Coptimi i Shqipris

Coptimi i Shqipris ishte procesi i ndarjes s trojeve shqiptare nga Kongresi i Berlinit deri n
Konferencn e Ambasadorve n Londr n 1913. Coptimi i 1913-s la pasoj t rnda n
kombin shqiptar dhe ishte tragjedia m e madhe kombtare deri m sot, me pasoja q vazhdojn
t rndojn mbi kombin shqiptar i cili sht n tkurrje e sipr si pasoj e ktij coptimi edhe n
ditt e sotme.

Histori

Katr vilajetet shqiptare t Shkodrs, Kosovs, Manastirit dhe Janins q u propozuan pr

autonomi nga Lidhja e Prizrenit

Lufta Ruso-Turke (1877-1878) i cnoi rnd zotrimet osmane n Gadishullin Ballkanik, duke e
ln perandorin vetm t mbahej n pozicione t pasigurta n Maqedoni dhe n trojet e banuara
nga shqiptart. N ann tjet i dha nj frymmarrje shum t gjr shteteve dhe popullsive
ortodokse, pr analogji me Rusin q tashm konsolidoheshin ne shtetet fqinje q njkohsisht e
prdorn si nj arm propagande edhe kundr kombeve si ai shqiptar. Shqiptart n at koh
banonin n katr vilajetet e Shkodrs, Kosovs, Manastirit dhe Janins. Llogaritet se nga 2 500
000 banor q kishin kto vilajete, 2 milion ishin shqiptar, dhe pjesa tjetr vlleh, maqedonas
sllav, grek dhe rom. Shqiptart ishin shumica absolute n t katrt vilajetet.[4]

Coptimi i par: Kongresi i Berlinit

Coptimi i par i trojeve shqiptare u realizua pas vendimeve t Kongresit t Berlinit pr t

shprblyer Malin e Zi me Plavn e Gucin. Gjat ksaj kohe, iu kaluan Serbis zonat e Toplics,
Prokuples, Kurshumlis, Nishit, Vranjes dhe Leskovacit. Popullsia shqiptare n kto zona u
przu me dhun, dhe e gjith u spastrua etnikisht nga shqiptart, duke krijuar 70 000 refugjat
shqiptar nga kto zona q u vendosn n Kosov e 60 000 t tjer q u vendosm n zonn q
sot sht n Maqedoni.[5] Kongresi i Berlinit i dha Malit t Zi dhe qytetin e Tivarit dhe
Podgoricn, ku gjithashtu kishte popullata shqiptare.

Pr t'i br ball coptimit t trojeve shqiptare, u krijua Lidhja e Prizrenit, e cila kundrshtoi me
arm aneksimin e trojeve shqiptare. Luftime t rrepta u zhvilluan n Plave e Guci, ku sipas
burimeve t kohs "zona kufitare u mbulua me gjak". Forcat malazeze nuk mundn t marrin
Plavn e Gucin dhe krkuan nga Kongresi i Berlinit nj zon tjetr. Kongresi caktoi Hotin e
Grudn, ku srish pat luftime t prgjakshme dhe forcat malazeze nuk arritn t thyejn
qndresn shqiptare. Kongresi ather i dha Ulqinin Malit t Zi. Forcat e Lidhjes s Prizrenit n
Ulqin u ndodhn para sulmeve t ushtris malazeze dhe nga lindja nga sulmet e ushtris Osmane,
e cila u drgua nga Sulltani pr t shtypur Lidhjen dhe pr t dorzuar Ulqinin te malazezt.
Shqiptart u trhoqn dhe u mundn nga forcat e shumta osmane t udhhequra nga Dervish
Pasha, t cilat shkatrruan Lidhjen e Prizrenit n nj sr betejash.
Gjat coptimit t par, shqiptart humbn zonat veriore t Toplics, Pazarit t Ri, Nishit,
Ulqinin dhe disa territore n jug t amris.

