ANO 2014

P R Ó L O G O
SANDRA GONZÁLEZ
ALCALDESA DE TOMIÑO

Tomiño romano: o xacemento de Currás

A presenza de Tomiño na historia ten acaparado ao longo
destes últimos anos numerosas páxinas en publicacións,
EXPOSICIÓN
reportaxes xornalísticas e audiovisuais. Tomiño ten sido
Comisariado: un lugar de paso pero tamén de asentamento, diferentes
Silvia González Soutelo (Uvigo)
Fermín Pérez Losada (Uvigo) sociedades ao longo da historia teñen escollido este espazo
Coordinación: para establecerse e o noso concello aparece documentado
Natalia Jorge Pereira (Concello de Tomiño) nos anais da historia como un lugar destacado ao longo dos
Deseño e montaxe: tempos. Esta publicación recolle a importancia do período
Somosmagenta, S.L.
Concello de Tomiño romano e tardorromano no noso concello.
Textos e imaxes: Dende o concello quixemos recoller o facho de luz que
Fermín Pérez Losada e Silvia González Soutelo, coa colaboración de:
Natalia Caparrini e Natalia Morales (prospecións xeofísicas) prenderon investigadores como Jesús Gómez Sobrino,
Martiño Vázquez Mato (mapas, planos e fotogrametrías) Aquilino González Santiso e Xoán Martínez Tamuxe,
Patricia Valle Abad (debuxos material arqueolóxico)
Manuela Rodríguez González (recreacións) cando hai máis de 40 anos, con máis vontade que recursos,
Conservación/restauración de pezas arqueolóxicas: levaron a cabo unha admirable escavación: a villa romana de
Marta Lago Cerviño Currás. A eles debémoslle a recuperación das vellas pedras
que algún día foron a vivenda dun persoeiro destacado da
CATÁLOGO tardorromanidade.
Edita:
Concello de Tomiño O Concello de Tomiño, consciente da importancia
$XWRUHVWH[WRVHÀJXUDV destas investigacións, quixo valorizar este xacemento e ten
Fermín Pérez Losada. FPL
Silvia González Soutelo. SGS promovido, xunto coa Universidade de Vigo, investigacións,
Adolfo Fernández Fernández. AFF exposicións, conferencias e mesmo novas escavacións
Patricia Valle Abad. PVA arqueolóxicas con toda a moderna tecnoloxía para coñecer
Manuel Xusto Rodríguez. MXR
Beatriz Comendador Rey. BCR mellor o noso pasado. A presenza da Universidade de Vigo
Deseño e maquetación: QHVWHSUR[HFWRpJDUDQWtDGHFRxHFHPHQWRFLHQWtÀFRHDSRVWD
Somosmagenta, S.L. pola investigación nas nosas universidades.
Imprime:
*UiÀFDV/DJXDUGLD Con esta publicación queremos dar un paso e encetar
un camiño que agardamos nos leve a novas actuacións neste
$H[SRVLFLyQWLYROXJDUQD&DVDGD&XOWXUDGH7RPLxRGRGHRXWXEURyGHQRYHPEURGH)RLÀQDQFLDGDLQWHJUDPHQWH xacemento. Como alcaldesa de Tomiño quero agradecer á
polo Concello de Tomiño. Algunhas das pezas arqueolóxicas expostas foron cedidas polo Museo Diocesano de Tui (MDT), coa
pertinente autorización dos Servizos de Arqueoloxía e Museos da Xunta de Galicia. Outras proceden dos fondos do Laboratorio Universidade de Vigo e aos seus investigadores todo o saber
de Arqueoloxía da Universidade de Vigo (LAUV), onde se atopan provisionalmente depositadas para o seu estudo. que puxeron a disposición dos veciños e veciñas do concello
para desentrañar a historia do noso pasado, tamén a toda a
ISBN - 13: 978-84-617-2207-5 parroquia de Currás por terse involucrado con este proxecto,
D.L.: VG 703-2014
por ter sido xenerosos e ter visión para implicarse na súa
© Da edición: Concello de Tomiño valorización, co esforzo de todos estou segura que este será o
© Dos textos e as súas imaxes: os autores comezo dun camiño con tanto futuro como pasado.
ÍNDICE

TOMIÑO ROMANO: O XACEMENTO DE CURRÁS

páx. EXPOSICIÓN
08....... 1. O Baixo Miño na Galiza romana
010....... 2. Tomiño romano
014....... 3. O xacemento de Currás
016....... 4. Historia do xacemento: a descuberta (1972)
018....... 5. Historia do xacemento: a recuperación (2013)
020....... 6. Prospeccións xeofísicas
022....... 7. Sondaxes arqueolóxicas
024....... 8. Metodoloxía arqueolóxica: o rexistro
026....... 9. Traballo de laboratorio
028....... 10. A villa de Currás
030....... 11. A necrópole de Currás
032....... 12. A vida cotiá na villa romana: produción e consumo
034....... 13. Cronoloxía, interpretación e contexto histórico
036....... 14. Arqueoloxía e sociedade
038....... 15. Presente e futuro

CATÁLOGO DE PEZAS DA EXPOSICIÓN

042....... 1. Materiais cerámicos de construción: tégulas
044....... 2. Materiais cerámicos de construción: ladrillos e canalización
048....... 3. Materiais construtivos varios: pedra, metal e vidro
048....... 4. Cerámica común e de cociña
052....... 9DL[HODVÀQDVHOXFHUQDV
058....... 6. Ánforas
062....... 7. Material vítreo
064....... 8. Material metálico
066....... 9. Outros materiais artesanais, cerámicos e pétreos

068....... BIBLIOGRAFÍA

05
EXPOSICIÓN
08 09

1.
O BAIXO MIÑO NA En época romana, o territorio actual de Galiza formaba
parte da antiga provincia da Gallaecia, territorio que
1. Localización da comarca do Baixo Miño dentro
do conventus Bracarense no contexto da Gallaecia
romana

GALIZA ROMANA comprendía tamén todo o norte de Portugal máis a parte

occidental de Asturias e León. Estaba dividida en tres distritos
2. Principais xacementos arqueolóxicos da Idade do
Ferro, época romana e tardorromana inventariados
na comarca de O Baixo Miño
ou conventus: o lucense con capital en Lugo (Lucus Augusti),
3. Planimetría interpretativa da antiga Tude (Pérez
o asturicense con capital en Astorga (Asturica Augusta) e o Losada 2002)
bracarense con capital en Braga (Bracara Augusta). 4. Epígrafe romano localizado en Sta. Eufemia, Tui
(CIRG II 116)
A comarca do Baixo Miño formaba parte do territorio 5. Vista da cidade de Tui dende Portugal
bracarense, e constituía unha rexión especialmente importante 6. Cabana circular reconstruída no castro de Sta.
debido ós seus excelentes recursos produtivos (agropecuarios Trega, co río Miño ó fondo
e mineiros) e ás boas comunicacións proporcionadas polo 7. Vista panorámica dun dos barrios de vivendas do
xacemento castrexo de Sta. Trega
Miño coa súa apertura ó mar Atlántico.
8. Vista aérea do xacemento de Sta. Trega, A Guarda
A súa relevancia xa era evidente antes da chegada dos
romanos. Os asentamentos indíxenas da Idade do Ferro,
os castros, eran xa moi abundantes nesta zona, e estaban
situados a ambas beiras do Miño ou nos pequenos vales
ÁXYLDLV VHFXQGDULRV +DEtD FDVWURV EDL[RV GH SHTXHQR
tamaño e vocación agropecuaria, outros de tamaño medio
situados a máis altura e tamén grandes oppida, poboados de
grandes dimensións e localización estratéxica de control do
territorio, como pode ser o caso de Sta. Trega (A Guarda).
Igualmente no Baixo Miño atopamos diversos tipos de 2
xacementos romanos, onde destacan aqueles relacionados
coas comunicacións e as súas infraestruturas (vías e
SRQWHV  RV YLQFXODGRV WDPpQ FR FRPHUFLR SRUWRV ÁXYLDLV 
e as explotacións mineiras (sobre todo de ouro), así como os
asentamentos rurais denominados villae ou casais (caso de
Currás) destinados á explotación agropecuaria. Por último,
destacaban os grandes enclaves urbanos ou protourbanos,
con funcións de capitalidade comarcal, como é o caso de Tude
(Tui).
Tui, de nome antigo Tude, foi a capital rexional deste
territorio en época romana. Por ela pasaba unha vía de
comunicación fundamental que unía Braga e Lugo (coñecida
FRPR YtD ;,;  H IRL XQ SRUWR ÁXYLDO VLJQLÀFDWLYR $ V~D
importancia como capital comarcal continuou en épocas
posteriores ó ser escollida como sede episcopal no século VI
d.C.
3 4 5
O castro máis destacado deste entorno é o de 6WD7UHJD
(A Guarda), situado na desembocadura do río Miño, nunha
posición estratéxica. O seu máximo desenvolvemento
produciuse dende mediados do século I a.C. ata mediados da
centuria seguinte.

1 6 7 8
010 011

2.
T O M I Ñ O O Concello de Tomiño, xunto co portugués de Vila Nova da
Cerveira, amosa unha moi boa mostra de xacementos antigos.
1. Distribución de xacementos arqueolóxicos
(castrexos e romanos) no Concello de Tomiño e nos
limítrofes

ROMANO Destacan os castros da Idade do Ferro e os asentamentos

rurais romanos, entre eles a villa de Currás. Tamén hai
excelentes exemplos de explotacións auríferas romanas así
como algunhas necrópoles, tardorromanas e altomedievais,
asociadas ós asentamentos habitacionais.
2. Tumbas da necrópole de Currás escavadas en 1953
3. Corta ou canal mineiro na Mina do Carregal
4. Detalle do parapeto térreo do castro de Currás
5. Modelo dixital do terreo e croquis planimétrico do
castro de Currás

Igualmente, este territorio foi atravesado por unha vía

romana secundaria, paralela ó Miño, que dende a capital
tudense comunicaría a beira norte do Baixo Miño coa foz do
río e o mar.
1 Villa romana e necrópole de Medos-Currás (San Martiño de
Currás, Tomiño)
2 Necrópole tardorromana de Currás (San Martiño de
Currás, Tomiño). Restos dunha necrópole tardorromana,
parcialmente escavada en 1953, nas proximidades da actual
igrexa parroquial de Currás.
3 Castro de Currás / Alto do Castro / Outeiro do Castro (San
Martiño de Currás, Tomiño). Poboado castrexo, situado a
carón do río Miño, de pequenas dimensións e recinto único de
forma ovalada, protexido cun terraplén térreo e senllos foxos,
precedidos dun parapeto pola banda oeste e sur.
1
0LQDGH&DUUHJDO 6DQ;RiQGH$PRUtQ7RPLxR
0LQDGDV7RUUHV7RPDGD%ODQFD 6DQ0LJXHOGH7DERUGD
Tomiño). Explotación mineira aurífera romana a ceo aberto,
nas ribeiras do río Furnia. Non moi lonxe, nas beiras do
veciño río da Briña, localízase outra mina aurífera de similares
características denominada “Mina das Torres”.
6 Castro do Monte do Outeiro (Santa Mariña de Areas, Tui)
7 Castro do Cotarel / Os Crastros (Santa María da Guía de
Randufe, Tui)
&DVWURGR$OWRGR0DULxR 6DQ0LJXHOGH3H[HJXHLUR7XL 
Castros pequenos de escasa altitude, situados en zona chaira 2 3
das terrazas do Miño ou do Furnia, con recinto sinxelo
protexido por terraplén. Estes xacementos atópanse moi
mal conservados, gravemente afectados pola acción humana
contemporánea. No castro Alto do Mariño foron achados
materiais galaico-romanos.
2&DVWURGH7HEUD2&UHVWR 6DQ6DOYDGRUGH7HEUD7RPLxR
$FKDGRJDODLFRURPDQRGH7HEUD 6DQ6DOYDGRUGH7HEUD
Tomiño). Asentamento castrexo de moderada altura pero cun
forte dominio sobre o val do río da Briña, visible e recoñecible
dende a distancia. Moi alterado por construcións modernas,
é difícil discernir a estrutura ou sistema defensivo orixinal do
poboado. Con materiais cerámicos dispersos pola zona.
4 5
012
11 Xacemento de Outeiro da Cruz (Santa María
GH7HEUD7RPLxR
 ([SORWDFLyQ PLQHLUD GDV &KDQV GH 7HEUD
6DQWD 0DUtD GH 7HEUD 7RPLxR  Poboado de
mediana altitude situado sobre un esporón
na cabeceira do val do río da Briña. Carece
de sistema defensivo, a excepción dun foxo na
súa parte alta. Atópase moi próximo da mina
aurífera romana a ceo aberto de “As chans de
Tebra”.
13 Outeiro do Castro / O Castillo / Castro de
Cristelos (San Vicente de Barrantes, Tomiño).
Poboado castrexo situado sobre un outeiro de
mediana altitude con boa visibilidade cara o
val do río Pego ata o Miño. Conta cun recinto
superior ovalado delimitado por muralla,
terraplén e foxo, e unha terraza inferior polo
SW e NE actualmente ocupada polas casas da
aldea.
14 Necrópole medieval de Rotea Vella (San
Vicente de Barrantes, Tomiño). Posible
necrópole de época romana e medieval.
15 Mina dos Medos (San Cristovo de Goián,
Tomiño). Explotación aurífera romana sobre
depósitos secundarios.
 &DVWUR GH 6RXWHOR 6DQ &ULVWRER GH *RLiQ
Tomiño)
17 Xacemento romano de Soutelo / Xacemento
URPDQR GH (VStULWX 6DQWR 6DQ &ULVWRER GH
Goián, Tomiño)
$FKDGRGHPDWHULDOURPDQRGH)LJXHLUy 6DQ
0DUWLxRGH)LJXHLUy7RPLxR
 $FKDGR URPDQR GH 6RXWHOR 6DQ &ULVWRER
de Goián, Tomiño). Castro de chaira nas
proximidades do río Miño, moi alterado polas
FDVDVHÀQFDVTXHDFWXDOPHQWHRFXSDQRLQWHULRU
do castro. Nas proximidades localízanse
materiais cerámicos que denotan a presenza
romana (Espíritu Santo, Figueiró e Soutelo).
20 Castro de Fontela / Crestos (San Cristovo de
Goián, Tomiño). Pequeno castro de chaira, con
IR[RHWHUUDSOpQGLÀFLOPHQWHUHFRxHFLEOHEDL[R
as moitas construcións modernas da zona.
Polo exterior sur, nas ladeira e zona chaira, hai
indicios dun asentamento romano.
013
21 Pazo da Torre / Torre dos Correas (San Cristovo de Goián,
Tomiño)
22 Asentamento de Atalaia / Torre dos Ratóns / Torreta (San
Cristovo de Goián, Tomiño). Xacementos romanos na beira do
Miño próximos as construcións do Pazo da Torre dos Correas e
GD7RUUHGRV5DWyQVVHQG~ELGDUHODFLRQDGRVFRSRUWRÁXYLDO
de Lovelhe que se sitúa xusto doutro lado do Miño.
6
23 Achado de Alenta (Lovelhe, Vila Nova de Cerveira)
24 Forte de Lovelhe (Lovelhe, Vila Nova de Cerveira)
25 Necrópole de Louredo (Lovelhe, Vila Nova de Cerveira).
En Lovelhe atópase un poboado castrexo e un extenso
asentamento romano de carácter portuario e comercial á beira
do río Miño, onde no século IV d.C. construíuse unha grande
e luxosa casa romana con mosaicos. A parte alta do outeiro
será ocupada no s. XVII por unha fortaleza fronteiriza. O
conxunto foi sistematicamente escavado dende 1985 e boa
parte das ruínas arqueolóxicas resultan hoxe visitables.
&DVWURGH5HERUHGD 5HERUHGD9LOD1RYDGH&HUYHLUD 7 8
 $VHQWDPHQWR GD ,JUH[D GH 5HERUHGD 5HERUHGD 9LOD
Nova de Cerveira). Pequeno castro de chaira, protexido con
terraplén e foxo, actualmente moi alterado polos cultivos e
a construción dunha casa. Na inmediata igrexa de Reboreda
atopáronse vestixios de tellas e cerámica común romana.
28 Achado de Montorros (Vila Meã, Vila Nova de Cerveira)
$VHQWDPHQWR GH %UDJXHLUR  -XQFDO 6DQ 3HGUR GD 7RUUH
Valença do Minho). Probables asentamentos romanos na beira 10
9
do Miño, onde aparecen tellas e cerámica común romana.
30 Mina de Covelos (Valença do Minho). Corta aurífera sobre
depósitos secundarios do río Miño.
11 12 13
6. Castro de Cristelos: vista xeral, cabana castrexa e foto aérea do castro
7. Modelo dixital do terreo (Castro de Cristelos)
8. Sartego antropomorfo na Igreja de Reboreda
(GLÀFDFLyQVURPDQDVHQ/RYHOKH 
10. Casa circular castrexa do castro de Lovelhe
11. Conxunto arqueolóxico de Lovelhe: forte, castro, poboado romano, área portuaria e necrópole
12. Planta do xacemento segundo Almeida 2000
13. Modelo dixital do terreo do conxunto arqueolóxico de Lovelhe, con indicación das áreas escavada
014 015

3.
O XACEMENTO O xacemento de Currás pertencente á parroquia de San
Martiño de Currás (antigamente coñecida como San Martiño

DE CURRÁS de Gándara) sitúase no extremo oriental do Concello de

Tomiño, á beira do río Miño e a escasos quilómetros da cidade
de Tui. A localización concreta do xacemento é nas paraxes
denominadas Os Medos e O Adro, nas inmediacións dos
lugares de Monte e Cruceiro pertencentes á mesma parroquia
GH&XUUiV1ROXJDULGHQWLÀFiURQVHGHPRPHQWRXQKDFDVD
de campo de época romana (villa en latín) e máis un cemiterio
(unha necrópole) de época romana e medieval.
O seu emprazamento responde a un pequeno esporón
Xacemento
de escasa elevación (uns 60m sobre o nivel do mar) sobre romano de Currás
y UtR )XUQLD DÁXHQWH GR 0LxR$tQGD TXH D PRUIROR[tD GR
sitio podería ter sido apta e adecuada para a instalación
dun poboado castrexo, tal e como se suxeriu nos anos 70, de
PRPHQWRQRQFRQWDPRVFRQSUREDVVXÀFLHQWHVSDUDFRQÀUPDU
esa posibilidade.
Na parte alta e chaira do monte é onde se localiza a
necrópole, no lugar chamado “O Adro”, topónimo ben
VLJQLÀFDWLYR y UHVSHFWR$villa, en cambio, está situada na
ladeira suroccidental que cae cara o río Furnia, aproveitando
unha pequena explanación da pendente, no lugar coñecido
como “Os Medos”.
LENDAS 1

