Materijal Za Vježbe Iz Organizacije I Ekonomike Preduzeća PDF

U N I V E R Z I T E T D E M A L B I J E D I
MAINSKI FAKULTET
MOSTAR
MATERIJAL ZA VJEBE IZ PREDMETA :

ORGANIZACIJA I EKONOMIKA
PREDUZEA
Asistent: mr. Senada Pobri, dipl.in.ma
Mostar, 2010.godina
SADRAJ
1. ORGANIZACIJA PROIZVODNE FUNKCIJE
1.1. Izbor tipa proizvodnje ....................................................................4

1.1.1.Analitika metoda utvrivanja tipa proizvodnje.......................... 4
1.2. Razmjetaj odjeljenja i radnih mjesta......................................... 7

1.2.1.Razmjetaj odjeljenja................................................................... 8
1.2.2.Razmjetaj radnih mjesta po metodi trougla.................................12
1.3. Naini kretanja predmeta rada kroz proces proizvodnje.................21

1.3.1.Postepeni nain kretanja...............................................................21
1.3.2.Paralelni nain kretanja................................................................23
1.3.3.Kombinovani nain kretanja.........................................................24
1.4. Planiranje proizvodnje primjenom gantograma..............................30
1.5. Tehnika mrenog planiranja....34

1.5.1. Analiza strukture...........................................................................35
1.5.2. Analiza vremena............................................................................42
1.5.3.Analiza trokova.............................................................................55
2. ORGANIZACIJA SREDSTAVA ZA RAD I PREDMETA RADA
2.1. Upravljanje zalihama (planiranje i optimiranje zaliha) ..................65

2.1.1.Planiranje zaliha Metod signalnih (MIN MAX) zaliha.......... 65
2.1.2. Optimiranje zaliha..................................................................... 67
2.2. ABC analiza...................................................................................73
2.3. Vrijednost i amortizacija sredstava za rad....................................76
2
3. TEORIJA TROKOVA
3.1. Trokovi sa stajalita obrauna....................................................82

3.1.1. Raspored trokova po mjestima ..............................................83
3.1.2. Kalkulacija cijene kotanja......................................................86
3.2. Trokovi sa stajalita koritenja kapaciteta................................ 96

3.2.1. Fiksni trokovi...........................................................................96
3.2.2. Varijabilni trokovi....................................................................97
3.2.3. Ukupni rokovi.........................................................................100
3.2.4. Koeficijent reagibilnosti...........................................................102
4. POSLOVNI REZULTAT
4.1. Taka pokria................................................................................103

4.1.1. Taka pokria trokova izraena u koliini uinka.................. 104
4.1.2 Taka pokria trokova izraena u % iskoritenosti kapaciteta..105
4.1.3 Taka pokria trokova izraena u visini prihoda.......................106
4.2. Mjerila poslovnog uspjeha u privrednom subjektu........................110
LITERATURA....................................................................................115
TABLICA III...................................................................................... 116
3
1. ORGANIZACIJA PROIZVODNE FUNKCIJE
1.1. Izbor tipa proizvodnje
Izbor tipa proizvodnje vri se na osnovu ispitivanja odnosa izmeu

vremena trajanja svih operacija obrade jednog komada i ritma
proizvodnje. Navedeni odnos naziva se stepenom ili koeficijentom
serijnosti i rauna se po sljedeem obrascu:
K ser
t ii
R
gdje je:
tii vrijeme trajanja i-te operacije
R ritam proizvodnje koji se utvruje prema obrascu:
Kk
R
qj
gdje je:
Kk koristan kapacitet
qj koliina (obim) proizvoda za dati vremenski period
Koristan kapacitet rauna se po obrascu:
K k mk nk S k k
gdje je:
mk broj radnih dana u godini
nk broj radnih sati u smjeni
Sk broj smjena na dan
k stepen iskoritenja radnog vremena
1.1.1. Analitika metoda utvrivanja tipa proizvodnje
Kada se utvrde koeficijent serijnosti i ritam proizvodnje, te suma

vremena svih operacija, moe se utvrditi tip proizvodnje i to:
1. proizvodnja je maloserijska ukoliko je: Kser 1, odnosno t ii R

4
2. proizvodnja je serijska ukoliko je Kser 1, odnosno t ii R
U ovom sluaju odreuje se karakter serije (serijnost). Potrebno je uzeti

dodatni kriterij i to putem vremena trajanja najdue operacije.
t i max
Tako je proizvodnja srednjeserijska ako je: 1 , odnosno timax R
R
t i max
a proizvodnja je velikoserijska ako je: 1 , odnosno timax R.
R
U sluaju velikoserijske proizvodnje razlikuju se dvije mogunosti:
a) U sluaju da je timax R ali je vrijeme trajanja veeg broja operacija

manje od ritma (R) radi se o velikoserijskoj proizvodnji
prekidnog (ponavljajueg) karaktera;
b) U sluaju da je timax R ali je vrijeme trajanja veeg broja operacija
vee od ritma (R) onda imamo velikoserijsku proizvodnju
neprekidnog (kontinuiranog) karaktera.
t i min
3. Proizvodnja je masovna ukoliko je 1 odnosno timin R
R
ZADATAK 1
U jednom pogonu izrauje se neki proizvod u koliini q 1=22680

(kom/god) iji postupak obrade ima sljedeu strukturu:
Operacija (i) 1 2 3 4 5 6 7
Vrijeme trajanja
izrade operacije 162 168 262 138 108 132 180 1150
(s/kom)
Posmatrana proizvodnja se odvija pri standardnom reimu rada:

- mk = 252 (r.dana/god)
- Sk = 2 (smjene/r.danu)
- nk = 7,5 (sati/smjeni)
- k =0,8
5
Potrebno je utvrditi o kojem se tipu proizvodnje radi, ukoliko se
proizvod izrauje u koliini:
1. postavljenoj zadatkom;
2. koja se 2,5 puta smanjila i
3. koja se 2,5 puta poveala u odnosu na koliinu postavljenu
zadatkom.
RJEENJE
1.
Koristan kapacitet: K k mk nk S k k = 252 7,5 2 0,8 60 60 = 10
886 400 (s/god)
Kk
Ritam proizvodnje: R = 10 886 400 / 22 680= 480 (s/kom)
q1
Stepen serjnosti: K ser

t ii
= 1 150 / 480= 2,39 1 proizvodnja je
R
serijska.
Sada se treba odrediti karakter serije:
t i max
= ti3 / R = 262 / 480 = 0,55 1 proizvodnja je srednjeserijska.
R
2.
q2 = 22 680 / 2,5 = 9072 (kom/god)
Kk
R = 10 886 400 / 9072 = 1200 (s/kom)
q2
K ser
t ii
=1150 / 1200 = 0,95 1 proizvodnja je maloserijska.
R
6
3.
q3 = 22680 2,5 = 56 700 (kom/god)
K
R k = 10 886 400 / 56 700 = 192 (s/kom)
q2
K ser
t ii
=1150 /192 = 5,98 1 proizvodnja je serijska
R
U ovom sluaju mora se odrediti karakter serije:

t i max
R = ti3 / R = 262 /192= 1,36 1 proizvodnja je velikoserijska.
U ovom sluaju jo je potrebno odrediti da li se radi o ponavljajuoj ili

neprekidnoj proizvodnji.
ti1 = 162 R= 192

ti2 = 168 R= 192
ti3 = 262 R= 192
ti4 = 138 R= 192 velikoserijska proizvodnja
ponavljajueg karaktera
ti5 = 108 R= 192
ti6 = 132 R= 192
ti7 = 180 R= 192
1.2. Razmjetaj odjeljenja i radnih mjesta
Radna mjesta u pogonu (odjeljenju) grupiu se na vie naina. Nain

grupisanja radnih mjesta naziva se sistem proizvodnje. Raspored radnih
mjesta predstavlja posljednju fazu u oblikovanju prostornih struktura.
Naime oblikovanje prostora obuhvata:
1. raspored objekata u okviru situacionoh plana

2. raspored odjeljenja unutar jednog objekta
3. raspored maina, odnosno radnih mjesta u okviru jednog odjeljenja
7
Raspored lokacije, opreme i prostora odreuje niz inilaca meu
kojima su najznaajniji tok tehnolokog procesa i koliine materijala
koje se kreu kroz dati proces. Ovo i jest razlog da veina metoda za
iznalaenje rjeenja razmjetaja objekata, odjeljenja i radnih mjesta
koriste upravo naznaene inioce.
Znai da se kao osnovni cilj postavlja ostvarenje najmanjeg
transportnog uinka (rada) pri kretanju materijala kroz proces. Za jednu
oblikovanu prostornu strukturu, definisanu kvadratnom matricom duina
puteva (L = lij) transportni uinak je dat izrazom:
n n
min Q q ij l ij ; i, j 1,2,3,...n
i 1 j 1
Gdje je:
Q- ukupni transportni uinak
qij koliina materijala koja se kree od i-te do j-te lokacije
lij duina transportnog puta izmeu i-te i j-te lokacije
1.2.1. Razmjetaj odjeljenja
Kod razmjetaja odjeljenja ili pak radnih mjesta esto se koristi

matrica OD-DO, koja omoguava da se pregledno prikae kretanje
predmeta rada (materijala) izmeu pojedinih faza proizvodnje. Koliina
materijala koja se kree izmeu pojedinih lokacija moe se iskazati
brojem komada, masom, brojem transportnih jedinica ili brojem
transportnih ciklusa.
Nain razmjetaja odjeljenja pokazat emo na sljedeem primjeru.
ZADATAK 2.
Proizvodi P1, P2, P3, P4 se obrauju na taj nain to slijedei tehnoloki

postupak, prolaze kroz etiri odjeljenja jedne fabrike, a prema sljedeoj
situaciji.
8
Koliina materijala
Raspored kretanja
Proizvod (broj transportnih
proizvoda
jedinica mjeseno)
P1 A-B-C-A-D 200
P2 C-B-D-C-A 400
P3 B-A-B-A-D 500
P4 B-C-D-B-C 100
Povrine odjeljenja su:
A= 100m2 ; B= 150m2; C= 50m2; D= 300m2
U cilju optimalnog razmjetaja odjeljenja potrebno je dati:

1. analizu toka (kretanja) predmeta obrade (matrica OD-DO);
2. intezitet kretanja izmeu odjeljenja;
3. baza za razmjetaj odjeljenja (metoda trougla);
4. izbor optimalne varijante razmjetaja.
RJEENJE
1. Analiza toka
Kao prvo potrebno je slikovito prikazati kretanje predmeta izmeu

odjeljenja kao pomo za formiranje matrice OD DO, to imamo na
sljedeoj slici.
9
Matrica kretanja predmeta rada (OD DO) izmeu pojedinih faza
proizvodnje (odjeljenja) data je na sljedeoj slici.
2. Inteziteti kretanja izmeu odjeljenja
Veza Intezitet (qij) Rang

odjeljenja
AB(BA) 1700 1
AC(CA) 600 4
AD(DA) 700 3
BC(CB) 800 2
BD(DB) 500 5
CD(DC) 500 6
Iz prethodne tabele vidimo da je maksimalni intezitet kretanja izmeu

odjeljenja A i B (pa im je dodjeljen rang 1), to znai da su ta dva
odjeljenja najfrekventnija, pa e ona ujedno initi bazu za razmjetaj
odjeljenja po metodi trougla.
10
Meutim, ako se desi sluaj da dvije ili vie kombinacija odjeljenja
imaju isti intezitet (max) onda se ide na dodatni uslov transportnih veza,
to jest onim odjeljenjima koja imaju vie transportnih veza (to se moe
vidjeti iz matrice OD DO) dodjelit e se rang 1.
Ako meutim i tada dobijemo isti sluaj za dvije ili vie kombinacija
odjeljenja onda se rang 1, 2, ... dodjeljuje proizvoljno.
3. Baza za razmjetaj odjeljenja (metoda trougla)
Kako smo ve rekli bazu za razmjetaj odjeljenja po metodi trougla init

e odjeljenja A i B, pa bi imali sluaj kao na sljedeoj slici.
4. Izbor optimalne varijante razmjetaja odjeljenja
Kao prvo ponudit emo dvije od moguih varijanta, a zatim emo

izabrati optimalnu.
Varijante emo predstaviti skicom koja mora biti nacratana u omjeru
povrina kakve su date zadatkom, a zatim izmjerimo trokutom rastojanja
izmeu centara pojedinih odjeljenja (l ij) i mjere unosimo u tabelu,
odnosno:
A = 100 m2
B = 150 m2
C = 50 m2
D = 300 m2
A+B+C+D = 600 m2
1 1 1 1
A= 600 m2 ; B= 600 m2 ; C= 600 m2 ; D= 600 m2
6 4 12 2
11
Iz tabele se vidi da se treba usvojiti varijanta 1. jer joj je karakteristika
Qki (transportni uinak) manji od varijante 2. (141 600 < 165000).
1.2.2. Razmjetaj radnih mjesta po metodi trougla
Metoda je dobila naziv po tome to je raspored lokacija odreen

poloajem tjemenih taaka istostraninog trokuta zadate stranice (S).
Raspored radnih mjesta (maina) izvodi se na osnovu ranga svake
lokacije, pri emu je taj rang odreen brojem transportnih veza izmeu
lokacija ili intezitetom tih veza.
Ovaj postupak ne uzima u obzir povrinu date lokacije pa se nakon
idealnog rasporeda prostorna struktura mora korigovati prema stvarnim
prostornim potrebama za svaku pojedinu lokaciju.
12
Funkcija cilja je:
n n
min Q qij lij i, j 1,2,...n
i 1 j 1
Gdje je:
qij intezitet transportnog toka izmeu i-tog i j-tog radnog mjesta
lij rastojanje izmeu i-tog i j-tog radnog mjesta
Q transportni uinak
Po ovoj metodi razmjetaj se vri u dva koraka:
PRVI KORAK podrazumjeva raspored prva dva radna mjesta na

nain to:
1. Pronaemo (qij)max (maksimalan broj transportnih jedinica od i-tog

do j-tog radnog mjesta) i oznaimo ta dva radna mjesta;
2. Ova dva radna mjesta stavimo na dvije proizvoljne susjedne
lokacije u trokutnoj mrei;
3. Ako postoji vie istih veliina (qij)max , u tom sluaju se daje
prednost onim radnim mjestima koji imaju vie veza. Ako i po
ovom kriteriju imamo dva ista sluaja onda se uzima proizvoljno
jedan.
DRUGI KORAK podrazumjeva raspored ostalih radnih mjesta na

nain to:
1. Saberemo sve intezitete izmeu neposrednih radnih mjesta, a

sabiranje se izvodi za svako radno mjesto;
2. Zatim pronalazimo maksimalnu vrijednost sabiraka i ono radno
mjesto kojem taj sabirak pripada je naredno radno mjesto koje
treba rasporediti.
Nain rasporeda radnih mjesta pokazat e se na sljedeem konkretnom

primjeru.
13
ZADATAK 3.
Proizvodni proces se odvija u odjeljenju sa devet razliitih radnih mjesta.

Za takav proces su zadane transportne jedinice, koje se transportuju i
njihove vrijednosti su prikazane u vidu pravougaone matrice (orjentirana
matrica OD DO). Vrijednosti na dijagonali te matrice su nule, jer se ne
posmatra transport na samom radnom mjestu. Potrebno je izvriti
rasporeivanje radnih mjesta po metodi trugla.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
DO
OD
1 0 220 150 100 50
2 0 50 100 200
3 100 0 50 50
4 150 0 100
5 130 0 110
6 50 90 0 60
7 200 0
8 100 40 0
9 70 90 0
RJEENJE
Prvo to treba uraditi je to da na osnovu zadane matrice formiramo

novu koja se naziva matrica inteziteta. U toj matrici dat je ukupan
transportni intezitet izmeu radnih mjesta u oba smjera.
14
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 0
2 220 0
3 100 50 0
4 300 100 0 0
5 0 130 50 100 0
6 0 200 50 0 90 0
7 300 0 0 0 0 60 0
8 0 0 150 0 0 0 40 0
9 120 0 0 0 110 0 0 90 0
U ovoj matrici treba pronai (qij)max , koji u naem sluaju iznosi

300 transportnih jedinica. Tu vrijednost imaju sljedee kombinacije
radnih mjesta: 4-1 i 7-1. Prema tome javljaju se dvije mogunosti sa
istim intezitetom i to radna mjesta 4 i 7 koja su povezana sa radnim
mjestom 1. Potrebno je kontrolisati broj veza navedenih radnih mjesta.
Kontrolom broja veza ustanovljeno je da je i taj broj isti za navedena
radna mjesta i iznosi 3. Odnosno: radno mjesto 4 povezano je sa radnim
mjestima 1,2,5, a radno mjesto 7 sa sljedeim radnim mjestima 1,6,8.
Zbog toga proizvoljno emo izabrati koja dva radna mjesta prva emo
locirati u trokutnoj mrei. Neka to budu radna mjesta 1 i 4. Time smo
zavrili prvi korak razmjetaja radnih mjesta.
Drugi korak provodi se pravljenjem tabele (tabela 1) kojom se

odreuje redosljed rasporeivanja ostalih radnih mjesta. Kao prvo u
tabelu upiemo tadna mjesta 1 i 4 koja trebaju biti ve locirana u
trokutnoj mrei. Iz matrice inteziteta upisujemo intezitete transporta
radnih mjesta 1 i 4 sa jo nerasporeenim radnim mjestima. Nakon toga
vrimo sabiranje inteziteta i tamo gdje je suma maksimalna to radno
mjesto treba sljedee rasporediti. To je u ovom sluaju radno mjesto 2.
Postupak u tabeli stalno ponavljamo dok ne rasporedimo sva radna
mjesta.
15
Redosljed
1 2 3 4 5 6 7 8 9
lociranja
1 -----
X 220 100 0 0 300 0 120
--
4 -----
100 0 X 100 0 0 0 0
-
----- -----
320 100 100 0 300 0 120
- --
2 ----- -----
X 50 130 200 0 0 0
- --
----- -----
------ 150 230 200 300 0 120
- --
7 ----- -----
------ 0 0 60 X 40 0
- --
----- ----- ------
------ 150 230 260 40 120
- -- -
6 ----- ----- ------
------ 50 90 X 0 0
- -- -
----- -----
------ 200 320 ------ ------ 40 120
- -
5 ----- -----
------ 50 X ------ ------ 0 110
- -
----- -----
------ 250 ------ ------ ------ 40 230
- -
3 ----- -----
------ X ------ ------ ------ 150 0
- -
----- -----
------ ------ ------ ------ ------ 190 230
- -
9 ----- ----- ------
------ ------ ------ ------ 90 X
- -- -
----- -----
------ ------ ------ ------ ------ 280 ------
- -
8 ----- -----
------ ------ ------ ------ ------ X ------
- -
16
Kada smo napravili tabelu onda smo dobili redosljed lociranja
radnih mjesta u trokutnoj mrei, a on je sljedei: 1-4-2-7-6-5-3-9-8. Pa
idemo ih locirati ovim redom uz dodatna objanjenja.
Radno mjesto 2 moemo postaviti u odnosu na 1 i 4 (ve locirana
radna mjesta) u vrh trougla sa jedne ili sa druge strane, a na ijoj osnovi
lee 1 i 4.
Sljedea radna mjesta koja treba po redosljedu u tabeli rasporediti,

rasporeuju se u zavisnosti od inteziteta veza sa ve lociranim radnim
mjestima u mrei. Postupak je taj da se ta radna mjesta postavljaju blie
onim radnim mjestima sa kojima imaju vei intezitet transporta.
Tako radno mjesto 7 ima transportne veze sa radnim mjestom 1 (i
sa 6 i 8 ali koji nisu dosada locirani u mreu) ve lociranim u mrei, pa
ga postavljamo to blie radnom mjestu 1.
17
Sljedee radno mjesto koje treba locirati je radno mjesto 6. To
radno mjesto ima transportne veze sa 2 i 7, a koji su ve locirani u mrei,
pa ga postavljamo na vrh trougla na ijoj osnovi lee 2 i 7.
Ovaj postupak je jednostavan kada je broj radnih mjesta malen,

