COTAREDO

XIV
REVISTA CULTURAL DO CONCELLO DE FORCAREI

N 14 - XIV / 2011
Edita: Concello de Forcarei
Autor: Francisco Rozados Rochi

LIBROS DA
Edita: Concello de Forcarei
Autor: Buenaventura Aparicio TERRA XOS LUIS BARREIRO
XOS M. RIVAS TROITIO
XOS LUNA SANMARTN
Fo tiva
rra io
Na rem

le

J. ANDRS FDEZ. CASTRO

de P

l
xe

PURA DAPENA
n

GERMN PERIS
JOS MANUEL DIZ
RITA BARREIRO
XOS TORREIRO
FCO. ROZADOS ROCHI

Edita: Reler Edicins Edita: Edicins Fervenza

Autor: Francisco Rozados Rochi Autor: Francisco Rozados Rochi
Cotaredo

Concello de Forcarei
Concellera de Cultura
* Publicacin gratuta do Concello de Forcarei
Prohibida a sa venda.
Dep. Legal: PO 400-2010

Deseo, Maquetacin e Impresin

GRAFIDEZA, S.L. | A Estrada
 INDICE

Sado do Alcalde.................................................................................................. 3
Presentacin......................................................................................................... 4
Un enfeitizo que rachou por 1 minuto e 48 segundos...................................... 6
O Observatorio Astronmico de Forcarei (Oaf)................................................. 18
AS CORES ESVADAS DA NOSTALXIA.............................................................. 22
Liquidando os ltimos restos das propiedades eclesisticas......................... 40
Nin giche nin bai................................................................................................. 52
A intrahistoria da biografa do Gaiteiro............................................................. 63
Os Enterros de Antes.......................................................................................... 81
Vintecinco anos de supervivencia da S.D.Presqueiras................................... 86
POEMAS.............................................................................................................. 94
A raa das crislidas......................................................................................... 98
Lembranzas da mia aldea............................................................................ 111

2
Sado do Alcalde

Hnrame, como Alcalde de Forcarei, abrir un ano mis as portas desta

publicacin a todos os lectores que se achegan s sas interesantes pxinas.
E, tamn coma sempre, aproveito este prtico para mostrar a nosa gratitude a
todos os que fan posible que a revista chegue pblico. A Xos Lus Barreiro,
puntal que non nos falla un s ano, a Xos Manuel Rivas Troitio, a Juan Andrs
Fernndez, a Xos Luna, a Germn Peris, a Pura Dapena, a Rita Barreiro, a Jos
Manuel Diz e a Xos Torreiro agradzolles toda a sa colaboracin para que os
lectores de Cotaredo se poidan enriquecer cunha pinga mis da luz harmoniosa
que supn o coecemento e o desentraamento dos secretos da nosa cultura.
Espero que a revista siga cumprindo esa funcin para a que a creamos, que
o achegamento nosa identidade e nosa riqueza patrimonial. Unha aperta,
querido lector, do teu Alcalde.

David Raposeiras Correa

Alcalde de Forcarei

3
 Presentacin

Samos ra unha vez mis para tratar de achegar novos coecementos

nosa tradicin cultural. Neste ano 2011 cmprense 110 anos dende a creacin
da Sociedad Agraria y Ganadera de Forcarey, pioneira do asociacionismo
agrario na provincia de Pontevedra e fundada polo presqueirense Alfredo
Iglesias lvarez, que xustamente trinta anos despois a ser nomeado Tenente
de Alcalde do Concello de Forcarei. Cmprense tamn 100 anos dende que
dera comezo a primeira reconstrucin no mosteiro de Aciveiro, promovida pola
Sociedad Arqueolgica de Pontevedra, que tivo por obxecto o derrube dos
lenzos murais e as cubertas da igrexa e o seu posterior alzado. Hai agora 80
anos, en 1931, chegaba ademais da Segunda Repblica a luz elctrica vila
de Forcarei, a travs da sociedade annima creada por don Jos Gulas. Nese
mesmo ano saa luz a revista literaria Alborear, dirixida polo mestre Jacinto
Caldera Manzano e cun ilustre colaborador, o pintor presqueirense Virxilio
Blanco. Tamn era declarado Ben de Interese Cultural o mosteiro de Aciveiro.
Cmprense, ademais, trinta anos dende que o cine Coln de Forcarei pechara
as sas portas coa derradeira proxeccin, que fora Culpable sen rostro, do
director Michael Anderson. Tamn se inauguraron hai trinta anos as piscinas
municipais de Soutelo de Montes. Cumprimos 25 dende que o pleno municipal
nomeara fillo predilecto de Forcarei a Xos Lus Barreiro Rivas, colaborador
asiduo de Cotaredo, e dende que o pintor Xos Mara Barreiro expuxera por
primeira vez a sa fermosa e valorada obra no noso concello. Hai agora 10
anos remodelouse a praza dos Gaiteiros en Soutelo de Montes; inaugurouse
a hospedera do mosteiro de Aciveiro; aprobouse o Plan Xeral de Ordenacin
Municipal e, por primeira vez, un alcalde de Forcarei, David Raposeiras Correa,
desempeou o cargo de Vicepresidente da Deputacin de Pontevedra.
Despois deste percorrido pola nosa intrahistoria, debemos sinalar que o
nmero deste ano conta con numerosas colaboracins. Xos Lus Barreiro
achganos unha entretida e ben armada historia protagonizada pola mocidade
de Forcarei e polas camps da Berenguela, con atractiva sorpresa final. Xos

4
Manuel Rivas Troitio flanos con nostalxia da xnese e da xestacin do seu
libro biogrfico sobre Avelino Cachafeiro, o Gaiteiro de Soutelo. Xos Luna
reglanos, do seu nobre corazn, catro fermosos poemas dende as vecias
terras da Estrada. Outro estradense, Juan Andrs Fernndez Castro, erudito
e director do museo Reimndez Portela, analiza de xeito ameno e exhaustivo
a liquidacin dos derradeiros restos das propiedades eclesisticas no perodo
da desamortizacin na Terra de Montes. Pola sa parte, Germn Peris, tcnico
encargado do observatorio astronmico de Forcarei, fainos un percorrido guiado
pola breve historia deste fito que xa est a xerar unha boa parte das visitas a
Forcarei de colectivos escolares e persoas afeccionadas astronoma. Rita
Barreiro devlvenos escola de prvulos cunha sentida e merecida homenaxe
a dona Carme Cubela, a quen poderiamos cualificar coma a mestra de todos.
Jos Manuel Diz nrranos con soltura e coecemento a interesante historia do
equipo de ftbol de Presqueiras, que tamn est de aniversario, pois cumpre
25 anos dende a sa fundacin. Pura Dapena volve sobre a sa infancia chea
de recordos, esta vez para describirnos os vellos enterros. Xos Torreiro fainos
partcipes tamn da sa nenez e das sas andanzas nas terras de Castrelo.
Compltase a presente edicin coa memoria viva dos canteiros e do seu Latn,
coa seccin As cores esvadas da nostalxia e cun percorrido fotogrfico por
diversos fitos etnogrficos no apartado Forcarei en sepia. Coidamos que todas
estas achegas sern, querido lector, do teu agrado. As o cremos e agradecemos
un ano mis a marabillosa achega que todos os devanditos fan a esta publicacin
e, por extensin, cultura de Forcarei e da Terra de Montes.

Francisco Rozados Rochi

Fundador e coordinador de COTAREDO

5
 Un enfeitizo que
rachou por 1
minuto e 48
segundos
Xos Lus Barreiro Rivas

Para que vostede non deixe de lerme no segundo prrafo quero advertirlle que
este artigo fala de Forcarei, e que o enfoque inicial, cosmopolita e histrico, non
mis que un contexto necesario para entender o magno suceso local que aqu
se rememora.
A comezos da Baixa Idade Media, cando a febre da universalidade intelectual
e da cosmoloxa territorial acompaaba o nacemento de Europa, e cando o
renacer das cidades alumeaba os fundamentos do Estado Moderno, tdolos
poderes e tdalas institucins trataron de expresarse en smbolos e metforas
que fixeran facilmente visible e comprensible as claves ideolxicas da nova Era.
Para o cristin medieval a cosmoloxa un reflexo da orde celestial nas cousas
do mundo, que se repite en cada unha das cousas susceptibles de imitalo. E
por elo establcese unha gradacin cosmolxica que empeza no home, que
ten que construr no seu interior un templo da verdade1; contina na baslica,
mxima expresin da cosmoloxa sacra; na cidade, vertebrada polos seus
templos e reliquias e consagrada como un espazo protexido entre muros contra
a enfermidade, a morte e o demo2; e no reino, o espazo cristin, que constite
un mundo propio e universal a un tempo. Porque para unha mentalidade que
coece e interioriza o final do proceso histrico, tdalas sas accins e o seu
saber deben estar orientadas, en expresin de Otn de Fresinga, a mostrarnos
as cousas invisibles a travs das visibles3.

1 Esta idea, moi presente na espiritualidade de Santo Agusto, foi expresada con enorme
forza polo abade Suger de Saint-Denis, para quen un templo s poda ser unha proxeccin da casa
construda para Deus no interior do home que a proxecta. Cfr.: Tractatus de interiori domo seu de
conscientia aedificanda; en: Patrologa Latina, 184. Sobre a identidade cosmos-casa-cuerpo vid.
tamn: Mircea Eliade: Lo sagrado y lo profano. Edit. Labor, S.A., Barcelona, 1985, pp. 145-150.
2 Cfr.: Mircea Eliade: Lo Sagrado y lo profano, op. cit., pp. 34-37; 47-49;
3 Otn de Fresinga: Chronica IV, Prologus; (Monumenta Germaniae Historica, Scriptores,
1922, p. 180):Nullum ian esse sapientem puto, qui Dei facta non considerant, considerata non
stupeat, ac per visibilia ad invisibilia non mittattur

6
 Algns deses smbolos, como o Camio de Santiago ou o Sacro Imperio Romano
Xermnico serviron para poder involucrar sociedade na sucesiva construcin
da Cristiandade, do Occidente ou de Europa, que deste xeito evolucionou cara o
que hoxe somos. Outros, como as torres municipais de Bruxelas, ou Bruxas, ou
as torres seoriais de Florencia, Siena ou Venecia, encarnaron de xeito evidente
o maridaxe entre as burguesas comerciais e os poderes polticos que deron
paso Idade Moderna. Pars, Boloa e Salamanca tamn marcaron coas sas
soberbias Universidades unha nova concepcin do saber e da cultura que, ao
tempo de sar dos refuxios monacais e catedralicios nos que resistira os rigores
da Idade Escura, empezaba a ser administrada con mtodo e autoridade propios
do novo tempo. E mesmo as monarquas, aliadas coa burguesa e creadoras das
modernas tcnicas militares, iniciaron unha frentica carreira cara a construcin
de ostentosos edificios, pontes e fortificacins que, aln da sa utilidade
especfica, tian por obxecto a representacin do novo poder e da vertebracin
social e territorial de reinos e repblicas.
A Igrexa, que fora en realidade a inventora deste mtodo de expresin, e que xa
enchera os territorios do Occidente de mosteiros, de cruceiros de catedrais e de
pequenas igrexas situadas nos outeiros dominantes de tdalas vilas e de tdalas
reas poboadas, tamn se viu obrigada a reformular a sa simboloxa, para
que, a travs de novas e magnficas construcins e artificios quedara patente
a sa primaca sobre a nacente sociedade burguesa e se mantivese o famoso
principio -per visibilia ad invisibilia- que Suger de Saint Denis incorporara ao rito
de consagracin da baslica que el mesmo proxectara e construra ao norte de
Pars. E deste xeito enunciou e tratou de practicar dous principios que, a pesar de
quedar recludos en enunciados metafricos, tiveron numerosas e impresionantes
manifestacins en diferentes niveis e en
case que tdolos pases.
A primeira desas ideas foi a relativa
s novas igrexas e catedrais, romnicas
primeiro e gticas despois, que no
imaxinario dos fieis e na concepcin
funcional dos arquitectos, deban servir
para acoller unha peregrinacin enteira
iso foi Santiago de Compostela fai
oito sculos, cando se consagrou xa
rematada a actual catedral, unha
circunscricin monacal completa iso
foi Cluny, de forma sobranceira, pero
tamn o foron Poblet, Veruela, Oseira
ou Aciveiro, ou mesmo unha dicese
enteira, cousa que, se hoxe nos parece
imposible, foi algo moi prximo
realidade a comezos do sculo XIII. E a
segunda desas metforas megalmanas

7
 e materiais foi o intento de construr camps que cubriran e marcaran co seu
son e coas sas potentes badaladas un territorio enteiro parroquia, dicese ou
mesmo un reino. Vexamos algns exemplos.
O primeiro en abrir camio cara esta xenial desmesura foi Evrad de Fouilloy,
bispo de Amiens (Francia), que ao tempo de encargarlle ao mestre Robert de
Luzarches a construcin da actual catedral, iniciada en 1220, deulle, con certa
aproximacin as medidas que deba ter: Nesta igrexa admirable debe caber
todo o rabao que pastorea este humilde bispo. E conta a historia que en 1269,
cando o recinto interior catedralicio quedou rematado, asistiron primeira misa
13.247 almas metidas nos seus correspondentes corpos mortais, que eran
tdalas persoas susceptibles de trasladarse ao inmenso templo que haba na
dicese de Amiens.
Para que a ousada peticin de Evrad de Fouilloy se fixera realidade, o mestre
Luzarches, e os seus sucesores Thomas e Renaut de Cormont, tiveron que
proxectar e construr unha colosal e belsima igrexa de 145 m de lonxitude, 48,78
m de ancho medidos na fachada, e 56 m de altura medidos dende o chan aos
cumios do tellado. A superficie cuberta deste templo de 7.700 m2, o volume
total acada os 200.000 m3, e a frecha que, instalada sobre o cruceiro das naves
fai visible a catedral dende toda a conca do Somme, elvase aos 112,70 m de
altura. Esta catedral segue sendo, mada leva, a mis grande de Francia, a mis
grande do mundo antiguo que se conserva porque a inmensa igrexa de Cluny
foi destruda pola Revolucin Francesa, e unha das mis grandes igrexas do
mundo, en competencia co mesmsimo Vaticano.
A cidade de Amiens e os seus entornos son fermossimos, e fan prender nos
seus habitantes deliciosas fantasas e unha elevacin esttica que lles axuda
a pescudar e sentir a beleza artstica en tdalas sas expresins. Quizs por
iso Xulio Verne, que era natural de Nantes, habitou nela vinte e seis anos, entre
1879 e 1905, data da sa morte, despois de ser concelleiro durante catorce
anos e sufrir algns trxicos episodios da sa vida familiar. E moitas veces teo
pensado que na desbordante imaxinacin deste francs universal debe ter
infludo decisivamente a desmesura irracional e fantstica da gran catedral de
Amiens cuxos misterios parecen insondables e imposibles de ser descubertos na
vida dunha persoa.
Claro que a catedral de Amiens non estaba soa, xa que outras catedrais e
igrexas da mesma poca Chartres, Reims, Pars, San Remy de Reims Bourges
e moitas outras parecen acompaar mirabilis structura de Luzarches no
intento de acubillar rabaos millonarios que enunciara Evrad de Fouilloy en 1220.
Anos mis tarde, algun que fica no anonimato, anunciou un intento
comparable ao de Amiens cando propuxo construr unha camp inimaxinable,
para a catedral de Notre Dame, que debera escoitarse en toda a dicese de Paris.
A este reto pxolle texto, moitos sculos mis tarde, Charles Pguy (1873-1914),
ao sinalar con verbas fermosas o antigo oficio de tan emblemtico instrumento:

8
 proclamant Dieu lhorizon. Esta camp,
fundida cara o ano 1290, non chegou
aos nosos das, xa que, anda que cabe
supoer que xa conseguira o seu obxectivo
de facerse ouvir a todo o rabao coidado
polo bispo de Pars, a grande cidade do
Sena segua medrando, e s un sculo mis
tarde, cara 1400, ao rei Carlos VI de Francia,
megalmano e excntrico, pareceulle que
aquel instrumento pensado para proclamar
a presenza de Deus ata o horizonte era
pequeno un arouxo, dixo para a cidade
de Pars. E por iso mandou fundir unha
nova camp, que se lle fixo con toda
solemnidade o mesmo encargo: que toda a
dicese de Pars quede vertebrada no seu
culto e na sa vida social e econmica por
esta nova camp que ha de estender o seu son grave e solemne ata o derradeiro
recuncho. Esta nova camp, bautizada co nome de Enmanuelle a que anda
hoxe se pode escoitar nas grandes solemnidades do ano cristin.
Para que Enmanuelle puidese cumprir coas sas obrigas, foi dotada con trece
toneladas de bronce finsimo, e dun colosal badalo de ferro fundido de unha
tonelada de peso, que ningun quen de empurrar ata facela percorrer o radio
de 1,5 m que o separa da lia de petado, onde se produce o efecto sonoro.
E por iso a camp foi montada nun enxeoso balancn o mesmo que mova
Quasimodo na maxistral narracin de Vctor Hugo, que fai soar a camp con
unha caprichosa autonoma de son e comps de beleza indescritible.
Con tales antecedentes, a camp estaba chamada a ser fonte de lendas e
fantasas mltiples, e por iso existe un enorme abano de informacins sobre o
seu peso verdadeiro, que, polo que eu investiguei, mvese entre as once e as
dezasete toneladas. Malia a todo, botando man dos clculos dos campaneiros
clsicos, posible que o peso real de Enmanuelle sexa de 11.000 kg, que a
converten fantasas a parte, na camp mis grande da igrexa catlica.
Enmanuelle, a dama sonora de Pars, tampouco est soa. E mesmo en
Espaa ten famosas colegas que, instaladas nas catedrais de Pamplona (9
Tm), Toledo (7,2 Tm), e Santiago (6,8 Tm) tratan de proclamar a Deus, nas sas
diceses respectivas, ata o horizonte, o mesmo que dixo Charles Pguy da
camp de Pars. Pero o maior intento de facer unha camp que cumprira co seu
son a mesma finalidade cosmolxica que a catedral de Amiens lograra coa sa
belsima vastedade delimitar, identificar e estruturar un territorio, foi o que
argallou a emperatriz de Rusia dona Ana Ioannovna, que cara 1735 contactou
coa famosa familia de mestres fundidores Matorn para que lle desen vida
camp mis grande que fosen capaces de fundir.

9
 Picados no seu amor propio, os Matorn
fundiron un arouxo axeitado para colgar
no pescozo da Santa Rusia, de 6,6 m
de dimetro, 6,14 de altura, e 210 Tm de
peso, que substituu a outra camp de s
130 Tm que, como lxico, non chegaba
a escoitarse en toda Rusia, dende San
Petersburgo aos Urais. A camp cubre
unha superficie de 34,21 m2, que a dicir
do orgulloso Matorn poderan servir de
tenda de campaa a modo de bnker
militar a toda a familia imperial rusa.
Eran os tempos nos que Rusia, imbuda
do esprito de gran potencia que fundara
Pedro I o Cruel, estaba empeada en simbolizar o seu poder mediante este tipo
de enormidades sen senso, nunha actitude poltica que se puxo de manifesto
no Tsar Pushka, o cann de 38 Tm de peso, con un dimetro de 1,2 m, 5,34
m. de lonxitude os que fixemos a mili diramos que non un cann, senn un
obs e un calibre de 890 mm, o mis grande do mundo, que o zar Fidor I de
Rusia fixera construr en 1586.
O cann, como lxico, nunca disparou, xa que, ademais de ser moi difcil
cargalo, ningun se fiaba de que non rebentase e, en vez de facerlle dano
ao inimigo, danase gravemente ao Kremlin. O zar Fiodor I, que non estaba
preparado para unha guerra contra as potencias europeas tamn contivo
nas sas gaas de probar o Tsar Pushka, xa que Andrey Chokhov, o Mestre
fundidor que lle dera cima a tan insensato e fermoso artefacto, puxera por
escrito a advertencia de que sera imposible disparar o cann en calquera
punto escollido no territorio da Santa Rusia, sen que os seus proxects caeran
no estranxeiro, polo que afirmaba o mestre armeiro facer unha salva co
cann equivalera a declarar unha guerra.
A camp de dona Ana Ioannovna tampouco puido tocar nunca, salvo algns
golpes a xeito de badaladas que lle deron con un mazo, porque ningun se
atreva a abaneala cun balancn, como facan en Pars, por se guinda a torre ao
chan, porque os mdicos imperiais avisaron de que unha badalada fetn, a que
tia que escoitarse nos Urais, deixara xordos a tdolos habitantes do Kremlin, e
porque os enxeeiros militares advertiron de que se se faca avalar a camp asta
que o badalo petara na camp abriranse grandes gretas nos edificios prximos,
que poan en risco a resistencia das catedrais, dos pazos imperiais e mesmo
das murallas do Kremlin. As que a camp fxose escoitar, sobre todo, polos seus
silencios, que estes si que chegaban dende o Bltico aos Urais e anda mis
al, ata que un incendio producido na chamada Torre de Ivn, que quentou a
camp ata preto do punto de fundicin, e que foi apagado con auga fra, rachou
a enorme camp e fxolle perder un anaco de 12 Tm de peso, equivalentes, mis
ou menos, a grande Enmanuelle da catedral de Pars. E por iso a enorme camp

10
fica hoxe nun pedestal, completamente muda, e sen mis oficio que o de ser
fotografada polos turistas de tdolos continentes.
Os rusos, que no fondo seguen tendo morria dos zares, non pararon aqu,
e al polo ano 1961 construron e detonaron unha bomba de fusin/fisin de
hidrxeno, combinadas en sucesin, que acadou unha potencia de 57 MT,
equivalente a 57 millns de toneladas de TNT, e que hoxe por hoxe segue a ser
a explosin mis grande xamais rexistrada e que foi posible grazas intelixencia
mal usada dun equipo dirixido polo eminente fsico gor Kurchtov, e integrado,
entre outros, por Andri Sjarov, Vktor Adamski e Yuri Smirnov. De onde eu
conclo que preferible a tolemia que da por facer camps enormes, que nunca
tocan, ou canns enormes, que endexamais disparan, que a que se expresa en
bombas inconcibibles que si estouran de verdade, e que nin sequera serven para
adornar co Kremlin beira do Tsar Pushka e da Tsar Kolokol.
Seguindo estes precedentes, especialmente o das camps, os intentos
de fabricar xigantescos sinos que simbolizasen o poder das igrexas e o seu
atractivo para os fieis multiplicronse ao longo e ancho de todo o mundo, sendo
para ns especialmente importante o que, fundido polo campaneiro Gemes
Sampedro en 1729, colga dende entn na Torre Berenguela da Catedral de
Santiago. A singularidade desta camp que, en vez de empregarse nas grandes
solemnidades, como as de Pars, Pamplona ou Toledo, ou de permanecer calada,
como a de Moscova, para facerse ouvir mis polo mito da sa inmensidade que
polas vibracins broncneas, a grande camp de Santiago foi destinada a marcar
o tempo e o ritmo da cidade e os seus entornos, servindo a un dos reloxos mis
antigos de cantos funcionan nas igrexas de Occidente. Quizs por iso os cengos
de Santiago limitaron o peso da sa camp s 6,7 Tm que xa mencionamos,