Como tantos outros xacementos antigos de Galicia o de

Currás tamén deixou a súa pegada nas tradicións, lendas e
folclore do imaxinario popular galego:
“A nosa guía indicou que a este sitio sempre se chamou o
adro, e da outra banda do muro, a uns trinta u cincuenta metros Tomiño Xacemento romano de Currás

aló, coñécese polo nome de Campo da moura. ‘Seica había neste

campo unha moura trocada en cobra, que se desencantaría si algún
home lle dese un bico. A un que pasou por aquí presentóuselle a
cobra, e díxolle que si lle daba un bico o facía rico. E tal foi.
Contan que os portugueses levaron o ouro de aquí, e tamén os
franceses”. (Lenda recollida dunha veciña por Manuel Vidal 2
Villaverde, 1983: 501-502).
“En las inmediaciones de la zona de las excavaciones de
Medos se encuentra ‘a mina da Moura’, llamada también ‘a fonte
da Moura’. Si se les pregunta a los vecinos la razón del nombre 4
GHODIXHQWHUHÀHUHQGRVYHUVLRQHVFRPSOHWDPHQWHGLVWLQWDVTXH 3
recibieron de sus ascendientes. Según Pedro Diz, en las cercanías
del manantial fue descubierta una escultura femenina de granito
con piezas de ajuar (…). La segunda explicación del origen de
la denominación de “a fonte da Moura”, alude a una ninfa que
encantaba la fuente y vega que mira al río Miño y a la ribera
portuguesa”. (Tradicións recollidas por Avelino Bouzón, Faro 1.Localización do xacemento de Currás no contexto da comarca do Baixo Miño
de Vigo 25-10-1995). 2. Localización do xacemento de Currás, na parroquia do mesmo nome, sobre o mapa 1:25000 do IGN
3.Imaxes LIDAR, con representación do relevo do terreo, a distintas escalas. Destacan os vales formados polo río Miño e o río Furnia
1 4. Localización dos dous sectores do xacemento (villa e necrópole) sobre fotografía aérea recente (2009-2010)
016 017

4.
HIST ORIA DO As primeiras novas sobre a existencia dun xacemento
arqueolóxico no monte dos Medos son de febreiro de 1972,

XACEMENTO: cando a partir dun estudo sobre toponimia da zona, o Equipo

Arqueolóxico do Baixo Miño puido comprobar a presenza de

A DESCUBERTA PDWHULDLV URPDQRV HQ VXSHUÀFLH &RPXQLFDGR R DFKDGR iV

autoridades competentes, realizouse no lugar a unha breve
escavación arqueolóxica nos meses de agosto e setembro dese
(1972) mesmo ano.
A escavación foi dirixida por D. Manuel Fernández
Rodríguez, historiador e arqueólogo goianés e profesor en
Santiago de Compostela, coa colaboración dos membros do
($%0IRUPDGRSRORÀQDGR'-HV~V*yPH]6REULQR GLUHFWRU
do Arquivo catedralicio, profesor do Instituto de Tui, cóengo 2
GD&DWHGUDOWXGHQVHHSiUURFRGH$PRUtQH&XUUiV RÀQDGR
D. Aquilino González Santiso (aparellador do Concello de Tui
e presidente do Instituto de Estudos Tudenses desde 1991 ata
a súa morte en 1999) e D. Xoán Martínez do Tamuxe (erudito
local e actual presidente do Instituto de Estudios Tudenses).
A intervención fíxose primeiro na necrópole e pouco
despois na villa. A maioría dos materiais atopados
(principalmente tellas, ladrillos e anacos de cerámica e vidro)
foron depositados no que posteriormente sería o Museo
Diocesano de Tui, onde na actualidade se conservan.
A escavación foi obxecto de visita por parte de
importantes persoeiros da arqueoloxía galega do momento e 3 4 5
WLYRXQVLJQLÀFDWLYRLPSDFWRQDSUHQVDFRPDUFDOSHURDIDOWD
de medios impediu a continuación dos traballos e o xacemento
foi tapado e abandonado.
Oito anos máis tarde, en 1980, tivo lugar a publicación
FLHQWtÀFDGRVSULQFLSDLVUHVXOWDGRVGDLQWHUYHQFLyQ$FRQWHFHX
no número 3 do Boletín do Museo Diocesano de Tui, nun breve
artigo de vinte páxinas asinado polo Equipo Arqueolóxico do
Baixo Miño que, malia ás súas evidentes eivas e limitacións,
foi a principal (e practicamente única) fonte de información
sobre o xacemento ata a actualidade, citada en numerosas
SXEOLFDFLyQVFLHQWtÀFDVSRVWHULRUHV 6 7 8

1. Nova sobre a descuberta do xacemento publicada na Hoja del Lunes do Faro de Vigo o 25/09/1972
2. O Equipo Arqueolóxico do Baixo Miño (EABM): D. Jesús Gómez Sobrino, D. Aquilino González Santiso e D. Xoán Martínez do
Tamuxe. Foto cedida por X. Tamuxe
3. M. Fernández Rodríguez, director das escavacións de 1972 (GEG)
4. Artigo sobre os resultados da intervención de 1972, publicado no Boletín do Museo Diocesano de Tui, vol 3 (1980)
5. O Dr. Carro Otero visitando a escavación. Foto cedida por X. Tamuxe
6. Algunhas das tumbas da necrópole, escavadas en 1972. Foto Museo Diocesano de Tui
7. O hipocausto da área da villa en proceso de escavación. Foto Museo Diocesano de Tui
1 8. Caixa con material cerámico aparecido na área da villa, actualmente depositado no Museo Diocesano de Tui
018 019

5.
HIST ORIA DO Corenta e un anos despois, en 2013, o xacemento de Currás
volta a estar de actualidade.

XACEMENTO: A O interese sempre mantido pola veciñanza

(fundamentalmente pola Comunidade de Montes de Currás
RECUPERACIÓN e a Asociación de veciños Os Medos de Currás), a memoria
conservada no Museo Diocesano de Tui, e a inestimable e
(2013) fundamental aposta feita polo Concello de Tomiño para
recuperar o seu patrimonio, converxeron con membros do
Grupo de Estudos de Arqueoloxía, Antigüidade e Territorio
da Universidade de Vigo (GEAAT) para estudar e dar a
coñecer o xacemento de Currás.
2
Nace así o Proxecto de I+D titulado “Investigación
2 3 4
arqueolóxica, recuperación e posta en valor dun patrimonio
non esquecido: o xacemento de Currás (Tomiño)”, no marco
dun convenio de investigación asinado entre o Concello e a
Universidade.
Na primeira fase deste proxecto o obxectivo principal
IRL LGHQWLÀFDU FRQWH[WXDOL]DU H UHFRxHFHU RV YHVWL[LRV
descubertos en 1972. Esta actuación non tería sido posible
sen a colaboración dos propietarios dos terreos afectados
TXHDPDEOHPHQWHGHURQSHUPLVRSDUDDFWXDUQDVV~DVÀQFDV
7DPSRXFRVHWHUtDOHYDGRDFDERVHQRREULJDGRÀQDQFLDPHQWR
asumido case integramente polo Concello de Tomiño, e sen o
apoio das institucións locais de Currás.
A equipa arqueolóxica desta primeira actuación estivo
formada por profesores, investigadores e técnicos das
Facultades de Historia e Enxeñaría de Minas da UVigo, 5 6 7
complementada con alumnos do Grao de Historia que
SDUWLFLSDURQ QR SUR[HFWR HQ Up[LPH GH SUiFWLFDV RÀFLDLV GD
titulación. Tamén participaron moitos colaboradores locais,
ben sexa como voluntarios na escavación ou como técnicos
nas labores de organización e de difusión.
Aínda que o xacemento foi temporalmente reenterrado
para a súa conservación, os resultados desta primeira fase do
proxecto de I+D foron múltiples: recuperouse unha abundante
GRFXPHQWDFLyQ LQpGLWD JUiÀFD RUDO H HVFULWD  IXQGDPHQWDO
SDUDDFRPSUHQVLyQGR[DFHPHQWRLGHQWLÀFRXVHDORFDOL]DFLyQ
exacta das estruturas escavadas en 1972, descubríndose 8 9
tamén algunhas partes novas do xacemento; realizouse unha
revisión analítica de todo o material arqueolóxico existente
(tanto o atopado en 1972 como o descuberto en 2013), con 1. Sinatura do convenio marco de I+D entre a Alcaldesa de Tomiño, Sandra González Álvarez, e o Reitor da Universidade de Vigo,
importantes resultados a nivel cronolóxico e interpretativo. Salustiano Mato (2013)
2.3. Proceso de escavación arqueolóxica na área da villa. Xullo de 2013
( VREUH WRGR FXPSULXVH ÀQDOPHQWH R RE[HFWLYR 4. Portada do proxecto de I+D presentado polo Equipo de Arqueoloxía da Facultade de Historia (Campus de Ourense) da Universidade de Vigo
fundamental de facer revivir o interese e a ilusión por &DWDVWURDQWLJRHIRWRJUDItDDpUHDGRFDWDVWURPRGHUQR 6LJSDF)HJD QD]RQDGR[DFHPHQWR2JUDQGHPLQLIXQGLRH[LVWHQWHÀ[R
recuperar e coñecer a historia de Currás e de Tomiño a través FRPSOH[DDRSHUDFLyQGDLGHQWLÀFDFLyQGRVSURSLHWDULRVFRQVHJXLGRVDWLVIDFWRULDPHQWHJUD]DViFRODERUDFLyQHD[XGDGRVYHFLxRVGH&XUUiV
da función social e identitaria inherente ó noso patrimonio. 7. Proceso de escavación arqueolóxica na área da villa. Xullo de 2013
8. Membros do Equipo da Facultade de Historia da Universidade de Vigo que participaron na primeira fase do proxecto de I+D no
xacemento de Currás
9. Charla explicativa no xacemento de Currás cos alumnos de grao e posgrao en Historia que participaron nas prácticas de arqueoloxía
1 ofertadas pola facultade, dentro da función formativa que cumpre a Universidade
020 021

6.
PROSPECCIÓNS Dentro dos traballos realizados nesta primeira fase de
estudo, realizáronse prospeccións xeofísicas para localizar as

XEOFÍSICAS estruturas do xacemento. En termos xerais, as prospeccións

xeofísicas procuran visualizar, como se dunha radiografía do
terreo se tratase, o que hai oculto baixo a terra, permitíndonos
LGHQWLÀFDUDSUHVHQ]DGHYHVWL[LRVHQWHUUDGRVHSURJUDPDUDVt
as sondaxes manuais. As prospecións xeofísicas
QUE SON OS MÉTODOS DE PROSPECCIÓN XEOFÍSICA? foron realizadas por unha
equipa da Escola de Enxeñaría
Trátase do estudo en profundidade dalgunhas das 2 3 de Minas da Universidade de
propiedades físicas presentes nos materiais do subsolo Vigo, dirixido pola Dra. Natalia
PHGLDQWH PHGLFLyQV UHDOL]DGDV VREUH D VXSHUÀFLH GR WHUUHR Caparrini, coa colaboración
Así, pódese determinar as variacións das propiedades físicas das investigadoras Mercedes
GD ]RQD FXDQWLÀFDQGR DV GLYHU[HQFLDV RX DQRPDOtDV TXH Solla, Susana Lagüela e Natalia
poidan aparecer. Morales.
INTERPRETACIÓN XERAL DOS RESULTADOS DA
PROSPECCIÓN
Mentres que na ladeira do xacemento non se obtiveron
LPD[HV VLJQLÀFDWLYDV GD H[LVWHQFLD GH HVWUXWXUDV DQWUySLFDV 4 5
HQWHUUDGDV QR FDVR GD QHFUySROH VL VH SXLGHURQ LGHQWLÀFDU
varios enterramentos situados nas proximidades da sondaxe
manual realizada, que coinciden coas tumbas escavadas en
1972.No caso da villa romana, aparecen tamén representadas
diferentes anomalías que poderían indicar novas estruturas.
Deberán ser comprobadas en futuras intervencións
arqueolóxicas no lugar.
Os métodos ou técnicas empregadas no caso de Currás
foron as seguintes:
‡ 7RPRJUDItDHOpFWULFDGHUHVLVWLYLGDGH (57  consiste en
introducir no terreo unha corrente eléctrica que permite
medir a diferenza do potencial que se produce, co que
se pode determinar a resistividade do chan no punto de
medida.
‡ 0pWRGR HOHFWURPDJQpWLFR baséase na creación dun
campo electromagnético primario que se propaga a
través do subsolo. Alí onde hai materiais condutores
enterrados (p.e. pezas de metal), prodúcense campos
electromagnéticos secundarios que alteran ó primario.
‡ 3URVSHFFLyQ PDJQpWLFD consiste na detección de 6 7 8 9
variacións ou anomalías do campo magnético terrestre
ORFDOGHELGDViSUHVHQ]DGHHVWUXWXUDVEDL[RDVXSHUÀFLH 1. Localización das áreas de prospección xeofísica realizadas no xacemento de Currás (2013)
2. Prospección magnética na área da villa
‡ Xeorradar (GPR): trátase da emisión e propagación
3. Prospección magnética na área da necrópole
de ondas electromagnéticas no subsolo, coa posterior
4. Prospección con xeorradar na área da villa
UHFHSFLyQ GDV UHÁH[LyQV TXH VH SURGXFHQ H DV V~DV 5. Prospección con xeorradar na área da necrópole
GHVFRQWLQXLGDGHV TXH DSDUHFHQ UHÁHFWLGDV QRV 6. Resistivímetro. Tomografía eléctrica de resistividade
radargramas resultantes. 7. Conductivímetro. Prospección electromagnética
8. Magnetómetro de campo total. Prospección magnética
1 9. Prospección con xeorradar
022 023

7.
S O N DA X E S Unha vez desbrozada e limpa a área do xacemento,
SURFXURXVH LGHQWLÀFDU D VLWXDFLyQ H[DFWD GDV HVWUXWXUDV
1. Estado do xacemento, sen rozar, antes da
intervención arqueolóxica de xullo de 2013
2. Fotografía aérea da área do xacemento onde
ARQUEOLÓXICAS escavadas en 1972, así como tamén outros posibles novos
vestixios ocultos no subsolo.
VH UHÁLFWHQ DV VRQGD[HV DUTXHROy[LFDV PDQXDLV
realizadas na intervención de 2013
 3ODQWD GR HGLÀFLR HVFDYDGR HQ  *yPH]
A intervención arqueolóxica de 2013 consistiu Sobrino et alii 1980) e ubicación das valas de
esencialmente na realización de varias sondaxes manuais de sondaxes realizadas en 2013
carácter valorativo, repartidas naquelas zonas onde existían 4. Cruzamento entre as valas V2 e V3 en proceso
de escavación
referencias das escavacións antigas ou onde aparecían 5. Sondaxe V1, vista desde o norte
claras anomalías nas prospeccións xeofísicas. As sondaxes 6. Alzado e foto de detalle da zona do forno
procuraron fundamentalmente recoñecer a localización do hipocausto, coa estratigrafía orixinal ben
precisa, a natureza e estado de conservación das estruturas conservada
7. Planimetría da necrópole escavada en 1972
GHWHFWDGDVHQWHQWDQGRDVHPDGHGHÀQLUHFDUDFWHUL]DUR (Gómez Sobrino et alii 1980) e situación da sondaxe
xacemento no seu conxunto. N1 realizada en 2013
8. Seccións da tumba nº 1 localizada na sondaxe N1
Na parte baixa da ladeira onde presuntamente se 9. Sondaxe N1, en proceso de escavación (tumba nº 1)
DWRSDEDRHGLÀFLRSULQFLSDOGDvilla, realizáronse 3 valas de
VRQGD[HHQGLVSRVLFLyQFUX]DGDFRRE[HFWLYRGHLGHQWLÀFDUD
construción romana, especialmente do hipocausto:
‡ Sondaxe V1: LGHQWLÀFRXVH D SDUWH [D HVFDYDGD GR
KLSRFDXVWRHGRVPXURV6H1GRHGLÀFLRFRDLQWHUHVDQWH
novidade de localizar o forno exterior de quecemento do
hipocausto (praefurnium QRQLGHQWLÀFDGRQDHVFDYDFLyQ 2
do 72, nunha zona que aínda conservaba a estratigrafía
orixinal do xacemento.
‡ Sondaxes V2 e V3:LGHQWLÀFDFLyQGRVPXURVGHSHFKH(
:H6GRHGLÀFLRURPDQR5HGHVFXEUtURQVHRVSDYLPHQWRV
térreos internos así como a soleira de entrada, situada no
muro leste.
‡ Sondaxes V4 e V5: Destináronse á procura, segundo
indicacións orais, das outras estruturas descritas na
escavación de 1972 (probables dependencias doutro
VHJXQGRHGLÀFLRGDvilla). Infelizmente ambas sondaxes
foron negativas, polo que queda pendente a súa
localización en futuras intervencións arqueolóxicas.
&RQWUDR1(QDÀQFDGHQRPLQDGD´7RPDGDGRV3LQRVµ
tamén foi localizada outra estrutura arqueolóxica nas
remocións do terreo levadas a cabo polos propietarios da
ÀQFD &RPR QRQ IRL RE[HFWR GH LQWHUYHQFLyQ DUTXHROy[LFD 3 4 5 6
polo momento, pouco se pode dicir sobre a súa entidade.
Por último, na parte alta e chaira do monte dos Medos
atopouse, nunha única sondaxe denominada N1, parte
da necrópole descuberta en 1972, onde se localizaron 4 das
sepulturas de inhumación escavadas daquela.

9
7 8
1
024 025

8.
MET ODOLOXÍA Unha escavación arqueolóxica non é só desenterrar ruínas
senón sobre todo rexistrar polo miúdo todo o que se atopa

ARQUEOLÓXICA: nos arquivos da terra, sexan restos inmobles (estruturas) ou

mobles (artefactos).

