Równania Różniczkowe Cząstkowe

Równania różniczkowe cząstkowe
Julian Janus
Józef Myjak
2022
Spis treści
Rozdział 1. Wprowadzenie do równań cząstkowych
Wprowadzenie do równań cząstkowych
Przykłady zagadnień prowadzących do równań różniczkowych cząstkowych
Rozdział 2. Metoda charakterystyk dla równań liniowych pierwszego rzędu
Metoda charakterystyk dla równań liniowych o stałych współczynnikach
Metoda charakterystyk dla równań liniowych pierwszego rzędu
Metoda charakterystyk dla równań liniowych o n-zmiennych niezależnych
Metoda charakterystyk dla prawie-liniowego równania różniczkowego cząstkowego pierwszego rzędu
Metoda charakterystyk - przykłady
Rozdział 3. Klasyfikacja równań liniowych rzędu drugiego. Metoda charakterystyk
Klasyfikacja równań różniczkowych cząstkowych 2-go rzędu 2-zmiennych
Klasyfikacja równań różniczkowych cząstkowych 2-go rzędu n-zmiennych
Rozwiązywanie równań liniowych cząstkowych 2-go rzędu metodą charakterystyk
Rozdział 4. Metoda rozdzielania zmiennych
Rozwiązanie równania struny ograniczonej metodą rozdzielania zmiennych
Rozwiązanie równania niejednorodnego struny metodą rozdzielania zmiennych
Przykłady metody rozdzielania zmiennych dla równań parabolicznych i hiperbolicznych
Metoda rozdzielania zmiennych dla równania Laplace’a we współrzędnych biegunowych
Rozdział 5. Równanie falowe
Rozwiązanie równania struny metodą d’Alemberta
Równanie niejednorodne struny
Równanie fal kulistych. Metoda uśredniania
Niejednorodne równanie fal kulistych
Równanie fal walcowych. Metoda redukcji
Rozdział 6. Rozwiązania podstawowe równania Laplace’a i przewodnictwa cieplnego. Zasada maksimum
Równanie Laplace’a
Własności funkcji harmonicznych
Równanie Poissona
Problem początkowy dla równania ciepła
Zasada maksimum dla równania Laplace’a i równania ciepła
Zasada Duhamela
Przykłady dotyczące równania Laplace’a i równania przewodnictwa cieplnego
Rozdział 7. Elementy teorii dystrybucji
Wprowadzenie do teorii dystrybucji
Zbieżność w sensie dystrybucyjnym
Podstawowe działania na dystrybucjach
Pochodna w sensie dystrybucyjnym
Dystrybucje skończonego rzędu
Dystrybucje wolno rosnące
Pierwotna z dystrybucji określonej na R
Rozwiązania uogólnione równań różniczkowych
Dalsze przykłady i własności dystrybucji
Rozdział 8. Metoda funkcji Greena
Funkcja Greena dla równania ciepła
Metoda funkcji Greena dla równań parabolicznych
Wyznaczanie funkcji Greena przy pomocy odwzorowań konforemnych
Dalsze przykłady wyznaczania funkcji Greena
Rozdział 9. Przekształcenie Laplace’a
Definicja przekształcenia Laplace’a
Podstawowe własności transformaty Laplace’a
Odwrotna transformata Laplace’a
Przekształcenie Laplace’a dystrybucji
Zastosowanie przekształcenia Laplace’a w teorii równań różniczkowych zwyczajnych
Zastosowanie przekształcenia Laplace’a w teorii równań różniczkowych cząstkowych
Rozdział 10. Przekształcenie Fouriera
Definicja i podstawowe własności transformaty Fouriera
Przykłady transformaty Fouriera
Dalsze własności transformaty Fouriera
Przekształcenie Fouriera dystrybucji wolno rosnących
Zastosowania przekształcenia Fouriera
2
Rozdział 11. Elementy rachunku wariacyjnego
Wprowadzenie do rachunku wariacyjnego
Funkcjonały
Pierwsza i druga wariacja funkcjonału
Równanie Eulera-Lagrange’a
Funkcjonały zależne od funkcji wektorowej
Funkcjonały zależne od pochodnych wyższych rzędów
Funkcjonał zależny od funkcji wielu zmiennych
Problemy izoperymetryczne
Dodatek
Całki pierwsze
Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena
Tabela transformat Laplace’a
Tabela transformat Fouriera
3
Rozdział 1. Wprowadzenie do równań cząstkowych
Wprowadzenie do równań cząstkowych
Równania różniczkowe cząstkowe pojawiły się w związku z badaniami procesów drgań rozmaitych środowisk, między innymi
drgań strun, prętów, membran, jak również w związku z badaniami zagadnień z zakresu akustyki i hydromechaniki. Pierwsze
równanie różniczkowe cząstkowe zostało sformułowane w połowie XVIII wieku przez J. d'Alemberta (1717-1783). Było to
równanie według dzisiejszej nomenklatury typu hiperbolicznego i powstało w wyniku rozważań nad zagadnieniem struny
drgającej. L. Euler (1707 - 1783) sprecyzował warunki określające jednoznaczność rozwiązania tego równania, tworząc początki
teorii równań różniczkowych cząstkowych. Póżniej, kierując się sugestiami natury fizycznej, D. Bernulli (1702 - 1782) przedstawił
rozwiązanie struny drgającej w postaci szeregu trygonometrycznego. Metodę tę rozwinął J. Fourier (1750 - 1830) tworząc
początki teori szeregów trygonometrycznych. A.L. Cauchy (1789 - 1857) sformułował zagadnienie początkowe dla równań
różniczkowych, zwane dzisiaj zagadnieniem Cauchy'ego. P. Laplace (1749-1827) zauważył, że potencjał siły wzajemnego
przyciągania dwóch mas spełnia równanie różniczkowe cząstkowe, które dzisiaj nosi nazwę równania Laplace'a. S.D. Poisson
(1781 -1840) rozwinął teorię zjawisk przyciągania grawitacyjnego, w związku z którą wprowadził równanie zwane obecnie
równaniem Poissona. Tak więc badania z zakresu mechaniki nieba i grawimetrii doprowadziły do powstania klasy równań
noszących dziś nazwę równań eliptycznych. W początkach XIX wieku G. Green (1793-1841) stworzył ogólne podstawy teorii
potencjału rozwijając teorię elektryczności i magnetyzmu.
Badania zjawiska przewodnictwa cieplnego oraz dyfuzji gazów i cieczy doprowadziły natomiast do powstania klasy równań które
nazywamy dzisiaj równaniami parabolicznymi.
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił bujny rozwój badań w zakresie teorii równań różniczkowych cząstkowych. Między innymi
istotny wkład wnieśli tacy matematycy jak B. Riemann (1826-1866), H. Poincare (1854-1921), E. Picard (1856-1941), J. Hadamard
(1865-1937), E. Goursat (1854-1938). Z polskich matematyków wymienić należy autora jednej z pierwszych monografii
poświęconych równaniom różniczkowym cząstkowym -
M. Krzyżańskiego (1907 - 1965). Jak widać równania różniczkowe cząstkowe zrodziły się w związku badaniami zagadnień fizyki i
chociaż obecnie zakres ich zastosowań znacznie się rozszerzył, znakomita część równań różniczkowych cząstkowych nosi nazwę
od zjawisk które pierwotnie opisywały, np. równanie struny, równanie fali kulistej, równanie fali walcowej, równanie
przewodnictwa cieplnego, równanie dyfuzji. Wiek XX przyniósł dalszy bujny rozwój teorii równań różniczkowych cząstkowych,
związany z powstaniem i rozwojem nowych działów matematyki, zwłaszcza topologii i analizy funkcjonalnej.
Równanie różniczkowe cząstkowe, to równanie w którym występuje niewiadoma funkcja dwóch lub więcej zmiennych
niezależnych oraz niektóre jej pochodne cząstkowe. Rzędem równania nazywamy najwyższy rząd pochodnej. I tak równaniem
różniczkowym cząstkowym pierwszego rzędu nazywamy zależność
F (x 1, …, x n, u, ux , …, ux ) = 0, (1)
1 n
gdzie (x 1, …, x n) ∈ U ⊂ Rn , F: U × Rn + 1 → R jest zadaną funkcją, a u: U → R funkcją szukaną.

