi iinde
bir gemi, imdiki zaman ve gelecek olarak blmlendirilebilir ve elde edilen her
imdiki zaman daha kk zaman aralklarna blnerek bu dng sonsuza kadar
srdrlebilir. Buna dayanarak Augustinus, imdinin zamann gerek bir boyutu gibi
grnmesine karn, hemen gemi zamana dnmesinden dolay gerekliinden
sz etmenin zorluunu vurgular.114 Ancak herhangi bir uzanma sahip olmayan
imdi, hep imdi olsayd yani gemite kaybolmasayd zamansallk anlamn
kaybeder ve sonsuzluk olurdu. Dolaysyla imdinin zaman olmas iin gemite
kaybolmas baka bir ifadeyle yoklua dnmesi gerekir. Ksacas Augustinus iin
zaman bir uzanmdr ancak gemi ve gelecek uzamsal deildir nk yalnz var olan
eyler uzamsalla sahiptir. Bunun yannda var olan imdi de uzamsal deildir nk
sresi yoktur. Btn bunlar zamann gerek olduuna dair pheler uyandrr. Ancak
phecilikten uzak durmaya alan Augustinus, gnlk deneyimlerimizde zamann
bilincinde olmamza ve onu lebiliyor, sayabiliyor ya da karlatrabiliyor olmamza
dayanarak zamann gerekliine dair phelere yer brakmamaya almtr. Bunu
da aadaki ifadesiyle dile getirmitir:
Nitekim zaman nedir? Kim bunu kolayca ve hemen tanmlayabilir? Kim onu
szcklere dkecek denli, en azndan dnceyle kavrayacak? Ama konuma
srasnda, zamandan daha yakn ve daha bilinir bir ey syleyebilir miyiz? Ondan sz
edince kesinlikle onu anlyoruz, bir bakas ondan sz edince de gene anlyoruz.
yleyse zaman ne? Eer hi kimse benden bunu sormasa biliyorum; ama soran
114
Arslan Topakkaya, Gemi Zaman Gerekten Gemi midir?, Uluslararas Sosyal Aratrmalar
Dergisi, Say1/4, 2008, s. 566-573.
58
kiiye aklamak istesem bilmiyorum. Gene de kesinlikle unu syleyebilirim: Hibir
ey olmam olsayd, gemi zaman olmazd; hibir ey olacak olmasayd gelecek
zaman olmazd; hibir ey olmasa imdiki zaman olmazd.115
Zamann var olduuna dair kesin inancna karn zaman nesnel olarak
aklayamyor olmas Augustinusun, evrene ait olan zaman kavram yerine insana
ait zaman kavramn psikolojik bir yaklam iinde ve zaman deneyimlerimiz
zerinden deerlendirmeler yaparak tartma yolunu semesine neden olmutur.
Bylece Augustinus, zamann Tanr tarafndan yaratldn syleyerek nesnel bir
gereklii, zaman psikolojik bir grle ruhun ya da akln bir ilevi olarak aklayarak
da znel bir gereklii aklamaya almtr.
Augustinus, gelitirdii psikolojik yaklama uygun olarak yalnz imdinin var
olduunu, gemi ve gelecein ise yalnz bizim aklmzda ya da ruhumuzda var
olduunu kabul etmitir.116 Augustinusa gre, bir balang ve bir son arasndaki
zaman kesitini dier zaman kesitleriyle karlatrp bazlarna daha ksa bazlarna
daha uzun diyebiliyor olmak hatta bu uzun ya da ksay lebiliyor olmak bizde
zamana dair farkndalk yaratr. Aslnda biz zaman yalnz gemekte ya da akmakta
iken alglarz ya da leriz. Augustinus zaman lme iinin, insan bilincinin gelecei
tahmin ederek beklenti oluturmay, alg yoluyla imdinin farknda olmay ya da
gemii anmsamay gerekletirdii olgusu zerine temellendirildiini ne srer.117
Zaman lmek u an gerekleen ve gemekte olan olaylarn ruh zerinde brakt
ve olaylar olup bittiinde de silinmeyen izlenimler arasndaki zamansal uzanmlar
115
116
Knuuttila, 2012, a.g.e., s. 67-73.
117
Knuuttila, 2012, a.g.e., s. 67-73.
59
karlatrmaktr. Artk var olmayan iki olay arasndaki srenin llmesi, gemi
olaylar hakknda var olan bilincin yardmyla belirlenen ve gemii len bir
devinimle karlatrlmasyla gerekleir. llen ey olay deil olayn aklda
brakt izlenimdir. Dolaysyla zamann aklda llebilen bir kavram olduunu
syleyebiliriz. Zaman yalnzca var olduu srece yani akarken ya da geerken
llebildiine gre ve belirli bir srenin hem gemite hem de gelecekte bir ekilde
uzanm olmas gerektii iin gemi ve gelecek ancak imdiki zaman olarak var
olabilir. Gemi artk yoktur ancak gemiin ve gemiteki eylerin izleri onlarn
olduklar andaki gibi yani imdiki zaman olarak aklda yer alr. Gelecek ve gelecekteki
eyler de henz var olmamlardr, ancak imdiki zamandan sonraki zamanlar
hakkndaki dncelerimiz ve planlarmzn, imdiki zamana ya da imdiki zamandaki
eylere gre ngrngleriyle imdide zihinsel olarak oluur. Gemi ve gelecek var
olmamasna ramen gemiteki eylere ilikin imdiki zaman an olarak ve gelecek
eylere ilikin imdiki zaman beklenti olarak insan aklnda vardr. Gemi ve gelecek
aklda imdiki zaman olarak var olduuna gre, zamann llmesi gemi ve
gelecein akldaki genilemesinin (distansiyon) llmesiyle gerekletirilir. Uzun bir
gelecek uzun bir beklenti, uzun bir gemi ise uzun bir hatradr. Akln bekledii,
ilgilendii kadar gelecek ve hatrlad kadar da gemi ksalabilir ya da uzayabilir.118
Zamana dair getirdii aklamalara kout olarak Augustinusun zaman lme
ve deerlendirme becerimizi deneyimlenmi sreleri hatrlama becerimiz zerine
temellendirdiini syleyebiliriz. Biz zamansal uzanmlar deneyimlediimiz iin
118
60
zamann farkna varrz.119 Zaman bu ekilde dnmek dnyann yaratld
retisiyle de uyumludur. Yaratmdan nce zaman yoktu. Zaman, yaratlm olan
insan ruhunun bir zellii olarak dnyayla birlikte yaratld. nsanolu kendi snrlar
iinde bir eyleri tahmin edip onlar alglayarak ve sonrasnda hatrlayarak yaratlm
olan dnyay bilebilir. Dolaysyla zaman bilginin bir kouludur.120
Augustinusun zamann insan ruhunda bir var olua sahip olduu temelinde
ekillenen zaman anlay, yaratlm olan ve bu nedenle deiim iinde olan
eylerin zamansal olduklarn ve var olutan yok olmaya doru gittiklerini ortaya
koyar. Bu balamda yaratlm dnya insana bellek, alg ve beklenti araclyla
grnr ve akl yaratlm dnyada zaman iinde meydana gelen deiiklikleri
alglayabilir. Aristotelesin zaman anlayna yakn bir ekilde Augustinus iin de
zaman yalnzca insan ruhunun deiimi fark etmesiyle alglanabilir. Yaratl
retisine gre olaylar doann akla grnmesini salayacak ekilde tasarlanmtr
ve buna kout olarak zaman, doal deiimlerin alglanmasnn koulu olarak akl ve
doa arasndaki snrdr.121
llen zamann aslnda belleimizde bir ekilde iz brakan eyler olduunu
iddia eden Augustinus, bu adan her kii iin farkl bir zaman olduu sonucuna
ulamasna ramen zaman bir anlamda da znel deildir. Zaman daha ok zamansal
insan ruhuyla ilgili evrensel ve temel bir gerektir. Augustinus, teslis inancna gre
Tanr lemesinden biri olarak yaratlm olan insann gemi zaman algsn
oluturan bellek, imdiki zaman algsn oluturan akl ve gelecek zaman algsn
119
Knuuttila, 2012, a.g.e., s. 67-73.
120
121
61
oluturan beklentinin Tanrnn sonsuz var olu, mutlak bilgi ve kutsal sevgi gibi
zelliklerinin yansmasn ierdiine inanr. Augustinus iin, insan bellei yaad
eylerin birikiminden ibaret deildir; dorunun, iyi ahlakn ve Tanrnn a priori
bilgisini de ierir. Benzer ekilde insan akl hem Tanrya baldr hem de Tanry
yanstr. Ancak insan akln ezeli-ebedi, deimez mutlak dorular grebilmesi iin
aydnlatlmaya ihtiya duyar. Bu aydnlatmann kayna da Tanrdr. Gz iin
cisimlerin grlmesini salayan k metaforuna uygun olarak tasarlad aydnlanma
teorisinde Augustinus, aklla anlalabilir olan ezeli-ebedi, mutlak ya da apriori olann
bilgisine ancak Tanrnn ilahi aydnlatmasyla ulalabilir. Bilginin olumasnda en
temel roln Tanrya ait olduunu kabul eden Augustinus, bylece ierisinde
barndrd nesnel olgular sayesinde nesnellikten tamamyla soyutlanmam yeni bir
znellik anlay oluturmutur.
Btn bunlar Augustinusun algladmz ve kavradmz zamanla gerek
zaman birbirinden ayrdn gsterir. Augustinus gre yalnz zamann geiini
alglayabildii iin insan zamann gerekliini kavrayamaz. Gemi zaman, gelecek
zaman ve imdiki zaman blmlemeleri gereklii olmayan ve aklmzn ya da
ruhumuzun oluturduu zaman tasarmnn birimleridir. Bizim iin ncesiz ve
sonrasz bir ak olan gerek zamann niteliini, ynelimini, yaylmn, boyutlarn
bilemeyiz. Bu da gerek zaman bir bakma bizim dmzda tutar. Aslnda Augustinus
bir sorunsal olarak grd gerek zamann ne olduuna dair bir felsefi ya da
teolojik tanmlama getirmez. Antik Yunanda salt felsefi kayglarla oluturulan zaman
anlayndan izler tasa da, kendine zg yanlar baskn olacak ekilde ortaya
koyduu zaman retisinde Augustinus, dinsel temalar olduka geni bir yer verir.
62
Tanrnn sonsuzluu karsnda tutulan yaratlm zaman anlay, bu zelliinin
sonucu olarak bir balangca ve dolaysyla da bir sona sahiptir. Bu da Yunanllarda
kabul gren devirli zaman anlay yerine, evrenin ve varlklarn ontolojik
betimlemesinde dnme neden olacak izgisel zaman anlayn getirmitir.
Ortaan genel amacna uygun olarak, dnce ve eserleriyle Antik Yunan
felsefesini ve Neo-Platoncu felsefeyi Hristiyan inancyla badatrmaya alan
Johannes Scottus Eriugena (815-877), genellikle aklc bir inan biimini
savunmutur. Eriugenann Tanrs, kendisinin anlalabilmesi iin, btn sonularn
birden ortaya koyan ve kendini onlarda aa vuran bir temel ilke, bir balang
gibidir. Bylesi bir Tanr, kendi dna ancak tezahr etmek iin hareket eder ve
Tanr tarafndan varlklarn retilmesi Tanrnn kendini aa karmaktr yani
teofanidir (Tanrnn akll varlklar iin alglanr zuhuru).122 Bu adan bakldnda,
Tanrnn ilk zyaratm, yaklak olarak Grek felsefesinde dealara karlk gelen ve
her eyin soyut ilkesi olarak tanmlanabilen primordial nedenlerdir.123
Eriugena, zaman meknla birlikte, yaratlm sonsuz olmayan varlklarn
anlalmas iin lojik-ontolojik anlamda vazgeilmez varlk art olarak grr. Bu
anlamda yaratlan varlklarn var olmalar ve bilgi nesnesi olmalarnn temel
artlardr. Bu balamda zaman, hareket eden ve sren btn varla ait doal bir
boyut olmakla birlikte Aristoteleste olduu gibi olu ve bozulu iinde olan bir
varln hesaplanabilen hareketini ve sresini gsteren bir eydir.124
Ortaa Avrupasnda, Skolastiin ilk dnemine kadar zaman felsefesi
122
Etienne Gilson, Ortaada Felsefe, ev. Aye Meral, Kabalc Yaynclk, stanbul 2007, s. 211.
123
Alfred Gierer, Eriugena and Al-Kindi-Ninth Century Protagonit of Pro-scientific Cultural Change,
Acta Historia Leopoldina 29 (1999), www.eb.tuebingen.mpg.de
124
63
asnda nemli farkllklar ya da yeni yaklamlar kazandracak retiler
oluturulmamtr. Ancak bu tarihsel srete, etkin bir role sahip olan slam
felsefesinde baz dnrler zaman felsefesi zerine almalar yapmlardr.
1.2.2 slam Dnyasnda Zaman Anlay
Avrupa'da uzun sre bilimsel ilerlemenin yok denecek kadar az olduu bu
ada en etkili biimiyle 9. ve 12. yzyllar arasnda ortaya kan slam felsefesinin,
Antik Yunan felsefesiyle Skolastik felsefe arasndaki balanty salayan kpr
rolyle dnce tarihinde oluabilecek kopular engellemi olmas bakmndan
nemi yadsnamaz. Mslmanlarn ilk fetihleri arasnda olan Musevilikten olduu
kadar Hristiyanlktan da etkilenmi uygarlk merkezlerindeki Yunan kltrne ait
almalarn slam dnyasna aktarlmas amacyla devlet desteiyle balatlan eviri
faaliyetleri Yunan felsefesinin slam dnce dnyasna giriini salamtr. Buna
gre slam felsefesi, Yunan felsefesinin etkisini kaybetmeden, slam kltrnde
gelien ve hem kutsal kitabn mistik bilgisinin hem de yaratlm dnyann
gerekliklerinin zn kavramaya alan bir felsefe tr olarak aa kmtr.125
slam felsefesinde, zellikle Platon ve Aristoteles felsefesiyle dinin ilkeleri arasnda
oluturulacak bir btnlk erevesinde, inan ve akl arasndaki ayrm noktalarnda
dine yakn bir yaklam sergilenmitir. Ayrca slm felsefesinin oluumunda, Araplar,
Trkler ve ranllar gibi slm dinini kabul etmi olan toplumlarla birlikte zellikle
eviriler dneminde olmak zere, Sryanler ve branilerin kendi kltrlerinin
etkisinde oluan birikimleriyle saladklar katk, slam felsefesine etnik snrlar aan
125
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, stanbul 2005, s. 938.
64
kozmopolit bir yap kazandrmtr.126
Ortaa Avrupasnda Alchindus adyla tannan ve ilk Mslman filozof olarak
kabul edilen Kindi (796?-873?) genellikle Platon ve Aristoteles grlerinin sentezini
oluturacak bir yaklam iinde slam teolojisinden felsefeye geite zellikle
terminoloji ve metodoloji bakmndan bir zemin oluturmutur. slamn ilk yaratc
felsefe yazar ya da filozofu olarak kabul edilen127 Kindi, Aristotelesin Devinimsiz lk
Devindirici olan Tanr anlayyla, Yeni-Platoncu Tanr dncesinin bir sentezi olarak
ortaya koyduu mutlak ve akn varlk olan Tanr dncesi balamnda tm
varlklarn neden-sonu ilikisi iinde birbirine bal olduu vahdet-i vcud retisini
savunur. Bundan dolay felsefeyi, sadece vahye dayal olmaktan karmak amacyla,
insann kendi aklyla varlklarn bilgisine ulama abas olarak grrken, ilahi bilginin
de her eyin ondan tredii Tanrnn bilgisini verdiini kabul eder.128 Yapt
tanmlardan birinde felsefeyi insann gc yettii lde yce Allahn fiillerine
benzemesi129 olarak niteleyen Kindiye gre, felsefi bilginin ilk basama akl
yrtmek, amac ise evreni yaratan gce erimektir.
Kindi, ebedi bir yaratan tarafndan yaratlm evren anlayna uygun olarak
zamann yaratlm olana ait olduunu ve her eyde bir ekilde bulunduunu
savunur. Sonsuz olmayan evrende, balangc ve sonu olan bir nicelik olarak zaman
hareketle vardr ve zamann varl hareketin varlyla anlalr. Kindinin zaman
anlayna gre deienin olu ve bozuluunun sreci olan zaman, cisimden ayr
126
Nejat Bozkurt, Bilim Tarihi ve Felsefesi, stanbul 1998, s. 21.
127
Cevizci, 2001, a.g.e., s. 119.
128
Abdlbaki Gl, Erkan Uzun, Serkan Uzun, mit H. Yolsal, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat
Yaynlar, Ankara, 2008, s. 826.
129
Kindi, Tarifler zerine, Felsefi Risaleler, ev. Mahmut Kaya, Klasik, stanbul 2002, s. 191.
65
dnlemez. Zaman ve cisim hareketsiz olmad gibi cisimsiz hareket ve zamansz
cisim de olmaz. Bu balamda cisim, hareket ve zaman kavramlarndan hibiri
dierlerinden nce gelmez.130 Aslnda, hareket olmadan zaman alglamann
mmkn olmamas ve hareketin de snrl olmas zaman snrl klar.131 Bylece,
hareket ve zaman arasndaki mutlak iliki bakmnda Aristoteles ile ayn gr
paylaan Kindi, retisinin teolojik yanna uygun olarak hareketin ve bu nedenle
zamann ncesiz ve sonrasz olduuna kar karak Aristotelesten ayrlr.
slam felsefesinde zaman kavramn sistemli bir ekilde ilk olarak ele alan bn
Sn (980-1037) olmutur. Gl bir Aristoteles yorumcusu olarak bn Sn, kendi
zaman teorisini olutururken Aristotelesle benzer bir teknik kullanmtr.
Aristotelesin sisteminde bir eyin mahiyetinin anlalmas, ancak o eyin tanmna
giren unsurlarn mahiyetinin anlalmasyla mmkn olabilir. Bu balamda doann
kavranabilmesi deiimi, deiim de kanlmaz olarak zaman ve meknn
anlalmasn gerektirir.
Zaman zerine incelemesi, hem yntemsel olarak hem de ierik olarak
Aristotelesin Fizik kitabndaki zamanla ilgili metinlerle benzerlik gsterse de bn
Sn, sonlu ve sonsuz olma durumlar arasndaki iliki ve fark balamnda ontolojik
bir zemine tad zaman problemine zgn bak alar kazandrmtr. Her ne
kadar Aristoteles gibi zaman zerine aklamalarda geometrik teoriyi ve mantksal
deerlendirmeyi yntem olarak kullansa da zaman iinde var olma ve zamanla
birlikte var olma gibi kavramlarla Neoplatonik bir yaklam da zaman problemine
130
Kindi, lk Felsefe zerine, Olu ve Bozuluun Yakn Etkin Sebebi zerine, Be Terim zerine,
Felsefi Risaleler, Hazrlayan ve eviren: Mahmut Kaya, Klasik, 2002, ss. 150-153, s.217, ss. 284-285.
131
66
dahil etmitir.132
Zaman ve hareket arasndaki ilikiyi sorgulayan bn Sn, genel olarak zaman
bir eyin ls olarak ele alr. Bu balamda zamann harekete, hareketin de
mekna olan ball bn Snnn zaman zerine tartmasnn temelini oluturur.
bn Sn, zamann ilikisellii konusundaki dncesini yle ifade eder:
... zamana, kendi zat sebebiyle, nce ve sonra arz olur. Dahas kendi zat
sebebiyle kendisine nce ve sonra arz olana, zaman ismini vermekteyiz. nk
onun kendi zat sebebiyle sz konusu imknn ls olduunu aklamtk.
Zamann bizatihi kaim olan eylerden olmamas doru olduuna gre -ki zaten
meydana gelmi bir zat olmad, sonradan olan ve bozulan olduu halde nasl olur
da bizatihi kaim olabilir!- bunun gibi olan her eyin varl madde ile ilgilidir.
Dolaysyla zaman da maddesel olur. Hareket araclyla maddede mevcut maddesel
bir ey olmakla birlikte zaman, eer hareket ve bakalama olmaz ise (mevcut)
olmayacaktr. Zira nce ve sonra yok iken zaman nasl olur da bulunabilir? Ve bir
durumu takip eden bir durum meydana gelmedike nasl olur da nce ve sonra
olabilir? ... Eer hareket olmaz ise zaman da olmayacaktr.133
Hareketin llebilir olma zelliinin salad nce ve sonrann zamandaki
nce ve sonray belirledii ilkesine dayanarak bir zaman tanmna ulamaya alan
bn Snya gre, her blnen bir ldr ya da bir lye sahip olduundan
blnebilirlik olana lsz kalamaz. Hareket de nce ve sonraya blnerek
132
Yegane Shayegan, Avicenna On Time, Harvard University, Doktora Tezi, 1986, s. 26.
133
bn Sn, Kitbu-ifa (Fizik) I, ev. M. Macit, F. zpilavc: Litera Yaynclk, stanbul 2004, s. 203-
204.
67
llebilir.134 Buradaki lnn uzam ls olduu dnlebilir ancak bu doru
olmaz. Bir uzam zerinde gerekleen hareketteki nce ve sonra tersine evrilemez
ancak uzamdaki nce ve sonra tersine evrilebilir.135 Bununla birlikte uzamdaki
ncelik ve sonralktan farkl olarak, harekette nce gelen ve sonra gelen birlikte
bulunamaz. Yani uzamda, nce gelen sonra gelenle rtebilirken, harekette nce
gelenle sonra gelenin rtmesi mmkn deildir. Dolaysyla harekette nce ve
sonra gelmenin uzamsal olmayan ve nce gelme ve sonra gelmenin hareketle
sayld bir l vardr. Buna gre hareketin, uzamda kendisi iin ncelik ve sonralk
olmas bakmndan bir says olur. te zaman, bu say veya ldr. Zaman,
hareketin uzamdan dolay ve ona bal olarak llen paralarnn saylmasyla
belirlenmi bir niceliktir. Hareket uzamda nce gelen ve sonra gelen olarak
blnerek sayldnda ya da lldnde zamana ulalabilir. Buna gre, zaman
uzamda nce ve sonra olarak blnen hareketin lsdr.136
bn Snnn zaman retisinin ontolojik boyutuna baktmzda zamann
niteliinin ve varlnn ayr ayr incelendiini grmekteyiz. Zamann niteliini
serimlemek isteyen bn Sn, zamann doasnn ne olduunu sorgulam ve ksaca
zamann herhangi bir gerek blm olmayan, hem srekli olan hem de kendi iinde
blnebilir olan ve zihinde ifade edilebilen potansiyel bir uzanm olduunu ifade
etmitir. Bu adan, zaman deiimin olas paralarnn biimsel ardklnn
lsdr.137 Zamann nce ve sonraya gre l138 olarak betimlenmesini salayan,
134
Sn, a.g.e., s. 294.
135
Mehmet Da, slam Felsefesinde Aristocu Zaman Gr, AFD, XIX, 1973, s. 97-113.
136
Muhittin Macit, bn Snda Doa Felsefesi ve Meai Gelenekteki Yeri, Litera Yaynclk, stanbul
2006, s. 295.
137
Shayegan, 1986, a.g.e., s. 34.
68
imdiki ana gre belirlenen nce ve sonrann zamana bir l verebilmesidir.
Gemi ve gelecek arasndaki blme noktas olarak an srekli olan zamann zihinde
alglanan bir snr ve bir birimi gibi kabul edilir. An fiilen var mdr? Eer fiilen yoksa
ne anlamda vardr? Bu sorulara cevap arayan bn Snya gre, an fiilen deil
potansiyel olarak vardr nk zamanda gerek bir blnme yoktur. Zaman
sreklidir ve srekli olan bir ey fiilen deil ama potansiyel olarak sonsuz sayda
blnebilir. bn Snya gre zamanda gerek bir ayrlma olursa zamann
srekliliinden bahsedemeyiz, zamann kesikli olduunu kabul etmemiz gerekir.
nk zamann srekli olma durumuyla snrlandrlp blmlendirilme durumlar
birinin dierini olumsuzlanmasyla aa kar. Herhangi bir an belirlemek sonsuz bir
srekliliin kesintiye uratlmas ve olumsuzlanmasdr.
Eer an fiilen var olsayd, zamann srekliliindeki bu ayrlma noktas
zamann balangcnda ya da bitiinde gerekleirdi.139 Fakat zamann balangcnda
bir an olamaz; nk bu durumda zamann yok olan bir nceden sonra olduu
anlamna gelir ki bu da ok anlaml deildir. Bu nedenle ann kendisiyle srekli
olduu bir nceki zaman dilimi vardr. O halde an nce ve sonray ayrmaz tersine
birletirir. Bu snr zamann sonunda da olamaz. Eer bu snrn hibir sonraki devresi
olmasayd, ne zorunlu varlk ne de mutlak imknn varl olurdu. Bu ynyle an
ayrc ilke deil, birletirici bir unsurdur. Zaman, bundan dolay fiili andan yoksun
olmakla birlikte g halinde (bil-kuvve) bir ana sahiptir ve zaman potansiyel olarak
138
bn Sn ilk almalarnda Aristoteles gibi zaman hareketin says olarak ifade ederken daha sonra
say yerine l kelimesini kullanmtr. nk zaman gibi srekli olan eyler saylamaz ancak
llebilir.
139
John McGinnis, Time and Time: A Study of Aristotle and Ibn Sns Temporal Theories, Doktora
tezi, University of Pennsylvania, 2000, s. 67.
69
zihinde sonsuz sayda blnebilir. Ann bu g halindeki durumu fiilen olma
durumuna yakndr. Baka bir ifadeyle, zamann ya farazi olarak ya da hareket
araclyla daima kendisinde bir ann bulunduu tasavvur edilebilir.140
An zaman tekil eden gemi ve gelecek tarafndan kuatlmtr ve zaman
da anla snrlandrlmtr. Bu bakmdan an hareket halindeki bir nesnenin snr
noktasna benzetilebilir. Nasl hareketli cismin snr srekli bir hareket meydana
getiriyorsa, ayn ekilde srekli ak halinde olan anda srekli bir zaman meydana
getirir. Bu balamda uzamdaki bir noktann hareketiyle zamandaki bir ann hareketi
benzerlik gsterir ve bunlar birlikte hareketin boyutlarn oluturur. Bylece bn
Sn, Aristotelesin aka ifade etmedii ann ak halindeki oluunu net bir ekilde
zaman anlaynn temeline koyar.141
Zamann varl konusunda ise ilk olarak felsefi grleri gruplandrp sistemli
bir ekilde eletiren bn Sn, zamann bilfiil var olduunu kabul eder ve bu konuda
zamann hareketle olan ilikisine bavurur. bn Sn iin zamann var olduunu kabul
etmek, zamann gerek olduunu kabul etmekten farkl deildir. Zamann varl
aslnda herhangi bir eyin zamanda var olmasnn ncldr. Buna gre, bir eyin
olu ve bozuluunu kabul etmek zamann var olduunu varsaymay gerektirir. Ayrca
bn Snya gre, eer zaman var olmasayd, bir hareketlinin mesafeleri farkl hzlarla
kat etme imkn olmazd. Bu imkna karlk olan bir l vardr ve bu l de
zamandr. Dolaysyla zaman gerektir. Ancak zamann kendi bana kaim bir varl
yoktur. Zamann zaten meydana gelmi bir zat bulunmaz ve zaman bizatihi var olan
bir ey deildir. Zaman sonradan olan (hadis) ve bozulan (fasid) bir eydir bu da
140
Da, 1973, a.g.e., s. 97-113.
141
McGinnis, 2000, a.g.e., s. 69.
70
varlnn maddeyle ilgili olduu anlamna gelir. Hareket araclyla maddede
maddesel bir ey olarak mevcut olan zaman, hareket ve bakalama olmadnda var
olmayacaktr. Hareket olmadka birbirini takip eden eyler meydana
gelmeyeceinden ncelik ve sonralk sz konusu olmaz ve bu nedenle zaman da
aa kmaz.142 Baka bir ifadeyle zamann mutlak ve maddi bir varl yoktur ancak
mutlak olarak mevcuttur. nk hareketin ls olarak ifade edilebilen zamann

143
varl, kendisini sayan tek yer olan zihinde vehmetme yoluyla ortaya kar. bn
Sn bu durumu aadaki gibi ifade eder:
Zaman, ancak yenilenen bir halin varl ile beraber var olabilir ve bu
yenilenmenin srekli olmas zorunludur. Aksi takdirde zaman da olmayacaktr
Dolaysyla eer zaman olur ise, hallerin yenilenmesi zorunlu olarak ya yapklk
zere ya da bitiiklik zere olacaktr. Eer hareket olmaz ise zaman olmayacaktr.
nk zaman tpk dediimiz gibi, ldr ve hareketlerin ve mesafelerin bitiikliine
paralel olarak bitiiktir. Onun phesiz bir vehmedilen ayrm vardr ki o da an diye
isimlendirilir.144
Burada gzden karlmamas gereken bir nokta, uzamda hareket eden bir
cismin, hareket zellii kendisinde bulunduu halde bir sreliine hareketsiz, yani
duraan kalabiliyor olmasdr. Cisim bu durumda mutlak anlamda hareketliliini
kaybetmemi olduundan bu durum hala hareket ile dolaysyla zamanla
aklanabilir. nk bn Snya gre, cisimler kendi zleri nedeniyle deil, harekette
olduklar iin zamandadrlar. Bu durum hareketlilik kadar duraanlk incelenirken de
142
Macit, 2006, a.g.e., s. 297.
143
Osman Altnk, bn Sn Felsefesinde Zaman Meselesi, Sleyman Demirel niversitesi, Felsefe ve
Din Bilimleri Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Danman: Kemal Szen, Isparta 2007, s. 82.
144
Macit, 2006, a.g.e., s. 297.
71
zorunlu olarak zamann srece dhil edilmesi anlamna gelir. Sonu olarak zaman bu
ynyle hem hareketin hem de duraanln lsdr.145
bn Sn, zaman ncelik-sonralk ilikisine gre genel olarak e ayrarak
inceler: gemi, gelecek ve imdi zaman. bn Snya gre artk yok olmu olan
gemiin zaman asndan varlndan sz edilemez. Ancak zihinde hatrlama
eklinde ortaya kar. Gelecek ise henz varla gelmemitir, var olma olaslna
sahiptir. Zamann srekliliini koruyan imdiki zamandan farkl olan an ise sadece bir
snrdr. An gemi ile gelecein arasn blmekten ziyade, bunlar arasnda bir
ulatrc bir role sahiptir. An ayn zamanda gemi ile gelecein kesitii bir noktadr.
Yani an, imdiki zaman gibi bilfiil bir varla sahip olmayp fiillemeye yakn bir
zellikte, ancak bilkuvve mevcut olabilir. Bu ise ann, ayn zamanda dnsel bir
nitelik tamas anlamna gelir. Yani zaman, srekli anda olarak farz edilir. yle ki
zaman, anlarn art arda gelmesi sonucu oluan, her an bir baka an zerinde, anlk
varla sahip zihinsel bir niteliktedir. Dolaysyla bn Snya gre an algland anda
yok olan bir yapya sahiptir. Sonu olarak diyebiliriz ki bn Snnn zaman
felsefesinde gemi ve gelecek tarafndan snrlandrlm olan an zamann, zaman
da hareketin says ya da ls anlamna gelir. nk srekli olan zaman zihin
tarafndan belirlenen anlarn sreksizliiyle anlalabilir hale gelir. Ksacas, zn
deiim olarak kabul ettiimiz zamann hem sreklilii ve hem blnebilirlii de
kavramsal olarak dnlebilir; zamann sreklilii hareketi olanakl klar,
blnebilirlii de anlalmasn salar.146
bn Snnn zamanla ilgili olarak ele ald bir kavram da sredir. Sre
145
Altnk, 2007, a.g.e., s. 85.
146
ahin Yeniehirliolu, Felsefe ve Diyalektik, mit Yaynclk, Ankara 1996, s. 225.
72
zamann bir blm, ba ve sonu belli, snrl bir zaman dilimi olarak ifade edilebilir.
Ona gre sre zamann bir nitelii deildir, sadece bir ksm olup an gibi zihinde
ortaya kar ancak andan farkl olarak, algland anda yok olmayp bir mddet
devam etmesidir. Bununla birlikte bn Sn, bu adan mutlak bir sreden
bahsedilebilecei gibi kiiye gre farkl ekilde alglanabilen ruhsal bir sreden de
bahsedilebileceini ne srer.
Zamann doasnn ncelik ve sonralk olduunu belirterek, hareketle ilintili
olarak zaman betimleyen bn Sn iin zamansallk ya da zamanda olma, yalnz
mmkn varlklar iin geerlidir ve bu da zaman ierisinde bulunmann nesnenin var
olu tarzn ifade edecei anlamna gelir. Zaman ierisinde olan bir nesnenin
gemite, gelecekte, imdide bulunduu veya baka bir zamansal varlktan daha
nce, daha sonra veya onunla ezamanl olduu sylenebilir. Zamansal bir nesne
varln kanlmaz olarak bir ardllk ierisinde srdrr. Onun iin, gelecek olan bir
ey imdiye, imdi olan bir ey ise gemie dner. Gemi olup bitmi, gelecek henz
yaanmam ve imdi bunlar arasndaki bir duruma iaret etmektedir. Zamansal bir
olay, bir anlk deildir, baz paralar dierlerini takip edecek biimde para para
meydana gelir. Dolaysyla, imdide olmak, gemite olmak, gelecekte olmak, temel
zamansal niteliklerdir. Zaman iinde yaayan her ey, imdide bulunan bir ey olarak
gemiten gelecee doru ilerler ve zaman iinde yaayan hibir ey kendi hayatnn
tamamn eit biimde kapsayamaz. Zamansal bir varln hayat, imdinin
ilerlemesiyle meydana gelen ardllk ilikisi ierisinde gerekletii iin, bu varln
hayatnda srekli bir deiim olgusu sz konusudur.147
147
Engin Erdem, lahi Ezelilik ve Yaratma Sorunu, Ankara niversitesi, Felsefe ve Din bilimleri
73
Daha nce ifade edildii gibi, zaman deiime bal olarak tasavvur edildii
iin, zamann var olabilmesi iin maddi nesnelerin var olmas gerekmektedir.
Dolaysyla bu ekildeki bir zaman tasavvurunda, mutlak zaman anlayndan farkl
olarak, alemin yaratlmad veya yok olduu bir durumda zamann da mevcut
olmad kabul edilmektedir.148 Ancak bn Sn gibi bir ksm filozoflar, kelamclarn
akladklar lemin hudsuna dayal yoktan yaratma anlaylarn yetersiz bulur.
Klasik teistik anlayta, Tanr ve yaratlm varlklar olmak zere iki varlk kategorisi
kabul edilmekte ve Tanrnn yaratc fiili ortaya kmadnda sadece Tanrnn var
olduu, onun dnda hibir varln bulunmad dnlmektedir. Evrendeki eyler
yaratlmadan nce sadece Tanr var olduuna gre, sonradan yaratlan varlklarn
yoktan yaratlm olmas, yani varlklarn yokluun ncelemesi gerekir. Bu noktada
kendi bana dnlmesi olanakl olmayan yokluk kavram ontolojik bir tartma
zeminine tanm olur. bn Snya gre, bir varln hdis olmas, onun var
olmasndan nce mutlak bir yok olduu anlamna gelmez. Bir eyin var olabilmesi
iin, var olmadan nce varlnn olanakl olmas gerekir. Bu da bir eyin bir ey hdis
olduu iin mmkn olmad ve bu eyin mmkn olduu iin de hdis olduu
anlamna gelir. Dolaysyla, var olma imkn, bilfiil var olutan nce bulunur. bn
Snya gre, hdis bir varlk olan lemin varlnn ncesinde yokluk deil varlnn
imkn bulunmaktadr ve varlnn imkan ezeldir. Dolaysyla, lem, yoktan deil,
ezel imkndan yaratlmtr. Sonu olarak, Tanr dndaki btn varlklarn varln
Tanrya borlu olduu ve Tanr ile birlikte hibir varln ezeli olarak var olmu
olamayaca dncesi, yoktan yaratma anlaynn arka planndaki en temel
Anabilim Dal, Doktora Tezi, Tez Danman: Recep Kl, Ankara 2006, s. 98.
148
Erdem, a.g.e., 2006, s. 102.
74
sezgilerdir.149
Ancak bu anlay ierisinde, yaratc ve yaratlm arasndaki ncelik-sonralk
ilikinin anlalma ekline gre yaratma fiilinin ezel mi yoksa zamansal m olduu
konusunda farkl grler bulunur. Tanrnn nceliinin zamansal olduunu ileri
sren zamansal yaratmay savunanlardan farkl olarak bn Sn gibi Tanrnn aleme
nceliinin varlksal (vcd/zt) bir ncelik olduunu kabul eden filozoflara gre,
Tanr alemi yaratmtr ancak, Tanrnn var olduu her durumda Tanr ile birlikte
lem de vardr; Tanr ile lem arasnda herhangi bir boluk veya aralk mevcut
deildir. Tanr ile lem birlikte bulunmaktadr, ancak Tanr, birin ikiden, sebebin
sonutan, n glgeden nce olmas anlamnda lemden ncedir. lem, varln
Tanrya muhta olmas bakmndan Tanrdan sonradr. Tanr, alemin varlnn
sebebidir; bir sebep, kendisinden hasl olacak sonu veya sonularla ilgili btn
koullara sahip olduunda, sonucun ortaya kmasn erteleyemez. Dolaysyla
sonucun ortaya kmas iin gerekli koullar ezelde mevcut olduuna gre sonucun
da ezel olarak sebep ile birlikte bulunmas gerekir.150 Nedenin varlk verdii eyi
ncelemesinin yer ald ontolojik dzlemde her varla gelen, nedeninin varlndan
zaman asndan sonraya braklamaz; yani neden ve varla gelen zamanda beraber
var olur. Buna gre, btn bir lemin nihai anlamda fail nedeni olan Tanr da -sudr
teorisine gre- gerek anlamda varlk veren nedenlerin bulunduu ay st lemi
sadece zati adan nceler; Tanr ve ay st lem zamanda birliktedir. Dolaysyla
btn bir ay st lem zati hudsun konusu olmaktadr. Zati huds, zamann deil;
sadece nedenin varlnn nceledii, maddenin araclk etmedii ve btn

