ARBERESHET

Punoi :Dea Muca

ARBERESHET XII-XIV
 Mesjeta në Arbëri i referohet gjeografikisht viseve ku ditët e sotme është Shqipëria në kohërat kur i përkiste
Perandorisë Bizantine e deri në pragun e pushtimit nga Perandoria Osmane. Pasi Perandoria Romake u nda në atë të
lindjes dhe atë të perëndimit më 395, ato vise që përbëjnë sot Shqipërinë u bënë pjesë e Perandorisë Bizantine.
 Nga fundi i shekullit XII, viset veriore të Shqipërisë së sotme i përkisnin Mbretërisë mesjetare serbe që u pasua nga
Perandoria Serbe, që shtiu në dorë tërësinë e territoreve të sotme shqiptare si dhe një pjesë të mirë të Ballkanit në mes
të shek. XIV. Me rënien e Perandorisë Serbe në vitet 1350-1371, portet më domethënëse i zuri Republika e Venedikut
dhe u formësua kështu Arbëria Venedike. Pjesët e mbetura të territoreve arbërore u përnda mes prijësve vendorë,
pjesa më e madhe e të cilëve qenë vasalë të Venedikut ose të Perandorisë Serbe.
 Pas betejës së Savrës më 1385 pjesa më e madhe e prijësve vendorë u bënë vasalë osmanë. Më 1415-1417 pjesa më
e madhe e Shqipërisë së sotme Jugore dhe Qendrore u përbrendësua në Perandorinë Osmane dhe në të
porsaformuarin Sanxhaku Arvanid. Në vitet 1432-1436, prijësit e pakënaqur për humbjen e privilegjeve të tyre
paraosmane organizuan një kryengritje në viset jugore të Shqipërisë së sotme. Kryengritja u shtyp deri në një organizim
të mëvonët nga Skënderbeu më 1443, pas mposhtjes së osmanëve në betejën e Varnës, gjatë Kryqëzatës së Varnës.
 Më 1444 nën patronazhin venedikas, Skënderbeu si i pari i prijësve vendorë arbëror dhe zetas i bashkoi kundër
Perandorisë Osmane në një aleancë jetëshkurtër që ngjati deri më 1450-51. Skënderbeu vijoi qëndresën e tij për 25
vjet deri në vdekjen e tij. Pasi territoret e tij u brendësuan në shtetin osman, vijoi ekspansioni i kësaj perandorie drejt
territoreve venedikase, Shkodra iu dorëzua më 1479, Durrësi më 1501 dhe Ulqini më 1571.
VAZHDIM…
 Arbëreshët nuk e kanë harruar vendin e të parëve dhe ruajnë të gjalla zakonat e tyre të pasura, si
gjuhën, veshjet dhe ritet e doket që kishin në Mëmëdhe. Një nga veçoritë që karakterizon shumë
këtë popull është, përveç gjuhën dhe veshjet popullore, që ruajtën me heroizëm deri sot edhe ritin
fetarë krishterë ortodoks-bizantin. Gjatë shekujve arbëreshët kanë arritur të ruajnë dhe zhvillojnë
identitetin e tyre, në sajë të këmbënguljes së tyre dhe vlerave kulturore të ushtruara kryesisht nga
dy komunitete fetare të Kishës Arbëreshe Bizantine-Ortodokse: bazuar në Kalabri "Kolegjin Korsini"
(1732) në Shën Benedhit, pastaj "Kolegji Shën Adriani" transferuar në 1794 në Shën Mitri, dhe në
Sicili "Seminarin Italo-Shqiptar" të Palermos (1735), që u transferua në Horën e Arbëreshëvet në
1945. Shumica e pesëdhjetë komuniteteve arbëreshë ruajnë fenë krishtere ortodokse. Ata i
përkasin dy dioqezave: Ungra për arbëreshët e Italisë jugore dhe Hora e Arbëreshëvet për
arbëreshët e Sicilisë. Lidhur historikisht me komunitetin arbëresh është Manastiri i Grotaferratës në
Romë, ku ka shumë murg arbëreshë. Eparkit bizantine, me murgjit dhe priftërinjtë e tyre, me nga
një bashkësi shqipfolëse në Itali, janë pjesa më e rëndësishme për të ruajtur dhe për të mbajtur
traditat etnike, gjuhësore, fetare, tradicionale dhe identitetin e pakicës etnike shqiptare.
