LENIEWICZ A.

(RED) LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOCI

Wsprzdnociowa
6 technika pomiarowa

Zbigniew Humienny

Cel wiczenia:
o zapoznanie si z gwnymi zespoami wsprzdno-
ciowych maszyn pomiarowych (WMP), kluczowymi
grupami polece rozwijalnego menu gwnego opro-
gramowania maszyn pomiarowych (pomiar podsta-
wowych elementw geometrycznych, przyporzdko-
wanie ukadu wsprzdnych, konstruowanie pod-
stawowych elementw geometrycznych) oraz pro-
gramowaniem pracy maszyny w trybie uczcym
przez operatora,
o praktyczne poznanie koncepcji pomiarw wsprzd-
nociowych na przykadzie pomiaru czci typu kor-
pus.

Strona 6-1
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOCI WICZENIE 6

6.1 Wiadomoci podstawowe

Budowa wsprzdnociowej maszyny pomiarowej

a) b)

Rysunek 6.1. 1
a) Schemat konstrukcyjno-kinematyczny z ruchomym portalem zespoy
maszyny: portal, wzek pinoli i pinola z gowic przesuwaj si nad gra-
nitow pyt stou pomiarowego wzdu prowadnic w trzech wzajemnie
prostopadych kierunkach tworzcych globalny ukad wsprzdnych
maszyny OXYZ;
b) Schemat budowy zespou gowicy: 1. pinola, 2. system zmiany poo-
enia gowicy pomiarowej (przegub obrotowo-uchylny), 3. przeduacz
gowicy pomiarowej, 4 system wymiany gowicy pomiarowej, 5. gowica
pomiarowa, 6. przeduacz trzpienia pomiarowego, 7. trzpie pomiarowy,
8. cz ruchoma zespou gowicy pomiarowej obrotowo-uchylnej.

Koncepcja pomiarw wsprzdnociowych

Istot pomiarw wsprzdnociowych realizowanych za pomo-

c wsprzdnociowych maszyn pomiarowych jest wyznaczenie
wartoci wsprzdnych poszczeglnych punktw powierzchni
mierzonego przedmiotu w przyjtym ukadzie wsprzdnych.
Przestrzenny przedmiot jest interpretowany jako zoenie pro-
stych elementw geometrycznych (paszczyzna, walec, stoek,
sfera, torus). Podczas pomiarw poszczeglne elementy geome-
tryczne s identyfikowane jako zbiory punktw (rysunek 6.1.2)
w wybranym ukadzie wsprzdnych pocztkowo w ukadzie

Strona 6-2
 WSPRZDNOCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

wsprzdnych maszyny, ktry po zlokalizowaniu powierzchni

bazowych przedmiotu zostaje zastpiony ukadem wsprzd-
nych przedmiotu. Nastpnie oprogramowanie WMP przypo-
rzdkowuje poszczeglnym zbiorom punktw odpowiednie ele-
menty skojarzone (paszczyzn, walec, stoek,...) opisane przez
wektor pooenia, wersor kierunku oraz wymiar (tab.1). Wy-
znaczone wartoci liczbowe charakteryzujce elementy skoja-
rzone wykorzystywane s w kolejnym etapie pomiaru (operacje
konstruowanie) do oblicze weryfikujcych zgodno wymiarw
i geometrii sprawdzanego przedmiotu z podan specyfikacj
(np. rysunkiem). Gdy wyznaczenie danego elementu poprzez
jego pomiar nie jest moliwe (np. punkt przecicia dwch kra-
wdzi) stosowane s operacje konstruowanie, ktre tworz
elementy (punkty, linie, okrgi, itp.) z istniejcych wczeniej
zmierzonych lub skonstruowanych elementw

Rysunek 6.1.2 Koncepcja pomiarw wsprzdnociowych:

a) pomiar przedmiotu rzeczywistego gowic pomiarow z trzpieniem za-
koczonym kulk do wyznaczenia wsprzdnych punktw pomiaro-
wych lokalizowanych wg przyjtego algorytmu;
b) poszczeglne elementy geometryczne s identyfikowane jako zbiory
punktw w przyjtym ukadzie wsprzdnych przykadowo zazna-
czono zbiory punktw dla trzech cianek kostki oraz dwch otworw;
c) zastpcze elementy geometryczne trzy spord dziewiciu pasz-
czyzn definiujcych przedmiot oraz dwa walce (otwory).