149
Erdem, a.g.e., 2006, 103.
150
Erdem, a.g.e., 2006, 107.
75
zamanlarda bulunan bir varlk kazanma eklidir. Bu tanm erevesinde, ay st
lemin varlk kazanmasnda madde araclk etmedii iin ay st lem zamansal
adan ezeldir. Bu da ay st lemin nihai anlamda nedeni olan Tanr ile zamanda
birlikte olduu anlamna gelir. Tanr, bu lemi zamansal adan deil; sadece
ontolojik adan nceler. Buna gre bn Sn felsefesinde ay st lemi, ontolojik
adan yaratlm (mbd), zamansal adan ise ezeldir. Ayrca ay st lemin zati
hudsa konu olmasyla balantl olarak gksel hareket ve onun ls olan zaman
da sonsuzdur. Ksacas, bn Sn yoktan var etme anlamnda yaratmay kabul
etmekte, fakat ayn zamanda yaratmann ezeliliini savunmakta, yaratma ile ezelilii
birletirmektedir: Yaratmann ezel olmas lemin ezeliliini gerektirse de bu, lemin
yaratlmakszn ezeli olduu anlamna gelmemektedir.151
Aristotelesi felsefenin temsilcisi olarak slam dnyasnda felsefeyi nemli bir
konuma tayan bn Sndan yzyl kadar sonra Gazalinin eletirileriyle felsefe bu
konumunu yitirmitir. Ancak 12. yzyl sonlarnda Aristotelesilik ve dolaysyla
felsefe, ama bu kez yeni Plantoncu unsurlardan arndrlm olarak, slam dnyasnn
bat ucunda, Endlste bn-i Rd (1126-1198) sayesinde yeniden deer
kazanmtr. Felsefe ve din arasnda bir uyumazlk deil, tersine bir btnlk
olduunu, bu ikisinin bir tek gerein iki ayr anlatm ve kavray biimi saylmas
gerektiini savunmu olan bn-i Rd, ayrca Aristotelesin temel kitaplarna yazd
erhlerle de Batda Averroes adyla tannmtr.
bn Rd, Aristotelesin dnce sistemini slam ile kaynatrmaya alm ve
bu amala o dneme kadar yaplan almalar en st dzeye ulatrmtr. Ona gre,
151
Hseyin Atay, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, Ankara niversitesi, 1974,s. 141.
76
her ikisinde doru ve gerektii gibi anlaldnda slam'la felsefe arasnda bir
atma olmadnn aka grlecektir. bn-i Rd, kiinin hem felsefe, hem din
yoluyla hakikate eriebileceini dnm ve bu balamda, Aristotelesilii, zellikle
Yeni-Platoncu etkilerden arndrp ilk haline getirerek ve slam inancna aykr
bulanlara kar gl bir ekilde savunmutur. Filozoflarn dinsizlikle itham edildii
bir dnemde felsefeyi gl bir ekilde savunan bn Rd, slam dnyasndaki din ve
felsefe, gelenek ve ilerleme kartlklarnda hem dinin hem de gelenein zorunlu
olduu gerekesiyle korunmasn talep ederek felsefe ve ilerlemeden yana
olmutur.152 ou eseri yasaklanan ve bazlar da yaklan bn Rd, aslnda Hristiyan
Avrupada daha ok anlalmtr ve sahip klmtr. Douda bilim ve felsefe yerine
mistik yaklamlarn daha baskn olduu bir dnemde bn Rdn birok eseri
Latinceye tercme edilmi bir bakma Hristiyan dnyasnn bilim ve felsefeye
ulamas iin k noktas olmutur.
Zaman anlaynda, zaman nicelik kategorisiyle balantl klan bn Rde
gre zaman dorudan kavranp tanmlanamayaca gibi fiili ve somut bir varl
bulunmayan gemi ve gelecek kavramlarndan yola klarak da kavranamaz.153 Bu
kmaz zmek iin kullanlabilecek birincil yntem, zamanla hareket arasnda,
zellikle yer deitirme hareketi arasnda bir benzeim kurmak olacaktr. nk
mekn gibi zaman da, yalnzca doas gerei hareket edebilecek ya da deiime
urayabilecek varlklar iin sz konusu olabilir.154 bn Rde gre bu benzeim
zamann llmesini salad iin zamann epistemolojik ynne dair sorun
152
Cevizci, 2001, a.g.e., s. 250.
153
Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, Klasik Yaynlar, stanbul 2006, s. 71.
154
bn Rd, Tehaft el-Tehaft (Tutarszln Tutarszl), Cilt I, ev. Muharrem Hilmi zev, Bordo-
Siyah, stanbul 2005, s. 143.
77
giderilmi olur. Alglanmas ve bilgiye dnmesi asndan her ne kadar hareketin
zamana gre bir ncelii olsa da ontolojik olarak zaman ele alndnda zamann
hareketten bamsz olarak alglanabildiini belirten bn Rd bunu, kk yatan
itibaren bir maaraya kapatlp d dnyann hareketleri alglamas engellenen
insanlarn zamann farknda olduklarn belirterek rneklendirmitir.155 Hareketin
saysn belirlemede zamann bir birim olarak rol aldn yani hareketin saylan,
zamann da say olduunu syleyen bn Rd, buna dayanarak saylan herhangi bir
ey olmasa da saynn olmas gibi hareketin olmadnda da zamann olduunu156
belirterek hareketin zamana gre ontolojik stnl olmadn aa karm olur.
Hatta bn Rd, hareketin gereklemesinin harekete konu olacak var olann, cismin
zati yklemlerinden olan meknn ve hareketin gerekletii zamann bir arada
bulunmas durumunda olanakl olduunu157 belirterek zaman ontolojik olarak daha
ncl bir konuma tamtr.
Zaman daha ok farkndalk dzeyine tayan bn Rd, Aristoteles gibi
imdiki an gemi ve gelecek arasnda hem ayrc hem de balayc olarak
bulunduunu kabul etmekle birlikte Aristotelesten farkl olarak imdiki ann
varlnn tamamen bir kabule dayandn iddia eder.158 Bu da bn Rd, zamann
fiilen var olan bir paras olmadna gre zamann kesintisiz ve ayn zamanda
sonsuz bir nicelik olduu sonucuna gtrr. bn Rd de Aristoteles gibi imdiki
anla, bir izgi zerindeki nokta arasnda analoji olutursa da temel olarak iki
noktada farkl bir yaklam sergiler. Bunlardan ilki, noktann somut bir varl
155
Rd, 2005, a.g.e., s. 48.
156
Rd, 2005, a.g.e., s. 161-162.
157
Sarolu, 2006, a.g.e., s. 66-69.
158
Sarolu, 2006, a.g.e., s. 73.
78
olmasna karn imdiki an iin bunun sz konusu olmaddr. Bunun dnda, dz
bir izgi zerindeki bir noktann yalnzca balang ya da yalnzca son olma durumu
olmasna ramen imdiki an her durumda hem balangc hem de sonu temsil
eder. Bu nedenle, imdiki anla izgi zerindeki nokta arasndaki benzeim yalnzca
kapal eriler zerindeki izgiler iin geerlidir. bn Rd imdiki ann her koulda
hem bir balang hem de bir son olmasna dayanarak zamann, kesintisiz ve sonsuz
olmakla birlikte Aristoteleste olduu gibi ezeli olduu ve devrinin de gkyz
hareketinin says ya da ls olduu sonucuna ular.159
bn Rdn zaman anlaynn en ok tepki alan yan zamann sonsuz
oluuna dair olmutur. bn Rd, zellikle Gazali tarafndan yaplan, sonsuz bir
cismin varlnn imknszlndan hareketle bir meknn, dolaysyla sonsuz hareket
ya da zamann mmkn olamayaca eklindeki eletirinin, btn bulunmayan
nicelikler olan zaman ve hareketi, durumu ve btn bulunan bir nicelik olan cisme
benzetilerek yapldn syleyerek yanllamtr.160
1.3 Modern a
Ortaa zaman felsefesinin kavramlarnn grlmeye devam ettii Modern
dnem zaman anlaynn temelleri, Augustinusun zaman ruhun bir zellii olarak
grmesinin de etkisiyle zamann hareketten ayrlmasyla atlm ve zamann
hareketin ncl, bamsz bir deikeni olarak ele alan matematiksel yntemlerle
glendirilmitir. Bu sre mutlak zaman kavramn ortaya karmtr.
159
160
Hseyin Gazi Topdemir, bn Rd, Say Yaynlar, stanbul 2011, s. 53.
79
Antik dnemde zaman zerine tartmalar genel olarak hareket zerinden
yrtlm olsa da Modern dnemle birlikte balayan zamann uzayla
benzetirilmesi, zaman anlaylarnda daha baskn bir yaklam olarak ortaya
kmtr. Modern dnemde bu balamda da nem kazanan uzay kavram Antik
dnemde, Platon ile yerel geometrik deiimler yznden homojen olmayan ve
sonrasnda Aristoteles ile Ay st ve Ay alt arasnda i yapsndaki farkllktan dolay
izotropik olmayan bir ey olarak kabul edilmitir. Ancak antik Yahudi inancna
baktmzda uzaya ilikin inancn, uzayla Tanr arasnda bir balant oluturacak
ekilde farkl bir boyut kazanm olduunu grmekteyiz. Aslnda, branice konum
szc (makom) Tanrnn bir ismi olarak kullanlmaktadr. Uzayn Taryla
zdeletirilmesi, ok sonralar Tanrnn varln bu zdeletirilmeyle kantlamaya
alan Cambridgeli dnr Henry Moreun (1614-1687) yazdklar araclyla
Newtonu (1643-1727) etkilemitir. Morea gre uzay maddesel olmayan ve Tanrya
atfedilen birok zellii paylaan sonsuz bir ruhtur. Bylece More, sonsuz ve gerekli
olan ruhsal varl Tanr ile zdeletirmitir. Dolaysyla maddesel ve rastlantsal
olan evren, mutlak var olan bir uzayn iine yerlemi olan sonlu bir yap
olmutur.161 Ancak 14. yzyln balarna geri dndmzde Franciscus de
Marchian (1290-1344) etkisi hi de az olmayan grne gre, zaman ve uzay
birbirlerine benzer kavramlar olarak ele alnmaldr.162 Aslnda zaman ve uzay
arasnda kurulan bu benzerlik zaman hareketten soyutlamann balangc olarak
kabul edilebilir. Daha sonra Merton Kolejinde fiziksel nicelikler geometrik olarak ele
alnm ve fiziksel ilikiler matematiksel oranlar eklinde aklanmtr. ncelikle

161
Jumest Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar 1, Sabanc niversitesi, stanbul 2003, s. 243-245.
162
Pierre Duhem, Medievel Cosmology, The university of Chicago Press, U.S.A., 1985, s. 321.
80
Antik dnemin hareket anlay reddedilerek hareket, uzay ve zaman bamsz
deikenlerinin bir oran olarak ifade edilmitir. mpetus kuramnn gelimesinde en
nemli etkiye sahip kiilerden olan Nicole dOresme, fiziksel niceliklerin grafikle
gsterimini gelitirmitir. Hareketli bir cismin ald yolu yatay bir doru zerinde
iaretlemi ve belirli noktalardaki hz yatay eksene dik izgilerle gstermitir. Dey
izgilerin tepe noktalarn birletirerek geometrik bir ekil elde etmi ve elde edilen
ekil dikdrtgen olduunda hareketi dzgn dorusal hareket, gen olduunda
sabit ivmeli hareket ve eri olduunda dzgn olmayan hareket olarak
yorumlamtr.163 Bylece hz zamana bal olarak deien baml bir deiken halini
almtr. Bu yaklam, zamann hareketten tamamen bamsz klm olmasa da
zaman hareketin ardlln gsteren bir zellii haline getirmitir. Sonrasnda
Galileo (1564-1642) dzenli aralklarn snrlarn izen bir izgi araclyla zaman
geometrik olarak zaten belirleyerek mekanik saatin e dalml dzenlilii gibi
zamann meknla zdeliini desteklemi ve zamann hareket karsndaki nceliini
salamlatrd.164
lka atomculuunu canlandran Gassendi, ncelikle Descartesin doutan
dnceler anlayna kar karak, bilginin esas kaynan duyular ve tmevarm
olduunu savunmu ve kendine zg ampirist bir yaklam oluturmutur. Gassendi,
geleneksel maddeci atomculuk retisini salt maddi yorumundan kararak
matematiksel ifadelerle mekanie uyarlamaya almtr. Nitekim doann ve ruhla
beyin arasndaki karlkl etkileimin aklamasnn, bu tarzda mekanik bir yntemle
yaplmas gerektiini iddia eden Gassendi, teolojik kantn belli bir versiyonunu ne
163
Stephen F. Mason, Bilimler Tarihi, ev. Umur Daybelge, Kltr Bakanl, Ankara 2001, s. 107.
164
81
srerken, doadaki uyumun Tanrnn varlnn bir kant olduunu sylemitir.165
Bilimi, metafiziksel balarndan kurtarp fiziksel dnyaya ait bilimsel bir gr elde
etmeye alan Gassendi, anti-materyalist pozitivist gre yaklaan bilimsel
yntemler gelitirmitir. Bu adan bakldnda, Gassendi, Galileo ve Newton
arasnda yani doann doru bir resmi olarak yeni bilimden, deneyime dayanan ve
yalnzca deneyler araclyla dorulanan hipotetik bir sistem arasnda nemli bir
kpr oluturmutur.166
Asl amac Epikrc felsefeyle dneminin kabul edilen Hristiyan teolojisini
uzlatrmak olan Gassendi iin, Epikrde olduu gibi evren temel olarak iki
unsurdan meydana gelmektedir: atom ve boluk. Maddenin en kk paras olarak
kabul edilen atomlarn belirli bir bykl olmasna ramen daha kk paralara
ayrlmazlar. Nesnelerin zellikleri bu atomlarn byklkleri, ekilleri ve hareketleri
trnden aklanabilir. Bu ontolojik yaklama uygun olarak hem Aristotelesi gre
hem Kartezyen mekaniine kar Gassendinin gelitirdii uzay ve zaman,
nesnelerden ve onlarn hareketinden bamsz, sonsuz ve evrenseldir. Uzay ve
zaman, varln temel ve gerek (ideal olmayan) kategorilerinden olup maddenin
biimleri (kipleri) olarak grlemez.167 Zaman, herhangi bir harekete bal
olmakszn dzgn bir ekilde akar ve uzay da iinde bulundurduu nesnelerden
bamsz olarak yaylm halindedir. Zaman hibir ekilde durdurulamaz, aksine
deimeden kalarak srekli ileriye doru akar; zaman akmasa evrendeki deiimler
165
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2010, s. 370.
166
H. Floris Cohen, The Scientific Revolution, The University of Chicago Press, Chicago ve London
1994, s. 300.
167
Saul Fisher, Pierre Gassendis Philosophy and Science, Brill, Leiden-Boston 2005, s. 215.
82
gereklemez.168 Madde, zaman ve mekn iinde yaratldklarna gre onlar
maddenin zellikleri olamazlar, maddenin var olmasna olanak salayacak, yalnzca
mantksal olarak deil ontolojik olarak da var olan n koullardr. Bu adan
bakldnda Gassendinin ontolojisinde, atomlar deimez varlklar olarak, mutlak
uzay ve zamann da deimez bir evre olarak, birlikte deneysel verileri gvenilir
klan rollere sahiplerdir. Gassendinin ne srd maddenin dnda var olan uzay
ve zamann Newton zerinde oluturduu etkiyle, Newtonun bu balamda daha da
gelitirmi olduu uzay ve zaman kavramlarn mekaniinin merkezine tadn
sylemek yanl olmaz.
Ayrca hocas Isaac Barrowun (1630-1677) da Newtonun zerinde etkisi
byk olmutur. Barrow, uzayn, Tanrsal bir zellik olan ayn anda her yerde
olabilme zellii ile zdeletirildii kendi geometrik sistemini gelitirmitir. Ayrca
Barrow, Newtonun mutlak zaman tezine temel oluturacak nitelikte olan bir gr
ifade etmitir. Barrowa gre, zaman ne hareket ne durgunluk ne de bilin anlamna
gelir ve zaman doal dnyann konumunu veya var oluunu gz nne almadan
dzenli bir biimde akp gider. Buna kout olarak, biz zaman baz ller araclyla
alglarz, ama alg zamann var oluu iin gerekli deildir. Zamann lm, hareketi
gerektirir. Zaman, e dalml olarak akt iin de yalnzca e dalml olan basit bir
hareket zaman lsnde baz olarak alnabilir. Galileo ile uyumlu olarak Barrow,
zaman homojen geometrik bir byklk biiminde deerlendirmitir. Zaman ya
srekli olarak akan blnmez anlarn bir dizilimidir ya da uzunlamasna yaylm olan
tek bir anlar dizisidir. Her iki durumda da zaman dz matematiksel bir izgi olarak
168
83
karmza kmaktadr. Zaman, dnya yaratlmadan nce de vard; sonsuz gemiten
sonsuz gelecee doru uzayp gider. Bundan dolay zaman aktel bir var olu deil
potansiyel anlamda kalc bir var olutur. Barrow'a gre bu potansiyel zaman
Tanr'nn sonsuz kalcln ifade eder.169
Tm bu gelimelerin ardndan, yaad dnemi ve kendisinden sonra gelen
yzyllar derinden etkileyen matematiki ve fiziki Isaac Newton (1642-1727);
bilimsel devrim srecinde bulduu kanunlar ve matematiksel yntemi ile evren
modellerine fiziksel ierik ve matematiksel mantk kazandrmtr. Tasarlad sonsuz
kklk ve limit kavramlar ile diferansiyel-integral hesabn temelini atmtr.
Newton, Galileonun yer bilimiyle Keplerin gk kuramn birletirerek gelitirdii
evrensel mekaniin ilkeleriyle gkcisimlerinin hareketlerinin yan sra yeryzndeki
cisimlerin dn de aklayan tek bir bilimsel kural ortaya koymutur. Newton
ayrca, kuvvetlerin etkisinde cisimlerin nasl hareket edeceklerini aklayan
dinamiin yasasn da formle etmitir. Newtonun gelitirdii matematiksel dille
ifade edilen kuramlar ve yasalarla evren bir dzene sokulmutur.
Newton, aslnda hareketi maddeden ayr tutmutur. Hareket ile maddenin
birbirinden ayrlmas, hareketin tanmlanabilecei zaman ve uzay kavramlarnn
kabul edilmesini gerektirmitir ki Newton bu noktada, mutlak zaman ve mutlak uzay
kavramlarn ne srmtr. Ona gre, maddeden (dolaysyla insan bilincinden)
bamsz sonsuzca uzanan boyutlu bir uzay ve dzenli olarak akan bir zaman
vardr. Ksacas Newtonun dzenli evreninde cisimlerin hareketleri mutlak zamanda
169
Turetzky, a.g.e., 2000, s. 72.
84
gereklemektedir ve cisimler mutlak bir uzay iinde hareket etmektedir.170
Newton mutlak uzayn, kendisinin gelitirdii eylemsizlik yasasnn geerlilii
iin bile gerekli mantksal ve ontolojik bir zorunluluk olduunu kabul etmitir.
Mekaniin ve kozmolojinin sorunlarn tartt Philosophiae Naturalis Principia
Mathematicann (Doa Felsefesinin Matematik lkeleri, 1687) nsznde belirttii
gibi Newton, geometriyi dolaysyla uzay mekaniin bir paras olarak ele almtr.
Newton, uzay greli ve mutlak olarak ayrarak bunlarn doas zerine ksaca
mutlak ya da matematiksel uzay maddesel ortamdan bamsz olarak var olan,
greli uzay da maddesel cisimlerin konumlaryla belirlenen uzay olarak ifade
etmitir. Bu da Newtonu, mutlak hareketin kinematikle aklanamayaca,
gzlemlerle yalnzca greli hareketlerin aklanabilecei noktasna tamtr.
Newton, mutlak hareketin yalnzca dinamik yasalarla aklanabileceini belirterek
mutlak hareketin varln gstermeye olanak salayan merkezka kuvvetine dayal
bir dnce deneyi olan kova deneyini kurgulamtr.171
Newton mekaniinde zaman kavram uzay kavramna benzerlik gsterir.
Newtonun diferansiyel matematik yntemine uyumlu olarak sreklilik kazanm
doa anlayna gre zaman tek bir ann izledii yoldur. Newton zaman, iinde her
eyin var olduu ve deitii bir kaba benzediini dnmtr. Bu dncede,
zaman doal evrenden ayr ve onun dnda bir varla sahip bir ey olarak
deerlendirmitir. Newton iin madde olmasayd bile, belirli bir sabit uzay dizgesi
170
Mary Gribbin- John Gribin, Zaman ve Uzay, ev. Grsel Tanrver, Tbitak, Ankara 1999, s.28.
171
Newtonun kova deneyi: Durmakta olan bir kovann iindeki suyun yzeyi dzdr. Kova asl olduu
ipin ekseni etrafnda dndrlmeye balanrsa, bir sre sonra su yzeyi ibkey bir hal alr. Yani
kenarlarda yksek; ortada daha alak olur. Kova birden durdurulsa bile suyun yzeyi bir sre daha
eklini korur. Buna gre, su yzeyi gzlenerek baka harici bir nesneye bakmakszn dnme hareketi
tespit edilebildiine gre, dnme hareketi mutlaktr.
85
olacakt ve zaman onun iinde srekli akp gidecekti. Bylece mekanik ve idealist
yntemin karakteristiine uygun olarak uzay, zaman, madde ve hareket mutlak
biimde ayr eyler olarak konumlandrlm oldu.172
Aslnda Newton, zaman duyulabilir llerden ayrarak mutlak, doru ve
mantksal zaman ile greli zaman arasnda bir ayrm yaparak zaman matematie
yatkn olarak yle tanmlar:
Mutlak, gerek ve matematiksel zaman, kendiliinden, kendi doas gerei,
dsal hibir eyle iliki olmakszn eit oranda akar ve baka bir isimle, sre olarak
adlandrlr. zafi, grnr ve genel zaman ise hareket vastasyla duyulabilen ve
dsal olan saat, gn, ay, yl sre llerine sahiptir ve genelde gerek zamann
yerine kullanlr.173
Newton iin mutlak zaman, kavramsal bir yap ya da maddeden ve
hareketten soyutlanm bir zaman deildir. Mutlak zaman yaratlm tm
maddelerden ve tm hareketlerden bamsz olarak var olandr. Zaman evrenin her
yerinde dzenli bir ekilde, deimeden akar nk mutlak zaman ne olaylarn bir
sonucudur ne de olaylardan etkilenir. Zamann llmesi dzenli hareketin
gzlenmesine bal olmasna ve dzenli olduu inanlan gk cisimlerinin (ay ya da
dnya gibi)hareketleri bile mutlak zaman lmemizi salayacak kadar mutlak
dzenli olmamasna ramen Newton, mutlak zamann greli llerle ifade
edilemeyen bir gereklie sahip olduuna inanyordu. Bu nedenle greli zamann
172
Ernst Pppel, Yaanan Zaman ve Genelde Zaman; Jrgen Aschoff ve dierleri, Zaman / Nasl
imizde Niin Dmzda, ev.: Ylmaz ner, stanbul 1994, Evrensel Basm Yayn, s. 38.
173
Isaac Newton, Sir Isaac Newtons Mathematical Principles of Natural Philosophy, and his
System of the World (ng. ev. A. Motte; Gzd. ge. F. Cajori) c. I, Los Angeles: University of
California Press, 1966, s. 6.
86
aksine mutlak zaman alglanamaz ve sadece matematiksel olarak anlalabilir.
Newton'a gre insanlar, yalnzca hareketlerini alglayabildikleri nesnelerin bir lm
arac olduu greli zaman alglayabilir. Aslnda greli zaman, mutlak zamanla
alglanan eyler arasndaki ilikiye baldr. Bu da greli zaman, alglanan
hareketlerin e dalmllna bal klar. Yani alglanan hareketin says uygulanan
d kuvvete bal olarak deiken olduundan greli zamann ak da buna bal
olarak artabilir ya da azalabilir. Bu nedenle Newton greli zamann pratikte yararl
olmasna ramen doa aratrmalarnda kullanlamayacan iddia eder.174
Newtonun mutlak ve greli zamann arasnda yapt ayrmna baktmzda,
iki farkl yaklamn belirgin biimde ortaya ktn grrz. Bunlardan birincisi,
mutlak olma ve llen olmaya dayal ayrm, dieri ise mutlak olma ve ilikisel
olmaya dayal ayrmdr.175 Birincisine gre, yukarda deinildii gibi mutlak zaman,
llen zamandan btnyle farkldr. Bunun da tesinde greli zamann
llebilmesinin temel koulu mutlak zamann varln kabul etmektir. Bu
zorunluluu mutlak zamana uyguladmzda mutlak zamann llmesi iin bir
zemin oluturacak baka bir mutlak alan olmad iin mutlak zaman lemeyiz.
nk zaman lmeye altmzda her birim sistemi belirli eylere gre
ayarlanm mutlak olmayan bir yapdadr. Newtonun mutlak zaman ile llen
zaman arasnda yapt ayrm, geometrik daire ile fiziki daire arasndaki farklla
benzetilebilir. Fiziksel daire, gerek daire olan geometrik dairenin yaklak bir rnei
olmas gibi, llen zaman da mutlak zamann yaklak bir lsdr. Ancak, nasl
174
Turetzky, a.g.e, 2000, s. 74.
175
William L. Craig, The Tenseless Theory of Time, London, Boston, Dordrecht: Kluwer Academic
Publishers, 2000, s. 40.
87
matematiksel varlklar, kendilerinin yaklak rnekleri olan fiziki nesnelerden
bamsz olmasna ramen bunlarn varlklarnn zeminini oluturuyorlarsa ayn
ekilde, mutlak zaman da kendisinin yaklak ls olan greli zamandan bamsz
bir varolua sahip olmakla birlikte, llen zamann var olmasnn zeminini
oluturmaktadr.176
Newtonun mutlak-ilikisel zaman ayrmnda ise mutlak zaman ne hareket
says ne de cisimlerin sresidir. Zaman, yaratlan dnyann varl ya da
yokluundan bamsz olarak kendi doasna sahiptir.177 Dolaysyla yaratlm
dnyadan bamsz olarak var olmu ve var olacaktr. Ancak greli ya da ilikisel
zaman, sadece hareket ve deiime bal olarak var olabildii iin dnyann
yaratlmasyla var olmu ve dnya var olduu srece varln srdrecektir.
Newton iin zaman ve uzay, nesnelerin var olularnn ve bilinmelerinin
koulu olduundan hem ontolojik hem de epistemolojik olarak deer tar. Hipotetik
dedktif yntemine uygun olarak btn evreni zerlerine ina etmek iin kabul
ettii mutlak zaman ve uzay kavramlarnn daha iyi anlalmas iin Newtonn
teolojik ve metafizik dncelerinin de dikkate alnmas gerekmektedir. Her ne
kadar Newtonn pozitivist ve sekler yorumcular onun, zaman ve uzayn hibir
anlamda ilikisel olmadn dndn syleseler de Newtonn zaman ve uzay
anlay, onun Tanr tasavvurunun doal bir sonucu olarak ortaya kmtr.178
Newtonn anlayndaki mutlak zaman ve uzayn yaratlm eylerden bamsz
olmas aslnda onlarn tamamen bamsz olduunu gstermez. Newton, Tanrnn
176
Craig, 2000,a.g.e., s. 38.
177
Turetzky, 2000,a.g.e, s. 72.
178
Erdem, 2006,a.g.e., s. 111.
88
ebedi olduunu, her yerde bulunduunu ve bu nedenle zaman ve uzay tekil
ettiini belirtir. Baka bir ifadeyle, her yerde her zaman var olan Tanrnn bu iki
zelliinin doal sonucu olarak zaman ve uzay mutlak olarak var olandr. Newtona
gre Mekn, varln var olmasnn doal gereidir (disposition). Hibir varlk
mekanla ilikisi olmakszn var olamaz.... Dolaysyla mekn, varln var oluundan
kan ilk sonutur [entis primaria existentis effectus emanativus]. nk herhangi bir
varlk varsayldnda mekn da varsaylr. Ayn ey, sre iin de ileri srlebilir:
nk (zaman-mekn) her ikisi de kesinlikle varln var olma halidir...179 Bu da
Newton iin, Tanrnn mutlak olarak var olduunu kabul etmenin zaman ve uzayn
da mutlak olarak kabul edilmesi anlamna geldiini gsterir. Yani zaman ve uzay her
anlamda otonom varlklar deil Tanrya bal olan ya da Tanryla ilikili var
olulardr.180 Teslis doktrinini reddeden bir niteryen olarak Newton, aslnda antik
Yahudiliin de etkisiyle zaman ve uzay Tanrdan bamsz var olular olarak kabul
etmemitir. Zaman ve uzay Tanrnn uzanmlardr. Bu da zaman ve uzay Tanrdan
dolay mutlak klmaktadr. Newton iin Tanrnn ilahi ezelilii de Tanrnn ne
zamansz ne de mekansz olduunu ne de bunlarn dnda olduunu gsterir.
Zaman ve uzay dnmek Tanry dnmekte birlikte gerekletirilebilir. Ayn
ekilde Tanry dnmek zaman ve uzay dnmekle birlikte gerekletirilebilir.
Newtonun evreni mutlak zaman ve mutlak uzay zemine oturtarak ortaya
koyduu yasalar dnda bilimsel metodolojiye yapt katk da nemli olmutur.
Modern bilimin iki nemli arac olan gzlem ve deney araclyla baarya ulaan
179
Isaac Newton, On the Gravity and Equilibrium of Fluids (de Gravitatione), Unpublished Scientific
Papers of Isaac Newton, (Der. A. R. Hall, M. B. Hall), Cambridge: Cambridge U.P., 1962, s. 136-
137den naklen, Craig, a.g.e., s. 44-45.
180
Erdem, a.g.e, 2006, s. 125.
89
Newton, geometri yoluyla da yeni bir madde ve hareket anlaynn dnsel
temellerini oluturmutur. zellikle Galileo ile balayan uzayn geometrikletirilmesi
anlayn byk lde Eukleides geometrisine gre tanmlanm bir uzayda
gerekletirerek srdrmtr. Bylece bilimsel almalarnda amac doann
deneye ak ileyiini matematiksel bir kuram ile betimlemek ve aklamak
olmutur.181 Bu dorultuda oluturduu fiziksel modellerin matematiksel olarak
ifadesi, Newtonun dzenli evrenini oluturmutur. Buna gre hareketin balang
artlar bilindiinde, gelecekte neler olabileceini hesap edilebilir. Baka bir ifadeyle,
evrendeki tm cisimlerin ne yapt nceden belirlenmitir (bu da zgr iradenin
doas konusunda nemli sorunlar gndeme getirmektedir). Aslnda Newtonun
kurgulu evren dzeni, bilimde determinizmin balangc olmutur.182 Gemi ve
gelecek arasndaki edeerlie dayanan Newton yasalar, zaman iinde hem
determinist hem de tersinir bir zellie sahiptir. Bu yasalara gre aklanan bir
sistemin balangtaki koullar yani herhangi bir andaki durumu biliniyorsa hem bu
andan sonraki hem de bu andan nceki durumlar hesaplanabilir. Gemi ve gelecek
ayn ileve sahiptir nk zamann tersinirliine gre Newton yasalar (t) ve (-t) iin
deimez. Newton mekaniinde yer alan zaman parametresi (t), iinden geen
eylerden bamsz olan mutlak, ideal zaman ifade eder.
Modern dnemde, zellikle Newtondan sonra daha da nem kazanan fiziin
sunduu doa tasvirine ve doay aratrma yntemine felsefi bir zemin oluturmak
amacyla Descartesla balayan usuluk almalar, Kantla (1724-1804) doruk
noktasna ulamtr. Newtonun kendi doa teorisinde, evrendeki olaylarn

181
Hseyin Gazi Topdemir, Isaac Newton ve Bilim Devrimi, Bilim ve Teknik, Ekim 2010, s. 87.
182
Cengiz Yaln, Evren ve Yaratl, Arkada Yaynclk, 2008, s. 63.
90
grnte birbirinden tamamen farkl olan ileyilerini bir btnsellik iinde
matematiksel olarak ifade etmenin olanann bir yasaya dayandn kabul eden
Kant, doa bilimlerinin temelinin de metafizikle oluturabileceini dnerek
yepyeni felsefi bir yaklam oluturmutur.183
Bir aydnlanma filozofu olan Kantn eletirisel felsefesi, Aydnlanma
dncesinin temel konularnn birounu sistemli bir ekilde bir araya getirdii iin,
Avrupa felsefesinin daha sonraki geliiminde nemli bir rol oynamtr. Kant,
Newtonun bilim yntemiyle ekillenen dneminin temel kart felsefi okullar olan
ampirizm ve rasyonalizmin yaratc bir sentezini yaparak felsefeye yeni bir yn ve
yeni bir tarz kazandrmtr.184 Kant felsefesinin temel hareket noktasn, bilginin
nasl olutuu ve bilginin kaynann ne olduuna dair sorular oluturur. nsan
bilgisinin nasl olutuunu ve snrlarn ayrntl bir biimde irdeledii ve bundan
dolay metafiziin bir metafiziidir olarak betimledii Saf Akln Eletirisi adl
eserinin dnda Kant, bir dier temel yapt olan Gelecekte Bilim Olarak Ortaya
kabilecek Her Metafizie Prolegomena adl almasnda da akl zerinde
durmaktadr. Kant, bilginin ne olduu ve nasl elde edildii meselesini ele alarak
bilginin kayna konusunda ok eskilere kadar uzanan rasyonalizm-ampirizm
ayrmasndaki kavram ve yarglar bir araya getirmeyi hedeflemitir. Bu iki farkl
anlay Kant tek bir sistem iinde btnletirmitir. Ampiristler, insan bilgisinin
duyulardan ve deneyimden kaynaklandn ne srerken, bilgimizin doutan
dncelere dayanmadn nk dnyaya geldiimizde zihin bo bir levha ya da
tabula rasa olduunu savunurlar. Bilginin kavramlatrlmas verili bir nesne ile verili
183
Allen W Wood, Kant, ev.: Aliye Kovanlkaya, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara 2009, s. 47.
184
Nejat Bozkurt, Kant, Say Yaynlar, stanbul 2005, s. 7.
91
bir zne arasnda gerekleen bir sretir. Bu da bilginin, zerinde bilgi edinilmesi
sz konusu olan gerek nesnenin bir ilevi olarak tanmlanmas anlamna gelir.
Btn ampirik bilgi edinme sreci, aslnda znenin soyutlanmasyla
gereklemektedir.185 Akla ncelik veren, bilginin kayna olarak da akl kabul eden
rasyonalistler ise hem deneyden elde edilmi gibi ieriksel olan bilgiye hem de
matematik ve mantk gibi bilim alanlarndaki pekin bilgiye deneyimden nce ve
ondan bamsz (a priori) olarak eriebileceimizi savunurlar.186 Kant ise, hem
rasyonalizmi hem de ampirizmi eletirme ve bunlar birletirme abas ierisindedir.
nk her iki retinin de doru ynleri olmakla birlikte ikisi de tek yanldr. Kant,
rasyonalizmle a priori olarak ulaabileceimiz bilginin olduu konusunda,
ampirizmle de bilginin byk bir blmnn deneyime dayand konusunda ayn
fikirdedir. Fakat Kant, rasyonalizmi a priori bilginin olumasna dair yeterli bir
aklama getirmedii iin, ampirizmi de bilgilerimizin tamamnn deneyle olutuu
dncesine dayandndan dolay eletirir. Btn bilgilerin deneyden baladn,
fakat btn olarak deneye dayandrlamayacan ileri sren Kant, bilginin deneyden
gelen unsurlaryla anlay gcnn tamamlad unsurlarn birbirinden ayrr.
Duyumlar bilginin malzemesini olutururken akl ise, o malzemeye anlam ykleyen
ve bilgi haline getiren bo kalplar yani kategorileri kapsar. Deneyimden nce gelen
kategoriler deneye form bakmndan bir ereve salar. Ancak bilginin olumas
srecinde bu iki bilgi yetisi birlikte grev alr. Yaln kavramlar kendi balarna hibir
bilgi oluturmazlar nk bunun iin somut alglar gereklidir. Ayn ekilde alglar da
kendi balarna sadece duyu verilerinin bir yn olarak bilgi salayamazlar.

185
Louis Althusser, Kapital'i Okumak, ev.: Celal A. Kanat, Belge Yaynlar, stanbul 1995, s. 58.
186
David West, Kta Avrupas Felsefesine Giri, ev.: Ahmet Cevizci, Paradigma, stanbul 1998, s. 32.
92
Dnme olmadan duyu verileri bize nesneyi veremez.187 Ksacas Kanta gre;
grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr.188 Bylece Kant, Humedan
etkilenmi olmakla birlikte akldaki kategorileri a priori olarak kabul etmekle farkl
olarak akla aktif bir rol vermitir.
nsan akln konu edinen ve insan aklnn yapabileceklerinin snrlarn
belirlemek adna ona ynelik eletirisel bir yntemi benimseyen Kant, bu yolla
kanlmaz bir dnce biimi olarak grd metafiziin imknn da
sorgulamaktadr. Kantn amac, metafiziin olanaklln gsterip metafizii ona ait
meru alan belirleyerek, iyice dnlm bir zemin zerine oturtmak ve gerek bir
bilime dntrmek olmutur.189 Kant bir bilim haline getirmek istedii metafizii
epistemolojik anlamda ele alarak, metafiziin ilgilendii nesneleri incemekten daha
ok metafizik ilkelerinin snrlarn a priori epistemik statleri yardmyla belirlemeye
almtr.190 nk Kanta gre, eer bir bilgi bilim olarak serimlenmek
isteniyorsa, onu dier bilimlerden ayran ynlerinin yani ona zg olann kesinlikle
belirlenmesi gerekir.191
Kant, metafiziin aslnn akla dayandn ve metafizik yarglarn saf akln
kendisinden geldiini savunur. Metafizik, tm olanakl deneyimlerin snrlarn aan
bir alan olduuna gre, insann gz ard edemeyecei metafizik sorular, denemelerle
kantlamalar yapan bilimsel bilgiyle de cevaplandrlamaz. Baka bir ifadeyle, bu
187
Zehra Gl Erdoan Akn, Kantn Kuramsal Metafizik Eletirisi Hakkndaki Baz Dnceleri,
Felsefe Dnyas Dergisi, Say 36.
188
Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2008, s. 354.
189
Immanuel Kant, Ar Usun Eletirisi, ev.: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul 1993, s. 32.
190
Wood, 2009, a.g.e., s. 48.
191
Kant, a.g.e, 1993, s. 39.
93
sorular teoriler kuran saf akln gcn aar.192 Bu nedenle, metafiziin olabilirlii
insan aklnn a priori bilme yetisinin snrlarnn belirlenmesi anlamna gelir.
Bylece saf akln eletirisini yapan Kant oluturduu eletirel felsefeyle,
insani bilgi ve deneyimin snrlaryla temel tekil eden yapsn ortaya koymaya
alr.193 Bu dorultuda akln snrlarn aratrm ve kritiini yapmtr. Bu nedenle
Kant oluturduu eletirisel felsefesine Transandantal Felsefe adn vermitir.
Transandantal yntem, herhangi bir objeye dayandrlm olan bilgiyi deil bilginin
kendisini inceleyen ve kritiini yapan yntemdir. Bu yntem, mmkn olan bilginin
yapsna ve snrlarna dair bilgi verir.194
Kanta gre metafizik, sentetik a priori yarglar ieren bir bilim olduundan
metafiziin doasn ve olabilirliini aratrmak, sentetik a priori yarglar nasl
mmkn olur? sorusunun yantn bulmay da kapsar. Kant, bu soruyu sorarak iki
nemli ayrm noktasna ulamtr: 1) analitik ve sentetik; 2) a priori ve a posteriori.
Bu ayrmlar zerine ok sayda ve birbirinden farkl yorumlar yaplm olsa da temel
olarak bu ayrmlardan birincisinin mantksal ikincisinin de epistemolojik bir
temellendirmeye gre yapld grlmektedir. Analitik yarglar yalnz kavramlar
aklayan kavramn tanmnda sakl olan eyi aydnlatan yarglardr. Cisimler yer
kaplar gibi analitik bir yarg yeni bir bilgi vermez nk yer kaplama bilgisi zaten
cisim tanmnda ierilmektedir. Kantn bak asna gre, btn analitik yarglar,
salt mantk ilkelerine gre yaplan kavram analizleridir.195 Bu da onlarn epistemik
192
Heinz Heimsoeth, Kantn Felsefesi, ev.: Takiyettin Mengolu, Dou-Bat, Ankara 2007, s. 67.
193
Topdemir, a.g.e., 2008, s. 181.
194
Gkberk, a.g.e., 2008, s. 352.
195
lker ktem, David Hume ve Immanuel Kantn Kesin Bilgi Anlay, Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 44, 2 (2004) s. 29-55.
94
ilevini, kullandmz kavramlar aklamak ve verili bir kavramda dnm
olduumuz eyi, kendimiz iin daha ak hale getirmekle snrlandrr.196 Sentetik
yarglar ise ele alnan kavramn baka kavramlarla birletirilerek kavramlar arasnda
kurulan balantlar ierir. Bunun nedenle bilgimiz geniler, oalr. Sentetik yarglar
olgusal bir ierie sahiptir nk bu yarglarn kayna deneydir. Baka bir ifadeyle
deneyden gelen tm yarglarn sentetik yarg olup bu yarglarda kavramlar, duyu
verilerine gre birbirlerine balanrlar. Cisimler ardr gibi sentetik bir yarg yeni
bir bilgi verir. nk ar olmak cisim kavramnn tanmndan gelmez.
Burada cisim kavram ile arlk kavram birletirilerek onlarn arasnda bir ba
kurulmu olur.
Kantn bilgi zmlemesindeki ikinci ayrmna baktmzda, tamamyla
deneye bal olan a posterio bilginin kart olarak a priori bilgi tanm karmza
kar. A priori bilgi deneyden bamsz olmakla birlikte, deneyimle elde edilen
bilgilerin sahip olamad zorunluluk ve tmellik zelliklerini tar. En yaln
deneyimlerde bile, deneyimin hem zneye zg bir ynn olmasndan hem de
deneyin gereklemesinde rastlantsal bir boyutun olmasndan dolay a priori bilgi
tretilmez.
Bu mantksal ve epistemolojik ayrmlardan sonra Kantn yeni sorusu bu
ayrmlarn snr izgileriyle ilikin olmutur. A priori ve a posteriori arasndaki snr
izgisi analitik ve sentetik yarglar arasndaki snr izgisiyle akk mdr? Eer bu
196
Wood, a.g.e., 2009, s. 50.
95
izgiler akk ise biz aadaki ematik gsterime ulaabiliriz:
Bu da tm analitik yarglarn a priori ve tm sentetik yarglarn a posteriori
olduunu anlamna gelir. Ancak Kanta gre durum byle deildir nk sentetik
yarglarn a priori bilgiyle st ste bindii yani sentetik a priori olarak ifade edilebilen
ara bir bilgi blgesi vardr. Kantn bu gr de aadaki gibi gsterilebilir:197
Sentetik a priori yarg, eldeki kavramn dna kan, yani sanki deneyden
gelmiesine bilgimizi genileten (sentetik), ama deneyden gelmeyen (a priori)
mutlak bir tmel geerlilii sahip yarglardr. Sezgiyle (anschaung) kavradmz bu
tr yarglar bize, sadece duyarln ya da sadece akln salad bilgilerden baka
trl bilgiler salar. Bu bilgiler, deneye baml olmasalar da her trl deneyin
temelini yani deneyin koullarn oluturur. rnein, sentetik a priori bir yarg olan
her olayn bir nedeni vardr yargs, deneyle temellendirilemez; onun iin a
prioridir. Ama bu yargnn, deney dnyasndaki her olay iin geerlii vardr; bylece
197
Samet Bace, Kant Theories of Space and Geometry in the Critique of Pure Reason,
University of London, Department of Philosophy, Logic and Scientific Method, Doktora Tezi, Eyll,
1989, s. 68.
96
deney dnyas dzenli bir btn haline getirilmi olur.198
Kant, sentetik a priori bilginin mmkn olduunu nk nesnelere ilikin a
priori bildiimiz eylerin aslnda nesnelere deil, yetilerimize ve yetilerimizin
uygulanma ekline bal olduunu belirtir. Ona gre, her ne kadar nesnelerin
bilgisine sahip olmamzn tek yolunun onlar deneyimlememiz olsa da bu nesnelere
dair bildiimiz her eyin nesnelere bal olduunu gstermez. Nesneler
kendiliklerinden nasl olurlarsa olsunlar onlarn bilgisini edinmede bilme yetimiz de
etkin olarak rol alr. Yetimiz, nesneleri sentetik hkmlerle ifade edebilecek ekilde
belirler. Bu da nesnelerin yetimize bal olduunu ve nesnelerin bilgisinin de
sentetik a priori olaca sonucunu dourur. Bu durumda, genel olarak sentetik a
priori bilgi olumas, yetilerimiz deneyime ne katyorsa onun bilgisine dayanr.199
Kant sentetik a priori yargnn mmkn olduunu akladktan sonra bilgi
nesnesinin ne olduu sorusuna ynelir. Kantn retisine gre, uzay ve zaman
iindeki nedensellik bayla birbirine bal nesnelerin madd dnyasn yani
fenomenal (grnmler) dnyay oluturan eylerin kendilerinin deil yalnz
alglarnn bilgisine sahibizdir. Aslnda biz ne dnyay kendinde var olduu ekliyle
bilebiliriz, ne de numenal dnyann kendinde eylerinin fiilen bu ekilde organize
edildiklerini biliriz. Dolaysyla iinde bulunduumuz dnyann gerekte, tamamen
grnd gibi olduunu varsayamayz. Deneyimlediimiz nesneler ampirik olarak
reel, transdantal olarak idealdir.200 Ancak bu, bizim yalnz zihnimizin ieriklerinin
bilgisine sahip olabileceimiz anlamna gelmez. Bilgimizin nesnesine tabi olmadn,
198
ktem, 2004, a.g.e., s. 29-55.
199
Wood, 2009, a.g.e., s. 51.
200
Wood, 2009, a.g.e., s. 53.
97
bildiimiz nesnelerin bu nesneleri bilme tarzmza tabi olduunu gsterir. 201 Bu
noktada, Kant, insan bilgisinin mmkn tek nesnesi olan fenomenal dnyada salt
grn ile gereklik arasnda bir ayrm yapar: biz, gerekliin nesnel bilgisine
ulaabiliriz.202 Esasnda, Kantn grn ile gereklik ya da kendinde eyler
arasndaki transandantal ayrm, ncelikle eyleri (yani ampirik nesneleri) ele
almann, biri insan duyarllnn znel koullaryla (zaman ve meknla) iliki iinde
ve dolaysyla grndkleri ekilde, dieri de, bu koullardan bamsz olarak ve
dolaysyla kendilerinde olduklar ekilde olmak zere, iki ayr yoluna iaret eder.203
Kanta gre, fenomenal alandan gelen her veri insana duyular araclyla
ular. Fenomenal alandaki bir nesne duyular araclyla deneyimde bulunan zneyi
etkiler. Burada duyulardan gelen verilerin birletii yer Bendir. Burada Ben
aslnda sadece ar ustur. Bylece Kant, Descartesin kukucu yaklamyla insan saf
bir bilin olarak gren dncesine benzer bir ekilde insan saf bir us olarak
belirlemeyi baarmtr. Ancak bu noktada Kant zgn klan yn, Kantn saf usunun
d nesnel gerekliin deneyimine ilikin verileri almaya uygun bir yapsnn
olduunu kabul etmesidir.
Bu noktada deneyim kavramnn Kant felsefesindeki karlna bakmak
faydal olacaktr. Kant deneyim kavramn zmleyerek ampirist bilgi teorisindeki
tanmndan (duyu verilerinin yn tanmndan) farkllatrmtr. Deneyim duyu
verilerinin toplamndan farkldr, duyu verileri deneyimin sadece maddesini
oluturur. Oysa deneyin birletirici ve bant kurucu bir fonksiyonu vardr.
201
Wood, 2009, a.g.e., s. 53.
202
ktem, 2004, a.g.e.,s. 29-55.
203
Wood, 2009, a.g.e., s. 59.
98
Deneyimden bilgi elde edilmesinin yani btn grme ve kavrama gerekleme
art, deneyimin maddesi olan duyu verilerinin bilgi formlaryla birletirilmesiyle
oluur. Bu duyulara dayanan ampirik bilginin form zelliinden kaynaklanmaktadr.
Bu formlar ancak zorunlu ve tmel olarak duyu verileri ile ortaya kabilir. Bu
formlar, duyu verilerinin zihinde gerek deneyim bilgisine evrilmesi iin gerekli
nkoullar olutururlar.204 Duyularla algladmz gereklik, kendi tmellik ve
zorunluluk temellerini bilen znede mevcut bilme koullarnda bulur. Dolaysyla,
bilgide znenin kurucu etkinlii vardr ve duyumlarla elde edilen izlenimler evrensel
nkoullar araclyla zihin tarafndan bilgiye dntrlr.205 Geleneksel zne-
nesne bantsn aan bilgi betimlemesinde Kant, duyarln formlarn zaman (Die
zeit) ve mekn (Das raum), zihnin formunu da kategorilerin oluturduunu savunur.
Kant iin zaman, znenin dndaki bir olanak olarak deil a priori olarak her
eyin kurulduu temel alglama formunu oluturan zneye ait saf bir grdr. Baka
bir ifadeyle zaman, uzayla birlikte deneyimler dnyasndaki herhangi bir eyi
anlayabilmemiz iin gerek duyduumuz sistematik erevenin bileenlerini
oluturur.206 Kopernikusu devriminin zn oluturan bu tanmlamayla Kant,
ampirizmle nemini yitirmi olan znenin bilgi teorisindeki konumunu ykselterek
epistemolojik kurguyu radikal bir ekilde deitirmitir.
Her ne kadar Newtonun mutlak uzay-zaman anlay Kantn zaman
harekete gre ncelik tanmasna zemin hazrlamasna karn Kant, Newtonun
maddi nesnelerden bamsz mutlak uzay-zaman anlayn ve Leibnizin uzay-zaman
204
Heimsoeth, 2007, a.g.e., s.78.
205
Topdemir, 2008, a.g.e., s.185.
206
Adam Hart Davis, Zaman, ev. Cem Duran, NTV yaynclk, 2013, s. 11.
99
nesneler arasnda alglanan bantlar sistemletirmenin yolu olarak zihinde var olan
kavramsal yap olarak ele alan ilikisel uzay-zaman anlayn hatal bulmaktadr.
Kanta gre iki aklamann da zaman nesneleri kavrama eklimizden bamsz
olarak var olan bir zellikler olarak ele almas, bu aklamalar hatal klmaktadr.
Ayrca Kant, Newtonun gerek olan mutlak matematiksel zaman anlaynn
deneysel olan hibir eyin sonsuz olamayaca ilkesiyle elitiini belirtir. Ancak,
Kanta gre Newtonun zaman anlay, matematiksel uygulamalara ve yasalarn
olumasna olanak tanmasndan dolay olduka nemlidir.207
Zaman kavramn sistemli olarak doktora tezinde ilk kez ele alan Kant,
zamann doasna dair yukarda deinilen iki grten farkl bir yol nermektedir.
Kant zamann ideal olduunu, ama zaman kavramnn duyu deneyinden
tretilmediini ne srmektedir. Uzay gibi zaman da a priori form olarak deyimden
nce gelir ve deneyime dzen kazandrr. Kant'a gre, zaman bizim d
deneyimlerimizden soyutlanm ampirik bir kavram deil; d alglarn temelinde
olan zorunlu a priori bir sunumdur. Kanta gre, uzayla birlikte bilginin salt elerini
oluturan zaman, duyu bilgisinin olumasnn kouludur; bunlar olmadan bilgi
olumaz. Nesnelerin grnmleri yalnzca bizim nesnelerle olan etkileimimizin
nedeniyle olduundan etkileimi mmkn klan koullar olmadan hibir grnm
olmaz. Zamandaki varlklar dizisi, zaman her trl duyu deneyiminin altnda yatan
bir form olarak varsaymakla olanakl hale gelir.
nsan akl deneyimlerine mekansal olarak dzen kazandrd gibi benzer
ekilde bu deneyimlerine zamansal olarak da dzen verir: uzay, bir deneyimi

