fTEPUBLIKA E S}*AIFA*IE*

h,TIF{ISTBIA S ARSIMIT
I}r{E SPT}RTIT
7.0/ zo$-

ffi
zrqi
QhnNe

MATURA sHTETiinonE
PROGRAMET ORIENTUESE

(Provim me zgiedhje)

rENoa.: FILozoFI

Koordinator: ASTRIT DAUTAJ

Viti shkollor 2016-2017

1. UDHZIME PR ZBATIMIN E PROGRAMIT
Programi orientues pr lndn me zgjedhje Filozofi, prfshin koncepte m t rndsishme t
lnds, si dhe njohurit dhe shprehit themelore q synohen n kt lnd. Ky program sht bazuar
n programin ekzistues t lnds Filozofi, t zhvilluar n klasn e 12-t t shkollave t mesme.
Programi orientues pr provimin me zgjedhje t filozofis, i vlefshm pr provimet me zgjedhje n
kuadrin e Maturs Shtetrore pr vitin shkollor 2016-2017, prbn nj dokument t vlefshm pr
shkolln e mesme, nxnsit e interesuar dhe specialistt e prfshir n procesin e vlersimit pr
provimet e Maturs Shtetrore.
- Programi prmban dhe siguron informacionin e nevojshm orientues pr msuesit e lnds
Filozofi t shkolls s mesme, q do t prgatisin maturantt pr provimin e filozofis, si
lnd me zgjedhje n Maturn Shtetrore.
- Programi orienton nxnsit pr prvetsimin e materialeve kye msimore, njohurit,
konceptet dhe shprehit kryesore q duhet t zotrojn pr t prballuar me sukses
provimin e lnds Filozofi, si lnd me zgjedhje n Maturn Shtetrore.
- Programi prbn nj dokument zyrtar q duhet zbatuar me korrektes nga specialistt e
prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t lnds Filozofi, si
lnd me zgjedhje pr Maturn Shtetrore.
Ky program duhet shqyrtuar me kujdes nga secili prej grupeve t interesuara.
Kujdes i veant duhet br nga specialistt e prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe t tezs
s provimit t lnds Filozofi, t cilt nuk duhet t prfshijn pr vlersim shtje msimore
q nuk jan parashikuar n kt program. Banka e pyetjeve dhe teza e provimit t prmbajn
njohuri dhe koncepte t trajtuara n tekstet e vendosura pr kt provim (shih m posht).
Msuesit q do t prgatitin nxnsit pr provimin e lnds Filozofi, ti aftsojn nxnsit jo
vetm pr shtjet msimore, njohurit, konceptet dhe shprehit e prcaktuara n kt program, por
t trajtojn me ta edhe shtje q nuk parashikohen n program, por q prmbajn informacion t
rndsishm dhe ndihmojn nxnsit pr t prvetsuar m mir materialin e zgjedhur pr provim.
Prgatitja e nxnsve pr provimin e filozofis t bhet n mnyr t vazhdueshme, n mnyr q
nxnsit t sigurojn cilsin e nxnies s shtjeve msimore, t koncepteve ekonomike e
filozofike dhe t shprehive t prcaktuara n program.

Kujdes!
N rastet kur njri prej teksteve alternative nuk trajton nj objektiv t caktuar t programit, ather
msuesi i lnds, q ka przgjedhur kt tekst, ka detyrn t plotsoj informacionin e
domosdoshm pr realizimin e objektivit t parealizuar.

Nuk sht detyr e nxnsit t siguroj tekste t tjera pr t realizuar objektivat e munguar!

2
1.1 UDHZIM I VEANT

Testi n lndn Filozofi do t ndrtohet duke u bazuar n krkesat dhe objektivat e programit t
lnds Filozofia 12.

Testi synon t vlersoj at far di dhe sht i aft t bj nxnsi n fund t shkolls s
mesme n lndn e filozofis, duke u bazuar n krkesat e programit dhe n mundsit q ofrojn
tekstet.