odnosno kada imamo relativno malo rasporeenih radnih mjesta. U
naem primjeru ve kod rasporeivanja radnog mjesta 5 postoji vei broj
moguih rjeenja tako da treba izabrati ono koje je najbolje. Radno
mjesto 5 ima transportne veze sa ve rasporeenim radnim
mjestima 2, 4, 6. Gledajui situaciju u mrei postoje 4 realna mjesta
gdje bi ga mogli locirati. Koju poziciju izabrati odluujemo na osnovu
poreenja transportnih uinaka za ponuene varijante. Ona varijanta koja
ima najmanji transportni uinak bit e najbolja varijanta. Ovaj postupak
se provodi na pomonoj skici i posebnoj tabeli to je i prikazano na
sljedei nain.
Varijanta
5 Intezitet
I II III IV
2 130 260 130 130 260
4 100 300 200 100 100
6 90 90 90 180 270
Suma 650 420 410 630
Napomena: Pretpostavka je da se rastojanje
izmeu radnih mjesta na vrhovima jednog
trougla uzima kao jedinino rastojanje. Tako
se transportni uinak rauna kao proizvod inteziteta transporta i broja
jedininih rastojanja posmatrane varijante.
18
Iz ovoga se zakljuuje da je najbolja varijanta postaviti radno
mjesto 5 u taku kojom je odreena varijanta III, to je i uraeno u
glavnoj mrei.
Sljedee radno mjesto koje treba rasporediti je radno mjesto 3. To

radno mjesto ima veze sa 1, 2, 5 i 6, a ve rasporeenim u mrei. Njega
moemo jednostavno locirati u tjeme trokuta ija je osnova 2, 5 odnosno
2, 6.
19
Sljedee radno mjesto 9 ima veze sa 1 i 5 ve rasporeenim u
trokutnoj mrei. Radno mjesto 9 moe se postaviti blie 1 ili blie 5.
Odluka e zavisiti od inteziteta transporta koji sa 1-com iznosi 120, a sa
5-com 110. Poto sa 1-com ima vei intezitet transporta onda emo
radno mjesto 9 postaviti blie 1-ci, ana ravno da je i blizu 5-ce, to je i
uraeno u trokutnoj mrei. Na taj nain smo postigli manji transportni
uinak.
Na kraju nam ostaje rasporediti radno mjesto 8, koji ima veze sa

sljedeim radnim mjestima: 3, 7 i 9. Njegovo rasporeivanje emo
uraditi nudei dvije varijante, na nain koji je prikazan za radno mjesto
5.
Varijanta
8 Intezitet
I II
3 150 150 150
7 40 80 120
9 90 360 270
Suma 590 540
20
Na osnovu gornje analize zakljuujemo da je bolja varijanta II, tako
da smo u to tjeme postavili radno mjesto 8 u glavnoj trokutnoj mrei.
Time smo rasporedili sva radna mjesta i tako zavrili zadatak to je
prikazano na slijedeoj slici.
1.3. Naini kretanja predmeta rada kroz proces proizvodnje
Razlikujemo tri naina kretanja i to :

1. postepeni (redni) nain,
2. paralelni nain i
3. kombinovani (redno-paralelni) nain.
1.3.1. Postepeni nain
Prema ovom nainu predmeti rada se kreu kroz proces proizvodnje

postepeno po operacijama od jednog do drugog radnog mjesta. Naime,
predmeti rada prelaze na sljedeu operaciju tek nakon potpunog
zavretka obrade svih komada iz serije na prethodnoj operaciji, to je
predstavljeno na sljedeoj slici.
21
SLIKA Grafiki prikaz postepenog naina kretanja
Gdje je:
i - redni broj operacije
tii vrijeme trajanja i-te operacije
Mii broj sredstava rada (maina) na kojima se izvodi data operacija
n broj komada u seriji
m broj operacija
Meuoperaciona vremena su izostavljena radi jednostavnijeg i

preglednijeg grafikog prikaza.
Ukupno vrijeme protoka, tj. ciklus proizvodnje, jednak je sumi trajanja
pojedinih operacija to se moe iskazati kao :
T= nti1+ nti2+ nti3+....+ ntim
22
Ako se izrauje n komada proizilazi da je :
m
T n t ii
i 1
ti1, ti2, ti3, ti4,... tim su ustvari norma vremena pojedinih operacija koja
obuhvataju pripadajui dio pripremno zavrnog vremena.
Ovaj nain kretanja tipian je za pojedinanu i maloserijsku proizvodnju
i daje najdui ciklus proizvodnje.
1.3.2. Paralelni nain kretanja
Kod paralelnog naina kretanja predmet rada po obradi na

prethodnoj operaciji, odmah prelazi na sljedeu operaciju onim redom
kako se komadi zavravaju na prethodnoj operaciji. Kod ovog naina
kretanja ne eka se da svi komadi iz serije budu zavreni na prethodnoj
operaciji da bi preli na narednu operaciju. Rad na svim operacijama ne
poinje istovremeno ve sa izvjesnim pomjeranjem, kako je to prikazano
na sljedeoj slici.
SLIKA Grafiki prikaz paralelnog naina kretanja
23
Ciklus proizvodnje kod paralelnog naina kretanja predmeta rada
izraunava se prema obrascu:
im
TP t ii ( n 1)t i max
i 1
gdje je:
timax vrijeme trajanja najdue operacije
Paralelan nain koristi se u sluajevima hitne isporuke i kod neprekidnih

proizvodnih sistema i daje znatno krai ciklus proizvodnje nego
postepeni nain kretanja. Meutim, kod ovog naina kretanja rad bez
zastoja obezbjeen je samo u sluaju da je vrijeme trajanja (i+1)
operacije jednako ili due od vremena trajanja ite operacije i
eventualnog ekanja maine. U svim drugim sluajevima pojavljuje se
meuvrijeme (tm) koje predstavlja nekorisno ekanje (zastoj), a to
smanjuje iskoritenost maine na operaciji koja krae traje od prethodne.
1.3.3. Kombinovani nain kretanja
Ovaj nain kretanja predmeta rada sa operacije na operaciju rjeava

problem postepenog naina kretanja (duinu trajanja ciklusa) i
paralelnog naina kretanja (stepen iskoritenosti maina). U sluaju iste
ili vee duine trajanja naredne operacije, obrada se izvodi po
paralelnom nainu kretanja. Ukoliko je vrijeme trajanja naredne
operacije krae od vremena trajanja prethodne operacije, obrada se
izvodi tako to se posljednji komad naredne operacije poinje obraivati
upravo po zavretku posljednjeg komada na prethodnoj operaciji. Obrada
ostalih komada na nareednoj operaciji vri se bez prekida ime se
meuvremena (tim) slau u jedno vrijeme . U ovom vremenu sredstvo
rada (maina) moe se iskoristiti za obradu druge serije predmeta rada
ime se dobiva maksimalno vremensko iskoritenje sredstava rada
(maina), to je grafiki prikazano na sljedeoj slici.
Ciklus proizvodnje kod ovog naina kretanja (primjer dat na slici)
izraunava se na sljedei nain:
24
TK t i1 12 t i 2 t i 3 ... t im (n 1)t im
m k
t ii (n 1)t im j ( j 1)
i 1 j 1
pri emu se j-(j+1) lako rauna na osnovu pravilno nacrtanog grafika.

Tako na primjer, sa grafika datog na slici imamo da je:
1-2 = (n-1)ti1 (n-1)ti2 = (n-1) (ti1- ti2)
SLIKA Grafiki prikaz kombinovanog naina kretanja
25
ZADATAK 4
Proizvod se izrauje u pet operacija. Svaka od operacija se izvodi
na jednom radnom mjestu (jednom sredstvu rada Mii = 1). Serija ima
n=50 komada, a vremena trajanja operacija su data u sljedeoj tabeli.
i 1 2 3 4 5
tii (min) 3 2 4 6 1
Potrebno je odrediti ciklus proizvodnje po:
1. postepenom;
2. paralelnom i
3. kombinovanom
nainu kretanja predmeta rada i dati grafiki prikaz.
RJEENJE
1. Postepeni nain kretanja
26
m
TR n t ii 50 3 2 4 6 1 800 min
i 1
2. Paralelni nain kretanja
m
TP t ii n 1t i max t i1 t i 2 t i 3 t i 4 t i 5 (n 1)t i 4 16 (50 1) 6 310 min
i 1
27
3. Kombinovani nain kretanja
TK t i1 1 2 t i 2 t i 3 t i 4 45 t i 5 n 1t i 5
3 49 2 4 6 245 1 (50 1) 1 359 min
1 2 n 1t i1 n 1t i 2 n 1t i1 t i 2 50 13 2 49 min
45 n 1t i 4 n 1t i 5 n 1t i 4 t i 5 50 16 1 245 min
28
ZADATAK 5.
Kretanje predmeta rada kroz proces proizvodnje vri se na kombinovan

nain kretanja. Serija ima 1000 komada. Vrijeme trajanja operacije i broj
maina po operaciji je dato u sljedeoj tabeli.
i 1 2 3 4 5 6 7
tii (min) 0,5 1 1,5 0,8 1,4 1 1,6
Mii (jed) 3 1 2 1 1 1 1
Potrebno je:
1. grafiki prikazati kretanje predmeta rada
2. odrediti ciklus proizvodnje
3. odrediti koliko vremena je mogue koristiti mainu koja izvodi 6.
operaciju, na nekim drugim poslovima.
RJEENJE
1.
29
2.
TK t i1 2t i 2 23 t i 3 t i 4 t i 5 56 t i 6 nti 7
0,5 2 1 249,5 1,5 0,8 1,4 399,6 1 1000 1,6 2256,3 min
n 2t i 3 n 2M i 3t i 2 t i 3 1000 22 1 1,5
23 n 2t i 2 249,5 min
M i3 M i3 2
56 n 1t i 5 t i 6 1000 11,4 1,0 399,6 min
3.
56 n 1t i 5 t i 6 1000 11,4 1,0 399,6 min
1.4. Planiranje proizvodnje primjenom gantograma
Utvrivanje redosljeda lansiranja predstavlja jednu od faza u

postupku planiranja. Kada koji dio treba pustiti (lansirati) u rad radi
povremene isporuke zavisi od duine stvarnog ciklusa (Ts) i vremena
potrebnog za montau. Na osnovu plana montae i utvrenih stvarnih
ciklusa izrade dijelova i montae, operativni planer moe da utvrdi
redosljed lansiranja dijelova, a taj redosljed se moe prikazati tzv.
GANTOGRAMOM. Iz gantograma se moe vidjeti koliko se terminskih
jedinica (TJ) ranije mora otpoeti sa izradom pojedinih dijelova i
njihovom montaom da bi se odrao ugovoreni rok isporuke proizvoda.
Razliiti poeci rada odreuju redosljed lansiranja dijelova u proces
proizvodnje. Da bi se mogao napraviti gantogram za neki proizvod
neophodno je:
- detaljno poznavati tehnoloki proces i

- poznavati meusobnu zavisnost faza rada odnosno aktivnosti.
Dakle da bi smo izradili dobar terminski plan potrebno je tano znati

koje faze meusobno zavise, odnosno, koje se nastavljaju jedna na drugu
i kojm redosljedom.
30
Na koji nain napraviti jedan gantogram pokazat e se kroz naredni
zadatak.
ZADATAK 6.
Proizvod A sasoji se od niza pozicija i to tako da se :

- pozicija 1 i 2 spaja u podsklop P1
- podsklop P1 spaja sa pozicijom 3 u sklop S1
- pozicija 4 ulazi direktno u finalnu montau
- pozicija 5 i 6 spaja u podsklop P2
- podslop P2 spaja sa pozicijom 7 u sklop S2
- pozicija 8 ulazi direktno u finalnu montau
- sklopovi S1 i S2 ulaze direktno u finalnu montau.
Stvarni ciklus svake faze u prikazan je u sljedeoj tabeli.
FAZA 1 2 3 4 5 6 7 8 P1 P2 S1 S2 A
Stvarni
1 7 4 6 2 12 5 6 7 4 9 4 5
ciklus (TJ)
Potrebno je:
1. izraditi terminski plan, odnosno gantogram lansiranja dijelova u
proces proizvodnje
2. utvrditi rok isporuke proizvoda A, kao i kritini put proizvodnje
3. odrediti najraniji poetak i zavretak faze 4 i S 1 i njihove
vremenske rezerve.
RJEENJE
1. Kao prvo potrebno je napraviti emu sastavljanja (slika 1)
A
S1 S2
P1 P2
1 2 3 4 5 6 7 8
Slika 1.
31
Aktivnosti (faze rada) unose se u gantogram (slika 2) onim redosljedom
kako to zahtjeva ema sastavljanja. Unoenje faze se vri tako da se
odmah nakon osnovne faze, koja ulazi posljednja u neki sastav, unosi
odmah sastav, i to u krajnjoj lijevoj koloni odozgo prema dolje. Tako u
ovom primjeru unose se odozgo prema dolje prvo faze 1, pa 2, zatim
njihov podsklop P1. Poslije toga faza 3, a zatim sklop S1. Nakon toga
unosi se faza 4, a ne proizvod A, pa se nastavlja 5, 6, P 2, 7, S2, 8 te na
kraju finalni proizvod A. Naime finalizaciju proizvoda potrebnon je
unujeti u posljednji red gantograma. Unoenje, odnosno crtanje, faza u
gantogram vri se s desna u lijevo.
Prilikom crtanja gantograma polazimo od unoenja vremena trajanja
zavrne faze A i to tako da finalna montaa zapone 5 TJ prije trenutka
isporuke. Poetak finalizacije proizvoda A postaje bazna linija za sve
ostale faze koje ulaze direktno u proizvod A. U trenutku poetka zavrne
faze A podie se vertikalna linija od koje poinjemo ucrtavati trajanje
ostalih faza. Tako naprimjer idui od A prema gore nailazimo na fazu 8 i
konstatujemo da ulazi direktno u finalnu montau proizvoda A i da
izrada iznosi 6 TJ. Tada povlaimo duinu od vertikalne linije u lijevo i
to za 6TJ. Sada konstatujemo da poetak faze 8 mora biti najkasnije
11TJ prije zavretka proizvodnje proizvoda A. Zatim se ucrtava faza S 2
koja takoer ulazi direktno u finalizaciju proizvoda A. Zatim na lijevom
kraju duine S2 tj. na poetku izrade faze S2 podiemo vertikalnu liniju
koja postaje baza za unoenje duina trajanja faza P 2 i 7 koje trebaju
zavriti do poetka S2.
I tako redom na isti nain ucrtavaju se i ostale faze (5, 6, 4, S 1, 3, P1, 2
i1).
32
Slika 2.
33
2.
Rok isporuke proizvoda A oitavamo sa slike gantograma i on iznosi
28TJ. Ovaj rok odreuju etiri faze povezane u liniju :
2 - P1 - S1 A
koju nazivamo KRITINI PUT proizvodnje. Ukoliko elimo odrati
ovaj rok isporuke svu panju trebalo bi posvetiti fazama sa kritinog
puta. U tome jest upravo vanost iznalaenja kritinog puta.
3.
Iz gantograma jasno se vidi da nije neophodno fazu 4 poeti na kraju
17TJ ve ona moe i poeti i zavriti ranije. Naime, fazu 4 neemo
ranije zapoeti nego to je kritinim putem odreen poetak
cjelokupne izrade proizvoda A, jer bi u tom sluaju imali produenje
cijelog roka. Tako imamo sljedee:
- najraniji poetak faze 4: NRP4=0TJ
- najraniji zavretak faze 4: NRZ4=6TJ
- najkasniji poetak faze 4: NKP4=17TJ
- najkasniji zavretak faze 4: NKZ=23TJ
Vremenska rezerva predstavlja vremenski interval dat jednainom

Rt = NKZ NRZ
a za fazu 4 iznosi:
Rt4 = 23 6 = 17TJ
Faze koje se nalaze na kritinom putu namaju nikakvih vremenskih
rezervi. Za njih je Rt=0. Zbog toga za fazu S1moemo rei da joj
vremenska rezerva iznosi 0TJ.
1.5. Tehnika mrenog planiranja
Tehnika mrenog planiranja prvenstveno se koriste pri

planiranju: nauno istraivakih i razvojnih projekata, osvajanju novih
proizvoda, projektovanju investicionih objekata i investicione opreme,
planiranje graevinskih radova, organizovanje konferencija, itd.
Primjena tehnike mrenog planiranja zahtjeva timski rad i aktivno
sudjelovanje svih, a naroito rukovodeih kadrova, koji moraju biti
detaljno upoznati sa tehnikom planiranja, a planeri moraju njome
rutinski da vladaju. Mrenim planiranjem postie se dovoljno jasan
pregled realizacije cijelog projekta, jednoznaan prikaz logikog
odvijanja i meusobnih zavisnosti dijelova procesa, precizno i tano
34
utvrivanje rokova odvijanja procesa, saznanje o vremenski
najoptereenijem toku i uoavanje faktora koji mogu uticati na
planirani rok zavretka projekta.
Postoje niz tehnika mrenog planiranja, ali su sve zasnovane na

dvjema osnovnim metodama:
1. CPM metoda (Critical Path Method) ili metoda kritinog puta i

2. PERT metoda (Program Evolution and Review Technique) ili
tehnika procjene i revizije programa.
Metodoloke cjeline koje sainjavaju mreno planiranje su:

- analiza strukture,
- analiza vremena,
- analiza trokova i
- analiza resursa.
Analiza strukture jedinstvena je za obe metode za razliku od analize

vremena gdje postoje izvjesne razlike.
1.5.1.Analiza strukture
Pod analizom strukture podrazumjeva se ispitivanje i utvrivanje

logikog redosljeda i meusobnih zavisnosti pojedinih faza rada ili
aktivnosti koje treba izvriti u okviru trajanja nekog projekta. Osnovni
pojmovi sa kojima se susreemo u analizi strukture su:
1. PROJEKAT
Pod pojmom projekat podrazumjeva se sveukupnost ekonomskih
organizacionih i tehnikih mjera usmjerenih na izradu novog objekta,
konstrukcije sistema, ureaja, naunoistraivake teme, i sl.
2. AKTIVNOST
Aktivnost je dio projekta koji se moe posmatrati kao zasebna cjelina
sa izvedbenog i ekonomskog stanovita. Naime projekat se rastavlja
na niz aktivnosti (faza rada) koje treba obaviti u izvjesnoj zavisnosti
jedne od druge. Svaka aktivnost mora biti tako definisana da joj se
moe odrediti poetak, vremensko trajanje i zavretak.
35
Aktivnost moe iskazivati:
- dio radnog procesa za ije izvrenje su potrebna sredstva i
vrijeme,
- proces ekanja za to je potrebno samo vrijeme i
- zavisnost drugih aktivnosti.
Aktivnost koja ima prve dvije osobine nazivamo realnom aktivnosti, a
aktivnost koja ima posljednju osobinu nazivamo prividnom ili
fiktivnom aktivnosti.
Aktivnost koja mora biti izvrena prije posmatrane, koja uslovljava
njen poetak, nazivamo prethodnom, a aktivnost koja je neposredno
iza posmatrane nazivamo narednom aktivnosti.
3. DOGAAJ
To je vremenski trenutak poetka ili zavretka jedne ili vie aktivnosti
ili pak cijelog projekta. Poto je dogaaj vremenski trenutak on
praktino nema svoje vremensko trajanje i ne zahtjeva utoak vremena
i sredstava. Svaka aktivnost, kao i cijeli projekat ima svoj poetni i
zavrni dogaaj.
Prilikom analize strukture projekta posebno treba obratiti panju da se

ispravno utvrde predthodne i naredne aktivnosti, kako se nebi pojavile
zavisnosti koje ustvari ne postoje.
Meuzavisnost aktivnosti nekog projekta uspostavit emo ukoliko za
svaku posmatranu aktivnost postavimo sljedea pitanja:
1. koje aktivnosti joj prethode?
2. koje aktivnosti su neposredno naredne?
3. koje aktivnosti se mogu odvijati neovisno od posmatrane ili
istovremeno sa posmatranom?
Iskazivanje strukture nekog projekta vri se pomou:
1. tabele popisa aktivnosti i
2. mrenog dijagrama.
TABELA POPISA AKTIVNOSTI
U prvom stupcu nalazi se popis svih aktivnosti, a u drugom stupcu

navode se prethodne aktivnosti tj. one aktivnosti koje moraju biti
zavrene prije poetka posmatrane aktivnosti navedene u prvom
stupcu. Ovakva sistematizacija aktivnosti u vidu tabele popisa
aktivnosti slui za laku izradu mrenog dijagrama. Primjera radi za
neki projekat koji se sastoji od 13 aktivnosti i za koji je utvrena
36
njihova meuzavisnost napravljena je tabela popisa aktivnosti i data
na sljedeoj slici.
PRETHODNE
AKTIVNOST
AKTIVNOSTI
A -
B A
C B
D B
E B
F C,E
G B
H B
I B
J I
K D,F,G,H
L J,K
M L
TABELA 1.
MRENI DIJAGRAM
Mreni dijagram predstavlja grafiki prikaz strukture projekta. Prvo

emo se upoznati sa grafikim predstavljanjem i oznaavanjem
aktivnosti i dogaaja, kao i o nekim pravilima kojih se treba
neophodno pridravati prilikom konstrukcije mrenog dijagrama.
Grafiko predstavljanje aktivnosti i dogaaja dato je na slijedeoj
slici.
REALNA AKTIVNOST
FIKTIVNA AKTIVNOST
DOGAAJ
Numerisanje mrenog dijagrama vri se tako to svakom dogaaju

pridruujemo jedan broj. Poetni dogaaj projekta oznaavamo sa 1, a
zavrni sa n. Ostali dogaaji dobivaju cijele prirodne brojeve iz
intervala (1,n), ali tako da bude ispunjen uslov (i, j) , ji, gdje je (j)
dogaaj koji je nastao poslije dogaaja (i).
Ako sa (i) oznaimo poetni dogaaj, a sa (j) zavrni dogaaj neke
aktivnosti A, onda je simbol za aktivnost Aij.
37
PRAVILA KOJIH SE TREBA PRIDRAVATI PRILIKOM
SASTAVLJANJA MRENOG DIJAGRAMA
1. Smjer strelice je sa lijeva na desno.
2. Svaka aktivnost mora poeti i zavriti dogaajem
Neispravno Ispravno
3. Ako naredna aktivnost B zapoinje po zavretku prethodne A, onda

je prikaz slijedei:
A B
4. Ako aktivnost C moe poeti kada zavre aktivnosti A i B, onda je

grafiki prikaz slijedei:
A
C
B
5. Ako postoji takva ovisnost da aktivnosti B i C mogu poeti kada se

zavri aktivnost A, onda e grafiki prikaz izgledati kao na
slijedeoj slici.
B
A
C
6. Paralelne aktivnosti. U mrenom dijagramu takve aktivnosti mogu

imati samo zajedniki poetni ili zavrni dogaaj. Za ispravno
38
izraavanje zavisnosti neophodno je uvoenje fiktivne aktivnosti na
poetnom ili zavrnom dogaaju.
Neispravno Ispravno
7. Kada u jednom dogaaju zavrava i iz njega poinje vie aktivnosti,

koje nisu meusobno zavisne onda se prave zavisnosti moraju
prikazati pomou fiktivne aktivnosti. Pod pretpostavkom da
aktivnost D moe odmah poeti po zavretku B, a C tek po
zavretku A i B, imamo grafiki prikaz te meuzavisnosti na
slijedeoj slici.
A C A C
B D B D
Neispravno Ispravno
8. Broj fiktivnih aktivnosti moe biti proizvoljan s tim da se ne narue

principi konstrukcije mrenog dijagrama.
9. Ralanjivanje aktivnosti.
10. Bilo koja aktivnost mrenog dijagrama moe se samo jednom

odigrati to znai da se ne smije pojaviti zatvorena petlja kao na
slijedeoj slici.
Neispravno Ispravno
39
Potujui prikazana pravila sastavljamo mreni dijagram projekta.
Tano sastavljen mreni dijagram mora ispunjavati sljedee uslove:
1. da ima samo jedan poetni i jedan zavrni dogaaj,

2. da postoji barem jedan put od poetnog do zavrnog dogaaja i
3. da iz svakog dogaaja postoji put do zavrnog dogaaja
projekta.
Planer koji dobro poznaje projekat i njegovu tehnologiju mreni

dijagram moe direktno nacratati sa tabele popisa aktivnosti. Meutim
daleko je lake crtanje mrenog dijagrama koristei takozvanu
MATRICU AKTIVNOSTI. Matricu formiramo tako to u prvi red
matrice unosimo posmatrane aktivnosti, tj. aktivnosti kojima elimo
definisati zavisnosti, dok u prvu kolonu unosimo neovisne aktivnosti,
tj. one aktivnosti o kojima zavise posmatrane aktivnosti. Ukoliko
postoji zavisnost izmeu aktivnosti, u odgovarajue polje matrice
unosimo znak (1), a ako ne postoji zavisnost znak (0).
ZADATAK 1.
Za projekat definisan tabelom popisa aktivnosti (tabela 1.), koja je

data prethodno, potrebno je izvriti analizu strukture projekta i
prikazati je u vidu mrenog dijagrama koristei pri tome matricu
aktivnosti.
PRETHODNE
AKTIVNOST
AKTIVNOSTI
A -
B A
C B
D B
E B
F C,E
G B
H B
I B
J I
K D,F,G,H
L J,K
M L
TABELA 1. Tabela popisa aktivnosti
40
RJEENJE
Na osnovu tabele popisa aktivnosti formirat emo matricu aktivnosti.
A B C D E F G H I J K L M
A 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
B 0 1 1 1 0 1 1 1 0 0 0 0
C 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
D 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0
E 0 1 0 0 0 0 0 0 0
F 0 0 0 0 0 1 0 0
G 0 0 0 0 1 0 0
H 0 0 0 1 0 0
I 0 1 0 0 0
J 0 0 1 0
K 0 1 0
L 0 1
M 0
Kada smo nacrtali matricu aktivnosti pristupa se izradi mrenog

dijagrama, a pridravajui se navedenih pravila crtanja mrenog
dijagrama.
Primjera radi itanje matrice, radi crtanja dijagrama izgleda ovako:
- aktivnost A kao posmatrana aktivnost ne zavisi ni od jedne
druge aktivnosti (kolona A ima samo nulu ) pa ona poinje u
prvom dogaaju, odnosno na poetku projekta, dok poslije
aktivnosti A izvrava se aktivnost B (red A ima jednu jedinicu i
to kombinacija AB);
- aktivnost B zavisi od A, to znai da poinje se izvravati poslije
zavretka A, a poslije B idu aktivnosti C, D, E, G, H, I;
i tako redom, dok se ne dobije cjelokupan dijagram projekta, koji je
predstavljen na sljedeoj slici.
4
D
5
A B C F K L M
1 2 3 8 9 10 11 12
H
6
I J
7 41
1.5.2. Analiza vremena
U zavisnosti od karaktera aktivnosti vrijeme trajanja aktivnosti moe

biti deterministiko (precizno normirano) i stohastiko (poznat zakon
vjerovatnoe vremena trajanja aktivnosti. Upravo po osnovu ove
injenice razlikujemo dvije osnovne metode analize vremena u
mrenom planiranju: CPM i PERT metoda.
I. ANALIZA VREMENA PO METODI CPM
Ova metoda se koristi pri planiranju onih projekata kod kojih se

vrijeme za izvrenje aktivnosti moe precizno odrediti. Pomenuta
analiza sasatoji se u odreivanju:
- vremena trajanja aktivnosti,
- vremena zbivanja dogaaja i
- vremena trajanja projekta.
Oznake koje se koriste kod ove analize prikazane su na sljedeoj slici.
i Aij tij j
ti 0 ti 1 tj 0 tj 1
gdje su:
i, j oznaka dogaaja
Aij aktivnost sa poetnim i-tim i zavrnim j-tim dogaajem
tij normirano vrijeme trajanja aktivnosti
ti0 najraniji poetak aktivnosti
tj0 najraniji zavretak aktivnosti
ti1 najkasniji poetak aktivnosti
tj1 najkasniji zavretak aktivnosti
Najraniji poetak aktivnosti (ti0) odreen je vremenom trajanja one
prethodne aktivnosti za ije izvrenje je potrebno najdue vrijeme.
Najraniji zavretak aktivnosti (tj0) dobiva se sabiranjem najranijeg

poetka aktivnosti (ti0) i vremena trajanja aktivnosti (tij) prema
obrascu:
tj0 = ti0 + tij
42
Ako do dogaaja (j) vodi vie puteva onda je:
tj0 = max ti0 + tij
Najranija vremena aktivnosti izraunavaju se polazei od poetnog

dogaaja projekta oznaenog sab (1), idui ka zavrnom dogaaju
projekta oznaenim sa (n).
Najkasniji poetak aktivnosti (ti1) i najkasniji zavretak aktivnosti

(tj1) odreuju se po postupku koji je potpuno suprotan odreivanju
vrijednosti (ti0) i (tj0). Polazi se od zavrnog dogaaja projekta (n) i ide
sa ka poetnom dogaaju pri emu se usvaja da je :
t n1 = t n0 = Tp
Najkasniji poetak aktivnosti (ti1) dobiva se oduzimanjem vremena

trajanja aktivnosti (tij) od najkasnijeg zavretka aktivnosti prema
izrazu:
ti1 = tj1 - tij
Ako vie aktivnosti poinju iz dogaaja (i) onda je:
ti1 = min tj1 - tij
Maksimalno dozvoljeno vrijeme trajanja aktivnosti A ij jednako je

razlici (tj1-ti0) i ono ukazuje do kojih se granica moe razvui trajanje
jedne aktivnosti, ada pri tome ne doe u pitanje planirani rok
zavretka projekta. Svaka aktivnost ije je vrijeme trajanja manje od
njenog maksimalno dozvoljenog vremena trajanja (t j1-ti0 tij) ima
vremensku rezervu.
Ukupna vremenska rezerva iznosi:
Riju = tj1- (ti0 + tij)
Za aktivnost koja ispunjava uslove date relacijama:
ti0 = ti1 ; tj0 = tj1 ; tij = tj1 - ti0

kaemo da je kritina aktivnost.
43
Za aktivnost koja ispunjava uslov:
tj1 - ti0 - tij 0
kaemo da je nekritina aktivnost i da ima vremensku rezervu veu

od nule za razliku od kritine aktivnosti koja ima vremensku rezervu
jednaku nuli.
Kritini put je put koji polazi od dogaaja (1) do dogaaja (n), a ima
najdue vrijeme trajanja. To je put koji sadri samo kritine aktivnosti
i nema nikakvih vremenskih rezervi.
Subkritian put je potencionalno kritian put. To je ustvari put sa
veoma malom vremenskom rezervom koji lako moe postati kritian.
I ovim putevima treba se posvetiti panja i voditi rauna o ugroenosti
njihovih vremenskih rezervi.
Vrijeme trajanja projekta jednako je vremenu kritinog puta (Tp =
tn1 = tn0 ) tj. najranijem odnosno najkasnijem zavretku dogaaja (n),
jer se projekat zavrava kada se zavrava i posljednja aktivnost
projekta.
ZADATAK 2.
Za projekat ija je analiza strukture, odnosno mreni dijagram dat

prethodnim zadatkom (zadatak 3) dat su podaci o vremenima trajanja
aktivnosti prema sljedeoj tabeli:
Aij A12 A23 A34 A35 A36 A38 A49 A58 A89 A39 A69 A37 A710 A910 A1011 A1112
(A) (B) (f) (f) (f) (C) (D) (E) (F) (G) (H) (I) (J) (K) (L) (M)
tij 11 6 0 0 0 17 20 23 11 16 7 4 11 3 2 3
Potrebno je izviti:
1. analizu vremena opisanog projekta;
2. utvrditi kritine aktivnosti i kritini put i
3. odrediti da li je A39 kritina aktivnost.
RJEENJE
1. U mreni dijagram prvo unesemo vremena iz tabele, odnosno t ij.

Vrijeme projekata poinjemo mjeriti od nultog trenutka (ako drukije
nije naglaeno), kada smatramo da poinje projekat, odnosno prva
aktivnost projekta.
44
Raunanje potrebnih vremena ( ti0, ti1, tj0, tj1), koja se zatim unose u
mreni dijagram pokazat emo, primjera radi, samo na nekim
aktivnostima .
Tako raunanje najranijih vremena je na sljedei nain:
t 10 = 0
t20 = t10 + t12 =0+11= 11
t30 = t20 + t23 =11+6= 17
t40 = t30 + t34 =17+0= 17
t50 = t30 + t35 =17+0= 17
t60 = t30 + t36 =17+0= 17
t70 = t30 + t37 =17+4= 21
t80 = max (t30 + t38), (t50 + t58) = max (17+ 17), (17 + 23) = max
34, 40 =40
t90 = max (t40 + t49), (t80 + t89), (t30 + t39), (t60 + t69)= max (17+ 20),
(40 + 11) , (17 + 16) , (17 + 7) = 51
.
.
Na kraju dobijemo najranije vrijeme zadnjeg dogaaja, odnosno
dogaaja 12,
t120 = t110 + t1112 =56+3= 59
Raunanje najkasnijih vremena je na sljedei nain:

t121 = t120= 59
t111 = t121 - t1112 = 59 3 = 56
t101 = t111 - t1011 = 56 2 = 54
t91 = t101 t910 = 54 3 = 51
t81 = t91 t89 = 51 11 = 40
.
.
t31 = min (t41 - t34), (t51 - t35), (t81 - t38) , (t91 - t39) , (t61 - t36) , (t71 - t37)
= min (31- 0), (17 - 0), (40 - 17), ( 51- 16), (44 - 0) ,(43 - 4) =17
....
45
0 4
17 31
5 20
17 17
0 23
10 11 12
1 11 2 6 3 17 8 11 9 3 2 3
54 54 56 56 59 59
0 0 11 11 17 17 40 40 51 51
16
0
6
7
17 44
7
4 11
21 43
46
2.
Ako se analizira koje su to aktivnosti koje ispunjavaju sljedea tri
uslova:
ti0 = ti1 ; tj0 = tj1 ; tij = tj1 - ti0
onda se dolazi do zakljuka o kritinim aktivnostima. Tako imamo

sljedee aktivnosti koje ispunjavaju sva tri gore navedena uslova: A12,
A23, A58, A89, A910, A1011, A1112, i one predstavljju kritine aktzivnosti,
pa je kritini put:
A12- A23- A58- A89- A910- A1011- A1112
3.
Da bi aktivnost A39 bila kritina mora ispunjavati sljedee:
t30 = t31= 17 ; t90 = t91=51 ; t39 = 16 t91 t30 = 51 17=34
Kao to vidimo trei uslov nije zadovoljen pa moemo rei da

aktivnost A39 nije kritina.
II. ANALIZA VREMENA PO METODI PERT
Ova metoda se koristi prilikom planiranja onih projekata kod kojih je

vrijeme trajanja aktivnosti dato stohastiki (poznat zakon vjerovatnoe
vremena trajanja aktivnosti). PERT metoda, za razliku od CPM
metode, u raun uvodi i nesigurnost vremenske procjene trajanja
pojedinih aktivnosti. Ova metoda se primjenjuje kod onih projekata
koji se izvode prvi put i kod kojih vrijeme trajanja pojedinih aktivnosti
nije jednostavno odrediti ve se ono procjenjuje. Analiza vremena po
ovoj metodi provodi se u tri faze:
1. odreivanje oekivanog vremena trajanja aktivnosti,

2. izraunavanje vremena zbivanja dogaaja i
3. odreivanje vremena trajanja projekta.
1. Odreivanje oekivanog vremena trajanja aktivnosti
Za svaku aktivnost, na osnovu iskustva, odreujemo optimistiko,

najvjerovatnije i pesimistiko vrijeme.
47
Optimistiko vrijeme (aij) predstavlja vrijeme za koje se aktivnost
moe najranije zavriti. Vjerovatnoa da se aktivnost moe zavriti u
kraem vremenu od optimistikog iznosi nula.
Najvjerovatnije vrijeme (mij) je vrijeme za koje bi bila izvrena

aktivnost u najveem broju sluajeva ako bi se ponavljala vie puta u
istim uslovima.Vjerovatnoa ovog vremena je vea od vjerovatnoe
bilo kojeg vremena trajanja aktivnosti.
Pesimistiko vrijeme (bij) je najdue vrijeme izvrenja aktivnosti. Ovo

vrijeme pokazuje koliko dugo moe da traje aktivnost kada bi sve
prepreke, koje mogu logiki nastati, stvarno nastale, a ije je
predvianje unaprijed bilo mogue.
Za svaku aktivnost utvruju se vremena koja zadovoljavaju relaciju:
aij mij bij
a pokoravaju se -raspodjeli i na osnovu njih raunamo oekivano
vrijeme trajanja aktivnosti (te)ij i varijansu tog vremena 2ij .
Oekivano vrijeme trajanja aktivnosti rauna se prema izrazu:
aij 4mij bij

t e ij
6
Ocjenu varijanse vremena trajanja aktivnosti raunamo po izrazu:

bij a ij
2

ij
2

6
i ona pokazuje disperziju vremena odnosno definie mjeru grubosti
(odstupanja) vremena trajanja aktivnosti.
2. Utvrivanje vremena zbivanja dogaaja
Vremena zbivanja dogaaja utvruju se na isti nain kao i u CPM

metodi, ali sa neto drugaijim oznakama poto se ovde radi sa
vremenima koje su oekivane veliine.
Tako, u ovoju metodi koriste se sljedee oznake:
(TE)i najraniji oekivani poetak
(TL)i najkasniji oekivani poetak
(TE)j - najraniji oekivani zavretak
(TL)j - najkasniji oekivani zavretak
48
Vremensku rezervu nastupanja dogaaja (i) izraunavamo na osnovu
izraza:
Ri = ( TL)i -(TE)i ; i= 1, 2, ....n
Vjerovatnou zbivanja dogaaja u dijapazonu vremena (TE)i i ( TL)i

dobijamo na osnovu faktora vjerovatnoe i-tog dogaaja Zi koji se
rauna na osnovu izraza:
TL i TE i
Zi
2
ij
Veliina ij2 oznaava ocjenu varijanse aktivnosti najdueg puta koji

polazi od dogaaja (1), a zavrava se u dogaaju (i).
Zatim na osnovu tog faktora i tabele br. III (tabela vjerovatnoe u
standardnoj normalnoj raspodjeli koja je data u prilogu skripte) dobit
emo traenu vjerovatnou.
3. Oekivano vrijeme trajanja projekta
Ono je jednako oekivanom vremenu zbivanja posljednjeg dogaaja