Coptimi i dyt: Konferenca e Ambasadorve n Londr

Kryengritjet e armatosura t shqiptarve t viteve 1910, 1911, 1912, nxitn shtetet ballkanike q
t vepronin me shpejtsi n coptimin e trojeve shqiptare.[6] Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe
Greqia lidhn aleanca poltike dhe ushtarake ndrmjet tyre dhe n tetor t vitit 1912, ato i
shpalln luft Perandoris Osmane duke shnuar kshtu fillimin e Lufts s Par Ballkanike.
Shqiptart mbajtn nj qndrim asnjans n kt luft, por u shqetsuan kur shihnin se shtetet
ballkanike synonin ndarjen e territoreve shqiptare. Pr pasoj shqiptart mbajtn nj kuvend n
Vlor dhe me 28 nntor 1912 shpalln Pavarsin e Shqipris. Pavarsia nuk u njoh nga disa
vende kurse Serbia, Mali i Zi dhe Greqia vazhduan t'i mbanin trupat e tyre n territoret shqiptare.
Gjat ksaj kohe u kryen masakra t tmerrshme mbi popullsin civile shqiptare. Leon Trocki, i
drguar si korrespondent mbi Ballkanin, tregon se si "fshatra t tr shqiptar ishin kthyer n
grumbuj zjarri. Nga kufiri me Serbine e deri n Shkup shihje vetm zjarr e plakitje...". Sipas
burimeve t huaja, rreth 25 mij shqiptar u vran vetm n Kosov n muajt nntor 1912-janar
1913[7].
M 17 dhjetor 1912 n Londr u mblodhn Fuqit e Mdha t kohs t cilat diskutuan pr fatin e
Shqipris. M 29 korrik 1913 u mor vendimi q Shqipria t shpallej principat autonome,
sovrane e trashgueshme nn garancin e Fuqive t Mdha. Ndrsa kufijt, pas shum
diskutimesh u caktuan por duke ln jasht tyre Kosovn dhe amrin,.por duke ln brenda
kufijve territore q sot jane jan jashte kufijve shtetror t Shqipris si p.sh. Shn Naumi

Pasojat
T gjendur nn pushtimin e ushtrive serbe, malazeze e greke, me qindra mijra shqiptar nga
troje q sot gjendjen n Mal t Zi, Serbi, Kosov, Maqedoni e Greqi, more rrugn e u dyndn si
refugjat brenda kufijve t njohur nga Konferenca e Londrs. N t gjitha trojet shqiptare u kryen
masakra t mdha n popullsin civile, dhe u krye spastrim etnik me qllim prznien ose
eliminimin e popullsis shqiptare.[8] Coptimi i trojeve shqiptare la jasht kufijve m shum se
gjysmn e territoreve t banuara nga shqiptart historikisht, dhe m shum gjysmn e popullsis
shqiptare t asaj kohe. N Kosov, trupat serbe ushtruan terror dhe u munduan ta ndrrojn
prbrjen e popullsis me an t shprnguljeve me dhun. Gjuha shqipe u ndalua, dhe dhjetra
mijra serbe kolon u vendosn n tokat e shqiptarve t vrar ose t przn. M shum se 150
000 shqiptar u detyruan t len Kosovn n vitet 1912-1920[9][10].

Trojet etnike historike shqipare

Shumica e tyre u vendosn n Shqipri, n zonat e Fierit, Lushnjs, Durrsit, e Kuksit. Po ashtu,
popullsia ame u spastrua n prmasa t mdha, duke ln n amri vetm nj pjes t
popullsis ame t besimit ortodoks, q sot numron 30-70 mij banor n amri. Pasoja e ktij
coptimi ende ndjehen n kombin shqiptar, ku shembujt m t freskt jan Lufta e Kosovs n
1998-1999, dhe rebelimi i armatosur n Maqedoni n 2001-shin.
 Shqiperia sot
Vendndodhja gjeografike

Shqipria kufizohet nga Mali i Zi n veriperndim, Kosova n veri, nga Ish Republika Jugosllave
e Maqedonis n lindje dhe Greqia n jug. N kufirin natyror perndimor Shqipria ka dalje t
hapur n Detin Adriatik dhe n jugperndim n Detin Jon. Gjatsia e vijs kufitare t Republiks
s Shqipris sht 1094 km, nga t cilat 657 km vij kufitare toksore, 316 km vij bregdetare,
48 km vij ndarse prmes lumenjve dhe 73 km prmes liqeneve.

Siprfaqja e prgjithshme sht 28.748 kilometra katror. Kryeqyteti i saj sht Tirana.

Gjatsia e prgjithshme e vijs kufitare sht 1094 km, nga te cilat jan:
657 km (kufi toksor), 316 km (kufi detar), 48 km (kufi lumor) dhe 73 km (kufi liqenor).

N veri e verilindje ka 529 km vij kufitare me Malin e Zi, Kosovn dhe ish republikn
jugosllave t Maqedonis, ndrsa n jug e juglindje me Greqin nj vij kufitare prej 271 km. N
perndim Shqipria laget nga Deti Adriatik e n jug-perndim nga Deti Jon.

Shqipria ka nj pozit t favorshme gjeografike, pasi gjendet n kryqzimin e rrugve m t

shkurtra q kalojn nga Mesdheu perndimor pr n Ballkan e Azin e Vogl dhe kontrollon
kalimin prmes kanalit detar t Otrantos. Luginat e saj m t gjra jan ato t lumenjve Drin,
Shkumbin dhe Vjos, q lehtsojne, njkohsisht, lidhjen e brendshme t Ballkanit me detin
Adriatik dhe t Azis s Vogl me viset e Mesdheut. Bregdeti i Adriatikut shtrihet nga gryka e
Buns deri n Kepin e Gjuhzes. N gjirin e Vlors e n drejtim t jugut, bregdeti sht i lart,
shkmbor, ku dominon mali i Karaburunit. Gjiret kryesore t Shqiprise jan: gjiri i Drinit, i
Lalzit, i Durrsit, i Karavastas dhe i Vlors, n hyrje t s cils gjendet ishulli i Sazanit.