Podobnie równaniem różniczkowym cząstkowym drugiego rzędu nazywamy zależność
F (x 1, …, x n, u, ux , …, ux , ux x , ux x , …, ux x ) = 0, (2)
1 n 1 1 1 2 n n
gdzie F jest funkcją daną, a u funkcją szukaną.
PRZYKŁAD
Przykład 1:
Równanie
uxx + xuy + 3u4 − xy = 0,
gdzie u jest szukaną funkcją zmiennych x i y, jest równaniem rzędu drugiego, a
uxxy + 2u = 0,
równaniem rzędu trzeciego.
Rozwiązaniem równania różniczkowego cząstkowego rzędu k w obszarze U ⊂ Rn nazywamy funkcję u: U → Rn , posiadającą

4
ciągłe pochodne cząstkowe do rzędu k , spełniającą równanie w każdym punkcie obszaru U. Rozwiązanie takie nazywamy
rozwiązaniem klasycznym. Zastosowania wymagają jednak często rozwiązań które nie mają ciągłych pochodnych, lub nie
wszędzie są różniczkowalne lub wreszcie nie wszędzie są ciągłe. Wymaga to wprowadzenia tak zwanych rozwiązań słabych .
W niniejszym tekście ograniczymy się do rozważania rozwiązań klasycznych, chociaż z punktu widzenia zatosowań są one daleko
niewystarczające. Postaramy się natomiast sygnalizawać sytuacje w których widać potrzebę rozważania szerszej klasy rozwiązań
oraz sformułujemy wstępne definicje, zachęcając w ten sposób Czytelnika do sięgnięcia po opracowania bardziej zaawansowane.
PRZYKŁAD
Przykład 2:
Rozważmy równanie
uxy = 4xy.
Po scałkowaniu względem y mamy ux = 2xy 2 + f(x), (gdzie f jest dowolną funkcją zmiennej x ) a po scałkowaniu
względem x otrzymujemy
u = x 2y 2 + F(x) + G(y),
gdzie F i G są dowolnymi funkcjami klasy C1. Oczywiście są to rozwiązania klasyczne.
W dalszym ciągu będziemy rozważać pewne szczególne przypadki równań różniczkowych cząstkowych.
Równaniem różniczkowym cząstkowym liniowym pierwszego rzędu nazywamy równanie postaci ( 1 ), jeśli funkcja F jest liniowa
względem funkcji u oraz jej pochodnych ux , …, ux , czyli równanie postaci
1 n
n (3)
∑
i = 1a
i(x 1, …, x n)uxi + b(x 1, …, x n)u = f(x 1, …, x n).
Jeśli f = 0 to równanie ( 3 ) nazywamy jednorodnym.

Równaniem różniczkowym cząstkowym quasi-liniowym pierwszego rzędu nazywamy równanie postaci ( 1 ) jeśli funkcja F jest
liniowa względem pochodnych ux , …, ux , czyli równanie postaci
1 n
n (4)
∑
i = 1a
i(x 1, …, x n, u)uxi = f(x 1, …, x n, u).
Jeśli f = 0 to równanie ( 4 ) nazywamy równaniem quasi liniowym jednorodnym.

Zazwyczaj przyjmujemy, że zadane funkcje a 1, …, a n oraz funkcja f są ciągłe w rozważanych obszarach.
Równaniem różniczkowym cząstkowym liniowym drugiego rzędu nazywamy równanie postaci ( 2 ) jeśli funkcja F jest liniowa
względem funkji u oraz jej pochodnych, tzn. równanie postaci
n n (5)
∑ ∑
i , j = 1a i = 1b u +
ijuxixj + i xi bu = f,
gdzie a ij, bi dla i, j = 1, …, n oraz f są zadanymi funkcjami zmiennych x 1, …, x n.