Kjo do t thot se:

a. Maturanti testohet pr t vlersuar shkalln e prvetsimit prej tij t njohurive, t ideve dhe
t koncepteve baz t lnds. Programi n vijim prmban pikrisht fushat, temat, shtjet
dhe konceptet kryesore t przgjedhura pr tu testuar n kt provim.

b. Maturanti testohet pr aftsit intelektuale t vzhgueshme dhe t matshme, t synuara nga

programi dhe t zhvilluara gjat n lndn e filozofis n shkoll, t tilla si:

1. Aftsia pr t identifikuar dhe pr t prshkruar (nivel i ult intelektual).

2. Aftsia pr t shpjeguar dhe pr t analizuar (nivel mesatar intelektual).
3. Aftsia pr t vlersuar, pr t marr dhe pr t mbrojtur qndrime t caktuara
(nivel i lart intelektual).

1. Aftsia pr t identifikuar dhe pr t prshkruar

T identifikosh do t thot t zbulosh kuptimin e gjrave t prekshme (p. sh.,

filozoft) ose jo t prekshme (p.sh., koncepte, t tilla si: njohja, materia, ideja etj.).
T identifikosh dika, do t thot ta dallosh at nga dika tjetr, ta klasifikosh ose ta
gruposh sipas ngjashmris etj. Pr shembull, nxnsi t identifikoj (dalloj)
periudhat kryesore t zhvillimit t mendimit filozofik.

T prshkruash do t thot t dallosh, me shkrim ose me goj, karakteristikat

kryesore t nj sendi ose dukurie. Kto mund t jen sende t prekshme, konkrete,
por mund t jen edhe procese, institucione, qllime etj. Pr shembull, nxnsi t
prshkruaj historin e mendimit filozofik prmes prfaqsuesve t saj;

2. Aftsia pr t shpjeguar dhe pr t analizuar

T shpjegosh do t thot t identifikosh, t prshkruash, t qartsosh ose t

interpretosh dika, p. sh.: shkaqet e ngjarjeve, kuptimin e ngjarjeve ose ideve t
caktuara, arsyet pr ndrmarrjen e veprimeve ose qndrimeve t caktuara. Pr
shembull, nxnsi t shpjegoj lidhjen e nj rryme, t nj pikpamjeje ose t nj
3
 qndrimi filozofik me faktor historik (ekonomik, shoqror, politik, kulturor,
fetar etj.)

T analizosh do t thot t ndash dika n pjest e saj prbrse pr t qartsuar

kuptimin ose rndsin e saj, pr shembull, pr t kuptuar shkaqet e ngjarjeve, pjest
prbrse dhe pasojat e ideve, e proceseve t caktuara shoqrore, politike ose
ekonomike. Pr shembull, nxnsi t analizoj e t vlersoj kufizimet ose vlerat e
filozofve, t mendimtarve, t historianve etj., n koh dhe n hapsir;

3. Aftsia pr t vlersuar, pr t marr dhe pr t mbrojtur qndrime t caktuara

T vlersosh do t thot t prdorsh kritere ose standarde pr t gjykuar, p.sh., pr

ant e forta ose t dobta t qndrimeve q lidhen me shtje t caktuara, synime,
mjete etj.

T marrsh nj qndrim t caktuar do t thot t prdorsh kritere ose standarde

pr t arritur n nj qndrim q individi e zgjedh nga nj numr i caktuar qndrimesh
ose n nj qndrim t ri. Pr shembull, nxnsi t formuloj pikpamjen e tij dhe t
argumentoj pse t tjert duhet t pranojn mendimin e tij filozofik.

T mbrosh nj qndrim t caktuar do t thot t prdorsh argumente dhe fakte q

mbshtetin at qndrim, ose t kundrshtosh nj qndrim t caktuar, duke marr
parasysh edhe argumentet q i kundrvihen qndrimit tnd. Pr shembull, nxnsi
formulon dhe mbron me argumente qndrimin e tij n lidhje me nj shjte t
caktuar filozofike, duke mbajtur parasysh edhe argumentet e tjera.