O REXISTRO Un dos traballos básicos é a toma de medicións

WRSRJUiÀFDV para cartografar e xeorreferenciar os achados,
DVtFRPRSDUDPDUFDUHLGHQWLÀFDUDVVRQGD[HVVREUHRWHUUHR
Posteriormente, estes datos foron volcados nun SIX (Sistema 2
GH,QIRUPDFLyQ;HRJUiÀFD HVSHFtÀFRSDUDR[DFHPHQWRTXH
permite localizalos de xeito ultrapreciso nos planos, fotos
aéreas e modelos dixitais do terreo dispoñibles para a zona.
As planimetrías de detalle foron realizadas mediante
a técnica da IRWRJUDPHWUtD GL[LWDO terrestre, que permite
a obtención de planos e imaxes 3D das áreas escavadas.
7DPpQ VH À[R IRWRJUDItD H GHEX[R FRQYHQFLRQDO D HVFDOD
especialmente adecuada para o rexistro planimétrico dos
SHUItVHVWUDWLJUiÀFRV
Ó tratarse dunha reescavación dun xacemento xa
intervido no ano 1972 non foi posible facer unha lectura
dos diferentes estratos do xacemento. Soamente en puntos
concretos foi atinxida a HVWUDWLJUDItD RUL[LQDO, como por
exemplo no forno do hipocausto, o que permitiu, grazas 4
3 5 6
ós materiais atopados, poder establecer novas hipóteses
FURQROy[LFDV H LQWHUSUHWDWLYDV SUHOLPLQDUHV GD HGLÀFDFLyQ
romana.
Non obstante, todos os materiais mobles, tanto os
atopados no entullo como os de deposición primaria, foron
UHFROOLGRV H FODVLÀFDGRV in situ, con referencia á unidade
HVWUDWLJUiÀFD 8(  GH SURFHGHQFLD SDUD R VHX SRVWHULRU
lavado e estudio no laboratorio.
7 8
Unha vez rematados os labores de rexistro, procedeuse á
conservación preventiva das estruturas e niveis arqueolóxicos
atopados mediante a súa demarcación, cubrición con
xeotéxtil e reenterramento controlado, á espera dunha futura
escavación en área, consolidación e restauración que permita
musealizar o xacemento e deixalo á vista para desfrute
público.

1. Organización e rexistro de campo dos materiais construtivos cerámicos recuperados na escavación

2. Fotogrametría dixital 3D da área do hipocausto (sondaxes V1 e V2)
0HGLFLyQVWRSRJUiÀFDVPHGLDQWH(VWDFLyQ7RWDO
4. Xeorreferenciación mediante GPS diferencial
5. Toma de fotografías das sondaxes
6. Ficha de campo das unidades de rexistro (UR) utilizada na escavación de Currás
7. Sección dun dos muros do hipocausto. Debuxo de campo
8. Alzado de detalle das columniñas do hipocausto
1 9. Debuxo da sección sur da sondaxe V2
026 027

9.
TRABALLO DE O traballo non remata na escavación, senón que
continúa cun longo proceso de tratamento dos datos obtidos

LABORATORIO (cartografía, informes para a Xunta, estudo dos materiais,

bases de datos, etc), realizado no /DERUDWRULRGH$UTXHROR[tD
GD8QLYHUVLGDGHGH9LJR /$89 
Ademais disto, no laboratorio tamén se preparan e
elaboran os mapas, planos e debuxos sobre o xacemento que
VHUiQ QHFHVDULRV SDUD GRFXPHQWDU JUDÀFDPHQWH WRGRV RV
detalles necesarios para a comprensión futura da intervención
arqueolóxica realizada. Estudáronse todos os materiais
coñecidos procedentes de Currás, tanto os recuperados na 2 3 4

escavación de 2013 como os procedentes da intervención de

1972, incluíndo aqueles que foran ingresados no seu día no
Museo Diocesano de Tui O conxunto de pezas procesadas
supera os 1800 fragmentos.
O proceso de tratamento de materiais no laboratorio
consiste esencialmente en:
‡ Lavado e limpeza: eliminación da terra, concrecións e
sucidade que tiveran pegada. Nalgúns casos (nos metais,
cerámica pintada ou engobada) a limpeza é moi delicada.
5
‡ 6LJODGR H LQYHQWDULDGR adhírese unha pequena sigla 10
(código) a cada un dos fragmentos recuperados seguida
GXQQ~PHURFRUUHODWLYRGHLGHQWLÀFDFLyQTXHLJXDOPHQWH
se recolle na base de datos do xacemento.
‡ 3HJDGR H LGHQWLÀFDFLyQ GH SH]DV procúrase recoñecer e
unir os fragmentos que pertenzan a unha mesma peza 5
11
LQGLYLGXDOSDUDIDFLOLWDUDV~DLGHQWLÀFDFLyQ
‡ 'HEX[RHIRWRJUDItD fotográfanse e debúxanse a escala os
6
RE[HFWRVPiLVUHOHYDQWHVSURFXUDQGRHVWDEOHFHURSHUÀO 8
completo da peza. Estes debuxos serán a base para o seu
posterior estudo crono-tipolóxico.
‡ &RQVROLGDFLyQHUHVWDXUDFLyQGDVSH]DVPiLVVLJQLÀFDWLYDV
trátanse os materiais para evitar a súa degradación
e asegurar a súa conservación futura. Naqueles casos 9
ben conservados e con especial importancia histórica,
procédese á reconstrución física integral do recipiente
para mostrar cal sería o seu aspecto orixinal.
7
‡ 3UHSDUDFLyQGDWRPDGHFDUEyQVSDUDDDQiOLVHGH&DUERQR
14: recolléronse mostras de carbón do xacemento para 1. Catalogación dos materiais no Laboratorio de Arqueoloxía da Facultade de Historia de Ourense
seren analizadas polo C14. Con iso obteremos unha ,GHQWLÀFDFLyQHHVWXGRGHSH]DVQRODERUDWRULR IUDJPHQWRGHFHUiPLFDGHFRUDGDYLVWRFRQOXSD
datación moi precisa do xacemento sempre e cando a 4. Elaboración de mapas e planos dixitais
mostra non fora contaminada por outros elementos. 5. Lavado e limpeza en seco de pezas cerámicas
6. Proceso de siglado de materiais arqueolóxicos
‡ Depósito no Museo: unha vez procesadas e estudadas
7. Pegado de fragmentos dunha mesma vaixela cerámica
as pezas, serán embaladas e depositadas no Museo 8. Debuxo a escala e fotografía dunha xerriña cerámica atopada no xacemento
Arqueolóxico designado polo Servizo de Arqueoloxía 9. Proceso de restauración e reconstrución integral dunha das vaixelas cerámicas
GD ;XQWD GH *DOLFLD RQGH ÀFDUiQ H[SRVWDV SDUD R VHX 10. Mostraxe de carbóns preparado para o seu envío ó laboratorio de análise de Carbono 14
1 desfrute polo público en xeral. 11. Museo Diocesano de Tui, onde se atopan depositadas algunhas das pezas de Currás
028 029

10.
A VILLA DE A campaña arqueolóxica do 2013 no lugar dos Medos foi
UHGXFLGDHSUHOLPLQDUSRORTXHDtQGDÀFDPRLWRSRUGHVFXEULU

CURRÁS investigar e analizar. Non obstante, a pesar do limitado das

sondaxes, obtívose información moi interesante sobre este
xacemento.
$Vt SXLGHPRV UHFRxHFHU D H[LVWHQFLD GXQ HGLÀFLR
aparentemente cuadrangular, duns 250 m2, interiormente
compartimentado en cando menos tres estancias diferenciadas.
As dúas situadas na banda leste son cuadrangulares ou
rectangulares de bo tamaño cun sinxelo pavimento de terra
pisada. O acceso á construción é precisamente nesta zona por
XQKDPDJQtÀFDVROHLUDGHFDQWHUtDJUDQtWLFD
2 VHX HOHPHQWR PiLV VLJQLÀFDWLYR p VHQ G~ELGD D
presenza dunha longa estancia que conta cun hipocausto ou
2 3
sistema de calefacción típico e exclusivo das casas romanas.
Un hipocaustum é unha cámara subterránea pola que
circulan as lapas producidas nun forno (praefurnium) exterior
anexo. A cámara consta dun bosque de pequenas columniñas
de ladrillos (pilae) asentadas sobre o terreo (area). Sobre elas
se apoia un solo superior feito en morteiro (suspensura) polo
que circularían os usuarios que gozaron do quecemento.
No caso concreto de Currás o hipocausto é de tipo
clásico, coa area e as pilae feitas integramente en ladrillos
cuadrangulares macizos de diferentes tamaños. Non se
atoparon restos da suspensura ou pavimento “suspendido”,
pero si localizamos o forno de quecemento, situado no exterior 4 5 6 7
do muro norte.
$LQWHUSUHWDFLyQGHVWHKLSRFDXVWRQRFRQ[XQWRGRHGLÀFLR
aínda é incerta á espera de futuras escavación e achados.
Unha hipótese é que se trate dunha estancia importante da
casa que foi calefactada (un cubiculum ou dormitorio, por
exemplo), pero o máis probable é que se trate dun pequeno
complexo de baño calefactado, como parecen indicar os
materiais atopados. Se así fose, a estancia norte (caldarium)
estaría dotada dunha bañeira de auga quente situada a carón
do forno, e as seguintes serían salas temperadas.
2V RXWURV HGLÀFLRV TXH FRPSOHWDUtDQ R FRQ[XQWR GD
villa, vinculados coas funcións produtivas ou de servizo 8 9 10
(pars rustica ou fructuaria), aínda non foron localizadas.
$V HVWUXWXUDV SUHVHQWHV QD LQPHGLDWD ÀQFD ´7RPDGD GRV
Pinos”, poderían ter sido un forno de produción cerámica, 3ODQLPHWUtDGRHGLÀFLRGDvilla segundo os datos obtidos na escavación de 2013
KLSyWHVH SHQGHQWH GH FRQÀUPDFLyQ HQ IXWXUDV LQWHUYHQFLyQV 2. Localización das estruturas escavadas da villa de Currás
arqueolóxicas. 3. Recreación hipotética da villa romana de Currás. Debuxo de Manuela E. Rodríguez González
'HWDOOHGDVROHLUDGHHQWUDGDyHGLÀFLRGDvilla. Ó seu carón, un fragmento de fuste alí reenterrado cando a escavación de 1972
5. Detalle do forno do hipocausto, onde se pode observar a capa de cinzas e carbóns produto da combustión
6. Detalle da parte central do hipocausto, co seu solo e columniñas de ladrillo
(VWUXWXUDDUTXHROy[LFD SRVLEOHIRUQR ORFDOL]DGDQDÀQFD7RPDGDGRV3LQRV
8. Esquema ideal detallado dun forno de aquecemento (praefurnium)
9. Esquema ideal dun hipocausto “clásico” romano
1 (VTXHPDLGHDOGXQHGLÀFLRSULYDGRWHUPDOURPDQR
030 031

11.
A NECRÓPOLE Na parte alta da ladeira, a uns 80 m da villaLGHQWLÀFRXVH
o lugar de enterramento dos habitantes do establecemento

DE CURRÁS romano. Os topónimos da zona (Adro, Igrexa Vella, Eidovello)

UHVXOWDQ PRL VLJQLÀFDWLYRV UHYHODQGR D SUREDEOH H[LVWHQFLD
dunha igrexa antiga, polo de agora non localizada, asociación
frecuente entre os séculos V-VIII d.C.
Desa forma, o conxunto do xacemento de Currás é unha
interesantísima testemuña dunha SURORQJDGD RFXSDFLyQ GR
sitio, desde época romana ata época altomedieval. De feito, as
diferenzas construtivas das tumbas detectadas en 1972, xunto
con algúns materiais mobles atopados, permiten establecer
2 3
algunhas hipóteses preliminares:
As tumbas trapezoidais feitas de ladrillo e especialmente
as realizadas con tellas planas (tegulae) con cuberta a dúas
augas, denominadas de cabalete ou “capuchina”, son
tipicamente romanas ou tardorromanas (s. IV-VI d.C.),
seguramente coetáneas á villa.
No caso maioritario de enterramentos fusiformes, en
paréntese ou trapezoidais, delimitados por perpiaños ou
pedras traballadas de tamaño medio, moitas veces de tipo
antropomorfo (cabeza e ombreiros), asócianse de forma xeral
a unha cronoloxía posterior, probablemente altomedieval,
cando a villa xa tiña sido abandonada.
A necrópole presenta un certo desorde interno, que
VHPHOODFRQÀUPDU[XQWRFRHPSUHJRGHPDWHULDLVUHXWLOL]DGRV
4 5 6
(tellas, ladrillos ou unha roda de muíño), este prolongado uso
no tempo.
Todas as tumbas atopadas presentan unha clara
orientación E-W, coa cabeceira a poñente e os pés a nacente.
Esta orientación é característica, aínda que non en exclusiva,
do rito cristián. O tipo de enterramento máis frecuente é
GHSRVLWDU y ÀQDGR HQ SRVLFLyQ GHF~ELWR VXSLQR ERFD DUULED
cos brazos pegados ó corpo), vestido ou envolto en mortalla,
normalmente carente de calquera outro enxoval funerario.
7 8
Na sondaxe N1 UHDOL]DGD HQ  SXLGHPRV LGHQWLÀFDU
4 desas tumbas, unha construída integramente en ladrillos
e outras tres tamén trapezoidais de cachotería pétrea e
cabeceira antropomorfa. Ó ser unha zona xa escavada con
DQWHULRULGDGH QRQ DSDUHFHURQ XQLGDGHV HVWUDWLJUiÀFDV
RUL[LQDLVQLQDFKDGRVPREOHVVLJQLÀFDWLYRV
Os paralelos mais próximos deste tipo de necrópole están
na Catedral e na igrexa de S. Bartolomé de Tui. Algo máis
lonxe poden sinalarse as necrópoles galegas de Adro Vello (S. 1. Planimetría das tumbas escavadas en 2013
Vicenzo do Grove), Catedral de Santiago de Compostela ou 2. Localización das sondaxes realizadas na necrópole de Currás
Moraime (Muxía), entre outras. 3. Recreación idealizada da necrópole de Currás. Debuxo de Manuela E. Rodríguez González
4. Tumba de cabalete, feita con tellas a dúas augas, descuberta en 1972
5. 6. Fotografías de detalle da necrópole de Currás en 1972
7. Fotografías de detalle da tumba trapezoidal feita con ladrillos
1 8. Sondaxe N1, coas catro sepulturas reescavadas en 2013
032 033

12.
A VIDA COTIÁ NA &RPR IRL FRP~Q QD FRQVWUXFLyQ URPDQD RV HGLÀFLRV
VILLA ROMANA: estaban cubertos con tellado cerámico, consistente en grandes
tellas planas de rebordo (tegulae) coas xuntas cubertas por
P RO D U C I Ó N E tellas curvas (imbrices). As tégulas atopadas levan en moitos
casos marcas dixitadas –feitas co dedo sobre a pasta fresca
CONSUMO DQWHV GH FRFHU D SH]D² TXH SRGHUtDQ LGHQWLÀFDU yV ROHLURV
TXH DV À[HURQ 7RGDV VRQ GH IDEULFDFLyQ ORFDO SROR TXH RV
5
9

cabaqueiros do Rosal poderían ser unha boa mostra da 13

continuidade da tradición telleira na comarca do Baixo Miño.
O mesmo acontece cos ladrillos, utilizados esencialmente
na construción do hipocausto, que serían tamén de produción
1
local. A súa tipoloxía responde ós modelos típicos das termas
romanas. Algunhas pezas singulares atopadas son unha tella
perforada (tegula ocularis), con funcións de claraboia ou 6
cheminea, e un fragmento de canalización cerámica.
Amais destes traballos de construción, outro aspecto
ben documentado na villa é o ámbito da alimentación, coa
testemuña da vaixela cerámica de almacenamento, cociña 10 14
e mesa, xunto con algúns recipientes de vidro (pequenos
vasos ou copas). Destacan así as grandes tallas cerámicas de 2
7
almacenamento, os potes ou cazolas para cociñar, os pratos
usados a xeito de tixolas, os morteiros para triturar alimentos,
as xerras, vasos ou cuncas para conter líquidos e un posible
asador de castañas. Algunhas destas pezas son de produción
local, pero outras moitas foron traídas do ámbito comarcal
ou rexional, fundamentalmente das olarías de Braga, da zona
das Rías Baixas e quizais tamén da cidade de Lugo.
$ YDL[HOD ÀQD GH PHVD IRL LPSRUWDGD QRQ VRDPHQWH
desde Braga, senón tamén desde outras áreas peninsulares 11

máis afastadas (A Rioxa) e, especialmente, do Mediterráneo 3

O estudo arqueolóxico das estruturas
e especialmente dos materiais recuperados
en Currás permite coñecer aspectos moi
VLJQLÀFDWLYRV GD YLGD FRWLi GRV KDELWDQWHV GD
villa.
Unha das actividades constatadas consiste
na propia construción GDV HGLÀFDFLyQV 7RGRV
os muros son de cachotería irregular de granito,
combinada con grandes perpiaños nas esquinas
ou cruzamentos de muros. A falta de granito
no entorno inmediato obrigaría a traer ese
material dende algunha canteira da comarca
ata aquí. A soleira de entrada ou os fustes de
FROXPQDVRQPDJQtÀFRVH[HPSORVGXQWUDEDOOR
de cantería de moi boa calidade.
oriental (cidade de Focea na costa occidental da actual
Turquía). Acontece o mesmo coas ánforas, que proceden
de Andalucía, Italia e, sobre todo, novamente do oriente
(Grecia, Turquía ou Siria). Trátase de produtos caros e de
luxo, como os selectos viños sirios ou a propia vaixela focense,
que foron consumidos habitualmente en Currás, revelando
un considerable poder económico dos habitantes da villa así
como a existencia dunha importante e ben establecida rede
comercial a longa distancia, fundamentalmente marítima e
ÁXYLDO UtR0LxR TXHFRQHFWDEDGLUHFWDPHQWHRDVHQWDPHQWR
co resto do mundo mediterráneo romano e tardoantigo.
2XWURV RE[HFWRV tamén nos achegan pistas sobre outras
actividades desenvolvidas en Currás: a iluminación (lucernas
cerámicas tipo candil), a produción e consumo de cereais
cultivados na zona (fragmentos de rodas de muíño), o uso de
IHUUDPHQWDVPHWiOLFDVGHFRUWH SUHVHQ]DGHYDULRVDÀDGRUHV
pétreos), a fabricación local de tecidos (abundantes pesos de
tear –pondera-), e un posible obradoiro metalúrxico deducible
a partir dos abondosos restos de escouras.
4 8 12
1. Reconstrución dunha tella plana (tegula)
2. Restitución dun tellado romano
3. Materiais vítreos atopados na villa romana de Currás
4. Posible asador de castañas en cerámica común
5. Ladrillos empregados na construción do hipocausto
6. Soleira de entrada na villa
7. Muro de cachotaría pétrea da área do hipocausto
8. Fragmentos de vaixela cerámica de almacenamento, cociña e mesa, de produción local ou rexional
9DL[HODÀQDGHPHVDGHSURGXFLyQKLVSiQLFD 76+
10. Ánfora tardorromana de procedencia oriental similar ás atopadas en Currás
11. Importacións cerámicas en Currás desde o ámbito comarcal ou rexional
,PSRUWDFLyQVFHUiPLFDVDORQJDGLVWDQFLDiQIRUDVHYDL[HODÀQDGHPHVD
13. 14. Pesos de tear (pondera) e reconstrución do seu uso nun tear romano
034 035

13.
C R O N O L OX Í A , Aínda que estamos nunha primeira fase da investigación,
con base nos estudos realizados ata o momento xa poderían
1. Gallaecia e o Imperio Romano no século III d.C.
2. O reino suevo de Galicia (s. V –VI d.C.)