11
 porque tian medo a que as badaladas da noite non deixasen durmir a ningn
vecio de Santiago, ou chegasen incluso a espertar aos campesios da Maa ou
as redeiras de Vilaxon de Arousa. E por iso, co bo tino que sempre caracteriza
aos galegos, os reitores da Catedral apostlica decidiron ocultar os verdadeiros
datos da Berenguela e afirmar que pesaba 12 Tm, igualio que a de Pars, lenda
que estivo vixente ata que, en 1988, fendida a camp que fora instalada en
1729, tomouse a decisin de coller un guindastre, baixala da torre, pousala
nunha esquina do claustro catedralicio, onde agora dorme, e sacar un molde
dela para fundir unha nova camp en terras de Holanda. E foron os holandeses,
que nunca nos perdoarn as andanzas do Duque de Alba, os que racharon co
mito das 12 Tm que dican os cengos, e incluso das 9 Tm das que agora falan as
guas tursticas, para deixala, in veritatis nomine, arredor das 7 Tm, que para
un pas coa nosa renda per cpita son moitas toneladas de Deus.
Cando estaba escribindo este punto, s 23:17 horas do da 5 de xullo de 2011,
chegoume a noticia de que o Cdice Calixtino, que se gardaba na Catedral de
Santiago dende mediados do sculo XII, fora criminalmente substrado.
Xa que logo, polo fondo cario que lle profeso a baslica do Santo Apstolo,
aos seus contidos e espazos, e a todo canto este templo simboliza e representa,
quero deixar aqu a testemua deste cruel e sacrlego roubo, e do desexo e a
esperanza que tdolos galegos albergamos de que o mis prezado documento
da nosa identidade e da nosa historia regrese axia Santa Catedral.
Durante os catro anos que investn na mia tese de doutoramento estudei
este Cdigo, e os seus contidos e vicisitudes, con extraordinario afn e proveito,
e por iso teo a sensacin -que espero compartir con moita xente- de que me
roubaron algo que me pertenca, coma se, estando na Catedral, estivera tamn
na mia casa.
Eles dixeron que so contaban a verdade para non cobrar mis bronce do que
en realidade puxeran. Pero os galegos preferamos pagar bronce demais, anda
que fora a prezo de ouro, e seguir mantendo a idea de que a nosa camp se
comparaba coa de Pars, e que figuraba anda as segue figurando, porque
tdolos cengos de tdalas catedrais mentiron o peso das sas camps e
construron un mito de poder e fantasa entre as camps mis grandes do
mundo. Claro que o que ningun lle pode quitar Berenguela e o mrito de ter
o segundo son mis fermoso e sobrecolledor do mundo, s superado, penso
eu, pola grande camp do Vaticano coa que se anuncian os grandes gozos da
cristiandade canonizacins, coroacin dos papas, proclamacin de dogmas
e resurreccin de Cristo, e tamn a grande pena e soidade na que queda o
rabao de Pedro cando morre un pontfice.
Sempre que viaxo polo mundo dedico un tempo a escoitar as camps, tanto
das cidades como das pequenas vilas, e teo que recoecer que son xa un
experto catador de camps. En Centroeuropa, especialmente en Holanda, Norte
de Francia e Alemaa, hai camps fermossimas. Tamn son impresionantes

12
as do Campanil de Venecia, especialmente cando son acompaadas como se
foran a orquestra que resalta as virtudes dun instrumento solista polo resto
das camps da cidade. O repenique que anuncia a pascua de Resurreccin na
Xiralda de Sevilla tamn merece escoitarse, anda que sexa viaxando a propsito
grande capital andaluza. E en Burgos tamn existe unha camp con nome
propio, a Santa Brbara, que pide un sitio entre as mellor fundidas do mundo.
En Forcarei, sen ir mis lonxe, hai das marabillosas camps fabricadas por
Melchor Ocampo en Arcos da Condesa, anda que a grande necesita ser fixada
correctamente ao cepo, para que non bata na pedra da torre e perda como
hoxe sucedeo seu longo e fondo resoar. Tamn unha pena que se empece a
notar a falta de sineiros ou campaneiros suficientemente formados en tcnica
e gusto para repetir os fermosos toques e repeniques que foron compostos por
campaneiros annimos ao longo dos sculos, e que anda meu pai tocaba fai
pouco con excepcional mestra. Pero a Berenguela ten un son profundo, saboroso
e impresionante, que eu escoitaba de noite, cando anda estaba rachada, dende
a mia cama do Seminario de Belvs, e que agora acudo a escoitar con moita
frecuencia, nas noites quentes do verao, praza da Quintana, onde recrea coa
sa freixa de bronce o esprito da cristiandade que fixo nacer e medrar a cidade
de Compostela entre os sculos IX e XXI.
Pois ben, a historia di que estas lerias cosmolxicas chegaron un da ata
Forcarei, onde, se ben certo que non temos catedral para acoller unha
dicese, nin camp para representala con sons que se perden no horizonte,
temos en cambio o honor de posur dous lmites diocesanos que serven para
dar testemua da potencia sonora da baslica compostel: o que nos separa
de Ourense, que fai lindeiro entre as parroquias de Lebozn e Pardesoa; e o
que nos separa de Lugo, entre Santa Mara de Aciveiro e San Paio de Refoxos.
O punto mis apropiado para esta historia sera o lugar de Santas, preto do
Parao, onde din que hai unha casa con un comedor no que posible que
coman tres bispos, sentados mesma mesa, cada un na sa propia dicese
e xurisdiccin. Pero a mia historia sitase no mirador do Penadoiro, no monte
de Lamasgaln, onde se atopa a caseta de vixilancia forestal que permite
contemplar o que, seguindo ao mestre Otero Pedrayo, podemos considerar a
mis ampla e fermosa panormica da Galicia interior.
Dende este mirador, que est no lmite mesmo da dicese de Santiago coa de
Lugo, e no lmite tamn entre os concellos de Silleda e Forcarei, divsanse as terras
da Ulloa, al por Monterroso, ata case que a cidade de Lugo, e tamn o val do
Ulla estradense, por terras de Oca e Ximonde, ata a mesmsima Compostela, que
nas noites claras de agosto permite ollar os feixes de luz que sinalan a Catedral
do Salvador, na que fica enterrado o apstolo Santiago. A dicese de Compostela
alngase cara vilas como Cangas do Morrazo, ao Sur, e Pontedeume, ao Norte,
que fican moito mis lonxe da Torre Berenguela do que est Aciveiro, e que por
elo poderan discutirlle a Forcarei o honor de ser ese horizonte diocesano ao
que, en palabras de Charles Pguy, chega a proclamacin de Deus que fai cada
hora a gran camp composteln. Pero o certo e que nin Cangas nin Pontedeume

13
 teen a forza telrica e cosmolxica do Candn e o Sudo, e que, ben sexa por iso,
ou porque as xentes de Forcarei tiveron mis fortuna hora de importar os vellos
mitos da ordenacin territorial do Medievo, o mirador do Penadoiro converteuse
na referencia territorial do poder da igrexa compostel, a onde chegan, disque
nidios e abraiantes, os sons cadenciosos da gran camp da Berenguela.
Mis al da fbula que prendera nas xentes de Aciveiro con evidente
fachenda, vecios de tanto caletre como o meu av Henrique Barreiro Quintilln
afirmaba ter escoitado as dez da noite no reloxo de Santiago, e contado as
badaladas con absoluta claridade. E eran moitos os vecios de Lamasgaln de
Arriba que me tian dito tamn que, se non tdolos das, haba moitas noites
de vern, cando se durme coas fiestras abertas, nas que escoitaban as horas
da Berenguela con mis nitidez e forza da que escoitaban as camps da propia
parroquia de Aciveiro. A base de preguntarlle xente por esta experiencia fun
colixindo que a camp s se poda escoitar en noites serensimas, cando a brisa
sopraba do Norte, e cando non haba rudos de coches ou festas que irromperan
nos silencios da serra do Candn. E as se explica que o que ao parecer era
un gozo corrente na dcada dos cincuenta, cando a penas haba coches que
circularan de noite polo alto do Penadoiro, empezase a ser rara avis a finais dos
anos sesenta, cando Espaa se encheu de coches e cando en tdalas casas
empezou a haber radios, televisores e altofalantes que encheron de barullo a
nosa vida e puxeron na noite un balbordo continuado que dificulta a percepcin
dos toques da Berenguela ou o murmurio do Lrez que chegaba a Forcarei
dende o Pozo da Garza e a Ponte Maril.
A finais dos sesenta, cando os estudantes regresabamos casa de vacacins
e gastabamos as noites de diario en longas charlas e paseos ao primeiro fresco da
tarde, volveu s nosas conversas a vella pregunta de se sera certo que a son da
Berenguela chegaba ata Lamasgaln. E fomos moitos os que aproveitando viaxes
que nos facan pasar de noite polo Penadoiro, ou xuntanzas mis prolongadas
nas poucas noites que o calor non deixaba durmir cedo na Terra de Montes,
tratamos de comprobar se aquela lenda cosmolxica e medieval dunha camp
que abrangua toda a dicese
tia fundamento ou era pura
andrmena. Pero o certo que
xa daquela era imposible atopar
noites limpas e con brisa do Norte
que mantivesen as condicins
ideais de observacin, polo que
ningun chegou individualmente
a certificar o evento. E por eso un
da fixemos propsito colectivo
de investigar en condicins
favorables aquela ancdota que
via dos nosos pais.

14
 E as foi como esperamos a que se producira unha noite estrelada, con brisa
do Norte e la chea que nos permitira subir en grupo ao mirador do Penadoiro,
a unha hora tarda sobre as doce da noite para ter suficientes ouvidos e
badaladas que nos permitiran confirmar un feito tan fermoso e interesante. E
tal cmulo de circunstancias deuse o da 17 de agosto de 1970, primeiro da
da la chea, cando os mozos e mozas da panda de Forcarei samos para o alto
do Penadoiro en tres coches e, despois de aparcar no camio de Lamasgaln
de Arriba, iniciamos un delicioso ascenso deica o miradoiro da vixilancia
forestal, no que xa estabamos posicionados antes das doce menos cuarto. Este
impresionante miradoiro est situado no curuto dos Seixios Brancos, a un km
en lia recta de Lamasgaln de Arriba, nas coordenadas 42 3756 N, e 8 16
18 W, elevndos a 902 m de altura sobre o nivel do mar.
Para evitar entretementos que frustraran o noso experimento, tiamos
sincronizados os nosos reloxos coa camp da Berenguela, dende a que anda
se retransmita o Angelus pola radio, para lograr que con s dous minutos de
silencio e quietude poideramos percibir as areladas badaladas da Igrexa nai de
Compostela. A noita era xustamente a que ns queramos, con luz da la chea
de agosto a mis fermosa do ano, cunha brisa do norte que arrecenda
herba seca segada nos prados e recn acumulada nos palleiros, coa Via Lctea
perceptible en todo o seu esplendor, e con un aire limpo que permita divisar a
simple vista o ncleo iluminado da Catedral compostel, desa fermosa baslica
que anda conservaba nos seus arquivos o Liber Sancti Iacobi, ou Codex Calixtinus,
cuxa desaparicin foi anunciada mentres eu escriba estas lembranzas.
As probas que fixemos sobre o silencio desexado tamn foran satisfactorias,
salvo por un can que de cando en vez oubeaba coma un lobo nunha palleira
de Lamasgaln de Arriba, e, pola carreteira do Penadoiro, non se escoitaba
ningn rudo de motores nin se deixaban ver faros de autombiles que puideran
estorbar a nosa investigacin. E deste xeito fmonos acubillando uns beira
dos outros, buscando a comodidade que nos permitira permanecer quedos e
calados durante os dous minutos e medio que, segundo o noso clculo deba
durar o experimento.
Xa cos reloxos na man,
sincronizados co Angelus do
medioda, s doce menos
dous minutos ordenouse o
silencio absoluto, que todos
fomos gardando incluso na
respiracin, e s con un xesto
da man dereita, como se fora
un rbitro internacional, sinalou
Xon do barbeiro o tramo
dos dez segundos anteriores
s doce, para que todos

15
 contiveramos a respiracin e as toses e aguzaramos os odos ao xeito dos cans
perdigueiros. A cara de satisfaccin dos mozos e mozas que al estabamos daba
a entender que case todos estabamos percibindo unha a unha, lentamente, as
doce badaladas da enorme camp, ainda que ningun dixo nada ata que, sobre
doce e cuarenta e cinco segundos, outro sinal do cronometrador permiteunos
estalar nun xbilo histrico.
Salvo tres, que eran os menos entusiasmados coa idea, e os que nunca
estaban para poesas e belezas espirituais, todos tiamos escoitado varias
badaladas da Berenguela. Algn ouviran tres, outros cinco, outros nove. Pero
non faltaba quen escoitara as doce, contando coa cabeza, como asentindo a
unha leccin do catecismo, cada choque do martelo cos bronces de Gemes
Sampedro, que chegaban ata o derradeiro horizonte da dicese proclamando
a groria de Deus. E todos nos sentimos partes dun modelo cosmolxico que
iniciado en tempo inmemorial, e formulado por primeira vez polo bispo de
Amiens, chegaba ata Forcarei no alto do Penadoiro igual que a Enmanuelle
de Pars cubra a dicese do Sena, e a Tsar Kolokol de Moscova cubra o imperio
mestura bizantina de relixin e poltica da cesaropapista raa Ana Ioannovna.
Al permanecimos, contemplando aquel feito extraordinario, ata a unha da
ma, cando fixemos un novo intento de confirmacin da nosa hiptese que
quedou frustrado por un camin cargado de casqueiros de pino que suba o
Penadoiro, dende Refoxos, preto xa das curvas de Xastres. E as baixamos,
contentos como unhas pascuas, cara as nosas casas de Forcarei, onde
esperabamos que a confirmacin das espectativas sera acollida con especial
agrado, e onde dabamos por suposto que todos se an apuntar ao xito do
experimento coas manidas evidencias expresadas a posteriori: eu ona moitas

16
veces; ou coa non menos esperable revelacin de que na Baiuca tamn se
escoita, na serra de Cabanelas como estar en Santiago ou en Castrelo,
preto da Eira dos Mouros, anda se oe a Berenguela mellor que as camps de
Santa Maria de Castrelo.
Ao da seguinte topeime co meu to Xaime Barreiro, moi afeccionado
a observacins de tdolos fenmenos que teen que ver con son, dende
instrumentos a camps, e dende a fala a distancia ata o uso, daquela elemental,
de altofalantes. E conteille a observacin que prepararamos e fixeramos con
tdolos seus pormenores. Dxenlle con orgullo que eu tamn escoitara as
badaladas co seu son inconfundible, e lembreille que el fora a persoa a quen mis
veces lle tia escoitado falar. Meu to era dos que dica que en teora, tendo en
conta as caractersticas da camp, e a intensidade coa que se escoitaban dende
Forcarei camps da bisbarra todas inferiores aos cincocentos quilos a camp
da Berenguela, sequera en condicins excepcionais, debera facerse ouvir. Pero,
poendo de manifesto certa incredulidade, foime preguntando as caractersticas
do experimento, centrndose especialmente na sincronizacin horaria que
determinara o perodo de silencio decretado polas normas da observacin. E
foi entonces cando me dixo: se os reloxos estaban ben sincronizados, a camp
debeuse escoitar sobre as doce e dous minutos, que o tempo que eu calculo
que tarda o son da Berenguela en viaxar dende a Praza de Prateras ata o
miradoiro de Seixios Brancos.
Foi unha observacin que tivo o efecto destrutivo dun lstrego. Ningn de nos,
estudantes universitarios case todos, reparara neste detalle, sabido por demais,
que sesgaba gravemente a observacin. Hoxe sabemos, medindo co SIGPAC,
que a distancia que media entre a Catedral e o miradoiro son 30.273 metros,
e que a Camp Berenguela chega ao lmite da dicese, entre Santa Mara de
Aciveiro e San Paio de Refoxos, con 1 minuto e 48 segundos de retraso. O que
quere dicir que ningun dos que estabamos en Seixios Albos aquela noite do 17
de agosto de 1970, escoitara a Berenguela, e que aquela confirmacin do efecto
cosmolxico s estaba na nosa mente ou no noso corazn. As que anda quedan
tramos abertos para a investigacin das novas xeracins da Terra de Montes,
porque o noso enfeitizo, que s durou unha noite, quedou rachado por culpa de
1 minuto e 48 segundos.

17
 O Observatorio
Astronmico de
Forcarei (Oaf)
Germn Peris (tcnico encargado do OAF)

O Concello de Forcarei conta dende o ano 2008 co primeiro Observatorio

Astronmico Pblico de Galicia. Localizado a 3 Kilmetros do ncleo urbano,
nas Casetas, nunha finca de 10.000 m2 de superficie, ten na sa primeira
fase un edificio de planta circular de 8 metros de dimetro, sobre o cal destaca
a sa cpula de 5 metros de dimetro que alberga o telescopio principal; un
telescopio de alta calidade de fabricacin americana (RCOS) de 51 centmetros
de dimetro, dotado coa mis alta tecnoloxa de manobra e captacin de imaxes,
que o converten nun observatorio semiprofesional de altas prestacins, nun
contorno cunha visibilidade e calidade de ceo excelentes.
A sa construcin foi cofinanciada con Fondos do programa Leader + Montes,
pola Deputacin de Pontevedra e por Caixanova. As instalacins son xestionadas
pola Fundacin Ceo, Ciencia e Cultura (FC3), que est formada polo Concello
de Forcarei, A Universidade de Vigo e AstroVigo. O uso do observatorio ten,
pois, das finalidades: a divulgacin e docencia entre a comunidade acadmica,
afeccionados astronoma e pblico en xeral e a investigacin naqueles campos
da astronoma nos que posible desenvolver programas observacionais cun
instrumento de semellante potencia.
Prevese nun futuro o desenvolvemento da fase dous das instalacins, que
pasar pola construcin dun segundo edificio de benvida s visitantes e un
pequeno planetario, que permitir que as visitas diurnas coezan non s a
forma de traballar no observatorio astronmico, senn desenvolver programas
didcticos sobre os movementos celestes dos astros.

A galaxia do Molinete ou M101 A nebulosa Trfida ou M20

18
 A instalacin, en continua mellora grazas s esforzos do Concello de
Forcarei, que mostrou o seu apoio incondicional a este proxecto, foi visitada
por varios miles de persoas dende todos os puntos de Galicia, en grupos ou
de xeito individual, incluso podndose solicitar tempos FC3 coa finalidade de
desenvolver observacins propias, co apoio dun operador das instalacins.
Pdese encontrar informacin sobre o contido ou a forma de solicitar visitas
guiadas ou tempos de observacin na pxina web da Fundacin FC3; http://
www.fc3.es/, anda que tamn reseamos eses datos final desta pxina.

Instalacins

O edificio circular conta na sa planta baixa cunha oficina de control completo

do telescopio, un almacn/cuarto de servizo, un aseo e un cuarto de distribucin
elctrica. Provisionalmente posible recibir nesta sala de control grupos dunhas
25 persoas adultas ou duns 45 escolares.
Na parte superior, onde se atopa a cpula (que est dotada de movemento de
abertura e xiro para poder apuntar a calquera obxecto celeste e seguilo longo da
noite), atpase o telescopio principal, sobre unha montura ecuatorial alem que capaz
de contrarrestar o movemento do ceo. Xunto instrumento encntrase un armario onde
estn situado os equipos informticos que controlan todo o proceso de traballo.

Equipamento

O telescopio principal un telescopio tipo Ritchey Cretien fabricado pola

prestixiosa empresa americana RCOS, cunha apertura de 51 centmetros e unha
distancia focal de 411 centmetros (f:8,1). Trtase dun tubo aberto en fibra de carbono
para alixeirar o peso do conxunto e para permitir unha mis rpida aclimatacin.
A manobra do telescopio exectaa unha montura de fabricacin americana de tipo
Alemn, da marca SB Paramount (Modelo ME) que permite arrastrar con soltura os
case 70 kilogramos de peso cunha precisin de apuntado menor minuto de arco.

Cartel do Observatorio Foto Nocturna do Observatorio

19
 O detector do telescopio unha cmara CCD modelo SBIG STL-11000 con
11 millns de pixels de 9 micras e conversor A/D de 16 bits. Na cmara est
includa unha roda de filtros con cinco posicins, actualmente ocupados por
filtros fotomtricos do sistema Jhonson (UBVRI), o que permite fotometra de
precisin con calidade aceptada en medicins cientficas.

Localizacin

A localizacin xeogrfica :
Latitude: 42 36 41.3 N
Lonxitude: 8 22 9 O
Altitude: 670 m
O acceso encntrase indicado por un cartel de notables proporcins p da estrada.

Condicins Climatolxicas

O observatorio est localizado a uns 3 km do ncleo urbano de Forcarei,

sen afectar isto calidade do ceo, pois o Concello de Forcarei puxo o mximo
interese na eleccin adecuada de iluminarias pblicas para que isto non merme
a excelente calidade de ceo da que se dispn dende o observatorio.
A sa situacin, na estrada da Estrada, protexido por estribacins montaosas das
afastadas luces de Santiago de Compostela Norte e Lalin Sur, confrelle un horizonte
de observacin de moi boa calidade, que apreciado polos membros de diferentes
agrupacins astronmicas de toda Galicia. O acceso dende a estrada adecuado para
aparcar coches, e incluso un par de autobuses, e a sa localizacin xeogrfica non
supn desprazamentos especialmente longos dende ningn punto de Galicia.