(n). Znai da je :
(TE)n = ( TL)n
Obzirom da je vrijeme trajanja projekta oekivana veliina, projekat

se moe zavriti i za krae i za due vrijeme od oekivanog pa se
govori o vjerovatnoi vremena izvrenja projekta. Ako je planirani
rok izvrenja projekta (TS)n, a oekivano vrijeme izvrenja projekta
(TE)n, tada izraunavamo faktor vjerovatnoe po izrazu:
TS n TE n
Zn
2
ij
gdje ij2 oznaava varijanse aktivnosti sa kritinog puta. Na osnovu

utvrenog faktora vjerovatnoe Zn oitavamo vrijednost funkcije P(Z)
iz tabele br. III, odnosno vjerovatnou realizacije projekta u
planiranom vremenu (TS)n.
Tabela je napravljena na osnovu krive vjerovatnoe koja izgleda kao
na slijedeoj slici, gdje se jasno vidi da za svako Z3 slijedi da je P(Z)
= 1, kao i da za svako Z-3 slijedi da je P(Z) = 0.
49
ZADATAK 3.
Za projekat dat prethodnim zadatkom za koga je poznata analiza

strukture dato je procjenjeno vrijeme trajanja aktivnosti u sljedeoj
tabeli.
Aij A12 A23 A34 A35 A36 A38 A49 A58 A89 A39 A69 A37 A710 A910 A1011 A1112
aij 8 4 0 0 0 12 15 18 8 11 5 3 8 2 1 2
mij 11 6 0 0 0 17 20 23 11 16 7 4 11 3 2 3
bij 15 8 0 0 0 20 25 28 15 20 9 5 14 4 3 4
Potrebno je izvriti:
1. analizu vremena;
2. utvrditi kritine aktivnosti i kritini put;
3. odrediti vjerovatnou zbivanja dogaaja (7);
4. odrediti vjerovatnou zavretka projekta za 58 terminskih
jedinica (TJ).
RJEENJE
1. Prvo raunamo oekivana vremena aktivnosti i ocjenu varijansi.
aij 4mij bij

t e ij
6
(te)12 = (8+4*11+15)/6 = 11,17 (te)69 = (5+4*7+9)/6 = 7
(te)23 = (4+4*6+8)/6 = 6 (te)37 = (3+4*4+5)/6 = 4
(te)38 = (12+4*17+20)/6 = 16,67 (te)710 = (8+4*11+14)/6 = 11
(te)49 = (15+4*20+25)/6 = 20 (te)910 = (2+4*3+4)/6 = 3
50
(te)58 = (18+4*23+28)/6 = 23 (te)1011 = (1+4*2+3)/6 = 2
(te)89 = (8+4*11+15)/6 = 11,17 (te)1112 = (2+4*3+4)/6 = 3
(te)39 = (11+4*16+20)/6 = 15,83
bij a ij
2

ij2
6
122 = (15-8)2 / 36 = 1,36 692 = (9-5)2 / 36 = 0,44
232 = (8-4)2 / 36 = 0,44 372 = (5-3)2 / 36 = 0,11
382 = (20-12)2 / 36 = 1,78 7102 = (14-8)2 / 36 = 1
492 = (25-15)2 / 36 = 2,78 9102 = (4-2)2 / 36 = 0,11
582 = (28-18)2 / 36 = 2,78 10112 = (3-1)2 / 36 = 0,11
892 = (15-8)2 / 36 = 1,36 11122 = (4-2)2 / 36 = 0,11
392 = (20-11)2 / 36 = 2,25
Zatim u ve formirani mreni dijagram unosimo izraunate oekivane
vrijednosti izvrenja aktivnosti, a zatim po opisanom nainu
izraunaju se vremena zbivanja dogaaja i unose u mreni dijagram
(slika 3).
2. Kritine aktivnosti su : A12, A23, A58, A89, A910, A1011, A1112 zato to
ispunjavaju sva tri uslova:
(TE)i = (TL)i ; (TE)j = (TL)j ; (te)ij = (TL)j - (TE)i
Radi lakeg raspoznavanja oznaka oekivanih vremena aktivnosti i

dogaaja na sljedeoj slici dat je grafiki prikaz aktivnosti sa
oznakama svih vremena.
i j
Aij ; (te)ij
(TE)i (TL)i (TE)j (TL)j
Tako imamo kritini put ( u mrenom dijagramu oznaen debljom

linijom):
A12 - A23 - A58 - A89 - A910 - A1011 - A1112
51
TL i TE i
3. Na osnovu relacije Z i
2 za dogaaj (7) imamo:
ij
TL 7 TE 7 43,34 21,17
Z7 = 16,04

2
12
2
23
2
37
1,36 0,44 0,11
Kako je na osnovu tabele br. III ,date u prilogu skripte, P(Z3)= 1

slijedi da je P(16,04)= 1 to znai da e se dogaaj (7) u razmaku
oekivanog najranijeg i najkasnijeg vremena sigurno desiti, odnosno
vjerovatnoa je 100%.
4.
TS n TE n
Zn
ij2
Na osnovu izraza odredit emo vjerovatnou
zavretka projekta za planiranih 58 terminskih jedinica. Pa je faktor

vjerovatnoe:
TS 12 TE 12
Z12

2
12
2
23
2
58
2
89
2
910 2
1011 2
1112
58 59,34
0,53
1,36 0,44 2,78 1,36 0,11 0,11 0,11
Zakljuak: Projekat e se zavriti za 58 TJ sa 29,82% vjerovatnoe,

jer je iz tabele br. III dobiveno P(-0,53) = 0,2982.
52
4
0
17,17 30,34
5 20
17,17 17,17
0 23
10 11 12
1 11,17 2 6 3 8 11,17 9 2 3
16,67 3
54,34 54,34 56,34 56,34 59,34 59,34
0 0 17,17 17,17 40,17 40,17 51,34 51,34
11,17 11,17
15,83
6
7
17,17 44,34
7
4 11
21,17 43,34
54
1.5.3. Analiza trokova
Analiza trokova u mrenom planiranju ima za cilj da uspostavi

zavisnost izmeu trokova i vremena trajanja nekog projekta.
Trokovi se posmatraju kao varijabla koja zavisi od vremena, dok se
ostali faktori uzimaju kao parametri.
Neki osnovni pojmovi za pristup analizi trokova su:
Usiljeno trajanje aktivnosti (tiju) predstavlja vrijeme za koje se
aktivnost moe najranije zavriti. To je ustvari najkrae vrijeme
izvrenja aktivnosti koje se ne moe skratiti ni dodatnim mjerama,
odnosno ulaganjima.
Usiljeni trokovi (Ciju) su nuni trokovi (ulaganja) koji
osiguravaju izvrenje aktivnosti u najkraem (usiljenom ) vremenu.
Normalno trajanje aktivnosti (tijn) je vrijeme koje je potrebno
za izvrenje aktivnosti u normalnim (uobiajenim) uslovima.
Normalni trokovi (Cijn) su trokovi koji nastaju kada se
aktivnost izvri u normalnom vremenu trajanja. To su najnii trokovi
koji osiguravaju da se aktivnost izvri u normalnom vremenu.
Uz pretpostavku da postoji linearna zavisnost izmeu trokova i
vremena trajanja aktivnosti onda se funkcija trokova u zavisnosti od
vremena moe predstaviti na sljedei nain:
Cij = aij tij + bij
Parametar aij pokazuje proporcionalnu promjenu troka Cij kada se tij

promijeni za jedinicu vremena, pa je potrebno odrediti i njegovu
vrijednost.
Vrijednost parametra aij dat je sljedeom relacijom:
C iju C ijn
aij
t iju t ijn
Parametar aij naziva se koeficijentom prirasta trokova i vremena

to znai da za svaku vremensku jedinicu skraenja vremena trajanja
aktivnosti trokovi e porasti za aij novanih jedinica.
Za iznalaenje vremena trajanja cijelog projekta i odgovarajuih
trokova primijenit e se TZV. PERT/COST analiza. Ovu analizu
poinjemo sa izraunavanjem vremena trajanja projekta u normalnim
uslovima pri emu izraunavamo normalne trokove, a nakon toga
55
postupno skraujemo izvrenje projekta, stim da se trokovi
poveavaju u najmanjem moguem iznosu, uvaavajui sljedee
principe:
1. Skraivati vrijeme trajanja samo kritinih aktivnosti;

2. Skratiti vrijeme trajanja najjefitinije aktivnosti, tj. one aktivnosti
koja ima najmanji prosjeni prirataj trokova;
3. U sluaju kada se pojavi vei broj kritinih puteva vri se
skraivanje svakog kritinog puta za isti broj jedinica vremena,
pri emu se prvo skrauju najjeftinije aktivnosti;
4. Ovakav postupak skraivanja aktivnosti sprovodi se sve dok se
ne postigne eljeno vrijeme (rok) zavretka projekta ili pak u
krajnjem sluaju, dok sve aktivnosti, bar na jednom putu ne
budu imale usiljeno vrijeme.
ZADATAK 4.
Za planiranje izvrenja nekog projekta raspolaemo sa sljedeim

podacima:
AKTIVNOST A12 A13 A34 A25 A45
Usiljeno 6 4 3 6 4
Vrijeme izvrenja (TJ)
Normalno 9 7 4 7 7
Usiljeni 98 121 65 105 129
Trokovi (NJ)
Normalni 80 100 60 100 120
Potrebno je izvriti maksimalno skraenje vremena izvrenja projekta
i pri tome pronai trokove izvrenja.
RJEENJE
Kao prvo potrebno je izvriti analizu strukture i analizu vremena

koristei normalna vremena, a zatim, koritenjem mrenog dijagrama,
potujui principe PERT/COST analize postepeno emo vriti
skraenja vremena sve dok ne doemo do zahtjevanog rjeenja.
56
PRVO RJEENJE
2
9 7
9 11
6 6
5
1
18 18
0 0
3 4
7 4 7
7 7 11 11
4 3 4
Rezultati prvog rjeenja

- Vrijeme izvrenja projekta je 18 TJ;
- Trokovi izvrenja projekta su : 80+100+60+100+120 = 460 NJ;
- Kritine aktivnosti su: A13, A34, A45;
- Kritini put je A13 - A34 - A45
Analiza prvog rjeenja (kako bi znali koje aktivnosti prvo skratiti)

- Koeficijent prirataja trokova kritinih aktivnosti je:
a13 = (121 100) / (7 4) = 7 NJ/TJ

a34 = (65 60) / (4 3) = 5 NJ/TJ
a45 = (129 120) / (7 4) = 3 NJ/TJ
- Najjeftinija aktivnost je A45 jer je njen najmanji koeficijent to nas

navodi na zakljuak da je najekonominije prvo skratiti ba tu
aktivnost. Aktivnost A45 mogue je max. skratiti do usiljenog vremena
(7 4 = 3TJ), ali nam to ne dozvoljava slobodna vremenska rezerva
alternativnog puta 1-2-5, a koja iznosi:
R= 18 (9 + 7) = 2TJ
Zbog toga aktivnost A45 mogue je samo skratiti za 2 TJ.
- Prirataj trokova pri ovom skraenju je:

a45 * 2TJ = 3 NJ/TJ * 2 TJ = 6 NJ
Iz ove analize proizilazi novo rjeenje.
57
DRUGO RJEENJE
2
9 7
9 9
6 6
5
1
16 16
0 0
3 4
7 4 5
7 7 11 11
4 3 4
Rezultati drugog rjeenja

- Trokovi izvrenja projekta su : 460 + 6 = 466 NJ;
- Kritine aktivnosti su: A13, A34, A45, A12, A25.
- Kritini putevi su (sada imamo dva):
A13 - A34 - A45 i A12 - A25
Analiza drugog rjeenja
- Koeficijent prirataja trokova kritinih aktivnosti je:
a13 = (121 100) / (7 4) = 7 NJ/TJ a12 = (98 80) / (9 6) = 6 NJ/TJ

a34 = (65 60) / (4 3) = 5 NJ/TJ a25 = (105 100) / (7 6) = 5 NJ/TJ
a45 = (129 120) / (7 4) = 3 NJ/TJ
- Skratiti emo aktivnosti A45 sa prvog kritinog puta i aktivnost A25

sa drugog kritinog puta i to i jednu i drugu aktivnost moemo skratiti
po jednu terminsku jedinicu.

a45 * 1TJ + a25 * 1TJ= 3 NJ/TJ * 1 TJ + 5 NJ/TJ * 1 TJ = 8 NJ
58
TREE RJEENJE
2
9 6
9 9
6 6
5
1
15 15
0 0
3 4
7 4 4
7 7 11 11
4 3 4
Rezultati treeg rjeenja

- Kritine aktivnosti su ostale iste kao u prethodnom rjeenju: A 13,
A34, A45, A12, A25.
- Kritini putevi su isti kao u prethodnom rjeenju : A 13 - A34 - A45
i A12 - A25
Analiza treeg rjeenja

- Koeficijent prirataja trokova kritinih aktivnosti (koje se jo mogu
skaratiti) je:
a13 = (121 100) / (7 4) = 7 NJ/TJ a12 = (98 80) / (9 6) = 6 NJ/TJ

a34 = (65 60) / (4 3) = 5 NJ/TJ
- Skratiti emo aktivnosti A34 sa prvog kritinog puta i aktivnost A12

sa drugog kritinog puta i to i jednu i drugu aktivnost skratit emo po
jednu terminsku jedinicu iako se aktivnost A 12 moe maksimalno
skratiti za 3 TJ. Meutim moramo se pridravti datih principa
(definisan 3. princip)

59
ETVRTO RJEENJE
2
8 6
8 8
6 6
5
1
14 14
0 0
3 4
7 3 4
7 7 10 10
4 3 4
Rezultati etvrtog rjeenja

A34, A45, A12, A25.
i A12 - A25
Analiza etvrtog rjeenja

- Koeficijent prirataja trokova kritinih aktivnosti (koje se jo mogu
skaratiti) je:
a13 = (121 100) / (7 4) = 7 NJ/TJ a12 = (98 80) / (9 6) = 6 NJ/TJ
- Moemo jo skratiti aktivnosti A13 sa prvog kritinog puta i aktivnost

A12 sa drugog kritinog puta i to i jednu i drugu aktivnost skratit
emo po dvije terminsku jedinicu iako se aktivnost A 13 moe
maksimalno skratiti za 3 TJ. Meutim moramo se pridravati datih
principa (definisan 3. princip)

60
PETO RJEENJE
2
6 6
6 6
6 6
5
1
12 12
0 0
3 4
5 3 4
5 5 8 8
4 3 4
Rezultati petog rjeenja

A34, A45, A12, A25.
i A12 - A25
Analiza petog rjeenja

U ovom rjeenju aktivnosti kritinog puta 1-2-5, odnosno A12 i A25
imaju usiljeno vrijeme trajanja, to nas navodi na zakljuak (potujui
princip br. 4) da nije mogue vie skraivati vrijeme zavretka
projekta, tj. ispod dobivenih 12 TJ.
S time smo postigli traeno rjeenje maksimalno mogueg skraenja
vremena projekta, a to je za 6 TJ, tj sa 18 TJ na 12 TJ, sa uveanim
trokovima sa 460 NJ na 511 NJ.
ZADACI ZA VJEBU
1.
Klip motora moe se plasirati na tritu u koliini od 1 562 000
komada godinje. Postupak obrade ima sljedeu strukturu:
61
OPERACIJA
Oznaka Vrijeme trajanja (s/kom)
10 12
20 13
30 13
40 15
50 15
60 12
Usvojeni elementi reima rada su:

- broj radnih dana u godini mk = 252 (r.d./god)
- broj smjena na dan Sk = 3 (smjene/r.danu)
- broj radnih sati u smjeni nk = 8 ( sati/smjeni)
- stepen iskoritenja vremena k = 0,86.
Utvrditi o kojem tipu proizvodnje se radi?
2.
Proizvodni proces se odvija u odjeljenju sa devet radnih mjesta. Za
takav proces zadane su transportne jedinice koje se transportuju.
Izvriti rasporeivanje radnih mjesta po metodi trougla.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 4000 1000 1000
2 3500 500
3 1000 4500
4 500
5 1000 1500 1000
6 500 4500 1000
7 2000 2500
8 5000
9
3.
Proizvod se izrauje u etiri operacije. Svaku operaciju izvodi po
jedna maina. Serija ima 60 komada. Vrijeme trajanja operacije je
dato u tabeli.
i 1 2 3 4
tii (min) 7 10 6 9
62
Potrebno je odrediti odnos ciklusa proizvodnje ostvaren po
postepenom, paralelnom i kombinovanom nainu kretanja predmeta
rada (TR : TP : TK ) i dati grafiki prikaz.
4.
Postupak obrade nekog proizvoda ima sljedeu strukturu:
i 1 2 3 4 5 6 7 8
tii (min) 1,5 2,2 2,8 1,1 0,6 1,8 1,2 2,0
Mii (jed) 1 1 1 1 1 1 1 1
Potrebno je odrediti:
1. najkrai ciklus proizvodnje serije od 10 000 komada;
2. najkrae vrijeme zavretka prve i druge operacije.
5.
Proizvod se izrauje u seriji od 200 komada i to u 6 operacija. Vrijeme
trajanja operacija i broj maina je:
i 1 2 3 4 5 6
tii (min) 1,5 2,0 2,5 1,8 2,4 2,0
Mii (jed) 1 2 3 1 1 1
Potrebno je odrediti ciklus proizvodnje ukoliko se eli postii

najpovoljniji stepen iskoritenja maina.
6.
Izraditi gantogram lansiranja dijelova i montee za proizvod A, koji se
sastoji iz etiri pozicije, od kojih se 1 i 2 sklapa u podsklop P, a zatim
sa pozicijom 3 u sklop S. Pozicija 4 ulazi direktno u finalni proizvod.
Vremena trajanja faza rada (aktivnosti) data su u terminskim
jedinicama u sljkedeoj tabeli.
FAZA RADA 1 2 3 4 P S A
STVARNI CIKLUS 10 21 13 16 11 22 27
7.
Na osnovu matrice meuzavisnosti izmeu pojedinih aktivnosti
sainiti mreni dijagram projekta.
63
A B C D E F G H I J K L
A 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0
B 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0
C 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0
D 0 0 1 0 0 0 0 0 0
E 0 0 1 0 0 0 1 0
F 0 0 0 0 1 0 0
G 0 1 0 0 0 0
H 0 1 0 0 0
I 0 1 0 0
J 0 0 1
K 0 1
L 0
8.
Za neki projekta dati su podaci:
Aktivnost A01 A12 A13 A24 A34 A25 A46 A56
Vrijeme aij 2 8 3 2 1 9 6 4
mij 3 10 4 3 2 11 8 5
bij 6 12 6 8 3 15 10 8
Potrebno je utvrditi oekivano vrijeme izvrenja projekta i sa kojom

vjerovatnoom se moe oekivati zavretak projekta za 24 TJ.
9.
Na osnovu datih podataka o nekom projektu izraunati trokove
izvrenja ukoliko se on eli izvriti za 28 TJ. Matrica meuzavisnosti
aktivnosti data je na slijedeoj slici.
A B C D E F G H I
A 0 1 1 1 0 0 0 0 0
B 0 0 0 1 0 0 0 0
C 0 0 1 1 0 0 0
D 0 0 0 0 1 0
E 0 0 0 0 1
F 0 1 1 0
G 0 0 1
H 0 1
I 0
Normalna i usiljena vremena i trokovi dati su u donjoj tabeli.
64
tijn tiju Cijn Ciju
A 8 6 30 40
B 2 1 35 55
C 5 5 15 15
D 3 1 10 20
E 7 4 70 95
F 4 4 50 50
G 8 6 20 23
H 6 5 18 30
I 9 5 40 60
2. ORGANIZACIJA SREDSTAVA ZA RAD I PREDMETA