207
100
dierinin altnda ya da stnde, sanda ya da solunda gibi dzenledii gibi, zaman
ise deneyimleri ardllk ya da e zamanllk gibi zamansal ilikiler iinde dzenler.
Kant iin hareketin ve deiimin bir durumu deil n koulu olan zaman, hareketi ve
deiimi mmkn klar. Zaman hareketin bir durumu deil onun nkouludur.
Zaman herhangi bir deiimden tremedii gibi ayn zamanda zaman algs da algsal
bir deiiklik gerektirmemektedir. Zamanda baz eyler deiebilir ama zamann
kendisi hibir zaman deiime uramaz. Bir form olarak, zaman sral bir dizi
oluturur. Bu zaman, tek boyutlu mekansal bir doruda dnmemize tevik eder.
Ancak Kant yine de zaman aritmetik seriler formunda dnmeyi doru bulur.
nk zaman grnmleri ard arda sralarken bir dorunun blmleri ayn zamanl
var olur. Zaman dizili ve bir arada var olu ilikileri dorultusunda grnmlerin
eitlilik sralamasn kararlatrr. Zaman btn grntleri tek bir grnt srasna
dizer. Bu sra grnmlerin eitliliini tek bir zamanda btnletirir. Kant, zaman
iindeki evrelerin, zaman iinde gerekleen olaylar tarafndan farkllatrldn
belirtirken zamann yine de olaylardan bamsz olduunu vurgular. Bu adan
bakldnda zaman bir srekliliin gstergesidir.208 Zaman analitik olarak blmlere
ayrlabilir. Ancak farkl zamanlar tek bir zaman btnnn bir parasdr. Belirli bir
zaman aralnda, o aral kapsayan daha byk bir zaman aral vardr. Buna gre
snrlar olmayan zaman iindeki sre olarak her zaman parasnn bir balangc ve
bir bitii yani snrlar vardr. Zaman dilimleri bir ve ayn zaman iinde yer alr, genel
bir zaman kavramnn altnda toplanmaz. Bu nedenle Kanta gre zaman kavram
deildir. Zaman dilimlerinin zamanla olan ilikisi parann btnle ilikisi gibidir.
208
William Lane Craig, Evrene likin Kelmi Argman ve Kantn Birinci Antinomisindeki Tezi, FLSF
(Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2010 Gz, say: 10, s. 119-137.
101
Dolaysyla zamana bal olaylar dizisinde, kendisinden nceki son olayla ve
kendisinden sonraki ilk olayla snrlandrlm bir zaman aralnn alglanmas iin de
olgulardan bamsz olan ve zihinsel bir etkinliin rn olan snrsz genel bir zaman
bilincini gerektirir.
Zamann a priori varl sayesinde nesnelerin varlndan ve onlarn ezamanl
veya farkl anlarda olduundan bahsedebilir.209 Zaman bilinci, bir eyin deneyiminin
baka bir eyin deneyiminden nce ya da sonra gereklemesinden dolay olumaz.
nk bir eyin dierine gre nce ya da sonra olduunun deneyimi zamann
farkndaln ngrr. nce ve sonra olaylar arasndaki zamansal asimetrik
ilikiyi gsterir. Bu da zamann belli bir ynde ilerliyormu gibi grnmesinin yani
gemi--imdi--gelecek arasnda belirli bir ynde ilerliyormu gibi (zamann bir
okunun olmas gibi) grnmesine neden olur. Zamandaki bu ardllk, Aristotelesin
nce ile sonraya gre devinim says eklindeki zaman tanmnn iinde aktr.
Zamann saysall bu anlamda Kantta da zaman saf grsnn aritmetik zerinde
biimlendirilmesi ile karmza kacaktr: "Saf gr eksik olduu srece,
matematiin bir adm bile atmas olanakszdr. Geometri uzamn saf grsn temel
alr. Aritmetik kendi say kavramlarn, zaman iinde birbirini izleyen birimlerin
eklenmesiyle meydana getirir ve zellikle saf mekanik hareket kavramlarn sadece
zaman tasarm sayesinde oluturabilir."210
Ardllk dnda zaman bilincini belki de daha ak bir ekilde nkoul olarak
gerektiren dier kavram da ezamanllktr. Deneyimlenen belirli olaylar ya da
209
Kant, 1993, a.g.e., A31.
210
Immanuel Kant, Prolegomena, eviren: oanna Kuuradi-Yusuf rnek, Trkiye Felsefe Kurumu
Yayn, Ankara 1995, s. 33.
102
nesneler arasndaki zamansal ilikiler (nce, sonra, ezamanl gibi) zaman bilincinin
kayna olamaz. nk nce nesneleri ya da olaylar deneyimleyip bunlar arasndaki
zamansal ilikiler araclyla zaman bilincine ulayor olamayz. Deneyim zamann
ncl olamaz. Bunun yerine insan aklndaki srete, zaman belirli zamansal ilikiler
iinde bulunan nesnelerin veya gerekleen belirli olaylarn ya da deneyimlerin
ncl biimini oluturur.
Sonu olarak, Kanta gre zaman deneysel bir gerektir. Zamann znellik
tayan bu isel yaps deneysel adan gerek kabul edilmesi iin kant gerektirmez.
Ancak zaman hem mutlak hem de ilikiseldir. Grnmn ierii ampirik olarak
verilmesine ramen verilen ieriin koulu aslnda gerekli ve evrensel temellere
dayanr. Zaman ampirik olarak gerek ve transandantal olarak idealdir. Dolaysyla
zamansal yarglar nesnel geerlilik tar.211 Kantn transandantal idealizmine gre
fenomenal dnyann bilinmesinde a priori bir form oluturur. nsan zamana gre
alglar. Kant'a gre, biz numen olan eyleri duyarllmzn apriori zaman ve uzay
kalplar iinde alglarz ve onlar 'bizim iin eyler', yani fenomen haline sokarz.
Zaman, deneylerden elde edilen alglar birletirilir ve kurallara gre dzenler. Buna
gre, deneyin nesnesi kendi gibi olmasa da zaman grsne gre bilinir. Zaten bir
nesnenin zamansal bir grnmnn dnda da herhangi bir ekilde var olduunu
syleyemeyiz.
Zaman kavramnn felsefi boyutuna nemli katklarda bulunan filozoflardan
biri olan Henri Bergson (1859-1941) ise doay anlama ve aklama abasnda
sregelen yaklamlarn yetersiz olduu ve bu yetersizlii gidermek iin sezgi, sre
211
103
gibi kavramlar zerine temellendirilmi yeni bir ynteme ihtiya olduu
kansndadr. Bergson, mantksal atomculua ve buna dayanan analiz yntemlerini
tmyle reddederek deiim ontolojisi temelinde sezgiyi felsefi bir yntem olarak
gelitirmitir.212 Dneminin nde gelen felsefi akmlarndan pozitivizmi eletirip,
bilimsel aklamalarn baat durumuna kar karken insani ve manevi deerleri ok
daha nemli konumlara tamtr. Bilimin bulgularn z itibaryla bilimsel olmayan
bir gereklik anlayna ulamak iin kullanarak metafiziin, dinamizmin ve
srekliliin nemini vurgulamtr.213 Zihnin bedenden bamsz olduunu ileri
srerek yaamn biyolojik dokusunu dolaymsz bir sezgi araclyla ele alan Bergson,
bilimde mekanist bir tarzda kabul grdn dnd evrim gerekliini
yorumlayarak, vitalizm214 diye adlandrlan biyolojik idealizmin temel kavramlarnn
ekseninde kendine zg yaratc evrim doktrinini gelitirmitir.
Bergson felsefesinde anln gereklii anlama yntemini, sinema olgusunda
gerek hareketin bir dizi hareketsiz kesitlere blnp sonra bu duraan grnt
kesitlerine bir ardklk kazandrarak baka trl soyut bir hareket oluturmasyla
zdeletirerek anlksal bilginin noksanln serimlemeyi amalamtr. Bergsona
gre, zeknn bilgiye erimede izledii yntem srekli ve ak halinde olan hayat
durgun kesitlere ayrmlandrma ve bunu yeniden birletirmeye dayand iin
zeknn ileyii iin bu akn kendisinden ok, ondan alnacak sonular gzetlemek
nem kazanr. Zek herhangi bir hareketi gerekletirmek iin amaca ynelik
212
R. C. Solomon, K. M. Higgins, Felsefenin Ksa Tarihi, ev. M. Topal, letiim, stanbul 2013, s. 337.
213
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 2010, s. 232.
214
Vitalizm: Hayat aktivitelerinin btn srelerini canl organizmalarda mevcut olan maddi olmayan
faktrlere atfeden biyoloji akmdr. Canl tabiat ve cansz tabiat arasndaki antitezi gl bir ekilde
savunulmas Vitalizmi canlnn canszdan zuhurunun olanan inkr noktasna tar. M. Rosenthal, P.
Yudin, Felsefe Szl, ev. Aziz allar, Sosyal Yaynlar, stanbul 1997, s. 522.
104
belirlenen ematik ve basitletirilmi grngye gre eriilmi bir amatan baka bir
amaca, bir duraanlktan baka bir duraanla bir dizi sramalarla geer.215
Bergsona gre, hareket ve deiimi, konumlarn ve deiim durumlarnn
ardk bir dizilii olarak yeniden kurgulama alkanlmz, yukarda deinildii gibi
tpk bir filmdeki grntlere benzer grntler oluturur ki bu da alglamada ve
dncede yanlla neden olur. Bu kurgudaki ardllk gereklikten bir eyler alp
gtrr; bir eksiklie, alglamadaki bir zayfla iaret eder ki, onu bir btn olarak
kavramak yerine, tek tek grntlere paralamaya zorlar.216 Herhangi bir oluuma
baktmzda geip gitmekte olan gereklikten aldmz neredeyse anlk karakteristik
grntleri bu trden sinematografik bir ileme tabii tutma bizim alglama,
dnme ve dildeki mekanik ileyi eklidir.217 Sinemada salanan bu hareket
yeniden kurulmu soyut bir hareketken bu hareket iin geen sre de soyut bir
zamandr.218 Bu balamda Bergson, bilimin dayand analiz ynteminin karsna
koyduu sezgisel kavray yntemiyle, eylerin btnlklerini koruyarak zaman
iinde ele alnmasna olanak salandn savunur. Bergson felsefesinde evren iki
blmden oluur; yaam ve madde (ya da zeknn madde olarak grd eylemsiz
bir ey).219 Zek ya da anlk, doann dinamik ve canl yapsn gz ard ederken,
organik olmayan kat maddeyi temel unsur olarak alr. Bylece ak ve pekin bir
dnceye ulalsa da bu dncenin yalnzca birbirinin dnda, durgun bir denge
halinde, kesikli ve devinimsiz olarak bulunana ilikin olmas onu noksan klar. Anln
215
Henry Bergson, Creative Evolution, ev. ArthurMitchell, Dover Pub. Inc., New York 1998, s. 299.
216
Henry Bergson, Creative Mind: An Introduction to Metaphysics, ev. Mabelle L. Andison, Carol
Pub. Inc., New York 1992, s. 17-18.
217
Bergson, 1998, a.g.e., s. 306.
218
Hikmet Sofuolu, Bergson ve Sinema, Seluk letiim, 3, 3, 2004, s. 67.
219
Bertrand Russell, Bat Felsefesi Tarihi III, ev. Muammer Sencer, Say, stanbul 2000, s. 154.
105
tipik rnleri olan geometri ve mantk, bu tarzda belirlenen/snrlandrlan kat
cisimlerle olduka uyumludur. Bu cisimler, zihnin zekya uygulanma alan bulmak
zere yaratt eylerdir. Bu adan bakldnda zeknn douuyla maddi cisimlerin
douu arasndaki iliki gze arpar: zek, eyleri birbirinden ayr gibi grme
gcdr ve bu gcn ayrk hale getirdii eyler ise zeknn zerinde durduu maddi
cisimlerdir.220 Bergsona gre anln sunduu, birbirine benzetirilmi olan zaman
ve mekn llerine gre belirli birimler halinde blmlendirilmi ve snrlandrlm
ayrk nesnelerden oluan bir dnyadr. Bir bakma canl bir peyzajn geometrik
izgiler halinde haritalandrlmas gibi gnlk yaammzn ve bilimin gereksinimlerini
karlayan bu maddi dnya bize gereklii gstermez.221 Baka bir ifadeyle
gerekliin maddi grnm olarak da betimlenebileceimiz cansz madde
dnyasnda baarl uygulamalara olanak salayan anln sunumu, gereklie ancak
pratik yarar ya da uygulama erevesinde yaklaabilir. nk gereklik srekli olu
halinde olan bir sretir. Bergsona gre anlk, dnyay belirlenimci nedensel
yasalara gre ileyen cansz ve duraan bir madde olarak betimlerken deimeyi ve
sreci de sinematografik olarak, birbirinden kopuk, saatle llebilir farkl anlarda
nesnelerin farkl durumlar olarak betimler.222 Baka bir ifadeyle anlk zaman mekn
araclyla anlar ve mekn llebilir olduundan zaman da llebilir olarak kabul
eder: zaman saatin akrep ve yelkovann konumundaki deiime gre anlalr ve
llr.223 Ayrca anlk, maddi dnyann kat cisimlerini uzay iinde ayrk hale getirip
220
Russell, 2000, a.g.e., s. 156.
221
Bryan Magee, Felsefenin yks, ev. Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, Ankara 2000, s. 215.
222
Gl, vd. 2008, a.g.e. s. 206.
223
Demet Kurtolu Tadelen, Bergsons Conception of Time: Its effects on a possible Philosophy of
Life, Doktora Tezi, Danman: Assoc. Prof. Dr. David Grnberg, ODT, 2003, S. 84.
106
zaman iinde betimleyerek belirli anlara denk den oluumlar dizisi oluturur. Buna
paralel olarak da hareketi, uzamdaki konumlar ya da zamandaki anlar gibi duraan
kesitlerle anlamlandrmann yolu bu kesitleri mekanik, homojen, evrensel bir zaman
iine tamakla olabilir. Bu balamda Bergsona gre bilimsel yntemin basamaklar
da, ak halindeki eyin ne olduuna ok bakmakszn onu sonsuz sayda olabilecek
kadar gzlemlenebilir ya da lmlenebilir deikenlere ayrp geometrik bir
zeminde gerektii sre boyunca yaltkan bir erevede dondurarak incelemek ve
ak halini denetim altna almadan olumaktadr.
Ancak Bergson iin gerek her adan sreklilik demektir. Bu da gerekliin
ne cisimleri birbirinden ayr dnmemize ne de zaman iinde oluumlar
konumlandrabileceimiz anlara blmemize izin verdii anlamna gelir. Gerek
uzayda, snrlandrlm zel yerler ve birbirinden ayrk noktalar yoktur. Benzer
ekilde zaman da srekli ak halindedir ve zaman iinde uzamsal lmlendirmeye
benzer bir yntemle belirlenebilecek anlar yoktur. Gerekte her ey sonsuz bir olu
ak iindedir. Anlmzn bize maddi dnyada uzay iinde belirli konumlar igal
eden ayr ayr nesneler ve anlksal bir yapya bal kalarak saatlerle llen ya da
hesaplamalarda kullanlan zaman kavramyla gerekliin dnda kalarak ona ait
ematik dizgeyi ina ederken sezgi bize gerekliin kendisine ulamann yolunu aar.
Herhangi bir analiz ynteminin bak asna bal kalmakszn, bu yntemin
snrlarn aarak ve cisimlerin kendileriyle birlikte cismin gerekte ne olduunu
sezgisel bilgiyle kavrarz. Cisimlerin dinamik ve srekli doalarna dolaymsz olarak
ulaabildiimiz sezginin bize sunduu bilginin, anln bilgisinden niteliksel olarak
olduka farkl olduunu vurgulayan Bergson, LEvolution Cratrice (Yaratc Evrim)
107
adl kitabnda sezgiyi tarafsz, bilinli, amacn yanstabilen ve onu sonsuz biimde
bytebilen bir igd224 olarak tanmlayarak sezgiye nemli bir konum
kazandrm olur. Bergson, mutlak bilmenin vazgeilmez dayana olarak grd
sezgiyi, atalet terimleriyle hayatn evresinde dnp duran ve en fazla hayatn
grntsne ulaabilen anlktan farkl olarak hayatn iine ulamann tek yolu kabul
eder. Sezgi anlk ile birlikte vardr nk anlk st seviyedeki sezgiyi yaamamz
salayan yegane gtr, ancak sezgi hayata dair kavram ve varlklarn hayatla
btnlemi olarak dolaysz bilme durumuna karlk gelmesi bakmndan anla
gre daha stn bir anlay abasdr.225 Bergsona gre sezginin kayna ya da bizi
sezgiye gtren, ruhun kuvvetlerinden biri olan igddr.226
Felsefesinde sezgisel bilgiye bir stnlk kazandrarak, akl ve analiz yoluyla
elde edilen kavramsallatrlm bir yapya sahip olan bilimsel bilginin eletirisinin
dayanak noktalarn saptayan Bergson, srekli ve dinamik olan yaamn kendisinin
dolaymlanmam sezgisel bilgisi yerine, dinginletirilmi ve blmlenmi maddenin
bilgisinin nem kazanmasna kar kmtr. Anlksal ve sezgisel bilgiyi bilginin farkl
trleri olarak gren ve bir yandan bilimsel ilkeleri anlksal metafiziksel ilkeleri de
sezgisel olarak ayrmaya alan Bergson, dier yandan da gerekliin
ayrmlanmam bilgisini retme gereksinimi duyulduunda bu ilkelerin bir arada
olma durumlarnn korunmasn savunur. Bergson, idealizm ve realizm arasndaki
dolayl ilikinin varln kantlama abas olarak grebileceimiz bu savunmay
destekleyecek en nemli aklamay anlk ve madde zerine yapmtr. Bergsona
224
Bergson, 1998, a.g.e., s. 176.
225
Aye Erolu, Henri Bergsonda Bilin-Sezgi ilikisi, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Aralk 2012, say: 27, s. 92.
226
Bergson, 1998, a.g.e., s. 228
108
gre anlk, idealizme yerlemi olmakla birlikte maddeden olumaktadr dolaysyla
madde kaldrldnda anlk da kalkm olur. Madde, saf hareketin iinde bir enerjidir
ve bu nedenle madde duraan deildir. Btn bunlar maddeyi nesnelerin biimleri
ve zellikleri olmaktan ok anln oluun srekliliinden ekmi olduu anlk
grntlerdir.227 Bilimsel bilgiyi tmyle reddetmek yerine hem pozitivizmin hem de
idealizmin bilgi kuramlarnn eletirisini yapan Bergsona gre:
Her gerekliin bilinle bir akrabal, bir benzeimi, bir ilikisi olmas
idealizmin kabul etmemiz gereken yandr; bu yzden eylere imgeler diyoruz. ...
Ama tm bilinli varlklarn, gemi, imdiki ve olas tm bilin halleri bir araya
getirilse bile, bize gre, maddi gerekliin ancak kck bir ksm ele alnm olur,
nk imgeler her yandan geride braklrlar. Bilimin ve metafiziin, algmzn ancak
birka halkasna sahip olduu bir zinciri btnyle onararak oluturmak istedii ey
zellikle bu imgelerdir. Ama alg ile gereklik arasnda, bylelikle, para-btn
ilikisini oluturmak iin, algya, eylemleri hazrlamak olan gerek roln brakmak
gerekir. dealizmin yapmad ey de budur.228
Sezginin bize gsterdii gerekliin ne olduu konusunda Bergson, ilk olarak
kendi iimize dnp baktmzda deneyimlediimiz eyin, deien haller ya da
zellikleri deien eyler olmadn, deienin kendisinin sre ve hayat olduunu
belirtir. Buna dayanarak gerekliin mekn iinde yer alan maddi cisimlerden
olumadn savunan Bergson, insanlarn meknla dndkleri iin maddecilie
eilimli bir gereklik anlayn benimsediklerini savunmutur.229 Bergson, zaman
227
Sofuolu, 2004, a.g.e., s .68.
228
Henri Bergson, Madde ve Bellek, ev. Ik Ergden, Dost Kitabevi, Ankara 2007, s. 168.
229
Cevizci, 2005, a.g.e., s. 233.
109
tecrbe etme biimimizi bilin ak olarak tanmlayan William James
gibi230matematiin ve bilimin zaman mekanlatrdna inanr. Ona gre, bilimde
kullanlan zaman bir mekn biimi gibi bizim dmzda tasarlanan, tmyle nicelik
olan ve gerek olmayan zamandr. Teknolojinin rettii mekanik aralar kullanarak,
meknn blmlenmesiyle yapay olarak tanmlanan bu zaman, belirli aralklarla
kendini tekrar eden bir ey olarak saylabilen bir eydir ve bu balamda iki farkl
olayn arasndaki uzamsal bir ilikiye benzer bir ilikinin kurulmasnda kullanlan
temel lttr. Aslnda llen sre deil sreye mekn fikrinin girmesiyle elde
edilen ve bizim dmzda olan zamandalktr.231 inde gerekleen olaylardan
etkilenmemesinden dolay homojen olan bu ortak zamana gre maddi ve manevi
tm sreler zaman bakmndan ayn lt ile deerlendirilir. Ancak iki olay
arasndaki sreyi lmek bu anlamda eylemle ilgili bir k noktas olmas nedeniyle
kullanl olan homojen zaman ne eyann bir zellii ne de onun bilgisine ulamann
nkouludur.232 Homojen zamanla oluturulan ltten hareketle olaylarn ard arda
geliinin konumlandrlmas, anln rn olan geometriye uygun olarak dorusal
bir izgiyle gsterilir. Bergsona gre, allagelmi bir yaklam olan zamann
meknsal bir dnce sisteminde ele alnmas bizden gerek deimeyi, hareketi ve
doay anlama olanan alr ve bize ancak dorusal izginin statik doas gerei
donmu bir zaman sunar. Kapsad maddeyi ve olaylar etkilemeyen bu statik yap
herhangi bir yaratmn ya da hareketliliin nedeni ya da olana olamaz.
230
Stephen Trombley, Modern Dnyaya Yn Veren 50 Dnr, ev. Gonca Glbey, Kolektif Kitap,
stanbul 2013,
231
Ali Osman Gndoan, Aristotelesin Zaman Gr le Bergsonun Zaman Grnn
Karlatrlmas, Danman: Abdulkuddus Bingl, Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1988, s. 42.
232
110
Dinamik yapdaki yaamla z itibaryla elien bu zamann gerekliini
reddeden Bergsonun zerine en ok vurgu yapt kavramlardan biri olan ve
felsefesini zerine temellendirdii sre kavram, yaanan zaman anlamnda ak
halindeki evrende olua yani gereklie karlk gelir. Sezgi, metafizik, madde, anlk
ve son noktada evrim anlayn srenin iinde, sreyle birlikte gelitiren Bergsona
gre her ey sre iinde meydana gelir.233 Bergson insann dnda betimlenen
zamanla bir ayrm oluturarak insann isel doasna ait olarak grd sreyi yle
tanmlar: birbirine iine gemi, birbirini etkileyen niteliksel deiimlerin kendisinde
gerekletii eydir. Sre iindeki niteliksel deiimler birbirini dlamaz ve byle bir
eilim gstermezler. Bu tr bir sre say ile hibir biimde bir yaknlk gstermez. O
sadece yaln anlamda heterojenlikten baka bir ey deildir.234 Yaanan zaman,
isel zaman ya da gerek zaman olarak ifade edebileceimiz sreyi dinamik bir yap,
srekli bir yaratma olarak gren Bergson, evrende yaratmann ancak gerek
zamanla mmkn olduuna inanr. Bir sebep olarak etkide bulunan ve canl varl
deiiklie uratan sre, bir bakma yaratclk demektir.235 Sre gerekliin
kendisidir, sre yaratma demektir. Buna kout olarak varlk ve yokluk durumunu
irdeleyen Bergsona gre bir eyi ortadan kaldrmak, bu ey zerinde zamanda ve
meknda etki yapmakla gerekleir ki bu da sonu olarak zaman ve meknn olduu
artlarn kabul etmek demektir.236 Bylece gerek zamann ya da srenin var
olduuna ulaan Bergson zaman felsefesinin hareket noktasna yerletirir. Srekli
233
Kadriye ztrk, Henri Bergsonda Sre, Master Tezi, Danman: Kazm Sarkavak, Gazi niversitesi,
2007, s. 42.
234
Henri Bergson, Zeit und Freiheit, s. 80.,Topakkaya, 2013, a.g.e., s. 230dan alnt.
235
Gndoan, a.g.e., 1988, s. 32.
236
Gndoan, a.g.e., 1988, s. 33.
111
bir olu ve bozulu iinde olan evrende zaman, gemiin devam ettii hibir eyin
tamamen yok olmad bir birikim olarak blnmez bir sreklilie karlk gelir. Biz
zaman istediimiz kadar blebiliriz ancak bu blmleme ontolojik deil yalnzca
zihinsel olarak gerekleir. Bu blmlemeyle gerekleen sreler birbirine bal
olarak bulunurlar. Ayrca, bu srelerin arasnda mantksal bir ilikinin olmamas
gerekir. nk bylesi bir ilikinin varl gelecein nceden kestirilebilir olduu
anlamna gelir ki bu olas deildir.
Buna gre sre hibir aral olmayan yaanm geileri kapsayan ve bu
nedenle blmlenme olana tanmayan bir ak ifade eder. Niteliksel bir doku olan
sreyi lmek, sayya vurmak, nicelletirmek mmkn deildir nk sre anlarn
birbirine eklenmesiyle toplanamaz.237 Bergsona gre srenin blmlendirilmesi
aslnda sreye meknsal bir ilemin uygulanmas anlamna gelir. Sre, sonsuz sayda
ok kk kesitlere ayrlsa ve bu kesitler birbirine ok yaklatrlsa da bir kesitten
dier kesite geite yani sramada (meknsal bir hareket) iki kesit arasnda mutlaka
kaan eyler olacaktr nk sre meknsal bir zellik olan kesikli bir yapya deil
srekli bir yapya sahiptir. Ayrca, sre heterojen olduuna gre srenin her an
dierinden farkldr. Bu nedenle hibir gelecek an hibir gemi ana indirgenemez.
Her ann tad bir birikim vardr ve bu nedenle btn gereklik deiim, yeniden
yaratm ve olgunlama iindedir.
Bergson sreyi bilin durumlarnn srekli (kesikli olmayan) ilerleyii olarak
ifade ederken aslnda hem bellein hem de srenin bir olu ve olgunlama iinde
olduunu vurgular. Soyut zamanda olduu gibi keskin nce ve sonra
237
Gndoan, a.g.e., 1988, s. 42.
112
blmlemeleriyle oluturulan birbirinden bamsz, donuk zaman dilimlerinin
aksine, gemiin zaman ve bilinci bugnn iinde etkin bir role sahiptir. Sre iinde
olaylarn ard arda gelmesi sonucu nitelendirilen gemi, imdiki ve gelecek zaman,
homojen zaman iinde blmlendirilmelerinden karakteristik olarak farkldr. Sre,
gemi zaman, imdiki zamana basit bir biimde neden sonu ilikisine dayanan
dorusal anlamda bir etkinin tesinde etken olarak korur; gemi zaman kendisini
srekli yeni olaylarla yenilenerek zenginleir ve her yeni alg zorunlu olarak
hatrlamayla ilikilendirildii iin gemiin etkisi yok olmaz.238 Ksaca, Bergson iin
gemi var olmayan deildir. Birbirine kaynam dinamik srelerin birikimiyle
oluan gemi, bugnn algsnda ve yarnn beklentisi iinde konumlanr olarak
grlr. Bu durumda doadaki bir oluum kendisini kendisinden nce gelenle
aklayabildii bir sre olur.239
Sonu olarak, Bergsonun gemi zamann da etkisiyle gelecek zamann
belirlenmesine dayanan retisiyle homojen olmayan bir sre anlayn
temellendirerek aslnda yaratc oluu mmkn klm olduunu syleyebiliriz.240
Gemi zamanla birlikte gelecek zaman da yeni bir yap kazanarak ilerler. Gelecek
zaman, srenin heterojen yapsndan dolay nceden belirlenemeyen yeni bir
gereklie evrilir ve her evrilme de tamamen yeni bir ynelim demektir.
Zaman konusuna nemli bir katk da 20. yzyln hemen banda yaymlad
Unreality of Time241 balkl makalesiyle zamann varln yadsyan J. Ellis
McTaggart (1866-1925) yapmtr. dealist bir bak asyla zamann gerek
238
239
Sofuolu, 2004, a.g.e., s. 68.
240
241
J. Ellis McTaggart, Unreality of Time, Mind, New Series, Vol. 17, No. 68, 1908, s. 457-474.
113
olmayn zamanda var olma durumlarn iki fakl ekilde betimleyerek aklayan Mc
Taggarta gre, zamanda olmak ya gemi-imdi-gelecek ile ya da nce-sonra
nitelendirmesiyle ifade edilebilir. Bunlardan ilki A-serisi, ikincisi ise B-serisi olarak
adlandrlr. Deiim olmadan zamandan bahsedemeyiz. Ancak, olgular nce-
sonraya gre konumlandrldnda birbirine gre sralan hibir ekilde deimez.
ki olgudan biri dierinden nce ise aralarndaki sre deimeden kalr. Bu da statik
yani deiimsiz bir yapy ngrr. Bu nedenle B-serisi zamansal olarak var olabilen
eyleri aklayamaz.242 te yandan gemi-imdi-gelecek zaman kiplerine dayanan
A-serisine gre, zamanda var olan kipler, bizim doaya bakmzdaki temel ve
ayrlmaz bir unsurdur. nk gerekliin kendisi kipsel yapdadr. Bu da kiplerden
arndrlm bir dillin kullanmdaki ilevini ortadan kaldrr.243 Bu boyutuyla daha ok
nem kazanan A-serisi deikendir ancak A-serisinin unsurlar da birbirine kar
deiim gstermektedir. ki olgu zaman serisinde karlkl olarak ayn yeri igal
edebilir. Gemi, imdi ve gelecek birbirleriyle uzlatrlmayan belirlenimlerdir. A-
serisi kendi iinde bir birlie sahip olmadndan dolay bir gereklie sahip
deildir.244 Ksacas, deiim zamana zseldir, deiim A-serisinin gerek olmasn
gerektirir, fakat A-serisi elikili olduundan gerek deildir ve bu yzden deiim
yoktur ve zaman yoktur.
Zaman felsefesinde kendinden nceki yaklamlar eitli biimlerde
eletirerek zaman kavramna farkl bir yaklam getiren Martin Heidegger (1889-
1976) ise zamann ne olduuna dair kendine zg sorgulamasnda, zaman
242
McTaggart, a.g.e., 1908, s. 461.
243
Zikri Yavuz, Modern Zaman Teorileri ve Zamann Gereklii, Felsefe Dnyas, Say 56, 2012/2, s.
194.
244
Topakkaya, a.g.e., 2013, s. 392.
114
anlamada sonsuzluk kavramn balang noktas olarak ele alnmas geleneini
teolojik bir yaklamn rn olduunu belirterek zamann sonsuzluun imgesi
olduu varsaymn geersiz kabul eder. Ayr bir kavram gibi grlen ancak sadece
zamansalln bir trevi olan ieriksiz bir heplikten olan sonsuzlukta zaman anlamn
bulamaz.245
Zaman sonsuzluktan dolaysyla teolojiden syrarak felsefi bir zemin
zerinde inaa etmeye alan Heideggere gre sklkla gz ard edilen nokta,
zamann dnda bulunan eylerin zamansz olmas ve zamann zamansz yani sonsuz
olanla anlalamayaca sklkla gzard edilmektedir.246 Deime zaman iindedir ve
zaman yalnzca deiebilen nesneleri ierir,247 bu da bizi zamann fenomenlerle
yorumlanmas gerekliliine gtrr.
Metafizikte varolann varln temel, neden, ilke olarak kavranmas bir
bakma varolann kendisini varoluundan yola karak anlamas olarak deerlendiren
Heidegger, varolmann, varlk gibi bir eyi kesin olmayan bir biimde anlamas ve
yorumlamasnn zamandan hareketle gerekleecei, bu deerlendirmeye kout
olarak da varolma olarak ifade edilen varolann varlnn anlamnn zamansallkta
olacan belirtir. Heideggere gre, varln ve onun tarznn anlamnn zamandan
yola karak kkensel olarak belirlenmesi onun zamanla ilgili olarak belirlenmesi
demektir.248 Heidegger iin, varlk olarak varln, temel ve ontolojik olarak ele
245
Martin Heidegger, Aristoteles/Augustinus/Heidegger Zaman Kavram, ev. Saffet Babr, mge
Kitabevi, Ankara 2007, s. 61.
246
Sabahattin evikba, Heidegger ve Zaman: Heideggerin Erken Zaman Okumas: Zaman Kavram
Konferans, M. Ruhii Engn anma toplantlar (5-6 Kasm 2009 Edebiyatta Dil, Zaman, Mekn),
Atatrk niversitesi Yaynlar, 2013, s.226.
247
Heidegger, a.g.e., 2007, s.65.
248
Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, ev.: Kaan H. kten, Agora Kitapl, stanbul 2006, s.17.
115
alnmas varln zamanla ilgili oluunun ilenmesiyle gerekleir.249 Felsefesinin
odak noktasna varlk kavramna koyan Heidegger, insann varolmasn dier
varolanlarn mahiyetinden ayrarak bu ayrm insann dier varlklarn zamanda
varolmasndan farkl bir biimde zamanla iliki iinde olmasna dayandrr. Heidegger
iin zamansallk insan varoluunun anlamdr.250
Genel olarak Heideggerin, zamansalln Daseinn anlam olduunu
gsterme hedefiyle251 serimledii almasnda Daseinn zsel anlamda zamansal
bir yapya sahip olduunu vurgularken ayn zamanda zaman iinde olmay var
olmann zsel zamansall kavramna balamas ve zaman birbirini takip eden
anlardan deil, var olann zn gerekletirme imkan olarak tanmlamas onu
insan varlnn zn bulduu dncesine gtrmtr.252 Zamansallk Daseinin
sadece alglanmasn deil, onun varlk anlamn ortaya karr. Varolann
varolmasnn temel olana onun zaman iinde olmasdr. Zaman varolann anlamn
belirlemez fakat biz varolan zaman iinde dnrz.253 Varolan varoluunu
srdrd srece zamansalln yitirmemi demektir ve srekli deiim halindedir.
Ancak kendi zamannn sonuna yani lme geldiinde artk var deildir ve bu son
noktada daha nce hi olmad gibidir.254 Varolmann en son olana lmdr,
ancak bu en son varlk olana hem bir kesinlik nitelii hem de bir belirsizlik tar. Bu
balamda varolmann kendi lmne sahip olmas varolann, kesinlikle birlikte
249
etin Trkylmaz, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri,
http://cetinturkyilmaz.blogspot.com.tr/2012/01/heideggerin-ontoloji-tarihinde-kant.html.
250
Topakkaya, a.g.e., 2013, s.311.
251
Heidegger, a.g.e., 2006, s. 17.
252
Aslan Topakkaya, Heideggerin Bergson Zaman retisine Getirdii Tenkitler, e-akademi, Ocak
2004, say 23.
253
Paul Gorner, Heideggers Being and Time, Cambridge University Press, NewYork, 2007, s.166.
254
Heidegger, a.g.e., 2007, s. 71-79.
116
belirsizlik iinde ncelik tayan en son olana olarak kendi gemiine bir kou
anlamna gelir.255
Ksacas, varolma kendi gemiidir, zamanda olmaktr yani zamansallktr ve
bu nedenle zaman zamansal olmasyla anlamldr.256 Bu da varln anlamnda zsel
bir role sahip olann zamansallk olduu anlamn tar. Baka bir ifadeyle,
Heiddigere gre zamann ne olduu sorusu yerini zamansaln ne olduu sorununa
brakmaldr.
255
evikba, a.g.e., 2013, s. 230.
256
Heidegger, a.g.e., 2007, s. 97-99.
117
BLM 2: ZAMAN RETLERNN GRUPLANDIRILMASI
Evrendeki olgular aklamaya elveren zaman, kendisini tanmlayan ieriklerin
varsaymlarla oluturulmu olmasndan dolay bal bana bir sorunsal
oluturmaktadr. Mevcut pozitif bilim dallarnn en temel teorilerinde bir deiken
olarak kullanlmas zamana rtl bir tanmlama kazandrm gibi grnmektedir. Bu
kazanma dayanarak bahsedilen teorilerdeki zaman deikeni incelenerek zellikle
fiziksel zaman hakknda daha fazla bilgiye ulalabilecei dnlse de zamann
ontolojik yapsna ve doasna dair bilgiye, bilim adamlarnn alma alanlarna
genellikle girmeyen felsefi sorunlar kapsayan bir zaman retisiyle ulalabilir.
nk fizikte genellikle zamann tanmlanamazl bir sorun olarak deil bir veri
olarak kabul edilir ve zamann niteliine deil niceliine yani zamann nasl
lldne nem verilir.257 Bundan farkl olarak, zamana dair yaplacak felsefi
sorgulamann temel hareket noktalarn, zamann kendisinin ne olduunun ve bilgi
problemi ve/veya bilgi nesnesi olarak zamann ne olduunun tartlmas
oluturacaktr.
Uzamsal ya da zamansal eyleri, uzam ve zamandan soyutladmzda bile
bunlar anlamlandrmak iin var olularnn nedenleri ve koullar olarak uzam ve
zaman varsayarz. Ancak zamansal olan eylerden ayrlm olarak zamann
kendisinin ne olduu doa felsefesinde ve doa bilimlerinde sert tartmalara neden
olmutur. Bu tartmalarda zaman, birbiri iine gemi zamann temel zellikleri
olarak grlen ardllk, sreklilik ve uzamsallk zellikleriyle ifade edilmeye allsa
257
Ylmaz ner, Jrgen Aschoff ve dierleri, Zaman / Nasl imizde Niin Dmzda, ev.: Ylmaz
ner, stanbul 1994, Evrensel Basm Yayn, s. 6.
118
zamann kendisinin ne olduuna dair yeterli aklama sunulmamtr. Bu nedenle
objektif bir gereklik olarak zamann ontolojik balamda ele alnmas gerekmektedir.
Ontolojik olarak zamann var olduunu sorgulayan filozoflar genel olarak iki konuya
arlk vermilerdir: zaman ile zihin (bilin) arasndaki iliki ve zaman ile fiziksel
dnya arasndaki iliki.
2.1. Zaman-Bilin likisi
Bir dier anlamda idealist ve realist zaman retileri olarak
adlandrabileceimiz bu ilikinin irdelenmesinin dikkat eken yn, zaman ile zihin
arasndaki ilikinin nasl deerlendirilecei konusunda kan tartmadr.
Tartmadaki en nemli sorun ise zamann ne lde bilinli varlklarn varlna bal
olduudur. Bir gereklik olarak zamann ne tarzda var olduu, insan zihninin dnda,
ondan bamsz nesnel bir gereklik mi yoksa insan zihninin iinde, ona baml znel
bir gereklik mi olduunun sorgulanmasnda felsefe ve doa bilimlerinde mevcut
bilgi dzeyinden hareketle ortaya konulan anlaylarn temel olarak idealizm ve
realizm arasndaki srekli bir mcadelenin konusu olduu grlmektedir. Bu
nedenle, tarih boyunca dnemini ve kendisinden sonrakileri zaman konusunda
etkileyen belli bal idealist ve realist filozoflar aadaki gibi gruplandrabiliriz.
Nesnel gereklii yalnzca grng olarak kabul ettii cisimler dnyasnn
dnda idea, us olarak belirleyen idealizm bylece insan zihnine baat bir rol ve
konum yklemitir. Zihnin maddeye gre nceliini ve stnln vurgulayan
idealizmin eitli ynelimleri, gerekten var olann zihin iindeki idealar olup,
gerekliin bilen insan zihninden bamsz olmadn ne sren znel idealizm
(epistemolojik idealizm) ve gerekliin tin ya da ide cinsinden olduunu ne sren