PRINCIPATA E ARBERIT
 Principata e Arbërit ka qenë një principatë autonome që ekzistoi në fund të shek. XII
deri në vitet 1250'. Përgjatë ekzistencës së vet pati një varësi autonome ndaj vendeve
fqinje, së pari Bizanti dhe pas Kryqëzatës së Katërt, Epirit; ndërkaq pati marrëdhënie
të afërta me Mbretërinë Serbe.[3] Arbëria shtrihej në viset e Shqipërisë së sotme të
Mesme, me kryeqendër Krujën,[4] dhe nuk kishte hapje të drejtëpërdrejtë në det.[3]
Progoni ishte sundimtari i parë, i cili besohet se ka qeverisur rreth vitit 1190, u pasua
nga të bijtë: Gjini (1200-08) dhe Dhimitri (1208-16). Pas dinastisë së tyre, principata
ra në kontrollin e sundimtarit Grigor Kamona[3] dhe më pas dhëndrit të tij, Golemit.[5] E
veja e Dhimitrit, princesha serbe Komnena Nemanjiç, kishte trashëguar sundimatin
dhe u martua sërish me Kamonën.[3] Principata ra pas një kryengritjeje kundër Nikesë
në mbështetje të Despotatit të Epirit.
ARBERESHET NE ITALI
 Arbëreshët (albanesi d'Italia ose italo-albanesi në italisht), domëthënë shqiptarët e Italisë, i
quajtur edhe italo-shqiptarë, janë pakica etno-gjuhësore shqiptare vendosur historikisht në jug
të Italisë.
 Ata jetojnë në Itali nga shekulli XV, ku ka qënë mërgata arbëreshe deri shekullit XVIII, në rajonet
e Abrucos, Kampaniës, Apulias, veçanërisht në Bazilikat, Moliz, Kalabri dhe Sicili.
 Janë emërtuar si arbëreshë, pasi në kohën kur u larguan nga Shqipëria, ajo quhej Arbëria.
Arbëreshët u vendosën në Itali në shekujt e pesëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë, pas vdekjes së
heroit kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe pushtimit gradual të Shqipërisë dhe të
gjithë Perandorisë Bizantine nga turqit osmane. Njihen shtatë eksode të mëdha që nisin që nga
koha menjëherë pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, deri nga fundi i shek. XVIII (1780-1790).
Ngulimet e fundit të arbëreshëve janë në Italinë qendrore-veriore, si në Provincën e Pavias dhe
të Piaçencës, po ashtu një grup i madh i'u drejtua rajonit qendror të Abrucos.
 Në Itali sot numërohen mbi 260.000 njerëz që flasin gjuhën arbërore. Qytetet ku banojnë
arbëreshët mbajnë dy emra, një në shqip dhe tjetrin italisht, ky i fundit përdorur sidomos nga të
huajt.
 At Gju Jul Jeronim Gavril Frangjishku

Zef Zef Skroi Sotir Josef Donat

SHPERNDARJA GJEOGRAFIKE
 Krahina e Peskarës, Bazilikata, Molise, Pulia, Kalabria, Kampanja, Sicili
 Ishuj të rëndësishme kulturore arbëreshe mbijetojnë në vendet të mëdha
metropolitane të Torinot, Milanot, Napolit, Krotonet, Barit, dhe sidomos në Romë,
Kozencë dhe Palermë. Në pjesën tjetër të botës, pas migrimeve të shekullit të
njëzetë, në vende të tilla si Kanadaja, Shtetet e Bashkuara, Argjentina, Brazili dhe
Gjermania, ka komunitete të forta që mbajnë gjallë gjuhën dhe traditat arbëreshë. Që
nga viti 1990, me rënien e regjimit komunist në Shqipëri, komunitete të
konsiderueshme të shqiptarëve u inkorporuar në katundet arbëreshë (si për shembull
në Ruri, në Shën Kostandini Arbëresh, në Shën Mitri, në Ungër, veçanërisht në Horën
e Arbëreshëvet).
Rajonet e Italisë ku ka pakica shqiptare Vendet etnike te shqipatereve
HISTORIA
 Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën e
parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan të
merreshin me studimin e historisë, të folklorit dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në përgjithësi
me historinë e mëmëdheut të tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të bëheshin hapat e parë të
gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesi arbëresh.