RADA
2.1. Upravljanje zalihama (planiranje i optimiranje zaliha)
Pod pojmom zaliha podrazumjevamo koliinu materijala,

sirovina, rezervnih dijelova, gotovih proizvoda ili uopte robe, koja se
nalazi u skladitu privrednog subjekta, u datom vremenu.
Naime, u privrednom subjektu mora postojati neka koliina
zaliha materijala koja obezbjeuje nesmetano odvijanje proizvodnje.
Ako imamo prevelike zalihe izlaemo se nepotrebnim
trokovima, blokiramo obrtna sredstva, skladini prostor postaje mali,
itd.
Ukoliko su pak zalihe premale, dolazi do zastoja proizvodnog
procesa i poveanja trokova proizvodnje. U praksi je gotovo
nemogue izbjei odreeni nivo zaliha.
2.1.1. Planiranje zaliha Metod signalnih (MIN MAX) zaliha
Za proizvodni program sa karakteristikama serijske proizvodnje

uz njeno kontinuirano ponavljanje u kraim ili duim intervalima,
operativno planiranje moe se bazirati na metodi signalnih, odnosno
MIN MAX zaliha.
Kod serijske proizvodnje znaajno je osigurati neprekidan
planirani ritam montae finalnih proizvoda, te se zalihama upravlja na
nain da na skladitima u svakom trenutku postoji osiguran ukupan
asortiman dijelova potreban za kontinuiranu proizvodnju. Sistem
upravljanja zalihama se temelji na signalnim zalihama, odnosno
periodinom naruivanju dijelova u trenutku kada zalihe na skladitu
65
dostignu signalnu veliinu, kako bi se dobava osigurala dovoljnim
vremenom za dobavu do trenutka kada koliine zaliha na skladitu
dostignu neku minimalnu sigurnosnu veliinu, a ne kada se dijelovi
potpuno potroe (Slika 1).
Kako zalihe uz sebe veu znatna finansijska sredstva, nastoji se da one

budu to manje, te da se dijelovi na zalihama obnavljaju na nain da
ne preu neku maksimalnu koliinu. Politika planiranja svodi se na
provjeru stanja zaliha u pravilnim vremenskim razmacima, te
neprekidno odravanje stanja zaliha izmeu nekog minimuma i
maksimuma.
Definicije odreenih pojmova zaliha:
Minimalne zalihe predstavljaju najmanju koliinu materijala

ispod koje se nivo u skladitu ne smije spustiti kako se pri tome
ne bi ugrozio kontinuitet proizvodnje. Pokriva potrebe
proizvodnje kroz vremensko razdoblje eventualnog prekoraenja
termina isporuke, u sluaju da materijal ne stigne u predvienom
roku isporuke.
Maksimalne zalihe predstavljaju gornju granicu iznad koje

nije ekonomski opravdano nabavljati materijal u odreenom
terminskom razdoblju.
Signalne zalihe predstavljaju onu koliinu kod koje se

naruuje materijal, a obuhvaaju do minimalne zalihe onu
koliinu materijala koja e se potroiti do trenutka ponovne
obnove (popune) zaliha.
Na slijedeoj Slici 1. dat je grafiki prikaz odreenih nivoa zaliha

(signalne, minimalne, maksimalne) pod pretpostavkom jednolike,
kontinuirane potronje materijala u svakoj terminskoj jedinici.
66
Slika 1. Grafiki prikaz nivoa zaliha
Simboli na slici oznaavaju:
Q obim zaliha materijala

Qmax maksimalna zaliha
Qmin minimalna zaliha
Qsig signalna zaliha pri kojoj se naruuje materijal
vS utroak materijala u jedinici vremena
S koliina narudbe
Ti vrijeme isporuke
Tz vrijeme eventualnog prekoraenja termina isporuke
Tun vrijeme utroka naruene koliine
Na temelju slike 1. proizilaze slijedee relacije:
Minimalna zaliha: Qmin = Tz vS
Signalna zaliha: Qsig = (Ti + Tz) vS
Koliina narudbe: S = Tun vS
Maksimalna zaliha : Qmax = Qmin + S = (Tz + Tun) vS
2.1.2. Optimiranje zaliha
Postoji vie empirijskih, tablinih, grafikih ili matematikih metoda

utvrivanja optimalnih zaliha. Da bi optimiranje bilo uspjeno u obzir
67
je potrebno uzeti cijeli niz parametara koji su specifini i razliiti za
svaki pojedini proizvodni sistem. Pri tom politika optimiranja mora
biti takva da zadovolji dva temeljna, ali i meusobno kontradiktorna
zahtjeva: ekonominost i sigurnost iskazane kroz potrebu minimalnih
(to niih) ali u odreenom trenutku sigurno raspoloivih zaliha.
U stabilnim trinim uslovima obim jednokratne nabavke rjeava se

na bazi ekonomskog kriterija ponaanja trokova nabavke ( i trokova
uskladitenja. Obim jednokratne nabavke direktno utie na navedene
trokove.
Vea koliina nabavljenog materijala vezuje za sebe nie trokove

nabavke (vei popust na nabavnu cijenu, nii transportni trokovi, i
sl.).
Sa druge strane, vea koliina materijala izaziva vee prosjene
trokove skladitenja (vee kamate na uloena novana sredstva i
materijal, vee investicione trokove i sl.).
Kao to vidimo, sa poveanjem koliine, jedni trokovi opadaju, a

drugi rastu i obratno. Tako e pri odreenoj koliini ovi trokovi u
zbiru biti najmanji.
Ona koliina pri kojoj je zbir trokova nabavke i skladitenja po

jedinici mjere najmanji naziva se OPTIMALNA KOLIINA
ZALIHA.
Zbog toga je potrebno formirati funkciju trokova i traiti njen

minimum. Posmatrat emo model zaliha sa konstantnom
potranjom, tj. model koji podrazumjeva da organizacija nabavlja
robu u toku datog vremenskog perioda u istim vremenskim
intervalima, u jednakim koliinama (slika 2.). U svakom trenutku je
zadovoljena potreba proizvodnje.
68
Slika 2. Model zaliha sa konstantnom potranjom
Funkcija trokova za navedeni model glasi:
Qc1 c2
C S S (1)
S 2
gdje je:
C(S) funkcija trokova u zavisnosti od promljenjive S, odnosno
ukupni trokovi svih porudbina u toku cijelog intervala od n perioda
Q- koliina materijala kojom se operie u datom vremenskom periodu
(planom predviena potronja)
c1- trokovi redovne nabavke materijala u jadnoj porudbini
S- koliina materijala koja je potrebna u jednom periodu od T un
vremenskih jedinica
broj vremenskih jedinica u toku cijelog intervala vremena (planom
posmatrani period, obino jedna godina)
c2 trokovi skladitenja jedne jedinice materijala u toku jedne
vremenske jedinice
Funkcija trokova sastoji se od zbira troka nabavke i troka

skladitenja, odnosno:
C(S) = C1(S) +C2(S),
gdje su:
Troak nabavke:
C1(S) = Q c1 / S
Troak skladitenja:
C2(S) = c2 S / 2
69
Broj perioda od Tun vremenskih jedinica u intervalu oznaava se sa
n i predstavlja broj nabavka, a rauna se na sljedei nain:
n = Q / S = / Tun
Kao to je vidljivo funkcija trokova (1) zavisi od promljenjive S.

Postavlja se pitanje koliko iznosi S pa da funkcija trokova postigne
minimum. Takvo S se naziva optimalnim rjeenjem funkcije
trokova, odnosno optimalnom koliinom zaliha i oznaava se sa S0, a
dobije se na osnovu izjednaavanja sa nulom prvog izvoda po S-u
funkcije ukupnih trokova nabavke (ekstrem funkcije), odnosno:
C 1 S C 2 S
0
S S
Q c1 c2
2
0
S 2
2Qc1 S 2 c 2 0
iz ega slijedi izraz optimalne koliine nabavke zaliha:
2Qc1
S0
c 2
S0 je optimalna koliina materijala koja mora biti nabavljena u svakom

periodu vremena (Tun), jer je potrebna za proizvodnju bez prekida u
tom periodu. Za optimalnu koliinu materijala vezuju se minimalni
trokovi, koji se raunaju pomou izraza:
C 0 2Qc1c 2
Grafiki prikaz funkcija C(S), C1(S) i C2(S) dat je na slijedeoj slici.
70
Slika 3. Grafiki prikaz funkcije trokova skladitenja, nabavke i ukupnih
trokova
ZADATAK 1.
Radna organizacija za godinu dana (300 dana) planom predvia

potronju od 13500 komada nekog poluproizvoda. Dnevno iz
magacina u proizvodnju isporuuje se isti broj komada. Nabavka se
vri u jednakim porudbinama, u istim vremenskim intervalima.
Trokovi jedne porudbe su 100 000 novanih jedinica, a trokovi
skladitenja za jedan komad, za jedan dan su 100 novanih jedinica.
Potrebno je:
1- Izraunati optimalnu koliinu zaliha i trokove zaliha pri toj
koliini;
2- Izraunati vrijeme utroka optimalne koliine zaliha i broj
nabavka;
3- Grafiki prikazati funkciju ukupnih trokova, funkciju trokova
porudbine i trokova skladitenja.
71
RJEENJE
1.
2Qc1 2 13500 100000
S0 300 kom
c2 300 100
C0 2Qc1c2 2 13500 300100000100 9000000NJ
2.
Q 13500
n0 45 narudbi
S0 300
300
Tun 6,6 dana
n0 45
ili na slijedei nain:
So So 300
Tun 6,6 dana
vS Q 13500
300
3.
Qc1 13500 100000

C1
S S
c 2 300 100
C2 S S 15000 S
2 2
S C1(S) C2(S) C(S)

100 13,5 106 1,5 106 15 106
200 6,75 106 3 106 9,75 106
300 4,5 106 4,5 106 9 106
400 3,4 106 6 106 9,4 106
72
GRAFIKI PRIKAZ FUNKCIJA TROKOVA
C 16
X 106
14
12
10 C1(S)
8 C2(S)
6 C(S)
4
2
0
0 100 200 300 400 500
S
2.2. ABC analiza

ABC analiza utvruje znaenje (rang) pojedinih vrsta materijala, kako
bi najveu panju mogli posvetiti upravo onim materijalima, koji su sa
stanovita potronje najznaajniji i kod kojih je najlake postii
utede.
Za provoenje ove analize potrebno je poznavati utroke materijala

tokom nekog vremenskog perioda. Na osnovu podataka o utroku i
cijeni pojedinih materijala i ostalih trokova utvruje se znaenje
pojedinih vrsta materijala. Na osnovu znaenja i procentnog iznosa,
materijalima se odreuje rang. Postupak provoenja ABC analize bit
e objanjen kroz sljedei zadatak.
ZADATAK 1.
Podaci o utroku materijala u nekom proizvodnom subjektu dati su u

tabeli. Potrebno je provesti ABC analizu i dati odgovarajui komentar.
73
R. Oznaka Masa Cijena Ukupna vrijednost
Br. materijala (kg/god) (nov.jed./kg) u nov. jedinicama
1 M1 1 818 121,784 221 404
2 M2 7 800 30,827 240 453
3 M3 940 115,197 108 285
4 M4 8 700 19,620 170 691
5 M5 5 080 22,861 116 134
6 M6 2 590 12,784 33 111
7 M7 2 050 18,837 38 616
8 M8 450 12,702 5 716
9 M9 50 13,240 662
10 M10 2 875 18,577 53 410
11 M11 2 590 12,771 33 076
12 M12 1 240 18,235 22 612
13 M13 50 11,740 587
14 M14 2 500 229,080 572 700
15 M15 4 500 15,605 70 223
16 M16 12 000 2,154 25 845
RJEENJE
ABC analiza se provodi u nekoliko koraka. Prvi korak se sastoji u
izraunavanju procentualnog iznosa vrijednosti svakog materijala u
odnosu na ukupnu sumu novca utroenu za materijal. Na osnovu toga
sastavljaju se nove tabele po rangu pojedinih materijala, s tim da se
rang broj 1 dodjeljuje onom materijalu koji ima najvee procentualno
uee u ukupnoj vrijednosti, rang broj 2 materijalu drugom po
veliini procentualnog uea, itd. kao to je dato u sljedeoj tabeli.
Oznaka mat. Ukupna vrijednost % Kumulativni % Rang
M14 572 700 33,42 33,42 1
M2 240 453 14,03 47,45 2
M1 221 404 12,92 60,37 3
M4 170 691 9,96 70,33 4
M5 116 134 6,78 77,17 5
M3 108 285 6,32 83,43 6
M15 70 223 4,10 87,53 7
M10 53 410 3,12 90,65 8
M7 38 616 2,25 92,90 9
M6 33 111 1,93 94,83 10
M11 33 076 1,93 96,76 11
M16 25 845 1,51 98,21 12
M12 22 612 1,32 99,59 13
M8 5 716 0,34 99,93 14
M9 662 0,04 99,97 15
M13 587 0,03 100 16
UKUPNO 1 713 525
74
Sljedei korak je crtanje dijagrama i odreivanje podruja A, B, C.
Pravila za crtanje granica A, B, C nisu kruta i mogu se definisati na
sljedei nain:
1- U podruje A (najznaajnija grupa) spadaju materijali koji nose

70% do 80% ukupnih trokova;
2- U podruje B (manje znaajna grupa) spadaju materijali, koji
pribrojeni podruju A zajedno daju 90 95% ukupnih trokova;
3- U podruje C (gotovo beznaajna grupa) spadaju materijali od
granice podruja B do kraja dijagrama, to ukupno daje oko 5-
10% ukupnih trokova.
75
U ovom zadatku moe se konstatovati da samo materijali M14, M2,
M1, i M4, nose oko 70% od ukupnih trokova materijala, i
predstavljaju najznaajnije materijale. Materijali iz podruja C su
gotovo beznaajni u ukupnim trokovima. Ovakva analiza nas upuuje
da prilikom nabavke, odravanja i troenja zaliha posebnu panju
posvetimo materijalima iz podruja A. Znai, vrijednost ove analize je
u tome to se prvo prilazi rjeavanju problema zaliha iz podruja A.
Ova metoda se koristi u svim uslovima gdje je potrebno bilo kakvo
utvrivanje prioriteta.
2.3. Vrijednost i amortizacija sredstava za rad
Prije obrauna trokova sredstava za rad potrebno je, prethodno,

uraditi sljedee:
- utvrditi ukupne trokove (ukupna vrijednost) sredstava za rad
(maina, ureaja, postrojenja, graevinskih objekata i sl.);
- na osnovu usvojenog sistema amortizacije (funkcionalni ili
vremenski) izdvojiti dio tih trokova koji treba da terete
proizvodnju ili proizvod
Ukupni trokovi sredstava za rad su:

- nabavna cijena,
- trokovi dopreme (transporta, istovara i smjetaja),
- trokovi njihove montae i ugradnje.
Postoje dva naina izraunavanja trokova sredstava za rad, odnosno

amortizacije kojima se tereti proizvodnje ili jedinica proizvoda u
odreenom periodu. To su vremenski i funkcionalni sistem.
1. VREMENSKI SISTEM
Vremenski sistem polazi od osnovice za amortizaciju (ukupni trokovi

sredstava za rad) i vjeka trajanja sredstva. Znai, amortizacija se
rasporeuje na broj godina za koje se predpostavlja da e sredstvo
rada trajati. Kod ovog sistema amortizacije uglavnom se koristi :
proporcionalni (ravnomjerni), progresivni, degresivni i kumulativni
odnos.
76
- Proporcionalna amortizacija pretpostavlja da se sredstvo
ravnomjerno troi tokom nekog vremena. Obraun se vri prema
sljedeim formulama (u zavisnosti s kojim podatkom
raspolaemo):
GKA = OA / VOS
ili
GKA = OA p
gdje je:
GKA godinja kvota (iznos) amortizacije

OA osnovica za amortizaciju
VOS vijek osnovnog sredstva (broj godina mogueg korisnog trajanja
sredstva)
p stopa amortizacije u %
- Progresivna amortizacija zasniva se na tome da se sredstvo u

poetku najmanje troi, a kasnije sve vie. Zato se i stopa
amortizacije rauna tako da je u poetku najnia, pa raste i na
kraju je najvia.
- Degresivna amortizacija polazi od pretpostavke da je sredstvo

u poetku sposobnije za proizvodnju i da vremenom opada
njegova upotrebljivost, to jest, u poetku se najvie troi, a
poslije sve manje.
- Kod kumulativne metode, amortizacija je ubrzana u prvim, a

usporena u zadnjim godinama rada sredstva.
2. FUNKCIONALNI SISTEM
Funkcionalni sistem polazi od osnovice za amortizaciju i stepena

koritenja, tj. funkcionisanja sredstva u odreenom obraunskom
periodu. Znai, umjesto procjene vijeka trajanja, potrebno je
predvidjeti ukupnu koliinu proizvoda koja se moe postii na
sredstvu ili procijeniti ukupnu koliinu efektivnih sati rada sredstva,
pa te parametre (proizvode ili sate) registrovati u pojedinim
obraunskim periodima.
77
Formula koja se koristi prilikom prorauna trokova sredstava za rad
koristei funkcionalni sistem je sljedea:
AU1 = OA / PU
gdje je:
AU1 iznos amortizacije po jedinici uinka
OA osnovica za amortizaciju
PU planirani uinak
Postupak obrauna amortizacije po navedenim sistemima bit e

objanjen kroz sljedee zadatke.
ZADATAK 1.
Radna organizacija u toku godine izvrila je nabavku struga. Nabavna

cijena iznosi 5 500 000 NJ, trokovi dopreme su 150 000 NJ i trokovi
montae i ugradnje su 210 000 NJ. Planom se predvia da e strug biti
u upotrebi 10 godina i da e za to vrijeme ostvariti 29 300 sati rada.
Uinak po godinama u satima rada planira se:
I godina3000 sati
II godina ..3100 sati
III godina..3500 sati
IV godina .3700 sati
V godina3600 sati
VI godina ..3200 sati
VII godina.3400 sati
VIII godina 2500 sati
IX godina2200 sati
X godina 1100 sati
Na osnovu datih podataka izvriti obraun amortizacije po
vremenskom i funkcionalnom sistemu, a dobivene rezultate prikazati
tabelarno.
RJEENJE
1- VREMENSKI SISTEM OBRAUNA
Za ovaj nain moramo prethodno znati vijek trajanja i ukupne

trokove sredstva. U zadatku je vijek poznat, a osnovicu za
78
amortizaciju treba da odredimo. Osnovicu, odnosno ukupne trokove
raunamo na sljedei nain:
- nabavna cijena 5 500 000

- trokovi dopreme 150 000
- trokovi montae i ugradnje 210 000
UKUPNI TROAK SREDSTVA 5 860 000 = OA
GODINJA KVOTA AMORTIZACIJE JE TADA:
GKA = OA / VOS = 5 860 000 / 10 = 586 000 NJ/god
Na bazi godinje kvote amortizacije rauna se amortizacija za sve

godine, te su kumulativni iznos amortizacije i neotpisana vrijednost
sredstva za pojedine godine koritenja izraunate i prikazane u tabeli.
Godinja Kumulativni Vrijednost

Osnovica za
Godina kvota iznos amortizacije sredstva
amortizaciju
amortizacije na kraju godine na kraju godine
1 5 860 000 586 000 586 000 5 274 000
2 5 860 000 586 000 1 172 000 4 688 000
3 5 860 000 586 000 1 758 000 4 102 000
4 5 860 000 586 000 2 344 000 3 516 000
5 5 860 000 586 000 2 930 000 2 930 000
6 5 860 000 586 000 3 516 000 2 344 000
7 5 860 000 586 000 4 102 000 1 758 000
8 5 860 000 586 000 4 688 000 1 172 000
9 5 860 000 586 000 5 274 000 586 000
10 5 860 000 586 000 5 860 000 0
2- FUNKCIONALNI SISTEM OBRAUNA
IZNOS AMORTIZACIJE PO JEDNICI UINKA IZNOSI:
AU1 = OA / PU = 5 860 000 / 29 300 = 200 NJ/ h
Rezultati obrauna po ovom sistemu prikazani su u tabeli.
79
Vrijednost
Osnovica Godinji Godinja Kumulativni
Amortizacija sredstva na
God za uinak u kvota iznos
za 1 sat rada kraju
amortizaciju satima amortizacije amortizacije
godine
1 5 860 000 3000 200 600 000 600 000 5 260 000
2 5 860 000 3100 200 620 000 1 220 000 4 640 000
3 5 860 000 3500 200 700 000 1 920 000 3 940 000
4 5 860 000 3700 200 740 000 2 660 000 3 200 000
5 5 860 000 3600 200 720 000 3 380 000 2 480 000
6 5 860 000 3200 200 640 000 4 020 000 1 840 000
7 5 860 000 3400 200 680 000 4 700 000 1 160 000
8 5 860 000 2500 200 500 000 5 200 000 660 000
9 5 860 000 2200 200 440 000 5 640 000 220 000
10 5 860 000 1100 200 220 000 5 860 000 -
ZADATAK 2.
Radna organizacija izvrila je nabavku nove maine. Trokovi

nabavke iznose 930 000 NJ, trokovi prevoza 25 000 NJ, trokovi
montae i ugradnje 45 000 NJ. Zakonski propisana minimalna stopa
amortizacije za grupu osnovnih sredstava kojoj pripada ova maina
iznosi 10%. U cilju sprovoenja usvojene poslovne politike,
organizacija je donijela odluku da se ovo osnovno sredstvo u
potpunosti amortizuje u roku od 8 godina. Potrebno je izvriti obraun
amortizacije po propisanoj amortizacionoj stopi i u skladu sa
donijetom odlukom.
RJEENJE
Troak navke ..930 000