119
nesnel idealizm (metafiziksel idealizm) olarak ikiye ayrlr.258 dealist filozoflar, bu
retilerine paralel olarak zamann objektif yapsn reddederek zaman zihne
baml hale getirirler.
Gerek bilginin evrensel yetkin nesnelere ilikin bilgi (episteme) olduu ve
duyumlara dayanan algmzn grngler dnyasna ait kanlar (doxa) olduunu
belirten Platon, zaman insann grngler dnyasn bir btn olarak ve birden
kavrayamamas sonucu olan, yetkin idealar dnyasnn yetkinlikten yoksun bir taklidi
olarak ifade etmitir. Bu zaman anlayyla Platonun nesnel idealist bir zaman
retisinin temellerini attn syleyebiliriz.
Platondan sonra zamann hareketin says olduunu belirten Aristoteles, her
ne kadar zaman deiimle ilintili olmakla birlikte deiimden bamsz kendinde
ey olarak ele alr. Ancak, say sayan olmadka saynn var olamayacan iddia
ederek zamann zihne bamlln sorgulayan Aristoteles, her ne kadar zamann
hareketin bilinli numaralandrlmas m yoksa numaralandrlm hareketin
varlnn bilincinde olma durumu mu olduunu aka ifade etmese de zihin
olmadnda zamann da olamayacan vurgulamtr.259 Bu adan bakldnda
Aristoteles iin zihnin zaman nceledii ve Aristotelesin znel idealist bir zaman
anlay serilmedii aka grlmektedir.
Zamann birbirini izleyen olgularn dzeni olduunu ne sren Leibniz,
zaman bir ilikiye indirgemitir. Bylece zaman insan bilincinin bir tasarm olarak
tanmlayarak znel idealist bir yaklam sergiler. Bu yaklama benzer bir zaman
anlayn serilmeyen Kant iin zaman d deneyimlerimizden soyutlanm ampirik bir

258
Cevizci, a.g.e.,1999, s. 446.
259
Ali Osman Alayolu, Materyalist Zaman, Teori ve Politika, Say 14,1999, s. 21-23.
120
kavram deil deneyin zorunlu bir koulu olarak zaman duyarln a priori bir
formudur. Nesnelerin ve deiimlerinin deneysel grlerinden duyumlamaya ait
olan her ey karlsa geriye yine de a priori olarak uzamla birlikte zaman kaldna
gre, Kantn zaman, duyarl olanakl klan bilincin tasarm olarak znel idealist bir
erevede tanmladn syleyebiliriz.
Yakn dnem idealist filozoflardan Bergson, gerekliin, bilimin varsayd
gibi, madde olmadn gstermeye alan, doann bilimin syledii gibi, yalnzca
uzam iindeki maddi cisimlerden olumadn savunan Bergson, insanlarn onlar
maddecilie eilimli klacak kadar uzamla dnmeye alkn olduklarn ancak
zamann daha temel olduunu ne srmtr. nsann nesnel bir zaman iinde deil
de kendi zamansall iinde yaadn belirten Bergson, bylece epistemolojik
retisine uygun olarak znel idealist bir zaman anlay ortaya koymutur.
Zamann zihnimizden bamsz maddenin objektif bir biimi olarak gerek
nesne (kendinde ey) olduunu kabul eden realist zaman gr, zaman ve
maddenin birbirinden ayrlmaz olan eyler olduu olgusundan hareket eder.
Maddenin zn yer kaplama ya da uzam olarak kabul ederek maddi ya da
cisimsel tz asndan geometrik bir varlk anlayn gelitiren Descartes, tamamen
realist bir zaman kuram serimlemitir. Zaman maddeden ayrlmayan bir varlk tarz
olarak ngren Descartes, zaman ve sre arasnda us ve beden ayrmndan bamsz
bir ayrm yapar. Yaratlan bir tzn bedensel ve ussal olarak varln devam
ettirmesinin lsn sreyle ifade eden dnr, zaman ise geleneksel bir
yaklamla hareketin ls olarak ele alsa da zaman yalnzca sreye ait bir kavram
121
olarak deil usun sahip olduu soyut, znel bir dnce tarz olarak grr.260
Daha sonrasnda bilimsel bir ereve iinde Newton, doada insan
bilincinden ve iinde gerekleen olaylardan bamsz olarak mutlak, gerek ve
matematiksel zamann var olduunu iddia etmitir. Descartes gibi realist bir zaman
tasarm oluturan Newton iin zaman tz olmamakla birlikte kendine zg ontolojik
bir konumda kendi var olu tarzna sahiptir. Tanrnn yaylml varoluunun bir
sonucu olarak zaman, Tanrnn varl gereinden kaynaklanan bir realitedir.
Zaman doay nceler ve ezeli-ebedi olmas ynyle Tanryla e olan bir gereklik
tar.261
Baz filozoflar, Einsteinn grelilik teorisinde zamann gzlemciye bal
olduunu kantlamasyla, zamann znel ve zihne bal olduunun dorulanm
olduunu savunmulardr. Bu yanl yorumlamann nedeni byk olaslkla
Einsteinn teorisinde kullanlan gzlemci terimini kullanmasndan
kaynaklanmaktadr. Einsteinn grelilik teorisi, bir olayn gerekleme sresinin, bu
olay len gzlemcinin bulunduu referans sistemine yani lmn yapld
koordinatlara ballna dayanmakla birlikte teoride hibir ekilde gzlemcinin zihne
ihtiyac yoktur. Ksacas Einstein zamann zihne bamll zerine herhangi bir
noktaya deinmemitir.
Zaman zerine srlen retilerin idealizm ve realizm odakl ontolojik
boyutuna baktmzda realist yaklamn temel tezi, zamann bizden bamsz olarak
var olduunu belirtmektedir. Ancak burada gz ard edilemeyecek olan nokta,
260
Rene Descartes, The Philosophical Works of Descartes, ev. Elizabeth Haldane and G.R.T. Ross,
Cambridge University Press, Cambridge, 1972, cilt I, s.242.
261
Turetzky, 2000, a.g.e., s.72-73.
122
gerek zamann var olmasnn insan (veya ruh, bilin) varln gerektirmese de bilgi
nesnesi olarak zaman (fiziksel zaman) iin durum byle deildir. Bilgi ve gerek
arasndaki ayrma paralel olarak, fiziksel zaman bir bileen olarak olmasa da bir
koul olarak bileni gerektirmektedir. Bu ayrm yaplmadnda realist zaman
grleri idealist olanlardan ayrlsa da bahsedilen realist giriimler idealist
yaklamlardan ok da uzak durduunu syleyemeyiz. nk zamana tzsel ya da
ilahi bir yap kazandran Descartesin ve Newtonun sahip realist zaman reti
giriimleri metafiziksel ieriiyle idealizmle sonuland aka grlmektedir. Ancak
diyebiliriz ki, zamann ne olduu z bakmndan sorunsuzca ifade edilemiyor oluu,
zamansal kavramlar kullanlmadan zamana bir tanm getirilemeyii bu konuda
realistler ve idealistler arasndaki tartmann sreceinin bir kant durumundadr.
2.2. Zaman-Fiziksel Dnya likisi
Zaman bir nehrin akna benzeten yaygn bir metafor vardr. Bu ve benzeri
metaforlarda zaman genellikle dinamik bir nitelik olarak ele alnr. Zamann herhangi
bir deiim olmadan llemeyecei genel olarak zerinde hem fikir olunan bir konu
olmasna ramen zamann deiim olmadan var olup olamayaca nemli
tartmalarn k noktasn oluturmaktadr. Bu adan bilim tarihine baktmzda,
zamann fiziksel dnyayla ilikisi temelinde ne olduuna dair sorgulamalarn nem
tad grlmektedir. Bu sorgulamalar zaman mutlak veya ilikisel olarak ele
aldklarndan bunlar mutlak ve ilikisel zaman retileri olarak adlandrmak yerinde
olacaktr. Bu anlamda konu ele alndnda, Batda zellikle 17. yzylda baskn olan
iki teoriden bahsedebiliriz. Bunlardan biri Sir Isaac Newtonun nihai olarak
123
ekillendirdii mutlak zaman teorisi262 ve dieri de Gottfried Wilhelm Leibnizin
ilikisel (bantl) zaman teorisidir.
Mutlak zaman teorisi, zaman, zaman iinde gerekleen somut hareket ve
deiimlerden bamsz olduunu baka bir ifadeyle herhangi bir deiim olmasa da
zamann akmaya devam edeceini kabul eder.263 Zamann mutlak yapsn
savunalar, zamanla fiziksel dnya arasndaki ilikiyi genellikle zaman, iinde evrenin
var olduu ve tm deiimlerin yer ald bir kaba benzeterek aklar. Zaman kendi
var olu koulunu kendinde tad iin herhangi bir deiimi gerektirmeden
kendiyle var olabilen, sonu ve balangc olmayan srekli izgisel bir yapya sahiptir.
Bu aklama, zaman ontolojik olarak btnn a priori olan paralarnn oluturduu
bir yap (totum syntheticum) olarak alnmasn gerektirmez.264
Descartes, uzam zerine koordinatlar geometrisi gelitirirken zaman bu
geometrik yapnn dnda tutmutur. Bununla birlikte, Galileo dzenli aralklarn
snrn izen bir izgi araclyla zamann geometrik olarak belirlenimi,265 mekanik
saatin e dalml dzenlilii gibi zamann uzamla benzerliini vurgulam ve
zamann hareket karsndaki ncl konumunu salamlatrmtr. Bu gelimelerin
etkisinde, yukarda deinildii gibi, doada insan bilincinden bamsz bir zaman
olduunu ne srerek realist bir zaman anlay serimleyen Newton, bunun da
tesinde zaman insandan bamsz olduu kadar fiziksel dnyadan da bamsz
262
Mutlak zaman kavram buradaki kullanmnn dnda iki farkl ekilde de kullanlmaktadr.
Bunlardan ilki, deimeyen zelliklerinden dolay deimeyen zaman anlamnda mutlak zaman,
ikincisi ise gzlemciden ve referans sisteminden bamsz zaman anlamnda mutlak zaman.
263
Milic Capec, The Conflict Between Absolutist and the Relational Theory of Time Before Newton,
Journal of the History of Ideas, vol. 48, No. 4, 1987, s. 595-608.
264
Omri Boehm, Kants Critique of Spinoza, Oxford University Press, Oxford, 2014, s.88.
265
Galileo Galilei, Dialogues Concerning Two New Sciences, ev. Henry Crew and Alfonso De Salvio,
Dover Publications,Inc, New York, 1914, s.155.
124
klarak mutlak zamann olduunu kabul etmitir. Zaman hem uzamdan hem de
nesneden soyutlayan ve btn bunlar ayr ayr bamsz olarak var olduklarn
savunan Newton, zamana zgn bir nitelik kazandrm, bamsz bir varlk olarak
fiziksel dnyann nesnelerine gre ontolojik ncelik kazandrmtr. Bu gre gre,
zaman doann var oluu ve doa iindeki ardl olaylarn gereklemesi iin bir koul
niteliindedir.
Bu belirlenimlerin ardndan Newton zaman, kendi doasndan dengeli bir
biimde akan mutlak, matematiksel zaman ve hareket yoluyla duyulabilen ve sadece
duyulur objeler arasndaki bantya bal olarak baz birimlere (saat, gn, ay, ve yl
gibi) sahip greli zaman olarak ayrr. Bu ayrm, felsefi kategori olarak mutlak ve
greli kavramlarnn ayrmna tam olarak paralellik gstermemektedir. Kategori
olarak greli olan her ey, mutlakln bir unsurunu kendinde tar bu da belirli bir
iliki iinde greli olan eyi baka bir iliki iinde mutlak, mutlak olan da greli
klabilir. Ancak mutlak zaman, greli (grntsel yani fenomenal) zamann var olma
kouludur ve ideal limitidir. lm koullarna bal olarak ampirik dzlemde bu
limite, teorik dzlemde de mutlak ve greli zamann birliine yaklalabilir266 fakat
hibir koulda mutlak zaman grelilik zellii gstermez.
Bir gne gnnn, dnya eliptik yrngesinin farkl blmlerinde
dolanrken farkllk gstermesi gibi evrendeki dzenli hareketlerden karsanabilen
duyulabilir llerin, zamann bir birimi olamayacann farkndal, Newtonu
mutlak zaman greli zamandan ayrma noktasna tad sylenebilir. rnein,
herhangi sapmaya uramad dnlen bir sarka saatiyle gnein hareketi
266
Turetzky, 2000, a.g.e.,s.75.
125
karlatrldnda bunlarn birbirine tam olarak uyumlu olmadna267 gre gk
cisimlerinin hareketlerinin de dzgn olmadn gren Newton, mekanik evren
anlayn tamamlayan bir gereksinim olarak tm lmlerin ona gre tam olarak
yaplabilecei sabit bir referans sistemi arayna girmitir.268 Nesnelerle herhangi bir
etkileime girmeksizin srekli ve dzenli bir biimde akan mutlak zaman bu sistemin
bir bileeni olarak ortaya kar. Newtona gre mutlak zaman sreye denktir ve
greli zaman ise srenin dolaysyla mutlak zamann bir lsdr. Bu noktada bir
lm olarak zamanla, llen ey olarak zamann birbirinden ayrlmas doru olur.
Mutlak zamann dzgn bir ekilde aktnn anlalmas ya da tutarl bir ekilde
llmesi, onun dzgn olarak blmlendirilmesini gerektirir. Buna koul olarak,
mutlak zamana uyumlu olduu gzlenerek dzenli olduu gzlenen deiimler deil,
deiimlerin dzenlilii gerekir.269 Newtonun zaman anlaynda tm varlklarn art
arda gelme dzeninin yani zamansal sralanlarnn mutlak olarak korunduu
mutlak zaman, duyulabilir dzenli hareketler arasnda kyaslama yaparak daha
dzenli olannn gzlenmesiyle yaklalabilecek bir limit olarak kurgulanmtr. Bu
kurgu mutlak zamana ampirik bir zemin kazandrmtr ki bu da mutlak zamann
varlnn, mutlak olmayan hareketlerle anlalabilecei anlamna gelir. Burada
kediliinden ortaya kan soru, zaman araclyla daha dzenli olduuna karar
verilen gzlenir harekete gre karar verilen (llen zamann ne derece mutlak
olduudur. Ancak, mkemmel denilebilecek saatlerle bile mutlak zaman limitine
267
Stephen Toulmin, Criticism in the History of Science: Newton on Absolute Space, Time, and
Motion, I, The Philosophical Review, Vol. 68, No. 1, Jan., 1959, ss. 1-29.
268
Volkan ifteci,The Significance Of Time In Kants Critique Of Pure Reason, Master Tezi, ODT,
2011, s.135.
269
Bede Rundle, Time, Space and Metaphysics, Oxford University Press, Oxford, 2009, s.3.
126
ulalamayacann farknda olmasna ramen Newton, daha ok teolojik bir
yaplandrmaya dayandrd mutlak zamann nceliini btn almalarnda
korumutur. Tanrnn var oluunun yaylml bir sonucu olarak grd zamann
varl da mutlakl da Tanrnn var oluuna ve mutlaklna dayanmaktadr.
Zamann mutlak deil, ilikisel olduunu savunan teoriye gre, zaman
deiimi gerektirir; olaylar ve onlar arasndaki ilikilerin dnda zaman bir anlam
tamaz. Ksaca, deiim yoksa zaman da yoktur. Bunun anlam da zamansal
ilikilerin, zamann nclleri olmasdr. Bu da zamana dair tm varsaymlarn, fiziksel
evrene ilikin varsaymlar biiminde ifade edilmesinin olanakl klar. Zamann bir
balangc vardr ifadesi ilikisel zaman teorisine gre evrenin gemiinde
balang olarak bir ilk olay vardr ifadesine dnr. Bylece zaman, olaylar ya da
deiimler dzlemine tanm olur.
Felsefe tarihine baktmzda, zamann zorunlu olarak devinimi gerektirdii,
herhangi bir devinim olmadnda zamandan bahsedilemeyecei nemli lde
kabul edilmitir. Bu ilikiyi sistemli bir ekilde ilk olarak ele alan Aristoteles, zaman
devinimin bir eit etkisi olarak ifade eder ve bunun sonucu olarak zamann
devinimle ayn ey olmasa da devinim olmadan var olamayacan belirtir.270
Herhangi bir gerek bir nesnede ardklk ya da deiim fark edilmediinde zamann
varl anlalamaz. Bu balamda Aristoteles iin hareket eden bir cisim hareketini
daha nceki bir hareketten alr, bu ncl hareket de daha nceki bir hareketten
kaynaklanr ve bu ilk devindiriciye kadar gider. Dolaysyla, maddenin hareketinin
olana olarak da tanmlanabilen zaman sonsuz bir gemie kadar uzar ve sonsuz bir
270
Sydney Shoemaker, Time Without Change, The Philosophy of Time, ed. Robin Le Poidevin &
Murray MacBeath, Oxford University Press, Newyork, 1993, s.63.
127
gelecee kadar devam eder.271 Zaman ile devinim arasndaki ilikiyi bu ekilde
kurgulayan Aristoteles iin devinimin farknda olduumuzda zamann getiini,
zamann getiinin bir ekilde farknda olduumuzda, durgun bir nesneyi
gzlemlesek bile bu nesneye ait bir eylerin mutlaka deitiini alglam oluruz. Bu
ilikisel denklik, zamann dorudan devinimin says olduu gibi dolayl olarak da
durgunluun says olduu anlamn tar. Ancak bu noktada, zamann devinimi
gerektirmesi iddias, devinimin zaman gerektiriyor aksiyomundan ayrlmaldr.
Aristoteles iin zaman, ontolojik adan ncelii olan hareketle ilikisine gre
belirlenebilir ancak bunun tersi yani hareketin zamanla ilikisine gre belirlenimi
olanakl deildir.
Aristotelesten yzyllar sonra ilikisel zaman teorisini benimseyen Leibniz,
Newtonun zamanla ilgili grlerini daha ok metafizik ve teolojik adan
eletirirken bu teoriyi ok daha ak bir ekilde ifade etmitir. Newtonun zaman ve
uzamn nicelenebilir herhangi bir nesne gibi aldn belirten Leibniz, buna kar
karak zaman yalnzca cisimler ve olaylar arasndaki topolojik bantlarn
btn272 olarak grr. Ona gre, zaman olaylar ve olaylar arasndaki ilikiler
tarafndan ekillenir ve ancak dnce dahilinde var olabilir. Zaman gerek olmayan
ideal bir eydir.
Zamann birlikte olmann evrensel bir dzeni olarak kabul edilmesi, bu
dzeni oluturan nesnelerin varlnn da kabul edilmesi anlamna gelir. Bu da
zaman bu dzene dolaysyla da bu dzeni oluturan nesnelere ve olaylara baml
271
Mendel Sachs, Changes in Concepts of Time From Aristotle to Einstein, Astrophysics and Space
Science, 1996, 244:269-281.
272
Nusret Hzr, Bilimin Inda Felsefe, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s. 73.
128
klar.273 Bunun dnda, mutlak zaman anlayna kart olarak zamann nesnelere ya
da olaylara gre mantksal bir ncelii yoktur. Zaman deiimi olanakl klmaz.
nk bu koul olarak zamann deiimden nce olmasn gerektirir. Fakat zaman
deiimi takip eder hatta deiim tarafndan yaratlr.274
Leibniz ayn zamanda, Newtonun ne srd, bamsz ve mantksal olarak
nesnelerin varln nceleyen mutlak zaman anlayna, temel bir nedensellik ilkesi
olarak ele ald yeter neden ilkesiyle ve yine yeter neden ilkesinden yola karak
elde ettii ayrt edilemeyenlerin zdelii ilkesiyle elitii iin kar kmtr.
Yeter neden ilkesine gre, evrende her eyin bir nedeni vardr ve hibir ey nedensiz
deildir. Her nesnenin, her olayn, her varln neden baka trl deil de, olduu
gibi olduunu aklayan bir neden bulunmaktadr ve baka trl olmasna bir neden
olmadka hibir olay geeklemez. Ayrt edilemeyenlerin zdelii ilkesi ise,
evrende herhangi iki eyin ya da iki tzn tam olarak ayn olamayacan, eer bu
ekilde iki tz varsa Tanr her ikisini de yaratmak iin yeter neden ilkesine
uymadn gsterir. Bu iki ilkeyi zamana uygulayarak mutlak zamann imkansz
olduunu ne sren Leibniza gre, nesnelerin yaratllarn nceleyen mutlak bir
zaman varsa nce ya da sonra arasnda bir ayrm dnlemez. Dolaysyla,
nesnelerin yaratlnn ncelik sonralk sras oluturacak ekilde farkl zamanlarda
gereklemesinin nedeni iin yeterli bir aklama getirilemez.275 Ayn yaklamla,
Tanrnn evreni neden bir zamanda yaratt sorunsalna da uyarlanabilir. Bunun
273
Franz Brentano, Philosophical Investigations on Space, Time and the Continuum, Routledge, New
York, 1988, s. 113.
274
Bede Rundle, 2009, a.g.e., s.4.
275
Stuart Brown and N.J. Fox, Historical Dictionary of Leibniz Philosophy, The Scarecrow Press,
Oxford, 2006, s. 229.
129
dnda, evren belirli bir mutlak zaman iinde yaratldysa, zaman, evrenin
yaratlmasndan nceki sonsuz sre iin bo olmaldr. Bo zaman ise birbiriyle zde
sonsuz sayda zamandan oluur ki bu da mutlak zamanlar arasndaki benzerliin
dolaysyla ayrt edilemeyenlerin zdelii ilkesinin ihlali anlamna gelir.276
Btn bunlarn tesinde Leibnizin teolojik adan mutlak zamana kar,
Tanrnn tek sonsuz tz olduunu belirtir. Eer sonsuz mutlak zaman varsa,
Tanrnn zaman iinde olmas gerekirdi ve Tanr ebedi ve ezeli olma zelliini
yitirmi olurdu. Hatta zaman Tanrnn kendisi olurdu. Ayrca zamann paralara
ayrlabilirken Tanr blnemez. Bu nedenle zaman ne Tanrnn kendisidir ne de
Tanrnn bir zelliidir. Sonu olarak, mutlak zaman var olamaz.
Yaklak yzyl sonrasnda zaman zerine nemli almlar serimleyen Kant,
Newton ve Leibniz arasndaki bu tartmada, zamann mutlak ve ncl koul olmas
bakmndan Newtonla uyuur. Ancak zamann gerek bir nesne gibi olamayaca
konusunda da Leibnizle uyuur.
276
Turetzky, 2000,a.g.e., s.106.
130
BLM 3: ZAMAN TRLER
3.1. Biyolojik Zaman
Genellikle kimyasal bir makine277 olarak dnlen canl bedeninde saysz
bir takm ilevler periyodik olarak gerekleir ki bunlarn zamanlamasn yapan doal
zamanlaycya biyolojik saat denir. Biyolojik saatler deiik frekanslarla biyolojik
yaplarn her dzeyinde; ekosistem, poplasyon, grup, tr, birey, organ sistemleri,
organ, hcre ve hcre alt yaplarda grlmektedir. Kalp vurusu, hormon salgs,
solunum says gibi canllk olaylarnn bir tr periyodik salnm gsterdikleri
saptanmtr.
Biyolojik saat, gece-gndz, yaz-k gibi evresel koullardan etkilense de
ounlukla bu koullardan bamsz alr. Canllarn evre koullarna uyum
salamasnda ve doadan en iyi ekilde yararlanabilmesinde biyolojik zamann
nemi byktr. nsan bedeni iin de byk nem tayan biyolojik saatin
bedenimizdeki kimyasal ritmi dzenlemesiyle hem beden hem de ruh salmz
koruyabiliyoruz. nsan bedenindeki birok ilev 24 saatlik zaman aralklaryla oluur
(sirkadyan ritim). Bu da yaklak olarak dnyann kendi eksenindeki dn sresine
karlk gelir. Bu noktada nem kazanan soru dardan ritmik olarak bizi uyaran
drtler gelmeseydi yine canl organizmalarn biyolojik saati yine byle mi ilerdi ya
da hatta biyolojik saat diye bir ey varln korur muydu? Yaltlm odalarda temel
ihtiyalar karlanan deneklerle yaplan almalar, doal koullarda gzlenen btn
gncel periyodik srelerin ayn kaldn gstermektedir. Bu almalara gre,
kiinin uyank olma ve uykuda olma srelerinin dzenli olarak birbirini izleyii,
277
Hilmi Ziya lken, Bilim Felsefesi, lken Yaynlar, stanbul, 1983, s.43.
131
srasyla biyolojik saatin yaklak 2/3 ve 1/3 orannda olmaktadr ve uyank olma ile
uykuda olma srelerinin toplamnn da yaklak olarak 24 saat 11 dakikadr. Bu
veriler nda bilim insanlar, insann biyolojik saatinin dnyann dn sresinin
kontrolnde olmakszn olduka dzenli alt sonucuna ulamtr. Bunlara ilave
olarak, deiik yalardaki kadn ve erkekler zerinde yaplan bir almada yapay k
ortamda her 28 saatte bir gece ve gndz yaratarak, kandaki hormon dzeylerini,
beden scakl ve kan basncn izlendiinde, gn sresinin 28 saate kmasnn
beden ilevlerinin 24 saat 11 dakikalk ritminin yinelendii gzlemlenmitir. Biyolojik
saat dngs dnyann dnnden biraz daha uzun srd iin bilim insanlar
beynin her gn bu saati yeniden ayarladna, yani sfrlayarak yeniden balattna
inanyor.278 Biyolojik saat yukardaki deney koullarnda olduu gibi, kendi bana
brakld zaman ve her gn dzeltilmedii zaman biraz yava alyor.279 Saatin
mekanizmas, organizmann doasnda evrim boyunca ortaya kan bir salnm
mekanizmasdr ve kendi periyodu astronomik gnn periyodun yakn deerdedir.
Biyoritimlerin frekans, saniyeden ok kk bir zaman sreci olabildii gibi
bir gn, bir ay, bir yl ve daha uzun bir zaman aral kadar olabilir. Biyolojik pek ou
fiziksel evrenin etkilerine uymaktadr. Biyolojik saat, evreyle uyum iinde
yaayabilmemiz iin bir dizi bedensel olay balatan alar saat gibidir. ou ritimlerin
adaptif olduu ve bu yzden canlnn evresi ile uyum salama zorunluluunun
doduunu bylece yaamn srekliliinin korunduunu gsteren pek ok rnek
vardr.280 Beynin iindeki ana kumanda merkezinden ayr olarak organlarn
278
Ferda enel, Biyolojik Saat, Bilim Teknik, 2008, s.58.
279
Aschoff, a.g.e., s.16.
280
Eref Deniz, Kronobiyoloji: Biyoloji ve Tpta Zaman Kavram, www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr.
132
kendilerine zg saatleri de vardr. rnein, kalbimiz ortalama olarak dakikada 80
kere kaslp gever. evre koullarna, gnn saatine ve bedenin gereksinimlerine
gre bu say deiir. Uyku ve uyanma zaman da biyolojik saatin denetimindedir.
Beyinden salglanan melatonin hormonu uykumuzun gelmesine yol aar. Bylece
beden dinlenme zamannn geldiini anlar. Gece boyunca dinlenen ve onarlan
beden sabah olduunda biyolojik saatimizce uyandrlr. Bedenin gda alm da bu
saatle denetlenir. Zaman gelince midemiz kaznr, asit salgs artar ve mide sindirime
hazrlanr. Biyolojik saat yalnzca gnlk bedensel ilevlerin ritmini belirlemekle
kalmaz, btn bir yl boyunca ona ne yapmas gerektiini de syler. Canlnn ne
zaman k uykusuna yataca, ne zaman baka yerlere g edecei ve hatta ne
zaman iftleeceini de bildiren biyolojik saattir. Beden ritminin belirlenmesi
canllarn hayatta kalma ansn artrr. rnein, gne ndan elde edilen enerjiyle
hayatta kalan canllar iin fotosentez zamannn doru belirlenmesi ok nemlidir.
Kas gc ok olan kuvvetli bir hayvann gece uyumas ve gndz uyanmas, o
hayvann avlanabilmesi iin gerekli bir mekanizmadr. Tam tersine, zayf elimsiz
hayvanlarn gndz saklanp uyumalar, gece olduundaysa uyanp kendilerine yem
aramalar da avclardan korunmann yoludur. Bedendeki kimyasal tepkimelerin
biyolojik saat eliinde dzenlenmesi enerji tasarrufu da salar. Organlar srekli ayn
tempoda almak yerine gerektii kadar alr. Gece uyuduumuzda bbreklerimiz
daha az idrar retir, barsaklarmz ok az alr, kan basncmz der. Bu sayede
beden enerji tasarrufu yapar ve onarm iin gereken zaman bulur. Yalnzca normal
ilevler deil, bedenimizde ortaya kan dzensizlikler ya da hastalklar da belirli bir
zaman izelgesini izler. Yani hastalklarn da bir saati vardr. Grip olduumuzda
133
geceleri ateimizin daha ok ykselmesi ve bir yerimizi yaraladmzda geceleyin
arnn artmas hastalklarn da ritmi olduunu gsteren rneklerdir. Yaplan
aratrmalar, yaam tehdit eden birok acil durumun belirgin saat izelgelerinin
olduunu gsteriyor. Btn bunlar yaama koullarndaki deimelere kar
organizma iinde sabit bir ortam salayarak organizmaya kendini bamsz klma
imkan veren dzenleme mekanizmalarnn var olduu ilkesini (homostaz ilkesini)
tamamlayc niteliktedir.281 Bu mekanizmalar organizmay bir kalkan gibi korur.
evrenin belirli snr deerleri arasnda gerekleen periyodik deiiminin
belleimizde oluturdu etki, iimizde var olan biyolojik saat ya da saatleri altrarak
organizmay tekrarlanan evre olaylarna nceden hazrlyor. Bylece periyodik
olarak yaadmz eylere her seferinde armyoruz.
3.2. Psikolojik Zaman
19. yzyln sonlarna doru Kantn zaman, fiziksel dnyann
deneyimlenmesinde zorunlu bir yap olarak insan zihnindeki formlardan biri olarak
betimlemesi psikologlarn dikkatini ekmitir. Artk zaman insan dnda bir olgu
olmaktan kp evreni alglayan insann kendisinde olan bir yap haline dnmtr.
Doa bilimlerinde bilgi edinme amacna ynelik bir zaman kurgusu olmasna ramen
psikoloji gibi alanlarda zaman kavram genellikle yaanlan zaman ya da mr
balamnda temellendirilir.
Zaman, deneyimlediimiz dnyann can alc boyutlarndan biridir. Psikolojide
nesnel zaman kavram, bir olayn sresini veya iki olay arasnda geen sreyi
281
Aschoff, 1994, a.g.e., s.19.
134
belirlemek, olaylarn srelerini karlatrmak ve nesnelerin hareketlerini belirlemek
iin kullanlan lme sisteminin temel bileeni olarak kabul edilebilir. Ancak
psikolojik adan zaman kavram duyu-kkenlidir ya da daha uygun bir ifadeyle
semantik renkler tar yani zaman var olu boyutunda, rnein grev, dert, umut,
tehdit, uygun vakit diye anlalyor.282 Zamann, insan psikolojisinde her birey iin
ayn ekilde ilevsellik kazand sylenemez. Mutlu zamanlarmz abucak
tkenirken, stresli olduumuz zamanlar ise bir trl bitmez. Kiisel ve deneyimsel
farklar bizim zaman kavraymz etkiler. Bu nedenle, psikolojide zaman bir lm
birimi olarak deil zaman algs kavram dahilinde ele alnmtr. Zaman algs, zaman
aralklarn hesaplama, gnein konumuna bakarak yaklak zaman syleme,
zamann gei hzn deerlendirebilme, yani zamann farknda olma yetisidir.
Yaammz zaman deil, aslnda zaman algs ynetir.
Zaman zerine sosyoloji ve psikoloji alanlarnda yaplan almalar
gstermitir ki insanlarn iinde yaad 6 tane ana zaman dilimi var; ikisi gemie,
ikisi imdiki zamana, ikisi gelecek zamana odakl. Gemie odaklanan baz insanlar
hep eski gzel gnleri hatrlarken bazlar da sadece gemiteki kt eylere
odaklanmaktadr. Bu yzden gemi zaman pozitif gemi - negatif gemi olarak
ayryoruz. imdiki zaman odakl yaayanlardan bazlar hedonistik yaklam yani
zevk iin yaamak tarzn benimsemiken dierleri de zellikle dini inanlarndan ya
da kt yaam koullarndan dolay kaderci bir yaklamla yaama mdahale
edemeyeceklerini dnerek yaamaktadrlar. Gelecek odakl yaamann ilk yolu,
baz dinlerin getirdii hayatn fiziksel bedenin lmnden sonra balayaca
282
Pppel, 1994, a.g.e., s.38.
135
inanna gre yaamaktan gemektedir. Dier yol ise planlar yaparak bu planlarn
gereklemesini salama dorultusunda yaamaktr. Buna gre ounluumuz
gelecek odaklyz. Aslnda gelecek odakl olabilmek iin beklentilerin
gerekleeceine inanabilmek gerekir. Eer kt iktisadi koullarda yaanyorsa
gelecee dair planlar yapmak yerine yaanan ana ynelik bir tarz belirlenir. Ayrca
Ekvatora ne kadar yakn olunursa o kadar imdiki zaman odakl olunur. Ne kadar
iklimi deimeyen bir corafyada yayorsanz o kadar her eyin ayn kalaca hayal
edilerek imdiki ana odaklanlr.283
Psikolojide, zaman algs deneylerle snamak ve zaman algsnn etkileyen
faktrleri belirlemek iin ok sayda alma yaplmtr. Bu almalarda genellikle,
zaman algsnn kapsad znel sre (zaman aral) deerlendirmesi ve znel zaman
ak hz deerlendirmesi ayr ayr ele alnmaktadr. Ancak tahmin edilebilecei gibi
znel zaman aralnn ve zaman ak hznn deerlendirmesini etkileyen faktrler
paralellik gstermektedir.284 Bu almalarn ierdii deney modellerinin en
yaygnnda katlmclar, fiziksel ya da dnsel olarak gerekletirdikleri eitli
eylemler sonunda ne kadar sre gemi olabileceini dakika ya da saniye cinsinden
szl olarak ifade ederler. Yaplan bu uygulama ve test tasarm olduka basit
olmakla birlikte baz metodolojik sorunlar da iermektedir. Katlmclarn
eylemlerine balamadan nce sre deerlendirmesi yapacaklarn bilmeleri ve
bilmemeleri durumu sonularda farkllk yaratmas bu sorunlardan birini
oluturmaktadr. Bu denli kolay olan uygulama alan sonucunda zaman algsna dair
283
William Friedman, About Time, 1990, http://philpapers.org/rec/FRIATI
284
Madalina Sucala, Bari Scheckner, Daniel David, Psychological Time, Current Pscychology Letters,
vol.26, Issue 2, 2010.
136
kuramsal aklamalardaki yetersizlik ve bulanklk aslnda hala zerinde ortak bir
grn kabul edilmedii zaman kavramnn bal bana ne kadar karmak bir
yapya sahip olduunu gstermektedir. Bunun yannda, zaman algsnn kiilerin
kendine has akl sreleri sonucunda olumas bu alandaki kuramsal aklamalarn
olumasn iyice zorlatrmaktadr.
Bu sorun eliinde zaman algsyla ilgili yaplan dnsel ve bilimsel
almalarn oluturduu birikim insann zaman iki kaynak zerinden deerlendirip
alglad gstermektedir: fizyolojik ileyi ve genel bilisel sre. Zaman algsnn
fizyolojik etkilere ak olduunu dair ilk veriler atelenen insanlarn belli sreleri
zamansal adan daha uzun deerlendirildiinin gzlenmesine dayanmaktadr. Bu
deerlendirme, beden scaklna bal olarak gerekleen fizyolojik ileyi bir takm
algsal bozukluklara neden olabilecei fikrinin ortaya atlmasn salamtr. yle ki,
yksek scakln bedende gerekleen kimyasal tepkimeleri ve pek ok biyolojik
mekanizmay hzlandraca gz nnde bulundurulduunda, zaman algsnn
beyindeki scakla duyarl kimyasal saatlerle ilikili olduunu gstermektedir.
Fizyolojik etkinin nemine vurgu yapan dier rnekler de psikoaktif ya da yattrc
ila alm ve uyarc ya da alkol tketimi zerine yaplan almalarda aa kmtr.
Bu ila ya da maddelerin kullanlmas, fizyolojik hz ayarlayc mekanizmalarn
almasn etkilemeleriyle zaman algsnda arpklklar oluur. Vcuttaki mutluluk
salgs olarak da geen dopamin seviyesini artran maddeler zamann daha hzl
getii izlenimi uyandrrken, dopamin seviyesini azaltan maddeler zaman algsn
yavalatyor. Mutluluu tetikleyen bir maddenin zamann hzl getiini
dndryor olmas, mutluyken neden zaman daha abuk geiyor sorusunun
137
cevaplarndan birini oluturuyor.285
Fizyolojik deiimlerin biyolojik saatleri etkilemesiyle zaman algmzn nasl
deitii zerine nemli bilgilere ulalm olsa da bilisel srelerin zaman algs
zerine etkisi kukusuz yadrganmayacak lde byktr. Bu noktada herhangi bir
srenin zaman birimleri cinsinden tahmin edilmesi ve zamann ak hznn ifadesi
duyusal uyaranlarn zenginlii, dikkat, bellek ve bu srete yaplan eylemin kolay ya
da zor oluunun rol de ortaya kmaktadr. Duyusal uyaranlarn zenginlii, belirli bir
sre iinde duyu sistemimizi etkinletiren evresel etkilerin saysn kapsyor.
rnein kalabalk ve hareketli bir ortamda geen zamann daha fazla olduunu
dnebiliriz. Ancak tersi bir durum olarak, bo bir odada tek bamza oturup
birisini beklerken de kk zaman dilimleri bile ok uzunmu gibi gelebilir. Bunlarn
dnda, kolay bir ile urarken geen zaman, zor bir ile urarken geen zamana
gre daha uzun ve daha yava geiyormu gibi alglanr. Ayrca, zamann getiinin
farkndal da zaman algmz etkilemektedir. Zamann getiinin farknda
olduumuzda ve zor olmayan bir ile uratmzda zamann daha yava getii ve
zaman aralnn daha uzun olduu alglanr.286 yleyse zihinsel aktivite de, zaman
algsnda az evresel uyaranlar kadar nem kazanabiliyor. Hatta uyarc ya da
sakinletirici ila almndaki zaman algs deiimi, bu ilalarn zihinsel faaliyetlerde,
duyu ve duygu deneyimlerindeki deiimle de aklanabiliyor.
nsann zaman algsn otobiyografik bellein etkisi zerine yaplan
almalardan bazlar da zamann ak hznn insan yana olan ball zerine
285
Warren H. Meck, Neuropsychology of Timing and Time Perception, Brain and Cognition, 2005,
Vol 58, ss. 1-8.
286
Sucala, 2010, a.g.e.
138
yaplmtr. nsana mr boyunca elik eden, deneyimlerimizi kaydeden bellein
nasl iledii konusunda aslnda bilinmeyen ok ey bulunmaktadr. Bellein zaman
algsna etkisi incelenirken, insann yalandka zamann neden daha hzl
geiyormu gibi hissedildii nemli bir nokta olmutur. nsanlar iin ileriki yllarda
zaman neden daha hzl akar, saatler ve gnler ksalmadklar, her zaman naslsa yle
olduklar halde yllar nasl hzlanabiliyor? Fransz felsefeci Paul Janet, bir kiinin
hayatndaki bir dnemin grnr uzunluunun o kiinin hayat sresinin uzunluuna
bal olduunu ileri srmtr. Buna gre, bir yl on yandaki bir ocuk hayatnn
onda biri, elli yandaki biri hayatnn ellide biri gibi yaayacaktr. Bunu znel
hzlanmann bir tarifi olarak kabul eden psikolog William James yllarn grnr
ksalmasn yle aklar:
Bellein ieriinin monoton, bu yzden de geriye dnk bakn basitletirici
oluuna baldr bu. ocukluumuzda, znel ve nesnel, gnn her saatinde yeni
deneyimlerimiz olur. Kavraymz canldr, hafzamz gldr Ama her geen yl
bu deneyimlerimiz farkna bile varmadmz otomatik bir rutine dnr, gnler ve
haftalar ieriksiz birimler haline gelir ve ii boalan yllar birbirinin stne ker.287
Bu aklama, bellei zaman deneyimimizin merkezine koyar. Sre ve tempo
bellein iinde belirlendiinden psikolojik zaman isel bir saate gre anlarn
eliinde geer. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, znel zaman etkileyen
psikolojik etkenleri ifade eden bu zaman almlarnda, zamann temel analojisi
perspektifte kullanlan trden gzlemleyen kiiye grnen haliyle uzay olarak
287
Douwe Draaisma, Yalandka Hayat Neden abuk Geer, ev. Grol Koca, Metis Yaynlar,
stanbul, 2008, s. 221.
139
alnmaktadr. Belleimiz zamanla ilgili deneyimlerimizi ressamn mekan
perspektiften yararlanarak dzenledii gibi dzenler, anlarmz bilincimize derinlik
kazandrr. Bu da zamann dilini mekann diline paralelletirir. nce, sonra hayali bir
zaman ekseni zerindeki iaretlerdir. Bat kltrne gre bu eksen, zerine zaman
birimlerini cetvel zerindeki iaretler gibi mmkn olduunca doru biimde
yerletirdiimiz dz bir izgidir. Gelecekteki olaylar iin ileri bakarz, gemi olaylar
ise arkamzda kalmtr. ster bir grafik zerindeki bir zaman ekseni olsun, isterse
bir tarih kitabndaki bir zaman cetveli, kronoloji soldan saa ilerler. Gelecei iaret
eden ok daima sa gsterir. Zamanla ilgili sezgimizin neden bu ekilde olduu belli
deildir ama yazma ynmzn gelecein sada olduu eklindeki sezgisel
fikrimizin geliiminde etkili olduuna dair baz almalar vardr. srailde anadili
branice olan denekler zerine yaplan deneyde deneklerin ou, zerinde nce
yazan kart, sonra yazan kartn sana, Hollandadaki denekler ise soluna
yerletirmitir. Gnlk konumada zamana bir yn hasretmenin yan sra ona deiik
hzlar ve esneklikler atfedilir; zaman hzlanr, yavalar ya da durur, zaman ksalr,
uzar, daralr veya geniler. Dncede ve konumada zaman uzayda bir yer kaplar
ve zaman deneyimi mekan deneyimine tekabl eder.288
Bunlarn dnda sosyal-psikologlara gre, farkl kltrlerde insanlar farkl
hayat hzlarna sahip olduklarndan iin zaman alglarnn ve zaman kavramnn ilevi
deimektedir. Bu nedenle bu bilim insanlar zamann corafyas kavramn
gelitirdiler ve bu kavram dorultusundaki deerlendirmelerini de hayat hz diye
adlandrdklar eyi lerek yapmaktadrlar. Bu almalar genel olarak, az gelimi
288
Draaisma, 2008, a.g.e. s. 243.
140
ve geleneksel tarm toplumlarnda zamann daha ok dngsel olarak yaandn
ortaya karmtr. Buralarda zaman kavramnn kullanm aslnda doadaki
deiimin ifadesiyle (gn aarmas, kiraz mevsimi gibi) snrl kalmaktadr. Baka bir
ifadeyle, zaman gndelik dili aamamtr. Bu da o kltrn kulland zaman
kiplerinin ne olduunu ve saysn etkilemektedir. Buna karn ekonomik dzeyi
bilimsel bilgi ve teknoloji kullanm seviyesi yksek olan kltrlerde yaayan
insanlarn hayat hz dierlerine gre olduka fazladr. Bu toplumlarda zaman
kavram, entelektel ve dini dncenin temelini oluturan izgisel bir yapdadr.
Monohronic zaman olarak da tanmlanan modern dnyada baskn olan bu zaman
anlay, modern insann kaotik hayatn organize etmesi iin gerekli olan d dzen
salamaktadr. Hatta zamana ilikin kavramlar gnlk etkinliklerdeki yklemleri de
ierir. Zamandan sz ederken sanki paradan sz ediyormuuz gibi konuuruz: Zaman
harcamak, zamandan tasarruf etmek gibi deyimlerimiz vardr.289 Ksacas, bir toplum
iinde yaayan insanlarn zaman algs o toplumun kltrel yapsndan etkilenir ve bu
etki altnda insanlarn zaman kullanm o kltrn modern dnyada bulunduu
konumu aa karr.
3.3. Fiziksel Zaman
Matematiksel almlara dayanan fiziin, bu yapsnn en nemli k noktas,
kabul edilmi birim sistemlerine gre leklendirilen ancak matematiksel olarak
tanmlanmayan yani baka byklkler yardmyla ifade edilmeyen zaman ve
uzunluk gibi temel byklklerin dier fiziksel niceliklerin matematiksel olarak
289
Cecil G. Helman, Cultural Aspects of Time and Ageing, EMBO Rep. 2005.
141
tanmlanmasn elverili klmasdr.290 Bu durum, fiziin en nemli ilgi alan ya da
fiziin balca ifade biimi olarak syleyebileceimiz hareket kavramnn da
matematiksel olarak tanmlanmas olanan dourur. Hareketin uzay ve zaman
leiyle niceliksel olarak gsterilebilmesi, kuvvet gibi hareketle ilintili olarak
sunulan herhangi bir kavrama da bu niceliksel zellii miras brakm olur. Aslnda
fizikte hareketin bu ekilde baskn bir role sahip olmas, fiziin tm sreler, yasalar
ve formllerinin neden sonunda harekete atfta bulunarak zmlendii hatta
sistemlerin denge zelliklerinin olgusal betimlemelerine dayanan istatistiksel
mekanikteki problemler bile imgesel hareketler trnden ifade edildii sorunuyla
birlikte felsefede de byk neme sahip bir problem yaratr.291
Fizikte pek ok yasayla rneklendirilebilecek, hareketin teorik olarak sahip
olduu bu baat konumu oluturan tutumun kaynaklarnn banda, geometrik
olarak tanmlanan cisimlerin mekndaki hareketini aklayan kinematikle balayan
bilimsel dnce tarihi gelmektedir. Baka bir ifadeyle, genel olarak fiziin
geleneksel olarak kulland, eylerin onlarn llebilir etkilerine yani en belirgin
olan hareketlerine gre tanmlamasna dayanan yntem bu tutumun balca
kaynadr. Belki de, bu tutumun nedeni en bandan buyana evrenin gerek
yapsnn esas zellii olarak hareketin yansm olmasdr; ontolojik anlamda nihai
olarak her eyi hareket oluturur ve fizik de bu temel gereklii kefeder.292 Bu
balamda, uzay ve zaman ve zellikle bunlarn orannn lm sistemine bildiimiz
ekliyle uygun olmasayd muhtemelen bildiimiz fizik de bildiimiz gibi olmazd.
290
Fizikteki temel byklkler uzunluk, ktle, zaman, elektrik akm iddeti, scaklk, k iddeti,
madde miktardr.
291
Colin McGinn, Basic Structures of Reality, Oxford University Press, Oxford, 2011, s.89.
292
McGinn, a.g.e., 2011, s. 97.
142
Hem Antik hem de Modern apriorizmde293 en temel kavramlarn anlalrl,
kavramlarn dayand yapya dair bir sezgiden kaynaklanr. Bu da bizi fizikte
zamann, aslnda ne olduuyla deil dinamiin bir deikeni olarak daha ok
niceliksel ynyle yani nasl lldyle nem kazand noktasna tar. Aslnda
bilim felsefesinde zaman sorunu, uzay sorununa gre ok daha az ele alnmakla
birlikte, zaman zerine yaplan almalarda da genellikle zaman uzayla kurulan bir
benzeim iinde snrlandrlmtr. Hatta uzayn boyutlu olmas, zamann da tek
boyutlu olmas zaman kavramn uzay kavramna gre ok daha basit bir ereve
iinde ele alnmasna neden olmutur. Ancak zamann uzaya paralel olarak
allmas zamann uzamsal olmayan zelliklerinin aa kmasna byk bir
engeldir.294 Ontolojik bir yap kazandrma kaygs tamadan zaman zerine yaplan
aklamalar genellikle biimsel bir ierie sahip olup uzaysal bir betimleme
araclyla yani uzamsal bir dille lebilme amac tamaktadr.
19. yzyl sonunda, baz bilim adamlarna fizikte artk kefedilecek yeni bir
ey yoktur295 cmlesini kurduracak kadar, fiziin temellerinin yerine oturduu
dncesi egemendi. Galileonun deneysel gzlemlerle matematiksel tanmlamalar
birletirerek ina ettii evrenin mekanik gr temeli zerine Newton, hareket
yasalarn ve evrensel ekin yasasn bularak en azndan teorik olarak
ngrlen/belirlenebilen bir evrenin mekaniini oluturdu. Bylece, Yunan
293
Peter Mittelstaedt, Philosophical Problems of Modern Physics Vol. XVIII, D. Reidel Publishing
Company, Holland, 1976, s. 38.
294
Hans Reichehbach, The Philosophy of Space &Time, General Publishing Company, Toronto 1958,
ss. 109-110.
295
ngiliz Fiziki Lord Kelvin 1900 ylnda ngiliz Bilim Derneine u nl aklamasn yapar: Fizikte
artk kefedilecek yeni bir ey yoktur. Geriye kalan, gitgide daha kesin olmas gereken lmlerdir.
Walter Isaacson, Einstein Bir Dhinin Yaam, ev. Mehmet Bar Albayrak, Trkiye Bankas
Yaynlar, stanbul 2013, s. 4.
143
felsefesinden itibaren sregelen, doal grngleri tm karmaklna ramen basit
birka yasaya indirgeme abalar byk bir zafere ulam grnyordu. Nesnelere
uygulanan etkin gravitasyonel kuvvetler araclyla korunan neden sonu ilikisi,
den bir elma iin ve Gnein evresinde dolanan gezegen iin ayn ekilde
ilemektedir.
Mekaniin btn dallarnda elde edilen evreni aklama gc, grnte
farkl ve mekanik olmayan grngleri, nesneler arasndaki basit kuvvetlerin
(deitirilemeyen tanecikler arasnda etki gsteren ve byklkleri uzakla bal
olan ekme ya da itme biiminde ortaya kan kuvvetler) ileyiine dayanan mekanik
dncelerle betimleme giriimlerinin domasna neden oldu. 19. yzyl ortalarnda
kefedilen elektrik ve manyetik alan kavramlar evrenin mekanik tasarmndan farkl
bir yolun kaplarn at. Manyetizmann elektrik akmndan, elektrik akmnn da
manyetik alann deiiminden elde edilebileceinin Michael Faraday tarafndan
kantlanmasnn ardndan James Clerk Maxwellin gelitirdii elektromanyetik alan
teorisi balarda klasik mekaniin bir paras olarak ele alnmt. Bu srete, k
dalgalar gibi elektromanyetik dalgalar da klasik mekanie dahil edilerek bunlarn
srekli var olduu dnlen fiziksel bir maddenin titreimi ya da dalgalanmas
sonucu olutuu kansyla ve bu grnmeyen fiziksel tze k esiri (eter) ad
verilmilerdi.296 Ayrca klasik mekanikte, bir taneciin konumu ve hz yalnz bir an
iin bilindiinde, taneciin izleyecei gemii izlenebilecei gibi izleyecei tm yollar
da nceden kestirilebilir. Maxwell teorisinde de herhangi bir andaki zellikleri
bilinen bir alann gemite nasl olduu ve gelecekte de nasl olaca bilinse de
296
Isaacson, 2013, a.g.e., s. 4.
144
Maxwell teorisi ile klasik mekanik arasnda kkl bir fark vardr. Newton yasalarnda
olduu gibi birbirinde uzakta gerekleen iki olay arasnda balant kuran Maxwell
teorisinin matematiksel denklemlerinde burada ve imdi var olan alanla, yalnz
hemen yaknnda ve hemen biraz nceki anda var olmu alan arasnda bir bant
kurulabilir. Bu bantya dayanarak, alan zerine bildiklerimizi kk aamalardan
geirerek artrabiliriz ve bu kk aamalar birbirine eklenerek uzak bir yerde olmu
bir olaydan burada olmakta olan olay karlabilir.297
Fizik diline yeni eklenen alan kavram balangta, olaylar mekaniki gr
asndan anlamak iin bir aratan daha nemli bir konuma yerletirilmedi. Ancak
yaplan almalar sonucunda bilimsel aklama iin vazgeilmez olann dnld
gibi yklerin ve taneciklerin kendisi deil bunlarn arasndaki alan olduunun
anlalmas bilimsel sorgulamalarn gerekletii zemini deitirmi oldu. Son derece
baarl sonularn ortaya kmasn salayan alan kavram, elektromanyetik alan
tanmlayan, elektriksel grngleri olduu gibi optik grngleri de kapsayan
Maxwell denklemlerinin formlletirilmesi iin ncl olur.
Elektromanyetik dalgalarn belirli hzda (saniyede 299.000 kilometre) hareket
etmesi gerektiini bulmu olan Maxwell suyun okyanustaki dalgalar yaymas ya da
havann ses dalgalarn iletmesi gibi esir de k dalgalarn yaymaktadr. Bu nedenle
k dalgalarnn hz, esire gre bir hz olmalyd. Yani, esirin iinde k kaynana
doru hareket ederken n hzn daha fazla, ters ynde giderseniz de daha az
alglanmas gerekir. Bunun tespiti iin gelitirilen olduka duyarl aygtlarla yaplan
deneylerden en nls olan Albert Michelson ve Edward Morleyin yaptklar deney
297
A. Einstein, L. Infeld, Fiziin Evrimi, Onur Yaynlar, ev. ner nalan, Ankara 1994, s. 131.
145
sonucunda hangi tarafa gidilirse gidilsin, n hznn hep ayn byklkte algland
ortaya kmtr. te tam bu noktada zamann mutlak alglann sorgulayan Einstein
bilim tarihinde yerini alr.
Einsteinn bilimsel tutumu zellikle David Hume ve Ernst Machn etkisi
altnda olumutur. Duyularn kazandrdklar dnda hibir bilgiyi geerli saymayan
Locke ve Berkeleyin felsefe geleneini zirveye ulatran Hume, bir olayn sorunsuz
bir ekilde tekrar tekrar gereklemesinin, onun her zaman gerekleecei anlamna
gelmediini belirterek, sezgiye dayanan nedensellii sorgulamtr. Hume, ampirik
dncesini zaman kavramna uyarlayarak, zaman lmemizi salayann
nesnelerdeki deiim olduuna gre deneyimlerimizden bamsz bir zamann
olamayaca sonucuna ular.298 Bylece oluan, mutlak zamann olamayacana dair
nemli bir felsefi zeminde Humeun ampirizmini daha da ileriye gtren Ernst
Machn felsefesi Einsteinn fizikteki genel geer bilgiler hakkndaki phelerini
glendirir. Einsteina gre, Mach ancak somut ve gzlenebilir nesnelere ve bu
nesnelerin bal olduu kurallara ilikin kavramlarn anlaml olduunu savunur. Bu
da, bir kavramn anlaml olabilmesi iin, onun nasl ilediinin tanmlanmas yani bu
kavramn ileyiinin gzlemlenip anlatlabilmesi gerekmektedir.299 Bu yaklamn,
kabul gren Newton mekaniine uygulandnda aa kan balca sorunlar
mutlak zaman ve mutlak mekanla ilgili olmutur. Zamann mutlak olmas,
doadaki tm olas gzlemcilerin herhangi bir an hep birlikte ayn ekilde
belirleyebilmesi anlamna gelmektedir. Aristotelesin 16. yzyla kadar egemen olan
fizik anlayndaki mutlak uzay anlay yerini, Kopernik ve Keplerden sonra