Model i shprndarjes s pikve q rrjedhin nga pyetje t niveleve t ndryshme n test

Nivelet e aftsive intelektuale

Niveli u ult Niveli mesatar Niveli lart

Aftsia pr t identifikuar Aftsia pr t shpjeguar dhe Aftsia pr t vlersuar, pr

dhe pr t prshkruar... pr t analizuar... t marr dhe pr t mbrojtur
nj qndrim t caktuar...

40% 40% 20%

Shembuj rezultatesh komplekse t nxni, q mund t maten/vlersohen:

4
 me an t testeve q varen nga nj kontekst i caktuar, t cilt nxnsi, pasi i lexon
ose i analizon n nj material t caktuar informativ, i plotson me nj ose me m shum
detyra.
me an t testeve me prgjigje t kufizuara.
me an t testeve me prgjigje t zgjeruara.
1. Rezultate t nxni, q mund t vlersohen me an t testeve q varen nga nj kontekst i
caktuar, jan, pr shembull, aftsit:

Pr t dalluar lidhjet shkak-pasoj.

Pr t dalluar zbatimin e parimeve.
Pr t dalluar argumentet q kan lidhje me shtjen.
Pr t dalluar hipoteza t arsyeshme.
Pr t dalluar prfundime t vlefshme etj.

2. Rezultate t nxni, q mund t vlersohen me an t eseve me prgjigje t kufizuara,

jan, pr shembull, aftsit:

Pr t shpjeguar lidhjet shkak-pasoj.

Pr t prshkruar zbatimin e parimeve.
Pr t paraqitur argumente t vlefshme.
Pr t formuluar hipoteza t arsyeshme.
Pr t formuluar prfundime t vlefshme.
3. Rezultate t nxni, q mund t vlersohen me an t eseve me prgjigje t zgjeruara,
jan, pr shembull, aftsit:

Pr t prodhuar, pr t organizuar dhe pr t shprehur ide.

Pr t lidhur t nxnit n fusha t ndryshme t dijes.
Pr t krijuar modele origjinale.
Pr t vlersuar ide t vlefshme.

2. OBJEKTIVA T PRGJITHSHM T PROGRAMIT

N fushn e njohurive

Nxnsi duhet t jet n gjendje:

t prshkruaj zhvillimin, evoluimin e mendimit filozofik, sipas periudhave historike;

t dalloj periudhat kryesore t zhvillimit t mendimit filozofik;
t prshkruaj karakteristikat kryesore t periudhs q lidhen me zhvillimin e filozofis;
t prshkruaj historin e mendimit filozofik prmes prfaqsuesve t saj;
t dalloj e t argumentoj lidhjen e disa prej koncepteve dhe problemeve kryesore t
filozofis me periudhat kryesore t mendimit filozofik n shekuj etj;
5
 t dalloj pikpamjet e kundrta ose t ndryshme n historin e mendimit filozofik dhe t
prshkruaj dallimet dhe pikat e prbashkta.

Historicizmi dhe lidhja e kushtzimi reciprok

Nxnsi duhet t vlersoj rrymat, mendimin dhe pikpamjet filozofike, historike etj., n koh dhe
n hapsir. Pr kt, ai duhet t jet n gjendje:

t dalloj tiparet thelbsore t periudhs historike, s cils i prket nj pikpamje ose

qndrim filozofik;
t shpjegoj lidhjen e nj rryme, t nj pikpamjeje ose t nj qndrimi filozofik me faktor
historik (ekonomik, shoqror, politik, kulturor, fetar etj.);
t analizoj e t vlersoj kufizimet ose vlerat e filozofve, t mendimtarve, t historianve
etj., n koh dhe n hapsir;
t tregoj dhe t argumentoj rolin e filozofis n prparimin e fushave ose aspekteve t
ndryshme t jets shoqrore e shkencore;
t dalloj e t prshkruaj ndikimin e mendimit t prparuar botror n mendimin filozofik
n Shqipri n periudha t ndryshme historike.