Relievi

Relievi i Shqipris sht kryesisht malor. Vargmalet e para alpine u formuan nga mbarimi i
jurasikut, ndrsa gjat ers kenozoike u shpejtua procesi malformues n trsin e Albanideve,
q tani prbjn tokn e nntokn e Shqipris. Lartsia mesatare e relievit sht 708 metra, ose
2 her m e lart se mesatarja e Evrops. Lartsit m t mdha gjenden n Alpet shqiptare dhe
n malet e Lindjes (Korabi 2751 metra mbi nivelin e detit, prben edhe majn m t lart t
Shqipris).

Fushat zne kryesisht pjesn perndimore, prgjat bregdetit Adriatik, por ka edhe n pjes t
tjera t vendit. Fushat m t larta jan ato t pellgut t Kors, mbi 800 metra mbi nivelin e detit.
Fushat gjenden kryesisht prgjat lumenjve kryesore si: Vjos, Devoll, Osum, Shkumbin, Erzen,
Mat e Drin, ku gjenden, gjithashtu, edhe tokat bujqsore e qendra t mdha banimi, si dhe
prshkohen nga rrug te rndsishme lidhjesh.

Klima

Shqipria bn pjes n brezin subtropikal dhe prfshihet n zonn e klims mesdhetare, me

dimr t shkurtr e t but dhe me ver t nxeht e shum t that. Klima e Shqipris ka
ndryshime t mdha nga nj krahin n tjetrn dhe kontraste t mdha n temperatur, reshje,
ndriimin diellor, lagshtirn e ajrit, etj.

Ndriimi diellor lviz nga 2,731 or n vit n Xar t Sarands[10], 2,722 or n vit n Vlor,
2,560 or n vit n Tiran, 2,246 or n Peshkopi dhe 2,046 or n vit n Kuks.

Bien mesatarisht 1430mm reshje n vit dhe vijn duke u paksuar nga perndimi n lindje.

Njsit territoriale

Ndarja administrative njsive territoriale n Shqipri sht br n disa nivele duke filluar nga
niveli m i madh qarku, pastaj bashkia dhe njsia administrative.

Bashkia e Tirans gzon status t veant nga bashkit e tjera dhe ndahet n 11 njsi bashkiake t
vogla.

Shqipria sht e ndar n 12 qarqe:

1. Qarku i Beratit 5. Qarku i Fierit 9. Qarku i Lezhs

2. Qarku i Dibrs 6. Qarku i Gjirokastrs 10. Qarku i Shkodrs

3. Qarku i Durrsit 7. Qarku i Kors 11. Qarku i Tirans

4. Qarku i Elbasanit 8. Qarku i Kuksit 12. Qarku i Vlors

t cilat ndahen m tej n 36 rrethe:

1. Rrethi i Beratit 13. Rrethi i Kolonjs 25. Rrethi i Mirdits

2. Rrethi i Bulqizs 14. Rrethi i Kors 26. Rrethi i Peqinit

 3. Rrethi i Delvins 15. Rrethi i Krujs 27. Rrethi i Prmetit

4. Rrethi i Devollit 16. Rrethi i Kuovs 28. Rrethi i Pogradecit

5. Rrethi i Dibrs 17. Rrethi i Kuksit 29. Rrethi i Puks

6. Rrethi i Durrsit 18. Rrethi i Kurbinit 30. Rrethi i Sarands

7. Rrethi i Elbasanit 19. Rrethi i Lezhs 31. Rrethi i Shkodrs

8. Rrethi i Fierit 20. Rrethi i Librazhdit 32. Rrethi i Skraparit

9. Rrethi i Gjirokastrs 21. Rrethi i Lushnjs 33. Rrethi i Tepelens

10. Rrethi i Gramshit 22. Rrethi i Malsis s 34. Rrethi i Tirans

Madhe
11. Rrethi i Hasit 35. Rrethi i Tropojs
23. Rrethi i Mallakastrs
12. Rrethi i Kavajs 36. Rrethi i Vlors
24. Rrethi i Matit

Popullsia etnike

Shqiptart
Shqiptart jan grupi etnik m i madh n Shqipri, me 82.58%.