Traballos desenvolvidos no OAF

Anda que o OAF se atopa en continua mellora das instalacins para ofrecer
mellores servizos s astrnomos visitantes e pblico en xeral, podemos dicir

Sala de Control do Observatorio Visita do Colexio de Soutelo

20
que durante o vern de 2011 alcanzou a sa madurez, sendo completamente
operativa a manobra dende a sala de control, o autoguiado que permite
exposicins longas tanto para tomas cientficas como estticas (mostra das que
se acompaan nste artigo), a monitorizacin dixital de temperaturas e focos,
a conexin de banda ancha que permite integrar o observatorio na rede de
seguimento e busca de NEOS, busca e seguimento de supernovas e en definitiva
de todos aqueles eventos astronmicos que requiren unha rpida resposta,
adquisicin de todo o xogo de filtros fotomtricos do sistema Jhonson (que
permite dar validez cientfica s medidas realizadas dende o observatorio) e
outras adecuacins menores referidas rede informtica.
Como fitos das novas instalacins do OAF que debemos salientar, temos
que mencionar que dende o observatorio (sendo o seu operador F. Violat)
conseguronse as primeiras imxes dende o noso estado do cometa Hartley 2
en outubro de 2010, e mis recentemente, sendo o seu operador o autor do
presente artigo, os seguimentos temperns das supernovas SN2011dh na
galaxia M51, a 37 millns de anos luz, e a SN2011by na galaxia NGC3972, a uns
42 millns de anos luz, grazas s melloras e a funcionalidade do observatorio
introducidas e antes mencionadas que permitiron a obtencin de imaxes dunha
calidade excepcional, cunha destacable repercusin meditica.

Visitas e contacto

A visita guiada (previa reserva) pode ser dirna ou nocturna (inclundo a

posibilidade de traballar co telescopio se as condicins atmosfricas son
adecuadas). A duracin de aproximadamente unha hora ou unha hora e cuarto,
e pode ser adaptada a calquera nivel especificado previamente.
Asimesmo, existe un horario de portas abertas para todos os vecios
e visitantes ocasionais. Esta actividade de balde e supn unha visita s
instalacins que non vai acompaada de presentacin dixital ou de operacin
de telescopio.
O horario de portas abertas todos os venres e sbados non festivos entre
as 23:00 e a 01:00 horas no vern e entre as 21:00 e 23:00 horas no inverno.
Estes das non se precisa ningn tipo de reserva, anda que desexable
avisar da visita por motivos loxsticos ou por evitar sorpresas desagradables
como aqueles poucos das nos que se poida pechar pblico por motivos de
mantemento.
Respecto s reservas guiadas, pdense realizar por correo electrnico ou por
telfono nas seguintes seas de reserva e informacin xeral:
Correo electrnico: fc3.oaf@gmail.com
Telfono: 661 010 131 / 649 078 601/ 986 812 647

21
 AS CORES ESVADAS
DA NOSTALXIA

22
Excursin de fin de curso de octavo de E.X.B. nos anos 1980 e 1981

23
 Excursin de fin de curso de octavo de E.X.B. no ano 1982

24
Das instantneas da voda de Maduro en 1951. Arriba, co seu padrio, o
Gaiteiro de Soutelo e abaixo con algns dos convidados

25
 Arriba, campionato provincial de pesca en 1973. De p, figuran Rafael Iglesias,
Sindo Dapena e Celso Mario e aniados Villaverde, Moncho, Nicols e Alejandro.
Abaixo, o conxunto Nuevo Ritmo de Presqueiras nos anos 70.

26
Das actuacins na sala Paraso de Forcarei nos anos 50. Arriba con Celso
Mario micrfono e Jess Campos co acorden.
Abaixo, Jess con outros dous msicos.

27
 Arriba, entre outros msicos, Jess Campos e Avelino de Soutelo, no ano 1958.
Abaixo, festa do da oito de Aciveiro nos anos oitenta do pasado sculo.

28
 Arriba, mestres das escolas de Forcarei no ano 1966. Abaixo, outra reunin
de mestres no ano 1970, entre os que estaban Carmen Cubela, Nicols, Julio,
Rafael e os mdicos Somoza e Jos Pichel.

29
 O seor Vicente Gutirrez (Vicente do Forno) co seu neto
Vicentn en xullo de 1965

30
Vicentn e mais o seu irmn maior en febreiro de 1965

31
 Arriba, Vicente Gutirrez (Vicente do Forno) coa sa dona, Dolores Chamosa, no
ano 1927. Abaixo, voda en Castrelo que asiste o seor Vicente nos anos 60.

32
Aurita do Forno co seu fillo Vicentn nos Reis de 1967

33
 Arriba, os Reis Magos de 1967 cos seus paxes. Abaixo, Reis do ano 2008.

34
Secundino e Chano no Entroido. Anos 60

35
 Arriba, familia do pintor Virxilio Blanco, de Presqueiras. Abaixo, grupo no que
figuran o ex alcalde Francisco Filgueiras, o mdico Paco Rando coa sa dona
Gloria, Jos Chamosa Seso e o crego de Folgoso no ano 1960.

36
Pista de baloncesto onde hoxe se localiza o pavilln polideportivo Paco Rubio
de Forcarei, nos anos 70.

37
 Procesin da Virxe das Dores nos anos 60 e no ano 2002

38
Excursin dos concelleiros de Forcarei illa de Arousa no ano 1973

39
 Liquidando os
ltimos restos
das propiedades
eclesisticas.
Algns exemplos desamortizadores en Terra de Montes.

Juan Andrs Fernndez Castro

I. Introducin

O sculo XIX espaol foi traumtico e difcil. Tras a invasin napolenica,

que asolou o pas e desbaratou a economa, desencadase o proceso de
independencia das colonias americanas que remata co sculo; a todo isto cmpre
engadir a traxedia das guerras civs, tamn coecidas como Guerras Carlistas.
Problemas sucesorios de variada ndole, experimentos revolucionarios, golpes
de estado, pronunciamentos, efmeras constitucins e incluso un brevsimo
periodo republicano completan, no eido poltico, aquel panorama desolador.
No mbito econmico a situacin da Espaa decimonnica non mis
optimista. Carece dunha infraestructura productiva moderna debido falla de
inversins e sofre as consecuencias dunha serodia e insuficiente incorporacin
revolucin industrial, exceptuando, quizs, algns brotes illados en Catalua
e Pas Vasco. Por outra parte a reconstruccin dun pas asolado pola guerra
da independencia, o financiamento das guerras carlistas, o proceso de
modernizacin das comunicacins (moi especialmente o establecemento dunha
rede ferroviaria) e a amortizacin da dbeda pblica consumiron enormes
cantidades de dieiro que deixaron a economa espaola nun estado de
manifesta depauperacin e dficit crnico.
Na primeira mitade do sculo dezanove consoldase definitivamente neste
noso ruedo ibrico a doctrina liberal, que se defina no econmico pola liberdade
de mercado e defenda, no eido ideolxico e poltico, a idea da soberana popular,
a divisin de poderes, a liberdade de cultos e a participacin dos cidadns
nas tareas de gobernacin do pas. Por outra parte a ideoloxa conservadora
preconizaba o absolutismo como forma de goberno e mostrbase belixerante
coa liberdade relixiosa. Nesta poca vaise librar en Espaa, -xa se levara a
cabo noutros pases europeos-, a derradeira batalla entre aquelas das formas

40
antagnica de concebir un pas, que rematou, tralo acceso ao trono de Isabel II e
a definitiva derrota do carlismo, coa victoria da ideoloxa liberal.
Foi neste esceario onde se fraguaron as leis desamortizadoras na procura
da liquidez que o estado precisaba con urxencia para sair do marasmo
econmico no que se encontraba. Pretendase, simplemente, expropiar as
fincas e propiedades en manos muertas pertencentes na sa meirande parte
aos concellos e Igrexa convertndoos as en bienes nacionales aptos xa para
seren vendidos ao mellor postor.
As leis desamortizadoras, a Desamortizacin, foron recibidas, naquela
sociedade espaola do sculo dezanove, de maneira moi distinta. Contrasta o
entusiasmo da clase poltica e burguesa liberal co lxico disgusto da Igrexa,
que se veu desposeda da prctica totalidade das sas propiedades rsticas e
urbanas; vctima, en fin, dun despoxo que don Marcelino Menndez Pelayo non
dubida en calificar de inmenso latrocinio. Con estas drsticas medidas o estado
recadou sen esforzo inxentes cantidades de dieiro -logrando as o seu obxectivo
mis importante- e consolidou definitivamente a sa alianza coa burguesa liberal
emerxente. As relacins coa Igrexa, pola contra, deteriranse considerablemente
acadando nalgn momento unha situacin de ruptura de facto e, anda que a
situacin se foi normalizando moi lentamente, esta belixerancia Igrexa-Estado
permanecer latente ata ben entrado o sculo vinte, rexurdindo durante a
segunda repblica cos trxicos resultados de todos coecidos.
Os mximos beneficiados, como queda dito, foron sen dbida os membros
da clase liberal -para quen se cociou o pastel-, que accederon aos bens postos
en subasta. As, comerciantes, profesionais liberais, propietarios, rentistas
e oportunistas en xeral aproveitaron a ocasin de comprar terreos agrcolas
nunhas inmellorables condicins, coa intencin, nos mis dos casos, de ofrecelos
a terceiras persoas a cambio dunha renda, colocar caseiros ou, no caso de
labradores ricos, incrementar o propio patrimonio agrcola, o que contribuiu en
certo modo a fixar poboacin rural e mitigar un tanto os efectos da emigracin.
Os gobernos reservaron tamn para aquelas persoas os cargos baixos e
intermedios da gobernacin e da administracin dun estado precario que se
faca visible nas periferias mis afastadas na figura dos alcaldes, gobernadores
civs, presidentes das deputacins ou xefes das Milicias Nacionais, por poer
s algns exemplos. Sen esquencer a batulea de persoaxes de diversa ndole
que prosperaron sombra daquel proceso: escribns, caciques, prestamistas,
avogados, peritos e intermediarios, tan presentes na nosa literatura popular.
O corpus legal que regulaba esta etapa desamortizadora emana dunha Real
Instruccin inspirada polo ministro don Juan lvarez de Mendizbal. No periodo
1834-1854 consmase o despoxo patrimonial da Igrexa espaola. Na segunda fase
desamortizadora, denominada xenericamente de Madoz, promulgada o da 1 de maio
de 1855 (Gazeta de Madrid do 3.5.1855), liqudanse, entre outras, algunhas pequenas
propiedades residuais de santuarios e confraras, de cuias rentas se sufragaba o seu

41
 mantemento e culto. Neste aspecto, parcial e serodio da desamortizacin eclesistica
en parroquias de Forcarei e Cerdedo, cntrase este traballo.

II. O proceso de subasta.

Unha vez determinadas

as parcelas desamortizables
publicbanse no Boletn
oficial de ventas de Bienes
Nacionales da provincia
correspondente, neste noso
caso sera a de Pontevedra.
Acompase un breve
informe de cada finca
Cabeceira do Boletn Oficial de Ventas de que comprende o nome,
Bienes del Estado onde se publicaban os bens
subastados.
extensin, lindes, calidade
do solo, renda que produce
e precio polo que sae a
subasta. No mesmo boletn
fxase o da, hora e lugar do remate, que sola ser a s do Xulgado do correspondente
Partido Xudicial: A Estrada no noso caso. Acto seguido o xuz de Primeira Instancia
ordea dar publicidade ao acto de subasta mediante o fixado en lugares de pblica
concorrencia (esquina da casa de don Jos Vila na Estrada; parede do patio da casa
de don Jos Garrido que dice a la nueva carretera, en Cerdedo e en la plaza pblica
de esta villa no caso de Forcarei). Anuncibase tamn mediante un pregoeiro ou
voz pblica.
Era tamn preceptivo que os licitadores presentasen previamente as sas
ofertas en sobre cerrado e a finca adxudicbase ao mellor postor, que poda
efectuar os seus pagos en metlico para o que dispoa de ata 14 anos de
plazo. No periodo de execucin das parcelas subastadas obxecto desta resea
sucedronse en Espaa dous sistemas monetarios: o escudo, en circulacin
entre 1864 e 1868 e a peseta a partir desta data. Para simplificar o clculo dos
valores das fincas optamos por reducir todos os precios a pesetas, conforma
equivalencia: 1 escudo = 25 pesetas.

III. Os bens subastados

III. 1. Parroquia de San Xon de Cerdedo. Confrara das nimas. Licitadores:

Juan Durn, de Tabeirs; Antonio Porto, de A Estrada; Manuel Moreira, de Cerdedo;
Ignacio Rey, de Cerdedo; Serafn Pazo, de Ouzande; Jos Cadavid, de Cerdedo;
Benito Garrido, de Cerdedo; Domingo Moreira, de Cerdedo e Antonio Mara Paseiro,
de Callobre representando a Domingo Moreira. Das 20.5.1867 e 12.6.1867.

42

Nome e lugar
Besada Vella (Avelando)
Asueiro (Avelando)
Asueiro (Avelando)
Cuchio
Rivada (Meilide)
Viringuela (Meilide)
Foza (Meilide)
Pego de Arriba
Pioa (Meilide)
Aradas (Chamadoira)
Porto Pereira (Chamadoira)
Catro Abadas (Chamadoira)
Catro Abadas (Chamadoira)
Catro Abadas (Chamadoira)
Catro Abadas (Bidudo)
Veiga Vella (Bidudo)
Prado (Bidudo)
Riba da Casa
Riba da Casa
Veiga da Casa
Foza Segunda (Meilide)
Detalle da descripcin dunha finca subastada en Millerada.
Precio de
Calidade e rea, m Comprador e precio
sada, pts.
Labrado regado 468 135 Juan Durn 140
Labrado regado 273 7088 Deserto (20.5.1867)
Labrado regado 273 7875 Manuel Moreira 925
Labrado secano 520 100 Antonio Porto 115
Labrado regado 75 1875 Ignacio Rey 35
Labrado regado 222 575 Juan Durn 925
Labrado regado 234 675 Serafn Pazo 100
Labrado regado 130 225 Juan Durn 55
Labrado regado 314 54 Ignacio Rey 2125
Labrado secano 572 495 Benito Garrido 495
Xesteira secano 614 12 Domingo Moreira 475
Labrado secano 78 2025 Deserto
Labrado secano 78 2025 Deserto
Labrado secano 39 1125 Deserto
Labrado-xesteira secano 2.980 240 Deserto
Xesteira secano 768 1575 Antonio Porto 175
Xesteira secano 3.976 152 Deserto
Toxeira secano 3.924 75 Antonio Porto 775
Toxeira secano 6.488 124 Antonio Mara Paseiro 124
Xesteira secano 1096 42 Manuel Moreira 75
Labrado regado 806 775 Jos Cadavid 1625
43
 III. 2. Fbrica da parroquia de Santa Maria de Tomonde. Licitadores: Manuel
lvarez, de Tomonde; Rafael Sieiro, de Santa Eulalia de Castro; Jos lvarez,
de Quireza; Manuel Vilaboa, de Quireza; Jos Graa, de Ouzande e Francisco
lvarez, de Tomonde. Da 23.4.1867.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio sada, pts Comprador e precio

Seara (Vilaln) Labrado secano 286 66 Rafael Sieiro 775

Veiga da Obra (Vilaln) Toxal-xesteira secano 2.512 48 Manuel lvarez 50

Prado de Santa Mara Prado 1.910 490 Jos lvarez 490

Chan de Abaixo Labrado secano 1.620 155 Francisco lvarez 410

Arca e Ferreiria Labrado secano 2.188 365 Deserto

Tras da Veiga da Arca Toxal secano 2.092 40 Manuel lvarez 40

Laceiras Toxal secano 3.140 60 Manuel Vilaboa 220

Cacharela e Costia Toxal secano 5.024 96 Manuel lvarez 100

Campo Redondo Labrado secano 2.092 180 Manuel lvarez 180

Pumar de Arriba Labrado regado 130 34 Manuel lvarez 325

Entrecortias Labrado 982 155 Francisco lvarez 5075

Pumar de Abaixo Labrado secano 260 50 Manuel lvarez 575

Laxe das Cortias Labrado secano 52 45 Manuel lvarez 5

III.3. Fbrica da parroquia de San Xon de Cerdedo. Licitadores: Juan Martnez,

de Cerdedo; Juan Pasarn, de A Estrada; Fernando Martnez, de Cerdedo; Manuel
Luces, de A Estrada e Manuel Rivas de Cerdedo. Da 21.6.1867.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio sada, pts Comprador e precio final

Alvela (Cavenca) Labrado regado 470 135 Juan Martnez 135

Besada (Cavenca) Labrado regado 416 120 Fernando Martnez 200

Maceira Brava (Lourido) Labrado secano 470 90 Deserto

Campochn (Lourido) Labrado secano 314 27 Deserto

Baixo da casa (Lourido) Labrado secano 208 48 Deserto

Fontenla (Lourido) Labrado secano 680 585 Deserto

Maronzn (Meilide) Labrado regado 442 11475 Fernando Martnez 200

Caleiro (Avelando) Campo regado 784 135 Deserto

Regueiro e Ortigueira (Avelando) Campo e xesteira 680 65 Deserto

Chupio (Avelando) Toxal secano 1.256 36 Deserto

Cancelia (Avelando) Xesteira 78 3 Manuel Rivas 3

44
 Templo parroquial de San Xon de Cerdedo.

III. 4. Parroquia de San Xon de Cerdedo. Capela de San Antonio. Licitadores:

Jos Graa, de Ouzande e Manuel Rivas, de Cerdedo. Da 21.6.1867.

Precio de sada,
Nome e lugar Calidade e rea, m Comprador e precio
pts
Ortigueira (Avelando) Labrado regado 338 585 Manuel Rivas 775
Besadia (Avelando) Campo regado 754 1305 Deserto
Naval de Alonso da Pena (Avelando) Campo regado 273 7875 Deserto
Asneiro Campo regado 273 7875 Manuel Rivas 7875

III. 5. Parroquia de San Xon de Cerdedo. Confrara do Rosario. Licitadores:

Manuel rivas, de Cerdedo. Da 21.6.1867.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio de sada, pts Comprador e precio

Naval de Alonso da Pena (Avelando) Campo regado 273 7875 Deserto
Besada Vella (Avelando) Campo regado 560 16125 Manuel Rivas 16125

III. 6. Santuario de San Bernab. Licitadores: Benito Garrido, de Cerdedo;

Fernando Martnez Martnez, de Cerdedo; Jos Villar Rey, de Santo Toms de
Ancorados; Manuel Fortes Varela, de Cerdedo e Domingo Sieiro Campos, de
Cerdedo. Das 12.6.1867 e 30.11.1872.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio sada, Comprador e precio

pts

Campochn (Chamadoira) Labrado secano 1.820 350 Benito Garrido 360 (12.6.1867)

Mangarelas (Limeres) Xesteira secano 666 25 Manuel Fortes 30

Prado Pequeno (Limeres) Labrado secano 104 20 Manuel Fortes 21

Prado Grande (Limeres) Labrado secano 209 40 Manuel Fortes 50

Prado da Fonte (Limeres) Labrado secano 66 1250 Manuel Fortes 43

Octava de Arriba (Limeres) Labrado secano 470 90 Manuel Fortes 135

45
 Nome e lugar Calidade e rea, m Precio sada, Comprador e precio
pts

Cancela da Veiga Labrado secano 1.257 108 Manuel Fortes 128

Sas Cortias Labrado secano 364 3150 Manuel Fortes 38

Pereiria (Limeres) Labrado secano 942 120 Manuel Fortes 230

Currs (Limeres) Xesteira secano 628 15 Domingo Sieiro 20

Abelleira de Arriba e Trbado Xesteira secano 1.990 3125 Fernando Martnez 200

Suavila (Chamadoira) Labrado regado 858 24750 Fernando Martnez 400

Cancela da Laxe (Chamadoira) Toxal secano 520 15 Fernando Martnez 15

Cancela da Laxe (Chamadoira) Labrado secano 628 36 Fernando Martnez 36

Cancelo (Chamadoira) Labrado secano 520 45 Fernando Martnez 36

III. 7. Fbrica de San Martio de Figueroa. Nova presentacin de subasta

pblica por resultar frustradas as catro anteriores. Da 12.8.1873.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio sada, pts Comprador e precio

Reso de Abaixo (Loureiro) Labrado secano 836 - Deserto

III. 8. Santuario da Santa Nai de Deus do Pego. Licitadores: Jos Graa, de

Ouzande; Francisco Mario, de Forcarei; Jos Reigosa, de Parada e Juan Durn,
de Tabeirs. Da 23.4.1867.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio de sada, pts Comprador e precio

Corpios (Insua) Labrado secano 494 12825 Jos Graa 130

Coita (Insua) Labrado secano 182 475 Francisco Mario 475
Pegorrozas (Insua) Toxal secano 340 295 Francisco Mario 275
Cerca (Insua) Toxal secano 208 8 Francisco Mario 8
Debesa (Insua) Toxal secano 416 16 Jos Reigosa 175
Pego Toxal secano 5.625 166 Juan Durn 315

III. 9. Capela de Santa Margarita de Millerada. Licitadores: Jos Vila Pumares,

Bernardo Alberte Bugallo e Jos Soto Troitio, de Millerada. Jos Gmez Campos,
de Dos Iglesias. Da 7.11.1872.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio de sada, pts Comprador e precio

Calvos (Portela) Pasteiro regado 2.200 100 Bernardo Alberte Bugallo 100

46
 A Esbelta silueta do templo parroquial de Millerada, Forcarei.

III. 10. Santuario do Carme. Licitadores: Jos Vila Pumares, Bernardo Alberte
Cachafeiro e Jos Soto Troitio, de Millerada. Jos Gmez Campos, de Dos
Iglesias. Da 7.11.1872.

Precio de sada,
Nome e lugar Calidade e rea, m Comprador e precio
pts

Val (Berroso) Inculto secano 622 30 Jos Soto 32

Pouso ou Recanto Inculto secano 236 20 Jos Vila 23

Hrreo ou Veiga da Porta Inculto secano 183 15 Jos Vila 17

Cabrio, Rabo e Cuadro do Inculto secano 183 15 Jos Vila 17

Carreiro

Vnculo Inculto secano 134 13 Jos Vila 20

III. 11. Fbrica de Santa Maria de Castrelo. Licitadores: Jos Graa, de

Ouzande; Gregorio Prez, Ramn Garca e Jos Gaiteiro, de Castrelo. Da
31.3.1867.