Ndryshimi dhe vazhdimsia

Nxnsi duhet t kuptoj procesin e ndryshimit dhe t vazhdimsis s mendimit filozofik dhe t
shpjegoj arsyen e ndryshimit dhe t vazhdimsis.
T dalloj ndryshimet dhe vazhdimsin historike dhe t tregoj si kto kan ndikuar n
zhvillimin ose ndryshimin e pikpamjeve filozofike.
T dalloj tiparet kryesore t shoqris s sotme dhe t argumentoj vazhdimsin e
mendimit filozofik.

Krijimi i mendimi t pavarur

Nxnsi duhet t jet n gjendje t krijoj dhe t respektoj mendimin e tij t pavarur. Pr kt,
nxnsi duhet t jet n gjendje:
t dalloj ndryshimet q ekzistojn n mendimin filozofik;
t shpjegoj pse njerz t ndryshm kan pikpamje t ndryshme;
t dalloj lidhjen e pikpamjeve t ndryshme me interesa t ndryshme ekonomike, politike,
fetare etj;
t formuloj pikpamjen e tij dhe t argumentoj pse t tjert duhet t pranojn mendimin e
tij filozofik.

Respektimi i diversitetit

Nxnsi duhet t jet n gjendje:

t dalloj vlerat pozitive edhe n rrymat filozofike, mendimet e pikpamjet me t cilat nuk
sht dakord;
t argumentoj q do mendim, pra edhe mendimi i tij, sht i kufizuar nga koha dhe vendi,
nga interesat, arsimimi, prkatsia ekonomike, shoqrore etj;
6
 t tregoj pse t tjert duhet t pranojn mendimin e tij filozofik, pr t kuptuar pse ai duhet
t pranoj pikpamjet e t tjerve;
t pranoj mendimin e tij dhe t tjetrit si mendime plotsuese n tablon e prgjithshme t
mendimit njerzor t epoks.

3. Prmbajtja

Linjat Prmbajtja e linjs (autor, koncepte, probleme)

Linja 1. - Hyrje e shkurtr n t ciln t prshkruhen rrethanat historiko

Periudha shoqrore t lindjes s filozofis s ksaj periudhe dhe veorit m t
helenike prgjithshme t kohs, veanrisht lidhja e mitit me shkencn dhe
ndikimi q ato kan pasur n mendimin dhe praktikn e kohs.
- Parasokratikt dhe Sokrati: shkolla e Miletit, pitagoriant,
Herakliti, Leucipi dhe Demokriti, sofistt.
- Platoni: qllimi i filozofis, dialektika platonike, origjina e
shkencs, reminishenca dhe miti, filozofia dhe politika, drejtsia,
dekadenca e polisit, ligjet.
- Aristoteli: organoni, kritika e teoris s ideve, materia dhe forma,
shpirti, morali, politika.

Linja 2. - Prshkrimi i karakteristikave t prgjithshme t periudhs romake, q

Periudha prcaktuan daljen e drejtimeve t mposhtme filozofike:
romake - Stoicizmi: origjina e stoicizmit, racionalizmi stoik, logjika, fizika,
psikologjia, morali.
- Epikurianizmi: kanonika, fizika, morali.