298
Isaacson, 2013, a.g.e., s.20.
299
146
Yeniadan itibaren uzayn mutlak olmad anlayna brakmaya balad. Ancak,
20. yzyla kadar uzay greli kabul edilirken zaman hala mutlak kabul edilmekteydi.
Albert Einstein 1905 ylnda ne srd zel Grelilik teorisiyle zamann da greli
olduunu gstermitir. Yani zaman aralklar, lm yapan gzlemcinin semi
olduu eylemsiz referans sistemine gre deimektedir. Einstein zamann
greliinin kefine gtren, Maxwellin elektromanyetizma denklemleri ile Newton
mekanii arasnda var olan temel bir eliki olmutur. Bu eliki Newtonun mutlak
zaman anlay dahilinde uzayda bilgi iletiminin ani olmasnda dmlenmektedir.300
Ancak elektromanyetik teoriye gre, elektromanyetik dalgalar en fazla c=300 000
km/s hzyla yaylr, yani bilgi iletimi sonsuz hzla gereklemez.301
Einstein, zamanla ilgili sorunu zellikle bir kiinin iki olay ezamanl olarak
gzlemlerken, bu kiiye gre farkl hzla hareket eden baka bir kiinin bu iki olay
ezamanl alglamamas noktasnda ele alarak ie balamtr. Bunu bir dnce
deneyiyle302 aklayan Einsteina gre, geleneksel koordinat sistemiyle ezamanl
gibi grnen iki olay, eer bir olayn olduu nokta brne gre hareket halindeyse,
artk ezamanl olarak deerlendirilemez. Basit gibi grnse de zaman anlaynda
r aan bu ilke, mutlak zaman kavramn rterek hareket halindeki btn
sistemlerin birbirine gre greceli bir zamana sahip olduu sonucunu gzler nne
300
Newtonun mutlak zaman kavramna gre uzayn bir noktasnda oluan bir olayn etkisi uzaydaki
btn noktalara aniden, sonlu bir sre gemesi gerektirmez. Bu varsaym, Newton mekaniinde bilgi
iletiminin sonsuz hzla gerekletii anlamna gelir.
301
Tekin Dereli, Zamanda Yolculuk, Bilim Teknik, 335, 1995, s. 28.
302
Einsteinn dnce deneyi yleydi: Hareket halindeki bir trenin nne ve arkasna iki yldrm
der. stasyonda trenin dnda duran kii, iki yldrmn n da ayn anda grecektir ve yldrmlarn
e zamanl dtn syleyecektir. Ancak trenin ortasnda duran kii iin durum biraz farkldr.
Yldrm nn kendisine ulat ksa srede az da olsa ileriye hareket etmi olacandan ndeki
yldrmn ona daha nce gelecektir. Bu nedenle iki yldrmn e zamanl dmediini syler.
147
serer.303 Ayrca, hareket halindeki bir cisim hzlandka zaman bu hareketli iin
yavalar. Bylece Einstein, genlik dneminde zerine dnd kla birlikte
hareketle ilgili de bir sonuca ular: Ik demetine yetimek iin hzlandka zaman
yavalar ve bylece k demeti sabit k hzyla uzaklar.
Fizikte lmler seilmi bir referans sistemine gre yaplr ki bu da her
lme ileminin lmn yapld bir referans sistemi belirtilmesini gerektirir.
lmenin grelilii olarak adlandrlan bu olgu klasik fizikte uzay ve zaman
kavramlarnn gnlk deneyimlerden kaynaklanan varsaymlara dayanmaktadr.
Greli hzlarn vektrler gibi toplanabilecei ya da zamann tm gzlemcilere gre
ayn hzla akp giden evrensel bir byklk olduu kabulleriyle
rneklendirilebileceimiz bu varsaymlar dorultusunda Newton yasalar birbirine
gre sabit hzla hareket eden eylemsiz referans sistemlerinde geerli olur. Baka bir
ifadeyle klasik mekanikte, birbirine gre sabit hzla hareket eden iki gzlemci belirli
bir olay iin farkl uzay koordinatlar ancak tek ve mutlak zaman koordinat kullanr.
Elektromanyetik olgular mekaniksel modeller araclyla aklamaya
almann baarszlkla sonulanacann farknda olan Einstein iin, n bolukta
mutlak bir hza sahip olmas, Newton mekaniindeki mutlak zaman kavramnn sonu
demekti.304 Mutlak zaman kavram, Newton mekaniinde nesneler arasndaki
etkilemelerin sonsuz hzla yaylmasn ngrr. Bu nedenle, n bir
elektromanyetik dalga olduunu ve ok byk de olsa sonlu bir hzla yayldn
ortaya koyan Maxwell teorisiyle elimektedir. Bu teoride dalga denklemlerinin en
temel zellii n boluktaki yaylma hznn mutlak sabit olmasna dayandrlm

303
304
James Custing, Fizikte Felsefi Kavramlar 2, Sabanc niversitesi, stanbul 2006, s. 72.
148
olmasdr.305 Bu kuramn getirdii zamann grelilii, aslnda bizim hareketimizle
zamann akyor olmas arasndaki algy tamamen deitiriyor. Zamann uzaydan ayr
tutulmamas, zamana uzamsal bir dil kazandrr ki bu da zamann aslnda
ayaklarmzn altndan akmad, bizim onun zerinde hareket ettiimiz anlamna
gelir. Artk bilim adamlarnn elinde, zaman ve mekann birbirinden ayrk
dnlemeyecei ve zamann mutlak olmayan ak hznn gzlemcinin mekansal
hzna greli belirlendii bir doa kurgusu vardr. Evrendeki btn olaylarn
ierisinde tarihlendirilebilecei, her eyi kapsayan mutlak zaman kavramnn
yklmas, uzun dnemde neden ve sonu, evrim gibi pek ok ey hakkndaki
grlerimizi etkileyecektir.306 zel Grelilik kuram, mekanik ve elektromanyetizma
dahil olmak zere tm fizik yasalarnn geerli olaca eylemsiz referans sistemleri
iin gerekli iki aksiyom ileri srer. Birinci aksiyom, birbirine gre sabit hzla hareket
eden btn referans sistemlerinde fizik yasalar ayn biimde eitliklerle ifade
edilebildiini belirtir. Bu aksiyom, evrensel bir referans sisteminin yokluunu ifade
eder. kinci aksiyom ise, n serbest uzaydaki hz, btn gzlemciler iin ayndr ve
gzlemcilerin hareket durumlarndan bamszdr.
zel Grelilik Kuram'nn aksiyomlarnn greli hareketin zaman aralklarnn
llmesini nasl etkiledii incelendiinde bir gzlemciye gre hareket etmekte olan
bir saat, gzlemciye gre hareketsiz durumdayken almasndan daha yava
ilerledii sonucuna ulalr. Bu durum, bir uzay aracndaki kiinin, uzay arac iindeki
iki olay arasnda lt zaman aralnn, yeryzndeki bir kii iin ayn iki olay
arasndaki zaman aralndan daha ksaya sahip olmasyla da aklanabilir. Yani

305
Ali Ulvi Ylmazer, Bilim Konumalar, Kolektif, Tbitak Yaynlar, Ankara 2001, s. 10-15.
306
Bertrand Russell, Rlativitenin Abcsi, ev.: Vahap Erdodu, Sarmal Yaymclk, 1995, s. 173.
149
olayn gerekletii yerin dndaki referans sisteminden bakldnda, zaman
aralnn balang ve sonunu belirleyen olaylar, farkl yerlerde olutuundan bunlar
arasndaki sre daha uzun llr. Bu etkiye zamann genilemesi denir.
ekil 3.3.2. Minskowki Uzay
zel Grelilik Kuram'nn doa kurgusunu temsil eden Minkowski Uzaynda
yer deiiminin nasl tanmland ekil3.3.2de gsterilmektedir. A, B ve C 4 boyutlu
uzay-zamanda gerekleen birer olay gsteriyor (4 boyutlu uzay resmetmek zor
olduu iin izimlerde mekn boyutlarndan biri ihmal edilmitir.) 3 boyutlu uzayda
bir olaydan sonra salan k paracklarnn mekn-zaman yol izleri bir koni yzeyi
tanmlyor ve olayda oluan herhangi bir eyin zamansal yol izi bu koninin dna
kamyor. Zamann genilemesini bir dnce deneyiyle Minskowski uzay zerinde

150
anlatmak iin Resimdeki A noktasndan ikiz kardeten birinin k hzna yakn bir
meknsal hzda bir uzay aracna bindii dnlsn. Bu karde uzay aracyla nce bir
gezegene gitsin (B noktas), sonra da dnyaya geri dnp, ikiziyle bulusun (C
noktas). Buluma anna kadar ikizlerden yolculuk yapan iin zamansal yol dierine
kardeininkinden daha ksadr (gen eitsizliinden AC > AB +BC). Bu da bulumada
ikizlerden yolculuk yapannn dierine gre daha az yalanm olmas anlamna gelir.
Bunun dnda bu kurama gre uzaydaki bir noktada bulunan bir gzlemcinin
e-anl uzay yani imdisi onun meknsal hzyla ilintilidir. ekil 3.3.3de gsterildii
ekil 3.3.3: E-zaman uzay

gibi yan yana olan iki uzay-zaman noktasnda bulunan ama mekansal hzlar farkl
olan iki gzlemcinin e-zamanl uzaylar da farkl olabiliyor. Bu da ayn anda olma
durumunun aslnda znel bir yaps olduu anlamn tayor.
Einstein, oluturduu zel Grelilik kuramnda yer alan ve zme

151
ulatrlmas gereken iki noktann olduunun farkndayd. Bunlardan ilki k hzndan
daha hzl yaylan bir fiziksel etkileim olamayaca savyla ilgiliydi. nk bu sav,
ktleekim kuvvetinin iki ktle arasnda annda gerekleen bir kuvvet olarak
betimlendii Newtonun teorisiyle elimekteydi. kinci olarak da zel Grelilik
kuramnn yalnzca sabit hzn sz konusu olduu zel durumlara uygulanabiliyor
olmasyd. vmelenen (hzlana, yavalayan ya da hzlanan sistemler) iin durum
farkldr. Bu nedenle Einstein, ivmeli hareketi de kapsayacak genel bir grelilik
kuram ve yeni bir ktle ekim teorisi bulmak iin harekete gemitir.
Ernst Machn zel Grelilikte uzay-zamann yapsnn olaylardan bamsz,
deimeyen bir alan olarak alnmasn eletirerek evrendeki madde dalmnn
fizikte yerel olarak tanmlanan kavramlar etkileyebileceini ne srmtr. Einstein
ksmen bu fikri kabul ederek, uzay-zamann yapsnn her zaman sabit kalmayp,
evrendeki maddenin etkisi ile deiebileceini kabul eder ve bunun gravitasyonu da
doru ifade etme olana salayacan ngrerek dnce deneyleri araclyla
ktle ekim ve ivmenin etkisi zerine kurgular yapmtr. Dnyann ekim alanndaki
gibi herhangi bir ktle ekim alannn iinde bulunan kii zerinde oluturduu
etkiyle, ktle ekiminin olmad bir yerde ivmeli hareket eden bir ara iindeki kii
zerindeki etkinin ayn olduunu dnerek, ktle ekim ve ivmelenmenin her
ikisinin de ayn olaya dayandrlabileceiyle sonulandrmtr. Einstein edeerlik
(denklik ilkesi) ilkesi olarak adlandrd bu ilkeye gre bir cismin hem ekim hem de
eylemsizlik ktleleri ayndr.307 Edeerlik ilkesi aslnda ok yeni bir dnce olmayp
temelleri Galileo ve Newtonun hareket yasalarna kadar uzanyor. Galileo ve

307
Cisimlerin ne kadar ok ekim kuvveti uyguladn belirten kavram olarak ekim ktlesi, bir cismin
hzn deitirmeye direncini belirten kavram olarak eylemsizlik ktlesi kavram kullanlr.
152
Newton, ekim ve eylemsizlik ktlelerinin ayn olduunu fark etmiler fakat bu
durumu doadaki ilgin tesadf olarak yorumlamlard.308 Edeerlik ilkesinin en
nemli sonucu, ivmelenme ve ktle ekim ayn etkiyi yarattna gre, k da ktle
ekim alanna girdiinde eimli bir yol izler yani k demetleri ktle ekim tarafndan
bklr. Bu yaklam Einstein, Newtonun iki cisim arasnda gizemli bir etkileim
olarak ifade ettii ktle ekimin aslnda cisimlerin evrenin dokusunda oluturduu
bklme sonucu gerekleen bir olay olduu sonucuna gtrr. Genel grelilik,
uzaydaki madde ve enerji dalmnn, uzay-zaman bkt ve bozundurduu bu
yzden de uzay-zamann dz olmadn syleyerek ktle ekim etkisini de kapsar.
Artk uzay-zaman olaylarn etkin, dinamik bileenleridir. Uzay-zaman iindeki
nesneler, dz dorularda hareket etmeye alr ancak uzay-zaman eri olduu iin,
izledikleri yollar bklm olarak grnr. Buna gre, ktle ekimi alanndaki bir
hareket ivmeli hareket etmekle temelde zdetir. Birok deneyle uyumlu olan Genel
Grelilik Kuramndaki uzay ve zaman, ayrlmaz bir btndr. Uzay, zaman olmakszn
bklemez. Bu nedenle, zamann bir ekli vardr. Evren ierisinde, bu ekilde
tanmlanan zamann minimum veya maksimum bir deerinin (bir balangcnn veya
bir sonunun) bulunmas olduka anlamldr. Balangtan nce veya sonun ardnda
ne olduunu sormak ok anlaml deildir nk byle zamanlar tanmszdr. 309 1919
ylnda gerekleen gne tutulmasyla ampirik olarak dorulanan Grelilik Kuram
aslnda klasik fizik kavramlarndan hareketle oluturulmutur. Olaylarn gerekletii
uzay-zaman srekli olarak dnlmtr ancak klasik fizikten farkl olarak srekli
olan uzay-zaman hza baldr ve hz deitike uzayn da zamann da ls deiir.

308
Sadi Turgut, Genel Grelilik, Bilim ve Teknik Dergisi, Mart 2005, ss. 38-45.
309
Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren, ev. Kemal mleki, Alfa, stanbul 2002, s. 35.
153
Klasik fizikte hz, mutlak uzay ve mutlak zamann bir fonksiyonuyken Grelilik
kuramnda daha ncelikli bir noktaya tanmtr. Uzay ve zaman kavramlarnn
yeniden gzden geirilmesiyle, cisimlerin ve enerjinin yaylma hz zerinde bir st
snr konmu ve fiziksel nicelikler buna gre ilevsel olarak tanmlanmtr. Ancak
gnlk yaantmzda Einsteinn Grelilik Kuram karlk bulmaz. Ik hzna yakn
hzlarla mekanda hareket edilmedii ve neredeyse deimeyen bir ktleekim alan
iinde bulunulduu iin zamann ak hz ve ynnde anlaml deiimler
gereklemez. Bu nedenle gnlk yaantmzdaki fiziksel srelerin betimlemeleri
neredeyse Newton mekaniindeki gibi olur. Fakat gezegenlerin yrngeleri gibi
birok olgu sadece uzay-zaman birlikteliine dayanan grelilik denklemleriyle tam
anlamyla aklanabilmektedir. Bu nedenle, Grelilik Kuramnn gnlk algmza
hitap eden alldk olan doa ve zaman anlayn kapsayacak ama farkl bir fiziksel
gereklik gerektirmi olduunu syleyebiliriz.
Grelilik kuramnn zamann mutlak yapsna getirdii ykc etkiye karn,
zamann bir ynnn (okunun) olup olmad sorusu nemini kaybetmemitir.
Bilimsel adan bu soru, uzay-zamanda gerekleen olaylarn nasl konumlandna
dair fizik yasalarnca ayrm salanabilecek bir ynn olup olmad ya da olaylarn bir
diziliiyle buna ters dizilii arasnda bilimsel adan temel bir deiimin olup
olmayaca sorusuna karlk gelir. Gnlk yaammzda karlatmz, krlm
yumurtann tekrar toplanarak krlmam bir yumurta oluturmamas gibi pek ok
olay zaman iindeki olaylar arasnda bir yneli olduunu gsterir; krlm
yumurtalar krlmam yumurtalara gre gelecek adn verdiimiz ynde bulunur.310
310
Brian Greene, Evrenin Dokusu, ev. Murat Alev, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara 2010, s.
154
Ancak, fizik yasalarnn hemen hemen tm gemile gelecek arasnda bir simetri
gsterir. Baka bir ifadeyle, fizik yasalar hem baz olaylarn neden yalnzca belirli bir
srayla gelitiini aklayamaz hem de teorik olarak bu olaylarn ters srada
gerekletiinde de fizik yasalarna uyacan yani olaylarn zamansal olarak tersinir
olduunu syler. Zamann, nesnel olarak emin olabildiimiz nitelii olan iinde
bulunduumuz ana gre tek bir ynde ilerlemekte oluu yani asimetrisi, tamamen
uzayda maddenin varlna baldr, bolukta zaman aknn asimetrisi olamaz. Uzun
erimli temel etkileme kuvvetleri olan gravitasyon ve elektromanyetizmann
zamann ak ynne duyarsz oluu, zamann tek bir yne akmasn aklamada bu
kuvvetlerin kullanlamaz olduu anlamna gelir.311
Bunun yannda, zamann ak ynn saptamak iin kullanlan mikroskobik
fizik yasalarnn banda gelen termodinamiin ikinci yasasna gre tersinmez
olaylarda toplam entropi mutlaka art iaretli ykselen bir fonksiyon olur. Yani belirli
bir andaki fiziksel bir sistem olas en byk entropiye sahip deilse sistemin
entropisini artracak ynde evrilme olasl olduka byktr. Yksek entropili bir
duruma geldiinde de bu durumu srdrme eilimleri de olaanst yksek olur
yani sistem doal durumunda yksek entropiye sahiptir. Kabaca, dzensizliin
ls olarak ifade edilen entropi kavram scaklk ve basn gibi termodinamiksel
terimlerle tanmlanr. lk olarak endstri devrimi srasnda gelitirilmi ve
Boltzmann fiziksel sistemlerin bileenleriyle sistemin sahip olduu zellikler
arasnda istatiksel mantk yoluyla iliki kurmaya dayanan yaklamyla zirvede bir
konuma yerlemitir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, entropi kavramna
176.
311
Dereli, a.g.e., 1995, s. 27.
155
dayanan termodinamiin ikinci yasasnn aslnda trev olduudur: bu yasa olaslk
mantnn Newtonun hareket yasalarna uygulanmasnn bir sonucudur.312Ancak
bu yasa zaman asnda asimetrik nitelii ve gelecek ve gemi arasnda ayrm
yapmas bu yasay dier fizik yasalar iinde farkl bir konuma koyar. Zamann yn
problemiyle ilgilenen Hans Reichenbachn modern fiziin zaman algsn da
yanstan, zamann zmlemesinin ancak matematik fizikteki benzetmelerle
yaplabileceine313 dair yapt vurgu, entropinin roln daha da nemli klmtr.
Entropi, dzensizlie ynelik isel bir eilim olarak ifade edilmesi, gemi
entropinin az olduu, gelecek entropinin ise artt sonucunu dourur. Bu da bizi
edindiimiz her veri gemie ait olur ve biz veri edindike evrenin entropisinin artt
noktasna tar. yleyse hatrlayabildiimiz zaman bizim iin gemi olduuna gre
zamann yn gemiten gelecee dorudur. Sonu olarak makro sistemlerde
zaman tersinmez yani bir yn vardr ve zamann ak yn entropinin art ynyle
zdeletirilir.
Zamann ak ynne dair ikinci fiziksel kural Byk Patlama ile oluan ve
genleen evren modelleriyle ortaya kar. Evreni varla kavuturan olay veya sre
olarak kabul edilen Byk Patlamann evreni ok byk derecede dzenli, dk
entropili zel bir durumdan balatt kabul edildiine gre zamann okunun da
evrenle birlikte balad sonucuna ulalabilir. Baka bir ifadeyle, kozmik zaman
deikeninin balangcn evrenin yaratl anyla aktrldnda, kozmik zamann
ak yn evrenin genleme ynyle zdeletirilebilir. Ksaca, mikroskobik fizik
yasalar, zamann gemiten gelecee tek bir ak ynnn bulunmasyla

312
Greene, a.g.e.,2010, s. 195.
313
Hans Reichenbach, The Direction of Time, University of California Press, Berkeley 1971, s. 17.
156
tutarldr.314
te yandan yirminci yzyln ilk eyreinde gelitirilmi olan Kuantum
Kuram, dnce kalplarmzn ok daha derin bir ekilde dnsel olarak yeniden
gzden geirilmesini gerekli klar. Kuantum Kuram, kk boyutlardaki fiziksel
olaylarn incelenmesinde klasik fiziin aklayamad baz deney sonularn ve
olgular yeni bir anlay getirerek tutarl bir ekilde aklamtr. Klasik fizikte madde
paracklardan, alan ise dalga ad verilen salnmlardan oluan iki ayr fiziksek
gereklik olarak ele alnmaktadr. Fakat bu tanmlamalar dorultusunda yaplan
almalar atomlarn kararl yapsn aklayamamtr. Kuantum mekanii ise
parack ve dalga kavramlarn birbirinden ayrmadan, doann parack veya dalga
tanmlarnn ancak ksmen yaplabilmesine olanak verecek bir kurguda olduunu
kabul eder. Bu balamda madde-madde etkileimleri Grelilik Kuram'ndaki gibi
madde-uzay etkileimlerinin bir trevi olarak deil, parack alverileri zerinden
gerekleen bir sre olarak tanmlanr. Ayrca Kuantum kuram Grelilik kuramnn
getirdii k hz snrlandrmasn da aar. Grelilik kuramna gre hibir etkileim
k hzndan daha hzl gereklemez fakat Kuantum kuram bu tr bir kstlama
getirmeden etkilemelerin annda ve k hzndan daha hzl oluabileceini ne
srer. Bu da zamanda ters ynde (gelecekten gemie doru) hareketin olaslk
dahilinde olduunu gsterir.
Kuantum kuramnda fiziksel nicelikler ancak kesikli deerler alabilirler.
rnein enerji, momentum, asal momentum, spin vb. tm fiziksel nicelikler klasik
mekanikteki gibi srekli deil de sadece belirli kesikli deerlere sahip olabilir.
314
Dereli, a.g.e., 1995, s. 27.
157
Kanonik kuantumlama bantsnn doal sonucu olan bu kesikli karakterin zaman
ve uzay da kapsayp kapsamad sorulabilir. Kuantum mekaniinin ana dinamik
bants olan Schrdinger denkleminde zaman srekli bir parametredir, hatta dier
fiziksel byklklere birer hermitik ilemci kar geliyor olmasna karn zaman
gzlenebilirine ait bu tr bir hermitik ilemci yoktur daha dorusu tanmlanmas
sorunlar yaratr. Kanonik kuantumlama bants ise birbirlerine kanonik elenik
olan gzlenebilirler iin yazlr, oysa zamana kar gelen bir ilemci hem yoktur ve
hem de bu tr bir kanonik kuantumlama bants szkonusu deildir. Bu
dncelerden hareketle zamann kesikli deerler alabileceini hemen ngrmeyiz.
Bununla birlikte kuantum kuramn geniletip uzay zaman kesikli hale getiren
modeller de gnmzde kurulmaktadr.
Kuantum mekaniinde de olaylar (sreler) belli zaman aralklarn gerektirir.
rnein radyoaktif ma olay belli bir zaman aralnda llr ve gzlenir. Zaman
sreksiz anlardan olumaktadr. Her an kendi iinde bir btndr ve bir an ile dier
bir an arasnda srekli bir ilikinin olmas zorunlu deildir. An denilen zaman dilimi,
sfra ok yakn bir sreye sahiptir. Bu ok ksa olan sre Kuantum Kuramndaki
Planck sabiti ile orantl olup Planck zaman olarak tanmlanmtr. Tm evren bu
Planck sreleri arasnda bozulur ve olaslk dahilindeki bir durum olarak oluur.
Zaman araln kltp bir an haline indirgemek ilkesel olarak mmkn olsa da
dier fiziksel gzlenebilirlerin (rnein enerjinin) lmlerinin hatasz yaplm
olmasn gerektirir ki bu ise imkanszdr. Ancak olaylar arasndaki nedensel iliki
muhakkak surette korunur.
Bizler imdiki anda yaarz ve bizim iin zaman artk hem gemiten hem de
158
gelecekten etkilenir. imdiki an hem gemii hem de gelecei barndrr. Iktan daha
hzl hareket ettikleri postle edilen takiyonlar ktan daha hzl hareket edebildii
iin imdiyi de etkiledikleri gibi zel grelilik kuramna gre bizim iinde olduumuz
fiziksel evrende bulunamazlar. Zira aksi takdirde takiyonlar ile mevcut fiziksel
paracklarn arasndaki olas etkilemeler nedensellik ilikisini derhal ihlal eder.
Baka bir deyile ncelik-sonralk sras bozulur. te yandan takiyonlarn varlnda
dahi bu sorunun stesinden gelinebileceine dair modeller kurulabilse de henz
takiyonlara ait en ufak bir deneysel gzlem yoktur.
Fizikte zamann anlamlandrlmasnda ne srlen en nemli teorilerden biri
de elenik zaman teorisidir.315 Bu teorinin ieriini oluturan, zamann doasna dair
iki temel zelliktir. Bunlardan biri devinimlerin zaman iinde gereklemesine
karlk gelen zamann yaylm zelliidir ki bu zelliiyle zamana dair uzamsal bir
bak as yakalanm olur. Devinimler tpk bir mekan iinde olduu gibi bir zaman
iinde de olmaktadr. Zamann dier bir zellii de, duyusal algmzn ksa bir zaman
aral olan imdinin gemiten gelecee doru akyor olduu algsn oluturan,
devinimlerin zaman almasna karlk gelen zamann geiciliidir. Grngler
dnyas, hareketli bir ara iindeki gzlemcinin gr alannn srekli deimesi gibi
srekli deiir. Birbirinden olduka farkl bu iki zelliin ayn eye yani zamana ait
olmas zaman aklanmas zor bir dzleme srkler. Bu noktada bilimsel erevede
daha ok zamann geiciliini gzlemciye ait psikolojik bir alg olarak nitelendirerek,
zamann yaylm zellii zellikle bilimde nemli bir konuma tanr. Ancak bilim
yanlyor olabilir ve belki de zamann uzanm ve geicilik ynleri eit derecede
315
Edward Harrison, Mask of the Universe, Cambridge University Press, Cambridge, 2003, s.170.
159
nemlidir. Birleik zaman teorisine gre her oluumun ediminin btn uzay-zaman
dntrmesini gerektirir; buray ve oray ve ayrca u an ve sonrasn dntrr.
Her ey modern fiziin aklad evrenin uzay-zamanna yaylmtr. Her oluma
edimi iinde, bir uzay-zaman durumu dalr ve yeni bir uzay-zaman durumu ortaya
kar. Yalnz yakn gemite hatrlanan eyler ve yakn gelecekte beklenen eyler
deimez. Ancak uzak gelecek deiebilecei gibi uzak gemi de deiebilir. Bugn
olanlara yarn baktmzda grnenlerle, bugne gelecek yl baktmzda
grnenler ayn olmayacaktr. Her durum gemiten ortaya kan ve rekabet eden
potansiyel gelecek durumlarnda gelien mevcut koullar gsterir. Dalan durum
ker ve daha nceden potansiyel olanlardan bazlarnn gerekletii yeni bir
durum ortaya kar. Gemiteki her olay potansiyel bir gelecek ile birlikte domutur
ve u anda gerek formuna kyor olabilir. Varlk ve oluum zamann birleik
yndr. Birleik zaman kitap okumaya benzer. Her eyin grlmesi iin sergilendii
yazl bir sayfa varlk durumu gibidir. Bu sayfay evirmek varln bir durumunun
zlp yeni bir varlk durumunun yerine konulduu bir oluma edimine benzer.
Ksacas, bileik zaman teorisi zamann uzanm ve geicilik ynlerinin eit derecede
nemli olduunu vurgular. Teoriye gre imdi genel olarak dnld gibi sadece
zamanda hareket eden bir zaman dilimi deildir, aslnda tm dnyann uzay ve
zamandaki bir grnmdr. Her grnm bozulur ve bir gzlemleme ediminde
yeni bir dnya grnmne dnr.316
316
Edward Harrison, On the Physical Nature of Time, KronoScope, Cilt 2, Say 1, 2002, s. 9-19.
160
4. BLM: BLMDE ZAMAN KAVRAMININ ANALZ
4.1 Fiziksel Teorilerde Uzay ve Zamann Felsefi Analizi
Fizik biliminin geliimi rasyonel ve yeniden yaplandrmac bir adan
incelendiinde, ncelikle uzam ve zamann fiziin tarihsel geliiminde oynad rol ve
statsyle karlalacaktr. Bu karlamann tarihsel serveninin tam bir
serimlemesi yaplmak istenirse, bu kez de Einstenn fiziin en eski dal olarak
nitelendirdii Eukleides geometrisinin analizinden balamak gerekecei aktr.
Matematik ile mantk arasnda gerek anlamda kurulan ilikisel ereve,
matematiin, pratik yaam kayglarna ynelik ampirik niteliini yitirip,
kuramsal/kavramsal bir nitelik kazanmasna yol aar. Thalesin balatt
geometrinin aksiyomatik ve dizgesel bir disiplin haline getirilmesi sreci, dier
matematikilerin katklarn da ierecek ekilde, Eukleides tarafndan etkisi uzun
yllar srecek bir yetkinlie kavuturuldu.317 Eukleides, M 300de skenderiyede
yazd on ciltten oluan Elementler (Stoikheia) adl nl yaptnda, zellikle eski
Msr uygarlnda elde edilen grgl bilgilerden oluan geometriyi, mantksal
kesinlie sahip, matematiksel bir ispat erevesi olarak dedktif karml,
aksiyomatik bir yapya oturtmutur. Bylelikle geometri, balarda yalnzca olgusal
olarak snanabilen deney-gzlem-lm nermelerinin alan iken, artk doruluklar
mantksal karm yntemiyle ispatlana(bile)n, (yani aralarnda mantksal ilikilerin
kurulduu, mantksal bir dzen iine sokulabilen) matematiksel nermelerin bir
dizgesi durumuna gelmitir. Eukleides, aslnda, Elementlerde yeni bir teorem ortaya
atmam, yalnzca o gne kadar belirlenerek gelmi olan teoremlerin, tanm,