 Në kolonitë arbëreshe, sidomos të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali, filluan të dukeshin shenjat e para
të një lëvizjeje në përkrahje të çështjes kombëtare shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë
kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin dhe
kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri i kolonive
arbëreshe. Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40 të
shek. XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke evokuar
të kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si ato të luftës së armatosur për liri, të bashkimit të
popullit shqiptar etj.
 Arbëreshët kanë qënë aktivë te "Lidhja e Italisë", te "Pavarësia e Shqipërisë", në lëvizjen politiko-
sindikale e "Dhomatet e gjindevet çë shërbejën" për pushtimin e tokave të papunuara (italisht: Fasci
Siciliani dei Lavoratori), dhe luftën kundër fashizmit dhe mafias (shih Gryka e Spartavet).
GJUHA
 Gjuha e folur nga arbëreshët është shqipja e vjetër pre-osmane, arbërishtja, në
variantin tosk që flitet në Shqipërinë e jugut.
 Nuk ka struktura zyrtare e politike, kulturore dhe administrative që përfaqësojnë
komunitetet arbëreshë. Një roli i rëndësishëm institucional ka luajtur në vitet e fundit
nga universitetet (Romë, Napoli, dhe sidomos Kosenca dhe Palermo) dhe krahinat e
Kozencës dhe Palermos, të cilat kanë krijuar departamente të veçanta të pakicave
gjuhësore.
 Arbërishtja, nga viti 1999 njihet plotësisht nga qeveria italiane si "gjuhë e pakicës
etnike dhe gjuhësore", sidomos brenda administratat lokale dhe në shkollat. Në kohët
e fundit, gjuha është i ndikuar nga mediat dhe nga leksikun italian, dhe është ndër
gjuhët në rrezik të zhduken. Shoqatat private dhe publike mbrojnë dhe vlerësojnë
gjuhën arbëreshe me radio, revista, ngjarjet kulturore, muzikore, teatrale. Një rol
kryesor për të mbajtur gjuhën është e kishës arbëreshe, që gjithmonë, me priftërinjtë e
saj arbëreshë i ritit ortodoks, mësoi dhe ruajti gjuhën.
 Gjuha shqipe Gjuha arbërishte
Përshëndetje Falem
Mirëdita Mirëdita
Mirëmëngjes Mirëmenat
Mirëmbrëma Mirëmbrëma
Çfarë po bën? Çë bën?
Si je? Si je? / Si rrì?
Shumë mirë Shumë mirë
Faleminderit Haristis / Faleminderit
Flet shqip? Flet arbërisht? / Gyjëkon arbërisht?
Unë flas pak U flas pak
Nga je? Ka je? / Nga vjen?
Unë jam nga Vlora U jam ka Vlora
Je shqiptar? Je arbëresh?
Si ju quajnë? / Si e ke emrin? Si të thonë? / Si kiuhexy?
Unë quhem Ëngjëlla Më thonë Ëngjëlla
Më falni / Më vjen keq Ka më ndjéni / Ndjésë
FEJA
 Kisha Bizantine Arbëreshe, 'Kisha Arbëreshe apo Kisha Italo-Shqiptare, përfshin tri
juridiksioneve kishtare: Eparkia e Ungrës në Kalabri për arbëreshët të Italisë
kontinentale, Eparkia e Horës së Arbëreshëvet në Sicili për arbëreshët të Italisë
ishullore, Manastiri i Grotaferratës të drejtuar nga murgjit arbëreshë.
 Kisha Italo-Shqiptare, që përbën një oazë bizantin në Perëndim Latine, është prirur
për ekumenizmit në mes të Kishës Katolike dhe Kishës Ortodokse. Ajo ishte e vetmja
realitet, nga fundi i Mesjetës deri në shekullin e njëzetë, e spiritualitetit Lindore në Itali.
 Ka institucion dhe kongregacion fetare të ritit bizantin në territorin e Kishës Italo-
Shqiptare: "Urdhërit Basilian të Grottaferratës", "Motrat Kolegjine e Familjes së
Shenjtë" dhe "Motrat Baziliane Bijat e Shën Makrinës", këto gjithashtu të pranishëm
në Shqipëri dhe Kosovë.