Jeśli f = 0 to równanie ( 5 ) nazywamy jednorodnym.
Równaniem różniczkowym cząstkowym quasi-liniowym drugiego rzędu nazywamy równanie postaci ( 2 ) jeśli funkcja F jest
liniowa względem pochodnych drugiego rzędu funkcji u czyli równanie postaci
n (6)
∑
i , j = 1a
ij(x 1, …, x n, u)uxixj + g (x 1, …, x n, u, ux , …ux ) = 0.
1 n
Załóżmy, że równanie różniczkowe rozważamy w obszarze Ω. Jeśli szukamy rozwiązania które na brzegu ∂Ω obszaru Ω
przyjmuje zadane wartości, to problem ten nazywamy problemem brzegowym. Możemy też szukać rozwiązania dla którego na
brzegu obszaru mamy zadane wartości pochodnych lub wartości pochodnej w kierunku normalnym do powierzchni, lub też
kombinację tych warunków. Ze względu na interpretację fizyczną, często wyróżniamy jedną ze zmiennych i nazywamy czasem.
Nie jest to na ogół obojętne, jeśli bowiem równanie różniczkowe opisuje pewne zjawisko fizyczne, to każda ze zmiennych ma z
góry ustaloną interpretację.
5
Jeśli poszukujemy rozwiązania które w chwili początkowej t = t0 przyjmuje zadane wartości, to rozważany problem nazywamy
problemem początkowym albo problemem Cauchy'ego. Możemy też szukać rozwiązania dla którego w chwili początkowej t = t0
mamy zadane wartości pochodnych, lub rozwiązania które w chwili początkowej t = t0 spełnia kombinację tych warunków.
Należy wyrażnie zaznaczyć, że nie istnieje ogólna metoda rozwiązywania równań różniczkowych cząstkowych. Co więcej,
stosowane techniki nie tylko zależą od typu równania, ale często również od rozpatrywanych warunków początkowych
i brzegowych oraz obszaru w którym szukamy rozwiązania. Dlatego też badania skupiają się na konkretnych równaniach
różniczkowych cząstkowych jak też konkretnych problemach początkowych i brzegowych, które sa ważne z punktu widzenia
zastosowań w matematyce czy też w innych naukach.
Na koniec zauważmy, że ze względu na oszczędność zapisu sensownym jest wprowadzenie operatorów różniczkowych
n (7)
∂2
∑ ∂x i∂x j
L = i , j = 1a ij
oraz
n n (8)
∂2 ∂
∑ ∂x i∂x j
∑ ∂x i
L = i , j = 1a ij + i = 1 bi
Jeśli operator L jest określony wzorem (8) (odp. (7)), równanie ( 5 ) (odp.( 6 ) ) możemy zapisać krótko
Lu + u = f (odp. Lu + g = 0).
Szczególnie rozpowszechniony jest operator Laplace'a (tzw. laplasjan)
∂2 ∂2
2 2
∂x 1 ∂x n
Δ= +…+
oraz operator Nabla
∂ ∂
∂x 1 ∂x n
▽ = ( , …, ).
Zauważmy, że Δ = ▽ ⋅ ▽ = ▽2, przy czym iloczyn rozumiemy tu w sensie iloczynu skalarnego.
Przykłady zagadnień prowadzących do równań

różniczkowych cząstkowych
Równania różniczkowe cząstkowe służą jako modele dla opisu szeregu zjawisk począwszy od fizyki i techniki, poprzez nauki
przyrodnicze, ekonomię, medycynę aż do nauk humanistycznych. I tak na przykład są one podstawowym narzędziem do opisu
zagadnień mechaniki, elektrotechniki, hydromechaniki, akustyki czy fizyki kwantowej.
W niniejszym module podamy przykłady opisu takich zjawisk, mianowicie drgań struny, drgań elektrycznych w przewodniku,
przewodnictwa ciepła oraz przepływu cieczy lub gazu. Należy podkreślić, że w literaturze nietrudno znależć wyprowadzenia
bardziej precyzyjne. Ponieważ naszym celem jest elementarne wprowadzenie do teorii równań różniczkowych, ograniczymy się
do rozważań bardzo uproszczonych.
1. Równanie struny
Przez strunę rozumiemy jednorodną elastyczną nić o stałym przekroju. Zakładamy, że struna jest zamocowana na osi 0x
w punktach 0 i l i pod działaniem sił naprężenia jest skierowana wzdłuż osi 0x.
Przyjmujemy przy tym, że siła naprężenia w każdym punkcie struny jest stała.
Jeśli pod działaniem siły zewnętrznej struna zostanie wyprowadzona z położenia równowagi, to pod wpływem sił naprężenia
zacznie drgać. W naszych rozważaniach przyjmujemy, że struna przesuwa się w jednej płaszczyżnie, a punkty struny poruszają się
jedynie w kierunku prostopadłym do osi 0x.
Odchylenie u punktu drgającej struny jest szukaną funkcją dwóch zmiennych niezależnych, współrzędnej x oraz czasu t, czyli
u = u(x, t).
Oczywiście, siła naprężenia T jest w każdym punkcie styczna do struny, a ruch struny jest wymuszony jej składową na oś 0u
(zobacz Rys. 1 ).
Przyjmujemy, że wartość siły naprężenia struny jest stała, ponadto rozważamy tylko takie drgania, dla których amplituda jest
mała w stosunku do długości struny.
Oznaczmy przez x i x + Δx rzut punktów M1 i M2 na oś 0x, a przez φ oraz φ + Δφ kąt między kierunkiem działania siły
naprężenia T w punktach M1 i M2 a osią 0x.
6
Zauważmy, że przyrost siły działającej w kierunku osi 0u na element struny M1M2 wyraża się wzorem:
∂u(x + Δx, t) ∂u(x, t) (9)

Tsin(φ + Δφ) − Tsinφ ≅ T (tg(φ + Δφ) − tgφ ) = T ( ∂x
−
∂x
) =
∂2u(x + θΔx, t)
∂2x
=T Δx,
dla pewnego θ ∈ [0, 1] oraz Δx = x 2 − x 1.