Wyznaczanie ukadu wsprzdnych przedmiotu

Ukad wsprzdnych przedmiotu jest zdefiniowany przez

pierwszy, drugi i trzeci element zastpczy nastpujco:
pierwsza baza zastpcza (paszczyzna xy) zdefiniowana
przez:
wskazan paszczyzn zastpcz (rysunek 6.1.3a i b) lub

Strona 6-3
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOCI WICZENIE 6

paszczyzn zawierajc o zastpcz pierwszego elementu ba-

zowego i wskazany zastpczy punkt przecicia (poza osi za-
stpcz, przecicie innej osi zastpczej z powierzchni zastp-
cz), jak pokazano na rys. 6.1.3c;
a)
trzecia paszczyzna UWP Z
poprowadzona przez punkt przecicia
trzeciej paszczyzny zastpczej z osi Y

Y
druga paszczyzna UWP
poprowadzona przez lini przecicia
drugiej paszczyzny zastpczej
z pierwsz paszczyzn zastpcz
X

pierwsza paszczyzna UWP

paszczyzna zastpcza
b)
trzecia paszczyzna UWP Z
poprowadzona przez punkt przecicia
paszczyzny zastpczej z osi

Y
druga paszczyzna UWP
poprowadzona przez dwa
punkty przecicia paszczyzny
zastpczej z dwoma osiami
X

pierwsza paszczyzna UWP

paszczyzna zastpcza
c)
trzecia paszczyzna UWP
poprowadzona przez punkt przecicia
paszczyzny zastpczej z osi zastpcz
Y
druga paszczyzna UWP
poprowadzona przez o zastpcz

X
pierwsza paszczyzna UWP
poprowadzona przez o
zastpczej powierzchni
walcowej i punkt przecicia
zastpczej powierzchni
walcowej z zastpcz osi otworu

Rysunek 6.1.3 Definiowanie zastpczego ukadu wsprzdnych przed-

miotu (UWP) przy pomiarach wsprzdnociowych

Strona 6-4
 WSPRZDNOCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

druga baza zastpcza (paszczyzna xz) zdefiniowana przez:

paszczyzn prostopad do pierwszej bazy zawierajc
lini przecicia paszczyzny zastpczej dla drugiego ele-
mentu bazowego z pierwsz baz (rysunek 6.1.3a) lub
o zastpcz pierwszego elementu bazowego (ktry staje
si przez to rwnoczenie drugim elementem bazowym),
jak pokazano na rysunek 6.1.3c lub
lini midzy dwoma zastpczymi punktami przecicia
wskazanymi jako drugie elementy bazowa, linia ta jest
nieprostopada do pierwszej bazy, (rysunek 6.1.3b);
trzecia baza zastpcza (paszczyzna yz) zdefiniowana przez:
paszczyzn prostopad do baz pierwszej i drugiej zawie-
rajc
punkt przecicia paszczyzny zastpczej dla trzeciego ele-
mentu bazowego z bazami pierwsz i drug (rysunek 6.1.
3a) lub
zastpczy punkt przecicia okrelony jako trzecia baza
(rysunek 6.1.3b i c).
Podstawowe zespoy WMP

Z budow i funkcj wymienionych zespow naley zapozna

si ze literatury [1,2,3,4]
Zesp nony z ukadem prowadnic i stoem pomiarowym
(maszyny portalowe, wysignikowe, mostowe, kolumnowe)
Zespoy pomiaru przemieszcze (wzorce inkrementalne z
czujnikami optoelektronicznymi)
Gowica pomiarowa (elektrostykowa, skanujca)
Zesp napdu i oprogramowanie sterujce (CNC)
Oprogramowanie pomiarowe (oprogramowanie do oblicze
geometrycznych).

Budowa prostego programu pomiarowego

Typowy program obsugi WMP posiada intuicyjny interfejs gra-

ficzny analogiczny do znanego z systemu windows oraz pro-
gramw CAD/CAM. Naley podkreli, e celem wiczenia nie
jest opanowanie umiejtnoci samodzielnego korzystania z
oprogramowania oraz obsugi WMP, lecz poznanie moliwoci,
ktre oferuje wsprzdnociowa technika pomiarowa oraz
uwiadomienie i podkrelenie, e wymaga ona penej i jedno-
znacznej specyfikacji geometrii wyrobu (rysunek 6.1.4).
Strona 6-5
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOCI WICZENIE 6

Etapy budowy prostego programu pomiarowego:

1. Otworzy nowy program pomiaru czci.
2. Zdefiniowa konfiguracj gowicy pomiarowej (typ prze-
gubu, typ gowicy, dugo trzpienia pomiarowego, red-
nic kulki, ...) i przeprowadzi kalibracj gowicy (usta-
lenie parametrw zespou gowicy pomiarowej potrzeb-
nych do pniejszych pomiarw)
3. Zdefiniowa parametry widoku przedmiotu i gowicy w
oknie graficznym.
4. Zmierzy wybrane elementy geometryczne potrzebne do
zdefiniowania ukadu wsprzdnych przedmiotu.
5. Okreli ukad wsprzdnych przedmiotu.
6. Zmierzy pozostae elementy geometryczne w trybie
rcznym (manualnym). Pamita o wprowadzaniu
punktw porednich toru gowicy pomiarowej, aby zapo-
biec kolizji w trybie automatycznym DCC Direct Com-
puter Control.
7. Skonstruowa nowe elementy z elementw zmierzonych.
8. Obliczy poszukiwane wymiary (relacje midzy elemen-
tami geometrycznymi).
9. Sporzdzi raport z pomiarw.