Troak prevoza .. 25 000
Troak montae i ugradnje .. 45 000
UKUPNI TROAK MAINE...1 000 000 = OA
1. U sluaju primjene minimalne amortizacione stope godinja kvota

amortizacije je:
GKA1 = OA p = 1 000 000 10/100 = 100 000
80
2. U sluaju amortizovanja maine u roku od 8 godina, godinja kvota
amortizacije je:
GKA2 = OA / VOS = 1 000 000 / 8 = 125 000
Uticaj navedenih razliitih obrauna amortizacije na kretanje

kumulativnih iznosa amortizacije i neotpisane vrijednosti nabavljene
nove maine na kraju svake godine prikazan je u tabeli.
Kumulati
vna Kumulativna Neotpisana Neotpisana
Osnovica
amortizaci amortizacije vrijednost vrijednost
za
God GKA1 GKA2 ja na na kraju na kraju na kraju
amortizac
kraju godine po godine po godine po
iju
godine po odluci stopi odluci
stopi
1 1 000 000 100 000 125 000 100 000 125 000 900 000 875 000
2 1 000 000 100 000 125 000 200 000 250 000 800 000 750 000
3 1 000 000 100 000 125 000 300 000 375 000 700 000 625 000
4 1 000 000 100 000 125 000 400 000 500 000 600 000 500 000
5 1 000 000 100 000 125 000 500 000 625 000 500 000 375 000
6 1 000 000 100 000 125 000 600 000 750 000 400 000 250 000
7 1 000 000 100 000 125 000 700 000 875 000 300 000 125 000
8 1 000 000 100 000 125 000 800 000 1 000 000 200 000 -
ZADACI ZA VJEBU
1.
U toku jedne godine vrena je nabavka sirovina optimalnim
porudbinama od 82 komada. Trokovi nabavke su 170 NJ, a trokovi
skladitenja su 1 NJ po komadu za jedan dan. Potrebno je odrediti
minimalne trokove zaliha i grafiki ih prikazati.
2.
U nekoj radnoj organizaciji podaci o utroku materijala dati su u
tabeli. Potrebno je provesti ABC analizu i dati odgovarajui komentar.
81
Red.broj Oznaka Masa Cijena
materijala (kg/god) (NJ/kg)
1 450-001 640 000 42,700
2 450-008 130 000 194,400
3 550-008 190 000 187,600
4 550-011 320 000 57,600
5 550-012 320 000 88,100
6 450-013 640 000 2,500
7 450-014 640 000 3,400
8 450-015 640 000 4,900
9 450-018 320 000 10,900
10 450-029 640 000 51,400
11 450-031 640 000 2,000
12 450-050 640 000 51,400
13 450-032 640 000 2,300
14 450-033 2 700 2,700
15 450-034 320 000 3,700
16 450-036 320 000 18,200
17 450-041 320 000 116,200
3. TEORIJA TROKOVA
Trokovi predstavljaju sva troenja koja su nastala u direktnoj ili
indirektnoj vezi sa proizvodnjom. Svi trokovi su sastavni dijelovi
cijene kotanja proizvoda, odnosno usluga.
Trokovi se razvrstavaju na vie naina. Svaka podjela ima svoju
svrhu. Tako, na primjer, podjela trokova na direktne (pojedinane) i
indirektne (reijske, opte) omoguava jednostavniju raspodjelu
trokova na njihove nosioce (proizvode i usluge), odnosno omoguava
izradu kalkulacije (obraun trokova). Na primjer, podjela trokova na
fiksne i varijabilne omoguava njihovo praenje na razliitim nivoima
iskoritenja kapaciteta, to je osnova za racionalno voenje poslovne
politike preduzea.
3.1. Trokovi sa stajalita obrauna
Trokovi koji su nastali u procesu reprodukcije treba rasporediti na

mjesta i nosioce.
Mjesta trokova mogu biti: radne jedinice, odjeli, sektori i druge
organizacijske jedinice.
82
Nosioci trokova su uinci, tj. proizvodi i usluge.
S obzirom na mogunost rasporeivanja trokova razlikuju se:

-neposredni ili direktni, i
-opi ili indirektni trokovi.
Direktni trokovi su: direktni trokovi materijala, funkcionalna

amortizacija, bruto plate neposrednih radnika, direktni trokovi
vanjskih usluga i ostali.
Indirektni trokovi su zajedniki trokovi vie obraunskih jedinica

ili vie uinaka, pa se ne mogu direktno rasporeivati, ve se to ini na
poseban ili indirektni nain.
U praksi preduzea, trokovi se prvo rasporeuju na mjesta, pa zatim
na nosioce. U svrhu pravilnijeg rasporeda indirektnih trokova,
razvrstavaju se na grupe:
-opti trokovi izrade i
-opti trokovi uprave i prometa.
Opti trokovi izrade nastaju na mjestima gdje se stvaraju uinci, tj.

u neposrednoj proizvodnji. Tu spadaju: bruto plate tehnikog,
pomonog i administrativnog osoblja proizvodnih pogona, materijalni
trokovi odravanja i osiguranja sredstava pogona, trokovi rasvjete,
grijanja, ienja, PTT trokovi, amortizacija zgrade, putni trokovi
osoblja pogona, i drugi.
Opti trokovi uprave i prometa ili takozvana upravno prodajna

reija nastaje izvan proizvodnje, a u njih spadaju svi zajedniki
trokovi koji se odnose na preduzee kao cjelinu. Tu spadaju trokovi
opte, komercijalne, raunovodstvene i drugih zajednikih slubi
preduzea.
3.1.1. Raspored trokova po mjestima
U praksi se opti (indirektni) trokovi rasporeuju po mjestima

srazmjerno nekom neposrednom (direktnom) troku, ukupnom troku
ili pak kombinaciji dvaju ili vie neposrednih trokova.
83
Za rasporeivanje optih trokova izrade najee se u praksi koriste
bruto plate neposrednih radnika.
Pri rasporeivanju optih trokova uprave i prometa moe se koristiti

kao osnovica: bruto plate neposrednih radnika, ukupni neposredni
trokovi uveani za opti dio trokova izrade, trokovi obrade, i razne
kombinacije vrsta neposrednih trokova.
Utvrivanje dijela optih (indirektnih) trokova koji otpada na

pojedina mjesta vri se na dva naina:
1. pomou koeficijenta koji se dobije kada se stavi u odnos opti

troak i odgovarajui neposredni troak (osnovica);
2. pomou strukture jednog ili vie neposrednih trokova, tj. da se
zavisno od uea pojedinog mjesta (pogona, odjela, i sl.) u ukupnim
neposrednim trokovima raspodjele i opti trokovi.
ZADATAK 1.
U jednom pogonu u kojem imaju tri odjeljenja ostvareni su opi

trokovi izrade 150 000 KM. Neposredni trokovi po odjelima su
iznosili:
Odjeli Materijalni trokovi Amortizacija Bruto plate
A 1 450 000 35 000 420 000
B 3 350 000 50 000 680 000
C 2 380 000 25 000 400 000
Treba rasporediti opte trokove izrade po mjestima (odjeljenjima), a

kao osnovicu uzeti bruto plate neposrednih radnika.
RJEENJE
Kp = UOTI / UBPN= 150 000 / 1 500 000 = 0,10
UBPN = 420 000 + 680 000 + 400 000 = 1 500 000 KM
gdje je:
Kp koeficijent prenosa
UOTI ukupni opi troak izrade
84
UBPN Ukupno bruto plate neposrednih radnika
1 2 3 4 5 6 7
Materijalni Bruto OTI*
Odjeli Amortizacija Kp Ukupno
trokovi plate (45)
A 1 450 000 35 000 420 000 0,10 42 000 1 947 000
B 3 350 000 50 000 680 000 0,10 68 000 4 148 000
C 2 380 000 25 000 400 000 0,10 40 000 2 845 000
*
OTI Opti troak izrade
ZADATAK 2.
Neka je tvornica u svoja etiri pogona u prethodnom obraunskom

periodu imala opte trokove izrade 12 500 000 KM, a opte trokove
uprave i prometa 10 000 000 KM.
Neposredni trokovi su iznosili:
Odjeli Trokovi materijala Bruto plate

I 4 625 000 1 500 000
II 6 375 000 2 500 000
III 10 000 000 3 500 000
IV 6 375 000 2 500 000
UKUPNO 27 500 000 10 000 000
Treba pomou:
A) koeficijenata i
B) strukture
rasporediti opte trokove izrade i opte trokove uprave i prometa.
Kao klju za rasporeivanje uzeti za opte trokove izrade bruto plate
neposrednih radnika, a za opte trokove uprave i prometa trokove
izrade.
RJEENJE
A) Raspored optih trokova pomou koeficijenata
Kp (za OTI) = UOTI / UBPN = 12 500 000 / 10 000 000 = 1,25
Kp (za OTUP) = UOTUP / UTI = 10 000 000 / 50 000 000 = 0,20
85
UTI = UTM + UBPN + UOTI = 50 000 000 KM
Opti Opti
troak troak
Trokovi Bruto izrade Troak izrade uprave i Ukupno
Odjeli materijala plate (OTI) (TI) prometa (TI +
(TM) (BPN) (BPN (TM+BPN+OTI) (OTUP) OTUP)
Kp(za OTI)) (TI
Kp(za OTUP))
I 4 625 000 1 500 000 1 875 000 8 000 000 1 600 000 9 600 000
II 6 375 000 2 500 000 3 125 000 12 000 000 2 400 000 14 400 000
III 10 000 000 3 500 000 4 375 000 18 000 000 3 600 000 21 600 000
IV 6 375 000 2 500 000 3 125 000 12 000 000 2 400 000 14 400 000
27 500 000 10 000 000 12 500 000 50 000 000 10 000 000 60 000 000
B) Raspored optih trokova pomou strukture

x1000
Opti Opti
Troak
Trokovi Bruto troak troak Ukupno
izrade
Odjeli materijala plate % izrade % uprave i (TI +
(TI)
(TM) (BPN) (OTI) prometa OTUP)
(OTUP)
I 4 625 1 500 15 1 875 8 000 16 1 600 9 600
II 6 375 2 500 25 3 125 12 000 24 2 400 14 400
III 10 000 3 500 35 4 375 18 000 36 3 600 21 600
IV 6 375 2 500 25 3 125 12 000 24 2 400 14 400
27 500 10 000 100 12 500 50 000 100 10 000 60 000
3.1.2. Kalkulacija cijene kotanja
Pod kalkulacijom podrazumjevamo raunski postupak kojim se

izraunavaju cijena kotanja, nabavna, prodajna i druge cijene.
Radi to lakeg obraunavanja, kontrole i analize trokova primjenjuje

se odgovarajua ema prema kojoj se sastavlja kalkulacija.
Struktura cijene kotanja vrlo je znaajna radi usporeivanja stvarnih

trokova sa planiranim trokovima ili sa trokovima istih ili slinih
preduzea.
Opta ema strukture cijene po elementima je slijedea:
1. Neposredni materijal izrade +

2. Neposredne bruto plate radnika +
86
3. Neposredna amortizacija +
4. Ostali neposredni trokovi +
5. Opti trokovi izrade +
6. Opti trokovi uprave i prometa =
I CIJENA KOTANJA+
7. Dobitak-gubitak =
II PRODAJNA CIJENA BEZ POREZA +
8. Porez na promet =
III PRODAJNA CIJENA
Kalkulaciona tehnika poznaje:

- kalkulaciju cijene kotanja,
- kalkulaciju dopunskog troka,
- kalkulaciju cijene proizvodnje.
Bazirat emo se na kalkulaciju cijene kotanja. Kalkulacijom cijene

kotanja utvruje se prosjeni troak proizvoda ili usluga. U tu svrhu
imamo dvije skupine kalkulacija:
1. djelidbene kalkulacije i
2. dodatne kalkulacije.
A) Djelidbena kalkulacija
Djelidbena kalkulacija se primjenjuje kod preduzea koja imaju

jedinstven proizvod i masovni tip proizvodnje. Karakteristika za ovu
kalkulaciju je ta da se ukupni trokovi podijele sa koliinom uinaka,
pa se dobije troak po jedinici uinka (prosjeni troak).
Ova vrsta kalkulacije se najee javlja u slijedea etiri oblika:
a) jednostavna (ista) djelidbena kalkulacija,

b) sloena (diferencirana, viefazna) djelidbena kalkulacija,
c) kalkulacija ekvivalentnih brojeva,
d) kalkulacija vezanih (paralelnih) proizvoda.
87
a) Jednostavna (ista) djelidbena kalkulacija
Primjenjuje se u uslovima postojanja jedinstvenog gotovog proizvoda

koji se proizvodi po jedinstvenom proizvodnom postupku. Postupak
izraunavanja cijene kotanja se sastoji u tome, da se ukupni trokovi
podijele proizvedenom koliinom uinaka.
ZADATAK 1.
U pogonu koji proizvodi limeni profil za noenje tabla, proizvedeno je

21 300 komada, uz slijedee trokove:
- Materijal za izradu = 319 926 KM
- Bruto plate = 27 477 KM
- Amortizacija = 4 047 KM
- Opi trokovi izrade = 41 961 KM
- Opi trokovi uprave i prometa = 27 264 KM
Izraunati cijenu kotanja po jedinici uinka?
RJEENJE
PCK = CK / UP =
=(319 926 + 27 477 + 4 047 +41 961+27 264) / 21 300 =
= 420 675 / 21 300 =
= 1 9,75 KM/kom
gdje je:
PCK prosjena cijena kotanja (KM/kom)
CK ukupna cijena kotanja (KM)
UP ukupno proizvodnja (kom)
b) Sloena djelidbena kalkulacija
Sloena djelidbena kalkulacija se primjenjuje pri slinom tipu

proizvodnje kao i prethodna metoda, tj. kod proizvodnje jedne vrste
srodnih uinaka. Meutim, ovdje se trokovi ne utvruju u jednom
iznosu, nego se mogu utvrditi prema:
- fazama procesa proizvodnje,
- mjestima nastanka uinaka, i
88
- strukture cijene kotanja.
U praksi se najee vri obraun trokova prema fazama proizvodnje,

pa se za izraunavanje cijene kotanja moe uzeti:
- primarni trokovi, tj. trokovi koji u sebi ne ukljuuju trokove
prethodnih faza,
Sekundarne trokove, tj. trokove koji u sebi ukljuuju trokove
prethodnih faza.
Prednost ove metode je u tome to prua znatno bolju osnovicu za

kontrolu trokova i bolji uvid pri ekonomiziranju sa pojedinim
elementima radnog procesa.
ZADATAK 2.
Neko je preduzee proizvelo 3000 tona proizvoda uz trokove od

4.050.000 KM. Tehnoloki proces se obavlja u etiri faze. Trokovi po
fazama su:
-I faza...........1 296 000 KM
-II faza.............608 200 KM
-III faza.........1 376 200 KM
-IV faza............769 600 KM
Izvrti kalkulaciju cijene kotanja po primarnim i sekundarnim

trokovima. Izraunati i prodajnu cijenu ako je planirani dobitak
660000 KM.
RJEENJE
PRIMARNI TROKOVI SEKUNDARNI TROKOVI

FAZE Prosjeni Prosjeni
Ukupni (KM) Ukupni (KM)
(KM/t) (KM/t)
I 1 296 000 432 1 296 000 432
II 608 200 203 1 904 200 635
III 1 376 200 459 3 280 400 1 094
IV 769 600 256 4 050 000 1 350
CIJENA
4 050 000 1 350 4 050 000 1 350
KOTANJA
DOBITAK 660 000 220 660 000 220
PRODAJNA
4 710 000 1 570 4 710 000 1 570
CIJENA
89
ZADATAK 3.
U nekom preduzeu je proizvedeno 100 000 tona nekog proizvoda.