Shqiptart ndahen n dy grupe mdha gjuhsore: Gegt edhe Toskt, q prve disa ndryshimeve
n gjuh dallojn edhe n kultur dhe n besimin fetar. Toskt shtrihen n Jug t vendit dhe
ndahen n Mysliman (Suni dhe Bektashi) dhe n t Krishter Ortodoks, kurse Gegt shtrihen
n Veri dhe ndahen n Mysliman (shumica drrmuese Suni dhe pakica Bektashi) dhe n t
Krishter Katolik. Gjithsesi dallimet midis dy grupimeve me rritjen e urbanizimit kan ardhur
duke u zhdukur.

Grekt
Sipas t dhnave zyrtare pakica kombtare m e madhe q jeton n territorin e Republiks s
Shqipris sht pakica greke. Popullsia e saj, sipas t dhnave nga Regjistrimi i Prgjithshm i
Popullsis dhe i Banesave i vitit 2011 sht 24 242 banor.[11] Pjesa drrmuese e saj jeton n jug
t vendit, n 40 fshatra t rrethit Gjirokastr, 35 fshatra t Sarands, 16 fshatra t Delvins dhe 3
fshatra t Prmetit. Pakica kombtare greke sht pakica e par e njohur nga shteti shqiptar dhe
mund t thuhet se shtja e pakicave kombtare n Shqipri ka qen identifikuar pr nj koh t
gjat me pakicn kombetare greke.
Romt
Zyrtarisht Shqipria ka rreth 8301 rom por burime t tjera thon q jetonj prafrsisht 120,000
rom n Shqipri. Romt jan t prhapur n pjesn m t madhe t qendrave t banuara n
Ulsirm Perndimore t Shqipris. Mungesa e shifrave te sakta pr regjistrimin e romeve ne
Shqipri ndodh sepse romet nuk kane aftsit e duhura pr te regjistruar fmijt e porsalindur.

Vlleht
Vendbanimet e bashksive vllah/arumun n Shqipri datojn qysh hert n histori. Ata kan qen
pr nj koh t gjat t integruar n t gjitha pikpamjet e jets s vendit me popullatn e
prgjithshme, duke dhn ndihmn e tyre dhe duke promovuar vlerat e shoqris shqiptare.
Vlleht/arumunt zyrtarisht n Shqipri jan t njohur si pakic gjuhsore. Popullsia me origjin
vllahe/arumune kryesisht sht vendosur n Shqiprin Jugore dhe n Shqiprin e Mesme.
Vllaht kan ruajtur zakonet dhe traditat e tyre. N fillim t vitit 1999 ata kan themeluar
shoqatn kulturore, e cila organizon aktivitete artistike me pjesmarrjen e grupeve folklorike.
Bashksia ka botuar n gjuhn arumune libra pr historin dhe literatur tjetr.

Malazezt
Ky minoritet fare i vogl jeton n veri t Shkodrs.[13] Serbt kan marr gjendjen e minoritetit
vitin e kaluar. Komiteti Shtetror pr Minoritetet sht organizuar n mars t vitit 2005 dhe sht
vn n vartsi t Qeveris Shqiptare. Ky komitet ka n prbrjen e tij edhe nj prfaqsues t
komunitetit malazez.

Serbt votojn pr Partin e t Drejtave t Njeriut, antart e s cils jan kryesisht qytetar t
minoritetit grek. Kjo parti ka tre prfaqsues n Parlamentin e Shqipris dhe nj ministr n
qeveri. Milan Brojovic (serb) sht zvends-kryetar i Partis, dhe drejtor i Menaxhimit t
Sportit n Ministrin e Kulturs, Rinis dhe Sporteve.

Malazezet jan t bashkuar n Shoqatn "Moraca-Rozafa", qendra e s cils sht n Shkodr.

Maqedonasit
Jetojn n nnt fshatra rreth liqenit t Presps ne Kor, si dhe n disa fshatra t tjera n rrethin
e Dibrs. Numri i tyre n Shqipri sht 5512.[11] Minoriteti maqedonas ndodhet i prqendruar n
zonn e Presps q shtrihet n verilindje t qytetit t Kors, 30 km larg tij. Kjo zon sht e
vendosur n skajin juglindor t territorit shqiptar n kufi me IRJ Maqedonin dhe Greqin.
Siprfaqja e zones s Presps sht 213,9 km. Popullsia aktualisht prbhet nga 418 banor. Vija
prgjat liqenit t Presps me kufirin shqiptar sht 35 km. Gjat ksaj vije shtrihen t 9 fshatrat
minoritare t zons s Presps q jan: Liqenasi (Pustec), Lajthiza, Zaroshka, Cerja, Shulini,
Gollombopi, Gorica e Vogl, Bezmishti dhe Gorica e Madhe. Nga pikpamja administrative, t 9
fshatrat minoritare prbjn nj komun me emrin Komuna e Liqenasit sipas emrit t fshatit
Liqenas q sht m i madhi. Ky fshat e ka pasur emrin Pustec, por m von emri i tij dhe emrat
e fshatrave t tjer jan shqipruar. N takim me banort vendas, u krkua q fshatrat t quhen
me emrat e tyre n origjinsl: Pustec, Gollomboq, Bezmosht, etj. Drejtuesit e qeverisjes vendore u
shprehn t gatshm pr ta pranuar kt krkes.