Linja 3. - Prshkrimi i karakteristikave t prgjithshme t epoks, sidomos i

Drejtimet skepticizmit n epokn perandorake.
filozofike n
shekujt e par
t ers son

Linja 4. Mesjeta - Prshkrimi i karakteristikave t prgjithshme t epoks, e veanrisht

dhe Rilindja i atyre q trajtojn marrdhniet e arsyes dhe t besimit, q
prcaktuan kt tip t mendimit filozofik n kt periudh.
- Arsyeja dhe besimi: kuptimi i besimit, kuptimi i arsyes, prdorimi i
arsyes n funksion t besimit.
- Pjer Abelard: opinionet teologjike, arsyeja, dialektika, metoda.
- Thoma Akuini: arsyeja dhe besimi, teoria e njohjes, provat e
ekzistencs s Zotit, prshtatja e Aristotelit n funksion t teologjis
s krishter.
- Avicena: teologjia myslimane, ndikimi i Aristotelit dhe neoplatoniz-
mit, morali, teoria e njohjes.
7
 - Averroes: komentimi i Aristotelit, teoria e intelektit.
- Kampanela: platonizmi i tij, utopia.

Linja 5. - Prshkrimi i karakteristikave t prgjithshme historiko-shoqrore q

Shekulli XVII prcaktuan daljen e racionalizmit dhe t empirizmit dhe ndikimi i
tyre n problematikn filozofike dhe n mendimin e kohs.
- Frensis Bekon: kuptimi dhe shkencat eksperimentale, Organoni i Ri,
prova eksperimentale.
- Dekarti dhe kartesianizmi: metoda, kartesianizmi i shek. XVII.
- Hobsi: kontrata shoqrore, e drejta, politika, morali.
- Spinoza: reforma e mendimit, natyra njerzore, liria dhe jeta e
prjetshme, feja pozitive dhe politike.
- Xhon Loku: teoria e njohjes.

Linja 6. - Prshkrimi i karakteristikave t prgjithshme historiko-shoqrore t

Shekulli XVIII shekullit q prcaktoi problemet e mdha filozofike t kohs.
Filozofia e shekullit XVIII si pararendse e lvizjeve t mdha n
Europ drejt nj shoqrie m t mir dhe m t lir.
- Monteskj: natyra e ligjeve, ndarja e pushteteve.
- David Hjum: teoria e njohjes.
- Volteri: teoria e natyrs, njeriu dhe historia.
- Rusoi: kontrata, liria, natyra njerzore.
- Kanti dhe filozofia e tij kritike: arsyeja teorike dhe praktike, feja.

- Prshkrimi i karakteristikave t prgjithshme historike q prcaktuan

Linja 7. Shekujt sistemet e mdha filozofike. Kritika e tyre. Piknisjet pr drejtimet
XIX dhe XX bashkkohore t filozofis.
- Utilitarizmi anglez: (Bentam) teoria e njohjes, morali, e drejta.
- Xhon Stjuart Mill: logjika, shkencat morale dhe morali.
- Hegeli; ndarjet e filozofis, filozofia e natyrs, filozofia e shpirtit,
triada hegeliane, feja e drejta, historia.
- Kirkegardi; individi, ekzistenca.
- Ogyst Konti: reforma intelektuale dhe shkencat pozitive, sociologjia,
feja e njerzimit.
- Marksi: materializmi, historia, politika, ateizmi.
- Fridrih Nie: kritika e vlerave, mbinjeriu, ateizmi.
- Sartri: ekzistenca, liria, ateizmi.
- Xhon Djui: teoria e njohjes, kuptimi i prvojs, etika, edukimi,
shoqria.
- Disa drejtime dhe probleme t filozofis bashkkohore:
psikanaliza dhe ndikimi n filozofi, hermeneutika dhe strukturalizmi.

8
 1. PESHA SIPAS LINJAVE

Nr. Linja Pesha (n prqindje)

1. Linja 1. Periudha helenik - 15%
2. Linja 2. Periudha romake - 10%
3. Linja 3. Drejtimet filozofike n shekujt e par t ers son - 5%
4. Linja 4. Mesjeta dhe Rilindja - 15%
5. Linja 5. Shekulli XVII - 15%
6. Linja 6. Shekulli XVIII - 15%
7. Linja 7. Shekujt XIX dhe XX - 25%

9
10