TRADITA
 Kultura popullore
 Rëndësia themelore e traditës shqiptare popullore e Italisë është e lidhur ekskluzivisht për transmetimin e saj
vetëm për gjuhën. Identiteti i fortë i ndërgjegjes etnike dhe gjuhësore është gjithmonë i pranishëm në popullsinë
arbëreshe. Në folklor, në të gjitha format e tij, tregohet një kujtesë e vazhdueshme e atdheut. Këngët fetare dhe
popullore, legjendat, përrallat, proverbat përshkohen nga një frymë e fortë e solidaritetit etnik të komunitetit. Temat
e përsëritura janë dëshira e zjarrtë për atdheun e tyre të humbur, kujtesa e shfrytëzon legjendar të Skanderberg
(simbolit hero te njohur nga të gjithë popullsitë shqiptare të botës), pas tragjedise të diasporës pas pushtimit
osman. Vetëdija se i përkasin grupit të njëjtë etnik, edhe pse ata janë të shpërndara dhe të shkatërruar, ajo merr
në mes njëri-tjetrit në një thënie shumë të njohura, që folësit shqiptarë shpesh kujtojnë, kur takimi: e Gjaku
shprishur ynë, i cili do të thotë "për të derdhur gjakun tonë". Arsyet për të traditës popullore është gjetur në
literaturën, që nga ajo mori hapat e tij të parë. Elemente të tjera strukturore të kulturës origjinës albanese të kohës
sonë kanë ardhur përmes një histori shekullore, dhe për të ruajtur fuqinë e tyre të përfaqësimit të organizimit të
komunitetit.
 Midis tyre, ata kujtojnë "Vatra", vend gjeometrik i parë kulturor rreth të cilit lëviz e familjes ; "gjitonia", lagje, zyra e
parë në fushën jashtë shtëpisë si një vazhdimësi e të familjes së parë dhe qasjen e komunitetit. Edhe "Vallja", do
më thën vëllazëria, rit i farefisnore shpirtërore; "Besa", besnikëri të angazhimit, pothuajse një rit i fillimit sociale me
detyrat e sakta të besnikërisë ndaj premtimit të dhënë pa asnjë gënjeshtër. Vetëdija për nevojën për rritjen dhe
mbrojtjen e kulturës shqiptare i ka nxitur shoqatat lindjes dhe kulturore, dhe i dha të rritet për të iniciativave dhe
ngjarje kulturore.
ARBERESHET ME TE NJOHUR
• Papa Lekë Matrënga (1567 – 1619), prift i ritit bizantin-ortodoks dhe shkrimtar, i cili shkuajti librin e parë të letërsisë
shqipe-toskë.
• Imzot Nilo Katalano (1637 – 1694), prift, leksikograf dhe krye-peshkop i Durrësit.
• Papa Josif Nikollë Brankati (1675 – 1741), prift ortodoks dhe shkrimtar.
• At Gjergji Guxeta (1682 – 1756), Shërbëtori i Perëndisë, Apostull të arbëreshëve, që kaloi vetë në mbrojtje të ritit lindor
dhe mbajti gjallë gjuhën e kulturën e të parëve ndër shqiptarët e Sicilisë.
• Imzot Feliçe Samuel Rodotà (1691 - 1740), i pari peshkop e ritit bizantin për arbëreshët e Kalabrisë.
• Papa Nikollë Filja (1693 – 1769), prift dhe poet.
• Papa Pal Maria Parrino (1710 – 1765), prift dhe dijetar, themelues i ideologjisë romantike iliro-shqiptare.
• Imzot Gjergji Stasi (1712 – 1801), i pari peshkop e ritit bizantin për arbëreshët e Sicilisë.
• Papa Jul Variboba (1727 – 1788), prift ortodoks dhe shkrimtar.
• Papa Nikolla Keta (1741 – 1803), prift ortodoks, poet, shkrimtar dhe teolog.
• Jeronim de Rada (1814 – 1903), poet, publicist, folklorist, filolog dhe mësues i kulturës arbëreshe, ndër shkrimtarët më të
rëndësishëm të shqiptarëve të Kalabrisë.
• Francesco Crispi (1818 – 1901), Anëtar i Parlamentit italian, Ministri dhe Kryetar i Këshillit të Ministrave të Italisë.