(Ponieważ założyliśmy, że φ jest małe, wartość sinφ zastąpiliśmy wartością tgφ, która - jak wiadomo - jest równa wartości
pochodnej funkcji u, a następnie wykorzystaliśmy twierdzenie o wartości średniej).
Z drugiej strony, korzystając z zasady Newtona, siłę działającą w kierunku osi u na element M1M2 możemy wyrazić wzorem:
∂2u (10)
∂t2
ρΔx ,
gdzie ρ oznacza gęstość liniową struny.
Rysunek 1: rys1
Porównując ( 9 ) i ( 10 ) otrzymamy
∂2u ∂2u
∂x 2 ∂t2
TΔx = ρΔx ,
czyli
∂2u ∂2u (11)

∂t2 ∂x 2
= a2 ,
gdzie współczynnik a = √T/ρ opisuje prędkość rozchodzenia się drgań prostopadłych. Jest to równanie typu hiperbolicznego.
Zauważmy, że w opisanym modelu spełnione są następujące warunki brzegowe
u(0, t) = 0, u(l, t) = 0 dla t ∈ R+ , (12)
zaś wyprowadzenie struny z polożenia równowagi zadane jest warunkami początkowymi
u(x, 0) = φ, ut(x, 0) = ψ(x) dla x ∈ [0, l], (13)
gdzie φ i ψ są zadanymi funkcjami, przy czym φ(0) = φ(l) = ψ(0) = ψ(l) = 0.

Jeśli założymy ponadto, że na strunę działa siła zewnętrzna F to nietrudno sprawdzić, że drgania struny opisane są równaniem
∂2u ∂2u (14)

∂t2 2 ∂x
2
=a + f(x, t),
gdzie f(x, t) = F(x, t)/T.
2. Drgania elektryczne w przewodnikach
Przypomnijmy, że prąd przepływający w przewodniku scharakteryzowany jest przez natężenie i = i(x, t) oraz napięcie u = u(x, t)
gdzie x oznacza odległość liniową od początku linii, a t czas.
7
Ponadto, jak zwykle niech R oznacza gęstość liniową oporności przewodnika, C gęstość liniową pojemności, L - gęstość
liniową indukcji, a G - gęstość liniową upływności (współczynnik izolacji).
Spadek potencjału przewodnika od punktu x do punktu x + Δx, czyli
∂u
∂x
u(x, t) − u(x + Δx, t) = − (x + θΔx, t)Δx,
jest spowodowany przez:
iRΔx - spadek napięcia wywołany oporem,
∂i
∂t
L Δx - siłę elektromagnetyczną samoindukcji.
Zatem
∂i ∂u
∂t ∂x
iRΔx + L Δx = − Δx.
Stąd
∂u ∂i (15)
∂x ∂t
+L + iR = 0.
Podobnie, spadek natężenia na odcinku od punktu x do punktu x + Δx, w czasie Δt czyli
∂i
∂x
(i(x, t) − i(x + Δx, t) )Δt = − (x + θ̃Δx, t)ΔxΔt,
jest równy sumie:
∂u
∂t
C ΔxΔt - prądu przepływającego przez rozważany odcinek,
GuΔxΔt - strat prądu.
Zatem
∂u ∂i
∂t ∂t
C ΔxΔt + GuΔxΔt = − ΔxΔt.
Stąd
∂i ∂u (16)
∂x ∂t
+C + Gu = 0.
Zespół równań ( 15 ), ( 16 ) nazywamy równaniami linii elektrycznej.

Różniczkując równanie ( 15 ) względem x a równanie ( 16 ) względem t otrzymamy
∂2u ∂2i ∂i (17)

∂x 2 ∂x∂t ∂x
+L +R = 0,
∂2i ∂2u ∂u (18)

∂t∂x ∂t2 ∂t
+C +G = 0.
Jeśli przyjmiemy R ≅ 0, G ≅ 0, tzn. założymy, że linia jest bez samoindukcji i bez upływnienia, to eliminując z uzyskanego
układu równań pochodną mieszaną, otrzymamy
∂2u ∂2u
∂x 2 ∂t2
− LC = 0,
lub
∂2u ∂2u (19)

∂t2 ∂x 2
= a2 ,
gdzie a = 1/ √LC. Otrzymaliśmy zatem ponownie równanie postaci ( 11 ).

