Principata e Kastriotëve

 Kastriotët mendohet qe e e kanë origjinën nga Hasi . Gjyshi i Skënderbeut, Pal Kastrioti,
mund të jetë larguar nga Hasi dhe të jetë vendosur si pronar i dy fshatrave në luginën e
Drinit të Zi (Sinjës dhe Gardhit të poshtëm). Zotërimet e Kastriotëve filluan të
zgjeroheshin që në fund të shek. XIV nga biri i Palit, Gjon Kastrioti. Në dy dhjetëvjeçarët
e parë të shek. XV, Principata e Kastriotëve arriti fuqizimin e saj më të madh. Ajo siguroi
daljen në detin Adriatik, ku kishte skelën dhe qendrën doganore të Shufadasë në
grykëderdhjen e lumit Mat dhe, pranë saj, kriporet e Shënkollit. Në lindje principata
shtrihej të paktën deri në rrethinat e Gostivarit dhe kufizohej me zotërimet e vjehrrit të
Gjonit që banonte në krahinën e Pollogut. Gjon Kastrioti ishte i lidhur më bregdetin e
Egjeut ku ndodhej manastiri i Hilandarit, të cilit ai i dhuroi dy fshatra në rrethinat e
Gostivarit dhe i bleu një kullë. Në këtë manastir jetoi si murg një djalë i tij ku dhe u
varros. Principata e Kastriotëve në veri kufizohej më Principatën e Dukagjinëve dhe në
jug me principatat e Arianitëve dhe të Topiajve. Në Principatën e Kastriotëve kalonin
rrugë të rëndësishme që lidhnin viset qendrore më ato jugore e veriore si dhe viset
perëndimoreme ato lindore të vendit; në të ishin përfshirë një numër i konsiderueshëm
kështjellash dhe qendrash ekonomike si Prizreni, Shufadaja, kriporet e Shënkollit,
kështjella e Gurit të Bardhë, ajo e Stelushit etj. Pozita dhe rëndësia strategjike e
Principatës së Kastriotëve bëri që Gjon Kastrioti të kishte lidhje të shumta politike e
martesore më principatat e tjera shqiptare. Ai hyri në marrëveshje ekonomike dhe politike
të ngushta edhe më vendet e huaja, aq sa Venediku dhe Raguza në fund të viteve ‘30 të
shek. XV u dhanë Gjonit dhe djemëve të tij privilegje dhe të drejtën e qytetarisë. 
Sanxhaku i Dibrës
Sanxhaku i Dibrës, ishte një nga sanxhakët e Perandorisë Osmane. Kryeqyteti i saj ishte
Dibra, Maqedoni (Maqedonia e Veriut e sotme). Sot, pjesa perëndimore e territorit të saj i
përket Shqipërisë (Dibra e Poshtme dhe Mati) dhe pjesa lindore Maqedonisë së Veriut
(Reka dhe Dibra).

Shtrirja dhe nënndarjet

Krahas Dibrës, territori i sanxhakut të Dibrës përfshinte një pjesë të |Shqipërisë veriore,
përkatësisht Krujën dhe zonat midis lumenjve Mat dhe Drinit të Zi. Në vitin
1440, Skënderbeu u emërua sanxhakbej i sanxhakut të Dibrës. Që nga mesi i shekullit
XIX, sanxhaku i Dibrës përbëhej nga dy kazatë: Dibra dhe Reka. Në kohën e shpërbërjes
së saj më 1912 kishte katër kaza: Dibër, Rekë, Mat dhe Dibër të Poshtme.

Kultura dhe demografia

Në periudhën e vonë osmane, sanxhaku i Dibrës kishte një popullsi prej 200 mijë
banorësh. Dibra, qyteti kryesor dhe kryeqyteti, kishte 20,000 banorë, 420 dyqane,
9 xhami, 10 medrese, 5 teqe, 11 shkolla fillore të drejtuara nga qeveria, 3 shkolla fillore
të krishtera, 1 shkollë të mesme dhe 1 kishë. Për shkak të pozicionit strategjik si selia e
një sanxhaku, një divizion i ushtrisë osmane ishte vendosur brenda qytetit. Fiset shqiptare
të njohura si "Tigrat e Dibrës" mbanin pushtetin në zonat malore të sanxhakut, së bashku
me pjesën më të madhe të luginës. Këto fise, të njohura si malësorët, ishin
kryesisht myslimanë dhe vetëqeveriseshin sipas Kanunit, një grup ligjesh tradicionale
shqiptare të kodifikuara nga Skënderbeu. Zakonet e këtyre malësorëve ishin thellësisht të
zhytura në ndjenjën e nderit personal dhe dihej se i jepnin një vlerë të madhe konceptit të
besës, dhe njiheshin edhe për gjakmarrjen. Një nga fiset më të mëdha të malësorëve ishte
fisi i Matit, me 1200 familje. Një nga familjet më të shquara të Matit ishin Zogolli, të
cilët shquhen më shumë sepse janë fisi nga e kishte prejardhjen Ahmed Zogu, mbreti i
ardhshëm i Shqipërisë. Shumë pashallarë (zyrtarë të lartë osmanë) ishin gjithashtu
nga familja Zogolli. Në vitet 1880, sanxhaku i Dibrës u klasifikua nga ana gjuhësore dhe
kulturore si pjesë e Gegënisë.
Shpërbërja
Më 4 shtator 1912, kryengritja e suksesshme shqiptare e vitit 1912 bëri që një pjesë e
sanxhakut të Dibrës të lejohej të zhvendosej në Vilajetin e propozuar shqiptar, si rezultat i
kërkesës së kryengritësve për autonomi më të madhe. Megjithatë, Vilajeti Shqiptar nuk
do të realizohej, për shkak të shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike (1912-1913), një
muaj më vonë.Gjatë Luftës së Parë Ballkanike, sanxhaku i Dibrës u pushtua nga
Mbretëria e Serbisë, së bashku me pjesën tjetër të sanxhaqeve që do të bëheshin Vilajeti i
propozuar Shqiptar. Për shkak të pushtimit, udhëheqësit shqiptarë i bënë peticion
perandorit Franc Jozef I të Austro-Hungarisë për mbështetje për pavarësinë e Shqipërisë,
por gjithçka që ai pranoi ishte mbështetja për autonominë shqiptare brenda Perandorisë
Osmane.Pavarësisht kësaj, në vitin 1912 Shqipëria e Pavarur u shpall në Kongresin
Mbarëshqiptar dhe ajo bëri kërkesë në Konferencën e Londrës të vitit 1913 për njohje në
bazë të të drejtave etnike të shqiptarëve, por pretendimet e saj për sovranitet më të gjerë u
shpërfillën.Në Traktatin e Londrës (1913), shumë nga sanxhakët shqiptarë u ndanë midis
Mbretërisë së Greqisë, Mbretërisë së Malit të Zi dhe Mbretërisë së Serbisë. Si pasojë,
sanxhaku i Dibrës u shpërbë dhe territori i tij u nda midis Serbisë dhe Principatës së
sapokrijuar të Shqipërisë.