Ilirt
Ilirt ishin popull i lasht i Gadishullit Ballkanik dhe paraardhsit e popullit shqiptar.Disa
historian besojn se ilirt ishin trashgimtart e vetm t pellazgve,banort m t lasht t
siujdhess.

N lashtsi u krijuan marrdhnie mes fiseve ilire dhe grekve. N vitin 342 p.e.s. Demosteni u
prpoq t bnte pr vete ilirt n luft kundr Maqedonasve. N qindvjearin e II dhe III p.e.s.
fisi ilir i ardianve krijuan nj mbretri me qendr Shkodrn. Pas pushtimeve romake n fillim
t shek.III mbretria ilire u kufizua me gjysmn e saj veriore.

Shtrirja e fiseve ilire.

Vendndodhja
Sipas Herodotit trojet e ilirve shtriheshin n shek e 5 p.e.r nga Adriatiku n Morava n lindje
dhe prkatsisht deri Etsch n perndim.

Trevat shqiptare n vilajete

Vilajeti ishte njsi administrative-ushtarake gjat sundimit osman. Trevat shqiptare u ndan sipas
ktyre njsive gjat dy periudhave. N vitin 1431 u b ndarja n kto vilajete: Vilajeti i
Gjirokastrs, i Vajonets (Delvins), i Klcyrs, i Kanins, i Skraparit, i Beratit, i Tomorics, i
artallozit e i Pavllo-Kurtikut (Shqipria e Mesme) dhe i Krujs. Ndrsa me reformn e viteve
1864-1868 u krijuan vilajetet si njsia m e madhe administrative. Tokat shqiptare u ndan
ndrmjet 4 vilajeteve: i Shkodrs, i Janins, i Manastirit dhe i Kosovs. Popullsia e tyre ishte
kryesisht shqiptare.
KATR VILAJTET SHQIPTARE
Me 1888, ndarja e katr vilajeteve n sanxhake dhe sanxhakeve t tyre n kaza ndarje e cila
mbeti n fuqi deri n fund t sundimit osman ishte n kt mnyr:

I VILAJETI I SHKODRS:
1. Sanxhaku i Shkodrs (Kaza e Shkodrs, Lezhs, Puks, Ulqinit, Tivarit,
Mirdits, Malsis dhe Podgorics.
2. Sanxhaku i Durrsit (kaza e Durrsit, Tirans, Krujs dhe Kavajs).

II VILAJETI I MANASTIRIT
1. Sanxhaku i manastirit (kaza e Manastirit, Follorins, Krovs, Prlepit).
2. Sanxhaku i Kors (kaza e Kors, Starovs, Kolonjs, Kosturit, Bilishtit,
Hurupishtit dhe Oparit.
3. Sanxhaku i Elbasanit (kaza e Elbasanit, Gramshit, Peqinit, ermeniks).
4. Sanxhaku i Dibrs (kaza e Dibrs, Matit, Radomirit dhe Reks).
5. Sanxhaku i Ohrit (kaza e Ohrit, Strugs).
6.Sanxhaku i Serfixhs (kaza e Serfixhe, Kozhanit, Naseliit, Lapsishitit,
Grebenes, Kailarit, Elasons).

III VILAJETI I JANINS

1. Sanxhaku i Janins (kaza e Janins, Leskovikut, Konics, Filatit, Paramithis,
Mecovs).
2. Sanxhaku i Gjirokastrs (kaza e Gjirokastrs, Delvins, Teplens, Permetit,
Himars). 3.Sanxhaku i Beratit (kaza e Beratit, Vlors, Myzeqes, Mallakastrs,
Skraparit, Tomorrics).
4.Sanxhaku i Prevezs (kaza e Prevezs, Margllit, Lorosit).

IV VILAJETI I KOSOVS
1.Sanxhaku i Shkupit (kaza e Shkupit, Kumanovs, Kaanikut, Velesit, Shtipit,
Radovishts, Koans, Kratovs, Peevs, Palanks,
2. Sanxhaku i Prizrenit (kaza e Prizrenit, Tetovs, Lums).
3.Sanxhaku i Pejs (kaza e Pejs, Gjakovs, Gucis, Berans, Trgovishts).
4. Sanxhaku i Prishtins (kaza e Prishtins, Gjilanit, Mitrovics, Vuiternit,
Preshevs).
5. Sanxhaku i Novipazarit (kaza e Novipazarit, Senics, Akovs, Novavaroshit,
Prepoljes).