8
3. Równanie przewodnictwa cieplnego w pręcie
Rozważmy zagadnienie rozchodzenia się ciepła w pręcie jednorodnym. Niech u = u(x, t) oznacza temperaturę w chwili t w
punkcie x. Ilość ciepła przechodząca przez sekcję pręta w punkcie x w przedziale czasowym Δt wynosi
∂u
∂x
Q=k SΔt,
gdzie k jest współczynnikiem przewodnictwa cieplnego a S powierzchnią przekroju pręta.

Jeśli Q1 oznacza ilość ciepła przepływająca przez sekcję pręta w punkcie x = x 1 a Q2 przez sekcję w punkcie x = x 2, czyli
∂u ∂u
Q1 = k
∂x
| x = x SΔt,
1
Q2 = k
∂x
| x = x SΔt,
2
to
∂u ∂u (20)
ΔQ = Q2 − Q1 = kSΔt ( ∂x
(x 2, t) −
∂x
)
(x 1, t) =
∂2u ∂2u
∂x 2 2
kSΔt (x1 + θ(x2 − x1), t )Δx ≅ kS ∂x (x1, t )ΔxΔt,
gdzie θ ∈ [0, 1], oraz Δx = x 2 − x 1.
Ciepło ΔQ powoduje zmianę temperatury odcinka [x 1, x 2] o wielkość Δu. Oczywiście
ΔQ = cρSΔxΔu,
gdzie c oznacza ciepło właściwe a ρ gęstość właściwą pręta.

Uwzględniając, że
∂u ∂u
∂t ∂t
Δu = u(x, t + Δt) − u(x, t) = (x, t + θ̃Δt)Δt ≅ (x, t)Δt,
równanie bilansu cieplnego możemy zapisać w postaci
∂2u ∂u
∂x 2 ∂t
kS (x, t)ΔxΔt = cρS (x, t)ΔxΔt.
Stąd
∂u ∂2u
∂t ∂x 2
= a2 ,
gdzie a 2 = k/(cρ). Jest to równanie typu parabolicznego.
4. Równanie przewodnictwa cieplnego w bryle
Rozważmy teraz zagadnienie rozchodzenia się ciepła w jednorodnej i izotropowej bryle trójwymiarowej V o powierzchni S.
→
Niech u = u(x, y, z, t) oznacza temperaturę w punkcie (x, y, z) w chwili t, k współczynnik przewodnictwa cieplnego, n
oznacza (jednostkowy) wektor normalny do powierzchni S, c ciepło właściwe a ρ gęstość bryły.
Ilość ciepła przepływającego w jednostce czasu przez powierzchnię S, wyraża się wzorem
∂u
∬ →
S ∂n
k dS,
a ilość ciepła w bryle V w chwili t wzorem
∬
V c ρ u(x, y, z, t) dxdydz. ,
Ponieważ
∂u
→
∂n →
= n ⋅ gradu,
gdzie symbol ⋅ znacza iloczyn skalarny, ilość ciepła która przechodzi przez element powierzchni ΔS w czasie Δt wyraża się
wzorem
9
→
ΔQ = kΔSΔt n ⋅ gradu.
Zatem przez powierzchnie S w czasie Δt przechodzi natępująca ilość ciepła
∬ →
ΔQ = Δt S k n ⋅ gradudS.
Przepływające ciepło powoduje zmianę temperatury u, przy czym przyrost ciepła bryły V wyraża się wzorem
∂u
∭ ∭ ∭
V ∂t
cρu(x, y, z, t + Δt)dxdydz − V cρu(x, y, z, t)dxdydz ≅ Δt V cρ dxdydz.
Równanie bilansu cieplnego ma zatem postać
∂u
∬ ∭
→
∂t
Δt S k n ⋅ gradudS = Δt V cρ dxdydz.
Po uproszczeniu przez Δt i wykorzystaniu twierdzenia Gaussa - Greena (zob. twierdzenie A.2) otrzymamy
∂u
∭ ∭
∂t
V div (k gradu )dxdydz = V cρ dxdydz,
czyli
∂u
∭
V
[div(k gradu) − cρ ]dxdydz = 0. ∂t
Ponieważ ostatnia równość zachodzi dla dowolnego obszaru V o dostatecznie regularnej powierzchni, zakładając ciagłość
wyrażeń podcałkowych otrzymamy
∂u
∂t
div (k gradu ) − cρ = 0,
lub
∂u
∂t
= a 2div (gradu ),
gdzie a 2 = k/(cρ).
Ostatecznie otrzymane równanie możemy zapisać w postaci
∂u ∂2u ∂2u ∂2u (21)

∂x 2 ∂y 2 ∂z2
∂t
= a2 ( + + ),
∂2 ∂2 ∂2
∂x 2 ∂y 2 ∂z2
lub, używając symbolu laplasjanu Δ = + + , w postaci
∂u
∂t
= a 2Δu.
Jest to również równanie typu parabolicznego.