317
Cemal Yldrm, Bilim Felsefesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s.25.
161
aksiyom (beyit) ve postulatlardan (koyut) dedktif yollarla karsanmasn (yani
ispatlanmasn) -nermeleri sistemletirerek- olanakl klmtr.318 Eukleides
geometrisi olarak adlandrlan bu almann esas nemi, matematiksel ieriinden
daha ok Eukleidesin bu geometriyi ortaya koyarken izledii sistematik yntemden
kaynaklanr. Aksiyomatik-tmdengelim olarak nitelendirilen bu yntem araclyla
kkeni grgl bilgi olsa da geometrinin salt biimsel bir sistem olarak alglanmasn
salamtr. Bylece geometri nermeleri, yalnz duyumlarla alglanan d dnyann
deil, dnsel olarak kurgulanan bir uzayda biimlerin ilikilerini de gsterebilme
yetisini kazanmtr.319
Eukleides geometrisi, aksiyomatik-tmdengelim bir sistem olmakla birlikte
pratikte var olamayacak kadar idealletirilmi cetvel, pergel gibi aralarn kullanmn
kapsad iin bir bakma dnce deneylerinin ncs olarak kabul edilebilir. Bu
yaklam dorultusunda oluturulmu olan geometrik algoritma, bizi fizik teorilerinin
de birbiriyle fonksiyonel kurallarla birletirilen aksiyomatik ve grgsel iki temel
yapnn btn olarak betimlenebilir olduu noktasna tamtr. lk fiziksel
aksiyomatik teori olarak kabul edilmesi, Eukleides geometrisinin uzayn aksiyomatik
teorisiyle balayan modern fizik biliminde de olduka nemli bir yere sahip
olduunu aka gstermektedir.320
Eukleides eserinin banda tanmlar, aksiyomlar ve postulatlar vermi ve
daha nce kantlanm baz teoremleri kullanarak yenilerinin kantlanabileceini
ortaya koymutur. Btn bu aksiyom ve postulatlarn temelinde, aka ifade
318
Zekiye Kutlusoy, Mantk-Matematik likisi zerine, Kayg, 2013/20, s. 127-138.
319
Osman Grel, Doa Bilimleri Tarihi, mge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 74.
320
Murad D. Akhundov, Conceptions of Space and Time, MIT Press, Cambridge, 1986, s. 126.
162
edilmeyen uzayn boyutlu oluu, uzayn sonsuz oluu ve uzayn homojen oluu
eklinde sralayabileceimiz uzaya dair kabuln olduunu syleyebiliriz. Buna
dayanarak, aslen doadaki nesnelerin uzay ve zaman iindeki hareketiyle dorudan
ilintili olmamas nedeniyle herhangi bir kinematik alanla ilikilendirilememesine
karn, Eukleides geometrisinin kinematie btnyle yabanc olduu sylenemez.
Ayrca Eukleides, idealize edilmi bir nesnenin yer deitirmesini kullanmak yerine,
dorular boyunca yaylan k nlarn esas ald uzay betimlemenin baka bir
yolunu gelitirerek geometrisinin kurgusunu oluturmutur. Eukleides geometrisi,
matematiksel sistemlerin kefedilmeyi bekleyen doal olgulardan ibaret olmadn,
bu sistemlerin tutarl bir aksiyom ve postulatlar kmesi seilip tretilebilecek
teoremlerin aratrlmasyla ina edilebileceklerini ortaya koyarken321, hem
aksiyomlarn seiminde hem de baz teorilerin kantlanmasnda da rtl olarak
uzamsal bir sezgiyi gerektirmektedir.322 Geometrik optik kuramn temellendirmek
iin kabul ettii postulatlar bu balamda gz nne alndnda, Eukleidesin
ounlukla bir gzlemciye gre bir nesnenin uzamsal ilikisinin bir fonksiyonu olarak
o nesnenin grnndeki deiimleri (perspektif) inceledii ve bunun da hareket
kavramn geni lde kapsad anlalmaktadr.323 Bu gizli kinematik eilim,
sonsuz kk (infinitesimal) hesaplamalarda olduu gibi matematik ve fizikteki
teorik almalar nemli lde etkilemitir.
Ayrca hareket ya da duraanlk kavramlarnn, belirli bir referans sistemi
iindeki kat cisimle (rigid bady) ilikilendirildiinde anlam kazanan bu kinematik
321
Hseyin Gazi Topdemir, In yks, Tbitak, Ankara 2007, s. 27.
322
Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, Etik Yaynlar, stanbul 2003, s. 215.
323
Akhundov, 1986, a.g.e., s.128.
163
eilim, geometri ve zamann ilikilendirilmi tanmna dayanmaktadr. Bu adan
bakldnda Eukleides aksiyomatii zaman kavramnn rtl betimlenmesiyle de
ilikili olduu sylenebilir. Ancak, kinematikte olduu gibi zamann gerek bir
deerle tanmlanmas, zamann fonksiyonu olarak zamandan tretilen hz, itme gibi
niceliklerin de gerek saylarla belirlenmesi anlamna gelir. Bu durumda, mekanie
ilikin eitlikler dahi fiziksel niceliklerin eitlii deil saysal deerlerinin bir seti
zerindeki izomorfik grnmlerin eitlikleri olmaktadr. Hlbuki fiziksel eitlikler
saysal deerleri deil kendi fiziksel nicelikleri balar.324
Daha sonraki gelimelerde, zellikle Galileonun eylemsizlik ilkesine
dayanarak oluturduu hareket anlay ile birlikte zsel doaya ve nedene sahip
olan nesne deil, ktle kavramnn eklendii maddi yapdaki cisim aratrlmaya
balanmtr. Bu balamda, nesnenin doasnda ikin olarak bulunan drt nedenin
yerini, cismin kendisiyle ilgisi olmayan, sadece maddi bir yapya sahip olmas
nedeniyle etkilendii dsal, etkin ve maddesel nedenler almtr. Btn cisimler bir
nedensellik ba iinde dnlerek ayn sonulara ayn nedenler yklenmitir.
Bylece hareket, neden sorusu erevesinde oluturulan ontolojik temelli bir
yaklamla deil, metodoloji temelli epistemolojik bir yaklamla ele alnmaya
balanr. Cisimlerin maddi yapda olmalar nedeniyle hareket, nasl sorusu
erevesinde ayn matematiksel yasalara bal olarak hesaplanarak betimlenir.325
Modern bilimin iki nemli arac olan gzlem ve deney araclyla baarya
ulaan Newton, madde ve hareket anlaynn dnsel temellerini oluturarak,
Eukleides geometrisinin ilkelerine ba(m)l geometrik bir uzayda, paracklarn

324
Akhundov, 1986, a.g.e., ss.129-130.
325
Aysun Gr, Bilim Kavramnda Tarihsel Dnm, Asa, Bursa 2008, ss. 165-170.
164
kendisini etkiyen kuvvetlerin kazandrd ivmelere gre yaptklar hareketin
toplamndan oluan bir evren326 tasarlamtr. Pek ok adan Newton mekanii,
teorik ve gzlemsel dnyalar arasndaki dorudan ilikilerden ve izomorfizmden
kaynaklanmaktadr. Bu ilikilerin varlklatrlm teorik ifadeleri, idealletirilmi
gzlemsel ifadelerle uyumaktadr. Fakat bu Newton mekaniinde teorik ve
deneysel dzeyler arasnda ayrm olmad anlamna gelmez.327
Newton, yeni Epikrosularn izinden giderek, Eukleidesin geometrinin
boyutlu mekan olarak kurgulad btn fiziksel olaylarn zerinde gerekletii
bamsz, her yerde bir rnek ve devinimsiz mutlak uzay, duyularmz araclyla
cisimlerin birbirine gre konumlaryla belirlediimiz328 greli uzaydan ayrr. Fizik
dnyadaki btn deiimleri, maddi dnyayla hibir balants olmayan, gemiten
gelecee imdi araclyla dzgn bir ekilde akp giden ve devinimle llen greli
zamandan ayrlan ayr bir mutlak boyuta yani mutlak zamana dayanarak tanmlar.329
Newtonun mutlak uzay ve mutlak zamandaki cisimlerin gerek hareketleriyle, bu
hareketlerin akla uygun ltleri arasnda yapt ayrmda, gereklik ve
grnmden oluan ikili yapy ieren Platon felsefesinin bir etkisi grlmektedir.
Newtonun grne gre, mutlak uzay ve mutlak zaman ontolojik olarak tek tek
maddelerden ve bunlarn etkileiminden ncedir.330 Newton, kendisi iin de ileri
boyutta bir soyutlama yaparak oluturduu devinim kavramn mutlak uzay ve
326
Roger Penrose, Fiziin Gizemi-Kraln Yeni Usu 2, ev. Tekin Dereli, Tbitak, Ankara 2001, s.23.
327
328
Isaac Newton, Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri, ev. Aziz Yardml, dea Yaynevi, stanbul
1998, s. 72.
329
Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, ev. Mustafa Armaan, nsan Yaynlar, stanbul
1992, s. 66.
330
John Losee, Bilim Felsefesine Tarihsel Bir Giri, ev. Elif Bke, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara 2001,
s. 101.
165
mutlak zamanda geometrik cisimlerin devinimi olarak kabul eder. Bu da aslnda
Newtona gre devinim kavramnn deiimle hibir ilgisi olmad anlamna gelir,
nk bu yapda uzamsal konumlar ve zaman aralklar edeer hatta zdetir.
Ksaca, deiimsiz bir devinim sz konusudur.331
Newton, olgusal bir yaklamla oluturduu kendi doa felsefesinin temelleri
iinde gizli kuramsal glkleri metodolojik uslamlamalarla (ya da teolojik
dayanaklarla) yendiini dnerek bilimsel argmanlarn ortaya koyar. Newton,
deneysel felsefede olaylardan belli nermeler karldn ve daha sonra da
tmevarm yoluyla daha genel hale getirildiini aklasa da Newton yasalarnn
tmevarm ynteminin uygulanmas sonucunda kefedilmedii ortadadr.
Newtonun hareket yasalarndan, etkiyen hibir kuvvetin altnda olmayan cisimlerin
hareketlerini anlatan ilk yasasna baktmzda, aslnda yine Newtonun ekim
yasasna gre byle bir cismin olamayacan syleyebiliriz. Olsayd da biz
bilemezdik. Bir cismin gzlenebilmesi iin bir gzlemci ya da bir aygt olmas gerekir.
Ancak Newtona gre, evrendeki her cisim, dier cisimler zerine ekim kuvveti
uygular. Gzlemlenen bir cismin kuvvetten bamsz olmas mmkn deildir. Sonu
olarak eylemsizlik (sredurum) yasas belli cisimlerin gzlenen hareketlerinin bir
genellemesi deil, bu tr hareketlerden soyutlanmasdr. Newton, mutlak uzaydaki
hareketlerle gerek hareketler arasnda tam anlamyla benzerlik elde etmenin
mmkn olamayabileceini kabul eder.332 Newton, dinamik zerine yazd
Principiada her ne kadar Kopernik, Galileo, Descartes ve Kepler gibi bilim
insanlarnn almalarnn genelletirilmi haline yer verse de onun bu eserinde

331
Alexandre Koyre, Bilim ve Devrim-Newton, ev. Nur Kk, Salyangoz Yay., stanbul 2006, s. 18.
332
Losee, 2008, a.g.e., ss. 101-104.
166
tmevarmsal bir analiz ynteminden ok aksiyomatik yntemi izledii aktr.
Newtonun aksiyomatik yntemi temel olarak aamadan olumaktadr.
Birinci aama aksiyom sisteminin ekillendirilmesidir. Newtona gre, aksiyom
sistemi tmdengelimsel olarak organize edilmi bir aksiyomlar, tanmlar ve
teoremler grubudur. Aksiyomlar, sistemdeki dier nermelerden karlamayan
nermelerdir ve teoremler de bu aksiyomlarn tmdengelimsel sonulardr.
hareket yasas Newtonun mekanik teorisinin aksiyomlardr. Newton aksiyomlarda
ortaya kan mutlak bykl deneysel olarak belirlenen mantkl lmlerden
ak bir ekilde ayrmtr. Aksiyomlar mutlak uzaydaki cisimlerin gerek
hareketlerini tanmlayan doa felsefesinin matematiksel ilkeleridir. Newtonun
aksiyomatik ynteminin ikinci aamas, aksiyom sisteminin teoremlerini gzlemlerle
ilikilendirmek iin yntem belirlemektir. Newton genellikle aksiyom sistemlerinin
fiziksel dnyadaki olaylara balanmasn istese de Newton aksiyom sisteminin uygun
bir ekilde deneyimle balantl olmad bir Renk Kartrma Teorisini
deerlendirmeye sunmutur. Ancak Newton, bu teoride baz ifadeler iin ampirik bir
aklama getirmeyi baaramad iin renkleri kartrma teorisinin deneysel adan
hibir deeri yoktur. Dier yandan, Newton mekaniinin hibir deneysel deerinin
olmad sylenemez. Newton gerekli balanty, mutlak uzaysal ve zamansal
aralklarla ilgili nermelerin llm uzaysal ve zamansal aralklarla ilgili
nermelere dnm iin Karlam Kurallar seerek elde etmitir. Newton bir
aksiyom sistemiyle bu sistemin deneyime geirilmesi arasndaki ayrm Principia
boyunca uygulamtr ki bu fark, Newtonun bilimsel yntem teorisine yapt en
nemli katklardan biridir ve bilimsel bilginin tmdengelimsel sistemletirilmesi
167
idealini daha karmak bir seviyeye tamtr. Newtonun aksiyomatik ynteminin
nc aamas deneysel olarak yorumlanan aksiyom sisteminin tmdengelimsel
sonularnn dorulanmasdr. Aksiyom sisteminin terimleriyle olaylar arasndaki
balanty kurmak iin gereken yntem bir kez belirlendiinde, aratrmac aksiyom
sisteminin teoremleriyle gzlemlenen cisim hareketleri arasnda uyuma salamaya
almaldr. Newton, uyuma derecesinin genellikle orijinal varsaymlarn ilerleme
halindeki deiimi sayesinde artrlabileceini fark etmiti. rnein ayn hareketiyle
ilgili teorisinin deneysel uygunluunu, dnyann homojen bir kre olduu eklindeki
balang varsaymn deitirmek suretiyle gelitirmitir.333
Newton mekaniinde bir dizi mantk-matematiksel yeniden yaplanmalar yer
bulmaktadr. ou fiziksel kavramlarn ayrntl bir ekilde aklanm olmas ve temel
ilke saysnn en aza indirgenmi olmas bir bakma kurgularn gittike daha zenli ve
uyumlu bir ekilde yapldn gsterir. rnein Newton, gezegenlerin hareketleri
iin Keplerin kurduu geometrik modelin ve Galileinin gravitasyon ile ilgili
deneylerinin matematiksel formln kard. Ondan sonra, gezegenlerin neden
gne etrafnda elips yrngeler izdiini, ar ve hafif cisimlerin neden ayn ivmeyle
yere dtn matematiksel yntemle gsterir olduk. Gelgit olaylar, dnya
ekseninin salnm, gravitasyonun cismin arlndan bamsz oluu vb. olaylar
aklayan matematiksel bantlar onunla ortaya kt. Euler, Newton gravitasyon
yasasnn analitik biimini verdikten sonra Lagrange, Hamilton, Jacobi, Clairaut,
Laplace ve Poisson gibi nl matematikiler, gravitasyon yasasnn matematiksel
temellerini salamlatran teoremleri kurdular. Bu arada potansiyel gibi yeni
333
Losee, 2008, a.g.e., ss.104-108.
168
kavramlar da ortaya kardlar. Bu sre, eitli aamalardan sonra korunum
yasalar, simetri prensibi ve deimezlik ilkesi klasik fiziin kavramsal atsn ina
eden fikirlerin daha birleik bir yapnn olumasyla devam etmitir. Bu fikirler
rlativite teorisi ve kuantum fiziinin yaplandrlmasnda etkin bir rol oynamann
yan sra genel olarak fiziksel teorilerin uzay ve zaman statlerinin nemli ynlerini
aa karmann yolunu amtr.
Korunum yasalar her ne kadar, Newton ncesinde ilke veya postula olarak
kullanlyor olsa da Newtondan sonra dinamiin evrensel aksiyomlarndan elde
edilmi teoremler olarak, fizikte farkl ve daha etkin bir rol almaya balamtr.
Lagrangn analitik mekanii, temel korunum yasalaryla uzamsal-zamansal simetri
arasnda bir bant kurulmasna olanak salamtr. Enerji, momentum gibi temel
fiziksel niceliklerin korunumu uzay ve zamann izotropisine ve homojen olma
zelliine dayandrlarak kantlanmtr. Esas olarak, uzay ve zamann simetrisi,
fiziksel yasalarnn herhangi bir dnmde deimez olduunu aklar. Eer doa
yasalar, grngler dnyasndaki bir yapy veya yaplar arasndaki bir banty
tanmlyorsa, simetri prensibi de bu yasalar arasndaki isel ilikiyi kurarak onlarn
dzenlenmesini salar. Yani doa yasalar grngler dnyasnn yapsn belirlerken,
simetri prensibi de teorik dnyann yapsn belirler. Klasik fizik, uzay ve zamann
simetrisiyle balantl deimezliin geometrik prensiplerini ierir.334
Dinamiin kendisinin geometrik bir nesneye dnt, geometri zerine
yaplan bir analizi sonucunda ulalan Eukleides geometrisinden klasik mekanie
geite, geometrik-kinematik-dinamik dizisinde zamann tanm baz deiikliklere
334
169
maruz kalm olsa da uzayn metrik yaps yaklak olarak aynen kalmtr.
Aristoteles, Galileo ve Newton dinamikleri hepsi dzgn drt boyutlu manifold
olarak uzay-zamana sahip olmasna ramen, her bir dinamiin karakteristik belirli bir
ynn yanstan geometrik yapya sahiptir.335
Fiziksel olaylar arasndaki ilikinin anlalmas iin olaylar kmesi zerine
Aristoteles tarafndan oluturulan uzay-zaman, belki de fiziksel bir kavram olarak
evren tarihinin ilk matematiksel modelidir. Aristotelesin basit bir ekilde,
boyutlu uzam segmenti ve bir boyutlu zaman segmentini tanmlad uzay-zaman
yapsn izmeye altmzda aadaki ekle ulaabiliriz.
ekil 4.1.1de gsterildii gibi, Aristotelesin uzay
zamannda her yatay dzlem zamanda bir an ve bu
dzlemdeki her nokta da uzayda o andaki bir konumu

ekil 4.1.1. Aristoteles uzay-
zaman temsil eder.
ekil 4.1.2de krmz noktalarla, Aristoteles uzay-
zamannda ayn dikey izgi zerinde olduklar iin ayn
konumda gerekleen iki olay gsterilmitir.

ekil 4.1.2. Aristoteles uzay-
ekil 4.1.3de krmz zamannda ayn konumdaki iki
olay
noktalarla, Aristoteles uzay-zamannda ayn yatay dzlem
zerinde olduklar iin ayn anda gerekleen yani e
zamanl iki olay gsterilmitir.

ekil-4.1.3. Aristoteles uzay-
zamannda e zamanl iki
olay
335
170
ekil 4.1.4de krmz noktalarla, Aristoteles uzay-zamannda, farkl yatay
dzlemde ve farkl dikey izgi zerinde olduklar iin uzamsal ve zamansal olarak
ayrk iki olay gsterilmitir. Dikey izgi zerinde iki nokta arasndaki uzunluk bu iki
olay arasndaki zaman farkn belirler. Bu iki
noktann ayn yatay dzlem zerindeki
izdmleri arasndaki uzunluk da bu iki olayn
konumlar arasndaki mekansal fark belirler.
Aristotelesin uzay-zaman yaplandrmas

ekil-4.1.4. Aristoteles uzay-zamannda
kendisinden sonra bu alanda yaplan uzamsal ve zamansal olarak ayrk olaylar
almalarda nemli bir temel olmutur. Cismin balca var olma biimi olarak
grd devinim kanunlarnda Aristoteles, hareket eden bir nesnenin hznn,
nesneye uygulanan kuvvetle doru, hareketin gerekletii ortamn younluu ile
ters orantl olarak kabul eder. Buna gre, bolukta nesnenin hz sonsuz olacandan
hareket bir anda gerekleir ki byle bir ey imkanszdr; nk her hareketin bir
zamanda gereklemesi zorunludur. Bu anlaya bilinen ilk eletiri, uzay yalnzca bir
boyut olduunu ve bu balamda bir blgeden bir dierine hibir niteliksel
farkllklara sahip olmadn, uzayn maddeden ayr dnlmesi gerektiini
savunan 6. yzyl dnr John Philoponus (490-570) tarafndan yaplmtr.
Philoponus, homojen uzay kavramyla Aristoteles sistemini birletirmeye almtr.
Philoponus bir nesne itildiinde nesne hareket etmeye balar ve nesneye isel bir
enerji depolanm olur. Bu enerji bitene kadar hareket etmeye devam eder.336
Aristotelese kar radikal itirazyla Aristotelesi gelenekten ayrlan Philoponus,
336
A. Rupert Hail,The Revolutionin Science 1500-1750, Longman Group, London 1985, ss. 78-79.
171
hatal olsa da bu aklamasyla modern fizikteki atalet kavramnn ilk admn
atmtr. Nesneden bamsz homojen uzay anlay Galileo gibi bilginleri etkilemi ve
bylece Newtonun uzay kavramnda da yer almtr. Daha ok niteliksel zellie
sahip Aristotelesi yntemden, niceliksel olan Galileocu ynteme geilerek dank
ve ayrk olan olgular ve kuramlar kesin tanmlarla tutarl bir btn haline getirme
srecinde Newtonun gk cisimleri ile yer cisimlerinin devinimlerinin zdeliini ne
srd evrensel ktle ekim kuramyla klasik fizik evrensel bir boyut kazanmtr.
Bylece, Newtonun formle ettii gravitasyon kuvveti, klasik mekanikte postula
edilen mutlak ve evrensel ezamanll salayan uzaktan etkileim kuvveti olarak
bilimde yerini almtr.
Genel olarak aksiyomatik bir yapda sunulmu olan Principiaya baktmzda
Newtonun ktle, hareket, eylemsizlik ve kuvvet gibi temel fizik kavramlarn mutlak
uzay ve zamann var olduu postulalarna dayandrmtr. Bu adan uzay ve zaman
kavramlarn birincil terimler seviyesinde sunulmutur ve bunlarn fiziksel anlamlar
aksiyomlardan ve hareket yasalarndan tretilmitir. Uzay ve zamann aksiyomlar
araclyla tanmlanmas ve aksiyomlarn gerekletii zemini oluturmalar
nedeniyle uzay ve zaman, klasik mekaniin zorunlu teorik temelleri olarak
aksiyomlara gre ncl olduunu gsterir. Ksaca, Newtonun hareket yasalar,
mutlak uzay ve zamana gre hareket eden eylemsizlik zelliine sahip eylemsiz
referans sistemlerinde geerlidir. Bylece uzay ve zaman teorisinin nedensel
yapsnda teorik bir statye tayan Newton iin, mutlak uzay ve zaman, hareket
yasalaryla fiziksel anlam kazanan fiziksel nesnelerin dinamiinin gerekletii bir
sahne gibidir.
172
4.2 Uzay ve Zamann Modern Fizikteki Teorik ve Deneysel Yaps
Newtonun dnyann ve evrenin makro dzeydeki ileme dzenini aklayan
mekanik yasalar, belirli dzeyde idealize edilmi nesnelerin temelinde birbiriyle
uyumlu ayn uzamsal ve zamansal bir dille yazlm teorik ve ampirik yaplar iin
tutarllk gstermekteydi. Lagrange, Laplace, Poisson, Hamilton gibi birok bilim
insanlarnn gelitirilmi olan Newton mekanii (klasik mekanik) Galileo grelilii ile
birlikte bir btn oluturuyordu. Ancak 18. ve 19. yzyllarda, elektrik ve
manyetizma alanndaki bulular Maxwell denklemleriyle mkemmel bir teorik
ereveye oturtulurken dier taraftan termodinamik alannda nemli gelimeler
salanmtr. Bylece evrenin btnn basit bir ekilde akladna inanlan klasik
fizik bileenlerine ayrlmaya balad. Ancak buradaki en nemli sorun, Maxwell
denklemlerinin Galileo dnmleri altnda deil de mekanie elverili olmayan
Lorentz dnmleri altnda deimez kalmalar olmutur. Bu noktada oluan
kmaz, fiziksel ierii ve matematiksel anlatm bakmndan o dnemdeki en
doyurucu alma olan ve tm paralar bir araya getirerek hareket ve grelilik
konusundaki dnceleri deitiren Einsteinn grelilik teorisiyle son bulur.337 Klasik
mekanikten, grelilik teorisine geite, uzay, zaman ve hareketin sreklilii
hakkndaki baz kabullere dayanan kavramlar zerine kurulmu olan yap
korunmaktadr. Ancak grelilik kuram klasik fizikten farkl olarak geometrik bir fizik
teorisidir ve uzay, zaman, ktle, enerji ve hareket kavramlar tamamen olmasa da
farkllk tamaktadr. Buna bal olarak, cisimlerin gravitasyonla ilgili tm
337
Ali Ulvi Ylmazer, Grelilik ve Kuantum Kavramlar, Bilimden Felsefeye Akademik Bir evrenin
Serveni, Bilim ve Gelecek Kitapl, 2011, s. 279.
173
hareketleri, uzaktan etki eden bir kuvvetin etkisiyle deil uzay-zamann gravitasyon
alanlar tarafndan bklmesi ile aklanmaktadr. Klasik fiziin ulat bir zirve
olarak ifade edilebilen Grelilik kuramnda cisimlerin ve enerjinin yaylma hzna bir
st snr konularak fiziksel nicelikler ounlukla ilevsel olarak tanmlanmtr. Bu da
fiziksel srelerin betimlenmeleri neredeyse klasik fizikte olduu gibi bir nedenin
etkisinden nce gelmesi anlamnda nedensellik ilkesi korunmaktadr. Grelilik
kuramyla gelitirilmi haliyle de klasik dnya grnn temel zellikleri, sistemin
iinde bulunulan andaki durumunun ilke olarak gelecekteki durumu belirledii ve bu
olaylar dizisi eklinde gerekleen nedensel yapdan sorumlu etmenin, nedenden
sonuca doru k hzndan daha byk olmayan bir hzla yaylmak zorunda
olduudur. Max Planck (1858-1947) tarafndan gelitirilen ve bilime kadarl (srekli
olmayan) byklkleri ilk kez kazandrm olan kuantum kuram, dnce
kalplarmz zorlayarak, bir olayla bir bakas arasndaki nedensel balantnn her
zamanki anlamnn varl sorgulanmaya balasa338 da bu kuramda da uzay ve zaman
iin sonsuz blnebilirlik gibi ayn temel kabuller geerli saylmaktadr. Kuantum
mekaniksel bir sistemin durumu (durum vektr ya da dalga fonksiyonu) daha soyut
bir nesnedir ve kendi bana dorudan doruya gzlemlenebilir deildir. Durum
vektr kendi bana sistemin paralarnn konumlar ve momentumlar iin kesin
deerler vermez. Kuantum mekaniinin temel dinamik denklemi ve Newtonun
ikinci yasasnn kuantum mekaniindeki karl olan Schrdinger denklemi,
sistemin durum vektrnn zaman iinde evrilmesini belirler. Daha dorusu,
kuramdaki ana varlk olan dalga fonksiyonu, yalnzca bir deneyin ya da gzlemin izin
338
Cushing, 2006, a.g.e., s.137.
174
verilen sonularnn olaslklarn hesaplamamza olanak verir. Kuantum mekaniinin
standart (ya da Kopenhag) yorumunda artk olay olay nedensellik yoktur ve
paracklar uzay-zaman zemininde kesin tanml yrngeleri izlemez. Kuram genel
olarak belirli olaylar deil bu olaylarn gerekleme olaslklarn ngrr.339
Grelilik ve kuantum kuram, Eukleides ve Newton sistemlerindeki nemli
kmazlarn ortaya koyunca yeni bilim zerine daha ayrntl olarak dnlmesi ve
sorgulanmas gerekti. nk her iki kuram da gzlem ve deneyi aan karmlara
dayal bilimsel olduu tereddtsz savunulan dnceleri ileri srerek, bilimin
gzlem ve deneye dayal, btnyle ussal karmlarndan oluan bir etkinlik olduu
geleneksel kabulleriyle elimekteydi.340Fizikteki bu gelimelerle, gzlenebilirlik
temel bir snrlandrma ayrac olma roln kaybeder. Gzlenebilen ve
lmlenebilenin tesine geerek evreni aklamak ve yorumlamak iin oluturulan
teoriler artk olgular dnyasn sistematik bir biimde anlama imkann veren
kavramlar dzenleyen birbirlerine bal tanmlar ve ilikilerle oluturulmakla
birlikte341, gerek olaylarn kendisini deil fakat onlarn idealize edilmi analoglarn
ifade eder konumuna gelmitir. zellikle fiziin kuramsal terimleri, artk en iyi
olaslkla deneyimsel yoldan ksmen yorumlanabilirler fakat tam olarak
tanmlanamazlar.
ada bilim kuramnda bilimsel gzlem dili ve bilimsel kuram dili ayrm
yaplr. Deneyimsel yasalar tmyle gzlem dili iinde formle edilen yasalar,
kuramsal yasalar da ilerinde en az bir kuramsal terim bulunan yasalar olarak ifade
339
Cushing, 2006, a.g.e., ss.161-162.
340
Hseyin Gazi Topdemir, Bilim Tarihi le Bilgi Felsefesinin Bilgi Kuramsal Badakl, Toplumsal
Tarih, 230, ubat 2013, s. 70.
341
Cevizci, 1999, a.g.e., s. 840.
175
edilebilir. Bu noktada gzlem dilinin ncelikle dorudan doruya gzlem nesnelerine
ve onlarn gzlenebilir niteliklerine ilikin olan gzlem terimlerini kapsar. Ancak
gzlem diline, ara kullanlarak elde edilen gzlem byklkleri gibi amlama ile
elde edilmi, dolaysyla doal dile ait olmayan kavramlar da girer.342 Kuram dilini
oluturan gzlenebilirlik koulu aranmayan terimler, ksmen tanmlanmam
kavramlar, ksmen de kendilerine dayanlarak amlanm tanmlarn yaplabildii
kavramlar ierir. Zaten gzlem dili karsnda kuram dili, hem sentetik ve hem
semantik adan baz yapsal farkllklara sahiptir. Kuram dili iinde matematiksel
formllerle kuramlarn oluturulabilme olgusu, kuram dili mantna gzlem dili
mantna gre olduka stn konuma tar ki bu dil iinde artk yksek matematiin
nermeleri bile formle edilebilir ve hatta kantlanabilir.343 Kuramsal dilin ortaya
koyduu nermelerin, dolaysyla da teorik kanunlarn anlaml olabilmesi iin her
eyden nce bir deneyimsel yoruma ihtiya vardr ve bunun iin de kuram dilinin
terimlerini belirli kurallara gre gzlem dilinin terimlerine evirmek gerekir.
Carnapn dzenleyici kurallar ya da uylam kurallar olarak adlandrd bu
kurallar, hem kuram dilinden hem de gzlem dilinden terimleri ierdikleri iin kuram
dili ile gzlem dilinin balantsn gzetirler ve her iki dilden nermeler olarak
grnrler.344 Buna gre, kuramsal nermelerin gzlem diliyle yorumlanmas, tam
olarak deil ancak ksmi olarak deneyimsel anlamlara karlk gelir. nk kuram
deneyimsel yapnn anlamn kendi yapsna gre belirler ve gzlem diliyle ifade
edilen olgular yalnzca tasarlanm olan kuramn nda yorumlanan olgular haline
342
Elisabeth Strker, Bilim Kuramna Giri, ev.: Doan zlem, Gndoan, Ankara, 1995, s. 85.
343
Strker, 1995, a.g.e., s.93.
344
Strker, 1995, a.g.e.s.83.
176
gelir. Bu da kuramsal bilginin olgular dnyasyla tam olarak rtemeyecei
anlamna gelir. Bu yaklam ayn zamanda bizi, teorinin deneysel nesneleri de duyu
alglar deil, gzlemsel dzeydeki nesnelerin duyu deneyimlerinin rasyonel bir
ekilde ileme konulmasnn rnleri olduu kansna ulatrr. Baka bir ifadeyle,
teoriye bal gzlemlenen ya da deneyimlenen nesneler bir ekilde teorinin
damgasn tar. Bu durum mutlak, teoriden bamsz bir gzlem dili olduunu ve bu
dilin terimlerinin btn rekabet halindeki teoriler iin ayn ortak anlam ekirdeine
sahip olduunu iddia eden mantk ampirizme kart olarak ister teorik olsun isterse
de olgusal btn bilimsel terimlerin anlam, onlarn nemini belirten ve iinde vcut
bulduklar (genelde paradigma ad verilen) genel bir arkaplan tarafndan
salanmaktayd.345 Ksacas teoriden bamsz bir gzlem dili belirlenemeyecei gibi
bu gzlem dili de teoriden bamsz olarak kullanlamaz. Bir gzlem nermesinde
kullanlan herhangi bir kavram, kuramn bu kavram nasl ve niye anlamlandrmasna
bal olarak anlam kazanr ki bu da gzlem terimleriyle kuram terimleri arasnda
olduu varsaylan, ontolojik ncelii ve stnl belirledii dnlen ayrmn o
kadar kesin olmadn gsterir. Buna gre, ayn dili kullanmayan gzlemciler ayn
deneyimden ayn gereklie ulaamayacaklar gibi ayn fiziksel yapda ayn
koullarda gerekleen deneyimlerden farkl olgulara ularlar. Bu balamda, farkl
paradigmayla alan bilim adamlarnn, aratrma ile balanm olduklar dnyay
farkl ekilde grmelerine neden olur.346 Newton yasalar Galileonun serbest
dmeyle ve Keplerin gezegenlerle ilgili yasalarn sanld gibi iine almaz, tersine
onlarla eliir. Dier taraftan ktle ya da zaman terimleri Newtonun ve Einsteinn

345
Thomas S. Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya, Alan Yay., stanbul 2000, s. 46.
346
Kuhn, 2000, a.g.e. s.175.
177
teorilerinde ayn anlam tamaz. Bylece, yeni teorinin mevcut teoriyle tutarl
olmasn ve ayn terimlerin anlamlarnn teoriler arasnda deimezliini tanmlamak
zere pozitivist felsefede yer bulan srasyla tutarllk art ve anlam deimezlii
art, bilimin geliimini nleyecek bir tutuculuk olarak grlmeye balanr ve
metodolojik anarizmin347 kaplarn aan bir srece doru evrilme gerekleir.
Bilimin baat yntemlerine getirilen bu eletiriler nda, greli dille elde
edilen bilimsel gerein problemi sunan teoriye ballnn aa kmas yine de
bilimi tamamen keyfi hale getirmez. nk teorinin ngrd ekilde yaplan
hesaplamalara dayanan ngrlerimizle elien gzlemler de yaplabilir. Fakat bu
gzlemlerin de teorinin terimleriyle ifade ediliyor olmas onlarn teoriyi yanlladn
kabul ettirmek pek kolay olmaz. Kuantum teorisinin farkl yorumlarnn olmas gibi
ou zaman da bir teorinin terimlerinin farkl yorumlarn temsil eden birden fazla
tutarl modelini kurmak mmkndr. Ayrca, yine kuantum teorisinde
renormalizasyon ileminde olduu gibi, teorinin hipotezlerine kstlama getirilerek
de teorinin yanllanmas ile ilgili sorunlar ortadan kaldrlabilir.
Bilimsel bilginin denetlenme yeri olgular dnyasdr ve deneysel dzeydeki
nesneler objektif gereklikle daha dorudan doruya bal olur ve bize bir duyu
olarak verilir. Bu nedenle, sonu olarak bir teorinin yeterlilii ya da gereklikle
ilikisinin dorulanmas teorik kurguyla deneysel verilerin ilikilendirmesini kapsar.
Bu gibi ilikilendirme olmadan teori gereklikle ilikisini kaybeder. Deneysel
yntemler zellikle kesin olarak llebilen ve ancak sembollerle ifade edilebilen
nicel kavramlarn olduu alanlarda verimlidir. Aslnda buradaki nicel ve nitel ayrm
347
Paul Feyeraband, Ynteme Kar, ev. Erturul Baer, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1999, s. 97.
178
doada var olan bir ayrm deil, sadece bir dile getiri, ifade edi farklldr.
Doadaki olgular gzlemlendiinde, bu olgularn nicel mi nitel mi olduklar sorusu
anlamsz kalmasna ramen bu olgularn tarifi nicel ve nitel ayrmn gerektirir.348
Nicel dil kullanmnn asl avantaj ise, olgular ifade etme ve yeni olgular ngrme
asndan olduka etkili olan nicel yasalar ifade edilmesine olanak tanmasdr.
Carnapa gre, nicel dili kullanabilmek iin ncelikle lmenin temeli olan sayma
ynteminin gelitirilmesi gerekir. Uzunluk, s, zaman, madde miktar, aydnlanma
iddeti gibi temel byklkler ve dier niceliksel veya llebilir kavramlar, her
eyden nce bir eyin ne kadar uzunluu, ss, zaman, madde miktar, aydnlanma
iddeti vb. olduunun llmesi yoluyla belirlenir. Burada lme ile lmleme
yntemlerini birbirinden ayrmak gerekir. lmede belli bir lme says, bir
durumdan brne geilerek kazanlr. lmleme ise, llebilir kavramlar
yardmyla, yani lekler yardmyla lmeyi olanakl klmaktadr. Aslnda doada
arlk, uzunluk gibi olgular dorudan yokturlar. Bu durumlarda ki deiikliklere kar
bir alg vardr. Yani dnyadaki tm nesnelerin madde miktar ayn olsayd, madde
miktar diye bir kavram olamazd. Ancak iki nesne ele alndnda oluan alg farkll
bu durumu ortaya karmaktadr.349 Fiziksel teorilerin en nemli yapsal unsurlar
arasnda olan lm ilemlerini ieren ve bilimsel disiplinlerin geliiminin z olan
eitleme ve karlatrma kurallar araclyla llebilir kavramlar bu ilikilere uygun
olarak dzenlenebilmektedir. Buradan hareketle bir nesneler dizisi iinde her
nesneye ve ayn zamanda benzeik dizilerin her elemanna bir say karlk gsterilir.
348
Rudolf Carnap,Philosophical Foundations of Physics: Introduction to the Philosophy of Science,
Basic Books Inc., 1966, s. 52.
349
Faruk Akkaya, Rudolf Carnapta Gzlemlenebilirlik Kavram, Yksek Lisans Tezi, Danman: Hseyin
Gazi Topdemir, Ankara niversitesi, 2013.
179
Eitleme ilikisini yerine getiren iki nesne ayn saysal deere sahip olur.
Karlatrma ilikisinde ise nesneler greli olarak kk ya da byk bir sayya
uygunluklar bakmndan saysal olarak deerlendirilir. Bylece karlatrmal olarak
alglanan her ey teorik olarak llebilir. Bununla birlikte, standart eyler stne
belirli yasalara gre bir uzlam olarak lmenin saptanaca birim sistemi de
olduka etkin bir role sahiptir. Carnapn da vurgulad gibi nicel dilin salkl bir
ekilde kullanlabilmesi iin temellendirilmesi gereken en nemli iki byklk olan
zaman ve mekandan rnein zamann llmesinde belirli bir periyodun zaman
birimi olarak kabul edilir.350 Bilim tarihine baktmzda zaman birimi olarak uzlam
salayan olgusal harmonik hareketin periyodunun seilmesinde en nemli etkenin,
tutarl bir periyodu salayarak bilimde basitlik temeline uygunluu koruma amac
olduu grlmektedir. Nicel dili oluturan saylar birim sistemleri aslnda doada
yoktur, doaya bunlar atayan yine insanlardr. nk niceliksel kavramlar, doal
sreleri deiik byklklerin ilevsel ballklar olarak ortaya koyma olana
saladklar iin bunlarn nemi dilden tasarruf etme bakmnda yararlarnn
tesinde, ilkece yeni bir ey ortaya koymalarnda yatmaktadr. Burada sz konusu
olan yalnzca, doal srelerin bir dizi ilikisi iinde saylarla zmlenebilmesi deil,
daha nemlisi niceliksel kavramlarn niteliksel yoldan ifade edilen koul
nermelerini de kapsayarak doa yasalarnn niceliksel yoldan basitlik temelinde
formle edilebilmelerini salamasdr.351 Genel olarak seilen nicel dille oluturulan
tanmlamalar, geni kapsaml olgular sistematik bir ekilde ieren sonulara
350
Gnmzde temel zaman birimi olarak saniye, en dk enerji seviyesindeki Sezyum-133
atomunun iki hyperfine seviye arasndaki gei radyasyonunun 9.192.631.770 periyoduna karlk
gelen sre olarak belirlenmektedir.
351
Strker, 1995, a.g.e., ss.70-73.
180
ulamay salamakla birlikte zel olarak da aa kan uzamsal-zamansal
terminoloji, fiziksel aratrmalarn tm ynlerinin uzay, zaman ve noktasal
ktle gibi terimler araclyla oluturulan bir koordinat sisteminde fiziksel bilgiye
dnmn salar.
Mantksal pozitivizminde mutlaklatrlm evrensel ve temel bir kavram
olarak konumlanan uzay, zaman gibi kavramlarn ilikisel kavramlara dnm, 19.
yzyln ilk yarsnda Eukleides geometrisinin temel aksiyomlarn sarsacak olan
Gauss, Boyai Janos, Lobatchevsky ve Riemann geometrilerinin, bata matematiksel
teorilerde olmak zere temel bilimsel anlay ve kavramsal erevede daha nce hi
yaanmam devrim niteliindeki yeniden yaplandrmalaryla balamtr. Ontolojik
deiimlerle karakterize edilebilen bu epistemik kopu, Eukleides geometrisinden,
geometrinin ontolojik yapsn dzlemsel olmayan yeni bir konuma tayan Eukleides
d geometrilere geii betimler.352 Eukleides geometrisinde bir dzlem zerindeki
genlerin i alar toplam tam olarak 180odir ve dzlemin erilii sfrdr. Ancak
negatif erilie sahip olan yzey zerindeki bir genin i alar toplam 180oden az
iken pozitif erilie sahip yzey zerindeki bir genin i alar toplam 180 oden
fazladr. Bylece genin bu geometrilerdeki varlk biimi deimitir.
Geometrinin aksiyomlar yalnzca uzamsal ilikileri ifade eden ilkeler deildir.
Belirli birim sistemine gre yaplan tm uzamsal lmler, uygun fiziksel nesnelerin
belirli zellikleri ve davranlar asndan ele alndnda, mekansal bir lm teorisi
olarak hizmet verebilir. Aslnda geometri gerekte doada rastlanan kat cisimlerle
deil, mutlak olarak deimez olan ve doal cisimlerin olabildiince basitletirilmi