Primarni trokovi po pogonima su iznosili:
- pogon 1................132 000 000 KM
- pogon 2..................48 000 000 KM
- pogon 3..................51 000 000 KM
Planirani prosjeni trokovi po pogonima su iznosili:

- pogon 1...................1 290 KM
- pogon 2......................492 KM
- pogon 3......................525 KM
Treba izraunati prosjene trokove po pogonima i odstupanja

ostvarenih trokova od planiranih.
RJEENJE
OSTVARENI OSTVARENI PROSJENI

POGON UKUPNI PROSJENI PLANIRANI ODSTUPANJA
TROKOVI TROKOVI TROKOVI
1 132 000 000 1320 1 290 +30
2 48 000 000 480 492 -12
3 51 000 000 510 525 -15
231 000 000 2 310 2 307 +3
c) Kalkulacija pomou ekvivalentnih brojeva
Ova metoda se upotrebljava u preduzeima koja proizvode vie vrsta

srodnih uinaka od istog materijala, istim tehnolokim postupkom, ali
se ovi proizvodi istovremeno razlikuju po kvalitetu, dimenziji, teini i
sl. Ove razlike uvjetuju i razlike u trokovima proizvodnje.
ZADATAK 4.
U nekom hotelskom preduzeu planira se u slijedeoj turistikoj

sezoni ostvariti slijedei broj noenja po kategorijama:
- kategorija A................................50 000 noenja
- kategorija B................................40 000 noenja
- kategorija C................................30 000 noenja
90
Pretpostavlja se da e ukupni trokovi preduzea iznositi 7 650 000
KM. Analizom je utvreno da trokovi noenja po kategorijama imaju
odnos A:B:C = 1,5:1,2:1.
Izraunati ukupne i prosjene trokove po kategorijama koritei date
ekvivalentne brojeve.
RJEENJE
Raspored ukupnih trokova se vri na nain da se prvo izraunaju

ekvivalentni proizvodi (broj noenja x ekvivalentni broj), koji se zatim
sumiraju i stave u odnos sa ukupnim trokovima.
Broj Ekvivalentni Ekvivalentni Ukupni Prosjeni

Kategorija
noenja brojevi proizvodi trokovi trokovi
A 50 000 1,5 75 000 3 750 000 75
B 40 000 1,2 48 000 2 400 000 60
C 30 000 1,0 30 000 1 500 000 50
Ukupno 153 000 7 650 000
Kp = UTR / UEP = 7 650 000 / 153 000 = 50
UTR ukupni trokovi
UEP ukupna ekvivalentna proizvodnja
Ukupni trokovi po kategorijama se raunaju na nain:

Npr. za kategoriju A imamo..........75 000 x 50 = 3 750 000 KM
d) Kalkulacija vezanih proizvoda
Ova kalkulacija se upotrebljava u preduzeima u kojima uz glavni

proizvod nastaju sporedni proizvodi, kao naprimjer kod proizvodnje
brana imamo mekinje, kod proizvodnje benzina razni derivati i
slino. Osnovni cilj ovog kalkulacijskog postupka utvrditi cijenu
kotanja glavnog proizvoda. To se ini na nain tako da se prvo od
ukupnih trokova oduzme trina vrijednost sporednih proizvoda.
Zatim se cijena kotanja po jedinici glavnog proizvoda izraunava na
jedan od slijedea dva naina:
- pomou jednostavne djelidbene kalkulacije, ako se proizvodi
samo jedna vrsta glavnog uinka;
91
- pomou kalkulacije ekvivalentnih brojeva, ako se proizvodi vie
vrsta glavnih uinaka.
ZADATAK 5.
Neka trvornica je u prolom obraunskom periodu imala:

-ukupne trokove ...........................68 000 000 KM
- vrijednost prodane melase ........... 3 200 000 KM
- vrijednost suhi rezanaca..................2 400 000 KM
- proizvodnju eera...................................8 000 tona.
Treba izraunati cijenu kotanja po kilogramu eera?
RJEENJE
Cijena kotanja glavnog proizvoda = UTR VSP =

=68 000 000 (3 200 000 + 2 400 000) = 62 400 000 KM
UTR Ukupni trokovi (KM)

VSP Vrijednost sporednih proizvoda (KM)
Cijena kotanja 1kg eera =

= Cijena kotanja glavnog proizvoda / Proizvedena koliina eera=
=62 400 000 / 8 000 000 = 7,8 KM/kg
ZADATAK 6.
Preduzee je imalo u prolom mjesecu:

-trokove materijala..........................................84 000 000 KM
-amortizacija.....................................................12 000 000 KM
-bruto plate........................................................90 000 000 KM
-opi trokovi....................................................10 120 000 KM
-proizvodnju:
-proizvoda A...............................20 000 kom
-proizvoda B...............................12 000 kom
-proizvoda C...............................24 000 kom
-proizvoda D...............................16 000 kom
-nusproizvoda.. ...............................2 000 kom
92
Treba izraunati pomou kalkulacije vezanih proizvoda prosjeni
dobitak po svakom proizvodu?
Prodajne cijene po svakom proizvodu su iznosili:

-proizvoda A ..............................3 300 KM/kom
-proizvoda B ..............................2 100 KM/kom
-proizvoda C ..............................2 500 KM/kom
-proizvoda D ..............................2 900 KM/kom
-nusproizvod .....................................300 KM/kom
Proraunom je utvreno da je odnos trokova po jedinici proizvoda:

A:B:C:D = 1,2:0,8:1,0:1,1
RJEENJE
Cijena kotanja ukupne koliine glavnih proizvoda=

= UTR VSP =
=(84 000 000 +12 000 000 +90 000 000 +10 120 000) 2000300=
= 196 120 000 600 000 = 195 520 000 KM
UTR Ukupni trokovi za cijelu proizvodnju (KM)

VSP Vrijednost sporednih proizvoda - nusproizvodi (KM)
1 2 3 4 5 6 7 8
Ekv. Ekv.pr. Uk.tr. Pros.tr. Prosj.dobitak
Pr. Koliina Cijena
br. (2x3) (4xKp) (5/2) -gubitak
A 20000 1,2 24000 62400000 3120 3300 180
B 12000 0,8 9600 24960000 2080 2100 20
C 24000 1,0 24000 62400000 2600 2500 -100
D 16000 1,1 17600 45760000 2860 2900 40
75200 195520000
Kp = UTR / UEP = 195 520 000 / 75 200 = 2 600
UTR ukupni trokovi glavnih proizvoda (cijena kotanja ukupne
koliine glavnih proizvoda)
UEP ukupna ekvivalentna proizvodnja
93
B) Dodatna kalkulacija
Ova vrsta kalkulacije se koristi u preduzeima koja proizvode razliite

vrste uinaka, koji se ne mogu svesti na zajedniki nazivnik, pa zato
nije mogue operisati sa ukupnim trokovima, ve se razvrstavaju na
direktne i indirektne trokove. Direktne trokove rasporeujemo na
nosioce pomou radnih naloga, trebovanja mterijala i sline
knjigovodstvene i druge dokumentacije. Ostale trokove, odnosno
indirektne, skupimo i po odreenom kljuu dodajemo direktnim
trokovima.
Razlikujemo dva oblika dodatne kalkulacije:
1. sumarna i
2. diferencirana dodatna kalkulacija.
a) Sumarna dodatna kalkulacija
Raunski postupak rasporeivanja indirektnih trokova pomou ove

metode sastoji se u tome, da se pri rasporeivanju uzima samo jedna
osnovica.
ZADATAK 1.
U nekom preduzeu je u prolom obraunskom razdoblju proizvedeno

100 tona proizvoda A, 50 tona proizvoda B i 70 tona proizvoda
C.
Iz radnih naloga i potronica materijala su utvreni direktni trokovi
po pojedinim vrstama proizvoda i dati u slijedeoj tabeli.
Elementi Ukupni trokovi Proizvod A Proizvod B Proizvod C

Materijal
15 000 000 8 000 000 3 000 000 4 000 000
i amort.
Bruto
20 000 000 7 000 000 5 000 000 8 000 000
plate
Opti
5 000 000 - - -
trokovi
Treba izraunati cijenu kotanja po jedinici proizvodnje a kao klju za

rasporeivanje indirektnih (opih) trokova uzeti line dohotke izrade.
94
RJEENJE
Kp = UOT / UBP = 5 000 000 / 20 000 000 = 0,25
gdje je:
Kp koeficijent prenosa opih trokova
UOT ukupni opi trokovi
UBP ukupno bruto plate
1 2 3 4 5 6 7 8
Opi Ukupni Prosjeni
Bruto Materijal
Pr. Kol. Kp trokovi trokovi trokovi
plate i amort.
(3x5) (3+4+6) (7/2)
A 100 7 000 000 8 000 000 0,25 1 750 000 16 750 000 167 500
B 50 5 000 000 3 000 000 0,25 1 250 000 9 250 000 185 000
C 70 8 000 000 4 000 000 0,25 2 000 000 14 400 000 200 000
b) Diferencirana dodatna kalkulacija
Osnovna karakteristika ove kalkulacije je u tome to se za razliku od

sumarne koristi vie osnovica da bi se to pravilnije rasporedili
indirektni trokovi.
ZADATAK 2.
U nekom preduzeu je u jednom obraunskom razdoblju proizvedeno:

-proizvoda A.................. 1000 tona
-proizvoda B.................. 5000 tona
-prozvoda C......................3000 tona.
Iz radnih naloga i potronica matzerijala je utvreno da direktni

trokovi po pojedinim vrstama proizvoda iznose:
Proizvod Trokovi materijala Bruto plate

A 80 000 000 30 000 000
B 100 000 000 40 000 000
C 120 000 000 50 000 000
Ukupno 300 000 000 120 000 000
95
Obraunavanjem indirektnih trokova preko pogonskog obraunskog
lista utvreno je da iznose:
-opti trokovi izrade...........................60 000 000 KM
-opti trokovi uprave i prometa..........90 000 000 KM
Treba izraunati cijenu kotanja po jednoj toni za svaki proizvod

pojedinano. Kao klju rasporeivanja optih trokova izrade uzeti
bruto plate, a za opte trokove uprave i prometa trokove materijala.
RJEENJE
Kp1 = UOT/UBP = 60 000 000 / 120 000 000=0,50
gdje je:
Kp1 koeficijent prenosa opih trokova
UOT ukupni opi trokovi
UBP ukupno bruto plate
Kp2 = UOTUP / UTM = 90 000 000 / 300 000 000 = 0,30
gdje je:
Kp2 koeficijent prenosa opih trokova uprave i prometa
UOTUP ukupni opi trokovi uprave i prometa
UTM ukupni trokovi materijala
X1000 KM
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ukupni Cijena
Troak Bruto OTI OTUP
Pr. Kol. Kp1 Kp2 trokovi kotanja
mat. plate (4x5) (3x6)
(3+4+7+8) (9/2)
A 1000 80000 30000 0,5 0,3 15000 24000 149000 149
B 5000 100000 40000 0,5 0,3 20000 30000 190000 38
C 3000 120000 50000 0,5 0,3 25000 36000 231000 77
3.2. Trokovi sa stajalita koritenja kapaciteta
3.2. 1. Fiksni trokovi
Fiksni trokovi nastaju ve samim tim to neko preduzee postoji, to

su instalisani kapaciteti, postavljena organizacija i sl. Meu najvanije
vrste trokova, koji imaju fiksni karakter mogu se navesti:
96
- amortizacija,
- trokovi odravanja sredstava rada,
- trokovi grijanja i osvjetljenja,
- stalni trokovi amortizacije (vremenska), itd.
ZADATAK 1.
U tabeli su dati podaci o obimu proizvodnje Q i ukupni fiksni trokovi

CF . Na osnovu datih podataka grafiki predstaviti kretanje ukupnih C F
i prosjenih cf fiksnih trokova .
Q 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
CF 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000
RJEENJE
CF 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000
Q 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
cf ----- 10000 5000 3333 2500 2000 1667 1429 1250 1111 1000
GRAFIKI PRIKAZ PROSJENIH I UKUPNIH FIKSNIH

3
TROKOVA
X 10
TROAK
20
18
16
14
12 CF
10
8 Cf
6
4
2
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Q
3.2.2. Varijabilni trokovi
Varijabilni (promjenjivi) trokovi se pojavljuju tek sa otpoinjanjem

procesa proizvodnje i nestaju sa njegovim prestankom. Najizrazitiji
promjenjivi trokovi su:
97
- materijal za izradu,
- lini dohoci izrade,
- amortizacija po funkcionalnom sistemu,
- pomoni materijal i energija vezani neposredno za proizvodnju,
itd.
Ovi trokovi se dijele na proporcionalne, progresivne i degresivne

trokove.
Ukupni varijabilni trokovi init e zbir navedenih trokova,

odnosno:
CV = CVP + CVPG + CVD
Ukupni prosjeni varijabilni trokovi ine slian zbir, odnosno:
cv = cvp + cvpg + cvd
Proporcionalni trokovi su oni trokovi koji se mijenjaju

proporcionalno promjenama u obimu proizvodnje. To su npr. materijal
za izradu i lini dohoci. Meutim u veini sluajeva radi se o
trokovima koji se bre ili sporije mijenjaju u odnosu na promjene
obima proizvodnje. To su progresivni i degresivni trokovi.
Proporcionalni trokovi u masi rastu poveanjem obima proizvodnje,
ali prosjeni (po jedinici proizvoda) su konstantni.
Degresivni trokovi su izazvani racionalnijim koritenjem rada i
materijala pri svakoj narednoj fizikoj jedinici koja se proizvodi. Oni
u masi rastu (sporije) sa poveanjem obima proizvodnje, ali po
jeninici proizvoda opadaju.
Progresivni trokovi rastu sa poveanjem obima proizvodnje i u masi
i po jedinici proizvoda. Obino se javljaju u zonama veeg obima
proizvodnje u kojima dolazi do dopunskih trokova, kao
prekovremeni i noni rad, vee troenje enrgije i sl., a sve u cilju
ostvarenja predvienog obima proizvodnje.
ZADATAK 2.
U tabeli su dati podaci o obimu proizvodnje i ukupnim promjenjivim

(varijabilnim) trokovima. Na osnovu raspoloivih podataka grafiki
prikazati kretanje ukupnih i prosjenih varijabilnih trokova i dati
98
odgovarajui komentar u smislu u kojim zonama, koja vrsta
varijabilnih trokova, se javila.
Q 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
CV 0 6100 11920 17400 22400 28000 33600 40040 46400 56700
RJEENJE
Q 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
CV 0 6100 11920 17400 22400 28000 33600 40040 46400 56700
cv 0 6100 5960 5800 5600 5600 5600 5720 5800 6300
GRAFIKI PRIKAZ UKUPNIH VARIJABILNIH

TROKOVA
X 103
60
50
TROAK
40
30 CV
20
10
0
0 2 4 6 8 10
Q
GRAFIKI PRIKAZ PROSJENIH VARIJABILNIH

TROKOVA
X 103
6,4
6,2
TROAK
6
cv
5,8
5,6
5,4
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Q
KOMENTAR:
Iz dijagrama se vidi da su se prosjeni promjenjivi trokovi u

zavisnosti od obima proizvodnje kretali:
99
a) degresivno od Q = 1 4
b) proporcionalno od Q = 4 6 i
c) progresivno od Q = 6 9
3.2.3. Ukupni rokovi
Ukupni trokovi predstavljaju zbir ukupnih fiksnih (CF ) i ukupnih

varijabilnih trokova (CV) :
Cu = CF + CV = CF + CVP + CVPG + CVD

gdje su:
CVP ukupni proporcionalni trokovi
CVPG ukupni progresivni trokovi
CVD ukupni degresivni trokovi
Ukupni prosjeni trokovi ine zbir prosjenih fiksnih (cf ) i
prosjenih varijabilnih trokova (cv), odnosno:
cu = cf + cv = cf + cvp + cvpg + cvd

gdje su:
cvp prosjeni proporcionalni troak
cvpg prosjeni progresivni troak
cvd prosjeni degresivni troak
ZADATAK 3.
U donjoj tabeli su dati podaci o obimu proizvodnje, kao i ukupni

fiksni i ukupni varijabilni trokovi u novanim jedinicama. Na osnovu
raspoloivih podataka izraunati i grafiki prikazati ukupne trokove
(Cu) i prosjene ukupne trokove (cu).
Q 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
CF 5000 5000 5000 5000 5000 5000 5000 5000 5000 5000 5000
CV 0 2000 3800 5400 7000 8750 10680 12670 15200 18000 25000
RJEENJE
Prosjeni trokovi se dobivaju djeljenjem troka u masi (ukupni troak

za cjelokupni obim proizvodnje Q) i obima proizvodnje (Q), odnosno:
cf = C F / Q
cv = CV / Q
cu = cf + cv = Cu / Q
100
Koristei naznaene formule dobiveni su rezultati, koji su dati
tabelarno u sljedeoj tabeli.
TROKOVI U MASI Q PROSJENI TROKOVI

CF CV Cu cf cv cu
5000 0 5000 0 - - -
5000 2000 7000 10 500 200 700
5000 3800 8800 20 250 190 440
5000 5400 10400 30 166 180 346
5000 7000 12000 40 125 175 300
5000 8750 13750 50 100 175 275
5000 10680 15680 60 83,3 178 261,3
5000 12670 17670 70 71,4 181 252,4
5000 15200 20200 80 62,5 190 252,5
5000 18000 23000 90 55,5 200 255,5
5000 25000 30000 100 50 250 300
Grafiki prikaz ukupnih trokova (u masi) i prosjenih ukupnih

trokova (po jedinici proizvoda) dat je na slijedeoj slici.
GRAFIKI PRIKAZ UKUPNIH TROKOVA

(U MASI)
Cu 35
30
x103 25
20
Cu
15
10
5
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Q
GRAFIKI PRIKAZ PROSJENIH UKUPNIH

TROKOVA
cu 0,8
x103 0,7
0,6
0,5
0,4 cu
0,3
0,2
0,1
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Q
101
3.2.4.Koeficijent reagibilnosti
Poveanje i smanjenje obima proizvodnje razliito utie na kretanje

pojedinih vrsta trokova. Njihove promjene u nizu uzastopnih perioda
nazivamo dinamikom trokova. Pri ispitivanju kako odreeni trokovi
reagiraju na promjene obima proizvodnje uoavaju se dvije osnovne
skupine trokova i to fiksni (stalni) i varijabilni (promjenjivi).
Fiksni trokovi se ne mijenjaju bez obzira na obim proizvodnje, dok se
varijabilni mijenjaju u svom ukupnom iznosu kako se poveava ili
smanjuje obim proizvodnje.
Reagibilnost (reagovanje) trokova na promjenu obima proizvodnje
mjeri se koeficijentom reagibilnosti (r) prema izrazu:
r = %C / %Q
gdje je:
%C - porast ukupnih trokova u %
%Q - porast obima proizvodnje u %
Koeficijent reagibilnosti, odnosno intezitet promjene trokova u

odnosu na obim proizvodnje je kod pojedinih vrsta trokova
razliit:
r=0 kod fiksnih trokova

r<1 kod degresivnih (opadajuih) trokova
r=1 kod proporcionalnih trokova
r>1 kod progresivnih (rastuih) trokova
ZADATAK 1.
Na osnovu podataka datih u tabeli utvrditi o kakvim se trokovima

radi.
Period Obim proizvodnje Ukupni trokovi

Cu
I 1 500 150 000
II 1 650 172 000
102
RJEENJE
Q = 150 kom
%Q = (150 / 1 500) 100% = 10 %
C = 22 000
%C = (22 000 / 150 000) 100% = 14,6 %
r = %C / %Q = 14,6 / 10 = 1,46 1 radi se o progresivnim
trokovima.
4. POSLOVNI REZULTAT
4.1. Taka pokria
Taka pokria predstavlja onaj iznos prodaje, izraen novano ili

koliinski, kod kojeg je poslovanje preduzea na nuli (bez dobiti ili
gubitka). Jednom kada se zna taka pokria, tada se zna i minimalni
plan prodaje koji se treba ostvariti.
Puno preduzea je propalo zbog zanemarivanja take pokria.