Jeśli w rozważanym obszarze znajdują się żródła ciepła opisane funkcją g(x, y, z, t), wówczas można pokazać, że równanie
przewodnictwa cieplnego przyjmie postać
∂u
∂t
cρ − div (k gradu ) = g(x, y, z, t).
Jeśli temperatura nie zmienia się w czasie, równanie przewodnictwa cieplnego ma postać
∂2u ∂2u ∂2u (22)

∂x 2 ∂y 2 ∂z2
+ + = 0.
Równanie ( 22 ) nosi nazwę równania Laplace'a. Jest to równanie typu eliptycznego.

Aby znależć temperaturę ciała, wystarczy znać temperaturę na powierzchni, czyli
10
u(x, y, z) = φ(x, y, z) dla (x, y, z) ∈ S.
oraz prędkość przepływu ciepła przez powierzchnię, czyli
∂u
→
∂n
(x, y, z) = ψ(x, y, z) dla (x, y, z) ∈ S,
→
gdzie n oznacza wektor normalny do powierzchni. Ponieważ warunki te są zadane na brzegu obszaru, problem ten nazywamy
problemem brzegowym a wymienione warunki warunkami brzegowymi.
5. Przepływ cieczy. Równanie ciągłości
Niech V będzie zadanym obszarem jednospójnym o regularnej powierzchni S. Załóżmy, że przez obszar V przepływa ciecz lub
→ →
gaz z prędkością v = v (x, y, z, t).
Przez element powierzchni ΔS w czasie Δt przepływa następująca ilość substancji
→ →
ΔQ = ρ n ⋅ v ΔSΔt,
→
gdzie n oznacza wektor normalny do powierzchni S, a ρ = ρ(x, y, z, t) gęstość przepływającej substancji w punkcie (x, y, z) i
chwili t. Stąd przez powierzchnię S w czasie Δt przepłynie następująca ilość substancji
∬ → →
ΔQ = Δt S ρ n ⋅ v dS.
Z drugiej strony ilość substancji w bryle V w chwili t wynosi
∭
Q = V ρdxdydz.
Oczywiście zmiana ilości substancji powoduje zmianę jej gęstości, a przyrost substancji w czasie Δt spowodowany zmianą
gęstości wyraża się wzorem
∭ ∭ ∭ ∂ρ
V V ∂t
ΔQ = ρ(x, y, z, t + Δt)dxdydz − ρ(x, y, z, t)dxdydz ≅ Δt V (x, y, z, t)dxdydz.
Równanie bilansu ilości substancji ma zatem postać
∬ ∭ ∂ρ
S
→
n
→
v ∂t
Δt ρ ⋅ dS = Δt V dxdydz.
Wykorzystując twierdzenie Gaussa - Greena (zob. twierdzenie A.2) otrzymamy
∭ ∭ ∂ρ
V ∂t
div(ρv)dxdydz = V dxdydz.
Ponieważ wzór ten zachodzi dla dowolnego obszaru regularnego V, więc funkcje podcałkowe są równe, wynika stąd równość
∂ρ
∂t
− div(ρv) = 0,
zwana równaniem ciągłości

Jeśli przyjmimy, że
k ∂ρ ∂P
ρ ∂t ∂t
v= gradP, =λ ,
gdzie P oznacza ciśnienie, a λ współczynnik przepuszczalności a k pewną stałą, to
∂P
∂t
λ = div(k gradP),
lub
11
2 ∂2P ∂2P
∂P k ∂ P (23)
λ ∂x 2 ∂y 2 ∂z2
∂t
= ( + + ).
∂P
∂t
Jeśli rozważana substancja jest nieściśliwa, wówczas = 0, a równanie ( 23 ) przyjmie postać
div(gradP) = 0,
lub
∂2P ∂2P ∂2P