INTERPRETACIÓN formularse algunhas hipóteses interpretativas xerais sobre o 3. Currás e a súa relación co sistema viario romano
do Noroeste (mapa viario segundo Rodríguez
xacemento de Currás. Colmenero et alii 2004)

E CONTEXTO En termos xerais, a área da villa estudada parece

corresponderse co período tardorromano, é dicir, cunha
4. Distrito mineiro aurífero da comarca do Baixo
Miño (segundo Currás Refojos e López González
2011)

HISTÓRICO RFXSDFLyQ VLJQLÀFDWLYD GHQGH LQLFLRV GR VpFXOR ,9 DWD ÀQDLV
do VI d.C. Non obstante, algúns materiais atopados (TSH,
5. O Baixo Miño en época suevo-visigótica (s.VI-VII
d.C.) segundo Sánchez Pardo e Currás Refojos 2011
6. Reconstrución ideal da villa tardorromana de
ánforas béticas e itálicas) apuntan cara unha posible primeira Noville en Mugardos (segundo Pérez Losada 1997)
fase ocupacional altoimperial (séculos I-III d.C.), aínda non 7. Reconstrución hipotética da villa tardorromana
comprobada na escavación de campo. de Murias de Beloño en Xixón (segundo Fernández
Castro 1982)
6L VH FRQÀUPDVH HVWD IDVH WDQ WHPSHUi GR [DFHPHQWR
habería que poñelo en relación co seu contexto: a emerxencia
e consolidación das explotacións mineiras da comarca, a
nova organización romana do territorio xurdida ó redor do
eixo viario principal que cruzaba o Miño á altura de Tui e a
fundación de novos núcleos administrativos como sería o caso 2
de Tude.
Como consecuencia, paseniño vaise producir un longo
proceso de romanización das áreas rurais coa creación de
pequenos enclaves de explotación dos recursos primarios. A
villa GH&XUUiVpXQPDJQtÀFRH[HPSORGLVWRVLWXDGDQXQKD
zona moi apta para a produción agraria, non lonxe da capital
tudense e da vía principal (vía XIX), e practicamente a carón
doutra vía menor que conducía cara á costa seguindo a non
PHQRVLPSRUWDQWHYtDÁXYLDOGR0LxR
Sen embargo, a villa, como tantas outras do noroeste
hispánico (Toralla, Adro Vello, etc.), desenvolveuse e Currás

consolidouse esencialmente a partires de inicios do s. IV d.C.,

no contexto da creación da nova provincia da Gallaecia con
Currás

Currás

capital en Braga. Atopariámonos nun momento histórico

caracterizado polo ascenso do cristianismo que chegaría a ser 3 4 5
UHOL[LyQRÀFLDOGR,PSHULRQRG&
A vida na villa continúa a se desenvolver ata cando menos
ÀQDLVGRV9,G&DSHVDUGDGHVDSDULFLyQRÀFLDOGR,PSHULR
romano de Occidente. No noroeste hispánico acontecen
importantes cambios políticos e administrativos como a
creación do reino suevo, posteriormente integrado no reino
visigodo, e a promoción de Tude á categoría de sede episcopal.
1RQ FRQWDPRV HQ &XUUiV FRQ VXÀFLHQWHV LQGLFLRV TXH
permitan falar da presenza de persoas de orixe “xermánica”,
xa que se manteñen invariables os costumes e prácticas
da época anterior. Testemúñase, cando menos, o ritual
de enterramento cristián, coas tumbas orientadas E-W e
sen enxoval. A necrópole, que inicialmente conviviu coa
villa, continuará a ser utilizada unha vez abandonada esta,
reempregándose boa parte do seu material construtivo ata
algún momento indeterminado da Idade Media.
1 6 7
036
14.
ARQUEOLOXÍA
E SOCIEDADE
O patrimonio arqueolóxico é unha parte
importante da nosa herdanza histórica que
debe ser coñecida, para poder valorala,
protexela e desfrutala. Así, os traballos
arqueolóxicos realizados en Currás pretenderon
achegar o noso traballo á poboación máis
próxima, facéndoos partícipes da descuberta e
recuperación da súa historia.
037
A participación cidadá e a implicación das institucións
locais na recuperación do seu patrimonio é a mellor testemuña
do necesario que é integrar os proxectos arqueolóxicos na
sociedade. Currás é un excepcional exemplo da implicación
do Concello, da parroquia e dos seus veciños. Sen eles, nada
desto tería sido posible.
Durante o mes de xullo de 2013, realizáronse visitas
guiadas ás sondaxes realizadas no xacemento, cunha política
de “aberto por obras”, xunto con actividades para nenos.
1 2
As actividades de difusión e divulgación se completaron con
moitas outras accións:
‡ 3URJUDPD GH YROXQWDULDGR. Proposto e organizado pola
RÀFLQD GR 20,; GR &RQFHOOR GH 7RPLxR SHUPLWLX
ós voluntarios (10) coñecer a práctica arqueolóxica e
patrimonial neste xacemento. 3
‡ &RODERUDFLyQ GD $VRFLDFLyQ GH YHFLxRV ´2V 0HGRVµ H
a Comunidade de Montes de Currás, que participaron
na organización, promoción e difusión dos diversos
eventos propostos sobre o xacemento (reunións, charlas e
actividades informativas).
‡ 3URJUDPD GH GLYXOJDFLyQ QD 5HGH. O proxecto conta
cunha páxina web propia (http://vilaromanadecurras.
webnode.es/) na que se informou día a día, dos traballos 4 5
arqueolóxicos e dos eventos realizados en Currás.
Estamos presentes tamén en facebook, tanto na páxina do
GEAAT (facebook/GEAAT) como na propia do proxecto
(facebook/vilaromanadecurras). A web foi posible grazas 6
á colaboración de Hugo Lage, veciño de Tomiño, quen
se ofreceu de forma desinteresada a creala, dotala de
contidos e mantela actualizada.
‡ Preparación dun vídeo documental sobre a intervención no
xacemento da man de Suso Pando, profesional das Artes
Escénicas e Audiovisuais e veciño de Currás, con imaxes
diarias da intervención arqueolóxica. O seu obxectivo
é testemuñar o proceso completo de recuperación do
xacemento.
7
‡ 3XEOLFDFLyQVHSUHVHQ]DQRVPHGLRVGHFRPXQLFDFLyQ, con
entrevistas ou reportaxes na prensa escrita, nas emisoras
de radio e incluso na televisión (programa “Galicia para 1. Veciños da parroquia que participaron en 1972 no traballo de campo. Foto Museo Diocesano de Tui. Currás foi unha das primeiras
el mundo” de TVE en Galicia). “escavacións comunitarias” feitas en Galicia, con participación directa da poboación local
2. Indicacións para a visita ás escavacións do xacemento en 1972. Foto Museo Diocesano de Tui
‡ 0RVWUDS~EOLFDGRVSULPHLURVUHVXOWDGRVGDLQWHUYHQFLyQ, 3. “Aberto por obras”: visitas guiadas ó xacemento en xullo de 2013
celebrada no local social de Currás no día de San 4. Preparación dun vídeo documental sobre o xacemento realizado por Suso Pando, con pequenos avances subidos en YouTube
Martiño, patrón da parroquia. Completouse cun taller de 5. Divulgación na rede: páxinas web (vilaromanadecurras.webnode.es) e redes sociais (facebook/GEAAT; facebook/vilaromanadecurras)
coiro artesanal, ofrecido por Antonio Mesperuza e a súa 6. Currás nos medios de comunicación
dona, veciños de Currás, no que se reproduciu un motivo 7RGDVDVSHUVRDVTXHSDUWLFLSDURQFRODERUDURQHRYLVLWDURQÀ[HURQSRVLEOHR[DFHPHQWRGH&XUUiVWDQWRHQFRPRDJRUDHQ
HVSHFtÀFRGR[DFHPHQWR²´2&XUUDVLxRµ² 2013. Xunto co Concello de Tomiño, cabe mencionar á Comunidade de Montes de Currás (representada polo seu presidente Carlos
Guerra), á Asociación Cultural “Os Medos” de Currás (representada polo seu presidente Pedro Diz), ós propietarios dos terreos, a X.
Martínez de Tamuxe e os múltiples estudantes e voluntarios locais involucrados nesta primeira fase do proxecto
038 039

15.
PRESEN TE E O proxecto universitario de I+D “Investigación
arqueolóxica, recuperación e posta en valor dun patrimonio

FUTURO non esquecido: o xacemento de Currás (Tomiño)” non

responde a unha actuación illada no tempo e no espazo, senón
que pretende ser o primeiro paso nunha liña de estudo de
amplo percorrido para comprender mellor o proceso histórico
vivido neste xacemento e na comarca do Baixo Miño.
(VWH SUR[HFWR IRL ÀQDQFLDGR SROR &RQFHOOR GH 7RPLxR
quen colabora directamente coa Universidade de Vigo para
que este xacemento poida ser unha realidade.
3DUD REWHU R ÀQDQFLDPHQWR FRPSOHPHQWDULR SDUD DV
seguintes fases deste estudo, estamos a traballar na solicitude
para participar no Programa Operativo de Cooperación
7UDQVIURQWHUL]D (VSDxD  3RUWXJDO 32&7(3  ÀQDQFLDGR
2
pola Unión Europea. Nesta proposta pretendemos involucrar
ós concellos do Baixo Miño que estean interesados, tanto
galegos como portugueses, nun proxecto común centrado no
patrimonio arqueolóxico comarcal e a súas potencialidades
como punto central de atracción turística, desenvolvemento
sostible e identidade local.
,JXDOPHQWH QRQ TXHUHPRV TXH R SUR[HFWR ÀTXH DR
marxe da sociedade, nin no ámbito educativo nin no ámbito
FLHQWtÀFR'HVWH[HLWRHVWDPRVDSUHVHQWDURVVHXVUHVXOWDGRV
en diversas publicacións e foros, nacionais e internacionais,
sendo o primeiro xacemento galego que aparece recollido na
base da datos internacional FASTI-Online (www.fastionline.
org/map_view.php).
Tamén está dando lugar a varios traballos académicos
3 4 5 6
da Universidade de Vigo, como Teses de Licenciatura ou
Proxectos de Fin de Carreira. Por último, é fundamental a
faceta educativa entre os estudantes de primaria e secundaria,
tendo iniciado unha serie de charlas, conferencias e actividades
cos nenos e rapaces do Concello de Tomiño, para darlles a
coñecer de primeira man a súa historia como protagonistas
que son dela.
2FDPLxRDFDEDGHFRPH]DU
Grazas a actuación arqueolóxica de 2013 temos xa un
importante punto de partida onde foi esencial o interese e a
ilusión da comunidade local, así como a implicación total do
Concello de Tomiño nesta aposta polo seu patrimonio. Cómpre
seguir traballando para continuar coas diferentes fases deste
proxecto, co obxectivo de recuperar completamente este 7 8
xacemento para o seu uso e goce por todos, para que se
converta nun verdadeiro polo de desenvolvemento comarcal
H HQ GHÀQLWLYD SDUD DSUHQGHU FDGD GtD PiLV GD KLVWRULD GR 1. Charla impartida no 2014 ós nenos do colexio público de Sobrada, Tomiño
Concello de Tomiño e da súa comarca, na que aínda falta 2. Participación do xacemento no proxecto internacional FASTI Online
tanto por descubrir. 3. 4. Programa europeo POCTEP 2014-2020 e candidatura interfronteiriza dos concellos do Baixo Miño para concorrer ó mesmo
5. 6. Traballos académicos universitarios derivados do proxecto de I+D de Currás
1
2IXWXURHVWiFKHRGHSRVLELOLGDGHV
3UHVHQWDFLyQGRSUR[HFWRGH&XUUiVHQGLYHUVRVIRURVFLHQWtÀFRVHGLYXOJDWLYRV
C AT Á L O G O
DE PEZAS DA
EXPOSICIÓN
 1.
MATERIAIS
CERÁMICOS DE
CONSTRUCIÓN:
TÉGULAS
O tellado propio e característico das
construcións de época romana estaba
constituído por grandes tellas planas de reborde
(tegulae), colocadas de xeito encabalgado en
ÀDGDV SDUDOHODV FRDV [XQWDV FXEHUWDV SRU
tellas curvas (imbrices).
O uso da tella plana desaparece a
ÀQDLV GD $QWLJLGDGH SDViQGRVH D IDFHU RV
tellados exclusivamente con tellas curvas.
Por esta razón, a tegula é un excelente indicio
arqueolóxico de romanidade, omnipresente en
tódolos xacementos habitacionais do mundo
DQWLJRHQWUHHOHVRGH&XUUiV
'DGDDV~DDEXQGDQFLDiVYHFHVWDPpQIRL
HPSUHJDGDFRQRXWUDVIXQFLyQVGLVWLQWDViGR
tellado, por exemplo na construción de tumbas
“de cabalete”, tal como acontece na necrópole
do xacemento.
6DOYR H[FHSFLyQV VRHQ VHU IDEULFDGRV H
cocidos a nivel local ou comarcal, aproveitando
os lugares próximos onde hai bos barros e
arxilas como, por exemplo, no Rosal.
Realizadas con molde, estas pezas de
DU[LOD FRFLGD FDUDFWHUt]DQVH SROD V~D IRUPD
UHFWDQJXODU H VXSHUÀFLH SODQD FRQ UHERUGHV
ou pestanas sobresaíntes nos laterais longos.
1DSDUWHLQIHULRUDFRVWXPDQDWHUUHEDL[HVRX
UHFRUWHV TXH IDFLOLWDQ R HQFDL[H GXQKD WpJXOD
QRXWUD 'D QHFUySROH GH &XUUiV SURFHGH XQ
exemplar completo, lixeiramente trapezoidal
 [  FP  FRQ HQJDUFHV LQIHULRUHV GH
tipo “universal” y marca dixitada (dúas liñas
verticais), actualmente exhibido no Museo
Diocesano de Tui.
Como é bastante habitual nas tégulas,
DOJ~QV GRV IUDJPHQWRV DWRSDGRV HQ &XUUiV
levan marcas dixitadas IHLWDVFRGHGRVREUHD
DU[LODIUHVFDDQWHVGHFRFHUDSH]D FDVHVHPSUH
relacionadas co proceso produtivo das mesmas:
042
1 1A
‡ Combinacións circulares, normalmente semicírculos,
IHLWRV FRD PDQ HVWHQGLGD GH GRXV D FDWUR GHGRV  QD
SDUWHLQIHULRUGDWpJXOD6RQDEXQGDQWtVLPDVHUHSHWLGDV
por todo o Imperio, interpretadas como unha marca de
“control de calidade” propia do gremio dos telleiros.
‡ 6LJQRVRXPDUFDVVLWXDGDVQDSDUWHFHQWUDORXLQIHULRUGD
WpJXOD6RQPRLYDULDGDVLGHQWLÀFDGDVFRPRVLJQRVGRV
operarios das telleiras, ó estilo das “marcas de canteiro”
medievais. Nalgúns casos tamén podería tratarse de
numerais ou marcas de produción.
‡ Sinaturas propias dos telleiros ou do propietario da
ÀJOLQDTXHLGHQWLÀFDQFRPHUFLDOPHQWHDSURGXFLyQ(Q
&XUUiVGHVWDFDDPDUFDRVF, abreviatura dun tal Rufus
2 3 4 5 6
ou 5XÀQXV, coñecido telleiro galaicorromano, quizais
itinerante, do que hai outras marcas en Bande e Riocaldo
(estampadas), así como no castro de Vigo, Alobre e A
Coruña (dixitadas).
‡ 7H[WRV DOIDEHWLIRUPHV PDLV ORQJRV H FRPSOH[RV GH
ÀQDOLGDGHGLYHUVDQRQVRDPHQWHUHODFLRQDGRVFRSURFHVR
GHSURGXFLyQ(Q&XUUiVKDLXQWH[WRGL[LWDGRGHVWDFODVH
GHSRORPHQRVWUHVOLxDVLQIHOL]PHQWHPRLIUDJPHQWDULRH
GLÀFLOPHQWHGHVFLIUDEOH …/…de/…).
7 7A
8Q WLSR HVSHFLDO GH WHOOD DWRSDGD HQ &XUUiV p D
oculada ou de lucernario (tegula ocularis), destinada a
HYDFXDUIXPHVRXDSHUPLWLUDYHQWLODFLyQHLOXPLQDFLyQHQ
espazos domésticos pechados, habitualmente cociñas con
IRUQRVHODUHLUDVKDELWiFXORVDTXHFLGRVRXVDODVWHUPDLV
Caracterízanse pola presenza dun grande buraco circular
QRFHQWURGDWHOOD FPGHGLiPHWUR WDPpQGRWDGR
de reborde para evitar a entrada de pluviais. Coñécense 1. 1A. Tégula completa. CUR72-MD209. Museo Diocesano Tui.
2. Marca dixitada sobre tégula: combinacións circulares. CUR72-MD204. Museo Diocesano Tui.
exemplares similares procedentes doutros xacementos
3. Marca dixitada sobre tégula: signo de operario. CUR72-978. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo.
galaicorromanos da Gallaecia meridional, como Sto. 4. Marca dixitada sobre tégula: signo de operario. CUR72-MD200. Museo Diocesano Tui.
Estevão da Facha (Ponte Lima), Baños de Riocaldo 5. Marca dixitada sobre tégula: sinatura Ruf(LQXV). CUR72-MD202. Museo Diocesano Tui.
(Lovios), castro de Vigo ou castro de Armea (Allariz). 0DUFDGL[LWDGDVREUHWpJXODWH[WRDOIDEHWLIRUPH&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
[Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA, SGS e FPL] 7. 7A. Tégula oculada. CUR72-MD201. Museo Diocesano Tui.
043
 2.
MATERIAIS
CERÁMICOS DE
CONSTRUCIÓN:
LADRILLOS E
CANALIZACIÓN
As construcións realizadas integramente
en ladrillo cocido (opus testaceum) son pouco
IUHFXHQWHQRiPELWRJDODLFRUURPDQRGDGRTXH
VHSUHÀUHRPDWHULDOSpWUHRORFDOSROR[HUDOPRL
abundante e de boa calidade. Non obstante, si
que é común o uso do ladrillo para construcións
concretas, especialmente as relacionadas
FR OXPH IRUQRV ODUHLUDV KLSRFDXVWRV  H
os complexos termais (bóvedas), tal como
DFRQWHFHHQ&XUUiV
Os ladrillos (lateres) de época romana
GLÀUHQ HQ JUDQ PHGLGD GRV TXH FRxHFHPRV
na actualidade. Sempre son macizos, de
FRQVLGHUDEOHJURVRUHIRUPDVSUHIHUHQWHPHQWH
cuadrangulares. As dimensións, baseadas no
sistema métrico latino (1 pes = 29,6 cm), son
variables pero moi estandarizadas, onde cada
WDPDxRHIRUPDFRQFUHWDTXHQRQVRQPRLWDV
GHULYDGLUHFWDPHQWHGDIXQFLyQHVSHFtÀFDiTXH
estaban destinados.
(Q &XUUiV DWRSDPRV WUHV GHVWHV WLSRV
FXDGUDQJXODUHVEiVLFRVGHODGULOORHPSUHJDGRV
na construción do hipocausto:
‡ Ladrillos bessalis, de 2/3 de pes de lado
  FP  XWLOL]DGRV SDUD IDFHU DV
columniñas (pilae) que soportan o chan
superior aéreo (VXVSHQVXUD) do hipocausto.
O exemplar que presentamos é deste tipo,
cunhas medidas de 19 x 18,5 x 9 cm.
‡ Ladrillos pedalis (1 pes de lado = 29,6
cm), empregados neste caso como basas
das propias pilae.
‡ Ladrillos sesquipedalis (1,5 pedes de lado
FP TXHFRQIRUPDQRFKDQLQIHULRU
(area) onde asenta o hipocausto.
044
2XWUR WLSR ODWHULFLR GRFXPHQWDGR HQ &XUUiV p R
denominado “de entalle”, caracterizado por contar con 1 2 3
dous pares de rebaixes, onde encaixarían outros ladrillos
RX SODFDV FHUiPLFDV SODQDV FR RE[HFWLYR GH FRQVWUXtU
arcos e bóvedas ocas (FRQFDPHUDWLRQHV). Aínda que estes
ladrillos tamén acostuman a ser reutilizados con outras
IXQFLyQV DV FRQFDPHUDWLRQHV son características e exclusivas
GRV HVSD]RV FDOHIDFWDGRV H WHUPDLV URPDQRV FUHDQGR DV
QHFHVDULDVFiPDUDVGHLOODPHQWRWpUPLFRHDQWLKXPLGDGHWDQ
típicas deste tipo de construcións. O exemplar presentado,
actualmente exposto no Museo Diocesano de Tui, é dun dos
modelos canónicos (entalles cuadrangulares e medidas de 28
x 25 x 7 cm, asimilables ó pedalis), e conta con numerosos
paralelos noutras villae e poboados galaicorromanos (Noville,
Toralla ou Castillós), así como en balnearios de augas termais
(As Burgas de Ourense).
1D QHFUySROH GH &XUUiV WDPpQ VH FRQVWDWD D SUHVHQ]D 4 4B 4C
doutra clase de ladrillo macizo, neste caso rectangular (30
x 20 x 5 cm), empregado para construír integramente unha
das tumbas reescavadas en 2013. A metroloxía é latina (1
pes de alto por 2/3 de pes de ancho), pero non responde a
QLQJXQKDGDVIRUPDVVWDQGDUG da produción latericia romana.
Sen embargo, este tipo de pequenos ladrillos rectangulares,
iV YHFHV GHFRUDGRV VRQ PDLV IUHFXHQWHV HQ QHFUySROHV H
FRQVWUXFLyQV HFOHVLDLV GH iPELWR SDOHRFULVWLiQ RX YLVLJRGR
LQFOXVR PR]iUDEH R TXH VX[LUH XQ KRUL]RQWH FURQROy[LFR
claramente tardoantigo para as mesmas.
Por último, dentro dos materiais construtivos romanos
SUHVHQWHV HQ &XUUiV SRGHPRV LGHQWLÀFDU XQ IUDJPHQWR GH
condución ou quenlla cerámicaGHPRUIROR[tDDSDUHQWHPHQWH
VLPLODUiVWpJXODVSHURPRLWRPDLVHVWUHLWD FPGHDQFKR
total, co canal interior de a penas 12 cm) e cos rebordes moito
mais grosos e elevados. Evidentemente, a natureza desta peza
HVWi GLUHFWDPHQWH FRQGLFLRQDGD SROD V~D IXQFLRQDOLGDGH
1. Ladrillo bessalis. CUR72-MD199. Museo Diocesano Tui
condución aberta de auga que, empregando unha pendente
2. Ladrillo de entalle. CUR72-MD210. Museo Diocesano Tui
adecuada, permite a súa circulación por gravidade.
3. Ladrillo rectangular. CUR13-358 e 373. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
Contamos con algúns exemplos destes materiais en Galicia,
4XHQOODFHUiPLFD&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
con variacións de tamaño, caso da cidade de Ourense ou do
xacemento romano de Estaca de Bares.
[Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA e SGS]
045
 3.
MATERIAIS
CONSTRUTIVOS
VARIOS: PEDRA,
METAL E VIDRO.

