Marzec 2019

Laboratorium Optyki Falowej

Instrukcja do ćwiczenia pt:

Dyfraktometr optyczny

Opracował: dr hab. Jan Masajada

Tematyka (Zagadnienia, które należy znać przed wykonaniem ćwiczenia):

1. Obraz fourierowski (widmo fourierowskie), dyfraktometr, widmo, częstości

przestrzenne, filtr optyczny.

Zadania do wykonania:

Justowanie prostego układ optycznego. Numeryczne obliczanie transformat Fouriera.

Numerycznie realizowana filtracja optyczna.

Wstęp do ćwiczenia

Obraz klasyczny a obraz fourierowski

Klasyczny układ optyczny można traktować jak rodzaj filtru, który „wybiera” promienie
wychodzące z poszczególnych punktów przedmiotu i obrazuje je w postaci małych dysków
na detektorze, przy czym dyski te zachowują geometrię układu punktów przedmiotu. Jedyną
zmianą, w przypadku układu idealnego, może być powiększenie lub pomniejszenie
wyjściowego rozkładu punktów. Wszystkie inne zamiany traktujemy jako pochodne wad
układu optycznego. Rysunek (1) pokazuje najprostszy klasyczny układ optyczny, czyli
kamerę otworkową.

Rysunek 1. Odwzorowanie przez kamerę otworkową

Podobną rolę pełni soczewka lub obiektyw (rys. 2)

Rysunek 2. Odwzorowanie przez soczewkę. Soczewka ma znacznie większą powierzchnię

niż zaznaczony na zielono otwór.

Wprowadzenie soczewki jako układu odwzorowującego skutkuje pojawieniem się aberracji,

oraz ograniczonej głębi ostrości. Koniczność kompensacji tych wad wymaga konstrukcji

2
obiektywów wielosoczewkowych. Przy okazji postaraj się odpowiedzieć na następujące dwa
pytania:

Pytanie 1: Dlaczego zastępujemy tanie otworki złożonymi i drogimi obiektywami.

Pytanie 2: Jakie wady ma obiektyw w porównaniu z otworkiem

Klasyczny układ obrazując z obiektywem pracuje między tzw. płaszczyznami sprzężonymi,

które w przybliżeniu paraksjalnym spełniają znane ze szkoły równanie
1 1 1 1
 
x y f
Tutaj f to ogniskowa obiektywu, x położenie płaszczyzny przedmiotowej (przedmiotu) a y to
położenie płaszczyzny obrazowej (ekranu). Gdy przesuniemy ekran do ogniska soczewki
zmieni się charakter otrzymanego odwzorowania (rys. 3).

Rysunek 3. Z płaszczyzny przedmiotowej wybrane jest pięć punktów świecących, z których

światło przechodzi przez soczewkę o ogniskowej f. Płaszczyzna obrazowa znajduje się
w odległości ogniskowej. Z każdego pęku promieni zostały wybrane promienie idące pod
dwoma zadanymi kątami. Jedna seria promieni wyróżniona jest kolorem czerwonym,
a druga kolorem niebieskim. Obie serie tworzą zbiór promieni równoległych. Obrazem
wiązki promieni równoległych, w płaszczyźnie ogniskowej, plamka Airy’ego (przy
zastosowaniu idealnej soczewki). Nie mniej widać, że soczewka tworzy w płaszczyźnie
ogniskowej kątowy obraz przedmiotu, to znaczy, że promienie, rozchodzące się pod tym
samym kątem, tworzą plamkę rozmycia. Obraz taki nazywamy obrazem fourierowskim.
W takim układzie równoległe wiązki promieni będą skupiane w osobnych punktach (małych
dyskach), tworząc tzw. obraz fourierowski (inna nazwa to widmo fourierowskie). Nazwa
obraz fourierowski wzięła się stąd, że obraz przedmiotu płaskiego (na przykład przeźrocza)
uzyskany przez soczewkę, w płaszczyźnie jej ogniska, może być reprezentowany poprzez
transformatę Fouriera funkcji transmitancji tegoż przeźrocza (pod warunkiem, że przeźrocze
oświetlona jest falą płaską poosiową). Obraz fourierowski (widmo fourierowskie) zależne
jest od współrzędnych kątowych (a nie liniowych x, y, jak to jest w przypadku obrazu
geometrycznego). Współrzędne kątowe określają kąt nachylenia wiązko promieni
równoległych (rys. 3) w stosunku do osi x (kąt x) i y (kąt y) (współrzędne x i y określone
są w płaszczyźnie soczewki). W samej transformacji Fouriera współrzędnymi są wspomniane
kąty dzielone przez długość fali .
 1a
fx  x


3
  1b
fy  y

Wielkości fx i fy nazywamy częstościami przestrzennymi
Obrazy fourierowskie są najlepszej jakości gdy zarówno płaski obiekt jak i obraz znajdują się
w ogniskach soczewki (obiektywu), jak to pokazuje rysunek (4).

Rysunek 4. Schemat podstawowej konfiguracji dyfraktometru optycznego

W laboratorium wykorzystujemy układ przedstawiony na rysunku (5), który daje gorsze

jakościowo wyniki ale dla potrzeb ćwiczeń jest wystarczający. W układzie tym przezrocze
(lub inny płaski przedmiot) znajduje się możliwie blisko obiektywu (za obiektywem).