Popullsia q banonte n teritoret e 4 vilajeteve ishte me 1850 afrsisht 2 miljon e 200 mij
banor, me 1912 rreth 3.220 mij banor. Pr nga numri i banorve, katr vilajett kishin dallim
t ndjeshm midis tyre. Popullsin m t madhe e kishte vilajeti i Kosovs.
Pastaj vinin me radhe vilajeti i Manastirit, Janins, Shkodrs. Me 1912 popullsia e tyre ishte
afrsisht kjo:

- Vilajeti i Kosovs........ 1.150.000, - Vilajeti i Manastirit ...... 920.000.

- Vilajeti i Janins ......... 720.000, - Vilajeti i Shkodrs .....440.000
- Shuma: 3.220.000

Sipas llogaritjeve t prafrta, prbrja etnike e popullsis n 4 vilajetet ishte me 1912: -

Shqiptar....1.760.000. Maqedon....680.000.- Grek...350.000. -Turq....180.000.
Serb....190.000. T ndryshm ....60.000. Shuma gjithsej....3.220.000 banor.

Shprndarja e popullsis shqiptare nuk ishte e njllojt n t gjitha vilajetet. Numrin m t madh
t popullsis shqiptare e kishte vilajeti i Kosovs (rreth 710 mij frym). Pastaj vinin me
rradh,ai i Janins (370 mij frym),i Manastirit (360 mij frym dhe ai i Shkodrs (320 mij
frym).

Si rrjedhim shprndarja e popullsis shqiptare nuk ishte e njllojt as nepr sanxhakt e

ktyre vilajeteve. Midis tyre kishte sanxhak me popullsi krejtsisht shqiptare (sanxhakt e
Beratit, Durrsit dhe Elbasanit, sanxhak ku popullsia shqiptare formonte shumicn absolute
(sanxhakt e Shkodrs, Gjirokastrs, Pejs, Kors, Prizrenit, Prishtins dhe Dibrs), dhe
sanxhak ku popullsia shqiptare formonte pakicn (sanxhakt e Novipazarit, Prevezs,
Manastirit, Janins, dhe Shkupit).
I vetmi sanxhak ku popullsia shqiptare nuk onte asnj pesh ishte ai i Serfixhs, n vilajetin e
Manastirit.

SI ISHTE ORGANIZIMI PARA VITIT 1888

Rreth viteve 40 t shek XIX, Perandoria Osmane zotronte akoma territore t gjra n Lindjen e
Afrme, n Gadishullin Arabik, n Afrikn e Veriore dhe n Gadishullin e Ballkanit.

Me 1840, brenda ktyre territoreve jetonin afrsisht 40 milion banor.

N Gadishullin Ballkanaik, Perandoria Osmane kishte humbur territore t rndsishme.

Hungarin dhe Kroacin i kishte marr Austria

Moldavin dhe Besarabin i kish shkputur Rusia,
kurse pak koh m par Greqia kishte fituar, n nj pjes t territorit t saj, pavarsin
kombtare.

Me 1840 n viset ballkanike t cilat ndodheshin akoma nn kontrollin turk, banonin rreth 12
milion frym. Porta e Lart vazhdoi ti konsideronte shtetasit e vet pavarsisht nga prkatsia e
tyre etnike myslimant si osman, ortodokst si rum, katolikt si latin etj.
Organizimi i vilajeteve.
Pr qindra vjet me rradhe trojet shqiptare, ishin prfshir nga pikpamja administrative, n
ejaletin e madh t Rumelis, i cili ishte krijuar qysh n pjesn e par t shek. XVI. Por sistemi i
vjetr administrativ osman, i ndrtuar mbi parimet organizative t feudalizmit ushtarak, ishte
prmbysur n viset shqiptare qysh n gjysmen e dyt t shek. XIX, pjesrisht nga anarkia feudale
q pushtoi kto vise, dhe kryesisht nga ekzistenca relativisht e gjat e pashallekeve t Shkodrs e
t Janins.

Me 1814, Porta e lart ishte orvatur t organizonte n kto vise, nj rrjet t ri administrativ. Sipas
projektit t Stambollit ejaleti i vjetr i Rumelis, i cili tashm ekzistonte vetm n letr,
suprimohej. Viset shqiptare do t hynin n tre ejalet t rinj q u krijuan formalisht me qendr n
Manastir, Shkodr e Janin.
Por nga kundrshtimi q pati prej Ali Pash Tepelens dhe Mustafa pash Bushatliut, reforma
administrative turke nuk u vu dot n jet.