352
Beno Kuryel, Matematik Tarihinde Bilimsel Devrimler, Toplumsal Tarih, 230, ubat 2013,
ss. 84-88.
181
hali olan ideal rijid cisimlerle urar. Ancak ayn rijid cisimlerle urasa da yukarda
bahsedilen geometri farkl formlasyona ular. Bu noktada, yukarda bahsedilen
alternatif geometriler arasnda hangisinin doru olduunu sorgulamak Poincarnin
belirttii gibi ilevsel deildir:
Byle bir sorunun hibir anlam yoktur. Bu, adeta metre sisteminin doru,
eski lmzn yanl, Kartezyen koordinatlarn doru, kutupsal koordinatlarn
yanl olduunu ileri srmek gibi bir ey demektir. Bir geometri bir baka
geometriden daha doru olamaz; olsa olsa daha kullanl olabilir.353
Bununla birlikte bahsedilen geometriler arasnda gerekletirilen seimde
deneyler, kullanacamz aksiyom ve postulalara karar vermemizde bize nderlik
yaparlar fakat kendilerini dayatmazlar. Konvansiyonalizm balamnda buradan,
deneyin uygulamada en kullanl geometriyi seme konusunda rehberlik ederek
bize yardmc olur, ancak matematiksel adan Eukleides ve Lobatchevsky geometrisi
ayn derecede tutarldr; matematiksel olarak ikisi ayn geerlilie sahiptir, birinin
tekine stnl yoktur.354 Aslnda, Poincar ifadeleri genel olarak Eukleides
geometrisi ile Eukleides-d geometrilerin ayn doruluk deerine sahip olduundan
belirtmekten ziyade Eukleides geometrisiyle zellikle Lobatchevsky geometrisinin
birbirine dntrebildii ve bu anlamda denk olduunu iddia etmektedir.355 Bu
gr nda, deneyimlenen her olgu hem Eukleides geometrisinde hem de
Eukleides-d geometri olan Lobatchevsky geometrisinde birer yorumu bulunur,
yani her ikisinde de modellendirilebilir. Bunun da tesinde, deneyler geometriler
353
Henri Poincare, Bilim ve Hipotez, ev. Fehmi Ycel, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1998, s. 73.
354
Bekir S. Gr, Poincarnin Matematik Felsefesi zerine, Matematik Dnyas, 2006-II, ss. 80-84.
355
D. Stump, Poincars Thesis of the Translatability of Euclidean and Non-Euclidean Geometries,
Nos, Vol. 25, No.5, 1991, ss. 639-657.
182
zerinde deil cisimler zerinde yaplr.356 Bu yaklam bizi mutlak uzay, mutlak
zaman, hatta geometri, kendini mekanie zorla kabul ettiren artlar deildir yani
bunlar mekanikten nce var olan eyler olmad sonucuna gtrr.357 Dahas,
mekaniin temel kanunlar mutlak uzay ve mutlak zaman kullanlmadan da
kurgulanabilirdi ki klasik fizii bulunduu baat konumunu sarsan yaklam da bu
anlayn hayat bulmasyla gereklemitir. Klasik fiziin alt Eukleides
geometrisinden, modern fiziin yaplanmasna olanak salayacak Eukleides-d
geometrik sistemlerin terminoloji iinde tanml olan uzay ve zaman kavramlar,
tanml olduklar klasik erevenin dna alnarak baka bir erevede deiik bir
fonksiyonla yeniden anlam kazanr.
Uzam cisimleri, yalnzca uzaml olduklar lde ve rijid cisim olma
zelliklerini koruduklar srece, onlar idealletirerek irdeleyen geometrinin asl
nesnesi olma durumu korurlar. Bu bakmdan, l geometrisi ideal cisimlerin
incelenmesi olmakla birlikte, izdmsel geometrisi nermelerinden bazlar n
zelliklerinden ve bir doru boyunca yaylmasndan kmtr.358 Aka
grlmektedir ki geometrinin konusunu oluturan dz izgi, alan gibi kavramlar,
dnya yzeyindeki belirli bir dereceye kadar lmlendirilebilen fiziksel yaplar
dnda olduka snrl bir kullanma sahiptir. Bu kavramlar zellikle astronomik
uzaklk ve alan lm sistemlerinde yeterli olmadklar iin oluturulan yeni
356
Poincarnin temel iddias olan deneyin, Eukleides ile Lobatchevsky arasnda hibir ekilde karar
veremeyecei gr tartmaldr. Einstein uzaynn genel olarak dz (Eukleidesi), fakat cisimlere
yakn yerlerde eri (Eukleides-d) olduunu iddia etmi; uzay Eukleidesd (Riemann) geometri
kullanarak betimlemitir. Poincaryi izleyen bir uylamcya gre bu u demektir: Einsteinn
Eukleidesd geometriyi kullanmas daha doru deil, uzay betimlemek iin daha kullanldr fakat
Poincarye kar kan bir realiste gre bu, uzayn kendisinin Eukleidesci deil Eukleides-d olduu
anlamna gelir. Gr, 2006, a.g.e., s. 80-84.
357
Poincare, 1998, a.g.e., ss.121-122.
358
Poincare, 1998, a.g.e., s. 72.
183
yaklamlarn fizikteki uyarlamalarna baktmzda dz izginin, homojen bir
ortamda yaylan k nlarnn izledii yol olarak tanmlandn grmekteyiz.
Geometrik optik olarak bilinen alanda, homojen ortamda k nlarnn izledii
yolun Eukleides geometrisine uygun yaps baskn bir rol oynar. Rijid cisimlerin dz
kenarlar yaplandrmas iin kullanlan kurallara uygun olarak doru olduu
sylenen cisimlerle, belirli optik yollarla cisimlerin tanmlanmasn salayan kurallara
uygun olarak doru olduu sylenen cisimler arasnda mutlak bir rtm vardr.
nk rijid cisimlerin ya da k nlarnn yardm ile Eukleides geometrisinin
idealletirilmi nesnelerine benzeyen nesneler yapabiliriz; bir cetvelin kenar ya da
bir k n doruya karlk gelir.359 Klasik mekanikteki bu yaklamla aslnda rigid
cisim ve k nlarnn e-kuramsal (isoteorik) kullanm gereklemitir ve bylece
klasik mekanikteki uzayn fiziksel olarak anlam kazanmas ve metrik sisteme
dnmesi salanmtr.360 Farkl grnen olgularn bu ekilde ortak bir yap iinde
incelenmesinin klasik fizie salad en nemli kazanm, optiin mekaniin bir
bran olarak ele alnarak mekanik ve optik ilemlerin birletirilmi olmasdr. Klasik
mekanik, erken dneminde cetvel, pergel, sarka gibi aralarla gerekletirilen
geometrik-mekaniksel iletimsel bir temele dayanmaktayd fakat daha sonralar
yaplan astronomik almalar optiksel ilemlerin stnln gstermitir. Bu da
mekaniin dayand geometrik-mekaniksel iletimsel temeli doal olarak optiksel-
mekanik yapya dnmnn gerekletii sreci balatmtr. Fermatn optikte
359
Einstein & Infeld, 1994, a.g.e., s. 194.
360
Akhundov, a.g.e, 1986, s. 142.
184
bulduu En Ksa Sre ilkesi361 ve Maupertuisin mekanik grngler iin nerdii
En Az Eylem ilkesi,362 yalnzca matematiksel karmlar yoluyla srdrlen ve
btnyle kuramsal yapda olan Hamilton ilkesi iinde birletirilerek optik ve
mekanik fenomenlerin kkenleri ayn oluu gsterilmitir. Fiziksel bilimlerin en
nemli genelletirmelerinden biri olan Hamilton ilkesi, Newton hareket yasalarnn
gkyzndeki ve yeryzndeki olgular birlikte aklayabilmesine benzer ve ondan
sonra fizikte baarlan ikinci byk sentezdir.363 Bir bakma bu srete ilemsel
dzey olan optik her ne kadar mekaniksel olarak ele alnsa da temel teori olan
mekanik zerinde dzeltici ve dzenleyici etki yaratm belirli zelliklere sahip
olmutur. Bununla birlikte, fizik gelitike bu zelliklerin mekaniin kavramsal
dzenekleriyle salad uyum gittike azalmtr. Bu uyumsuzluk sonucunda rigid
cisimlerle ve k nlarnn e-kuramsal (isoteorik) kullanmyla oluturulan yaklam
yenilenmesiyle fiziksel kavramlarn klasik ilevleri amaca uygun ekilde deitii yeni
bir yaklamlara ulalmaya allmtr ve bu srete matematiksel zemini oluturan
Hamilton ilkesi, 20. yzyln balarnda filizlenmeye balayan iki yeni fizik kuramnn
mjdecisi olmutur.
Klasik mekaniki gr, doadaki btn olaylar maddesel tanecikler arasnda
etki gsteren kuvvetlere indirgerken alan kavramn, olaylar bu gr asndan
anlamaya yarayan bir ara olarak kulland. Ancak, grnglerin tanmlanmasnda
vazgeilmez gibi grlen yk ya da tanecik gibi tzsel yaplarn byle olmadklar ve
361
Fermat ilkesi, bir k n herhangi iki nokta arasnda ilerlerken, en az zaman gerektiren yolu
izler eklinde ifade edilen geometrik optik ilkesidir.
362
Bu ilke, Herhangi bir cisim bir noktadan dierine gitmek iin, olas yrngeler iinden eylem
artnn en az olaca yrngeyi kullanr ifadesiyle aklanr.
363
Emin zmutlu, En Az Eylem lkesi, Kayg, 2007, say 8, s. 178.
185
nemli olann bunlar arasndaki alan olduunun anlalmas yeni gerekliklerin
nn amtr. Faraday ve Maxwellin kendilerinden nceki almalar hem
deneysel hem de kuramsal adan tamamlayarak klasik elektromanyetik alan
kuramn ortaya koymalar alan grnn yaygn bir ekilde benimsenmesini
salamtr. Bu gre gre, rnein iki elektrik yk birbirlerini yalnzca birbirlerini
grnce ortaya kan Newtonun uzaktan etkisi cinsinden bir kuvvetle
etkilemiyor, bir yk etrafta baka bir yk olmasa bile uzayn tm noktalarnda bir
elektromanyetik alan yaratyorlar, orada bulunan dier yk bu alan araclyla ilk
ykle etkileiyor. Ayrca bu kuram elektromanyetik alann uzayda k hz ile giden
dalgalarla yaylabilecei ve bu nedenle n da belirli bir dalga boyu aralndaki
elektromanyetik dalgalardan ibaret olduunu gstermitir. Elektromanyetik alan
tanmlayarak elektriksel grngleri olduu gibi, optik grngleri de kapsayan
Maxwell kuram kavramsal olarak neredeyse Newtonunkinin tersidir. Newtonun
bo uzay fonunda, temel fiziksel gereklii temsil eden noktasal paracklar arasnda
uzaktan etki eden biraz esrarengiz kuvvetler olmasna ramen Maxwell kuramnda
ise uzayn her noktasnda zamanla da deiebilen elektrik, manyetik alan
bileeni bulunur. Bu da uzayn, fiziksel grngler iin yalnzca bir ortam olan pasif
rol at anlamna gelir. nceleri allagelmi mekanik dnya grn kurtarmak
amacyla bu alan teorisi esir kavramyla mekanie indirgenmeye allsa da bu yeni
teorilerle yakalanan baarlar mekanik varsaymlarn bilim servenindeki baat
konumunu deitirmitir. Elektrik ve manyetizma denklemlerinin mutlak uzay ve
zaman kavramlaryla akmas ve k hzna yakn hzlarla ilgili iddialarda aa kan
paradokslar o dnemin fizik biliminde en temel sorun olarak ilgi grmeye balamt.
186
Bu srete esirin olmadnn kantlanmasyla, k hznn gzlemcinin hzna bal
olmad aa km oldu. In hznn neden her eylemsiz sistemde ayn oldu
sorusu yantn, ezamanllk kavramnn zel Grelilik Kuramnda hangi eylemsizlik
sistemi iinde bulunulduuna bal olma zellii kazanmas gibi kkl bir deiime
uramasyla bulabildi. Buna gre, uzay ve zamann ilikisel kavram artk bilimde
yerini almtr. Uzay yalnzca iinde yer alan cisimler ve enerjilerle var olduu iin
mutlak uzay diye bir ey yoktur, zaman da yalnzca iinde geen olaylar sonucunda
var olduu iin mutlak zaman ve mutlak ezamanllk anlamn yitirir. Her ne kadar,
klasik fizikte Eukleides uzayna fiziksel anlam kazandrmak iin kullanlan fonksiyonel
ilemlerin Grelilik Kuramnda uygulanmas olanakl olmad iin k sinyallerine
dayanan yeni bir fonksiyonel ilemler kullanlsa da bu kuramdaki birletirilmi uzay
ve zaman, klasik mekanikteki mutlak uzay ve mutlak zaman gibi kurama uygun
yapsal teorik kavramlar olarak kalmtr. Bu adan, uzay ve zaman Grelilik
Kuramnda klasik mekanikteki statsn korumutur. Genel olarak baktmzda
klasik fizik dnyasnda grnglerin arka plann oluturan bir malzeme gibi kabul
edilen mutlak uzay ve mutlak zaman Einstein fiziinde ve alan teorilerinde
geometrik-dinamie olanak salayan eilme, bklme ve boyutsal art gibi
deiimlere urayan alt yaplara dntrmtr.
Son dnemlerde gelitirilen fizik teorilerine bakldnda, youn mantksal-
matematiksel incelemenin nesnesi olarak bu teoriler sistematik ekilde aksiyomatik
bir form ierisinde yeniden yaplandrlma giriimlerde bulunulduu grlmektedir.
Modern fizik ad altnda gelitirilmi ve bu yaklamla srdrldnde gelitirilecek
olan kuramlarn aksiyomatik temeli bir bakma, noktasal ktle mekaniinin
187
aksiyomlatrlmasndan ok da uzakta deil. Genel olarak aksiyomatik
tmdengelimsel bir teori formunda sunulan ve bu nedenle salt mantksal bir yapda
olduu sylenebilen fizik teorilerinden noktasal cismin mekanii gibi greli olarak
daha basit olanlar olduka baarl bir noktaya gelmitir. Ancak mantksal olarak
daha karmak teoriler iin, genellikle basit olanlar mantksal-matematiksel olarak
yeniden yaplandrmaya maruz kalmlardr. Bu yeniden yaplandrma srelerinde
fiziksel aksiyomlar genel olarak kesin mantksal karm zerine ina edilemese de
yaplanlar fiziksel ve matematiksel ierie uygun olarak benzerliklerden yararlanma
ve model kavramlarn kullanmna dayandrlr. Buradan fiziksel aksiyomatiklerin
fiziksel teoriyi yalnzca matematiksel bir hesaplamaya dntrd
dnlmemelidir. Bir bilgi ynn aksiyom haline dntrmek, bu bilgi ynnn
ana fikirlerini serimlemek ve oluturulacak teoreme kadar tanabilecek semantik
ilikiler yaratlmasyla gerekleir. Baka bir ifadeyle, bir teorinin betimlemesi,
teorinin balca kavramlarnn ve ifadelerinin, bunlarn dnda teoriye ait dier
kavramlarn ve ifadelerin bunlardan tretilebilecei dzenli bir sralamasna
dayanr.364 Fizik teorilerinin oluturulmas ve yaplandrmasnda her aksiyomatik
sistemin belirli kstlamalar olsa da bilimsel aklamada gelitirilmi aksiyom
sistemlerine ulamak iin a priori kstlama yoktur. Mkemmel olmasa da
aksiyomatik sistem fiziksel teorilerin oluturulmasnda daha verimli bir yntem
grlmemektedir.365
Fiziksel aratrmalar, mantk ve matematik gibi formel bir fon dnda, mantk
ve matematik gibi formel bilimlerle ya da herhangi bir deneysel bilimlerle

364
Mario Bunge, Philosophy of Physics, D. Reidel Publishing Company, U.S.A., 1973, s. 134.
365
Bunge, 1973, a.g.e., s. 130.
188
aklanamayan belirli bileenlerden oluur. zellikle, bilimsel bir teorinin
aksiyomatik olarak yeniden yaplandrmasnda, belirli bir alana zel ya da genel olan
fakat tam olarak formel ya da szdizimsel (syntactical) olmaktan ok uzak, bir dizi
kavram ve hipotezler vardr. Bunlar protofiziksel teorilerdir ve burada bizim iin
daha nemli olan protofizik bileenin baz kavramlarnn, bir fiziksel aksiyom
sistemin balang noktasn oluturan ve tanmlanamayan primitif kavramlar gibi
ele alnabilir olmasdr. Bu duruma en nemli rnek uzay ve zaman kavramlardr.
ncelikle, fiziksel teorinin deikenleri bu kavramlar araclyla fiziksel bir anlam
kazanr ve bu anlamlar sayesinde deikenler gruplandrlr ve aklanr. Bunun
dnda, farkl teoriler farkl uzay ve zaman kavramlar temelinde ykselir ve baz
teoriler de uzay ya da zaman kavramlarna ihtiya duymaz ( statik teori zamansz bir
teori iken temel elektrik network teorisi uzaysz bir teoridir). Son olarak uzay ve
zaman gibi ou protofiziksel kavramlar tartmal bir alandr.366
Fiziksel teorilerin yapsndaki uzay ve zamann konumu olduka karmak ve
ok katmanl bir sorun olduunu vurgulamak gerekir. Fizikte aksiyomatik yntemin
uygulanmasnda uzay ve zaman tanmlanamaz primitif kavram olarak almak
epistemolojik olarak kullanl olmakla birlikte uzamsal ve zamansal kavramlar
kolayca gzlenebilir. Ancak, fiziksel teorilerde yaplan yeniden yaplandrmalarda
uzay ve zaman kavramlar aslen fizik teorisinin ontolojisine bal olarak
deimektedir.367 Hatta bir teorinin protofiziksel yaps iinde genel uzay ve zaman
olmayabilir ki bu da bir teoriye ait kuramsal ve deneysel olan uzay ve zaman
kavramlarn ayrmamz gerekebileceini gsterir. Bu teorik ve deneysel kavramlarn

366
Bunge, 1973, a.g.e., s. 143.
367
Murad, 1986, a.g.e., s. 155
189
farkl oluu aksiyomlarda dorudan grnmedii iin bu kavramlar ortak bir
protofizik yap iine alnabilir fakat bu ayrma ynelik bir zm gelitirmez ve
yalnzca bir formlasyon olarak kalr.368 rnein kuantum mekaniindeki teorik uzay
ve zaman klasik mekanikteki bu kavramlardan olduka ayrk olmasna ramen,
kuantum mekanii klasik kavramsal aralar dnda deneysel olarak
yorumlanamad iin kuantum mekaniinin deneysel yapsna ait uzay ve zaman
kavramlar klasik mekaniksel uzay ve zaman kavramlaryla rten noktalara
sahiptir. Bu durum bir bakma klasik mekanikle kuantum mekanii arasnda simetrik
olmayan bir ballk olumasna neden olmutur.
368
Murad, 1986, a.g.e., s.157.
190
SONU
Evrensel bir hedef olarak bilimsel bilgiye ulama abalar dahilinde
kurgulanan evren anlaynn zellikle 16. ve 17. yzyllarda ald yeni hali, yeni
fiziin oluumuyla birlikte ortaya kmtr. Bu abalarn, doann nesnellii ve
bilinebilirlii gibi deimez ve vazgeilmez baz baat niteliklere sahip olduu hi
phesiz kabul edilir. Aslnda bilimin douunun kkeninde de yer alan
nesnelletirilmi olan doann bilinebilir olduuna duyulan gven, bizim
izleyeceimiz bilimsel yntemlerle doal dnyay tam anlamyla okuyabileceimiz
anlamna gelmektedir ki buradan st kapal da olsa kuram ile gereklik arasnda
bire bir uyum olduu inancn gstermektedir.
Bylece bilimsel olarak betimlenen bilgiye hibir tereddde yol amayacak
ekilde nesnellik kazandran bu inanca dayanarak, bilen ile bilinebilir yani akl ile
doa olarak adlandrlan ve birbirinden kkl bir ekilde ayrlm iki paradan oluan
bir evren modelini benimseyen bilgi kuramsal bir zemin oluturulmutur. Bunun
yan sra bilene, yani akla konu olan evren parasnn temel olarak uzay, zaman (ya
da uzay-zaman) ve maddeden (ya da enerji) olutuu kabul edilerek, Whiteheadin
ifadesiyle ikileme (bifurcation)369 oluturulmu ve bir bakma matematiin konusu
olabilecek olanlarn dndaki her ey bir kenarda braklmtr. Her ne kadar
alglamann asl nedeni olsa da dnya, kendisi olarak deil bahsedilen bilimsel
yaklama uygun olarak kavranlan ekliyle gerek dnya olarak kabul edilir. zellikle
deneysel yasalarla ampirik bir destee dayandrldnda gerek dnyann ne
olduuna veya olmadna dair tm pheler bir fiskeyle yklr. Bilimsel ideolojinin
369
Alfred North Whitehead, Concept of Nature, Cambridge University Press, USA, 1995, s.31.
191
merkezinde yer alan ve tm teorilere en bandan itibaren dahil edilen bu ayrmlarn
bize sunduu evren, salt bir soyutlama ya da arasal bir model olarak deil de nesnel
bir gereklik olarak kabul grr. Bu metafiziksel kabuller, bilenin snrlarn ap
seilen bilimsel perspektife gre doa adlandrlarak anlamasn/snrlandrmasn
salar. Bylece darda tutulan nitelikler de bilimsel abayla ilikilendirilerek
bilinebilen evren ksmnn btnl salanabilir (molekllerin uzay ve zamandaki
konumlarna gre cisimlerin renk, koku gibi niteliklerinin deerlendirilmesi gibi).
Bilinebilen evren parasnn dahilinde olanlar arasnda ve bunlarla darda
tutulanlar arasnda ilikilerin olanakl olmasn salayan uzay ve zaman, bilgilenmeye
ynelik bir kurgu iinde yer alr. Dolaysyla daha insann kendi varoluuna ynelik
kavray abasnda bir varlk sorunu olarak ortaya kan zamann nasl bilinebilecei
veya llebilecei ve bununda tesinde zamann ne olduuna dair sorgulama nem
tamaktadr. Zaman lmede de en gvenilir olaylar, gezegenlerin gne
evresinde dn olabilecei gibi atom saatlerindeki taneciklerin salnm gibi
periyodik hareketler kabul edilmitir. Nitekim seilen periyodik hareketi zaman
ls olarak almaktayz, ancak bu hareketin periyodu sabit olarak kabul edilse de
aslnda periyodun sabit olduunu tespit edebilecek kusursuz bir saat yoktur. Ayrca,
zamann llmesi /saylmas, gereklemesi bize bal olmayan periyodik bir
harekete gre yaplsa da, zamann dier byklkleri deerlendirmede kullanm
daha elverili olduu iin zaman bilimde temel bir byklk olarak kabul edilir.
Zamann ne olduuna ve doasna dair alglarn biimlendii her dneme ait
ortak zaman algsnn barndrd elikilere ynelik zmlemeler insanlk tarihinde
farkl zaman retilerini dourmutur. Zamann ne olduuna ynelik sorgulama,
192
gnmzn zaman zerine yaplan dnce edimini, kullanlan mantksal kurgular
ve dilsel rntleri hala etkileyen Antik dneme kadar uzanmaktadr. Antik
dnemde Yunanllar, insann deien bir dnyann yani oluun ve bozuluun iinde
olduunun bilinciyle, temelde deiim problemiyle ilgilenmilerdi. Bu balamda
zaman henz bir varlk olarak tanmlanmadan nce kavramlatrlmaya allm ve
hareket ya da deiim kavramlarndan belirgin bir ekilde ayr tutulmamtr.
Zamann ne olduu problemi, mitolojik etkiden syrlarak doal dnyann bir zellii
olarak dnlmesiyle birlikte, deiim ve hareket problemlerine bal olarak ele
alnmtr. Bu dnemde, zaman algsnn daha ok rnein gece ve gndz gibi
kartlklarn yer deiimi eklinde gzlemlenen dzenli hareketlere bal olarak
gerekletiinin belirlenmesi, zaman belirlendii eylerle bir tutma eiliminin
olumasna yani zaman gk kreyle ya da gk krenin hareketiyle ayn ey gibi
dnlmesine neden olmutur. Ayrca gk cisimlerinin hareketlerinin hem dzenli
hem de dngsel olmas, bunlarla zde grlen zamann genel olarak dngsel bir
yapya sahip olduunu dndrmtr.
Antik Yunanda zaman zerine zlmemi ilk anlamazlk deiimin ve
devinimin yanlsama olduunu, her eyin kalc olduunu syleyen Parmenides ile
her eyin srekli devinim halinde olduundan kalclk zelliinin olmadn savunan
Herakleitos arasnda olumutur. Sonrasnda temel olarak evrenin ideal ya da reel
bir yapya sahip olmas sorunsal zerinde oluturduklar sistematik dncelerine
paralel olarak zaman felsefelerini oluturan Antik Yunan dnrlerinden Platon ve
Aristotelese baktmzda, varlk anlaylar arasndaki farklln, maddenin varolu
biiminin kavramsal olarak ifadesini salayan zamana dair dnceleri zerinde de
193
farklla neden olduunu grmekteyiz. Zaman anlaynn temelinde genel itibariyle
Antik dneme ait mitolojik motifleri barndran Platon zaman, sayya gre hareket
eden sonsuzluk imgesi olarak ifade eder. Platona gre zaman akp giderken evrende
etkindir ve evrende gerekleen tm deiimleri kapsayacak ekilde evrenin
dngsel hareketine elik eder. Bu balamda hibir olu ve bozulu zamandan ayr
dnlemez. Zaman, idealarla grngler dnyas arasnda kurduu ilikiyle
sonsuzluun kopyas olarak evreni anlalabilir klar. Zaman idea ve grng ilikisi
balamnda ele alan Platon iin deimeyen ve sadece aklla kavranan Aiona karn
Khronos, srekli olu halinde olan varolula ilintili olup yalnzca algyla (doxa)
anlalabilir. Bylece Platon, temel retisine uygun olarak sonsuz olan ideadan
(Aiondan) hareketle olu ve bozulua ait olan Khronasa ulamtr. Devinimle
zaman arasndaki ilikiyi koruyan Aristotelesin Platondan ayrld esas nokta,
zaman devinimle zde olarak almamasdr. Zaman devinimin dnda her yerde ve
her nesne iin ayn yapdadr. Ancak, zaman devinimden bamsz olmayp nce ve
sonraya gre hareketin saymdr. Burada zerinde durulmas gereken noktalardan
biri Aristotelesin zaman anlaynda, devinimin zamana gre ncl bir kavram
olduu ve zamann salt deneysel ya da gzlemsel bir yap iinde deil, devinim
kavramna bal olarak ilkesel bir erevede kurgulanddr. Dier bir nokta ise,
Aristoteles iin devinim, nesnelerin nitelikleri arasnda belirli bir ilk durumdan bir
sonraki duruma geii anlamndadr. Bu balamda devinimin zamanla saylyor
olmas (llyor deil), nesnelerin niteliksel yaplarnn niceliksel olarak ifade
edilmesi deil, niceliksel olarak saylabilir olan devinimlerin zamanla saylarak
niceliksel olarak ifade edilmesi anlamna gelir.
194
Antik dnem sonrasnda zamann zellikle soyut boyutuna vurgu yaparak
ontolojik balamda kukucu bir yaklamla zaman kavramn irdeleyen Augustinus,
Antik dnemde isel bir lt olan zaman artk subjektif bir forma brndrr.
Bunun yan sra Augustinus, dngsel yaklamdan farkl olarak zaman bir ak
olarak ifade eder yani zaman balangc ve sonu olan bir ardklk ls olarak
kabul eder. Bunlarn dnda slam felsefesine baktmzda da zamann nemli bir
problem olarak ele alndn grmekteyiz. slam felsefesinde zaman kavramn
sistemli bir ekilde ele alan filozof bn Sndr. Genel olarak Aristoteles felsefesine
paralel bir yntem ve yaklamla zaman kavram zerine metinler oluturan bn
Snnn Aristotelesi zaman anlayndan en nemli fark, sonlu ve sonsuz olma
durumlar arasndaki iliki ve fark balamnda ontolojik bir zeminde zaman ele
almas ve zaman iinde var olma ve zamanla birlikte olma gibi kavramlar da zaman
problemine dahil etmesidir. Bunun dnda, bn Sn slam felsefesinin katksyla,
Tanr ve zamann ezeli olmakla birlikte Tanrnn zaman ontolojik olarak cellediini
belirmitir. Ayrca, yaratma fiiliyle ezeli olma durumunu birletirerek, yaratmann
ezeli olmas alemin ezeliliini gerektiriyorsa da bunun alemin yaratlmakszn ezeli
olduu anlamna gelmediini belirmitir.
Genellikle zamanla dinamik faktrler arasnda kurulan bant Newtonla
birlikte yklr. Evrenin aklanmasnda matematik modelleri temel alan Newton, bu
yasalarn mutlak bir ekilde var olan zaman ve mekan zemininde ina eder. Artk
zaman, iinde gerekleen deiimlerden ve bu deiimleri deneyimleyen
gzlemciden etkilenmeyen mutlak bir kavramdr ve maddesel ilikilerden
soyutlanm, teorik daha dorusu matematiksel bir tanmda kendini bulur: doas
195
gerei iinde barndrd nesnelerden ve onlarn hareketlerinden bamsz, dzgn
bir ekilde akan, mutlak bir yap. Newtonun birbirinde olduka ayrlm
paracklardan oluan mekaniki dnyasnda zaman ve uzay da birbirinden bamsz
olup mutlak yaplardr. Zaman zerine dier anlamazlk da bu noktada aa kar;
Newtona kar olaylardan bamsz zamann var olamayacan savunan Leibniza
gre zaman olaylar ve olaylar arasndaki ilikilerden kaynaklanr ve ardlln
dzenini salar. Newtondan sonra daha da nem kazanan fiziin, bir btnsellik
iinde evrendeki tm olaylar ifade etmemize olanak salayan doa tasviri Kantn
felsefesinde yepyeni bir boyut kazanmtr. Kant iin zaman, kurucu iki kavramndan
biri olduu deneyin ortaya kt grsel alann formlardr. Bu, grsel alanda
ortaya kan nesnelerin ancak uzay ve zaman belirlenimi altnda deneyimin konusu
olabilecei ve bilgiye dnebilecei anlamna gelir.
Zaman kavramna ynelik tarihsel bir irdeleme, zaman kavramnn bilim ve
dn insanlarna gre eitlilik gsterdiini kantlamak iin yeterlidir. Bu irdeleme
ayn zamanda, zamann yaantya, yaanlan yere gre de farkl anlamlar tadn
ortaya koymaktadr. Bu durum da ister istemez zamann kiiye ve topluma gre de
deien bir ierie sahip olduunu baka bir ifadeyle zamana ilikin kavramlarn bir
kltrn kimliini oluturan deerler ve inanlar sisteminin etrafnda ekillendiini
gstermektedir. Buradan hareketle zaman en azndan biyolojik, psikolojik ve fiziksel
olmak zere birbirlerine indirgenemeyen ve birbirinden tretilemeyen farkl
biimde ele almann da olanakl olduunu kantlamaktadr.
Biyolojik adan baktmzda zaman, bir bakma ritim duygusudur.
Bedenimizdeki olu-bozulularn, bedenin baz zelliklerinin farkna varlmasdr.
196
Periyodik olarak ackmamz, uyumamz, ritmik olarak gerekleen kalp at, nefes
alp verii, baz hormonlarn salglan biyolojik zaman duygusunun temel
dayanaklardr. Canl bedeninde birok ileyii dzenleyen bir zamanlayclar
bedenimizde meydana gelen fizyolojik deiimler bu ritim ve dzeni dolaysyla
insann zaman algsn etkiler. Aslnda canl bedenindeki bu fizyolojik srelerin
saat olarak adlandrlarak oluturulan metafor bu srelerin anlalr klmaktadr.
Btn znel psikolojik etmenlerle, bilin dzeyi ve hallerine gre alglanan
znel zaman olarak ifade edebileceimiz psikolojik zaman aslnda zaman algsnn
ifadesidir. Ksacas psikolojik zaman, llen nesnel zamanla ilgisi olmayan an
kavramn ierir. Burada an llen deil yaanan birimin addr. Bilincimiz, yani
farkna varmalarmz hep imdiki an iinde gerekleir. Gndelik hayat bilincinde
insanlarn i dnyasna dokunan grnmez bir ele dnen zaman, kendi iradeleriyle
yaam srdren insann iradesini bir ucundan etkileyerek bu boyutuyla daha ok
niteliksel bir yapya brnr. zellikle modern toplumlarda, saat zaman olarak ifade
edebileceimiz niceliksel zamann genilemesi karsnda znel zaman gittike
zayflar. Buna kout olarak, niteliksel zamann niceliksel zaman iinde znerek
bireylerin gittike toplumu oluturan birer atom haline dnm gerekleir.
Fiziksel zaman kavramna baktmzda ise, tm deien lm yntemlerine
ve yaklamlara karn zaman temel olarak hareketin ls olarak
tanmlanmaktadr. Ontolojik boyutuna bakmakszn, epistemolojik amala kendine
bilimsel teorilerde yer bulan zaman kavram, zellikle fizikte nasl tanmlandyla
deil nasl lldyle ilgili olarak ele alnr. nk fizik genel olarak, fiziksel ya da
matematiksel ilemciler araclyla gzlenen ve teorik olarak bilgisine ulalan (ya
197
da gzlenebilecek olan) kendisine konu edinirken bunlarn arkasnda olduu
dnlen herhangi bir tzsel bir yap arayna girmez. Ancak fizikteki bu seici
tutum teolojik kayglarn da etkisiyle Newtonun bilim anlaynda tam anlamyla yer
almamtr. Newton mekaniinden farkl olarak daha ok olgulara dayal bir aba
sonucu ortaya kan Einsteinn zel Grelilik Kuramnda, Newtonun matematiksel
olarak mutlaklatrd zamann uzayla aralarndaki ayrm silinerek uzay-zaman drt
boyutlu yapsna ulalmtr. Bu yap iindeki bir gzlemcinin herhangi bir harekete
dair uzay ve zaman algs, gzlemcinin devinimine bal olarak deiir. Bu yap
iindeki bir gzlemcinin herhangi bir harekete dair uzay ve zaman algs, gzlemcinin
devinimine bal olarak deiir. zel Grelilik Kuramnn yeni bir uzay-zaman
kavramnn tesinde yeni bir mekanik doku oluturduu aktr. Ancak bu kuramnn
grelilik zellii kazandrd zaman, fiziksel teorilerde bir deiken olarak yer alan
zaman deil, yalnzca gzlem an ya da imdiki zamandr. Yani mutlakln kaybeden
sadece znel zaman algsdr. zel Grelilik Kuramnn en iyi ekilde matematiksel
gsterimini salayan Minskowski uzay-zaman geometrisi, Euklides geometrisine
benzer ekilde dorusal yapdadr ve kuramn denklemleri de dorusaldr. Fakat
Genel Grelilik Kuramnda bu mutlak yap tamamen deierek, yerekim alann
kapsayan deiken ve dinamik bir uzay-zamana dnr. Kuram, Riemannn
gelitirdii Euklides d geometriye uygulanabilmi ve ileri derecede dorusal
olmayan denklemlerle matematiksel olarak ifade edilebilmilerdir. Genel grelilik
kuramnda, bir cismin hareket etmesi ya da bir kuvvetin etkimesi uzay-zamann
eriliini deitirir ve bunun karlnda da uzay-zamann yaps cisimlerin hareketini
ve kuvvetin etkisini deitirir. Artk dinamik bir yap kazanan uzay-zaman, Newton
198
mekaniindeki nesneleri ilikisel yapdan arndrma ve atomizasyon (ecikletirme)
yntemlerinin kullanlmasna olanak tanmaz.
Hilbert uzaynda tanmlanan bir dalga fonksiyonun incelenen sistemin
gzlenebilir (bir ilemcinin tanmland) herhangi bir nicelii iin olaslk genlii
sunduu Kuantum mekaniinde ise zaman bir ilemci deil, yalnzca bir saydr.
Heisenberg Belirsizlik lkelerindeyse yalnzca ilemciler yer aldndan Kuantum
mekaniindeki dalga denklemi de klasik fiziin eitlikleri gibi tersinir ve deterministik
bir yapdadr. Baka bir ifadeyle, dalga fonksiyonunun herhangi bir andaki durumu
bilindiinde dalga denklemi araclyla, klasik fizikte olduu gibi, daha nceki ya da
daha sonraki durumlarnn bilgisine de ulalabilir.
Hem Grelilik Kuram hem de Kuantum fizii Newton mekaniinin
betimledii evrenden byk bir kopu olarak nitelense de bu kuramlarda yer alan
evrensel sabitler (c ve ), bu kuramlarn kkeninde klasik mekanie ait unsurlarn
olduunu ya da byle olmasa bile bu kuramlarn klasik ereve iine alma
abalarnn olduunu gsterir. zellikle bu kuramlardaki zamann rol ve anlamnn
klasik fiziktekine olan yaknl, bu tespiti dorular niteliktedir.
Fizik biliminin geliimine rasyonel ve yeniden yaplandrmac bir adan
baklarak uzay ve zamann fiziin tarihsel geliiminde oynad roln ve statnn
etkin durumu daha ak bir ekilde serimlenebilir. Bu noktada, balarda yalnzca
olgusal olarak snanabilen deney-gzlem-lm nermelerinden ibaret olan
geometrinin, Eukleidesin aksiyomatik-tmdengelim olarak nitelendirilen sistematik
yntem araclyla, kkeni grgl bilgi de olsa geometri nermelerine dnsel
olarak kurgulanan bir uzayda biimlerin ilikilerini de gsterebilme yetisini

199
kazandrm olmas nem kazanr. Nitekim bu yaklama paralel bir yol bizi fizik
teorilerinin de birbiriyle fonksiyonel kurallarla birletirilen aksiyomatik ve grgsel
iki temel yapnn btn olarak betimlenebilir olduu noktasna tar. Euklides
geometrisi belirli ideal temel uzamsal figrlerle (nokta, izgi, dzlem) ve bunlar
arasndaki ilikilerle (kesime, birleme) ilgilenen, az saydaki temel aksiyomlardan
mantksal olarak karlan teoremlerden oluan bir sistemdir. Euklides geometrisi,
ak bir ekilde ifade edilmesine dayanarak a priori olarak kabul edilen
aksiyomlardan mantksal olarak karlan ve deneyimi gerektirmeden (ancak olas
deneyimlerle olduka uyumlu sonular verecek ekilde ilikilendirilebilir) kantlanan
teoriler sistemidir. Btn bu aksiyomlarn temelinde, aka ifade edilmeyen uzayn
boyutlu oluu, uzayn sonsuz oluu ve uzayn homojen oluu eklinde
sralayabileceimiz uzaya dair kabuln olduunu syleyebiliriz. Ayrca, Euklides
geometrisinin yaps hem durgun hem de hareketli nesneler iin ilkesel olarak geerli
saylmas, Euklides geometrisinin rijid cismin kinematiiyle ilintili olduu ve
aksiyomlarn uzamsal ve zamansal bileenleri de en azndan sezgisel olarak ierdii
sonucunu ortaya koyar.
Sonrasnda Galileonun eylemsizlik ilkesine dayanarak oluturduu hareket
anlay ile balayan nesneleri zsel doasndan ve nedeninden syrp onlar ktle
kavramnn eklendii maddi yapdaki cisim olarak ele alma yaklamyla hareket
kavram, neden sorusu erevesinde oluturulan ontolojik temellini kaybedip
metodoloji temelli epistemolojik bir olguya brnmtr. Bu dnmn devam
olarak Newton da Eukleides geometrisine uygun bir uzayda, paracklarn kendisini
etkiyen kuvvetlerin kazandrd ivmelere gre ekillenen hareketi bata mutlak uzay
200
ve mutlak zamann yer ald dnsel temellere dayandrmtr. Ontolojik olarak
maddelerden ve bunlarn etkileiminden nce olan mutlak uzay ve mutlak zamanla
ileri boyutta bir soyutlanm bir dzleme tanan Newton mekaniinin bir bakma
deiimsiz devinimin bilimi olduu sylenebilir. Newton mekaniinde ktle, hareket,
eylemsizlik ve kuvvet gibi temel fizik kavramlar mutlak uzay ve zamann var olduu
postulalarna dayandrlmas ona doa felsefesinin matematiksel ilkeleri niteliini
kazandrr. Burada aksiyomlarn gerekletii zemini oluturmalar nedeniyle klasik
mekaniin zorunlu teorik temelleri olarak rol alan uzay ve zamann fiziksel
anlamlarnn ancak aksiyomlardan ve hareket yasalarndan tretiliyor olmas
Newton mekaniinin tmevarmsal bir analiz ynteminden ok aksiyomatik
yntemle olutuu sonucunu aa karr.
Newtonun belirli dzeyde idealize edilmi nesnelerin temelinde birbiriyle
uyumlu ayn uzamsal ve zamansal bir dille yazlm teorik ve ampirik yaplar iin
tutarllk gsteren mekanik yasalarnn Maxwell denklemleriyle girdii kmaza
Einsteinn grelilik teorisiyle zm bulunur. Geometrik bir fizik teorisi olan grelilik
kuramnda uzay, zaman ve hareketin sreklilii hakkndaki baz kabullere dayanan
kavramlar zerine kurulmu yap korunmakla birlikte klasik fizikten farkl olarak
cisimlerin gravitasyonla ilgili tm hareketleri, uzaktan etki eden bir kuvvetin etkisiyle
deil uzay-zamann gravitasyon alanlar tarafndan bklmesi ile aklanmaktadr.
Grelilik kuramnda cisimlerin ve enerjinin yaylma hzna bir st snr konularak
fiziksel nicelikler ounlukla ilevsel olarak tanmlandndan fiziksel sreler
neredeyse klasik fizikte olduu gibi bir nedenin etkisinden nce gelmesi anlamnda
nedensellik ilkesi korunarak betimlenmektedir. Ancak bir olayla bir bakas