Rysunek 5. Zmodyfikowany układ do obserwacji widma dyfrakcyjnego

Rysunek (6) pokazuje przykład widma fourierowskiego (czyli obrazu fourierowskiego). Dla
różnych układów otworków. Poszczególne punkty w obrazie odpowiadają różnym kątom
wiązek promieni równoległych przedstawionych na rysunku (3). Filtracji optycznej
dokonujemy wkładając w płaszczyznę obrazu fourierowskiego płaskie elementy korygujące
poszczególne składowe widma. Filtry mogą blokować dane częstości przestrzenne, obniżać
ich amplitudę lub przesuwać fazę.

4
 Rysunek 6. Z lewej układy otworków, z prawej odpowiednie obrazy fourierowskie

Cyfrowa filtracja fourierowska

W ćwiczeniu „Filtracja optyczna” opisany jest układ do optycznej realizacji procesu filtracji
częstości przestrzennych. Rozwój komputerów pozwolił na realizację tego procesu metodami
numerycznymi. Pierwsza część procesu polega na obliczeniu transformaty Fouriera danego
przedmiotu dwuwymiarowego (na przykład obrazka przedstawiającego kota). Odpowiada to
rejestracji obrazu (w układzie optycznym) w płaszczyźnie fourierowskiej (to jest
w płaszczyźnie ogniskowej soczewki). Druga część polega na założeniu filtru
modyfikującego obliczone widmo fourierowskie. Odpowiada to włożeniu w płaszczyznę
fourierowską filtru (w układzie optycznym). Oczywiście, w przypadku metody numerycznej
filtr ma postać cyfrową. Następnie przefiltrowane widmo poddane jest odwrotnej
transformacie Fouriera, czego wynikiem jest zmodyfikowany przez filtr obraz przedmiotu.
Odpowiada to rejestracji obrazu w układzie do filtracji optycznej

Układ pomiarowy
Układ pomiarowy składał się z następujących elementów:
 Źródła światła (lampka)
 Komputer.
 Kamera CDD.
 Ława optyczna
 Obiektyw
 Przedmioty dyfrakcyjne.
 Oprogramowanie służące do analizy widma Fourierowskiego i realizujące filtracje
przestrzenną.

5
Przebieg doświadczenia
Schemat wykorzystanego w ćwiczeniu układu pomiarowego przedstawia rysunek 9.

Rysunek 7. Układ pomiarowy

Jako źródło światła użyto lampki biurowej, emitującej światło białe, którym oświetlono
kolejne przedmioty mocowanie na ławie optycznej w pewnej odległości od kamery
połączonej z komputerem. Za pomocą kamery rejestrujemy obrazy przedmiotów.
Oprogramowanie komputerowej Live Video FFT pozwala na obliczenie widma Fouriera
zarejestrowanych przedmiotów oraz jego numeryczną filtrację za pomocą funkcji „add
mask”, która dodaje kolejne przesłony, pełniące funkcję filtrów. Przykładowo należy
przeprowadzić analizę przedmiotu z zaznaczonymi literami A, B, C i D. Litery są
kreskowane w różnych kierunkach. Analiza polega na zarejestrowaniu obrazu tego
przedmiotu, obliczeniu jej transformaty Fouriera i jej wyświetleniu. Na podstawie
otrzymanego obrazu widma Fourierowskiego należy wyznaczyć częstości przestrzenne.
Następnie w płaszczyźnie Fouriera wstawić maskę filtrującą (funkcja „add mask”) w postaci
poziomej lub pionowej szczeliny, oraz obliczyć i wyświetlić obraz po przefiltrowaniu.
W następnej części ćwiczenia należy użyć programu „ Flab”, który służy do analizy widma
fourierowskiego i umożliwia stosowanie innych filtrów i obserwacji efektów ich działania
w część rzeczywistej i urojonej. Używamy do tego masek o nazwach okno Hamminga,
Hanna, Welcha i Bzrletta. Należy ocenić działanie tych filtrów

Proces filtracji przestrzennej pozwala dokonać wielu zmian w obrazie przedmiotu, np.
odfiltrować częstości przestrzenne, które reprezentują fragmenty przedmiotu. Jako
przykładem posłużymy się filtrami w postaci krążka lub otworu. Filtr w postaci krążka
nazywa się filtrem górnoprzepustowym, gdyż przepuszcza wysokie częstości. Jego działanie
ilustruje rysunek (8).

6
 Rysunek 8. Z lewej przeźrocze, następne filtr górnoprzepustowy w postaci ciemny krążek na tle
widma przeźrocza i efekt jego działania w postaci część amplitudowa i fazowa.

Jak widać filtr górnoprzepustowy blokuje tło obrazka, za które odpowiadają niskie
częstości w widmie. Natomiast w przypadku filtr dolnoprzepustowe, czyli otworu, tło jest
dobrze widoczne, blokowane są natomiast linie, za które odpowiadają wysokie częstości
(rys. 9).

Rysunek 9. Z lewej przeźrocze, następne filtr dolnoprzepustowy w postaci otwór na tle

widma przeźrocza i efekt jego działania w postaci część amplitudowa i fazowa.

W ostatniej części ćwiczenia obliczymy widmo fourierowskie różnych przedmiotów, takich

jak
− otwory kołowe o różnych średnicach;
- otwory kwadratowe o różnych średnicach;
- Obrazy różnych elementów, np. słońce, niebo, chmura oraz figury gwiazda Siemensa.