Projektin pr organizimin e tre ejaleteve, Porta e lart gjeti rast ta zbatonte vetm me 1834, pasi u
shtypn prfundimisht dy pashalleqet shqiptare. Me organizimin administrativ t ejaleteve, Porta
synonte t rivendoste kontrollin qeveritar n mbar viset shqiptare. Me qen se tani regjimi
feudal i timareve ishte i shthurur krejtsisht, elajetet e rinj nuk u ndrtuan sipas sisemit t vjetr
feudal-ushtarak por mbi parimet centraliste burokratike. Spas ktyre parimeve guvernatori i
ejaletit, nuk ishte si m par njkohsissht edhe komandant i forcave t armatosura, por vetm
prfaqsuesi m i lart i pushtetit qndror n at ejalet. Ushtria e ejaletit tani kishte komandantin
e vet, rregullisht oficer i kariers, i cili varej m tepr nga Stambolli se sa nga guvernatori i
ejaletit. Si dhe m par, do ejalet prfshinte disa sanxhak dhe do sanxhak disa kaza, kurse
kazat e mdha kishin n disa raste, nn varsin e tyre, nj a m tepr nahije. Me qellim q ta
forconte m tepr pushtetin qendror dhe t rrriste m tepr kontrollin e vet nepr provinca,

Porta e Lart ndrmori me 1864 nj reform tjetr administrative. N baz t ksaj reforme,
ejaletet u suprimuan dhe vendin e tyre e zun vilajetet. N vazhdim t ktyre masave me 1868
viset shqiptare u ndan midis 4 vilajeteve n vilajetin e Shkodrs, Janins, Manastirit dhe
Kosovs, i cili n fillim e kishte qendrn n Prizren, pastaj n Prishtin (1877) dhe m von n
Shkup (1888)

Ndarja e viseve shqiptare n 4 vilajete mbeti n fuqi deri n fund t sundimit turk. Vilajetet
mbetn t ndar si dhe ejaletet, n sanxhak, kaza dhe nahije. Por ato ndryshonin nga ejaletet,
sepse ato u ndrtuan mbi bazn e nj centralizmi m t theksuar shtetror. Nn kryesin e valiut
(guvernatorit), vilajetet u pajisn me nj aparat burokratik t plot q kishte pr detyr t
zbatonte me rigorozitet ligjet dhe urdhrat shtetror.
Sipas shembullit t shteteve evropiane, nn urdhrat e valiut qndronte Mexhlisi Kshilli
Administrativ i Vilajetit, nga i cili vareshin drejtorit e financs, e vakufeve, e ekonomis, e
arsimit etj. Krahas Mexhlisit qndronin repartet ushtarake t vilajetit nn komandantin e tyre me
gradn, sipas rastit, gjeneral divizioni ose gjeneral armate, i cili tani varej dretprdrejt nga
Sulltani neprmjet shtatmadhoris s prgjithshme t ushtris osmane.

Krahas tyre ekzistonin edhe nj varg organesh gjyqsore dhe zyrat e sheriatit. N kt sistm t ri
administrativ zinin nj vend t rndsishm organet e xhandarmris e t policis, t cilat
vareshin drejtprdrejt nga valiu.

Nj sistem administrativ pak a shum t njllojt kishte edhe sanxhaku me kazan, me ndryshim
se mytesalimi dhe komandanti i kazas vareshin nga mytesarifi dhe komandanti i sanxhakut,
kurse kta t fundit nga valiu dhe komandanti i vilajetit.

Asnj nga t katr vilajetet nuk kishte n gjirin e vet popullsi t nj kombsie t vetme.
N secilin prej tyre u prfshin teritore t banuara nga kombsi t ndryshme n vilajetin e
Kosovs teritore shqiptare, serbe e maqedone, n at t Manastirit vise shqiptare, maqedone e
greke, n vilajetin e Janins krahina shqiptare e greke, kurse n at t Shkodrs, teritore shqiptare
e malazeze. Porta bnt shpesh her ndryshime edhe n kufijt e vilajeteve.

Pr shembull n fillim (1868) n kufijt e vilajetit t Kosovs u prfshin edhe viset serbe t
Nishit. M von (1875) ndrsa teritoret e Nishit u shkputn, n kufijt e vilajetit t Kosovs u
prfshin vise boshnjake t Tashlixhs, t cilat edhe kto m von u shkputn.
Shqipria dhe Bizanti
Pas ndarjes s Perandoris Romake n dy pjes, m 395, trevat iliro-shqiptare hyn n prbrje t
Perandoris Bizantine, si quhet zakonisht pas ksaj date Perandoria Romake e Lindjes sipas
emrit antik t kryeqytetit t saj, Bizant, q pr nder t Konstandinit t Madh u quajt
Konstandinopoj.