(Q &XUUiV R PDWHULDO FRQVWUXWLYR SRU

excelencia é o granito, material no que se 1 1A
IDQRVFDFKRWHVGRVPXURVHHVSHFLDOPHQWH
as obras singulares de cantería, como os
perpiaños ou lousas de cimentación, as
soleiras de acceso ou as pezas de columna.
Precisamente, na intervención arqueolóxica
de 2013, recuperouse un pequeno fragmento
de fuste GXQV  FP GH GLiPHWUR TXH [D
IRUD DWRSDGR HQ  H TXH RV HVFDYDGRUHV
decidiron volver enterrar daquela, xunto con
RXWUR IUDJPHQWR GR PHVPR IXVWH D FDUyQ
GD VROHLUD GH HQWUDGD GR HGLÀFLR URPDQR
(VWHV HOHPHQWRV GH FROXPQD EDVD IXVWH H
FDSLWHO  KDL TXH LQWHUSUHWDORV FRPR UHÁH[R
GD DGRSFLyQ GD DUTXLWHFWXUD FOiVLFD QDV
villae galaicorromanas, revelando a presenza 2 2A 2B

no rural de construcións como pórticos,

adros ou perístilos no que as columnas se
utilizarían. Existen múltiples paralelos en
xacementos galaicos similares: Santomé en
Ourense, Noville en Mugardos, Toralla en
Vigo, etc.
(QWUHRVPDWHULDLVPHWiOLFRVHPSUHJDGRV
con obxectivos construtivos, compre subliñar
o achado en 1972 de abondosos cravos e
grampas de ferro na zona do hipocausto.
7UiWDVH VHQ G~ELGD GH JUDQGHV SH]DV HQ
IRUPD GH 7 RX GH GREUH 7 GHVWLQDGDV i
VX[HLFLyQ i SDUHGH GH SODFDV FHUiPLFDV
FRDV TXH VH FUHDUtDQ DV [D FLWDGDV FiPDUDV
ocas (FRQFDPHUDWLRQHV) típicas das termas.
Os escasos exemplares superviventes,
depositados no Museo Diocesano de Tui,
atópanse hoxe nun estado de conservación
PRLSUHFDULRGDGRTXHQXQFDIRURQVRPHWLGRV
ós necesarios procesos de estabilización,
consolidación e restauración. O seu estraño
aspecto e mala conservación despistou no
seu día ós escavadores do xacemento, chegando a suxerir
a errónea interpretación de que se trataba de puñais ou
espadas curtas (Gómez Sobrino et alii. 1980: 333).
3
Por último, tamén hai que destacar a presenza dun
SHTXHQR IUDJPHQWR GH YLGUR SODQR GH FRU EUDQFD TXH D
pesar do seu reducidísimo tamaño e non demasiado grosor,
semella pertencer a un vidro de ventá (VWD ÀQDOLGDGH
construtiva do vidro, para pechar os vanos de ventanucos e
ÀHVWUDVpXQKDFUHDFLyQURPDQDDOWRLPSHULDOFDUDFWHUtVWLFD
GDV SURYLQFLDV RFFLGHQWDLV [HQHUDOL]iQGRVH R VHX XVR QD
etapa baixoimperial, tanto no occidente como no oriente 1. 1A. Fuste de columna. CUR13-379. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
$*UDPSDVGHIHUUR)RWR0XVHR'LRFHVDQR7XL'HEX[RVHJXQGR*yPH]6REULQRet alii. 1980: 333
GR ,PSHULR &DVH VHPSUH HVWiQ DVRFLDGRV yV FRPSOH[RV
%*UDPSDGHIHUUR&850'0(70XVHR'LRFHVDQR7XL
WHUPDLV SHUPLWLQGR D QHFHVDULD LOXPLQDFLyQ i YH] TXH 9LGURGHYHQWi&850'9,'0XVHR'LRFHVDQR7XL
mantiña a temperatura interior, tal como parece ser o caso
GH&XUUiV
[Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA]

046 047
 4.
C E R Á M I C A
COMÚN E DE
COCIÑA
Na inmensa maioría dos xacementos
URPDQRV R PDWHULDO UHFXSHUDGR PiLV
DEXQGDQWH p D FHUiPLFD 'HQWUR GHVWH
heteroxéneo conxunto, o grupo da coñecida
FRPR ´FHUiPLFD FRP~Q H GH FRFLxDµ p FDVH
VHPSUHRPiLVLPSRUWDQWHHQYROXPHIURQWH
y GDV YDL[HODV ÀQDV iQIRUDV RX OXFHUQDV
$Vt DFRQWHFH HQ &XUUiV RQGH DV FHUiPLFDV
GH XVR FRP~Q VRQ DV PiLV QXPHURVDV H
abundantes. Para a súa presentación,
RSWDPRV SRU GHÀQLODV H WUDWDODV DJUXSDGDV
por producións:
4.1. Cerámica común de engobe vermello
Reciben este nome por estaren cubertas,
parcialmente ou na súa totalidade, por
un engobe de cor vermella que en ocasións
p IXQFLRQDO H QRXWUDV VLPSOHPHQWH p XQ
xeito de decorar e acabar as pezas. Cómpre
DVt GLVWLQJXLU HQWUH DTXHODV GHVWLQDGDV i
exposición directa ó lume, como son os
SUDWRVFD]RODVGRXWUDVTXHWHxHQGLIHUHQWHV
usos culinarios e de servizo de mesa, como
as grandes cuncas ou as xerras. A cronoloxía
deste grupo é moi ampla, xa que os pratos/
cazolas comezan a producirse no século I
G& H FRQWLQ~DQ DWD D DQWLJLGDGH WDUGtD
especialmente nas olarías das cidades de
Braga e, sobre todo, Lugo, cidades que
exportan os seus produtos por todo o
Noroeste peninsular. É moi probable que
DOJXQKDV GDV SH]DV GH &XUUiV IRVHQ IHLWDV
nestas capitais conventuais. Os pratos/
cazolas imitan inicialmente aos engobes
YHUPHOORV SRPSHLDQRV FHUiPLFDV GH PHVD
producidas na rexión italiana da Campania),
para logo adquiriren identidade propia de
uso polivalente tanto na mesa como na
cociña: o engobe cobre soamente o interior
e a parte superior da cara externa, servindo
SDUD TXH RV DOLPHQWRV QRQ VH SHJXHQ iV
paredes a xeito de capa antiadherente. Nas
048
cuncas, o engobe cubre o interior e o exterior, mentres que
na xerra de dúas asas soamente se emprega para o exterior,
4.1
algo habitual nas pezas pechadas.
4.2. Cerámica común e de cociña gris tardía
2XWUR GRV JUDQGHV JUXSRV GHQWUR GDV FHUiPLFDV
FRP~QV GH &XUUiV HVWi FRQVWLWXtGR SRODV FHUiPLFDV
grises producidas en Bracara Augusta, tamén coñecidas
1A
como o Grupo 2 das &LQ]HQWDV 7DUGtDV (VWDV FHUiPLFDV
caracterízanse pola súa cor gris (FLQ]HQWD  IURLWR GXQKD
cocedura en ambiente redutor, por estaren cocidas a
elevadas temperaturas (que as dota dunha grande dureza)
HSRUVHUHQIHLWDViURGD3UREDEOHPHQWHIRURQSURGXFLGDV
QRVPHVPRVFHQWURVROHLURVTXHWDPpQIDEULFDURQD76%7
1 1B
JULV 'RFXPHQWDPRV HQ &XUUiV YDULRV WLSRV GH SH]DV
GHVWD SURGXFLyQ WDQWR FHUiPLFDV SDUD R OXPH SRWHV
tapadeiras e cazolas/tixolas), como grandes xerros para
o almacenamento e transporte de auga ou outro tipo de
SURGXWR$QLYHOFURQROy[LFRGiWDQVHGHVGHÀQDLVGRVpFXOR
9 DtQGD TXH VHUi GXUDQWH R VpFXOR 9, H SRVLEOHPHQWH 2A 3A 4A 5A
WDPpQGXUDQWHR9,,FDQGRDWLQ[DQRVHXPRPHQWRiO[LGR
GHSURGXFLyQHGLIXVLyQ$GHPDLVGHHQ7RPLxRVRQPRL
abundantes nos contextos tardoantigos de Vigo.
4.3. Cerámicas micáceas feitas a man de tradición
castrexa
(VWH JUXSR FHUiPLFR IRL PRL UHFHQWHPHQWH 2 3 4 5
individualizado e caracterizado, tanto a nivel tipolóxico
)HUQiQGH] )HUQiQGH]   FRPR DUTXHRPpWULFR /DJR
Cerviño et alii   7UiWDVH GH FHUiPLFDV GH SURGXFLyQ
local, probablemente da zona das Rías Baixas, cunha clara
cronoloxía entre os séculos VI e VII d.C. 'HQWURGRFDWiORJR 4.2
IRUPDOGDSURGXFLyQDWRSDPRVFD]RODVWDSDGHLUDVHSRWHV
WRGDVHODVSH]DVGHFRFLxDGHVWLQDGDViWUDQVIRUPDFLyQGH
alimentos no lume. Unha das súas particularidades é que
VRQFHUiPLFDVPRGHODGDVDPDQIURQWHDVPiLVKDELWXDLV 2A 3A 4A
IHLWDViURGDRTXHGHPRVWUDFHUWRUHWRUQRDRsavoir faire
GRPpVWLFR DVSHFWR TXH FDUDFWHUL]DUi iV FHUiPLFDV GRV
séculos altomedievais. Outro detalle que as individualiza
p D IRUWH SUHVHQ]D GH PLFD SUDWHDGD PRVFRYLWD  WDQWR
QDSDVWDFRPRQDVXSHUÀFLHRTXHOOHVFRQÀUHXQDVSHFWR
“EULOODQWH”, incrementado por un acabado a base dun 2 3 4
VXDYHSHLWHDGRGDVXSHUÀFLHH[WHUQD(Q&XUUiVFRQWDPRV 1
FRQ YDULRV H[HPSORV GHVWD FHUiPLFD WRGRV HOHV SRWHV GH
GLIHUHQWHVERUGHV²UHFWRÁH[LRQDGRRXUHIRU]DGR²HYDULDV
GLPHQVLyQV  DVRFLDGRV VHJXUDPHQWH i RFXSDFLyQ PiLV 4.1. Cerámica común de engobe vermello
WDUGtDGR[DFHPHQWRDOySRORVpFXOR9,G&$VFHUiPLFDV 1. 1A. 1B. Xerra de engobe vermello. CUR72-905 e CUR72-794. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
PLFiFHDV GLVWULE~HQVH HVHQFLDOPHQWH QD iUHD FRVWHLUD 2. 2A. Cunca de engobe vermello. CUR72-MD140. Museo Diocesano Tui
entre o Miño (Camposancos, Tomiño ou Tui) e a ría de 3. 3A. Cunca de engobe vermello. CUR72-534. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
Arousa (Iria Flavia), cunha importante acumulación nos 4. 4A. Prato/tixola de engobe vermello.CUR72-540. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
DVHQWDPHQWRVGH9LJRH%XHX5HFHQWHPHQWHFRQÀUPRXVH 5. 5A. Prato/tixola de engobe vermello. CUR72-543. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
a súa presenza no sur de Inglaterra (xacemento de
4.2. Cerámica común e de cociña gris tardía
1. Pote gris. CUR72-MD134 e CUR72-08. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
2. 2A. Tapadeira gris. CUR72-330. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
3. 3A. Prato/tixola gris. CUR72-943. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
4. 4A. Grande xerro gris. CUR72-MD136. Museo Diocesano Tui
049
 Bamtham  DVRFLDGD D LPSRUWDFLyQV GR PHGLWHUUiQHR
4.3 4.4
RULHQWDO iQIRUDV H YDL[HODV ÀQDV  WDO FRPR DFRQWHFH
QRV[DFHPHQWRVJDOHJRVGH9LJRH&XUUiV
4.4. Outras cerámicas comúns groseiras
Nesta denominación incluímos todo tipo de pezas
para usos diversos, que van desde cociñar, transportar,
1A 2A 3A
almacenar ou mesmo para triturar e moer. Dentro
GHVWHJUXSRDWRSDPRVFHUiPLFDVGHFRUHVDFDVWDxDGDV 1A
IURLWRGHFRFHGXUDVR[LGDQWHVHSH]DVJULVHVUHGXWRUDV
algunhas incluso con motivos decorativos, aínda que a
JUDQGHPDLRUtDSUHVHQWDQVXSHUÀFLHVJURVHLUDVSRXFRRX
QDGDFRLGDGDV$VIRUPDVPiLVDEXQGDQWHVHQ&XUUiV 2 3
son os potes e cazolas para cociñar, as grandes tallas 1
para almacenar produtos nas despensas, os morteiros 1
para triturar alimentos, as grandes cuncas para servir
QD PHVD H DV [HUUDV ²DOJXQKDV GHODV WULOREXODGDV²
para transportar, almacenar ou servir líquidos. A
FURQROR[tD GHVWDV SH]DV FDQGR VH DWRSDQ IRUD GH
FRQWH[WR HVWUDWLJUiÀFR FRPR p R FDVR GDV GH &XUUiV 
é pouco precisa, xa que os mesmos tipos e cos mesmos
XVRVVHIDEULFDQGHVGHRFRPH]RGDpSRFDURPDQDDWD 2A
DDQWLJLGDGHWDUGtDePRLSUREDEOHTXHXQKDJUDQGH 4A 5A 6A
SDUWH GHVWDV FHUiPLFDV IRVHQ SURGXFLGDV QDV RODUtDV
de Bracara Augusta, como acontece con moitas outras
FHUiPLFDVDWRSDGDVQR[DFHPHQWRRTXHGHPRVWUDRV
LPSRUWDQWHVFRQWDFWRVFRPHUFLDLVGH&XUUiVFRDFDSLWDO 4 5 6
2
bracarense.
4.5. Unha peza peculiar: ¿asador, queixeiro ou 4.5
coador?
Aínda que a poderíamos ter incluído esta peza
GHQWURGRJUXSRGDVFHUiPLFDVFRP~QVJURVHLUDVFUHPRV
que, pola súa singularidade, debe ser tratada dun
[HLWRLQGLYLGXDO'H&XUUiVSURFHGHQRLWRIUDJPHQWRV 3A
GXQ PHVPR FDFKDUUR FHUiPLFR FDUDFWHUL]DGR SROD
SDUWLFXODULGDGH GH TXH WRGD D V~D VXSHUÀFLH IRL
LQWHQFLRQDOPHQWHSHUIRUDGDDQWHVGDV~DFRFFLyQ3RU
GHVJUD]DQRQVHSXLGRUHFRQVWUXtUDIRUPDFRPSOHWD 3 1
DtQGD TXH VDEHPRV TXH SRVXtD XQ IRQGR SODQR TXH
y LJXDO TXH DV SDUHGHV HVWi FKHR GH EXUDWRV $ V~D
interpretación é dubidosa. Podería tratarse dun asador 2