Nome e lugar Calidade e rea, m Precio de sada, pts Comprador e precio

Veiga Grande (Barciela) Labrado, xesteira secano 18.164 1.566 Gregorio Prez 2.775

Cobia (Barciela) Labrado, xesteira secano 828 180 Ramn Garca 280

47
 Nome e lugar Calidade e rea, m Precio de sada, pts Comprador e precio

Soutio (Barciela) Labrado, xesteira secano 1.928 513 Gregorio Prez 580

Fieiros (Barciela) Labrado, xesteira secano 156 81 Jos Graa 80

Silva (Lerce) Labrado, xesteira secano 314 270 Jos Gaiteiro 270

IV. Consideracins finais.

IV. 1. O tamao das parcelas.

Encontramos que foron levadas a pblica subasta un total de 83 leiras con
unha superficie total de 98.373 m, o que nos d un tamao medio de 1.1852
m (0118 Ha) por unidade, mensura moi lixeiramente superior que aporta
Carl - Christoph Liss (1987) (1) para a provincia de Pontevedra (0112).
Superficie media das parcelas.

Galicia (Liss, 1987) 0172 Ha

Pontevedra (Liss, 1987) 0112 Ha

Terra de Montes (S. XIX) 0118 Ha

Tamao das parcelas.

N e %

Moi pequenas (ata 100 m) 7 83

Pequenas (entre 101 e 500 m) 34 406
Medianas (entre 501 e 1.500 m) 23 285
Grandes (mis de 1.500 m) 19 226

Total 83 - 100

Observamos tamn que o 9523 % das unidades agrcolas non superan 05

Ha (922 % en Galicia), circunstancias que confirman o acentuado carcter
minifundista desta comarca. As magnitudes extremas encontrmolas na Laxe
das Cortias e Veiga Grande con 52 e 18.164 m respectivamente.

IV. 2. O precio das parcelas.

Superficie m N de parcelas Total pts.

Vendas logradas 82.436 66 10.903

Vendas frustradas 15.937 17

Total 98.373 83

48
 Da anterior tboa deducimos que o precio medio das parcelas vendidas
chegou s 0132 pts/m, (693 pts/conca), valorndose cada parcela, como
media, a 16519 pts. As valoracins iniciais das parcelas e a elevada cuanta
do diferencial cos precios finais (non se teen en conta as subastas desertas)
amosan o inters da administracin en facilitar as transaccins deixando en
mans dos rematantes e dos seus intereses o posterior incremento dos precios.
Velaqu as cifras:
Importe total da oferta: 7.3716 pts
Ganancia neta: 10.903 pts.
Diferencial: +3.5314 pts. ( 479%)
IV. 3. A calidade do terreo.

Tipo de terreo N de parcelas %

Labrado secano 29 3452

Labrado regado 15 1785

Xesteira 1 166

Toxeira 12 1428

Campo 7 833

Inculto 5 595

Prado 2 238

TOTAL 83 100

Supera o 50% a adquisicin de terras aptas para o cultivo (5237%); as

toxeiras e xesteiras (3088%) proporcionaban combustible para as cocias e
fornos ademais de molime para estrar as cortes.
IV. 4. Os compradores.

Parroquia Parroquia
Nome N parcelas Inversin pts. Superficie m
0rixe compra
Gregorio Prez Castrelo Castrelo 2 3.355 20.092
Fernando Martnez Cerdedo Cerdedo 7 1.087 5.374
Francisco lvarez Tomonde Tomonde 2 9175 2.602
Manuel Fortes Cerdedo Cerdedo 8 675 4.078
Juan Durn Tabeirs Cerdedo 4 6025 6.445
Jos lvarez Quireza Tomonde 1 490 1.910
Manuel lvarez Tomonde Tomonde 7 465 12.162
Benito Garrido Cerdedo Cerdedo 2 4095 2.392

49
 Parroquia Parroquia
Nome N parcelas Inversin pts. Superficie m
0rixe compra
Manuel Rivas Cerdedo Cerdedo 4 3205 1.249
Ramn Garca Castrelo Castrelo 1 280 828
Jos Gaiteiro Castrelo Castrelo 1 270 314
Ignacio Rey Cerdedo Cerdedo 2 2475 389
Manuel Vilaboa Quireza Tomonde 1 220 3.140
Jos Graa Ouzande Parada 2 210 650
Antonio Porto Estrada Cerdedo 3 210 5.212
Domingo Moreira Cerdedo Cerdedo 2 1715 7.102
Manuel Moreira Cerdedo Cerdedo 2 1675 1.369
Jos Cadavid Cerdedo Cerdedo 1 1625 806
Juan Martnez Cerdedo Cerdedo 1 135 470
Serafn Pazo A Estrada Cerdedo 1 100 234
Bernardo Alberte Bugallo Millerado Millerada 1 100 2.200
Francisco Mario Forcarei Parada 3 83 730
Rafael Sieiro Castro Tomonde 1 775 286
Jos Vila Millerada Millerada 4 77 736
Jos Soto Millerada Millerada 1 32 622
Domingo Sieiro Cerdedo Cerdedo 1 20 628
Jos Reigosa Parada Parada 1 175 416
TOTAL - - 66 10.903 82.436

Firma de Gregorio Prez, da parroquia de Castrelo,

mximo inversor desta quenda de subastas (3.355 pts.)

50
 Fernando Martnez, de Cerdedo, mercou 7 parcelas por valor de 1.087 pts.

Logran remates de fincas un total de 27 compradores que adquiren como

media 3.05318 m cada un, cun gasto de 4038 pts. O mximo inversor foi
Gregorio Prez, da parroquia de Castrelo, que desembolsa 3.355 pts (nada
menos que o 3324% da recadacin total) na adquisicin de 20.092 m de
terra de labor, case a cuarta parte da superficie comprada. Obsrvase que a
maiora das adquisicins realzanas persoas da mesma parroquia ou colindante
e, moi excepcionalmente, compradores de fra do concello. Poderiamos definir
ao comprador-tipo da seguinte maneira: Persoa que adquire na sa propia
parroquia unha ou das fincas de labrado por un importe de 250 pts.

OUTROS TEXTOS.
Nota n 1 a p de pxina:
Liss, Carl-Christoph, Evolucin y estado actual de la concentracin parcelaria
en Espaa, en Revista de Estudios Agrosociales, n 139, 1987. Tamn en
soporte dixital: http://www.mapa.es/ministerio/pags/biblioteca/revistas/pdf_
reas/r139_02.pdf

51
 Nin giche nin bai
Os canteiros de Montes e a sa fala

Francisco Rozados Rochi

Hoxe eliximos tratar un colectivo, un gremio moi peculiar, cal o dos canteiros,
un oficio e, mis ca un oficio, un xeito de vida que ten un valor moi especial na
Terra de Montes, por ser, de lonxe, o mis profuso na nosa comarca estamos
a falar, claro est, do tempo en que se exercan os oficios artesanais. un
oficio que desempearon moitos dos nosos devanceiros ata mediado o sculo
XX, xentes que se introducan na vida da pedra a idades moi tempers. Era un
traballo duro, tanto polas condicins do mbito no que se desenvolva coma polas
longas camiadas que as cuadrillas tian que facer para chegar s destinos
onde an practicar a sa angueira coti.
O Catastro do Marqus de la Ensenada, realizado no ano 1752, recolle
de xeito estatstico a grande actividade profesional que exista na Terra de
Montes a tal altura. Indicaba o nmero de persoas que exercan os distintos
oficios tradicionais, e contaba 18 aprendices de canteiro, 16 aprendices de
carpinteiro, 3 arrieiros de sal, 95 arrieiros de vio, 3 banasteiros, 1 barbeiro-
sangrador, 4 bataneiros, 2 boticarios, 1 cambiador, 8 capadores, 61 carboeiros,
28 cardadoras, 8 carniceiros, 290 carpinteiros, 2 cavadores, 11 cereiros, 7
cesteiros, 6 cirurxins, 3 cirurxins-sangradores, 2 cobradores, 58 costureiras, 4
cregos, 16 escribns, 1 escultor, 10 estanqueiros, 4 chatarreiros, 10 ferradores,
6 ferraxeiros, 41 ferreiros, 10 frades, 2 gaiteiros, 168 labregos, 4 mesoneiros, 6
mestres-escolantes, 3 milicianos, 8 ministros (?), 41 muieiros, 32 panadeiros,
9 pobres, 2 prateiros, 14 porqueiros, 2 rendeiros, 5 rendeiros de dcimos, 1
soldado, 26 taberneiros, 14 tendeiros, 122 tecels, 20 traficantes de froitos, 122
traficantes de cera (os que ns chamamos borreiros), 23 traficantes de carbn,
1 traficante de vio, 23 tratantes de gando, 31 tratantes de gran, 94 xastres, 10
xuces-merios, 33 zapateiros e 772 canteiros.

52
 Chama poderosamente a aten-
cin esta derradeira cantidade.
Un de cada tres profesionais per-
tenca a este gremio de peque-
nos demirgos da pedra, a este
gremio de homes coa coiraza na
pel das mans e un corazn hu-
milde e cantor. Quizais o motivo
primordial da abundancia de pro-
fesionais neste colectivo sexa que
a Terra de Montes est inzada de
pedra. A pedra manifstasenos al
onde pousemos a ollada. Por iso Canteiro picando na pedra
non estraa que, xunto coa vecia
comarca do Cann de Pau, sexa a terra por excelencia dos canteiros. Centos de
cruceiros, muos, escudos labrados, balastres, lareiras, lavadoiros, pombais,
fontes, capelias, petos de nimas, alvarizas e outras reliquias en pedra teste-
muan o labor canso, case eterno, destes artesns armados de cicel e escoupro
que desentraaban a secreta fala das pedras.
Todo ten unha orixe, e o dos canteiros de Montes hai que buscalo no mosteiro
de Santa Mara a real de Aciveiro. Aparte do fermoso e serodio romnico que
nos legou, cmpre agradecerlle o seu signo seminal cara s novos oficios que,
co tempo, foron cobrando vida nas xentes de Montes. E o rei dos oficios na
comarca foi, de sempre, o da pedra. Os canteiros de Montes, de merecida sona,
deixaron profunda e duradeira pegada non s nas sas casas, hrreos, pombais,
cruceiros, pontes, muos e ermidas. Tamn percorreron e impregnaron de bo
facer artesn terras alleas, mesmo aln do mar.
O oficio de canteiro tia un sinalado valor e un circio carisma na cultura
tradicional e os seus practicantes eran venerados polo seu bo facer, porque,
sendo homes, eran quen de reproducir con perfeccin a imaxe de Deus. Isto
transformbaos ante a mirada da xente en colaboradores da divindade
algns cruceiros mesmo adquiriron sona de milagreiros e congregaron o fervor
das multitudes, e algns eran elevados honra mxima polos seus propios
compaeiros, cualificndoos, na xerga que lles era propia, coma muriadores
de xideces que xarecen muriadas por Queic, isto , autores de labores tan
fermosos que parecen feitos por Deus.
Lembrbanos o doutor Avelino Senra, nun relatorio de hai anos en Soutelo,
que na dcada dos vinte do pasado sculo, no marco da exposicin universal
celebrada na cidade de Sevilla e na chamada plaza de las Provincias, canteiros
da Terra de Montes foron os encargados de esculpir en pedra o mapa de
Pontevedra. Al figuran en letras discretas o nome da capital e en letras mis
destacadas os nomes de Castrelo, Forcarei, Soutelo e Folgoso. En palabras de
don Avelino, iso o que se chama facer patria pequena, e flanos do apego e

53
 Pa romnica de Das Igrexas

da morria que senta este gremio tan representativo de noso cando estaba
a traballar lonxe da sa galleira (a terra propia no latn dos canteiros), un
sentimento comprensible se caemos na conta de que estes artesns pasaban
a meirande parte do ano fra do seu contorno vital, da sa casa, da sa
familia e da sa vecianza, e facano dende que tian pouco mis de dez anos
de vida, como recolle o etngrafo Antonio Fraguas: mocios das quintas e
rapaces que van aprender o oficio, rguense moi cedo, cando atingue o luceiro
as penedas da serra e chega a sa luz, luz estrangullada, bufardo da palleira
onde durma a turma.
Don Antonio Fraguas tamn dica, no prlogo da obra dedicada s canteiros
e artistas das ribeiras do Lrez que escribira o noso vello cronista que A obra
de Don Antonio Rodrguez Fraiz, constite a maxistral demostracin da ptima
categora dun oficio que, realmente, ben merecente dela. Algns dos artesns
s que o libro est consagrado son o mestre Pedro de Arn, nacido en Cerdedo
no sculo XVII, que haba ser o artfice da obra que reformara a fbrica da igrexa
e coros do convento composteln de Santa Clara, as coma da Torre dos Sinos
da Catedral de Ourense; Xos Bugallo, nacido en Pardesoa na metade do XVIII,
autor da portada da igrexa de Quintanilla de Somoza en Astorga; Manuel Doval
Cadavid, autor da fermosa imaxe do corazn de Mara que se pode ollar no
exterior da igrexa de Millarada entre senllas columnas salomnicas de virtuosa
talla; Antonio Ferreiro, nacido en Quireza mediado o sculo XIX, que foi o autor
dos cruceiros de Aciveiro e Forcarei; Xon de la Fuente, nacido no primeiro
terzo do sculo XVI en Aciveiro, que traballara no Claustro das Procesins do
mosteiro e tamn na reedificacin da torre dos xuces-merios, xa en Soutelo (no

54
 Capitel na igrexa de Aciveiro Fonte do Mosteiro de Aciveiro

ano 1602); Xos Nieto, o mestre arquitecto que deseou a igrexa de San Xon
Bautista de Cerdedo; Xos Rivas, mestre de cantera nacido en Lebozn nos
primeiros anos do XIX, coautor con Pedro Vzquez da espadana da igrexa de San
Romn del Valle, tamn en Astorga, en 1850; Xos Couceiro Blanco, canteiro
que morreu traballando nas obras de restauracin da Catedral de Len e moitos
outros que non citaremos por non facer demasiado prolixa a relacin.
Hoxe cabera engadir a reciclaxe que foron facendo os canteiros para se
transformar en empresarios e habera que citar, con toda xustiza e por riba de
todos, a Angel Sieiro Roubn, que emigrado s Estados Unidos sendo mozote
na sa parroquia de Pardesoa nos anos 50 do pasado sculo, chegou a fundar
un imperio de pedra naquel pas, traballando coas sas empresas en obras tan
significativas como a Boston Library, o Homer Building e o Constitution Hall, estes
dous en Washington D.C., ou tan simblicas como o panten da familia Kennedy,
no que arde a eternal flame da tumba de JFK, no Arlington National Cemetery.
Este gremio da pedra posua unha xerga que os particularizaba diante doutros
gremios e dos profanos. E parceme certamente indispensable parrmonos un
pouquio nel para entender o que isto significaba nas sas vidas e no seu labor
cotin. Era o seu Verbo ou Latn dos canteiros, fala crptica que rexistra achegas
de multitude de linguas, entre elas o propio latn, o francs, o cataln, o vasco,
o italiano e outras, loxicamente coa base do galego falado na zona de cada
grupo de canteiros, como nos explicita a filloga de Forcarei Carme Hermida. Era
falado durante todo o da en todos os mbitos da vida cando se atopaban lonxe
da terra e, porn, non o utilizaban no seu lugar de residencia, ags momentos
moi concretos que esixiran certo secretismo falar de algun na sa presenza
ou comunicarse co compaeiro nos xogos de baralla. Durante a Guerra Civil
mesmo puido ser utilizada esta fala para enviar mensaxes cifradas.
Un oficio que ten lingua de seu un oficio poderoso, porque o idioma o que
nos deu a providencia para tratar de posur, de facer nosas as cousas do mundo.
Prlle nome a unha cousa , en certo modo, posula. O xnero humano non

55
 Convento de Santa Clara en Santiago, onde Igrexa de Quintanilla de Somoza, na que traballou o
traballou Pedro de Arn canteiro Xos Bugallo

s un animal artfago un comedor de pan, como dica o poeta grego Hesodo

senn tamn un animal artellador de linguas, e iso precisamente, xunto co
vio, a risa e a capacidade de se aburrir, o que mis o separa da zooloxa.
O Verbo ten musicalidade e poesa en si mesmo. Contn, no seu fermoso e
cumprido lbum de verbas e expresins, algunhas tan fermosas coma volandina
(alma), clariosa (estrela) chorovia (msica), curubelas do rechilo (castaas, mais
literalmente patacas do aire, comparable esta asociacin francesa pommes de
terre, mazs de terra que lles chaman s propias patacas os galos), niscoventa
ou aniscaoretas (paraugas), gichobeira de acalmar rechilo (abanico), oretar
polos bixos (chorar), fuste onde estafaron a Queic (crucifixo), agatillar (abrazar),
xerer xidavante (amar).
Hoxe, esta xerga ou xiria xa non se fala entre os canteiros en activo, e son
escassimos os que, sen ter sido arxinas ou aprendices, o falan con certa soltura.
Algunhas das sas verbas pasaron, non obstante, galego cotin da Terra de
Montes: xubila (cama), ralvar (defecar), morrn (neno), carilla (irmn) ou zuricos
(cartos) seran algns dos casos mis empregados por profanos.
O autor Antn Santamarina observa no Verbo, coma en calquera dos latns
gremiais, tres finalidades esenciais: protexer a propia identidade profesional e os
pensamentos fronte s estraos, servir de medio de comunicacin interna entre
os membros do colectivo e individualizar, particularizar e homoxeneizar o propio

56
 Detalle do Cruceiro de Forcarei, Porta Itineris Sancti Iacobi, do
Obra de Antonio Ferreiro artista Cndido Pazos

colectivo que o fala. Este autor tamn nos indica que a aceptacin dun novo
membro no gremio quedaba supeditada demostracin de que xa adquirira un
dos seus trazos identificadores: galruar ou galrar o Verbo ( dicir, falar o Verbo).
Feliciano Trigo Daz, incansable investigador do Latn dos canteiros, deixounos
para fascinacin dos admiradores da xerga, un tesouro de valor incalculable:
o libro O Verbo dos arginas de Avedra. Nel, cntanos que falaron conmigo
canteiros de vilas nomeadas na lenda destes artesns: Forcarei, Cerdedo,
Silleda, A Estrada, e moitas aldeas do seu mapa, nas que atopei pequenas
xoias da fala que lle fan contrapunto grandiosidade daquela xerga estrana.
Mentres facan o Latn foron labrando centos de cruceiros, que semearon polos
camios coma eco da palabra do seu Deus. E tamn deixaron cara ar un moi
grande museo de pequenas pezas artsticas que se amosan enriba dos tellados
dos piornos, e que moi ben parecen falar noutro misterioso verbo ou latn de
pedra. O mesmo autor transmtenos que falar o Verbo moito mis ca unha
expresin prosaica e utilitaria, o esprito dunha fala tamn pode orse; o Verbo
canta, salmodia ou faise poesa.
Se queremos investigar e ter mis luz sobre o Verbo podemos recomendar
algunhas publicacins. Certo que non son moitas, pero hainas moi boas e
enriquecedoras. Ademais do imprescindible librio que citamos de don Feliciano
Trigo, hai tamn algo publicado pola Real Academia Galega; un vocabulario
publicado por don Alfredo Garca Aln na revista do Museo de Pontevedra; O
Verbo dos Arginas, de don Julio Ballesteros Curiel; tres publicacins de cariz
comarcal: un pequeno vocabulario publicado pola asociacin Outeiro Grande,

57
 A Boston Library, obra da empresa Roubn & Janeiro

de Aciveiro, Materiais para o estudo da freguesa de San Xon de Cerdedo, de

Calros Solla, o dicionario de Xess Lamas Gulas e varias separatas: Xergas,
verbos e latns de Galicia, de Carme Hermida; Fontica e morfosintaxe dos
verbos ou latns de Galicia, da mesma autora, e Contribucin de Anbal Otero a
un vocabulario do Verbo dos canteiros de Pontevedra, de Antn Santamarina.
Seguramente haber algunha cousia mis, pero con isto abonda para se
decatar da enorme riqueza que o Verbo supn para o patrimonio inmaterial da
Terra de Montes.
Volvendo vida coti dos canteiros, hai que dicir que era certamente dura.
Con tan s dez ou once anos abandonaban os fogares os aprendices ou pinches,
soportando mil calamidades que os endureceran (sobre todo as mans). Sufriran
fame, sede e longas camiadas cos trebellos lombo, traballando de clariosa
a clariosa, dicir, de estrela a estrela. Os dous obxectivos iniciais dos pinches
seran a aprendizaxe das tcnicas do labor e a do Verbo. Unha vez dominadas
as das bases do oficio, os xa canteiros pasaran a cobrar un soldo estipulado
oficialmente e a sa vida xa estara encamiada, anda que seguira sendo dura.
Adoitaban sar exercer o oficio na primavera e no vern, e o seu alimento,
durante as camiadas que os levaran zona de traballo, sera basicamente o
pan de millo e a augardente, e en ocasins caldo e un anaco de toucio dieta
que co tempo ira mellorando sensiblemente.
Ese tirocinio cheo de dificultades e sacrificio dara os seus froitos, posto que
os canteiros da Terra de Montes foron dos mellor considerados en todo o pas.
Como nos lembra o historiador Xos Fortes Bouzn, boa parte do barroco galego,
de Viveiro a Tui e Portugal, e de Pontevedra Bierzo foi labrado por canteiros de
Cotobade e da Terra de Montes.
Os canteiros foron, ademais, os protagonistas do primeiro xodo da arte
galega. Eles souberon dar xeito e forma pedra primixenia, porque amaban a
nosa orixe xerxica. Entre as calcolticas rochas descubriron a eterna dialctica
entre o megalito da morte e o tangarao da vida. Por iso crearon as cruces de

58
 A Eternal Flame no Panten da Familia Kennedy

pedra para logo esculpir prticos de gloria e ptreos parasos catedralicios.