Ashtu si i kishin dhn n shek. III-IV Perandoris Romake nj numr perandorsh e

gjeneralsh t shquar, po ashtu gjat periudhs s hershme bizantine (shek. V-IX), trevat iliro-
shqiptare i dhan Perandoris Bizantine disa perandor, ndr t cilt shquhen n mnyr t
veant Anastasi I nga Durrsi (491-518) dhe Justiniani I nga Taurisium i Shkupit (527-565). Me
reformat dhe me masat e zbatuara n administratn civile e ushtarake, kta dy perandor
prgatitn kalimin nga antikiteti n mesjet dhe hodhn bazat e asaj q do t ishte perandoria m
jetgjat n historin e qytetrimit mesdhetar.
Pozicioni skajor n kufi me Italin, me t ciln interesat e Bizantit mbetn deri n fund t lidhura
ngusht, prcaktoi rolin e jashtzakonshm t trevave iliro-shqiptare n kuadrin e Perandoris
Bizantine. Ato u kthyen n nj nyje komunikimi t Lindjes me Perndimin dhe anasjelltas. Nj
rol t till e favorizonte ekzistenca e porteve t rndsishme gjat bregdetit t Adriatikut e t
Jonit ose e arterieve rrugore q fillonin prej tyre dhe zgjateshin n thellsi t Gadishullit duke
lidhur bregdetin me qendra t tilla t rndsishme, si Nishin, Shkupin, Ohrin, Sofjen, Kosturin,
Selanikun, Adrianopojn e vet Konstandinopojn. Ashtu si n shekujt e lashtsis, rruga Egnatia
vazhdoi ta luante rolin si vija kryesore e komunikimit midis provincave t Perandoris n
rrafshin perndim-lindje. Prgjat traktit perndimor t rrugs Egnatia (Durrs-Apoloni-Peqin-
Ohr) jan zhvilluar disa nga betejat m t prgjakshme t historis bizantine. Perandort
bizantin i kushtuan vmendje t veant mbrojtjes strategjike t trevave iliro-shqiptare.
Perandori Justiniani, sipas biografit t tij, Prokopit t Cezares, ndrtoi nga e para apo rimkmbi
168 kshtjella n katr provincat ilire: t Dardanis, Prevalit dhe t dy Epirve. Nga ana e tij,
Anastasi I e rrethoi qytetin e tij t lindjes, Durrsin me mure madhshtore q shihen ende sot.
Ve Durrsit, pikmbshtetje t pushtetit bizantin n Shqipri prbnin Tivari, Shkodra, Lezha,
Kruja, Dibra, Prizreni, Shkupi, Berati, Devolli, Kolonja, Adrianopoja etj. Mbrojtja e tyre dhe e
territorit n juridiksionin e tyre, u ishte besuar forcave e komandantve vendas. Trupa ushtarake
iliro-shqiptare shrbenin gjithashtu n vise t tjera t Perandoris, sa n Lindje aq edhe n
Perndim. N kohn e perandorit Justinian, ushtar iliro-shqiptar shrbenin n ushtrin
bizantine me qndrim n Itali. N nj nga mbishkrimet e asaj kohe t gjetura n Itali, bhet fjal
pr numrin e madh t ilirve (numerus felix Illyricianorum). Edhe n shekujt e mvonshm,
reparte nga trevat iliro-shqiptare shrbenin n provincat bizantine t Italis e n provinca t tjera
n Evrop e Azi.

Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)

Zgjerimi i Perandoris Osmane, pas pushtimeve t realizuara n shek. XV, bri t nevojshm
ndryshimin e organizimit t saj shtetror. Pr ta vn at mbi baza m t qndrueshme
administrative e juridike, gjat mbretrimit t sulltan Sulejmanit II Ligjvnsi (1520-1566), u
krye nj organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotsuan ligjet ekzistuese me urdhresa t
tjera n prshtatje me kushtet e reja, me synim q t arrihej n radh t par centralizimi i
pushtetit n duart e sulltanit.
N prfundim t ktij riorganizimi, territoret e gjith perandoris u ndan n 32 ejalete, q ishin
njsi m t vogla administrative. N krye t do ejaleti kishte nj bejlerbej. Krahinat e
Gadishullit Ballkanik u prfshin n tri ejalete: ejaleti i Bosnjs n veri t gadishullit, ejaleti i
Rumelis n qendr dhe ejaleti i Detit n ishujt e detit Egje dhe n nj pjes t bregdetit jugor.
do ejalet u nda n nj numr sanxhaksh.Territoret e Shqipris bnin pjes n ejaletin e
Rumelis.

Me organizimin e ri, osmant i copzuan s teprmi trojet shqiptare, duke u dhn njsive
ushtarake e administrative shqiptare nj shtrirje territoriale m t vogl n krahasim me
sanxhakt e tjer t Rumelis. Disa prej tyre, prve popullsis mbizotruese shqiptare prfshinin
edhe pakica malazeze, serbe e maqedonase.