GHFDVWDxDVFRPRRDWRSDGRHQ%UDJDTXHHVWiH[SRVWR
no Museo Don Diogo de Sousa da cidade portuguesa,
DtQGDTXHRVSHUItVGHDPEDVSH]DVVRQPRLGLIHUHQWHV
HRGH&XUUiVDGHPDLVWHQRLQFRQYHQLHQWHGHTXHQRQ
presenta pegadas evidentes de exposición ao lume.
Tamén podería ser un queixeiro, moi similar a unha
SH]D GH 7RUDOOD 9LJR  GH SHUÀO DEHUWR H TXH OHPEUD
yV TXHL[HLURV HQ FHUiPLFD WUDGLFLRQDO 4XL]DLV WDPpQ
SXLGRIXQFLRQDUFRPRVLPSOHFRDGRU
[Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF]
4.3. Cerámicas micáceas feitas a man de
tradición castrexa
$3RWHGHFHUiPLFDPLFiFHD&85
245. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
$3RWHGHFHUiPLFDPLFiFHD&85
246. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
$3RWHGHFHUiPLFDPLFiFHD&85
MD131. Museo Diocesano Tui
4.4. Outras cerámicas comúns groseiras
$*UDQGHWDOODGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
$0RUWHLURGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
$&XQFDGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
$;HUUDGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
$&D]RODWL[RODGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
$3RWHGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR

4.5. Unha peza peculiar: asador, queixeiro ou coador

&HUiPLFDFRP~QFRQSHUIRUDFLyQV&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL

050 2. Asador de castañas do Museo D. Diogo de Sousa (Braga).Foto MDDS en Delgado & Morais 2009.
051
 5.
VAIXELAS FINAS
E LUCERNAS
Como era de esperar, o conxunto das
YDL[HODV ÀQDV H OXFHUQDV SUHVHQWHV HQ &XUUiV
non é moi abundante, pero si altamente
VLJQLÀFDWLYR D QLYHO FURQROy[LFR H FXOWXUDO
7UiWDVH HVHQFLDOPHQWH GH YDL[HOD ÀQD GH
mesa, un produto caro e de certo luxo, sempre
importado a longa ou media distancia,
SUHIHUHQWHPHQWH SRU YtD PDUtWLPD GHVGH RV
grandes centros produtores. Presentamos este
FRQ[XQWR FHUiPLFR FODVLÀFDGR QRV VHJXLQWHV
grupos produtivos:
5.1. Terra Sigillata Focense tardía (TSFT)
(Q &XUUiV FRQWDPRV FRQ GRXV RX WUHV
SUDWRV SURGXFLGRV QR 0HGLWHUUiQHR 2ULHQWDO
concretamente en Focea, cidade romana
localizada na costa occidental da actual
Turquía. Dentro da tipoloxía coñecida para
esta produción, todos os pratos pódense
FODVLÀFDU GHQWUR GD IRUPD +D\HV  QDV V~DV
YDULDQWHV&(TXHIRURQIDEULFDGDVHQWUHÀQDLV
do século V e inicios do século VI. Dun dos
SUDWRVVRDPHQWHFRQVHUYDPRVXQIUDJPHQWRGH
borde, caracterizado pola decoración exterior
IHLWD PHGLDQWH ´URGLxDµ PHQWUHV TXH GRXWUR
SUDWR FRQWDPRV FRQ YDULRV IUDJPHQWRV TXH
QRV IRUQHFHURQ R SHUÀO FRPSOHWR GD SH]D
posibilitando a súa reconstrución integral. Este
presenta o típico borde triangular, continuado
FRDV SDUHGHV FXUYDV TXH FRQIRUPDQ XQ SUDWR
IRQGR SDUHFLGR D XQKD FXQFD TXH DSRLD QXQ
SHTXHQR Sp HQ DQHO 1RXWURV IUDJPHQWRV GH
IRQGRDSDUHFHQRVHXLQWHULRU[XVWRQRFHQWUR
unha decoración estampada, concretamente
D ÀJXUD GXQ FHUYR HQ PRYHPHQWR GR TXH
LQIHOL]PHQWH Vy FRQVHUYDPRV D V~D FDEH]D
aínda que podemos imaxinarnos o resto
do corpo grazas a motivos similares desta
decoración estampada recuperados noutros
xacementos do Imperio romano.
A produción destas pezas na Focea comeza
[D D ÀQDLV GR VpFXOR ,9 DtQGD TXH QRQ VHUi
ata a segunda metade do século V cando
comecen a chegar ata a Gallaecia, posiblemente
acompañando a outros produtos orientais
052
TXH YLxDQ QDV QDYHV TXH IUHFXHQWDEDQ DV UXWDV FRPHUFLDLV
PDUtWLPDV TXH VH GLUL[tDQ FDUD R PXQGR DWOiQWLFR e PRL
5.1
interesante sinalar que vai ser precisamente nos xacementos
DWOiQWLFRVHVSHFLDOPHQWHQRVJDOHJRVRQGHDSUHVHQ]DGHVWHV
SUDWRVIRFHQVHVIDLVHKDELWXDOHLQFOXVRPDLRULWDULDWDOFRPR
testemuña o caso de Vigo onde a TSFT chega a ser a vaixela 1A 1B
ÀQDPiLVFRP~QGXUDQWHRVpFXOR9,HRVLQLFLRVGR9,,XQKD 2A
curiosa situación que soamente podemos atopar nas grandes
cidades orientais como Antioquía, Beirut ou a mesma
Constantinopla.
$ SUHVHQ]D GHVWDV SH]DV HQ &XUUiV GHQRWD XQKD IRUWH
relación comercial do asentamento co mundo oriental,
2
ademais de demostrar, xunto coas vaixelas grises tardías de
%UDJDHQ&XUUiVXQKDSURORQJDGDRFXSDFLyQGDvilla ata ben 1 1C
entrado o século VI.
5.2. Terra Sigillata Hispánica (TSH)
5.2
8QV GRV YHVWL[LRV FHUiPLFRV PDLV DQWLJRV DWRSDGRV HQ
&XUUiVVRQYDULRVSUDWRV GHFHQDVGHIUDJPHQWRV GDSURGXFLyQ
coñecida como Terra Sigillata +LVSiQLFD 76+  (VWD
SURGXFLyQpFRQVLGHUDGDFRPRDYDL[HODÀQDGHPHVDWtSLFD
da península ibérica en época romana, herdeira da tradición
ROHLUDGHVWHWLSRGHSH]DVIDEULFDGDVSULPHLURHQ,WDOLD 76, 
e despois na Galia (TSG). Entre as zonas de produción desta
FHUiPLFD GHVWDFD D iUHD ULR[DQD FRV VHXV Q~FOHRV GH 7ULFLR
(Tritium Magallum) e Bezares. Aínda que a cronoloxía da 1 2
súa produción atópase en discusión, todo parece indicar que
comeza aló polos últimos decenios do século I e se prolonga
ata o século III, momento no que evoluciona cara o que
FRxHFHPRVFRPR76+LVSiQLFD7DUGtDTXHYLUiDIDEULFDUVH 5.3
durante os séculos IV e V.
2V IUDJPHQWRV DWRSDGRV HQ &XUUiV SHUWHQFHQ D XQKD
GXFLDGHSH]DVGDIRUPD'UDJHQGRUII XQSUDWRIRQGR
de paredes esvasadas caracterizado pola presenza dun groso
EDTXHWyQ TXH VHSDUD R IRQGR GD SDUHGH 6HQ G~ELGD IRURQ
IDEULFDGRVQD]RQDGH7ULFLRRQGHVHORFDOL]DQRVSULQFLSDLV
centros (ÀJOLQDH  GH SURGXFLyQ $ SDUWLFXODU PRUIROR[tD
GHVWHVSUDWRV'UDJGH&XUUiVOpYDQRVDSHQVDUTXHVH
produciron durante o século II ou incluso a inicios do século 1 1A
III, como así o indican outros pratos similares, neste caso con
estampa do oleiro, atopados en Braga.
5.3. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) vermella
$ SHVDU GH VHU XQKD GDV FHUiPLFDV PiLV KDELWXDLV
GXUDQWHRVVpFXORV,9H9HQ&XUUiVVRDPHQWHFRQWDPRVSROR
PRPHQWR FXQ SHTXHQR IUDJPHQWR GH sigillata bracarense
WDUGtDYHUPHOOD7UiWDVHGXQKDSDUWHGRIRQGRGXQSUDWRFRQ 5.1. Terra Sigillata Focense tardía (TSFT)
decoración estampada (unha palmeta), resultando probable 1. 1A. 1B. 1C. Prato de sigillataIRFHQVH5HFRQVWUXFLyQVYLUWXDLVHGHWDOOHGRPRWLYRGHFRUDWLYR&850'&85
TXHIRUPDVHSDUWHGXQKDJUDQGHIRQWHGD)RUPDWLSRPRL CUR72-949-950. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
2. 2A. Prato de sigillataIRFHQVH&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL
KDELWXDO HQ FRQWH[WRV GH ÀQDLV GR VpFXOR ,9 H GR SULPHLUR
WHU]RGRVpFXOR9LQVSLUDGDQDVJUDQGHVIRQWHVGDIRUPD+D\HV
5.2. Terra Sigillata Hispánica (TSH)
59 en sigillataDIULFDQD$VGHQRPLQDGDVEUDFDUHQVHVWDUGtDV
1. Prato de sigillataKLVSiQLFD&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL
YHUPHOODVVRQFHUiPLFDVÀQDVGHVHUYL]RGHPHVDSURGXFLGDV
2. Prato de sigillataKLVSiQLFDDWRSDGRHQ%UDJD 0RUDLV
5.3. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) vermella
1. 1A. Fonte de sigillata bracarense tardía vermella. CUR13-113. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
053
 nas olarías de Braga e comercializadas por
todo o territorio do norte de Portugal e sur de
Galicia, que tentan imitar os motivos e técnicas
GHFRUDWLYDV SURSLDV GRXWUDV YDL[HODV ÀQDV
importadas, como as orixinarias da Tunisia
76$  RX D 76+7 SURGXFLGD QR LQWHULRU GD
SHQtQVXODLEpULFD7HxHQRVHXPRPHQWRiO[LGR
de vendas durante os decenios centrais do século
V (425-475), aproveitando que a importación
GHYDL[HODVÀQDVPHGLWHUUiQHDVVXIUHXQKDFULVH
pola inestabilidade política do momento. O
IUDJPHQWRFRQWDDGHPDLVFXQHVSHFLDOLQWHUHVH
[D TXH IRL DWRSDGR QD HVFDYDFLyQ GH  HQ
FRQWH[WRHVWUDWLJUiÀFRRUL[LQDO FDSDGHFLQ]DV
GR IRUQR GR KLSRFDXVWR  DSRUWiQGROOH XQKD
cronoloxía ao depósito do primeiro terzo do
século V.
5.4. Terra Sigillata Bracarense tardía
(TSBT) gris
Esta produción, tamén coñecida como
“&LQ]HQWD Tardía de Braga e Dume”, é
herdeira directa da bracarense tardía vermella,
producida igualmente nas olerías da contorna
de Bracara Augusta (Braga). Caracterízase
por unha cocedura redutora acompañada dun
engobe de cor gris. O troco tecnolóxico de
vermello a gris prodúcese a partires dalgún
PRPHQWR GH ÀQDLV GR 9 FRQWLQXDQGR GXUDQWH
os séculos VI e quizais tamén no VII. Ademais
da técnica, tamén evolucionan as decoracións,
que agora se reducen a algún motivo inciso ou
ós cordóns perlados sobre os bordes das grandes
IRQWHV H VH DPSOtD R UHSHUWRULR IRUPDO GHVGH
JUDQGHVSUDWRVIRQWHVFXQFDVRXPRUWHLURVDWD
pequenas pezas como copas, vasos, cuncas ou
FiOLFHV0RLWDVGHVWDVSH]DVOHPEUDQDVIRUPDV
HGHFRUDFLyQVWtSLFDVGRXWUDVYDL[HODVÀQDVGD
época, como as DSP producidas na zona de
$TXLWDQLD RX DV SURSLDV IRFHQVHV $GHPDLV
dentro da produción gris tamén atopamos
outro tipo de pezas, de uso común e de cociña,
como grandes xerras, botellas ou potes. Tanto
DV SH]DV ÀQDV FRPR DV FRP~QV HVWiQ PRL EHQ
UHSUHVHQWDGDV HQ &XUUiV PDUFDQGR XQ FODUR
horizonte de ocupación da villa durante o século
VI.
‡ Prato gris
7UiWDVH VHQ OXJDU D G~ELGDV GXQKD GDV
SH]DV PiLV LPSRUWDQWHV GR FRQ[XQWR
FHUiPLFR GH &XUUiV HVSHFLDOPHQWH SRU
FRQVHUYDUPRV WUHV JUDQGHV IUDJPHQWRV
que supoñen en torno a un 35% do total
054
5.4
GDSH]DTXHSHUPLWLURQFRxHFHURVHXSHUÀOFRPSOHWRH
posibilitaron a reconstrución integral da mesma. É un 1A 1B
SUDWRGHERUGHSODQRHEHL]RHQJURVDGREDVWDQWHIRQGR
H FXQKDV GLPHQVLyQV GH  FP GH GLiPHWUR 2 IRQGR p
plano, sen ningún tipo de pé. Empregaríase para servir
1 2
na mesa produtos semisólidos, ben sexa para consumilos
directamente no prato ou para pasalos a outro tipo de
recipientes de menor tamaño. Aínda que non é doado
precisar a súa datación, por pezas similares documentadas
en Vigo, Braga e &RQLPEULJD SRGHULiPROR VLWXDU VHQ
grandes problemas no século VI.
‡ Fonte perlada
2XWUDGDVSH]DVGHVWDFDGDVGH&XUUiVpXQKDJUDQGHIRQWH 3A 4A 5A 6A
GXQVFPGHGLiPHWURGDTXHFRQVHUYDPRVDSHQDVWUHV
IUDJPHQWRVGHERUGHTXHQRVVHUYHQSDUDDSUR[LPDUQRVD
V~DIRUPD7UiWDVHGXQKDIRQWHSRXFRIRQGDFXQJUDQGH
borde con chanzo no que destaca a presenza dun cordón
3 4 5 6
perlado na parte superior do beizo que decora toda a
peza. Ademais, sobre o espazo entre as perlas e o chanzo,
o oleiro incluíu unha especie de “garabato” inciso coa
LQWHQFLyQGHFRPSOHWDUDGHFRUDFLyQGDIRQWH$SHVDUHV
GH QRQ FRQVHUYDU R IRQGR VDEHPRV TXH HUD SODQR SRU
paralelos con outras pezas idénticas recuperadas en Braga
RX HQ &RQLPEULJD (VWH WLSR GH IRQWHV SHUODGDV SDUHFHQ
inspirarse en pezas doutras producións como as DSP da
zona de Burdeos ou mesmo en produtos do interior da
Península. A súa cronoloxía debe centrarse no século VI
DtQGDTXH[DSRGHUtDQVHUSURGXFLGDVDÀQDLVGDFHQWXULD
anterior.
‡ Cuncas carenadas
(Q &XUUiV WpxHQVH UHFXSHUDGR DWD FDWUR LQGLYLGXRV
GHVWD IRUPD WtSLFD GD sigillata bracarense gris tardía.
&DUDFWHUt]DQVHSRUSUHVHQWDUXQKDIRUWHFDUHQDDPHGLD
DOWXUDTXHPDUFDRSDVRGDSDUWHIRQGDGHSHUÀOFXUYR
D XQKD SDUHGH PiLV RX PHQRV UHFWD UHPDWDGD QXQ
beizo simple, lixeiramente engrosado cara o exterior. As
GLPHQVLyQVYDUtDQGHVGHRVFPGDGLiPHWURGDVSH]DV
PiLV JUDQGHV DWD RV  FP GDV SH]DV PiLV SHTXHQDV
5.4. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) gris
(VWDVFXQFDVIRQGDVGHEHURQWHUYDULRVXVRVGHVGHVHUYLU
1. 1A. 1B. Prato de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-MD202-203, CUR72 -09, CUR72-331. Museo Diocesano Tui e Laboratorio
na mesa ata para comer individualmente alimentos Arqueoloxía Uvigo
líquidos ou semisólidos. Son moi habituais en contextos do 2. Fonte perlada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-MD137-139. Museo Diocesano Tui
século VI en Vigo, polo que podemos atribuírlle a mesma 3. 3A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-05. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
FURQROR[tD iV GH &XUUiV DtQGD TXH SDUHFH SUREDEOH TXH 4. 4A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-06. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
continúen a ser producidos incluso durante o século VII. 5. 5A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-305. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
6. 6A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-336. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
055
 5.5. &HUiPLFDFRP~QÀQD
5.5
8Q GRV JUXSRV FHUiPLFRV PDLV
DEXQGDQWHV HQ &XUUiV VRQ DV FKDPDGDV
´FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDVµ XQD VHULH GH
pezas utilizadas na mesa (ao igual que as
YDL[HODVÀQDV DtQGDTXHFRQXVRVGLIHUHQWHV
Caracterízanse por posuír unhas paredes
PRL ÀQDV XQKDV SDVWDV PRL GHSXUDGDV GH
FRU FUHPD H XQ ER DFDEDGR D EDVH GXQ IRUWH
alisamento. Tamén podemos incluír dentro
1A
GHVWH JUXSR DV FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDV 2A
3A
SLQWDGDVRXDVGHHQJREHEUDQFRiPEDODVG~DV
WDPpQGRFXPHQWDGDVHQ&XUUiV2UHSHUWRULR
tipolóxico acostuma incluír recipientes para
beber e servir na mesa, como vasos, vasiños
ou xerras, aínda que tamén podemos atopar 2 3
SRWHVSUDWRVRXFXQFDV(Q&XUUiVDSDUHFHURQ 1 1B
xerriñas, vasos e algún prato/cunca de engobe
EUDQFR PRLWRV GHOHV FRQ DOJXQKD IUDQ[D GH
FRU YHUPHOOD H LQFOXVR DOJ~Q IUDJPHQWR GH
parede con pintura branca. Desde hai tempo
VDEHPRV TXH HVWHV SURGXWRV VRQ IDEULFDGRV
nas olarías de Bracara Augusta e que as arxilas
proveñen da zona do Prado/Ucha, a uns 11 5.6
NP GD FLGDGH 0iLV SUREOHPDV SUHVHQWD D
súa datación, xa que tradicionalmente se viña
admitindo que se trataba de pezas dos séculos
I-III. A súa presenza en niveis do século IV
e incluso dos inicios do século V en Toralla e
%UDJD WHUPDV GD U~D $IRQVR +HQULTXHV 
[XQWRFRDVSURSLDVSH]DVDWRSDGDVHQ&XUUiV
demostran que unha boa parte da produción 1 2
GH FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDV SLQWDGDV H GH
engobe branco continúa vixente bastante
PiLVDOyGRVpFXOR,,,
5.6. Lucerna tipo “candil”
A pesares de que soamente contamos con
GRXV SHTXHQRV IUDJPHQWRV GH SDUHGH GHVWD
OXFHUQD SRGHPRV DVHJXUDU TXH HQ &XUUiV
XWLOL]DEDQ SDUD LOXPLQDUVH XQKDV OiPSDGDV
moi especiais que denominamos como de
tipo “candil”, ao semellarse a certos candís
tradicionais que continuaron en uso ata a
chegada da luz eléctrica. Caracterízanse
IDEULFDGR SRVLEOHPHQWH QDV RODUtDV GH Bracara Augusta
SROD V~D IRUPD GH SHTXHQD FXQFD RQGH VH
durante o século IV e os inicios do século V. Ademais de &HUiPLFDFRP~QÀQD
depositaría o aceite ou a graxa e pola presenza
HQ 7RPLxR HVWiQ SUHVHQWHV QRXWURV [DFHPHQWRV GR VXU GH $%;HUULxDGHFHUiPLFDFRP~QÀQD&850'H0XVHR'LRFHVDQR7XL
QR VHX LQWHULRU GXQ WXER FHUiPLFR RQGH VH $;HUULxDGHFHUiPLFDFRP~QÀQD&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL
Galicia como en Toralla (Vigo) ou na Pescadoira (Bueu),
FRORFDUtDDPHFKD3DUDIDFLOLWDURWUDQVSRUWH $&XQFDÀQDGHHQJREHEUDQFR&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
demostrando os importantes contactos comerciais existentes
e movemento pola casa, levaba nun extremo
entre a zona das Rías Baixas e a capital romana provincial.
XQKD SHTXHQD DVD (VWH WLSR GH OXFHUQDV IRL 5.6. Lucerna tipo “candil”
[Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF] 1. Lucerna tipo “candil”. CUR72-MD132-133. Museo Diocesano Tui
2. Lucerna tipo “candil” de Braga (Delgado & Morais 2009). Foto MDDS.