a)
Pasek narzdziowy quick start wywietlane s ikony moliwych dzia-
a, z ktrych wybrane: calibrate, align, measure, relation, construct

Strona 6-6
 WSPRZDNOCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

b)
Ikony paska Calibrate/Edit kalibracja/konfiguracja gowicy pomia-
rowej pozwalaj na ustalenie parametrw zespou gowicy pomiar-
owej potrzebnych do pomiarw.

c)
Ikony paska Align okrelenie ukadu wsprzdnych przedmiotu

d)
Ikony paska Relation pozwalaj okreli odlegoci i kty midzy
wybranymi elementami geometrycz-nymi (zmierzonymi/ skonstru-
owanymi)

e)
Ikony paska Measure pozwalaj zmierzy podstawowe elementy
geometryczne.

Strona 6-7
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOCI WICZENIE 6

f)
Ikony paska GDT tolerancje geometryczne umoliwiaj okrele-nie
wartoci odchyek ksztatu i pooenia (nachylenia, prostopado-ci,
pozycji, rwnolegoci, wsp-osiowoci, ksztatu wyznaczonej po-
wierzchni, bicia

g)
Ikony paska Construct konstruowanie umoliwiaj tworzenie no-
wych elementw geometrycznych z elementw zmierzonych bezpo-
rednio lub elementw poprzednio wyznaczonych przez operacje
konstrowanie
Rysunek 6.1.4 Przykadowy interfejs graficzny programu obsugi WMC,

Niejednoznaczno specyfikacji, a algorytmy wyznaczania cha-

rakterystyk geometrycznych. Na rysunku 6.1.5a pokazano ty-
powy sposb wymiarowania odlegoci osi dwch otworw z to-
lerowaniem T/2.

W elemencie rzeczywistym osie otworw nie s rwnolege, tak

wic wykorzystujc polecenie konstruowanie oprogramowania
WMP naley wskaza jednoznacznie sposb obliczania szuka-
nej odlegoci.
Strona 6 - 8
 WSPRZDNOCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

WMP naley wskaza jedno-

a) znacznie sposb obliczania
szukanej odlegoci. Na ry-
sunku 6.1.5b, c pokazano
dwa z kilku moliwych algo-
b) rytmw obliczenia szukane-
go wymiaru. Obecnie w ISO
trwaj prace nad ustaleniem
domylnego algorytmu, we-
ryfikacji takiej niejedno-
znacznej specyfikacji, przy
c) czym przewaa pogld, e w
tego typu przypadku w celu
osignicia jednoznacznoci
zaleca si wykorzystywanie
tolerancji pozycji.

Rysunek 6.1.5
a) Specyfikacja odlegoci osi dwch otworw.
b) Konstruowanie (obliczanie) odlegoci osi w przypadku, gdy o prawe-
go otworu przyjto za baz;
c) Konstruowanie (obliczanie) odlegoci osi w przypadku, gdy o lewego
otworu przyjto za baz;

Tabela 6.1.1. Parametry definiujce podstawowe elementy geometrycz-

ne oraz teoretyczna (matematycznie minimalna) i zlecana
liczba punktw pomiarowych i

Strona 6-9
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOCI WICZENIE 6

6.2 MIERZONE ELEMENTY

Przedmiotem pomiaru jest element typu korpus (rysunek

(rysunek 6.2.1)
.2.1)
proto-
bdcy kombinacja paszczyzn i walcw. Po otrzymaniu prot o-
ku z rysunkiem przedmiotu naley
naley oceni poprawno wy-
wy-
miarowania w aspekcie moliwoci weryfikacji specyfikacji
technik pomiarw wsprzdnociowych. Ustali ukad wsp-
wsp-
rzdnych przedmiotu, okreli strategie prbkowania, zmierzy
wybrane elementy geometryczne (paszczyzny, walce) i okreli
odchyki zdanych wymiarw oraz tolerancji geometrycznych.

Rysunek 6.2.1 Przykadowy element do pomiaru na WMP

Literatura
1. Biaas S.: Metrologia techniczna z podstawami tolerowania
wielkoci geometrycznych dla mechanikw, Oficyna Wy- Wy-
dawnicza Po
Politechniki
litechniki Warszawskiej, Warszawa, 2006
2. Jakubiec W., Malinowski J.: Metrologia wielkoci geome-
geome-
trycznych. WNT, 2009.
2009.
3. Ratajczyk E: Wsprzdnociowa
Wsprzdnociowa technika pomiarowa, Ofi-
Ofi-
cyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa,
2005.
2005.
Strona 6 - 10
 WSPRZDNOCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

4. Praca zbiorowa (red. Humienny Z.):

Z.): Specyfikacje geometrii
wyrobw (GPS) Podrcznik europejski,
europejski, WNT,
WNT, Warszawa,
2004
2004.
5. PN-
PN-EN ISO 10360: 2002 (GPS) - Badania odbiorcze i
okresowe wsp
wsprzdnociowych maszyn pomiarowych

Strona 6 - 11