Posebno u sluajevima kada su se, kako je obim prodaje proizvoda
rastao, varijabilni trokovi (nabavne cijene prodane robe) oteli
kontroli.
Osnovna formula za izraunavanje take pokria :
Up = Cu
Up = CF + CV
gdje je:
Up prihod od prodaje izraen u novcu
Cu ukupni trokovi izraeni u novcu
CF ukupni fiksni trokovi izraeni u novcu
CV - ukupni varijabilni trokovi izraeni u novcu
Fiksni trokovi su trokovi koji ostaju nepromijenjeni bez obzira na

volumen prodaje. To su trokovi koji postoje i onda kada nema
nikakvog prihoda od prodaje (zakup poslovnog prostora, uredski
materijal, fiksni dio plaa, kamate, amortizacija-vremenska,...). Fiksni
trokovi ostaju nepromijenjeni samo u odreenom rasponu obima
prodaje. Ako prodaja naglo poraste, izvan tog raspona, moe se
103
pojaviti potreba za novom zgradom, novim zaposlenicima, novom
opremom, a sve to moe odjednom podii fiksne trokove. Zbog toga
moemo rei da su fiksni trokovi skloni skokovitom, a ne
kontinuiranom poveanju.
Varijabilni trokovi su trokovi povezani sa volumenom prodaje

(nabavna cijena prodane robe, varijabilni dio plaa zaposlenika,
amortizacija funkcionalna, ...)
Taka pokria (granica rentabilnosti, mrtva taka rentabilnosti)

ukazuje na injenicu kada su u poslovnoj godini trokovi i prihodi
izjednaeni, to jest kada je poslovni rezultat jednak nuli. Analizom te
take moe se doi do takozvanih sigurnosnih koeficijenata (stopa)
koje pokazuju koliko preduzee moe podnijeti djelovanje
nepovoljnih uticaja na poslovanje (pad prometa, snienje prodajnih
cijena, poveanje nabavnih cijena, i dr.), a da ne posluje sa gubitkom.
Taka pokria trokova moe se izraziti:

- u koliini uinka
-
u postotku iskoritenosti kapaciteta
-
u visini prihoda.
4.1.1 Taka pokria trokova izraena u koliini uinka
Ako uzmemo u obzir pretpostavku da se prodajne cijene ne

mijenjaju i da su svi varijabilni trokovi proporcionalni, onda se taka
pokria trokova izraena u koliini uinka rauna na slijedei nain:
Up = Cu
Up = CF + CV
Q cp = CF + Q cvp
Q (cp - cvp ) = CF
Q = CF / (cp - cvp )
Ako sa Qpt oznaimo taku pokria trokova izraenu u koliini

uinka onda slijedi:
Qpt = CF / (cp - cvp )
gdje je:
CF ukupni fiksni trokovi izraeni u novcu
104
cp prodajna cijena
cvp prosjeni proporcionalni varijabilni troak
Taka pokria trokova izraena u koliini uinka znai:
ako se u toku poslovne godine proda manja koliina od take

pokria trokova, preduzee e zavriti poslovnu godinu sa
gubitkom (-)
ako se u toku poslovne godine proda upravo koliina koja je
identina taki pokria trokova, preduzee posluje na granici
rentabilnosti (nema ni dobitka, ni gubitka)
ako se u toku poslovne godine proda vea koliina od take
pokria trokova, preduzee ostvaruje dobitak (+),
to je i predstavljeno dijagramom poslovanja na slijedeoj slici.
4.1.2 Taka pokria trokova izraena u % iskoritenosti kapaciteta
Taka pokria trokova izraena u % iskoritenosti kapaciteta

(Qpt%) dobije se na slijedei nain:
105
Qpt% = Qpt / Qmax 100 %
gdje je:
Qpt - taka pokria trokova izraena u koliini uinka
Qmax maksimalni kapacitet preduzea
Taka pokria trokova nije fiksna veliina. Ona se mijenja

svakom promjenom prodajnih i nabavnih cijena, promjenama odnosa
izmeu fiksnih i varijabilnih trokova. Dakle zavisi od svega to utie
na trokove i prihode preduzea.
Izraunavanje take pokria trokova u sluajevima kada su
varijabilni trokovi neproporcionalni (progresivni ili degresivni),
svi ili samo jedan njihov dio, oteano je zbog variranja trokova. U
tim sluajevima izraunati Qpt nije taan i moe predstavljati samo
orijentacijsku taku manadmentu za donoenje potrebnih ocjena. Ako
se eli odrediti taniji Qpt potrebno ga je ponovno izraunati s
prosjenim varijabilnim trokovima korigovanim sa koeficijentom
reagibilnosti.
Koeficijent reagibilnosti (r) predstavlja mjeru reagibilnosti

(reagovanja) trokova na promjenu koliine uinka, odnosno:
r = %C / %Q
gdje je:
%C - procenat promjene ukupnih trokova
%Q - procenat promjene koliine uinka
4.1.3 Taka pokria trokova izraena u visini prihoda
Taka pokria izraena u koliini uinka (Q pt) moe se izraunati

samo za svaku vrstu uinka posebno, a za preduzee ako proizvodi
samo jednu vrstu uinka. Meutim, ako preduzee proizvodi vie vrsta
uinaka, taka pokria trokova moe se izraunati samo izraena u
visini prihoda.
Taka pokria trokova izraena u visini prihoda (U p = Upt)
moe se dobiti kada je poznat Qpt na slijedei nain:
Upt = Qpt cp
gdje je:
106
Qpt - taka pokria izraena u koliini uinka
cp prodajna cijena
Taka pokria trokova izraena u visini prihoda slui

menadmentu kao jedna orijentacijska taka koja nije potpuno tana.
ZADATAK 1.
Radna organizacija ima kapacitet od 120 000 jedinica nekog

proizvoda. Cijena prodaje jednog proizvoda (cp) je 12 000 NJ.
Proporcionalni trokovi po jedinici proizvoda (cvp) iznose 8 000 NJ, a
ukupni fiksni trokovi 240000 000 NJ.
Potrebno je:
1. odrediti taku pokria trokova (prag rentabilnosti) izraenu u
koliini uinka i pokazati to u dijagramu poslovanja
2. odrediti taku pokria trokova izraenu u procentu
iskoritenosti kapaciteta, odnosno stepen iskoritenja kapaciteta
za proizvodnju na pragu rentabilnosti.
RJEENJE
1.
Prag rentabilnosti nalazi se na onom stepenu iskoritenja kapaciteta,
odnosno pri onoj koliini proizvoda gdje je ukupni prihod (Up) jednak
ukupnim trokovima (Cu). Znai:
Up = Cu
Q cp = CF + CV
Q cp = CF + Q cvp
Q (cp - cvp ) = CF
Q = CF / (cp - cvp )
Koliina proizvoda kod koje se nalazi prag rentabilnosti
Q=Qpt = 240 000 000 / (12 000 8 000) = 60 000 kom
Kod koliine proizvoda od 60 000 komada firma svojim prihodima

pokriva sve svoje trokove na ostvarujui pri tome nikakvu dobit.
Dijagram poslovanja prikazan je na sljedeoj slici.
107
D IJAGR AM POSLOVAN JA
Up, Cu
x108 16
14 14,4
12 12
10
7,2 Up
8
Cu
6
4 2,4
2
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Q x104
2.
Taka pokria trokova izraena u procentu iskoritenosti
kapaciteta (stepen iskoritenja kapaciteta na pragu rentabilnosti)
definisan je kao odnos koliine uinka na pragu rentabilnosti (Qpt) i
maksimalnog kapaciteta preduzea (Qmax) odnosno:
Qpt% = Qpt / Qmax 100%

gdje je:
Qpt - taka pokria trokova izraena u koliini uinka
Qmax maksimalni kapacitet preduzea
Qpt% = Qpt / Qmax 100% = (60 000 / 120 000) 100% = 50%
Zakljuak:
Firmi je potrebno da koristi svoj kapacitet sa svega 50% a da pri tome
postigne prag rentabilnosti. Smanjenje proizvodnje ispod praga
rentabilnosti znailo bi poslovanje sa gubitkom, a iznad, firma
ostvaruje odreenu dobit (razlika u realizaciji).
ZADATAK 2.
Vrijednosti fiksnih i varijabilnih trokova za jednu poslovnu godinu

pri proizvodnji od 600 komada ormara dati su u tabeli.
108
UKUPNI VARIJABILNI
UKUPNI FIKSNI TROKOVI
TROKOVI
Iznos troka Iznos troka
Naziv troka Naziv troka
(NJ) (NJ)
1. MATERIJALNI 1. MATERIJALNI
TROKOVI
14 400 TROKOVI 525 432
1.1. Struja i voda 14 400 1.1. Struja i voda 14 400
2. VANJSKE USLUGE
DRUGIH
62 976 1.2. Iveral ploe 135 600
2.1. Knjigovodstvene usluge 13 200
1.3. Lesonit ploe 21 600
2.2. Trokovi oglaavanja 49 776
3. NEMATERIJALNI
TROKOVI
168 600 1.4. Kvake 144 000
3.1. Trokovi zakupa sale 120 000 1.5. Vijci 12 432
3.2. Usluge osiguranja 1.6. Metalni nosai i
18 600 96 000
avlii
3.3. Troak kamata 30 000
1.7. Ostali sitni materijal 101 400
4. AMORTIZACIJA 1 092
4.1. Amortizacija opreme
(stalnih sredstava)
1 092 2. TROKOVI RADA 33 600
5. TROKOVI RADA 96 000 2.1. Troak varijabilnog
5.1. Troak fiksne plae 33 600
96 000 dijela plae
radnika
Cijena prodaje jednog ormara iznosi 2000 NJ/kom. Maksimalni

kapacitet preduzea iznosi 1500 komada. Izraunati:
1. Taku pokria trokova izraenu u koliini uinka
2. Taku pokria trokova izraenu u visini prihoda
3. Taku pokria trokova izraenu u procentu iskoritenosti
kapaciteta
1. Taka pokria trokova izraena u koliini uinka
Qpt = CF / (cp - cvp ) = 343 068 / (2000 932) = 321 kom
CF = 14 400 + 62 976 + 168 600 + 1 092 + 96 000 = 343 068 NJ

cp = 2000 NJ/kom
cvp = CV / Q = (525 432 + 33 600) / 600 =559 032/ 600 = 932 NJ/kom
2. Taka pokria trokova izraena u visini prihoda
Upt = Qpt cp = 321 2000 = 642 000 NJ
109
3. Taka pokria trokova izraena u procentu iskoritenosti
kapaciteta
Qpt% = Qpt / Qmax 100 % = 321 / 1500 100 % = 21,4 %
ZAKLJUAK:
Na osnovu take pokria trokova izraene u postotku iskoritenosti
kapaciteta menadment moe ve u toku poslovne godine
procjenjivati kakav e biti poslovni rezultat na kraju poslovne godine.
Ako preduzee svakog mjeseca u prosjeku iskoritava kapacitet ispod
te take (21,4%), poslovna godina zavrit e sa gubitkom. A ako u
prosjeku iskoritava kapacitet iznad take pokria od 21,4% poslovna
godina zavrit e sa dobitkom.
ZADATAK ZA VJEBU
Neko je preduzee kod koritenja kapaciteta od 80% od maksimalnog

ostvarilo:
-ukupne prihode........................5 200 000 KM
-stalne trokove..........................1 366 960 KM
-prosjene promljenjive trokove po jedinici stepena iskoritenja
kapaciteta.......................................30 000
-koliinu proizvodnje....................100 000 komada.
Izraunati kod kojeg stepena iskoritenja kapaciteta preduzee ima

taku pokria trokova?
4.2. Mjerila poslovnog uspjeha u privrednom subjektu
U ekonomskoj praksi javljaju se mnoga mjerila (pokazatelji)

poslovnog uspjeha firmi. Najpoznatija i najee upotrebljavana
mjerila su:
PRODUKTIVNOST kao nivo ostvarenog fizikog obima rezultata

rada po radniku, odnosno:
P= Q / RS
gdje je:
P produktivnost
110
Q- obim proizvodnje
RS utroak radne snage
EKONOMINOST kao odnos izmeu ostvarenih i utroenih

vrijednosti, odnosno:
E = Up / C u
gdje je:
E ekonominost
Up ukupni prihod
Cu ukupni trokovi
RENTABILNOST kao odnos izmeu ostvarenog dohotka i

angaovanih sredstava, odnosno:
R= D / S
gdje je:
R rentabilnost
D ostvareni dohodak
S angaovana sredstva
Ukoliko izrazi P, E, i R kao matematike veliine rastu, utoliko je

smatra se, bri razvitak ekonomije privrednog subjekta i obratno.
KONTROLA PRODUKTIVNOSTI vri se na bazi utvrivanja

ostvarenog nivoa produktivnosti (P) u pojedinim vremenskim
periodima i dinamike produktivnosti iz perioda u period (Rsk).
K rs
Rsk = 1
Kq
gdje je:
RSK koeficijent promjene produktivnosti
Krs koeficijent promjene utroka radne snage
Kq koeficijent promjene fizikog obima rezultata rada
KONTROLA EKONOMINOSTI vri se na osnovu prorauna

nivoa ekonominosti (E) i praenja dinamike ekonominosti (C qk),
koja se izraava kroz promjene trokova po jednici, odnosno:
Kc
Cqk = 1
Kq
111
gdje je:
Cqk koeficijent promjene trokova po jedinici rezultata rada
Kc koeficijent promjene trokova
Kq koeficijent promjene fizikog obima rezultata rada
KONTROLA RENTABILNOSTI prati se na bazi ostvarenog nivoa

rentabilnosti (R) i praenja dinamike rentabilnosti (D sk).
Kd
Dsk = 1
Ks
gdje je:
Dsk koeficijent promjene rentabilnosti
Kd koeficijent promjene dohotka
Ks koeficijent promjene angaovanih sredstava
ZADATAK 1.
Na osnovu podataka datih u tabeli izvriti proraun dinamike

produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti.
Koeficijent
Elementi Period I Period II
promjene
1 2 3 4 (3/2)
Fiziki obim proizvodnje (Q) 20 000 23 000 1,15
Ukupni trokovi radne snage (RS) 1 200 1 270 1,06
Ukupni trokovi (Cu) 200 000 244 000 1,22
Angaovana sredstva (S) 600 000 672 000 1,12
Ostvareni dohodak (D) 80 000 100 000 1,25
RJEENJE
1- Dinamika ostvarene produktivnosti je:
K rs
Rsk = K 1 = 1,06 / 1,15 1 = - 0,08
q
Zakljuak je da je produktivnost od perioda I do perioda II porasla za

8% usljed smanjenja utroka radne snage po jedinici ostvarene
proizvodnje.
112
2- Dinamika ostvarene ekonominosti je:
Kc
Cqk = K 1 = 1,22 / 1,15 1 = 0,06
q
Zakljuak je da je ekonominost od prvog do drugog perioda

smanjena za 6% jer su se trokovi po jedinici proizvoda poveali za
6%.
3- Dinamika ostvarene rentabilnosti:

Kd
Dsk = K 1 = 1,25 / 1,12 1 = 0,116
s
Zakljuak je da se rentabilnost od prvog do drugog perioda poveala

za 11,6% jer je smanjena suma angaovanih sredstava po jedinici
ostvarenog dohotka.
ZADATAK 2.
Prije kupovine maine za pranje posua i maine za mijeanje tijesta,

bilo je u kuhinji restorana za samoposluivanje zaposleno 30 radnika.
Ukupni promet ostvaren u kalendarskoj godini je 12 750 500 KM.
Kupovinom navedenih maina, broj radnika se smanjio za 4 u
slijedeoj godini.
Treba izraunati:
-koliko je poveana produktivnost, ako je slijedee godine ostvaren
promet od 13 560 000 KM?
RJEENJE
K rs
Rsk = K 1 = 0,867 / 1,063 1 = -0,18
q
Krs = 26 / 30 = 0,867
Kq =13 560 000 / 12 750 500 = 1,063
113
Zakljuak:
Produktivnost je poveana za 18% usljed smanjenja radne snage po
jedinici ostvarene proizvodnje izraene preko ostavernog prometa.
ZADATAK 3.
Neko preduzee u prethodnom periodu ostvarilo je ukupni prihod koji
iznosi 132 000 000 KM uz:
-trokove materijala 50 000 000 KM
- trokove amortizacije 11 000 000 KM
- trokove plaa radnika 30 000 000 KM
Potrebno je izraunati nivo ekonominosti preduzea u posmatranom
periodu.
RJEENJE
E = Up / C u =
=132 000 000 / (50 000 000 + 11 000 000 + 30 000 000)=
= 1,45 KM/jed.troka
ZADATAK 4.
Ako je preduzee X u proloj godini uz angaovanje vlastitih

sredstava u iznosu 8 000 000 KM ostvarilo dobitak prije poreza u
iznosu od 800 000 KM izraunati rentabilnost preduzea na osnovu
dobitka prije poreza? Izraunati nivo rentabilnosti preduzea na
osnovu istog dobitka nakon plaanja poreza na promet od 25% ?
RJEENJE
PRIJE POREZA:
R1= D1 / S = 800 000 / 8 000 000 = 0,10
Izraeno u % R1= 10 %
POSLIJE PLAANJA POREZA:

R2= D2 / S = 600 000 / 8 000 000 = 0,075
114
Izraeno u % R2= 7,5 %
D2 = 800 000 - 0,25 * 800 000 = 600 000 KM
Literatura za pismeni dio ispita:
1. Vlado Majstorovi, Organizacija i ekonomika proizvodnje,

zbirka zadataka, Univerzitet Demal Bijedi, Mainski
fakultet, Mostar, 1988;
2. Tomoslav Jovanovi, Primena tehnike mrenog planiranja,
Univerzitet u Beogradu, Mainski fakultet, Beograd, 1990;
3. Mirko Markovi, Ekonomika preduzea prirunik,
Univerzitetska knjiga Mostar, 1999.
115
116

Materijal Za Vježbe Iz Organizacije I Ekonomike Preduzeća PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Materijal Za Vježbe Iz Organizacije I Ekonomike Preduzeća PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

U N I V E R Z I T E T D E M A L B I J E D I

MATERIJAL ZA VJEBE IZ PREDMETA :

Asistent: mr. Senada Pobri, dipl.in.ma

1. ORGANIZACIJA PROIZVODNE FUNKCIJE

1.1. Izbor tipa proizvodnje ....................................................................4

1.2. Razmjetaj odjeljenja i radnih mjesta......................................... 7

1.3. Naini kretanja predmeta rada kroz proces proizvodnje.................21

1.4. Planiranje proizvodnje primjenom gantograma..............................30

1.5. Tehnika mrenog planiranja....34

2. ORGANIZACIJA SREDSTAVA ZA RAD I PREDMETA RADA

2.1. Upravljanje zalihama (planiranje i optimiranje zaliha) ..................65

2.2. ABC analiza...................................................................................73

2.3. Vrijednost i amortizacija sredstava za rad....................................76

3.1. Trokovi sa stajalita obrauna....................................................82

3.2. Trokovi sa stajalita koritenja kapaciteta................................ 96

4.1. Taka pokria................................................................................103

4.2. Mjerila poslovnog uspjeha u privrednom subjektu........................110

TABLICA III...................................................................................... 116

1.1. Izbor tipa proizvodnje

Izbor tipa proizvodnje vri se na osnovu ispitivanja odnosa izmeu

1.1.1. Analitika metoda utvrivanja tipa proizvodnje

Kada se utvrde koeficijent serijnosti i ritam proizvodnje, te suma

1. proizvodnja je maloserijska ukoliko je: Kser 1, odnosno t ii R

U ovom sluaju odreuje se karakter serije (serijnost). Potrebno je uzeti

U sluaju velikoserijske proizvodnje razlikuju se dvije mogunosti:

a) U sluaju da je timax R ali je vrijeme trajanja veeg broja operacija

U jednom pogonu izrauje se neki proizvod u koliini q 1=22680

Posmatrana proizvodnja se odvija pri standardnom reimu rada:

Stepen serjnosti: K ser

Sada se treba odrediti karakter serije:

U ovom sluaju mora se odrediti karakter serije:

U ovom sluaju jo je potrebno odrediti da li se radi o ponavljajuoj ili

ti1 = 162 R= 192

1.2. Razmjetaj odjeljenja i radnih mjesta

Radna mjesta u pogonu (odjeljenju) grupiu se na vie naina. Nain

1. raspored objekata u okviru situacionoh plana

1.2.1. Razmjetaj odjeljenja

Kod razmjetaja odjeljenja ili pak radnih mjesta esto se koristi

Proizvodi P1, P2, P3, P4 se obrauju na taj nain to slijedei tehnoloki

U cilju optimalnog razmjetaja odjeljenja potrebno je dati:

Kao prvo potrebno je slikovito prikazati kretanje predmeta izmeu

2. Inteziteti kretanja izmeu odjeljenja

Veza Intezitet (qij) Rang

Iz prethodne tabele vidimo da je maksimalni intezitet kretanja izmeu

3. Baza za razmjetaj odjeljenja (metoda trougla)

Kako smo ve rekli bazu za razmjetaj odjeljenja po metodi trougla init

4. Izbor optimalne varijante razmjetaja odjeljenja

Kao prvo ponudit emo dvije od moguih varijanta, a zatim emo

1.2.2. Razmjetaj radnih mjesta po metodi trougla

Metoda je dobila naziv po tome to je raspored lokacija odreen

Po ovoj metodi razmjetaj se vri u dva koraka:

PRVI KORAK podrazumjeva raspored prva dva radna mjesta na

1. Pronaemo (qij)max (maksimalan broj transportnih jedinica od i-tog

DRUGI KORAK podrazumjeva raspored ostalih radnih mjesta na

1. Saberemo sve intezitete izmeu neposrednih radnih mjesta, a

Nain rasporeda radnih mjesta pokazat e se na sljedeem konkretnom

Proizvodni proces se odvija u odjeljenju sa devet razliitih radnih mjesta.

Prvo to treba uraditi je to da na osnovu zadane matrice formiramo

U ovoj matrici treba pronai (qij)max , koji u naem sluaju iznosi

Drugi korak provodi se pravljenjem tabele (tabela 1) kojom se

Sljedea radna mjesta koja treba po redosljedu u tabeli rasporediti,

Ovaj postupak je jednostavan kada je broj radnih mjesta malen,

Sljedee radno mjesto koje treba rasporediti je radno mjesto 3. To