056 057
 6.
ÁNFORAS
&RPR p EHQ VDELGR DV iQIRUDV VRQ R
contedor típico do transporte marítimo
no que circulan e se comercializan diversos
produtos alimentarios (esencialmente
viño, aceite e salgados) ao longo e ancho
de todo o mundo romano. As atopadas en
&XUUiV VRQ SRXFDV SHUR EHQ VLJQLÀFDWLYDV
do abastecemento e consumo na villa
de exclusivos condimentos alimentarios
importados desde lugares moi lonxe do
,PSHULR 1HVWH FDVR FODVLÀFDUpPRODV
segundo a súa procedencia:
6.1. Ánforas itálicas
Sen dúbidas, a peza que amosa unha
FURQROR[tD PiLV DQWLJD GHQWUR GR FRQ[XQWR
FHUiPLFRGH&XUUiVpXQVROLWDULRIUDJPHQWR
GHERUGHGXQKDiQIRUDGRWLSRFRxHFLGRFRPR
Dressel 1YDULDQWH$7UiWDVHGXQFRQWHGRU
SDUDRWUDQVSRUWHGHYLxRLWiOLFRGHHOHYDGD
calidade, producido esencialmente na zona
da costa tirrena. Fabrícase desde mediados
GRVpFXOR,,D&DWDÀQDLVGRVpFXOR,D&
sendo moi pouco habitual no Noroeste. De
IHLWR VRDPHQWH WHPRV GRFXPHQWDGR DOJ~Q
exemplar deste tipo en poboados castrexos
como o de Troña (Ponteareas), Montealegre
(Domaio) ou en Torres de Oeste (Catoira).
$ V~D SUHVHQ]D IRUPDQGR SDUWH GR HVSROLR
FHUiPLFR GH &XUUiV SUpVWDVH i FRQWURYHUVLD
xa que lle aporta ao xacemento cronoloxías
prerromanas (da época tardorrepublicana)
propias de establecementos tipo castro. De
non ser unha perduración ocasional, habería
que pensar na posibilidade dun primixenio
asentamento castrexo no sitio (polo de
agora non comprobado) ou ben que proveña
GDOJ~QDVHQWDPHQWRSUHUURPDQRGDiUHDGR
baixo Miño.
6.2. Ánforas béticas
2 WLSR DQIyULFR FRxHFLGR FRPR Haltern
70pXQFRQWHGRUGHIRUPDRYRLGHFRQSLYRWH
macizo, colo estreito rematado nun bordo
rectangular e asas caracterizadas pola
058
6.1
1 1A
6.2
1A
2A
2
presenza dunha nervadura central. Sen lugar a dúbidas
p R WLSR DQIyULFR PiLV IUHFXHQWH QR 1RURHVWH GXUDQWH R
$OWR ,PSHULR GRFXPHQWiQGRVH PLOOHLURV GH IUDJPHQWRV
QRV [DFHPHQWRV JDODLFRV VREUH WRGR QD iUHD FRVWHLUD H
1
HVSHFLDOPHQWHQRVFDVWURV(VWDiQIRUDSURGXFLXVHQD]RQD
do val do Guadalquivir e tradicionalmente se consideraba
que transportaba viño de baixa calidade, aínda que algúns
tituli picti H UHFHQWHV DQiOLVHV GH FRQWLGRV GHPRVWUDQ TXH
tamén envasaba olivas en defrutum, un derivado do viño
TXH IXQFLRQDUtD D [HLWR GH FRQVHUYDQWH GDV PHVPDV (Q
&XUUiV VRDPHQWH FRQVHUYDPRV XQ IUDJPHQWR GH SDUHGH
GHVWHWLSRDQIyULFRDVtFRPRXQSHTXHQRDQDFRGHDUULQTXH
de asa, moi rodado e desgastado, que resulta de adscrición
PiLVGXELGRVD
2XWUD SH]D GH SURFHGHQFLD EpWLFD LGHQWLÀFDGD HQ
&XUUiV p XQ IUDJPHQWR GH operculum, termo latino que
GHÀQHXQWLSRGHWDSDGHLUDIDEULFDGRHVSHFLDOPHQWHSDUD
SHFKDU iQIRUDV 6RQ SH]DV FHUiPLFDV PRL VLQ[HODV iV
YHFHVIDEULFDGDVDSDUWLUGHUHFRUWHVGDVSURSLDViQIRUDV
complementadas mediante o uso de teas e resinas para
asegurar a estanqueidade e selado do contedor, que non
podía ser aberto ata que chegase ó lugar de consumo
ÀQDOGRSURGXWR$SDUWLUGDDQiOLVHYLVXDOGDV~DSDVWD
6.1. Ánforas itálicas
SHQVDPRV TXH IRL SURGXFLGD QD ]RQD FRVWHLUD GD %pWLFD
$ÉQIRUD'UHVVHO&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
¢EDtD GH &iGL]"  SROR TXH UHVXOWD SUREDEOH TXH IRVH D
WDSDGHLUDGXQKDiQIRUDGHVDOJDGRWLSR'UHVVHOPRL 6.2. Ánforas béticas
habituais no Noroeste durante o Alto Imperio. Debeu $ÉQIRUD+DOWHUQ&85 SDQ]D H&85 DVD /DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
FKHJDUD7RPLxRGXUDQWHRVpFXOR,[XQWRFRDV+DOWHUQ $7DSDGHLUDGHiQIRUDEpWLFD&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
70 ou mesmo as Dressel 1.
059
 6.3. Ánforas orientais
6.3
8QGRVDFKDGRVDQIyULFRVPiLVUHOHYDQWHV
SDUD &XUUiV p R GDOJ~QV IUDJPHQWRV
pertencentes a varios contedores procedentes
GDiUHDRULHQWDOGR,PSHULR7UiWDVHGHWUHV 1A 2A
PRGHORV GH iQIRUD FRxHFLGRV FRPR Late
Roman Amphorae (LRA), tipos 1, 2 e 3,
que transportarían esencialmente viños de
DOWDFDOLGDGHSURGXFLGRVHQGLIHUHQWHVSXQWRV
GRRULHQWHPHGLWHUUiQHR'RWLSRFRQWDPRV
FRQ GRXV IUDJPHQWRV XQ GD SDUHGH H RXWUR
GR DUULQTXH GD DVD SROD SDVWD IDFLOPHQWH
LGHQWLÀFDEOHV FRD YDULDQWH % SURSLD GR
século VI, que envasaría viños producidos 1 2 3
na zona de Cilicia e norte de Siria. Do tipo 2
VRDPHQWHWHPRVXQIUDJPHQWRGHSDUHGHTXH
polas súas características de pasta (grandes
calcitas) non dubidamos que se trata dunha 6.4
iQIRUD SURGXFLGD QD ]RQD GR VXU GR ([HR
dedicada a transportar transportar aceite
ou quizais tamén viño. Por último, do tipo 3
FRQWDPRVFXQSHTXHQRIUDJPHQWRGHDVDGH
SDVWDPRLPLFiFHDFRUFKRFRODWHWtSLFDGDV
iQIRUDV SURGXFLGDV SULQFLSDOPHQWH QD ]RQD
GH eIHVR6DUGLV DFWXDO 7XUTXtD  QDV TXH
se exportaría viño daquela rexión, un caldo
PRLDIDPDGRGXUDQWHDDQWLJLGDGHWDUGtD 1 1A

As tres pezas son testemuña, xunto

FRDV YDL[HODV ÀQDV IRFHQVHV GRV SDTXHWHV
comerciais que, durante a primeira metade
do século VI, chegaron masivamente ó
Noroeste por vía marítima a partir do oriente
GR PHGLWHUUiQHR (VWDV /5$ SUHVHQWHV HQ
&XUUiVDtQGDTXHVH[DQSRXFDVGHPRVWUDQ
claramente que os selectos viños orientais
eran habitualmente consumidos polos
habitantes da GallaeciaVHQGRSHUIHFWDPHQWH
GLVWULEXtGRVSRORVFXUVRVÁXYLDLVQHVWHFDVR
o Miño, a partir dos núcleos costeiros como
Vigo.
6.4. Ánforas indeterminadas
(Q &XUUiV WDPpQ IRL DWRSDGR XQ
IUDJPHQWR GH SLYRWH GH iQIRUD GR WLSR
HQJURVDGR HQ ´JODQGHµ ,QIHOL]PHQWH DtQGD
6.3. Ánforas orientais
QRQ FRQVHJXLPRV LGHQWLÀFDU D TXp WLSR
1. 1A. /DWH5RPDQ$PSKRUD tipo 1. CUR72-17 -18. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
DQIyULFR SXLGHUD SHUWHQFHU i HVSHUD GRV 2. 2A. /DWH5RPDQ$PSKRUD tipo 2. CUR72-19. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
estudios analíticos de pasta que axuden a 3. /DWH5RPDQ$PSKRUD tipo 3. CUR13-111. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
resolver a cuestión.
[Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF] 6.4. Ánforas indeterminadas
$3LYRWHGHiQIRUDLQGHWHUPLQDGD&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR

060 061
 7.
M AT E R I A L
VÍTREO 1A

2A 3A

6RQ HVFDVRV RV IUDJPHQWRV GH YLGUR

UHFXSHUDGRV QD [DFHPHQWR GH &XUUiV H
deles tan só tres permiten a súa adscrición
PRUIRWLSROy[LFD $ QLYHO [HUDO SRGHPRV GLFLU 2 3
que se trata de pezas de vaixela de mesa, que
VRQGHXVRFRWLiQ QRQGHOX[RRXGHSUHVWL[LR 
TXH IRURQ SURGXFLGDV HQ WDOOHUHV UH[LRQDLV RX
comarcais mediante a técnica de soprado ó ar e 1
que se enmarcan claramente nunha cronoloxía
baixoimperial.
2 SULPHLUR IUDJPHQWR FRUUHVSRQGH D XQ
ERUGRHPEXWLIRUPHRXDIXQLODGRTXHpRWLSR
PiLV FRP~Q QDV [HUUDV GR VHUYL]R GH PHVD H
nas botellas ou envases cilíndricos do século
IV. Considéranse como unha especie de híbrido
entre as xerras para servir líquidos na mesa e
as botellas de envasado. En todo caso, estamos
ante recipientes de bordo moi esvasado (7 cm
QR QRVR IUDJPHQWR  HQ IRUPD GH HPEXGH H
co labio rematado ó lume, dos que coñecemos
paralelos moi similares en Lugo, Santomé
(Ourense) ou Toralla (Pontevedra).
2 VHJXQGR IUDJPHQWR p XQ ERUGH H SDUWH
GR FRUSR GXQ SHTXHQR FXQFR IRUPDOPHQWH
relacionado cos cuncos troncocónicos ou en
IRUPD GHFDPSi LQYHUWLGD GRV TXH FRxHFHPRV
QR 1RURHVWH P~OWLSOHV YDULDQWHV IRUPDLV
todas elas relacionadas de xeito maioritario co
servizo de mesa, se ben algúns puideran gardar
relación coa iluminación, complementando así
R SDSHO GHVHPSHxDGR SRODV OiPSDGDV FyQLFDV
terminadas nun sólido apéndice ou coto. Estes
FXQFRV VRQ GH XVR FRWLiQ FXQKD DEXQGDQWH
SUHVHQ]D HQ [DFHPHQWRV FRQ HVWUDWLJUDItDV
nos xacementos da Lanzada, Cidadela, Toralla, A Coruña,
baixoimperiais -séculos IV e V d.C.- como
Santomé ou Baños de Riocaldo.
Lugo, Baños de Riocaldo (Ourense), A
Lanzada (Pontevedra), ou Santomé (Ourense), En síntese, estamos ante pezas de calidade media, de
entre outros. EDL[RFXVWRHGHVWLQDGDVyXVRFRWLiQRTXHOHYDDVXSRUDV~D
7. Material vítreo
IDEULFDFLyQ HQ REUDGRLURV SUy[LPRV yV OXJDUHV GH FRQVXPR
)LQDOPHQWH R WHUFHLUR IUDJPHQWR GH $;HUUDDIXQLODGD&850'9,'0XVHR'LRFHVDQR7XL
SUREDEOHPHQWH GH iPELWR UH[LRQDO RX FRPDUFDO ORFDOL]DGRV
SDUHGH PRL ÀQD H GHFRUDGR FRQ VLPSOHV OLxDV 2. 2A. Cunca. CUR72-MD-VID02. Museo Diocesano Tui
tanto nas capitais conventuais como, especialmente, noutros 3. 3A. Vaso decorado. CUR72-MD-VID03. Museo Diocesano Tui
esmeriladas, a pesar do seu reducido tamaño
QRXWURVQ~FOHRVPDLVLQPHGLDWRVD&XUUiVFRPRSRGHUtDQVHU
parece responder a un tipo de recipiente tardío
os aglomerados secundarios de Tui e Vigo.
tamén de uso moi común como son ós vasos
cónicos Ising 106, presentes por exemplo [Texto: MXR. Figuras: PVA]