Merc seu labor, a pedra moveu o muo e o hrreo gardou o gran. A msica
dos seus ciceis converteu en arte a artesana e xerou a paisaxe que nos
conmove nas ras lousadas de Compostela, nas romnicas igrexas, nas fontes
e nos pazos e ata nas bodegas do vio nacido en afastada terra, que bebemos
en comn p da lareira.
Non moita a xente que sabe o que conta Cndido Pazos, monumental
artista autor da Porta itineris sancti Iacobi que podemos admirar entrada
de Santiago pola vella estrada de Lugo. Cndido conta, con graza e acerto, a
homenaxe que se rendeu na Rioxa s canteiros galegos autores tamn das vellas
bodegas Paternina, erguidas con centenaria pedra labrada. Para eles, dedicado
a eles e na sa honra, sau con banda azul na sa etiqueta aquel primeiro vio
das famosas bodegas, o nico vio no mundo que ten como etiqueta a bandeira
de Galicia e que anda segue a render homenaxe nosa xente, s nosos artistas
canteiros. Non se pode negar que esta unha ancdota fermossima e que fala
moi ben dos nosos canteiros.
Resta lembrar que os canteiros da Terra de Montes eran, na ollada que o
noso benquerido Xos Luis Barreiro lles dedicara nesta mesma publicacin1,
traballadores, perfeccionistas, humildes e honrados, e sempre dispostos
a verse reflectidos na sa obra, sen reparar que esta fose o esquinal dunha
palleira ou un pinculo de catedral... Todos eran mestres! Todos eran amigos!

1 Cotaredo n 4. Facendo historia sin fontes: os canteiros da Terra de Montes, pxs. 46 59.
Xos Lus Barreiro Rivas

59
 Todos traballaron sen descanso! E ningn morreu rico!... estaban afeitos a
entender e memorizar proxectos de construcin xamais debuxados, e a converter
en pedra as ideas funcionais ou decorativas que lles an transmitindo. Saban
medir e cubicar, tian sentido da esttica, e nunca esquecan que toda obra de
arquitectura representa unha cultura ou simboliza unha idea. Pero sobre todo,
os canteiros da Terra de Montes sempre foron homes de mundo, acostumados
a viaxar por todas partes, e afeitos a asimilar e contar todos os costumes e
novidades que an vendo por a. E ese seu viaxar convertaos en xente sabia,
coma unha elite privilexiada no inmobilismo afogador das sociedades agrarias.
Como dato anecdtico engadiremos que os masns foron, en realidade,
mestres canteiros que se comunicaban entre si deixando mensaxes talladas
nas pedras das pontes, nos pasos e nos lastros (as mensaxes que hoxe estuda
a Gliptografa). A sa organizacin era moito mis complexa c dos propios
gobernos da poca medieval.
E para rematar, case resulta obrigada a lectura dun fermoso poema que
Celso Emilio Ferreiro lles dedicou e cuxa parte final se pode ler no monumento
s canteiros que o concello de Cerdedo ergueu a instancias da asociacin de
Amigos da Terra de Montes. Di as:

Primeiro foi o mar, dempois a pedra

Forxando a sa codia baixo o vento
I o lume orixinaes
A palabra de Dios
Abriu a noite pecha
Ao mencer do comenzo,
Distole e sstole,
En cogulos de rocha latexante.
Purros tectnicos
Ergueron o carrizo xeolxico,
A ptrea arquitectura da nai terra.
A primaria estrutura das montaas,
Berce do sol, testigo das edades.
Canle dos sete ros nunca vistos.
Todo pasou.
Tempestades e chuvias fecundadoras,

60
 Xeadas chairas de musgos e lquens,
Tronadas iniciais,
E os mamuts.
Pero a pedra quedou, so do mundo
Rexa proa da nave.
Misterio dos principios
No que dormen as formas
Como dorme a escura meloda
Na msica calada do silencio
Dende o labrado pedernal da espelunca,
At o dolmen de Cornwall,
At a illa de Pascua,
At a Esfinxe,
At o prtico augusto de Mateo,
Pasando polos muros
Que coutan as citanias
E que erguen as pallozas e mosteiros.
Pasando polos arcos e colunas,
Capiteis e bvedas,
Archivoltas e grgolas,
Vese a xaria inspirada dos arxinas,
A sa inxente muria, guichi a guichi
Mariada, mureada con namoro artesn.
Dende que hai homes na terra,
Dende a acha dos tempos
As arias falan
Os quintos i os alcamotes
Cantan, crean, constren, doman a pedra,
Levantan as cidades e as caicoas,
As arias xidas, as xarnas e as xarelas.

61
 O mundo unha pedra,
Os camios estn estrados de arias guiches.
E o fogo isa cousa do ceo
Arde sobre as arias de mariar o rufo.
Pedras co bon Xess na cruz cravado
E a sa Xeba ao p chorando orfa.
Pedras, aguirra,
Pedras, embaixo,
Debaixo do andalez como baibeles redondos,
Mis al dos oretadores guiches
E anda mis al dos oretadores gransanos.
Poderosos gadomos dos samaras canteiros
Que sosteen as xarufas e antergas cidades
Semellantes a barcos pantasmas na noite
Ao aniscar a usca da raula.
Sodes a frol dos homes honrados,
A tona dos que labouran por un xornal
E teen as maus encallecidas
Nobremente.
Caste de poetas,
Pequenos deuses construtores
Dos refuxios que nos acobillan
Da chuvia e da neve;
Das chouzas nas que nascemos,
Copulamos e morremos,
Que Caico vos garde
E vos d un paradiso de pedra,
Azul e rosa e branco,
Doce coma un xardn de outono
Cun longo ro beira cantando.

62
A intrahistoria da
biografa do Gaiteiro

Xos Manuel Rivas Troitio

A nova escultura que Marcos Escudero realizou ao Gaiteiro de Soutelo para

lembralo e honralo diante da Biblioteca do seu pobo un bo momento para
recordar a ilusin e o contexto en que escribn a biografa de Avelino Cachafeiro
Bugallo. Vaia por diante que esa obra produciume grandes satisfaccins desde
que sau publicada. Foi o meu primeiro libro, o primeiro que editaba Coca Cola,
dun descoecido, e cunha tirada de 3.000 exemplares en galego hai mais de
30 anos. Por enriba, penso que alomenos daquela gustoulle aos convecios da
Terra de Montes.
Eu coecn a Avelino, pero nunca o on tocar en directo. Nos sesenta, cando
eu era neno, era habitual velo por Soutelo os ltimos mrcores de mes cando eu
acompaaba ao meu av Secundino feira onde venda cousas de ferraxera.
Avelino non pasaba desapercibido, de entrada con aquel bigote, e despois co
seu humor. Foi o meu av quen primeiro me falou daquel artista con afecto e
respecto, co que se gastaban bromas. Anda que un neno non capta todo o que
lle transmiten ata anos despois, evidente que souben que se trataba de algun
admirado e respectado na comunidade. Incluso, tratndose dunha terra na que
se narraban as fazaas de moitos compatriotas que, tristemente fora mis que
dentro, fixeran cousas importantes.
Xa adolescente, nalgunha festa en casa do seu afillado, o doutor Avelino
Senra, ou en Forcarei volvn coincidir con el. Recordarei sempre o seu bo humor,
era incansable na conversa e en animala, dira que coa retranca galega mis
xenuina, e con ancdotas, quizais inventadas, dos velorios. Pero a sa lenda
anda non a coeca. Era O Gaiteiro, por excelencia. Pero pouco mis saba del.
Hai que comprender que entn haba un gran silencio sobre a guerra civil, o antes
e o despois, e el formaba parte do galeguismo alomenos nos seus smbolos.
Curiosamente, foi en Madrid onde un xornalista nacido en Pontedeume pxome

63
 na pista da lenda do Gaiteiro e fxome descubrir que aquel home divertido e tan
peculiar tia tras el triunfais xiras por Amrica e fama como o mellor gaiteiro de
todos os tempos.
Manolo Molares do Val coecera ao gaiteiro en Madrid, na ra Montesquinza,
nmero 8, preto da ra Gnova, da praza de Coln e da embaixada inglesa, onde
viva a familia Senra Varela.
O Gaiteiro fora a consultarse co seu afillado, Avelino, entn subdirector do
Instituto Nacional do Cancro, a quen estaba moi unido. E naqueles das o seu
afillado organizou merendas xenerosas que duraban moitas horas, porque,
a pesar de que estaba maior e enfermo, Avelino Cachafeiro era un cativador.
Molares, de familia de longa tradicin galeguista, xornalista xa entn de axncia
EFE, cra que o Gaiteiro de Soutelo era unha lenda, que non existira. E coecelo en
persoa e deducir, xa que logo, que a lenda era certa, con base, emocionouno moito.
A partir de a, Avelino Senra viuse obrigado a contarnos con gusto ancdotas e
vivencias e historial do seu padrio, que ratificaron para min o intudo de neno
e descuberto despois por mediacin de Molares. Daquela, o Gaiteiro xa tia
publicado o libro de poemas Voando cas aas da vida, que teo dedicado por l,
coa alegora da gaita e as aas que fixera para o bar Changi.
Eu estudaba entn Filosofa e Xornalismo. Molares, home entusiasta sempre,
convenceume sen dificultade de que debiamos escribir a vida do Gaiteiro de Soutelo,
que faleceu pouco despois. O meu
primeiro papel era atopar datos en
Soutelo, compromiso que adoptei
para o vern. Non haba plan
previo, s ir amoreando material.
A familia do Gaiteiro deume todas
as facilidades. Viva a sa irm Isabel,
que conservaba unha memoria
bastante completa dos seus irmns.
E Maduro e os netos de Isabel tamn
me contaron con detalle os seus
recordos. Material non haba moito,
pero algn tan suxestivo como os
poemas non publicados. Entre eles,
o dedicado ao seu fillo morto ao
nacer, tan entraable, e que tanto
revelaba sobre o personaxe.
Recordo tamn moitos debuxos
para engadir aos cadaleitos. E
algn carn co ano de nacemento
equivocado, que mantiven na Revista Triunfo: 23.3.1974
primeira edicin. (dispoible en Internet)

64
 O autor con Xos M. Rodrguez Pampn, finado hai anos. Os papeis corresponden
ao manuscrito da biografa do gaiteiro

Nese vern do 73 s recompilei datos para unha biografa, en espera do novo

curso, en que esperaba escribir o libro xunto con Molares.
Pero o azar ou a necesidade tian outros plans. O bo de Molares fora atropelado
cando a en moto diante da embaixada inglesa polo marqus de Villaverde, xenro
do xeneral Franco. (Por iso, dica despois co humor que sempre o acompaa: os
inimigos de Molares son tres: mundo, demo e marqus).
O xornalista estivera aquela tarde na casa de Avelino Senra e regresaba a
axencia Efe, naquel entn aln do paseo da Castellana, na ra Ayala, que dirixa
o galego Alejandro Armesto.
Pouco despois do atropelo foi destinado oficina de EFE en Mxico, de onde
sera expulsado meses despois cando as ltimas penas de morte do franquismo,
pero os seus destinos seguintes seran Los Angeles (EEUU) e Pekn, onde foi o
primeiro correspondente de EFE, entre outros.
Total, que eu vme cun material recollido para unha obra conxunta que
pasaba a ser individual. Xa todo era responsabilidade mia. Non me resultou
difcil enfocala. Haba que contextualizar o personaxe, entrar no home -xa sen
el- e no artista, enmarcalo na Terra. Os datos non eran moitos. Suficientes, pero
non excesivos. O contexto era entn menos coecido. Algunhas bibliotecas para
consultar peridicos, algns libros en que se aluda comarca, entn reducida a
terra de cregos, canteiros e gaiteiros.

65
 Primeira lectura pblica da biografa do Gaiteiro. De esquerda a dereita: Carlos
Asorey, Manuel Portas Ferro, X.M. Rodrguez Pampn, o autor, Xos Rodrguez Manteiga,
Benito de la Iglesia e Lois Caeiro. Sentados: Xon G. Milln e Andrs Torres Queiruga.

En definitiva, unha escura noite de pedra para documentarse, a pesar das

facilidades familiares. Hoxe podemos saber mis nunhas horas sobre aqueles
anos e xiras do gaiteiro que entn en anos.
No vern consultara os xornais de Santiago na sede do Correo Gallego e
durante o curso na Biblioteca Nacional en Madrid todo o que puiden sobre gaitas
e gaiteiros. A partir de a, na soidade dunha habitacin do Colexio Maior Comillas,
entn na madrilea ra Ecija, entre o Paseo de Rosales e Moncloa, foi nacendo
a mia biografa de Avelino Cachafeiro.
O tempo de que dispn un universitario grande, se sabe organizarse, anda que
lle esixan un traballo intenso acadmico. Eu escribn a biografa nun curso acadmico.
Cando a terminei, fixen unha primeira lectura pblica, da que conservo das fotos.
Deba ser na primaveira. Era un bo costume someter textos a debate, e se un ten ao
redor un importante grupo de compaeiros preparados, con maior motivo.
Vexo con pena as das fotos, porque a metade daqueles compaeiros ontes
morreron: Xoan G. Milln, catedrtico de literatura en Nova York e galeguista
comprometido; Pepe Rodrguez Manteiga, bo cura de pobo; e Xos Manuel
Rodrguez Pampn, telogo.
Os demais son Carlos Asorey, cineasta e rexidor de televisin; Manuel
Portas Ferro, que revisou co seu dominio do galego os meus fallos; Andrs

66
 Soutelo: Inauguracin do monumento aos Gaiteiros de Soutelo. O autor, o escultor Xon
Pieiro (autor do monumento), o poeta Maximino Castieiras e o artista Agustn Portela Paz.

Torres Queiruga, da Real Academia Galega; Benito de la Iglesia, prroco; e Lus

Rodrguez Garca, que dirixira a Radio Televisin Galega.
Algns galegos mis haba naquela lectura, anda que non estean na foto.
Recordo perfectamente que o comezo do captulo dedicado gaita galega
suscitou risas e amables crticas, o que me obrigou a profundar e redactar
novamente. O demais, creo, gustou aos meus compaeiros. E dira que me
gustou a min, anda que nalgn momento, moito despois, decateime de que se
trataba dunha obra de mocidade, dicir, moi apaixonada (isto bo), un pouco
arrogante nalgunhas partes como o prlogo, sen prexuzos.
A seguinte lectura foi na casa da familia Senra. Avelino era, dalgn modo, a
testemua e gardin moral do legado artstico e humano do seu padrio. O seu
irmn Manolo tia como hobby, nos intres libres que lle deixaba o estudo da
Enxeera, facer moi boas fotos. En Soutelo recrdoo inmortalizando a feira dos
mrcores, pero o Gaiteiro tamn fora obxecto dos seus obxectivos. A el dbense
as fotos publicadas no libro.
Avelino, loxicamente, deba escribir un eplogo sobre o seu padrio. Fxoo e ben,
como habitual nos seus textos de voraz e atento lector, e de mdico humanista.
Aprobado, digamos, polos meus colegas e pola familia Senra, o texto deba
converterse en libro publicado. (A familia do Gaiteiro drame voto de confianza
dende o primeiro momento). Unha ltima proba era saber se interesaba a algun
mis fora do crculo de compaeiros e paisanos e familiares.

67
 A revista Triunfo era, entn, a de mis tirada en Espaa. Era unha revista
seria, non frvola, de clara oposicin ao franquismo, cun sesgo intelectual moi
manifesto, que intentaba descubrir outra Espaa distinta do Nodo. No nmero
599, do 23 de marzo de 1974, cunha portada moi rechamante dun recen nado,
sau publicado un artigo meu co esencial da biografa do Gaiteiro. A revista
circulou por Galicia, en especial pola Terra de Montes, con profusin. Empezaba
a falarse da comarca, dos seus homes, en revistas de informacin xeral. Haba
xa entn eminentes paisanos en empresas de Espaa e fra, emprendedores,
ou eminentes catedrticos. Pero o que se publicaba -e xa se senta a necesidade
de abrir o pas e os medios- era doutro signo. Os comentarios que me chegaron
suxeran que a polo b camio.
Con eses antecedentes, enviei o manuscrito a unha editorial galega. Se non
era a nica en galego, era a de mis prestixio. Eu estaba convencido do valor da
mia obra e parecame o mis normal que a aceptasen.
A veu un dos primeiros tropezns coa realidade. Non vou revelar nomes, pero
evidente que a algns dirixentes da editorial non lles interesaba promover a un
mozo independente, sen militancia nin simpata coecida por grupos polticos.
Galicia tivo -e ten- entre os seus problemas o afn de control dalgns
empregados de institucins, pblicas e privadas. Aquela editorial era algo mis
que unha editorial, e publicar al significaba apoiar dalgn xeito unha visin da
vida pblica galega. Sempre quixeron controlar a elite dirixente, e xa que logo, a
quen non pertenza ao clan non se lle axuda. Pasaba entn e pasa agora, sen ir
mis lonxe coas leas das das Caixas de aforros que venden como nosas. Pero
pasa cos partidos, sindicatos, universidades. E as nos vai. Os que pretendan
dominar, gobernar, Galicia desde aquel medio como xerme fracasaron ao
completo. Sei que ese afn de dominar e controlar perdura nalgns dirixentes
pblicos, que toman os seus cargos en institucins como casaros, non para
promover a cultura ou o desenvolvemento senn os seus propios intereses.
Claro que todo podera ser mis sinxelo: sinxelamente pareceulles malo o texto
ou que non encaixaba no seu catlogo. Pero, se escribn o anterior, porque xa
entn tiven soplos de por onde an os tiros.
O feito que, como dixo Franco daquela na sa mensaxe de Nadal inmediato
ao atentado contra Carrero Blanco, non hai mal que por ben non vea.
Avelino Senra, sempre entusiasta da Terra e dos seus amigos, deixou cair
nunha conversa co seu parente Carlos Senra, alto directivo de Coca Cola, a idea
de publicar a obra.
Coca Cola non publicara libros pero, naquel momento, morto Franco, cun certo
temor a que aflorase un sentimento antinorteamericano, patrocinar un libro en
galego sobre un personaxe galego pareceulles unha ocasin nica, asegn me
comentara Carlos Senra anos despois.

68
 Expuxeron a idea franqua galega de Begano e apostaron por publicar o libro,
que se imprimira onde se imprima o xornal El Ideal Galego, daquela da Editorial
Catlica. Begano impuxo un prlogo dun dos seus colaboradores, a quen non
coecn, pero foi admirable na discrecin do seu patrocinio.
E as foi como un autor novel tivo a inmensa sorte de ver publicado o seu
primeiro libro, cunha tirada de 3.000 exemplares, que para un libro en galego
entn era unha inmensidade.
O libro foi presentado en Soutelo, na que fora sala de festas do Gaiteiro, foto que
reproduciu xa Cotaredo. E pxose venda en Santiago nas Xornadas sobre o folklore
galego, que se celebran na Praza da Quintana coincidindo coas Festas do Apstolo.
Al, nunha esquina, sobre unha cadeira haba exemplares que se vendan a 75
pesetas. A maior parte dos compoentes dos grupos que bailaban compraban o
libro, que eu lles dedicaba.
Tras o libro, os nosos emigrantes en Venezuela tiveron a xenerosidade de pagar
un monumento en memoria do grupo de Gaiteiro de Soutelo. Os seus nomes
permanecen esculpidos en agradecemento. inauguracin acudiu o entn
presidente da Xunta, Jos Quiroga. Na foto que adxunto aparecen o escultor, o
poeta Maximino Castieiras, e Portela.
O entn alcalde, Manuel Brea, organizou unha Festa do gaiteiro, que
se converteu no referente de recoecemento de calidade de gaiteiros e de
interese turstico galego. unha festa consolidada, entraable, creo que
indiscutida e indiscutible. Anda que lle falta aparecer nas edicins xerais dos
xornais e nos telexornais nacionais e nas webs dedicadas as msicas de gaita.
Pero todo se andar.
Anos despois, coincidindo co centenario do nacemento do noso Gaiteiro, o
Concello de Forcarei tivo a xenerosidade de reeditar a biografa.
Case 40 anos logo de habela escrito, s podo expresar o meu agradecemento
a tantos que axudaron sa publicacin e reedicin, a tantos lectores.