201
arasndaki nedensel balantnn her zamanki anlamnn varlnn sorgulanmaya
balanmasyla pek ok kavramsal dnmlere olanak salayan kuantum kuramnda
bile uzay ve zaman iin sonsuz blnebilirlik gibi ayn temel kabuller geerli
saylmaktadr.
ada bilim kuramnda bilimsel gzlem dili ve bilimsel kuram dili ayrm
yaplr. Gzlem dili karsnda hem sentetik ve hem semantik adan baz yapsal
farkllklara sahip olan kuram dilini oluturan gzlenebilirlik koulu aranmayan
terimler, ksmen tanmlanmam kavramlar, ksmen de kendilerine dayanlarak
amlanm tanmlarn yaplabildii kavramlar ierir. Kuramsal dilin ortaya koyduu
nermelerin, anlamlandrlmas iin gerekli deneyimsel yorum, kuram dilinin
terimlerini belirli kurallara gre gzlem dilinin terimlerine evrilmesiyle
gerekleebilir. Ancak ister teorik olsun isterse de olgusal btn bilimsel terimlerin
anlam, yer aldklar paradigmann oluturduu ereveden ve birbirlerinden
bamsz deildir. Buna gre, farkl gzlem ve/veya kuram dili bizi ayn deneyimden
ayn gereklie ulatrmayabilir. Ancak, bir teorinin yeterlilii ya da gereklikle
ilikisinin dorulanmas teorik kurguyla, nicel kavramlarn olduu alanlarda daha
verimli olan deneysel verilerin ilikilendirmesini kapsar. Fiziksel teorilerin en nemli
yapsal unsurlar arasnda olan lm ilemlerini ieren eitleme ve karlatrma
kurallar araclyla llebilir kavramlar (zellikle arlk, uzunluk gibi doada
dorudan bulunmayan, bu durumlarda ki deiikliklere kar oluan algyla
deerlendirilen kavramlar) bu ilikilere uygun olarak dzenlenebilmektedir. Bununla
birlikte, standart eyler stne belirli yasalara gre bir uzlam olarak lmenin
saptanaca birim sistemi de olduka etkin bir role sahiptir. Aslnda doada olmayan
202
nicel dilin salkl bir ekilde kullanlabilmesi iin temellendirilmesi gereken en
nemli iki byklk olan zaman ve mekndan rnein zamann llmesinde,
bilimde basitlik temeline uygunluu koruma amacyla seilen tutarl bir periyodun
zaman birimi olarak kabul edilir. Seilen nicel dille yaplan tanmlamalarla eriilen
genel sistematik bir yapya iinde bulunan uzamsal-zamansal terminoloji, fiziksel
aratrmalarn tm ynlerinin uzay, zaman ve noktasal ktle gibi terimler
araclyla oluturulan bir koordinat sisteminde fiziksel bilgiye dnmn salar.
Mantksal pozitivizmde mutlaklatrlm evrensel ve temel bir kavram olarak
konumlanan uzay, zaman gibi kavramlarn ilikisel kavramlara dnm, 19.
yzyln ilk yarsnda Eukleides geometrisinin temel aksiyomlarna ynelik yeniden
yaplandrma abasyla ulalan ve geometrinin ontolojik yapsn dzlemsel olmayan
yeni bir konuma tayan Eukleides d geometriyle salanan epistemik kopula
balamtr. Aslnda iki tr geometri de gerekte doada rastlanan kat cisimlerle
deil, mutlak olarak deimez olan ve doal cisimlerin olabildiince basitletirilmi
hali olan ideal rijid cisimlerle uramasna ramen modern fiziin yaplanmasna
olanak salayan Eukleides-d geometrilere ait terminoloji iinde tanml olan uzay
ve zaman kavramlar farkl bir fonksiyonla yeniden anlam kazanr. Her ne kadar,
Grelilik Kuramnda k sinyallerine dayanan yeni bir fonksiyonel ilemler kullanlsa
da bu kuramdaki birletirilmi uzay ve zaman, klasik mekanikteki mutlak uzay ve
mutlak zaman gibi kurama uygun yapsal teorik kavramlar olarak kalmtr. Bu
adan, uzay ve zaman Grelilik Kuramnda klasik mekanikteki statsn
korumutur. Klasik fizik dnyasnda grnglerin arka plann oluturan bir
malzemesi gibi kabul edilen mutlak uzay ve mutlak zaman Einstein fiziinde ve alan
203
teorilerinde, geometrik-dinamie olanak salayan eilme, bklme ve boyutsal art
gibi deiimlere urayan alt yaplara dntrmtr. Fiziksel teorilerde yaplan
yeniden yaplandrmalarda uzay ve zaman kavramlar aslen fizik teorisinin
ontolojisine bal olarak deimektedir. Sonu olarak fiziksel teorilerin yapsndaki
uzay ve zaman ok katmanl bir sorunu oluturmakla birlikte uzay gzlem dilinin bir
terimi iken zaman ise uzayn kuram dilindeki analogu gibidir. Betimlenmelerinde
ontolojik farkllklar bile dosa genel olarak fizikte aksiyomatik yntemin
uygulanmasnda uzay ve zaman tanmlanamaz primitif kavram olarak almak
epistemolojik olarak olduka kolaylk salamaktadr. Bu da zellikle zamann
sorunsuz bir kavram gibi dnlmesine ve kullanlmasna neden olmaktadr.
Zamana dair tm bu yaklamlara biraz dardan baktmzda, zamann
doasn oluturan iki temel zellie yani yaylm ve geicilik zelliklerine sahip
olduu sonucuna ulaabiliriz. Birbirinden olduka farkl bu iki zelliin ayn eye yani
zamana ait olmas, zaman zerine aa kan sorunlarn/sorunsallarn ana
nedenidir. zme dair ilk tepki zamann geiciliini gzlemciye ait psikolojik bir alg
olarak nitelendirerek, zamann yaylm zellii zellikle bilimde nemli bir konuma
tanr. Zamann yaylm zellii bilimin bilinebilir dnyasnn iinde, geicilik zellii
tamamen dnda tutulur. Bylece evreni geometrik bir yap iinde mekanikletirme
olana yakalanm olur. Mekanik bir dnyada geleneksel bir yaklamla evrensel
sabitler yakalama abalarna paralel olarak, yaylm zellii bilim iinde korunarak
zamann geicilik zellii pek ok soru eliinde metafiziksel alana itilmeye allr
nk geleneksel fiziksel formda ifadesi olanakl deildir. Geicilik olmadan fiziksel
dnyann bilinli bir ekilde gzlemlendiini sylemek ne kadar gereki olabilir.
204
Yine de bilim yanlyor olabilir. Zamann uzanm ve geicilik ynlerinin eit
derecede nemli olduunu vurgulayan elenik zaman teorisine gre imdi sadece
zamanda hareket eden bir zaman dilimi deildir, aslnda tm dnyann uzay ve
zamandaki bir grnmdr. Her grnm bozulur ve bir gzlemleme ediminde
yeni bir dnya grnmne dnr ve grnmlerin birou ok byk bir
karmaa dnyas oluturur. Zamann geicilik ynn bertaraf edip uzamsal ynne
nem veren bugnk anlayn tersine ve elenik zaman teorisinin tesinde,
zamann uzamsal ynnn bilimin deterministik tutuculuunda arasal bir yapnn
tesinde olmadn iddia edebiliriz. Bilimsel retinin basitletirme tutkusuna
uygun olarak zaman uzamsal ynn ncelemek belki de gerei fazlaca
basitletirmektir. Zamann geicilik ynn bastrp uzaya benzetmek bilgiye
ulamay kolaylatrr gibi ancak ok da basit bir yapda olmayan evrenin srekli
deiim hali gz nne alndnda zamann geicilik ynnn ok daha nemli
olduu aktr. Geici olan zaman, sayldnda ya da lldnde uzamsal zelliini
kazanyor. Uzay belki de geici olma zelliiyle var olan zamann duraan
grngsdr. Platonun idealar retisinin tersi gibi, insann bilgisine
uzamsallatrarak anlamaya alt geici olan zamandr. Bir bakma, idea olan
(ancak hep deien haliyle) zaman, grng olan ise mekandr.
Zaman anlaynda grld gibi deiim halini psikolojik bir boyuta
gndererek evreni daha basite indirgeme yaklam aslnda deiimi bir yanlg
olarak gren Parmanidesi tutumun devam gibidir. Bilimde ortaya kan yeni
kavramlarn bu tutumda at yaralar gizli deikenlerin ve evrensel sabitler
yardmyla yine ayn tarzda sarmaya almak durumu daha kmaz bir noktaya
205
srklemektedir. Bu tabloyu belki de en ok zaman zerine yaplan bilimsel
yorumlarda aka grmekteyiz. Varoluunu bir eye dayandrma (ilk alarda bir
tze, gnmzde de tanr paracna dayandrma) abas iinde olan insan iin en
zor olanlardan biri zaman gibi kavramlar anlamaktr. Bu zorluklar amak iin
gereken, kuramla fenomen arasnda bir uuruma neden olan, bilen ile bilinen
arasndaki ayrm modern teoriler de bile koruyan deterministik betimleme
geleneini bir kenara brakp yeni bilisel bir paradigma oluturmaktr.
Bilimin genel tutuculuunun zaman algs zerindeki gz ard edilen etkisinin
bir baka boyutuna getiimizde zamann varlkla olan ilikisine dair tutumun
skntlar karmza kmaktadr. Dnce dnyamza yansyan varlk, zaman ve
mekndan bamsz ele alnp bilgiye dntrlemedii gibi zaman ve mekan da
birbirinden bamsz anlayabilmek pek olanakl grlmemektedir. Bu balamda
maddenin ncl kabul edebileceimiz zaman-meknn birliktelii, maddenin
mahiyetine epistemik bir boyut kazandrr ki bu bilim yaplabilmesinin kouludur. Bu
epistemik sralanta varl anlamak, zaman ve meknn anlalm olmasna
dayanmaktadr. Ancak, uzayn ve zellikle zamann ne olduuna dair sorunun
tarihsel bir miras oluturacak kadar hep varln zerinden gereklemesi bir
paradoks oluturmaktadr. lk alardan sregelen bu yaklam uzay ve zaman
varln bir nitelii olma durumuna indirger. Bu durum bir yandan varln aslnda ne
derecede anlalm olduu sorusunu aa karrken bir yandan da zamann ve
meknn kendisinin varlktan bamsz olarak ne olduunun aklanmasn olanaksz
klmaktadr. Varla ilitirilmi zaman kavramyla, zamann kendisinin ne olduunun
aklanabilecei inanc, zaman-mekn zemininde ilerlemeye alan bilimin yolunu
206
kesen byk bir engeldir. Buna ramen aksiyomatik olarak doruluundan pek
phe duyulmayan matematiksel bir forma brndrlm olan ve temel byklk
olarak nitelendirilen zaman, bilimsel teorilerde sorunsuzca kullanlabilmektedir.
Ayrca, zamann gemiten gelecee doru dzgn bir ak zelliine sahip olduu
saduyusuyla da elimeyen, zaman hareketle ilikilendirme/kartrma eilimi
bilimin zellikle fiziin ifade eklinde sorgusuzca devam etmektedir. Oysa bu bizi
sadece zamann kendisine deil baz zelliklerine ulatrabilir. Her ne kadar imdiki
bilim gelenei iinde zaman anlamamz varlkla birlikte olanakl gibi grlse de,
zamann varlktan bamsz, olgusal olarak temellendirilmesi gerekmektedir.
Doann btnn anlamaya yardmc olan zel bir bileen olarak kabul
edebileceimiz zaman bu balamda maddeyi ve hareketi nesnelletirmede katkda
bulunan, olumlu ya da olumsuz olarak nitelendirilmedii iin kiisel etkenleri yok
eden saf niceliksel bir alandr. Mikro dzeyde fiziin, atom alt paracklar olarak
adlandrlan eylerin, maddi varlklar olmayp sadece alanlarn hareketinden
olutuunu kefetmi olmas, zaman da varln olumasnda etken ve varln olu
srecinin gereklemesini salayan, mekndan farkl fakat mekanla birlikte varlkla
ve harekette alglarmzda yer bulan alan olarak kabulne ncl olmutur.
Zamann tarihsel ve felsefi boyutlar iinde bilimsel alanla zellikle fizikle olan
evrimsel birlikteliinin aratrlp tartmaya almasyla zaman
anlamlandrabileceimiz yeni erevelerin izilmesinin salanabilecei dncesiyle
oluturduumuz bu almada, bilimsel tutuculuun ve pragmatik yaklamn
oluturduu snrlarn dna klarak, yeni bir zaman anlaynn gerekliliini
vurgulayarak bu gereksinimi karlama abasna katkda bulunulmaya allmtr.
207
Ancak zaman gndelik ve bilimsel ihtiyalara gre anlamlandrmann tesinde
zamann kendisinin ne olduunu anlamak karmak ve uzun soluklu bir abayla
gerekleebilir. Bu noktada, tm bilgi birikimine ramen yeni yaklamlar ve teoriler
retmede tutuk kalan bilim gibi grnse de asl neden bilim felsefesi alannda
yaplan etkin almalarn hem yntemsel olarak hem de kavramsal olarak noksan
kalmasndan kaynaklanmaktadr.
208
KAYNAKA
Adam, Barbara, Time, Polity Press, 2004.

Alayolu, Ali Osman, Materyalist Zaman, Teori ve Politika, Say 14,1999, s. 21-23.
Akhundov, Murad D., Conceptions of Space and Time, MIT Press, Cambridge, 1986.
Akkaya, Faruk, Rudolf Carnapta Gzlemlenebilirlik Kavram, Yksek Lisans Tezi,
Danman: Hseyin Gazi Topdemir, Ankara niversitesi, 2013.
Althusser, Louis, Kapital'i Okumak, ev. Celal A. Kanat, Belge Yaynlar, stanbul
1995.
Altnk, Osman, bn Sina Felsefesinde Zaman Meselesi, Sleyman Demirel
niversitesi, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Tez
Danman: Kemal Szen, Isparta, 2007.
Anar, hsan Oktay, Antik Yunan Felsefesinde Zaman Kavram (Balangtan Platona
kadar), Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. Ahmet Arslan, Ege niversitesi, 1994.
Aristoteles, Fizik, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.
Aristoteles/Augustinus/Heidegger, Zaman Kavram, ev. Saffet Babr, mge
Kitabevi, Ankara, 2007.
Arslan, Ahmet, lka Felsefe Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul
2009, cilt1.
Aschoff, Jrgen, nsann indeki Zaman, Jrgen Aschoff ve dierleri, Zaman / Nasl
imizde Niin Dmzda, ev. Ylmaz ner, Evrensel Basm Yayn, stanbul 1994.
Aslan, Hasan, Doa Kavramnn Tarihsel Geliimi, Felsefe Dnyas, 2007/2, say 46.
Aster, Ernst von, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, m Yayn, stanbul, 2005.
Atay, Hseyin, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, Ankara niversitesi, 1974.
Bace, Samet, Kant theories of Space and Geometry in the Critique of Pure
Reason, University of London, Department of Philosophy, Logic and Scientific
Method, Doktora Tezi, Eyll, 1989.
Baird, Forrest E.&Kaufmann,Walter, Ancient Philosophy, Prencite Hall, USA, cilt 1,
2011.
Bergson, Henry, Creative Evolution, ev. ArthurMitchell, Dover Pub. Inc., New York
1998.
209
Bergson, Henry, Creative Mind: An Introduction to Metaphysics, ev. Mabelle L.
Andison, Carol Pub. Inc., New York 1992.
Bergson, Henri, Madde ve Bellek, ev. Ik Ergden, Dost Kitabevi, Ankara 2007.
Boehm, Omri, Kants Critique of Spinoza, Oxford University Press, Oxford, 2014.
Borst, Arno, Computus (Avrupa Tarihinde Zaman ve Say), ev. Zehra Aksu Ylmazer,
Dost, 1997.
Bozkurt, Nejat, Bilim Tarihi ve Felsefesi, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1998.
Bozkurt, Nejat, Kant, Say Yaynlar, stanbul, 2005.
Brentano, Franz, Philosophical Investigations on Space, Time and the Continuum,
Routledge, New York, 1988.
Brown, Stuart ve Fox, N.J., Historical Dictionary of Leibniz Philosophy, The
Scarecrow Press, Oxford, 2006.
Bunge, Mario, Philosophy of Physics, D. Reidel Publishing Company, U.S.A., 1973.
Camc, Cihan, Heideggerin Aristotelesin Zaman Anlaynn Yorumuyla Kantn
Zaman Kavramn Eletirisi, flsfdergisi.com/sayi8.
Capec, Milic, The Conflict Between Absolutist and the Relational Theory of Time
Before Newton, Journal of the History of Ideas, vol. 48, No. 4, 1987.
Capra, Fritjof, Bat Dncesinde Dnm Noktas, ev. Mustafa Armaan, nsan
Yaynlar, stanbul, 1992.
Carnap, Rudolf, Philosophical Foundations of Physics: Introduction to the Philosophy
of Running Commentary, Kessinger Publishing, London, 2004.
Carnap, Rudolf, Philosophical Foundations of Physics: Introduction to the Philosophy
of Science, Basic Books Inc., 1966.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Ansiklopedisi, Etik Yaynlar, stanbul 2003.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 1999.
Cevizci, Ahmet, Ortaa Felsefesi Tarihi, stanbul, 2001.
Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2010.
Cohen, H. Floris, The Scientific Revolution, The University of Chicago Press, Chicago
ve London, 1994.
Coope, Ursula, Time For Aristotle Physics IV. 10-14, Clarendon Press, Oxford, 2005.
210
Cooper, David E., World Philosophies, Blakwell, USA, 1996.
Copleston, Frederick, A History of Philosophy, Volume I:Greece And Rome,
Doubleday, USA,1995.
Cornford, Francis MacDonald, Plato's Cosmology: The Timaeus of Plato Translated
with a Running Commentary, Kessinger Publishing, London, 2004.
Craig, William L., Evrene likin Kelmi Argman Ve Kantn Birinci Antinomisindeki
Tezi, FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2010 Gz, say: 10.
Craig, William L., The Tenseless Theory of Time, London, Boston, Dordrecht: Kluwer
Academic Publishers, 2000.
Cushing, James T., Fizikte felsefi Kavramlar 1, Sabanc niversitesi, stanbul, 2003.
Cushing, James T., Fizikte Felsefi Kavramlar 2, Sabanc niversitesi, stanbul, 2006.
evikba, Sabahattin, Heidegger ve Zaman: Heideggerin Erken Zaman Okumas:
Zaman Kavram Konferans, M. Ruhii Engn anma toplantlar (5-6 Kasm 2009
Edebiyatta Dil, Zaman, Mekn), Atatrk niversitesi Yaynlar, 2013.
ifteci, Volkan, The Significance Of Time In Kants Critique Of Pure Reason, Master
tezi, ODT, 2011.
en, A. Kadir, Ortaa Felsefesinde Zaman Kavram, Felsefe Dnyas, Say: 20,
Bahar, 1996.
Da, Mehmet, slam Felsefesinde Aristocu Zaman Gr, AFD, XIX, 1973.
Davis, Adam Hart, Zaman, ev. Cem Duran, NTV yaynclk, 2013.
Deniz, Eref, Kronobiyoloji: Biyoloji ve Tpta Zaman Kavram,
www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr.
Dereli, Tekin, Zamanda Yolculuk, Bilim Teknik, 335, 1995.
Descartes, Rene, The Philosophical Works of Descartes, ev. Elizabeth Haldane and
G.R.T. Ross, Cambridge University Press, Cambridge, 1972, cilt I.
Dnmez, Ali, Matematiin yks ve Serveni, Toplumsal Dnm Yaynlar,
stanbul 2002, cilt III.
Draaisma, Douwe, Yalandka Hayat Neden abuk Geer, ev. Grol Koca, Metis
Yaynlar, stanbul 2008.
Duhem, Pierre, Medievel Cosmology, The university of Chicago Press, U.S.A., 1985.
211
Dural, Teoman, Aristotelesin Kategorilerinde, Fiziki ile Metafizikinde Deime ve
Zaman Sorunlar, Felsefe Arkivi; 26 (1987).
Einstein, A. ve Infeld, L., Fiziin Evrimi, Onur Yaynlar, ev. ner nalan, Ankara,
1994.
Erdem, Engin, lahi Ezelilik ve Yaratma Sorunu, Ankara niversitesi, Felsefe ve Din
bilimleri Anabilim Dal, Doktora Tezi, Tez Danman: Recep Kl, Ankara, 2006.
Erdoan, Zehra Gl Akn, Kantn Kuramsal Metafizik Eletirisi Hakkndaki Baz
Dnceleri, Felsefe Dnyas Dergisi, Say 36.
Erolu, Aye, Henri Bergsonda Bilin-Sezgi ilikisi, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Aralk 2012, say: 27.
Falcon, Andrea, Aristotle on Time and Change, A Companion to the Philosophy of
Time, Editr: Heather Dyke ve Adrian Bardon, Wiley-Blackwell, Oxford, 2013.
Feyeraband, Paul, Ynteme Kar, ev. Erturul Baer, Ayrnt Yaynlar, stanbul,
1999.
Fisher, Saul, Pierre Gassendis Philosophy and Science, Brill, Leiden-Boston, 2005.
Friedman, William,About Time, 1990, http://philpapers.org/rec/FRIATI.
Galilei, Galileo, Dialogues Concerning Two New Sciences, ev. Henry Crew and
Alfonso De Salvio), Dover Publications,nc, New York, 1914.
Gierer,Alfred,Eriugena and Al-Kindi-Ninth Century Protagonit of Pro-scientific
Cultural Change, Acta Historia Leopoldina 29 (1999), www.eb.tuebingen.mpg.de.
Gilson, Etienne, Ortaada Felsefe, ev. Aye Meral, Kabalc Yaynclk, stanbul,
2007.
Gilson, Etienne, Ortaa Felsefesinin Ruhu, Alm Kitap, ev. amil al, stanbul
2005.
Goff, Jacques Le, Ortaada Entelekteller, ev. Mehmet Ali Klbay, Ayrnt,
stanbul 1994.
Gorner, Paul, Heideggers Being and Time, Cambridge University Press, NewYork,
2007, s.166.
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2008.
Greene, Brian, Evrenin Dokusu, ev. Murat Alev, Tbitak Popler Bilim Kitaplar,
212
Ankara 2010.
Gribbin, Mary - Gribbin, John, Zaman ve Uzay, ev. Grsel Tanrver, Tbitak,
Ankara, 1999.
Gunn, J. Alexander, The Problem of Time, Hunab Ku, London, 1929.
Guthrie, W. K. C., The Presocratic World Picture, The Harvard Theological Review,
C. 45, 1952.
Gl, Abdlbaki; Uzun, Erkan; Uzun, Serkan; Yolsal,mit H., Felsefe Szl, Bilim
ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2008.
Gndoan, Ali Osman, Aristotelesin Zaman Gr le Bergsonun Zaman
Grnn Karlatrlmas, Danman: Abdulkudds Bingl, Yksek Lisans Tezi,
Erzurum 1988.
Gr, Aysun, Bilim Kavramnda Tarihsel Dnm, Asa, Bursa 2008.
Gr, Bekir S., Poincarnin Matematik Felsefesi zerine, Matematik Dnyas,
2006-II.
Grel, Osman, Doa Bilimleri Tarihi, mge Kitabevi, Ankara, 2001.
Hail, A. Rupert, The Revolutionin Science 1500-1750, Longman Group, London 1985.
Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Etik Yaynlar, stanbul 2003.
Hankinson, R. J., Cause and Explanation in Ancient Greek, Oxford University Press,
1998.
Harrison, Edward, Mask of the Universe, Cambridge University Press, Cambridge,
2003.
Harrison, Edward, On the Physical Nature of Time, KronoScope, Cilt 2,Say 1, 2002.
Hawking, Stephen, Ceviz Kabuundaki Evren, ev. Kemal mleki, Alfa Yaynlar,
stanbul, 2002.
Heidegger, Martin, Varlk ve Zaman, ev.: Kaan H. kten, Agora Kitapl, stanbul
2006.
Heimsoeth, Heinz, Kantn Felsefesi, ev.Takiyettin Mengolu, Dou-Bat, Ankara,
2007.
Heisenberg, Werner, Fizik ve Felsefe, ev.: Ylmaz ner, Belge Yaynlar, stanbul,
2000.
213
Helman,Cecil G., Cultural Aspects of Time and Ageing, EMBO Rep. 2005.
Hzr, Nusret, Bilimin Inda Felsefe, Adam Yaynlar, stanbul, 1985.
Hoy, Ronald C., Heraclitus and Parmenides, A Companion to the Philosophy of
Time, Editr: Heather Dyke ve Adrian Bardon Wiley-Blackwell, Oxford, 2013.
Hoy, Ronald C., Parmanides Complete Rejection of Time, The Journal of
Philosophy, Vol. XCI, , No.11, November 1994.
http://www.dailygalaxy.com/my_weblog/2009/09/is-time-slowly-disappearin.html
Isaacson, Walter, Einstein Bir Dhinin Yaam, ev. Mehmet Bar Albayrak, Trkiye
Bankas Yaynlar, stanbul.
Kabaday, Talip, Eskiada ve Ortaada Balca Zaman retileri, S.D.. FLSF
Dergisi, 200.
Kant, Immanuel, Ar Usun Eletirisi, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1993.
Kant, Immanuel, Prolegomena, ev. oanna Kuuradi-Yusuf rnek, Trkiye Felsefe
Kurumu Yayn, Ankara 1995.
Kenny, Anthony, Ancient Philosophy, Clarendes Press, Oxford, 2004.
Kindi, Tarifler zerine, Felsefi Risaleler, ev. Mahmut Kaya, Klasik, stanbul 2002.
Kindi, lk Felsefe zerine, Olu ve Bozuluun Yakn Etkin Sebebi zerine, Be
Terim zerine, Felsefi Risaleler, Hazrlayan ve eviren: Mahmut Kaya, Klasik, 2002.
Knuuttila, Simo, Augustinusta Zaman ve Yaratm, ev. Metin Bal, Bibliotech,
2012, Yl:5, Say:16.
Koyre, Alexandre, Bilim ve Devrim-Newton, ev. Nur Kk, Salyangoz Yaynclk,
stanbul, 2006.
Kranz, Walther Antik Felsefe, ev.: Suat Baydur, Sosyal Yaynlar, 1984.
Kuhn, Thomas S., Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev.: Nilfer Kuya, Alan Yaynlar,
stanbul, 2000.
Kuryel, Beno, Matematik Tarihinde Bilimsel Devrimler, Toplumsal Tarih, 230,
ubat 2013.
Kutlusoy, Zekiye, Mantk-Matematik likisi zerine, Kayg, 2013/20.
Leftow, Brian, Gods Impassibility, Immutabiliy, and Eternality, The Oxford
Handbook of Aquinas, Editr: Brain Davies ve Eleonore Stump, Oxford University
214
Press, Oxfod, 2012.
Leyden, W. Von, Time, Number, and Eternity in Plato and Aristotle, The
Philisophical Quarterly, Vol. 14, No.54., 1964.
Losee, John, Bilim Felsefesine Tarihsel Bir Giri, ev. Elif Bke, Dost Kitabevi
Yaynlar, Ankara, 2001.
Macit, Muhittin, bn Sinada Doa Felsefesi ve Meai Gelenekteki Yeri, Litera
Yaynclk, stanbul, 2006.
Magee, Bryan, Felsefenin yks, ev. Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, Ankara
2000.
Mason, Stephen F., Bilimer Tarihi, ev. Umur Daybelge, T.C. Kltr Bakanl
Yaynlar, 2001, Ankara.
McGinn, Colin, Basic Structures of Reality, Oxford University Press, Oxford, 2011.
McGinnis, John, Time and Time: A Study of Aristotele and Ibn Sinas Temporal
Teories, Doktora tezi, University of Pennsylvania, 2000.
McTaggart, J. Ellis, Unreality of Time, Mind, New Series, Vol. 17, No. 68, 1908.
Meck, Warren H., Neuropsychology of Timing and Time Perception, Brain and
Cognition, 2005, Vol 58.
Milic Capec, The Conflict Between Absolutist and the Relational Theory of Time
Before Newton, Journal of the History of Ideas, vol. 48, No. 4.
Mittelstaedt, Peter, Philosophical Problems of Modern Physics Vol. XVIII, D. Reidel
Publishing Company, Holland, 1976.
Newton, Isaac, On the Gravity and Equilibrium of Fluids (de Gravitatione),
Unpublished Scientific Papers of Isaac Newton, (Der. A. R. Hall, M. B. Hall),
Cambridge: Cambridge U.P., 1962.
Newton, Isaac, Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri, ev. Aziz Yardml, dea
Yaynevi, stanbul, 1998.
Newton, Isaac, Sir Isaac Newtons Mathematical Principles of Natural Philosophy,
and his System of the World (ng. ev. A. Motte; Gzd. ge. F. Cajori) c. I, Los
Angeles: University of California Press, 1966.
Penrose, Roger, Fiziin Gizemi-Kraln Yeni Usu 2, ev. Tekin Dereli, Tbitak, Ankara,
215
2001.
ktem, lker, David Hume ve Immanuel Kantn Kesin Bilgi Anlay, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 44, 2 (2004).
ner, Ylmaz; Aschoff, Jrgen ve dierleri, Zaman / Nasl imizde Niin
Dmzda, ev.: Ylmaz ner, Evrensel Basm Yayn, stanbul 1994.
zmutlu, Emin, En Az Eylem lkesi, Kayg, 2007, say 8.
ztrk, Kadriye, Henri Bergsonda Sre, Master Tezi, Danman: Kazm Sarkavak,
Gazi niversitesi, 2007.
Platon, Devlet, ev.: Sabahattin Eypolu & M. Ali Cimcoz, 514a-514c, stanbul,
1998.
Platon, Parmanides, ev.: Saffet Babr, mge Kitapevi,2001.
Platon, Timaios, ev. Erol Gney, Ltfi Ay, Sosyal Yaynlar, stanbul, 2001.
Poincare, H., Bilim ve Hipotez, ev. Fehmi Ycel, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1998.
Pppel, Ernst, Yaanan Zaman ve Genelde Zaman; Jrgen Aschoff ve
dierleri, Zaman / Nasl imizde Niin Dmzda, ev.: Ylmaz ner, Evrensel Basm
Yayn, stanbul 1994.
Reichenbach, Hans, The Direction of Time, University of California Press, Berkeley,
1971.
Reichehbach, Hans, The Philosophy of Space &Time, General Publishing Company,
Toronto, 1958.
Rosenthal, M.; Yudin, P., Felsefe Szl, ev. Aziz allar, Sosyal Yaynlar, stanbul
1997.
Ross,David, Aristoteles, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2011.
Rundle, Bede, Time, Space and Metaphysics, Oxford University Press, Oxford, 2009.
Russell, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi III, ev. Muammer Sencer, Say, stanbul 2000.
Russell, Bertrand, Rlativitenin Abcsi, ev.: Vahap Erdodu, Sarmal Yaymclk,
1995.
Rd, bn, Tehft't-Tehft (Tutarszln Tutarszl), ev: Kemal Ik, Mehmet
Da, Ondokuz Mays niversitesi Yaynlar, Samsun, 2005.
216
Sachs, Mendel, Changes in Concepts of Time From Aristotle to Einstein,
Astrophysics and Space Science, 1996, 244.
Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Yaynlar, stanbul, 2006.
Shayegan,Yegane, Avicenna On Time, Harvard University, Doktora Tezi, 1986.
Shoemaker, Sydney, Time Without Change, The Philosophy of Time, ed. Robin Le
Poidevin & Murray MacBeath, Oxford University Press, Newyork, 1993.
Sn, bn, Kitbu-ifa (Fizik) I, ev. M. Macit, F. zpilavc, stanbul: Litera Yaynclk,
2004.
Sofuolu, Hikmet, Bergson ve Sinema, Seluk letiim, 3, 3, 2004.
Solomon, R. C. ; Higgins, K. M., Felsefenin Ksa Tarihi, ev. M. Topal, letiim,
stanbul 2013.
Stamatellos, Giannis, Plotinus And The Presocratics, State University of New York
Press, USA, 2007.
Strke, Elisabeth, Bilim Kuramna Giri, ev., Doan zlem, Gndoan Yaynlar,
Ankara, 1995.
Stump, D., Poincars Thesis of the Translatability of Euclidean and Non-Euclidean
Geometries, Nos, Vol. 25, No.5, Dec, 1991.
Sucala, Madalina; Scheckner, Bari; David, Daniel, Psychological Time, Current
Pscychology Letters, vol.26, Issue 2, 2010.
enel, Ferda, Biyolojik Saat, Bilim Teknik, Aralk 2008.
Tadelen, Demet Kurtolu, Bergsons Conception of Time: Its effects on a possible
Philosophy of Life, Doktora Tezi, Danman: Assoc. Prof. Dr. David Grnberg, ODT,
2003.
Thilly, Frank, Bir Felsefe Tarihi, ev. Nur Kk, Yasemin evik, dea, stanbul, 2010.
Topakkaya, Arslan, Gemi Zaman Gerekten Gemi midir?, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, Say1/4, 2008.
Topakkaya, Arslan, Felsefe, Din ve Kltrde Zaman, Paradigma Yaynclk,
stanbul,2013.
Topakkaya, Aslan, Zaman Kavram Balamnda Platon-Aristoteles Karlatrlmas,
Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Say 13, Yl 2012.
217
Topakkaya, Aslan, Heideggerin Bergson Zaman retisine Getirdii Tenkitler, e-
akademi, Ocak 2004, say 23.
Topdemir, Hseyin Gazi, Bilim Tarihi le Bilgi Felsefesinin Bilgi Kuramsal
Badakl, Toplumsal Tarih, 230, ubat 2013.
Topdemir, Hseyin Gazi, Isaac Newton ve Bilim Devrimi, Bilim ve Teknik, Ekim
2010.
Topdemir, Hseyin Gazi, Platonda Bilgi Kayna Olarak Grme, Felsefe Dnyas,
2007/2.
Topdemir, Hseyin Gazi, Felsefe, Pegem Akademi, Ankara, 2008.
Topdemir, Hseyin Gazi, In yks, Tbitak, Ankara 2007.
Topdemir, Hseyin Gazi, bn Rd, Say Yaynlar, stanbul, 2011.
Toulmin, Stephen, Criticism in the History of Science: Newton on Absolute Space,
Time, and Motion, I, The Philosophical Review, Vol. 68, No. 1 (Jan., 1959).
Trombley, Stephen, Modern Dnyaya Yn Veren 50 Dnr, ev. Gonca Glbey,
Kolektif Kitap, stanbul 2013.
Turetzky, Philip, Time, Routledge, NewYork, 2000.
Turgut, Sadi, Genel Grelilik, Bilim ve Teknik, Mart 2005.
Trkylmaz, etin, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri,
http://cetinturkyilmaz.blogspot.com.tr/2012/01/heideggerin-ontoloji-tarihinde-
kant.html.
Uslu, Serdar, Platonda Dzen Sorunu, Doktora Tezi, Danman: Ayhan Bak,
stanbul niversitesi, 2007.
lken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi, lken Yaynlar, stanbul, 1983.
Warren, H. M., Neuropsychology of timing and time perception, Brain and
Cognition, Vol 58, 2005.
West, David, Kta Avrupas Felsefesine Giri, ev. Ahmet Cevizci, Paradigma
Yaynlar, stanbul, 1998.
Whitehead, Alfred North, Concept of Nature, Cambridge University Press, USA,
1995.
Wood, Allen W., Kant, ev.: Aliye Kovanlkaya, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara, 2009.
218
Yaln, Cengiz, Evren ve Yaratl, Arkada Yaynclk, Ankara, 2008.
Yavuz, Zikri, Modern Zaman Teorileri ve Zamann Gereklii, Felsefe Dnyas, Say
56, 2012/2.
Yeniehirliolu, ahin, Felsefe ve Diyalektik, mit Yaynclk, Ankara, 1996.
Yldrm, Cemal, Bilim Felsefesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s.25.
Ylmazer, Ali Ulvi, Grelilik ve Kuantum Kavramlar, Bilimden Felsefeye Akademik
Bir evrenin Serveni, Bilim ve Gelecek Kitapl, 2011.
Ylmazer, Ali Ulvi, Bilim Konumalar, Kolektif, Tbitak Yaynlar, Ankara, 2001.
219
ZET
ZAMANIN FELSEF TEMELLER ZERNE NCELEME
Hem gnlk yaamda hem de bilim ve felsefe dnyasnda varlk ve uzam
kavramlaryla birlikte evrendeki olgular aklamaya olanak salayan zaman,
kendisini tanmlayan ieriklerin varsaymlarla oluturulmu olmasndan dolay bal
bana bir sorunsal oluturmaktadr. Mevcut pozitif bilim dallarnn en temel
teorilerinde bir deiken olarak kullanlmas zamana irdelenmesi gerekmeyen bir
tanm kazandrldna inanlsa da bu inancn temelinde yatan bilimin deterministik
tutuculuu ve doay basite indirgeme geleneidir. Ancak zamann ontolojik yapsna
ve epistemolojideki rolne dair, bilim adamlarnn alma alanlarna genellikle
girmeyen felsefi sorunlar kapsayan felsefi bir zaman betimlemesine ulamadan
doay anlama abalarnn doldurulamayan yanlar olacaktr. Bu kaygnn eliinde,
felsefe bilimlerde zaman algsnn ve doasnn, tarihsel sre iindeki deiimi
temeline dayandrlarak, zamann farkl disiplin ve alma alanlarnda epistemolojik
ve ontolojik deerinin olduunu ve olu ve bozulu ilemleri zerinde etkili
olduunu felsefi bir yaklam iinde aklanabileceini ve bu ekilde ele alndnda
bilimsel ideolojinin etkisiyle zamann zellikleri arasnda yaplan derecelendirmenin
deitirilmesi gerektiini bu tezin k noktasn oluturmutur. Srekli olu-bozulu
iinde olan ve hi de basite indirgenmeye elverili olmayan evren gz nne
alndnda bileik zaman teorisinin tesinde bir adm atarak zamann geicilik yn,
zamann uzamsal ynne gre ok daha nemli bir noktaya tanmaldr. Bilimde ya
da bilim felsefesinde oluturulacak yeni bilisel paradigmalarda, zamann
zelliklerine dair bu konumsal deiimin dikkate alnmas bu alandaki baz sorunlarn
220
zmne yardmc olacaktr.
Anahtar Szckler: Zaman, aksiyom, fiziksel zaman, geicilik, uzamsallk.
221
ABSTRACT
AN ESSAY ON THE PHILOSOPHICAL FOUNDATIONS OF TIME
Time that, both in everyday life and in the world of science and philosophy
together with the concept of being and space allows to explain the phenomena in
the universe, identifies itself with the content generated due to the assumption in
itself constitutes a problematic. Although it is believed that the application of time
as avariable in the basic theory of the present positive science gains a description to
time, need not be discussed,the underlying of this belief is the deterministic
conservatism of science and the tradition of the reduction nature to a simple of
science. However, without the philosophical time description on the role of the
ontological structure and epistemology of time which covers the issues which
generally dont come into the scientists study field, some aspects of the effort to
understand the nature can not be filled will be as well. This concerns, in the
presence of philosophy of science in the perception of time and the nature of the
historical process of change over on the grounds of time, different disciplines and
work areas epistemological and ontological value and that occurs and the disruption
process is effective on a philosophical approach can be explained, and in this way
taken scientific ideology under the influence of when the ratings of the features
that need to be replaced has been the starting point of this thesis. In science or
philosophy of science in the creation of new cognitive paradigms, when taking into
consideration of the properties of these spatial changes in this area will help to
solve some of these problems.
Keywords: Time, axioms, physical time, temporality, spatiality.
222

Zamanin Felsefi Temelleri Üzerine Bir İnceleme

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zamanin Felsefi Temelleri Üzerine Bir İnceleme

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ZAMANIN FELSEF TEMELLER

ZAMANIN FELSEF TEMELLER

Prof. Dr. Hseyin Gazi TOPDEMR

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik

davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu

kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri,

dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim

Tezi Hazrlayan rencinin

BLM 1: ZAMANIN KISA TARH ............................................................................ 12

1.1. Antik a ......................................................................................................... 12

1.2. Ortaa ........................................................................................................... 53

1.2.1 Bat Dnyasnda Zaman Anlay ............................................................. 53

1.2.2 slam Dnyasnda Zaman Algs .............................................................. 64

1.3. Modern a .................................................................................................... 79

BLM 2: ZAMAN RETLERNN GRUPLANDIRILMASI ....................................... 118

2.1. Zaman-Bilin likisi ........................................................................................ 119

2.2. Zaman-Fiziksel Dnya likisi .......................................................................... 123

BLM 3: ZAMAN TRLER ................................................................................... 131

3.1. Biyolojik Zaman ............................................................................................. 131

3.2. Psikolojik Zaman ............................................................................................ 134

3.3. Fiziksel Zaman ................................................................................................ 141

BLM 4: BLMDE ZAMAN KAVRAMININ ANALZ................................................ 161

4.1. Fiziksel Teorilerde Uzay ve Zamann Felsefi Analizi ......................................... 161

SONU ................................................................................................................. 191

KAYNAKA ........................................................................................................... 209

ABSTRACT ............................................................................................................ 222

Doas gerei genellikle kavranamaz gibi grnen, doaya dair alglama

birlii salanamamtr. Bu alardan baktmzda, zamann fiziksel doasn

belirlemek, farkl disiplinlerde ve alanlarda zaman algsnn dolaysyla dnya

algsnn deiimini ontolojik ve epistemolojik ereveyi de kapsayacak ekilde

gstermeye almak olduka nemli bir abaya dnmtr.

Lisans ve yksek lisans renimim srasnda edindiim bilgileri

kullanabileceim bylesi nemli bir konu belirlememde katk salayan ve tez

almasn yrttm dnem boyunca yardmlarn esirgemeyen, ilgisini ve

Topdemir'e ne kadar teekkr etsem azdr. Bilimsel yaklamn ve bilim insan

olmann temel stratejilerini ondan rendim. Doktora derslerini tamamlama

tm hocalarmn emeklerini de burada anmak isterim. Tez izleme komitesinde yer

Ylmazere deerli katklar ve eletirileri iin ok teekkr ederim.

eim Hurid YETMENe; kk yana ramen olgunluk gstererek almalarm

Bu srete desteini esirgemeyen sevgili Sleyman Ertan TAMANa ve Rza

Mahfuz YARGICIya teekkr bir bor bilirim.

Bu almada karlalabilecek olan eksikliklerden, sorumlu olduumu

belirtmek isterim ve bununla ilgili olarak dncelerini paylaacak olanlara da

imdiden teekkr ederim.

Bu almam, hayatmn en nemli admlarnda desteklerini hibir koulda

esirgemeyen ve yaadmz aclara ramen akademik abalarm yrtmemi

salayan annem, babam ve aabeyime ithaf ediyorum.

Hem gnlk yaamda hem de bilim ve felsefede uzam kavramyla birlikte

gnlk deneyimlerimizle arasnda kendiliinden ba kurulmas, zamann basit ve

kavranmas kolay bir eymi gibi alglanmasna neden olmaktadr. Deneyimlerimizle

ve olup bitenlerle bu denli yaknlk ierisinde olmas zamann bizde neredeyse

zerinde hi dnmememizi gerektirmeyecek denli tandk, bildik veya aina

delillendirmelere sahip olmadmz, ancak doru olduunu kabul ettiimiz birok

kavram olduumuza ilikin yerleik kabuldr. Bu kabul, giderek bugn de ierii

neredeyse btnyle varsaymlarla belirlenmi olmasna karn, zamann gzlem,

deney, dil ve mantk kurallarna dayanlarak tanmlanabilecei algsna yol

amaktadr. Geleneksel blmlemeye uygun bir ifadeyle dile getirildiinde, doa

bilimleri olarak adlandrlan bilim dallarnn en temel teorilerinde zamann t ile

grnmektedir. Bu kazanma dayanarak, bahsedilen teorilerdeki zaman

olanak salad dnlse de zamann mahiyetine dair sorularn genellikle cevapsz

bir sorun olarak dnlmemesidir. Dolaysyla, bilgikuramsal balamda zaman, ne