062 063
 8.
M AT E R I A L
METÁLICO

6RQ PRL SRXFRV RV DFKDGRV PHWiOLFRV

DSDUHFLGRVQDVHVFDYDFLyQVGH&XUUiV(QWUH 1 1A
eles, compre destacar un único obxecto de
bronce de pequeno tamaño, recuperado
na intervención de 1972, consistente 2
nunha anela circular móbil, dotada dunha
protuberancia de suxeición, que engarza
con outra peza broncínea introducíndose a
WUDYHVRGDSHUIRUDFLyQREORQJDH[LVWHQWHQD
PHVPD 6XSRxHPRV TXH D SH]D SHUIRUDGD
VHUtD À[D DGKHULGD D RXWUR RE[HFWR GH
meirande tamaño -quizais un recipiente
WLSR YDVR RX FDOGHLUR XQ FRIUH RX XQKD
caixiña, posiblemente tamén broncíneos-,
IXQFLRQDQGR DVt D DQHOD PyELO D [HLWR
de asa de aprehensión do obxecto. Non
coñecemos paralelos directos nin temos, en
consecuencia, ningún tipo de seguridade
sobre a pertinencia ou non desta hipótese
LQWHUSUHWDWLYDGDIXQFLRQDOLGDGHGDSH]D
6HQ HPEDUJR VL TXH VRQ DOJR PiLV
abundantes (polo menos 7 anacos de
pequeno ou moderado tamaño) as escouras
YLWULÀFDGDV, probas posibles da realización
de actividades metalúrxicas no xacemento
GH&XUUiV$SDUHFHURQFRQFHQWUDGDVQDiUHD
da necrópole, inmediatas ou adxacentes
iV WXPEDV UHHVFDYDGDV HQ  DtQGD TXH
WDPpQ KDL UHIHUHQFLDV GR VHX DFKDGR QD
escavación da 1972 (Gómez Sobrino et alii.
1980: 328). A localización destas escouras
no contexto da necrópole resulta estraña
e aparentemente incongruente, sendo a
explicación mais plausible que as actividades
metalúrxicas se tivesen desenvolvido na LGHQWLÀFDGDVFRPRHVFRXUDVGHVDQJUDGR1RQIRLUHDOL]DGD
mesma zona previamente ó seu uso como QLQJXQKDDQiOLVHTXHSHUPLWDFRxHFHUDV~DFRPSRVLFLyQ
iUHDIXQHUDULD aínda que poderían relacionarse con algún tipo de 8. Material metálico
1. 1A. Obxecto de bronce. CUR72-MD-MET01. Museo Diocesano Tui
7UiWDVH GH IUDJPHQWRV YLWULÀFDGRV FRQ actividade metalúrxica que implicase unha temperatura
2. Escouras. CUR13-MET01-03. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo
abundantes rugosidades e vacuolas. Dende RVXÀFLHQWHPHQWHDOWDFRPRSDUDSURSLFLDUDYLWULÀFDFLyQ
R SXQWR GH YLVWD PRUIROy[LFR SUHVHQWDQ do sílice e do combustible como acontece, por exemplo, no
D VLPSOH YLVWD HYLGHQFLDV GH WHU ÁXtGR SURFHVRGHSURGXFLyQGHIHUUR
en estado pastoso, polo que poden ser [Texto: BCR, FPL e SGS. Figuras: PVA]

064 065
 9.
O U T R O S
MATERIAIS
A RT E S A NA I S, 1A 1B

CERÁMICOS E
PÉTREOS
1

Tanto na intervención de 1972 como na

1C 1D
de 2013 apareceron abundantes pesos de tear
 FRPSOHWRV H  IUDJPHQWDGRV  FRxHFLGRV
como SRQGHUD ou DHTXLSRQGLD, que revelan
ÀDEOHPHQWH D UHDOL]DFLyQ GH DFWLYLGDGHV
artesanais de produción téxtil no xacemento
GH&XUUiV7RGRVSURFHGHQGDiUHDGDvilla,
D H[FHSFLyQ GXQ ~QLFR H[HPSODU TXH IRL
atopado na necrópole (Gómez Sobrino et
alii. 1980: 331). 1E 1F 1G

Empregaríanse en teares verticais,

SHQGXUDGRV GRV ItRV GR WHFLGR GH Dt RV
QHFHVDULRV EXUDFRV GH DWDGR  FRD IXQFLyQ
de serviren de contrapeso por gravidade
que asegure o mantemento da tensión
UHTXLULGDQRVItRVSHUPLWLQGRDVtXQySWLPR
UHQGHPHQWRPHFiQLFRGRWUDEDOORQRWHDU
Realizados en arxila cocida, presentan
XQKDPRUIROR[tDEDVWDQWHXQLIRUPHWDQWRQD
IRUPD SDUDOHOHStSHGRVYHUWLFDLViVYHFHVFRQ
certa tendencia redondeada ou trapezoidal)
como no peso (entre 350 e 600 gramos) 2 2A
e nas dimensións (media de 13,5 x 4,5 x
4,5 cm). Maioritariamente levan un único
RULÀFLR VXSHULRU GH SHQGXUDU D H[FHSFLyQ
de dous exemplares que contan con buraco
dobre. Noutros dous casos portan sinxelas
marcas dixitadas que, como nas tégulas,
SRVLEOHPHQWH LGHQWLÀTXHQ y RSHUDULR TXH
IDEULFRXHFRFHXDVSH]DV
9. Outros materiais artesanais, cerámicos e pétreos
Por último, compre sinalar a presenza 1. 1A. 1B. 1C. 1D. 1E. 1F. 1G. Pesos de tear. CUR72-MD210-216. Museo Diocesano Tui
HQ &XUUiV GH VHQGDV SHGUDV GH DÀDU, de IRUHVWDO FRLWHORV QDYDOODV PDFKDGDV RX IRXFHV  WDQ
$3HGUDVGHDÀDU&85H&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR
pequeno tamaño (sobre 12 cm de longo) que FRP~QV FRPR QHFHVDULDV QR iPELWR UXUDO (VFyOOHQVH
FDEH SHUIHFWDPHQWH QD PDQ REYLDPHQWH SDUD HVWH ÀQ SHGUDV GXUDV GH JUDR ÀQR TXH PHWHRUL]DQ
GHVWLQDGDVyDÀDGRGHIHUUDPHQWDVFRUWDQWHV moderadamente pola abrasión, como pode ser a cuarcita.
sexan estas de uso culinario, agrícola ou [Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA e SGS]

066 067
 BIBLIOGRAFÍA
ADAM, J-P. (1996). /DFRQVWUXFFLyQURPDQDPDWHULDOHV\WpFQLFDV/HyQ(GLWRULDOGHORV2ÀFLRV
$/0(,'$&$%52&+$'2'(  $DUTXHRORJLDSURWRKLVWyULFDHURPDQDQRFRQFHOKRGH9LOD1RYDGH&HUYHLUD.
Vilanova de Cerveira, 2000.
$/0(,'$&$)(55(,5$'(  ©$UTXHRORJtDWDUGRUURPDQDHJHUPiQLFDQR1:SHQLQVXODUª(QGalicia, da
URPDQLGDGHi[HUPDQL]DFLyQSUREOHPDVKLVWyULFRVHFXOWXUDLV$FWDVGRHQFRQWURFLHQWtÀFRHQKRPHQD[HD)HUPtQ%RX]D
%UH\. Universidade de Santiago de Compostela.
BRODRIBB, G. (1987). 5RPDQEULFNDQGWLOH. Gloucester.
CARRERAS MONFORT, C. e MORAIS, R. (Coords.) (2011). ÉQIRUDVURPDQDVGH/XJR, Traballos de Arqueoloxía nº 3,
Lugo.
CASAL GARCÍA, R. e RODRÍGUEZ GARCÍA, P. (1996). “Aequipondia”. Gallaecia, 463-468.
CRUZ, M. DA. (2009). 29LGUR5RPDQRGR1RURHVWH3HQLQVXODU8PROKDUDSDUWLUGH%UDFDUD$XJXVWD Instituto de Ciências
Sociais da Universidade do Minho, 2009. <https:repositorium.sdum.minho.pt/handle/1822/9833>.
CURRÁS REFOJOS, B.X. (2014). “Mapa de usos potenciales de la tierra de Galicia. Una perspectiva arqueológica”.
Trabajos de prehistoria, 71, 1: 23-41.
CURRÁS REFOJOS, B.X. e LÓPEZ GONZÁLEZ, L.F. (2011). “Minería romana y poblamiento en la cuenca del Baixo
Miño”. En Martins, C.M., Bettencourt, A.M., Martins, J.I., Carvalho, J. -coords-3RYRDPHQWRHH[SORUDokRGRVUHFXUVRV
PLQHLURVQD(XURSD$WOiQWLFDRFFLGHQWDOBraga: 179-202.
DAVID, P. (1947). eWXGHVKLVWRULTXHVVXUOD*DOLFHHWOH3RUWXJDOGX9,HDX;,,HVLqFOH. Lisboa: Institut Français au Portugal.
DELGADO, M. e MORAIS, R. (2009). *XLDGDVFHUiPLFDVGHSURGXomRORFDOGH%UDFDUD$XJXVWDBraga.
ESTEFANÍA ALVAREZ, M. D. N. (1960). 9tDVURPDQDVGH*DOLFLD. Salamanca.
FATÁS CABEZA, G. (1996). “Colección de pesas de telar del Museo Arqueológico de Zaragoza”. 0XVHR$UTXHROyJLFRGH
=DUDJR]D 29-30: 225-43.
FERNÁNDEZ CASTRO, M.C. (1982). 9LOODVURPDQDVHQ(VSDxD. Madrid.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. (2014). (O FRPHUFLR WDUGRDQWLJXR VV,99,,  HQ HO 1RURHVWH SHQLQVXODU D WUDYpV GHO
UHJULVWURFHUiPLFRGHODUtDGH9LJR5RPDQDQG/DWH$QWLTXH0HGLWHUUDQHDQ3RWWHU\$UFKDHRSUHVV2[IRUG
——— (2013). 2FRPHUFLRWDUGRDQWLJRQR1RURHVWH3HQLQVXODUXQKDDQiOLVHGD*DOODHFLDVXHYDHYLVLJRGDDWUDYpVGRUH[LVWUR
DUTXHROy[LFR Editorial Toxosoutos, Noia.
——— (2010). “Resultados preliminares del estudio de la T.S. Focense (LRC) aparecida en Vigo (Galiza, España)”, Rei
&UHWDULDH5RPDQDH)DXWRUHV$FWD: 375-384.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. e MORAIS, R. (2012): “Terra Sigillata Bracarense Tardía (TSBT)”, en Bernal e Ribera
(Eds), &HUiPLFDV+LVSDQRUURPDQDV,,: 131-174.
FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, M. (2004). 7RURQLXP. Aproximación a la historia de una tierra medieval. vol. 31. CSIC-
Dpto. de Publicaciones.
³³³  ´8QDQHFUySROLVGHWLSRURPDQRHQ&XUUiVµ+RPHQDMHDOSURIHVRU&D\HWDQRGH0HUJHOLQDMurcia:
329-331.
FERREIRA PRIEGUE, E. (1988). /RVFDPLQRVPHGLHYDOHVGH*DOLFLD. Ourense: Museo Arqueolóxico Provincial.
GARCÍA-ENTERO, V. (2005). /RV©%DOQHDªGRPpVWLFRViPELWRUXUDO\XUEDQRHQOD+LVSDQLDURPDQD. Editorial CSIC -
CSIC Press.
GÓMEZ SOBRINO, J., GONZÁLEZ SANTISO, A., MARTÍNEZ DO TAMUXE, X. (1980). “La villa romana y necrópolis
JHUPiQLFDGH&XUUiV7RPLxRµ%ROHWtQGH0XVHR'LRFHVDQRGH7XL3: 321-338.
GONZÁLEZ SOUTELO, S. (2007). 2 7XL DQWLJR XQKD DSUR[LPDFLyQ KLVWyULFDDUTXHROy[LFD. 1a ed. Noia (A Coruña),
Toxosoutos.
——— (2011). (OYDORUGHODJXDHQHOPXQGRDQWLJXRVLVWHPDVKLGUiXOLFRV\DJXDVPLQHURPHGLFLQDOHVHQHOFRQWH[WRGHOD
*DOLFLDURPDQD. A Coruña, Fundación Barrié-CSIC.
068
LAGO CERVIÑO, M., RIVAS BREA, T., MILLOS ALFEIRÁN, J., LANTES SUÁREZ, O. (2014). “Una aproximación
DUTXHRPpWULFDDOHVWXGLRGHODFHUiPLFDFRP~Q\GHFRFLQDORFDOUHJLRQDOGHORVFRQWH[WRVWDUGRDQWLJXRVGHOD8$5&
II (Vigo)”, $FWDVGHO,,ž&RQJUHVR,QWHUQDFLRQDOGHOD6(&$+, Braga.
MARTÍNEZ DE TAMUXE, X.M. (1975). /D 9tD URPDQD ©3HU ORFD PDULWLPDª SRU HO %DMR 0LxR \ FRVWD DWOiQWLFD. La
Guardia.
MORAIS, R. (2005). $XWDUFLDHFRPHUFLRHP%UDFDUD$XJXVWD&RQWULEXWRSDUDRHVWXGRHFRQyPLFRGDFLGDGHQRSHULRGR$OWR
,PSHULDO. UAUM, Braga.
025$,65H)(51$1'(=$ QRSUHOR ´/DSURGXFFLyQGHYDMLOODVÀQDVGH%UDFDUD$XJXVWDµ5HL&UHWDULDH5RPDQDH
)DXWRUHV$FWD.
MORILLO, A., e SALIDO DOMÍNGUEZ, J. (2013). “Material constructivo latericio procedente del campamento de la
/HJLR9,,*HPLQD en León. La intervención arqueológica de Puerta Obispo”. /XFHQWXP: 147-170.
PÉREZ LOSADA, F. (1997) “Sobre a villa URPDQD GH 1RYLOOH 0XJDUGRV  VtQWHVH FLHQWtÀFD GLYXOJDWLYD H YDORUDFLyQ
patrimonial”. En Alonso Troncoso (Ed.): )HUUROWHUUD*DODLFRURPDQD, Ferrol, pp. 85-135.
³³³  ´+DFLDXQDGHÀQLFLyQGHORVDVHQWDPLHQWRVUXUDOHVHQODGallaecia: poblados (vici) y casas de campo (villae)”.
(Q)HUQiQGH]2FKRD&HGLW/RVÀQLVWHUUHVDWOiQWLFRVHQODDQWLJHGDGpSRFDSUHUURPDQD\URPDQD, Gijón, 189-197.
³³³  ´&RQWULEXFLyQyHVWXGLRGDFHUiPLFDGHFRQVWUXFFLyQQD*DOLFLDURPDQD , µ(Q*DOLFLDGDURPDQLGDGHi
[HUPDQL]DFLyQSUREOHPDVKLVWyULFRVHFXOWXUDLV$FWDVGRHQFRQWURFLHQWtÀFRHQKRPHQD[HD)HUPtQ%RX]D%UH\. Santiago
de Compostela: 241-261.
³³³  ´+LSRFDXVWRVQD*DOLFLDURPDQDµGallaecia: 129-175.
——— (1991). “Os asentamentos na Galicia romana”. En *DOLFLD+LVWRULD, 1: Prehistoria e historia antiga. A Coruña:
404-441.
——— (1987). “Sobre o concepto de “villa” no mundo romano”. En &DGHUQRVGHDUTXHRORJLDVHULH,,, 4: 79-108.
RODRÍGUEZ COLMENERO, A., FERRER SIERRA, S., ÁLVAREZ ASOREY, R. (2004). 0LOLDULRVHRXWUDVLQVFULFLyQV
YLDULDVURPDQDVGRQRURHVWHKLVSiQLFR. Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela.
52'5Ì*8(=5(6,12$  ´&LXGDGHVYLFXVFDVWUD\YLOODHHQHO1:GXUDQWHODWDUGRDQWLJHGDGHQVD\RGHXQ
modelo arqueohistórico para el período”. Gallaecia, 26: 133-61.
——— (2006). 'HO,PSHULR5RPDQRDOD$OWD(GDG0HGLDDUTXHRORJtDGHODWDUGRDQWLJHGDGHQ*DOLFLD VLJORV99,,, 
Editorial Toxosoutos. Noia.
6É1&+(=3$5'2-&  ´3RZHUDQG5XUDO/DQGVFDSHVLQ(DUO\0HGLHYDO*DOLFLD $' 7RZDUGVD5H
,QFRUSRUDWLRQRI WKH$UFKDHRORJ\LQWRWKH+LVWRULFDO1DUUDWLYHµ(DUO\0HGLHYDO(XURSH 21, 2: 140-68.
³³³  ´/RVFRQWH[WRVGHIXQGDFLyQGHODVLJOHVLDVWDUGRDQWLJXDVHQ*DOLFLD VV99,,, VXEVWUDWRVDUTXHROyJLFRV
GLVWULEXFLyQ\VLJQLÀFDGRVµ$QWLTXLWp7DUGLYH 20, 1: 255-73.
6É1&+(=3$5'2-&H&855É6%;  ´3ROLWLFDODUWLFXODWLRQLQWKH/DWH$QWLTXHODQGVFDSHRI *DOODHFLD
7KH FDVH RI  /RZHU 0LxR 9DOOH\ WKWK FHQWXULHV DG µ KWWSVZZZDFDGHPLDHGX3ROLWLFDOBDUWLFXODWLRQB
LQBWKHB/DWHB$QWLTXHBODQGVFDSHBRIB*DOODHFLDB7KHBFDVHBRIB/RZHUB0LQRB9DOOH\BWKWKBFHQWXULHVBDGB $FFHVR
11/07/2014.
9,'$/9,//$9(5'(0  ´(QFROGDYLODURPDQDHQHFUySROLVGH&XUUiVµGrial, 21/82: 501-502.
XUSTO, M. (2001). 29LGUR3URYLQFLDO*DODLFRUURPDQR0RQRJUDItDVGD8QLYHUVLGDGHGH9LJR+XPDQLGDGHVHFLHQFLDV
xurídico-sociais 39. Vigo.
——— (2004). “Vidro de Gallaecia y del norte peninsular: estado de la cuestión”. En Fuentes, A. (Ed): -RUQDGDVVREUHHO
YLGULRHQOD(VSDxD5RPDQD)XQGDFLRQ&HQWUR1DFLRQDOGHO9LGULR5HDO)iEULFDGH&ULVWDOHVGHOD*UDQMD6HJRYLD
225-257.
069