69
 FORCAREI
EN SEPIA
Fotos: F. Rozados Rochi | Germn Peris

70
A ponte Carballa, en Quintelas de Das Igrexas. Abaixo, antigo lavadoiro en Liares

71
 Inscricin no cruceiro da Mmoa. Abaixo, runas da ermida de San Amaro, en Meava

72
Hrreo e ciprs no lugar da Carballeira

73
 Bufardas no lugar da Ponte

74
Fonte e lavadoiro, e hrreo, na Ponte

75
 Parede en Quintelas
Casa en Sorribas

76
Columnas nunha casa da Ponte

77
 Hrreos en Quintelas (Das igrexas)

78
Lavadoiro en Quintelas. Abaixo, porta en Liares (Castrelo)

79
 Congostra lousada en Valias e sendeiro en Andn. mbolos dous na ruta
das Pontes do Lrez

80
Os Enterros de Antes

Por Pura Dapena

Recordo dende cativa como se facan os enterros. Cando morra unha persoa,
o primeiro que se faca era xuntar os vecios e poerse todos a traballar. Como
non haba estradas nin coches, tase que face todo a man, como se di. Entn,
repartanse as tarefas: algns a avisar s familiares, outros os curas e outros
pola caixa funeraria, e traela lombo, e os demais facer as cousas da casa,
coma atender os animais, as comidas, en fin, todo. E o peor era ir muo antes
de nada, moer a faria para cocer unha fornada de pan. Ese da botbanlle mis
centeo, para que sara o pan mellor, porque os outros das tian pouco centeo e
tian que repartilo para todo o ano, e se non tian na casa do defunto lea para
cocer bastante, levbana os vecios, para que as o da do enterro estivera todo
listo. Poano nunha cesta e en algunha casa de Forcarei que tivera taberna,
cando se terminaba o enterro an todos comer pan e vio, menos os da familia
que an comer casa do defunto, sobre todo se a familia era de lonxe. Recordo ir
con mia nai a algn enterro e comer al. Era cativa entn. rematar a comida
rezbanse tres padrenuestros, o primeiro polo defunto, o segundo polos defuntos
que saran daquela casa e o terceiro polas nimas e obrigas dos al presentes. A
min non me gustaba nada ir, porque era pequena, pero mia nai dicame: Hala,
nena, reza ti. E despois cadaqun para a sa casa.
Na casa, tamn, s doce da noite, dende que marchaban todos, que s
quedaban os que durman al, dbanlles galletas e mais unha copa de ribeiro ou
de tostado, a cadaqun o que quera, e ma igual. amaecer, antes de que
ningun marchara, rezar o rosario. Tamn os que lles tocaba quedar na cocia,
facanse tortillas para lles dar algo de comer s que andaban avisando e mais os
que an pola caixa, e logo facan o xantar para todos os familiares, que s veces
pareca unha festa en vez dun enterro. Era moito traballo o que se tia que facer,
menos mal que se foi cambiando. Recordo que o primeiro que se sacou foi o pan,
que alivio, xa non ter que cocer nin ir muo!
Algunhas nais non levaban os rapaces casa dos defuntos porque, como a
xente choraba altsimo, tian medo que se asustaran e colleran medo, pero a

81
 ns mia nai levounos sempre. Recordo cando morreu meu padrio, era o da
Ponte, o seor Digno Brtolo Campos. Era pequenia e dxome mia nai: Ven
comigo, que teu padrio quedou durmido para sempre, e vaise para o ceo. Era
o que nos dica sempre que nos levaba a algn velorio. Era un da de neve. Eu
a estreando uns zocos de peza alta que me fixera o to Bernardino de Sorribas,
da casa de Albina. Era zapateiro, fora da nosa casa e era irmn de mia avoa.
Mia nai dxolle que mos fixera de peza baixa, que eran mis baratos e, claro,
cartos tian poucos, e el dxolle: pois fgollos de peza alta, para que a nena vaia
mis contena misa e escola, polo mesmo prezo. As foi. Chegamos al e inda
non chegaran coa caixa. Estaba o defunto na cama, tapado cunha colcha. Entn
ela destapoulle a caria e deulle un bico na fronte e dxome: dlle ti outro, que
o ltimo que lle das, que logo marcha para o ceo. Aquel ltimo bico que lle dei
a meu padrio nunca mis me esqueceu, inda hoxe me lembro del. Achegueime
e deille o bico na fronte como me mandou, pero o que sempre me quedou foi
que estaba fro coma a neve. Eu calei, pero nun momento en que quedamos
ss dxenlle: mam, padrio tanlle que poer mais roupa na cama, que
ten a cara fra coma a neve. Entn ela deuse conta do detalle e, para que eu
non collera medo, dxome: non che estrao, da maneira que est nevando
todos temos fro. Era normal, e as quedou resolta a cuestin, pero a min non me
esqueceu mis, inda que daquela quedei convencida.
Tamn, nalgunhas partes tian o costume de dar as horas na casa do
defunto. Cada hora saa unha persoa da familia a chorar polo defunto, vent.
Cadaqun dica o que lle pareca: non te vexo mis, que perda tivemos, tan
bo como era, e outras cousas parecidas. Tampouco tian flores nin cantantes,
s os curas. Eran catro, chambanlles os da tboa das catro parroquias mis
prximas, e chegaban ben.

82
 E, volvendo centeo, non haba para facer o pan. Matouse a fame cando
comezaron a botar centeo no monte, a facer estivadas, como lles chamaban.
Traan os homes de Laln, chambanlles os Cambotes, para cavar no monte.
Eu recordo pouco cando empezaron, pero si despois, co tempo. Meu padrio
era capador e tia a zona de Laln, e na sa casa facan o pan de centeo s,
saba a gloria, e como o pan de trigo s o comiamos pola festa dos Dolores e
na noiteboa, cando haba algn da algo extremado, al chegaba meu padrio
montado na sa mula, cunha bola daquel pan tan rico, e mais cun saquio de
centeo, que llo encargaba mia nai, de Laln, e que case nunca lle quera cobrar,
porque como eramos moitos para comer e cartos haba poucos... pero iso si,
fame nunca pasamos.
Entn foi cando lle dixo avoa porque non botaban o centeo no monte, que
el traalles os homes, e as foi como empezaron. Cavaban no inverno e despois
todo o vern para que se secaran os terrns. Era moito traballo, tian que darlles
a volta a todos para que se secaran ben polos dous lados, e no mes de agosto
facer as fogueiras cando xa estaban ben secos, logo estender a borralla e logo
labrar coas vacas para botar o centeo. Traballo era moito, pero despois todos
tian centeo para facer bo pan. Logo xa non vian os cambotes, xuntbanse os
vecios e cavaban eles. A min non me tocou ir cavar porque era pequena, ata
que chegaron os primeiros tractores. Que alivio, xa non ter que cavar nin facer
fogueiras nin nada, e todo grazas meu padrio, que en paz estea.
Despois, cos tractores xa daba gusto traballar. Tase de todo na casa rematar
a colleita, e sen tanto traballo coma antes, pero s agricultores pasoulles como
o cangrexo, en vez de ir cara adiante volveron cara atrs desde que apareceu
ese maldito porco bravo. Agora compras as sementes para ter algo e final da

83
 tempada nin centeo, nin millo, nin patacas nin sequera herba para os animais,
as que non lles queda outra que non botar nada, e o peor que non hai quen
trate de poerlle remedio. Se algun protesta, transe a pelota uns s outros e
todo queda en nada. Aqu est, para entretemento duns poucos e desgraza de
moitos, por iso todo o que pode deixa de traballar na agricultura, porque non lles
deixan, como di o refrn, levantar cabeza. E para traballar s para mantelos a
eles non paga a pena. As, todo o que se adiantou nuns anos retrocede outra vez
e cada paso peor, que penia!, verdade?. O que lles espera s agricultores se
non hai quen faga nada por isto, terminarase por non sementar nada ningun, e
se non traballa o agricultor non sei que se vai comer. En fin, xa se ver, para os
ricos sempre ha de haber e os pobres que morran de miseria. Con tal de protexer
os animais, son estes primeiro que as persoas. Que conste que a min non me
gusta facerlles mal, pero o que os queira que os tea encerrados onde non fagan
mal a ningun. Sera o xusto.
Agora voulles escribir algo para os nenos da casa, a ver se lles d por ler un
pouquio, porque agora, con tantas maquinias, ordenadores e todo o demais
moderno, esqueceuse a lectura e a escritura, que tamn importante. Todos
sabedes que o cangrexo anda cara atrs e a lagosta de lado, pero o que non
sabedes se cadra por que. Un da eran moi amigos e quixeron percorrer o
mundo. Chegaron a un lugar no que estaban en guerra e os soldados, pensando
que eran espas, prendronos e levronos presenza do Rei. tomarlles

84
declaracin viuse que non tian nada que ver coa guerra, que s an percorrer
o mundo. Entn o Rei dxolles que, como eran forasteiros, podan quedar al
e, como ningun os coeca, aos converter en espas. As foi. Un da dxolle
cangrexo que fora mirar o que pasaba. Marchou todo contento e pasou por unha
tenda de campaa, e todos os gardas durman. Chegou a outra e, pensando
que era igual, meteu a cabeza, con tan mala sorte que un garda non durma. O
garda colleu un pau e deulle na cabeza. O cangrexo quedou sen sentido. Entn
o garda agarrouno polas patas e guindouno nun estanque. Cando o cangrexo
volveu en si marchou e contoulle o Rei todo o que descubrira, menos o do golpe
que levara na cabeza. Entn dxolle lagosta: mira, monos de aqu, que isto
non che para ns, e pensaron como fuxir sen ser vistos, de noite. Cando saron,
nevara algo e, claro, pensaron que os an descubrir polas pisadas, e as foi como
acordaron que a lagosta ira de lado e o cangrexo cara atrs. Dese xeito pareca
que entraran, non que saran, e cando chegaron de novo sa casia fixeron
testamento para que todos os seus descendentes camiaran desa maneira e o
que non obedecera sera excomungado. Era mellor que lles romperan o espiazo
que a cabeza. As pasou, e se non o sabiades, agora xa o sabedes.

85
 Vintecinco anos de
supervivencia da
S.D.Presqueiras.
Jos Manuel Diz Iglesias. Presidente da S.D. Presqueiras

Vintecinco anos de historia parece non ser tanto pero dan para moito.
Tendo en conta a situacin xeogrfica e demogrfica de Presqueiras e os seus
arredores alza o valor da supervivencia durante estes 25 anos dun modesto
clube afeccionado, e digo supervivencia con coecemento de causa, xa que cada
tempada supn unha aventura na procura da continuidade .
O noso clube cumpre xa 25 anos como sinalamos. Considero este camio un
camio longo pola situacin de Presqueiras; no percorrido por este cuarto de
siglo saborearonse momentos doces e agradables, pero tamn se sufriron penas
e decepcins, chegando a rozar a mediocridade a ollos dos que non queren ver
mis valores que os derivados dos xitos deportivos e non dos xitos sociais,
preto estivemos de traspasar o umbral da desaparicin. Intensos vintecinco anos.
Xuventude ao fin a que manifesta esta entidade, anda que chea de experiencias
que xurden dunha conciencia colectiva, que formaron no seu intre un grupo de
xvenes inquedos e que manteen, con lealtade, longo destes anos diferentes
amantes do pobo deixndose levar polo orgullo de ser de onde son.
Esta entidade pode pervivir no tempo grazas ao empuxe dos que non se
resignan inactividade de Presqueiras como pobo, procurando un pobo vivo.
Un equipo, que dende a dcada dos oitenta mantn unha actividade continua
non quere outra cousa mis que seguir propiciando unha mobilizacin, sexa co
ftbol ou con calquera outra iniciativa deportiva que provoque a participacin
das xentes.
Podemos falar de vintecinco anos de existencia tendo en conta a constitucin
oficial dunha Sociedade Deportiva, se ben cnstanos que anteriormente xa
participaba unha agrupacin de xvenes en diferentes torneos e competicins.

86
 Formacin de nenos de Presqueiras despois de un partido no campo de Chaos

Este feito pode comprobarse pasando por Presqueiras e acudindo a ver a

exposicin que esta entidade ten na Casa da Escola, onde a coleccin de trofeos
data de torneos anteriores ao ano 1986.
Debemos ter en conta que as aldeas e pobos desta categora convertanse
en autnticos estadios deportivos, onde nenos e nenas tiveron sempre a
posibilidade de participar de xogos, exercitarse practicando deportes, si,
deportes sen regras federativas pero regras e normas pautadas. Moitos deses
xogos incluan unha pelota. Autnticos e orixinais campos de ftbol facan a sa
aparicin da imaxinacin de cativos e non tan cativos, ansiosos de traspasar as
metas formadas por dous croios, paredes ou porteleiras; campos con pendentes
mis propias de etapas de alta montaa no tour de Francia, que da prctica
do ftbol pero que facan as delicias de autnticos futbolistas. Outros foron os
terreos de xogo de renome en Presqueiras, as, Chaos en San Miguel, chegou
a ter unas porteras case reglamentarias, de non ser polos paus tortos que
a compuan. Ou o campo da Serra, caracterizado polo seu peculiar cspede,
herba, silvas e toxos.
Quizis esas ansias futboleiras fixeron que un grupo de rapaces de Presqueiras
decidira nalgn intre agruparse para participar en diferentes torneos organizado
polos arredores, para pouco despois participar na famosa Liga de Terra de
Montes e a partires do ano 1986 competir no campionato de terceira rexional.
Contan, fontes achegadas aos inicios desta Sociedade Deportiva, que todo
comezou nun vern de 1983. Dar nomes de fundadores crea un conflicto e anda
que algn membro se repite en tdalas versin atopadas complicado pechar
unha directiva fundadora oficial que non sexa a que anos mis tarde decide

87
 constitur unha Sociedade oficilalmente. Quizis habera que traspasar as portas
que dan entrada a casa de Estrela, unha taberna en Riazn, onde de seguro,
se as paredes falaran poderamos atopar a primeira conversa con referencias a
creacin de un equipo de ftbol. Se ben compre non proceder por mor de atopar
outros descubrimentos dialcticos de comprometida transcendencia para algn.
Corria o ano 1986, data na que David Raposeiras Correa, Rogelio Cortizo
Blanco, Vicente Prez Janeiro, Jos Manuel Cortizo Adn e Juan Iglesias Diz
firman as escrituras que facan oficial a constitucin da Sociedade Deportiva
Presqueiras. Un aspecto salientable desta agrupacin foi a unin das das
parroquias, Santa Maria e San Miguel, unin que cando se produce non trae
mis que beneficios, comprobado queda ao longo destes 25 anos.
Ao longo da sa existencia pasa por moitas fases e tamn foron moitos os
que pasaron a formar parte desta entidade, ben como xogadores, directivos
ou simples colaboradores. En canto aos directivos non queda claro tampouco
quenes o foron oficialmente e quenes foron simplemente encargados do seu
funcionamento durante unha tempada. O importante sempre foi dar continuidade
a ilusin dos que comezaron esta aventura. En todo caso, non debemos de
esquecer o carcter altruista co se dan estas funcins, de feito, o nimo de lucro
non ten cabida neste tipo de asociacin, digamos que no aspecto econmico
sempre se acaba perdendo. Se algn tipo de beneficio se pode salientar non
outro que a satisfaccin do bo facer.
Resulta que ao final a importancia de todo este movemento non se debe
simplemente a prctica do ftbol, senon que xurde un valor que vai mis al.
Trtase de un valor social relacionado co compromiso, coa cooperacin, coas
relacins intepersoais, etc Esta Sociedade Deportiva, pese a competitividade
propia do ftbol, non pretenda, de seguro, unha evolucin histrica baseada
no xito das victorias nin o triunfo deportivo, senon mis ben, a posibilidade
de reunin, agrupacin, xuntanza, que propiciaba, nun grupo de xvenes a
prctica do ftbol, sempre na procura do divertimento. aqu onde hai que ter
en conta outro aspecto importante como o feito da agrupacin de rapaces de
Presqueiras dispersos por diferentes aldeas e incluso de fra do propio pobo,
feito que se pode comprobar nas diferentes fotografas, actas de partidos e
fichas de xogadores. Este vnculo non sera posible de non ser pola entidade
da que falamos.
Do mesmo xeito, na actualidade, pese aos malos resultados deportivos, a S.D.
Presqueiras cumpre unha importante funcin neste sentido, xa que se converte
no motivo polo que moitos rapaces de Presqueiras manteen un vnculo co pobo.
Son moitos os que se coeceron polo feito de formar parte do club.
En canto a realidade evolutiva deste equipo existe en Presqueiras un
condicionante clave, que o descenso demogrfico, propio tamn dos arredores,
Concello e Comarca. Esta realidade tropeza co interese por evolucionar cara unha
mellora en tdolos eidos, pasando a ser a supervivencia o motivo dos quefaceres

88
 Afeccin nos primeiros anos

das xentes en xeral e do clube en particular. As realidades van parellas e polo

tanto temos que decir que un equipo de ftbol difcilmente se pode manter se
non hai xogadores. Para beneficio noso, temos a posibilidade de nutrirnos de
xogadores de pobos cercanos, dentro do porpio Concello de Forcarei ou o vecio
Cerdedo, por non falar de Beariz, ou o pobo de Codeseda no Concello de a
Estrada; feito que non novidade, xa que nos inicios tamn foron moitos de fra
de Presqueiras s que formaron parte do equipo.
Quizis algo polo que puido resentirse o noso equipo foron as migracins
de certas familias cara as cidades na procura dun traballo e unha vida mellor.
Isto provoca unha reducin salientable de xuventude en Presqueiras, sen que
exista un aspecto que provoque a vinculacin, ou o retorno sen ir mis al da
fin de semana. Pouco a pouco aumentan os compromisos nos seus lugares de
residencia e disminen os que tian co seu pobo.
Os inicios da Sociedade Deportiva foron ilusionantes, esperanzadores e
cargados de xitos. Polo que contan os vecios, aquelo foi todo un movemento
e unha novidade no pobo; as das parroquias nense por un obxetivo comn,
o equipo de ftbol. Este equipo participa en todo canto torneo xurde polos
arredores, a afeccin acompaaba ao equipo de xeito incondicional, cranse
pancartas, cnticos e os triunfos sucdense. Presqueiras crea o seu propio
torneo, todo marcha. Decdese construr un campo de ftbol, terreos cedidos
pola igrexa en Alfonsn, na parroquia de Santa Maria son preparados polo pobo
e os xogadores para que unha subvencin da Deputacin e alguna que outra
aportacin privada, fixesen posible o que anda hoxe o campo no que a S.D.
Presqueiras mantn a sa actividade, o xa mtico Iglesario, nome que se debe
a unha clara evidencia tendo en conta a sa localizacin. neste campo onde
se adestraba e se xogaba, anda que os adestramentos, eran mis de principio
de tempada que de tempada enteira, tendo en conta que no inverno os das
eran mis curtos e a escuridade non facilitaba os entrenos, as recordo a algn
adestrador e algn xogador comprometidos que cos seus coches alumeaban

89
 cara o campo. Todos temos en mente o da no que se instalaron os focos que
permitiran adestrar pola noite. Chegamos ao campo e aos cinco minutos
dmonos conta de que eran demasiado potentes para a hora na que se estaba
a adestrar xa que todo o pobo tia a luz acesa e a potencia non chegaba para
todos. Decepcionados por tal despropsito, decdimos ir a taberna de Riazn, e
despois de ter molladas as nosas gorxas durante un par de horas algun comenta
a posibilidade de acudir ao campo e poder estrenar os focos, confiando en que a
esas horas a potencia elctrica estea con ns. Valentes aqueles xogadores, al
acudimos, pouco pasara de medianoite cando se chegou pero deron as tres da
ma cando e anda permanecamos disfrutando da novidade da iluminacin,
esa era a ilusin coa que se a vivindo cada cambio ou evolucin dentro do
clube. Nas instalacins do campo de ftbol, permanece anda a sementadeira
transformada en mquina marcadora, coa que os xogadores, antes de cada
partido delimitaban o terreo de xogo. Recordo, de sempre, aos xogadores levando
o mantemento das instalacins aportando a sa desinteresada man de obra,
eu mesmo, cheguei a participar na colocacin das redes do campo de ftbol
nalgunha ocasin, e mellor non falar do risco que corra unha escada apoiada
nun simple cable a case dez metros de altura.
De seguido deciden particiapar na Liga de Terra de Montes, chegando a
gaala en varias ocasins. nesta poca cando nun torneo en Xirazga, antes
de comezar o partido un xogador do Presqueiras dirxese cara onde se atopaban
os trofeos e sinalando o de primeiro clasificado pronuncia o que dende ese
momento pasara a ser o lema que guiara ao equipo durante moito tempo O
caneco noso. Ao parecer foi e foron moitos mis os canecos cos que se fixo
este clube. Pouco despois decide inscribirse na Federacin Galega de Ftbol
para participar no campeonato de Terceira Rexional. Aqu a competitividade era
mis forte e os desprazamentos fanse mis longos, pero son moitos os equipos
que formaban parte do mesmo grupo e se atopaban ao longo da estrada N-541,
direccin Pontevedra ou nalgn dos seus desvos. As tiamos entre outros ao
Soutelo, Forcarei, Cerdedo, Cotobade, Carballedo, Caroi, Tenorio, San Xurxo,
Viascn, Campolameiro, Praderrei Pouco a pouco algn deses equipos foron
desaparecendo e outros ascenderon a categoras superiores. Foi naquela poca
cando o Presqueiras acadou as sas mellores clasificacins mantndose case
sempre nos primeiros postos. Xa na tempada 1988-1989 cando o Presqueiras
gaa a copa de terceira rexional xogando contra o Amanecer empatando o
partido cun resultado de 2-2, logrando a victoria nos penaltis. Salientar tamn
o feito de ter acadado en das ocasins a final da Copa da Deputacin, finales
xogadas no Campo do Tenorio (1991-1992) unha e a outra no mesmisimo
estadio de Pasarn (1995-1996) que tantos xitos lle deu ao Pontevedra. A
partir deste momento cando o campionato de Terceira rexional se comeza a
complicar, desaparecen algn equipos, e os desprazamentos fanse mis lonxe.
Precisamente nesta poca abandona a competicin o Forcarei, equipo do mesmo
Concello co que a rivalidade futbolstica se deixava ver sen tregua, coma no caso
do Soutelo, que contiuara uns anos mis en activo.

90
 Final da Copa de Deputacin en Pasarn (1995-1996)

O equipo renvase, con rapaces de Presqueiras que se suman ao equipo

e alguna fichaxe procedente do desaparecido Forcarei, mantendo, o bo xogo.
As tempadas facanse longas, con vintedous equipos no grupo. A federacin
vai creando mis grupos reducindo as o nmero de participantes en cada un,
facendo a liga mis levadeira. Pouco a pouco o equipo vai perdendo seguidores,
e as especulacins coa continuidade na competicin convertase nunha tnica
habitual no inicio de cada tempada. Xa na do 2004-2005 temos outra mala nova,
a desaparicin do Soutelo, outro equipo vecio e rival. A sorpresa prodcese
cando esa mesma tempada rexurde o Forcarei, por un lado moi positivo, xa que
seguimos a manter dous equipos no Concello anda que o problema se da cando
xogadores naturais de Forcarei deciden pasar a formar parte do equipo do seu
pobo, o que foi moi perxudicial para o ns, que vemos como unha gran parte do
equipo confeccionado ao longo de das tempadas e con posibilidades dunha
mellora de resultados a nivel de clasificacin ligueira desaparece. Unha vez
mis medra o desconcerto entre os restantes xogadores, que non saben se o
Presqueiras continuar ou non. A directiva non se rende, recupera algn veterano
que tia olvidado o ftbol e ntrese de algn xogador provinte do desparecido
Soutelo. Contina as duas tempadas mis anda que con resultados nada
esperanzadores, aspecto que provoca situacins comprometidas entre directivos
e xogadores polo que xa finalizada a tempada 2006-2007, especlase mis que
nunca coa desaparicin do Presqueiras.
Unha nova directiva apenas vinculada ao equipo no aspecto administrativo
e incluso deportivo, decide facerse cos brtulos. Foi no mes de setembro de

91
 2007, case cos prazos para participar no campionato pechados, cando as
ilusins renovadas deron lugar a continuidade. A esperanza fai a sa aparicin
entre os directivos e xogadores, xa que logramos gaar algn amistoso e os
primeiros partidos da liga chegando a encabezar a clasificacin, feito que
non se produca dende os primeiros anos da historia do equipo. Das lesins
importantes e a ausencia nos partidos e falta de compromiso de algn
xogadores levan ao Presqueiras case ao desastre. Comezan a darse as derrotas
(alguna demasiado abultada). ah cando as dbidas da continuidade volven
a aparecer, a pesar de todo remtamos a tempada e preprase a seguinte. As
dificultades parecen reforzar a este equipo. Nunca foi tan clara a continuidade
da Sociedade Deportiva Presqueiras como o est a ser agora, pois resulta que
con xente da casa e con bos amigos de fra temos o mellor equipo posible,
para seguir sen darnos por vencidos.
A existencia e continuidade da S.D. Presqueiras sempre estivo condicionada
por un aspecto moi importante, os cartos. No material que se conserva dende
a sa fundacin podemos observar como nos primeiros anos os socios foron
unha das fontes de ingresos clave, as como certas aportacins privadas e
subvencins de Deputacin e Concello. A afluencia de aficin cada domingo
ao campo e as sas consumicins na cantina-bar sumaban tamn nas arcas
do clube que por aquel entn cobraba entrada aficin fornea que via
co seu equipo. Co paso do tempo vaise notando un descenso nos ingresos,
sobre todo en canto a socios se refire, polo que outras son as estratexias
econmicas a seguir. As aumentan as axudas particulares de empresas, e
pasa a ser unha fonte importante de ingresos o cartel no que se anuncia
o partido de cada domingo onde diversos anunciantes pagan unha cuota
por aparecer no cartel. Nos ltimos anos complcase a situacin xa que as
cuotas de arbitraxe suben as como sube a cuota que o clube ten que pagar
en concepto de mtua por cada xogador, neste sentido quizis, anda que
algo excesivo, unha mutualidade de futbolistas un acerto e senon que lle
pregunten a xogadores que pasaron ou estn no Presqueiras e que chegaron
a sufrir lesins de gravidade. Sen dar nomes podemos sinalar como a mis
recordada a rotura do maxilar de un histrico defensa do Presqueiras a causa
do codazo de un contrario, e tamn a de tabique nasal de outro defensa
anda en activo. Non se pode esquecer a impresin que causou a rotura de
tibia e peron en dous xogadores e unha de nocello provocadas por entradas
mis propias de outro tipo de deportes. Estas foron lesins a ter en conta
por ser causadas por rivais pero tamn se deron lesins fortutas, as, todos
recordamos a imaxe de un carismtico xogador co cbado dislocado, por
non falar dos ligamentos cruzados anteriores de xeonllo e menisco de dous
xogadores que na actualidade anda forman parte da plantilla.
Pero se continuamos falando de cartos resulta que o campo de ftbol e
os vestiarios precisan de un mantemento anual que supn uns gastos que
hai que ter en conta.Como en conta hai que ter as reposicins de material
deportivo, motivo polo que na ltima tempada cada xogador pagou a sa ficha.

92
 Plantilla na tempada 2010-2011

Esperamos que esta drstica medida pase pronto a formar parte da memoria
das ancdotas do clube.
Non pode ser que unha entidade con tanta historia e tantas historias
vividas, caia no esquecemento. O nome de Presqueiras non desaparecer
dos xornais que cada luns dan a nosa clasificacin e nunca deixar de
pronunciarse en lugares como Soutomaior, Marn, Cesantes, Arcade, Cangas,
etc en definitiva, en aqueles lugares que tean equipo de ftbol e que
compitan no noso grupo, motivo polo que nos visitarn unha vez por tempada,
xerando no pobo certo movemento.
Aquela ilusin coa que se creou esta Sociedade Deportiva non pode
esmorecer; hai que seguir dando pasios que nos leven a manter actividade
para un Presqueiras vivo, xa non hai decepcin posible. Quizis, fai 25 anos a
Sociedade Deportiva Presqueiras cumpra unha funcin de entretemento e de
ilusins, nun grupo de xvenes e no pobo en xeral, mentres que na actualidade
poida que cumpra unha funcin mis de mantemento dun vnculo co pobo, coa
esperanza de que este non se paralice. Querer e poder. Apostemos sempre a
gaar porque se apostamos a perder, perdemos seguro.

93
 POEMAS
Xos Luna Sanmartn

A estrada da Vida

na estrada fica todo

(absolutamente todo)
a nai, o pai, a terra
o que gaamos, o que perdemos,
o que odiamos, o que amamos,
o que vai morrendo e nacendo
ao mesmo tempo.

na estrada fica todo

(absolutamente todo)

vela o grande milagre

das nosas vidas,
a estrada,
o camino dos nosos devanceiros
protexido polos nosos pequenos
corazns ardentes
baixo o lume tenro
que nunca esmorece
a paisaxe nchese sempre
dunha tenue expresin
familiar, agarimosa
como cando algun regresa a casa,
( torre de cristal da nenez)
pousa o ollar no Mar das Lembranzas
e o seu corazn verte mornio unha bgoa
de ledicia.

94
A Regi

Propote percorrer
mia Raa
unha nova estrada
sen fochancas
nin crises
que mesture ao cabo
a ta mirada atlntica
co meu verdecente ollar.

Chuvia

Houbo un tempo de chuvia,

un tempo de palabras de lume
que sobreviviron ao esquecemento

Nubes cantareiras no ceo gris

gotas a coriscar no cristal da xanela
roupa enchoupada a secar na lareira
pingueiras na palleira
lameira na eira
regueiros na herbeira
fochancas de auga preto da carballeira
e a pinguela desbordada a anegar a aldea.

Houbo un tempo de chuvia

un tempo de palabras de lume
que sobreviviron ao esquecemento

Abroiaban daquela escarabanas no corazn

regatos sentimentos e (tamn) trebns
prados afogados e lados
fontes fontenlas e amoros.

E cando, inevitablemente, saa o sol implacable

sentamos nostalxia deste tempo fuxido,
e abramos os brazos e mirbamos ao ceo
agardando que as nubes cantareiras retornasen
coa sa msica,
un tempo de chuvia
un tempo de palabras de lume
que sobrevivirn ao esquecemento.

95
 A Rosala Morln

Ela noitmbula desfollar

como unha margarida prostibularia
a Rosa dos Ventos do noso corazn
Manuel Antonio. De catro en catro.

(ela)

O Mar fica precioso

dun verde subido
as ondas lixeiras
polos seus ps fuxidos

pasea pola ribeira

dos beizos compartidos
(ela) a carn dos veleiros
na procura do destino

diario dun naufraxio

pintado na branca area
(ela) bgoas salgadas
na furna da marea

rguese ao amaecer
infinda forza poderosa
atrapa o sol entre os dedos
nords vento mareiro
a barlovento dos horizontes
onde o Manuel Antonio ensoou
De catro en catro
(eu) chorarei como un home
na mar do ocaso

e armarei redes de ronseles

e vogarei por entre os mares
e arribarei Rosa dos Ventos
do noso corazn

96
 A raa das
crislidas
Rita Barreiro

A todos os que tivstedes a condicin de prvulos, que non seredes poucos,

na vella escola onde hoxe se ubica a Casa do Concello de Forcarei, anmovos a
que por uns minutios fagades apoloxa do sedentarismo no voso sof para que,
xunto comigo, fagades unha viaxe retrospectiva no tempo mergullndovos na
vosa infancia e vestindo de novo aquel mandiln que, altura do peito na parte
esquerda, delataba a vosa identidade en bordado azul.

APRENDENDO

Para comezar, acrdome moi ben do meu primeiro da de escola por-

que foi tamn o primeiro contacto visual cos nenos e nenas que vian de
Castrelo,Cachafeiro, Cobas, Millerada, Rabadeiras, Das Igrexas...; nenos e
nenas dos que, corenta anos despois, gardo un bo recordo anda que, por
mor das circunstancias persoais de cadaqun, levo anos sen saber nada de
moitos deles.
Quen non se lembra daquel material escolar que consista unicamente nun-
ha lousa pequenia onde fixemos miles de borranchos cos pizarrines que mer-
cabamos na de Camen, de tres en tres por unha peseta?.
A quen non lle quedou metido para sempre nos miolos aquilo de mi ma-m
me mi-ma, ou, ti-mo-te-o te tu-te-a ?.
Cando chegabades tarde escola, Non vos produca rabia e xenreira que
os demais compaeiros, semellando unha coral polifnica, vos chamasen ata a
saciedade e con moita sorna tortuguita ?
Hai tanto que rememorar daquela etapa que resulta complicado escoller os
momentos que mais nostalxia me producen.
Un pequeno exemplo son as cancins infants que a nosa mestra nos ensinou,
a base de repetilas centos de veces sen amosar xamais un chisco de cansazo,
ata conseguir que o seu nio de crislidas soubese interpretar, sen a menor
desentoacin, cousas como:

97
 -1-
Estaba la pastora, larn larn larito;
estaba la pastora guardando el rebaito.
Con la leche de sus cabras, larn larn larito;
con la leche de sus cabras haca los quesitos.
El gato la miraba, larn larn larito;
el gato la miraba con ojos golositos.
Si me incas las uas, larn larn larito;
Si me incas las uas te cortar el rabito.

-2-
Los pollitos dicen: po, po, po;
cuando tienen hambre,
cuando tienen fro; po, po,po.
arrucaditos, bajo sus alitas,
duermen los pollitos
hasta el nuevo da; po, po,po.

RESPECTANDO

Unha das tarefas de obrigado cumprimento que mais pegada me deixou,

seguramente, aquela na que tiamos que sar das aulas para formar unha
ringleira, longo da fachada da escola, co fin de presentarlle os nosos respec-
tos cadaleito que pasaba camio da igrexa. Debiamos estar perfectamente
aliados e caladios ata que aquela marabunta enloitada traspasara as portas
do templo.
Anda que aquela situacin non me gustaba nin un chisco, teo que recoecer
que cando morreu meu av Aureliano e tiven que troca-lo mandiln polo abrigo
escuro, pasar por diante da escola sentn pretio de min o arroupo das olladas
solidarias dos meus compaeiros. Mesmo fixeron que me sentira importante na-
quela efmera pasarela fnebre.

XOGANDO

Na praza da igrexa, diante da escola, os pequerrechos xogabamos s ananos

contra os xigantes. Os xigantes, situados nun estremo da praza (cos brazos ben
erguidos cara ceo e nas puntas dos ps ), e os ananos no estremo contrario(tan
agachados ata case tocar o chan co traseiro); timos que nos atopar no medio
do recinto e, chegar a ese punto, trocabamos as personalidades. Entn os co-
losos corran atrs dos pequenos e estos tian que chegar meta antes de ser
engulidos por aqueles.

98
 Isto supoa un esforzo fsico con-
siderable, xa que non haba un s
centmetro da nosa anatoma que
non quedara ben traballada duran-
te aquel divertimento que, mis que
un xogo, semellaban os exercicios da
ximnasia obrigatoria .
Na hora do lecer saiamos xuntos
mesma praza, tanto os adolescentes
coma os cativos. Isto provocaba, du-
rante os xogos, unha atronadora mis-
tura de berros, carreiras e anoxos en-
tre os equipos rivais. Por norma xeral
os nenos xogaban s canicas grazas
s centos de gus que eles mesmos
furaban na terra, aproveintando a au-
sencia de asfalto.
Os adolescentes tamn xogaban
ftbol ou baloncesto onde destaca-
ba por estatura e destreza Carlos Ca-
nabal, un mocio de Millerada que
se lle poda considerar o Michael Jor-
A moza Carmen no ano 1937
dan do equipo.
Mentres, as nenas saltaban corda ( comps de el cocherito, ler), xoga-
ban goma, bril e tamn raia, que dibuxaban na terra cunha pedra lisa ou
a pintaban no cemento cun anaquio de ladrillo.
Pero tamn haba xogos para compartir, nenos e nenas: O marro, o escondite
ingls ou o pauelo (onde os vosos despistes vos condenaban a chocar huevos
no centro da roda humana, ata que algun cometa o mesmo erro, ocupaba a
vosa praza e as recuperabades a liberdade).
marxe de tanto barullo formbanse corrios mixtos de escolares que me
avantaxaban en idade e que, aproveitando o tempo libre, adicbanse a conversar
non sen certa intencin de chama-la atencin de quen lles faca tiln .
Se mal non recordo, un deses grupios formrono Celita de Severina, Ana
do Camps, Rita da Casanova, Luca de Espindo, mia irm Isabel, Javier de
Lidia, Jos Manuel Brea, Sindo do Pitirro, Manuel Picn ,de Millerada;Jos
Manuel lvarez ,de Gaxn; Jos Manuel Pichel Cordero (D.E.P); Jos Villaverde
e Jos Manuel Barreiro ( que lle chamaban Ghos de Ghuanito ), mbolos
dous de Rabadeiras .
Despois estaban os que se adicaban a facer das sas cando tocaban as
camps da igrexa, co conseguinte anoxo de don Secundino; cando saan furtiva-

99
 Dona Carmen coa fila, Carmia e cos netos

mente do recinto escolar ou cando se agochaban na xesteira a carn da escola,

para darlle pitillo ou para axustar contas os xefes dos pailns.
Cando remataba o tempo do lecer e como non haba un sinal acstico que
nos avisara para entrar na escola, un dos mestres ( don Julio ) encargbase
de facelo emitindo un ssssssshhhh...!! tan seco e potente que esnaqui-
zaba de speto calquera traza de son en cen metros redonda... Ata os
paxarios enmudecan!.
En cuestin de segundos estabamos formados, en silencio e listos para retor-
nar s aulas.

SUPERMINERALIZNDONOS

hora de xantar, no comedor da vella escola, tiamos de entrante unha

racin de foe grass, porque disque supoa unha boa fonte de enerxa para o
noso organismo.
E, Quen non se lembra do tan famoso e temido cullern? . Si, si...al estaba
doa Carmen co seu inseparable amigo, coa sa arma letal, coa sa mqui-
na de cebar... , para asegurarse de que ningun deixase unha soa miga do pat
e co que nolo faca engulir, sen darmos un po! .
Para ns, aquilo representaba a peor hora do da; para ela, a obriga de velar
pola nosa correcta nutricin .

100
 Dona Carmen con Chano Pieiro

Cunha man agarraba o cullern mentres coa outra nos tapaba os nariz,
consciente ela dos nosos arrepos e, sobre todo, da inmensa probabilidade
que tia o foie grass de sar disparado como un proxectil, da nosa boca, cara
a sa persoa.
A faena remataba cun vaso de auga que bebiamos velocidade da luz, para
eliminar calquera rastro daquel noxento sabor.
Anda que o pasabamos fatal con semellante mtodo, certo que non nos
dabamos conta de que doa Carmen o faca polo noso ben; para que as sas
crislidas evolucionaran sanas e fortes dentro dos seus casulos e as agromaran
unhas fermosas e coloridas bolboretas.
Tamn recordo que tiamos que ergue-la man para pedir a toda voz:
por favor, pan!... ben, pois haba un rapaz que xa andaba polo derradeiro
curso que a racin non lle chegaba nin para as moas do xuzo e, no canto
de pedilo polo mtodo habitual, erguase de corpo enteiro, estarricaba o brazo
case que ata o teito e exclamaba coa sa potente voz e sen rubor : por favor,
dos barras !!!.
Como a dona Carmen non lle faca nin chisco de graza ver un s refugallo nos
pratos, houbo quen o tomou tanto p da letra que gardaba os sos do polo no
peto. Dende entn, aquel rapaz perdeu o seu nome de pila e pasou a ser o dos
sos no bolsillo.

101
 Dona Carmen cos seus fillos e nora

A estas alturas xa podo contar que o feito de que mia nai era a cocieira da
escola supoanos, a min e a meus irmns David, Isabel e Cecilia, tdalas van-
taxes hora de escaquearnos cando nos daban aquela racin de leite que via
nun cartn con forma piramidal. Tiamos que bebelo directamente do envase,
fro e sen azucre.
Entn, cando nos chegaba o turno s fillos da cocieira, incapaces de di-
simular as nuseas que nos produca aquel leite fabricado (sobre todo por-
que estabamos acostumados das nosas vacas ou que nos traa Lola da
Paradela...Aquel si que era bo leite!) , mia nai empregaba a maxia para li-
brarnos daquela tortura sen que os mestres se decatasen. Ela faca o xesto de
abri-lo envase coa tesoura e despois enchufbanolo nos morros e ns, eviden-
temente, faciamos que o bebiamos.
Non sei como se apaaba mia nai pero, final, o leite volva para a caixa
agardando por unha nova vtima.

COECENDO O MEDIO

Sempre que as condicins climatolxicas o permitan, saiamos de excursin

polos arredores de Forcarei . Para iso formabamos unha ringleira case que per-
fecta, ben agarradios dun cordel para que ningun se perdera, coa nosa mes-
tra na cabeceira que nos marcaba o ritmo da camiada.

102
 Aquela escena resultaba bastante cmica porque semellaba talmente que
mam parrula botaba os seus parrulios a pasear.
Uns das iamos polo camio de Chamosa, observando e aprendendo o
noso entorno coti: unha vaca pacendo que ergua a cabeza e nos miraba
con indiferencia mentres moa na herba; os labregos sachando nas hortas,
o rudo da auga do regueiro, os cans ladrando nas eiras advertndonos cos
seus caninos empapados de saliva de que o forno non estaba pra bolos; as
formigas que nos cortaban o paso e que parecan plaxiarlle nosa mestra a
idea de saren en ringleira...
Noutras ocasins iamos ata o lavadoiro da Traleira onde sempre haba unha
familia de ras que lle faciamos a vida imposible, remexendo a auga con paus e
que, cada vez que daban aqueles chimpos tan espectaculares, facannos berrar
de entusiasmo.

DESPOIS DA ESCOLA

De camio para a casa, logo da xornada lectiva, eu baixaba sempre con

Pili Graa, Elena Cachafeiro e Margarita Campos; s que sempre considerei
as mias mellores amigas. E a rutina era sempre a mesma: facer os deberes,
colle-la merenda e quedar para xogar ata que a noite se nos botara enriba.
Pola parte que lle toca a meur irmn, lmbrome que os Warriors da Ponte (
Suso da Couta, Recimil e Lito e Manu do Xan, que tian como socio a Carlos
do Carabinero), mailos Galcticos de Sorribas (Racamonde, Temes, David,
Aurelio, Sabino e Manolo da Paradela, Furri; Pablo, Miguel e Agustn de Teo-
doro...) andaban a diario a pedrada limpa. E cando non haba pedras usaban
as unllas igual que o faran os gatos enfurruados, trocando o marramiau!!
polo Dlle... dlle...!! . Raro era o da que David non chegara da escola
coas meixelas quentias; ben polas rabuaduras dos contrarios ou ben pola
racin de lapotes que de coto lle soa zoupar o Canceleiro de Chamosa... E
iso que eran moi bos amigos!!?.
Pero cnstame que meu irmn non era o nico que chegaba a casa naque-
las circuntancias porque, tanto os dun bando como os do outro, soan levar
na cara os evidentes signos do ltimo conflicto. Foron batallas sen vencedores
nin vencidos.

A MESTRA

Quen no se lembra da nosa primeira mestra?. Aquela muller, de talle xe-

neroso e permanente carmn nos beizos, levaba sempre unha bata tan branca
que lle faca resaltar o escuro cabelo rizado, maila sa penetrante mirada de
eternas olleiras.

103
 Dous anos despois de que o Titanic sara nos titulares e s portas da Primeira
Guerra Mundial , Carmen Cubela Garca veu a luz o 23 de abril de 1914, en San
Xurxo de Sacos, no Concello de Cotobade (Pontevedra ).
Foi a benxamina dos 8 irmns que seus pais, Francisco e Teresa, trouxeron
mundo nunha poca pragada de grandes dificultades.
Sa nai foi labrega e coidadora dos seus fillos, ata que a morte lle chegou can-
do a nosa mestra tia tan s 7 anos. Entn foi a sa irm maior, Emrita, quen
pasou a desempear semellante responsabilidade.
Seu pai, anda que tamn labrego, exerceu como axente das mquinas de co-
ser Singer, como xastre, como axente de embarque e tamn como prestameiro.
Grazas pluriemprego do seu pai, doa Carmen puido estudiar Maxiste-
rio na Escola Normal de Pontevedra. Isto non significou que esquecera a sa
humilde orixe xa que cando voltaba a San xurxo, nos perodos estivais das
vacacins, segua cos ps no terra e traballaba como o que mis nos labores
do campo. E a isto hai que engadir que en 1933 xa era dona do seu Ttulo...
Con tan s 19 anos!! .
Para que poidades calibrar a sa personalidade, cmpre contar que cando
rematou os estudios e puido aforrar o suficiente, xunto coa sa irm Consuelo
(que tamn fixo Maxisterio), decidiron reintegrarlle a seu pai os cartos que ste
investira nos seus estudios e, deste xeito, puidese volver empregalos en darlle
estudios a unha neta; filla de Emrita .
En 1935 debutou como mestra en San Vicente de Pena, no Concello de Be-
gonte (Lugo), onde permaneceu ata 1940.
Naquel intervalo de tempo, o 17 de decembro de 1938, casou con Alfonso
Gonzlez Leiro; que coecera en San Xurxo cando estivo al destinado na
Garda Civil.
Desa unin naceron Mara del Carmen e Alfonso; ben queridos e coecidos
por todos ns como Alfonsito e Carmia.
En 1940 doa Carmen conseguira, de xeito provisional, unha praza de mes-
tra en Das Igrexas ata que, en 1944, dita praza foi ocupada por outro docente
con mis antigidade. Entn regresou a San Vicente de Pena para traballar
al dous anos mis. Durante ese perodo volva a Forcarei para pasar o fin de
semana coa familia.
Contoume Carmia, a sa filla, que os vecios de San Vicente de Pena lle
queran moito a sa nai e que solan agasallala con produtos da casa: coellos,
galias, ovos...
E nunha ocasin atopouse con tal cantidade de ovos que, para non deixa-
los pudrir, decidiu cocelos todos xuntos e traelos no autobs para Forcarei.
E no traxecto de Lugo a Cachafeiro (que onde sempre parou o coche de

104
 Lugo) o autobs tivo unha avara
tan gorda que, ben entrada a hora
do xantar, anda non tivera solucin.
As que doa Carmen, nun xesto de
solidariedade e facendo gala da sa
xenerosidade, tivo o grandsimo deta-
lle de repartir os ovos cocidos entre
os seus compaeiros de viaxe.
Finalmente, grazas s seus anos
de servizo e por dereito de consorte
,conseguiu unha praza fixa na Escue-
la Nacional de Forcarey onde exerce-
ra a sa funcin dende 1946 ata a
sa xubilacin.
En 1963, s 49 anos, quedou
viva e tivo que facer nmeros para
que os seus fillos poidesen estudiar
na Universidade.
Durante aqueles anos como ve-
cia de Forcarei, doa Carmen tivo
morada en diferentes puntos da lo-
calidade. Primeiro no cuartel vello
(onde hoxe se ubica o Centro Social);
logo cambiou para a casa contigua
vella escola, mis adiante vivu na
casa do Pelegrino, despois no segun-
do andar do edificio de Pepe do Ca-
charreiro e, definitivamente, nunha
Noticia da sa xubilacin no das casas construdas para os mes-
Faro de Vigo
tres, nas Maleitas.
Unha das facetas ocultas que veo de descubrir, a travs da sa filla, a
marabillosa habilidade que doa Carmen tivo coa pluma. A diario escriba as
sas impresins, en forma de verso, e segundo os acontecementos que se an
desenvolvendo seu arredor e tamn no seu entorno laboral. Como pequenia
mostra, transcribo un par daqueles traballos que considero os mis axustados
a este relato :

105
 -1-
QUISIERA SER MAYOR
(monlogo para un nio )

Harto estoy de ser pequeo!

no os podeis imaginar
lo que a mi me tiene frito;
no puedo ni respirar.

(Remedando voces )
Paquito deja la radio
paquito no te has lavado?
Paquito no toques nada
paquito hazme este recado.

Si mientras duermen la siesta

yo me aprovecho de algo...
de pronto: Que ests haciendo?
ahora vers si salgo!

Cuando viene una visita

y escucho a mam que habla,
enseguida...y los deberes?
a que no sabes la tabla?

Si juego es hora de estudio

si como no puedo hablar
si la sopa no me gusta
es igual, la he de acabar.

(Entusiasmndose )
Cuando yo tenga bigotes
y tambin sea pap
entonces ser dichoso
(con un suspiro de alivio)
Seor, que felicidad !

106
 -2-
Lembranza da xubilacin de Doa Carmen Cubela Garca (1-1-83)
HASTA LOGO !

Para os meus compaeiros, e pros alumnos co gallo da mia xubilacin como

profesora durante corenta anos en Forcarey.

Queridos compaeiros, bons amigos:

Por un misterio indito, profundo...
Cantas voltas para min dou sempre o mundo.
Moitos sodes dos ltimos testigos...!

Parece que anda foi onte

cando empecei en Begonte
a loitar cos picarios
aqueles nenos sinxelos e humildios.

De recordos e esperanzas vive o home

por moitas ilusins quil sempre tome.

E no meu corazn cheo de fogo...

solo duas verbas, meus compaeiros
e tamn pros queridos rapacios,
eu non vos digo adis... Digo:
Hasta logo !

Carmen Cubela Garca

Colegio Nacional de Forcarey
S.Jorge de Sacos 10 de mayo de 1986

Durante a sa docencia na vella escola en Forcarei compartiu claustro cun

amplo abano de mestres tan recordados como don Rafael Iglesias (D.E.P.), don
Nicols Garca, don Manuel Brea (don Manolo), don Jos Arca, don Teodoro Cam-
pos (D.E.P.); dona Carmen Gulas (doa Carmia); don Julio Jorge (D.E.P.) e a sa
muller, dona Oristila ; dona Dolores Campos (doa Lola de Ir); dona Carmen Rial
(Carmucha); dona Maruja Villaverde (D.E.P.); dona Mara Bobillo (D.E.P.); dona
Mara Rosa Rozados, dona Dolores Ovelleiro (doa Lolita de Sabucedo); dona
Soledad Cendn (doa Sole); dona Carmen Acua (D.E.P.) e outros dos que non
son quen de lembrarme, polo que pido as mias disculpas.

107
 En xaneiro de 1983, coa sa xubilacin, chegoulle a hora dun ben merecido
descanso na sa casa O recuncho de San Xurxo de Sacos.
Pero doa Carmen nunca se esqueceu nin de Forcarei nin dos seus vecios .
Foron milleiros de das vinculada a esta terra como para pasar pxina. Tdolos
anos nos honraba coa sa presenza, sempre arroupada pola familia, tanto por
Defuntos como nas festas das Dores. Para min era todo un luxo poder saudala
naquela mesma praza onde, moitos anos atrs, eu brincara de parvulia. A de-
rradeira vez que nos visitou, tan sinxela e elegante como de costume anda que
cos ollios xa cansados, quedou mirando para min e dxome:
Non sei se es Cecilia ou Rita pero estou segura de que... panadeira es!.
Logo de 26 anos de placenteiro retiro, a velia da nosa mestra apagouse para
sempre o 26 de setembro de 2009, rodeada dos fillos, netos e bisnetos.
Carmia comentoume entre vgoas que, xusto dous das antes de morrer,
sa nai conseguira trasladar as cinzas do seu home, do cemiterio de Forcarei
para o de San Xurxo; onde hoxe repousan mbolos dous xuntios logo de 46
anos separados.
Xa no leito de morte, as derradeiras verbas que pronunciou, cando Carmia lle
preguntou se lle apeteca algunha cousa, foron: Non...dixame estar ... e, uns
intres despois, todo acabou.
Doa Carmen deixoume unha importante pegada na primeira etapa de apren-
dizaxe pois malia a mia curta idade, entroutras moitas cousas, grazas s sas
leccins diarias eu saba que para estar forte deba comer fgado, porque me
aportaba a vitamina A; que as lentellas enchan o corpo de ferro e que o feito de
deixa-lo xantar no prato era, cando menos, un pecado mortal.
A parte das sas particulares dotes docentes, demostrounos unhas perfectas
cualidades como nai substituta e como enfermeira cando adoitaba limparnos as
velas do nariz, botarnos crmer nas feridas, cosernos os botns do mandi-
ln ou cambiarnos os pantalns cando perdiamo-lo control das nosas vexigas.
O feito de erguerme a diario para ir escola non me supoa ningn sacrifi-
cio porque saba que ela estaba agardando por min, coa aula quentia grazas
cataltica Superser; coas sas cancins, coas sas chocolatinas ou, sim-
plemente, coa rutina diaria das vogais, das consoantes e as novas vitaminas
por aprender.
Ela soubo transmitirme a paixn polos xogos, polas relacins humanas, polas
ansias de coecemento... Ela soubo facerse amiga mia mesmo tempo que
impoerme o respecto necesario sen recorrer xamais vara de vimbio.
Ela conseguiu deixarme a pegada dunha muller inesquecible; dunha docente
de elite experta en combinar a seriedade e a rectitude co agarimo; dunha repu-
tada mestra tan paciente e polifactica como xamais coecn.

108
 E foi as como, s meus ollos, doa Carmen se fixo merecente do Ttulo que me-
llor a define para a eternidade... o de Raa, naquel xardn de inocentes crislidas.

REFLEXIN

Por todo isto, debemos deixar plasmados os mellores recordos da infancia

escolar para que a travs destes pequenos relatos os nosos descendentes sai-
ban que, antes da nosa metamorfose en fermosas e coloridas bolboretas, fomos
crislidas tan vulnerables e tan vidas de coecemento como o son eles agora.
Iso si... eles avantxannos no feito de que se atopan lonxe, moi lonxe da-
quelas aulas sen calefaccin, dos respectos s defuntos camio da igrexa e do
temido culleron.
O nico vestixio que perdura no tempo, como selo de identidade dos parvuli-
os actuais, segue e seguir sendo unha prenda tan sinxela e necesaria como
o mandiln.

AGRADECEMENTOS

Quero deixar constancia do meu agradecemento a Mara del Carmen Gonz-

lez Cubela que, grazas sa amable invitacin, visiteina recentemente na sa
casa O Recuncho de San Xurxo de Sacos, onde puiden comprobar as sas ex-
quisitas dotes como anfitriona pois, durante a nosa xuntanza, fixo que me sentira
realmente como na mia casa.
Deste xeito consegun a maiora das fotografas e toda a informacin referente
parte biogrfica de doa Carmen; tan imprescindible como obrigatoria para
completar este relato.
Por outra banda tamn lle dou as grazas a Ana Barreiro Rivas, David Barreiro
Ferreira, Manolo Barreiro Ferreira, Celia Barros Fernndez, M Carmen Ferreira
Garca, Isabel Picn Mario e Francisco Rozados Rochi, porque puxeron o seu
graucio de area aportndome algns datos, nomes e ancdotas que non pode-
ra escribir sen a sa inestimable axuda.
Santiago de Compostela, 17 de maio de 2011.

109
 Lembranzas
da mia aldea
Xos Torreiro

Cando eu era rapaz viva nunha pequena aldea al na Terra de Montes. Naquela
aldea, a xente dedicbase e viva exclusivamente da labranza e da gandera.
Para traballar as leiras era indispensable a axuda dos animais, porque eles
eran os encargados de turrar polo arado cando haba que labrar as leiras, ou
polo carro, cando tiamos que carrexar o froito dos eidos, levarlles esterco ou
traer lea e toxo do monte.
Os campesios facan todo o seu traballo entre eles e mais os animais, como
se de bos irmns se tratara. Todos os animais eran ben tratados, entre outras
razns para que a sa axuda fora mellor.

Broma

110
 Pero dentro desa atencin coa
que se coidaba todo o gando, o
que se trataba con mis agarimo
eran as vacas leiteiras, porque os
labradores, se queran facer un
peso, tian que vender algo do que
collan e que lle sobrara do seu
consumo. A poucos lles aconteca
iso, pero s veces privbanse de
comer algunhas desas cousas
que tian na casa e vendanas,
como un saquio de millo ou de
patacas, centeo, ovos, pitos, un
becerro, unha cacheira, chourizos,
un xamn... para poder facer uns
Xogando co can cartios e poder logo mercar outras
cousas que non tian, como poda
ser o peixe, o xabn, cacharros para
a casa, ferramentas ou roupas e todo aquilo que se precisaba para ir vivindo.
Pero de todo o que tian os labregos para vender, o mis prezado era o leite, por
iso as vacas leiteiras reciban o mellor trato. Dbaselles ben de comer (s veces
case estoupaban de cheas) e no posible non se puan a traballar, para que deste
xeito deran mis leite.
As que, nestas circunstancias, o leite das vacas era un ben moi aproveitado,
muxanse estes animais todos os das, pola noite e pola ma e, en rompendo o
da, empezaba a sar a xente das sas casas coas caldeiretas do leite e de contado
se formaba unha ringleira de xente polo camio adiante cara punto de recollida
(maiormente de mulleres e rapaces, porque os homes facan tarefas mis dificultosas).
Uns levaban unha caldeireta, outros das, algn levbao na cabeza, outros nas
mans e como case que en todas as casas se venda leite, por aqueles camios e
corredoiras a moita xente: uns an falando, a outros oaselles rir, ata haba algn
que cantaba, aquilo semellbase mis a unha ruada que a un traballo, aquelas
xentes non tian cartos, pero a alegra tana a ferrados.
chegaren punto de recollida, al esperbaos o leiteiro cun cabalo, que a
coto a recollendo o leite polas aldeas e que despois de medrllelo e comprobar
que o que levaban era s leite (pois haba algn espelido que para vender mis
litros bautizbao con auga abundante, e claro, neses casos ralles rexeitado e
tano que levar de volta para as sas casas). Pero s que o levaban en boas
condicins, apuntbanlle nun caderno os litros e logo o leiteiro encamibase
cara a estrada onde un camin recolla a sa mercadora para levala fbrica.
E por fin, nos primeiros das de cada mes chegaba a recompensa a tanto
traballio, o leiteiro faca os pagamentos e a xentia colla unha moriquia de
cartos. Cada quen a para a sa casa contando neles, pensando xa nas cousas

111
 Mozos

que a mercar e con ganas de seguir coidando as sas vaquias leiteiras e, as,
para o vindeiro mes poder levar algn litrio mis.
Para poder seguir esta cadea, a xente nas sas casas non coma nin unha pinga do
seu leite, tia que estar un ben doente para poder tomar uns grolios daquel leitio,
tia que ser todo para vender, para cobrar algns cartos mis, que boa falta facan.
Pero un da un vecio (o seor Xan da Casavella) apareceu cunha cabra na
aldea que mercara na feira de Soutelo de Montes (unha das mellores feiras
que haba na bisbarra). Dica este vecio que a mercara para poder ter leite
no almorzo, como o das vacas non se poda nin cheirar e o caldo polas mas
cedo non sentaba ben no bandullo, por iso fora feira mercar aquela cabra. Non
tardou moito tempo en espallarse a idea en toda a vecianza e empezou a inzar
o nmero de cabras en toda a parroquia.
Un da ese vecio, falando con meu pai sobre as vantaxes que supua ter
unha cabra na casa, dicalle: Mira, home, mira, ter unha cabra na corte non
che trae mis ca proveito. Cada ano tes dous ou tres cabritos e se a cabra de
boa caste anda mis. Despois, por riba, qudache o leite para almorzares polas
mas como debido, ata que volva a parirche de novo.
O meu pai quedou tan abraiado coas vantaxes que supua ter unha cabra
que, na vindeira feira, al se marchou coa intencin de mercar unha.
En canto chegou feira, empezou a mirar e veu unha que non tia mala pinta
e xa entrou nunha conversa co seu dono, un labrego xa velleiro e con cara de

112
 pillo que xa lle empezou a contar as
virtudes daquela cabuxa: era dunha
caste moi boa, a sa nai para todos
os anos catro cabritos e case que
daba tres litros en cada muxidura,
mansa coma un ao e ata a data,
todas as cras que naceran desa nai
deran un resultado brbaro. Por
iso algo cara, home, pero vostede
lvea que non lle ha de pesar, e se
non est contento con ela, para a
vindeira feira triama que eu trcolla
por outra.
O meu pai, que un home boa
fe, creulle todo o que lle dixera aquel
Sachando
espelido labrego e como tamn
tia ganas de levar unha boa cousa
para a casa, meteu a man no peto
e sacou dous mil reais, que era o que peda o dono da cabra (pouco mis vala
unha vaca), pagoulla e marchouse para a casa satisfeito coa compra que fixera.
Cando o meu pai chegou casa con aquel bicho, xuntouse toda a familia
arredor del e daquela cabuxa coma se nunca tal cousa viramos. Un tirballe
polas orellas, outros por uns cornechos que tia e ns os irmns xa empezamos
a falar baixio, que aquela cabra poda servir para montar nela coma se fora un
cabalo cando foramos co gando para o monte, estabamos moi contentos coa
cabra, pois a ser unha boa brincadeira para os rapaces.
Como xa era case de noite, metemos a cabra nun cortello, botmoslle un
brazado de herba e deixmola al encerrada, non fora ser o demo que as vacas
a esmagaran.
outro da, cando botamos as vacas para darlles un bocado de ferran,
levamos a cabrita tamn e, chegar leira, as vacas puxronse a pacer e a
cabra, en vez de estar co resto da facenda, marchbase e a pacendo soa polos
eidos dos vecios. Ns iamos tornala e levala cara a onde estaban as vacas, pero
s cinco minutos xa estaba nas veigas dos vecios outra vez.
Ns, para que volvera a carn das vacas, berrabmoslle, encirrabmoslle o
cadelo, tirabmoslle pedras, pero nada, miraba para ns e non faca caso ningn.
Entn empezabamos a correr detrs dela e deste xeito, a cabra cada vez facase
mis brava. O meu pai, cando a pillaba, mordalle as orellas para que aprendera
a ser boa, e o animal apolicaba polas paredes, pero non aprenda nada.
Outras veces tirabmoslle a vara de rebolo e, cando a colla ben (que poucas
veces ocorra) deixbaa tremendo. O meu pai estaba mouro con aquel bicho na
corte: maldita cabra, malia a hora en que a merquei, soa dicir cando falaba cos

113
 vecios: este demo desta cabra est enmeigada, porque non para coas vacas
nin dous minutos, repeta a coto.
Un da estaba o home contndolle a unha vecia as aventuras e desventuras
que pasaba con aquela cabuxa que con tanta ilusin mercara, e esta vecia
explicoulle o remedio que ela lle faca sa todas as mas, pois era moi
parecida que tiamos ns.
Mira, atndeme ben o que che vou dicir. Eu mia, cando sae da corte,
duchelle unha boa vareada e mesmo tempo dgolle chiba, e logo, cando se
me afasta algo de onde pacen as vacas, doulle un berro coa palabra mxica,
chiba, porque lle acorda a vareada que levou e vn correndo a carn das
vacas. Ben, pois ma vou probar eu con esa receita a ver se lle fai algo, porque
dgoche que non sei que facer con este demo de cabra, dncheme ganas de ir a
Soutelo e vendela anda que perda cartos. Espera, home, espera, ti proba con
este remedio, xa vers como che ha ser bo. mia fichelle remedio de santo.
da seguinte, o meu pai abriu a porta da corte e as vacas an sando unha
a unha. A cabra a como os demais das detrs delas. O meu pai estaba fra da
porta coa vara preparada para cando sara a cabrita aplicarlle o xarope de pau. A
cabra sau de ltima toda tranquila e daquela o meu pai baixou a vara con toda a
forza e bateulle no lombo cabuxa e, mesmo tempo, con voz forte e clara, dica
chiba. Debuselle ir algo a man, porque aquela cabra comezou a esborrecar
e foi correndo meterse no medio das vacas. Cando chegaron leiro, as vacas
puxronse a comer na ferran, pero a cabuxa non coma, estaba mareada polo
estacazo que levara, pero pouco a pouco parece que lle foi pasando e comezou
a comer. O meu pai non a perda de ollo para ver que faca, pero s cinco
minutos xa estaba na leira do vecio, entn foi cando o meu pai probou a ver
se o remedio que lle dera a vecia era bo e berrou chiba. A cabra, or aquel
berro, acordarase da vareada que levara e comezou a correr igual ca unha tola.
Semellaba o demo diante da cruz, e foise meter no medio das vacas. Entn o
meu pai dixo: Carallo, pois si que ben bo este remedio.
outro da, abriu a porta da corte e as vacas comezaron a sar. Fra o meu
pai coa vara preparada para darlle a mencia cabra. As vacas xa saran todas,
pero a cabra non quera sar, porque xa deba ventar algo. Nunha destas, a cabra
deu un pincho e sau coma un lstrego. Cando o meu pai baixou a vara con toda
a forza, en vez de baterlle cabra deu no chan contra as pedras. Entn foi cando
o pastor dixo: Ai, que filla do demo, que pronto aprendiches.
Dende logo que aquela cabra era ben lista. Cando lle aplicabas algn remedio
para dominala, ela xa tia a maneira para fuxir del. final o remedio ese non serviu
de moito e as vareadas que levaba s servan para facela cada da mis brava.
Logo, cando se apartaba das vacas, tirabmoslle a vara de rebolo e cando a
vara lle chegaba a ela, a condenada ergua as patas cunha axilidade asombrosa
e a vara pasballe por debaixo sen chiscarlle tan sequera.

114
 Un da que era da santo e despois de xantar, estabamos al na eira toda a
familia, uns descansando e outros enredando, cando sentimos un forte rudo nos
cuartos. Era un golpe que soaba a vidros rotos. Fomos correndo a ver que fora
o que pasara e cando chegamos, al estaba a cabra. Dralle un golpe espello
dun armario que o esnaquizara todo, e logo, segua dndolle golpes s anacos
que haba no chan. O meu pai deulle unha patada cun zoco que a guindou polas
escaleiras abaixo.
Doutra vez, haba unha morica de toxo a carn do cuberto, e a cabra subiuse
a ela. Dende al subiu enriba do cuberto e despois subiuse casa, que era un
chisco mis alta. Cando a vimos enriba da casa rompendo as tellas (porque eran
de moi mala calidade e rompan coma nada), entn empezamos a tirarlle unha
pedrias pequenias para ver se eramos quen de botala para abaixo, pero nada,
a cabra, en vez de baixar, subase casa do vecio que estaba pegada nosa e
era un chisco mis alta.
Pouco a pouco, foise xuntando al toda a xente da aldea. Todos a escorrentar
a cabra para ver se baixaba, pero nada, a cabuxa gozaba rompendo tellas na
cima da casa. Cando saltaba da casa do vecio para a nosa, al a un montn
de tellas escachadas. fin, cando cansou de estar enriba da casa e de esmagar
un montn de tellas, baixou. O meu pai, que a estaba esperando, meteulle unha
pedrada que a pobre cabra marchou berrando polo camio abaixo de cara
monte e desapareceu.
Mia nai, con moita tristura, mandounos s tres irmns que somos, na sa
procura e encargounos que foramos berrando as como fan as cabras para ver se
ela nos contestaba. E al marchamos, cada un por seu camio berrando coma a
cabra, meee meee meee... Cando xa estabamos algo lonxe das casas, oiamos os
sons que iamos facendo para ver se encontrabamos a cabra e facimolo tan ben
que non se saba se quen berraba era unha cabra ou un rapaz. Tal era o parecido
que rematamos xuntndonos os tres irmns, pero a cabra non apareceu ata o
outro da, que un vecio nos avisou de que a cabuxa estaba deitada nun prado
que haba no fondo da aldea.
E esta a triste historia desta cabra, coecida por todos os vecios da
parroquia que s veces anda se ran ben cos contos da cabra que comezou mal
e rematou peor.
Cando se muxan as vacas, botbaselle un brazado de herba para que pararan
quietas mentres se lle quitaba o leite, e a cabra, como sempre andaba no medio,
alle comer a herba s vacas. Estas cabrebanse e corneaban a cabra, ata que
un da cornerona tan ben que lle abriron o bandullo de arriba a abaixo, e como
xa era bastante vella, polo visto seica non vala para comer porque estaba moi
dura e ademais como morrera daquela maneira tan trxica, seica era pecado
comela, as que foi enterrada nunha carballeira carn da casa e, anda que non
foi boa, ns tampouco nos portamos ben con ela, por iso, corannos as bgoas
pola cara abaixo cando a puxemos no burato.

115
116
Ruta das Pontes do Lrez Ruta das Pontes do Lrez