∂x 2 ∂y 2 ∂z2
+ + = 0.
Ponownie otrzymaliśmy równanie Laplace'a.
Rozdział 2. Metoda charakterystyk dla równań

liniowych pierwszego rzędu
Metoda charakterystyk dla równań liniowych o
stałych współczynnikach
W rozdziale tym omówimy rozwiązywanie równań liniowych różniczkowych cząstkowych pierwszego rzędu o stałych
współczynnikach metodą charakterystyk.
Metoda ta polega na sprowadzeniu rozwiązania równania różniczkowego cząstkowego do rozwiązania układu równań
różniczkowych zwyczajnych, tak zwanych równań charakterystyk.
W tym celu należy znaleść rozwiązania równania wyjściowego wzdłuż pewnych krzywych, a następnie pokazać, że powierzchnia
utworzona w stosowny sposób z tak skonstruowanych krzywych (charakterystyk) jest rozwiązaniem równania wyjściowego.
Rozważmy liniowe równanie różniczkowe cząstkowe pierwszego rzędu o stałych współczynnikach
aux + buy = c, (x, y) ∈ D ⊂ R2. (24)
Niech u będzie rozwiązaniem równania ( 24 ) w obszarze D. Rozważmy krzywą Γ zawartą w D daną równaniami
x = x(t), y = y(t), t ∈ I.
Oczywiście wzdłuż krzywej Γ rozwiązanie u przyjmuje wartości
z(t) = u (x(t), y(t) ), t ∈ I,
a pochodna względem zmiennej t wyraża się wzorem
dz ∂u dx ∂u dy (25)
dt ∂x dt ∂y dt
= + .
Załóżmy, że krzywa Γ jest tak dobrana, że
dx dy (26)
dt dt
= a, = b.
Stąd i z faktu, że u jest rozwiązaniem równania ( 24 ) wynika, że prawa strona relacji ( 25 ) jest równa c, czyli
dz (27)
dt
= c.
Rozwiązując równanie ( 26 ) z warunkami początkowymi: x(0) = x 0, y(0) = y 0, otrzymamy
x = at + x 0, y = bt + y 0,
lub po wyrugowaniu parametru t
b (28)
a
y0 = y − (x − x 0).
12
Zauważmy, że przez każdy punkt obszaru D przechodzi dokładnie jedno rozwiązanie układu równań ( 26 ).
Rozwiązanie równania ( 27 ) ma postać
z = ct + K. (29)
Przypomnijmy, że funkcja ( 29 ) jest rozwiązaniem równania ( 24 ) wzdłuż krzywej Γ, czyli krzywej danej równaniem ( 28 ).
Jeśli zatem stałą K zastąpimy dowolną funkcją która na krzywej Γ przyjmuje stałą wartość, co symbolicznie możemy zapisać
K = F(y 0),
gdzie y 0 jest dane wzorem ( 28 ), funkcja
z = ct + F(y 0),
będzie w dalszym ciągu spełniać równanie ( 24 ) wzdłuż krzywej Γ.

Rozważmy teraz funkcje
c b b
a a a
u(x, y) = (x − x 0) + F (y − x+ x0 ),
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną jednej zmiennej.

Bezpośredni rachunek pokazuje, że funkcja ta jest rozwiązaniem równania ( 24 ).
Istotnie
c b b b b b
aux + buy = a ( a a ′ a a a
) a
− F (y − x + x 0 ) + bF (y − x + x 0 ) = c.
′
Tak więc, aby znaleźć rozwiązania równania ( 24 ), wystarczy rozwiązać układ równań liniowych ( 26 ), ( 27 ).
Równania te noszą nazwę równań charakterystyk.
Warunki początkowe x(0) = x 0, y(0) = y 0 należy dobrać tak, aby krzywe całkowe Γ
pokryły cały obszar D. Zazwyczaj jako punkty początkowe wygodnie jest wziąść punkty leżące na stosownie dobranej krzywej,
na przykład na osi Ox lub Oy.
Często wystarczy ograniczyć się do rozwiązań spełniających warunki: x(0) = 0, y(0) = y 0.
Zauważmy jeszcze, że ponieważ F jest funkcją dowolną, wygodnie jest uzyskane rozwiązanie równania ( 24 ) zapisać w postaci
równoważnej
c b (30)
a a
u(x, y) = x + F (y − x ).
13
PRZYKŁAD
Przykład 3:
Znaleźć rozwiązanie równania

ux + 2uy = 0, x > 0, y ∈ R, (31)
spełniające warunek początkowy
u(0, y) = f(y), (32)
gdzie f jest zadaną funkcją różniczkowalną.

Rozwiązując równania charakterystyk
dx dy
dt dt
= 1, = 2,
z warunkami początkowymi x(0) = 0, y(0) = y 0, otrzymamy
x = t, y = 2t + y 0,
lub po wyrugowaniu t,
y = 2x + y 0.
Równanie ( 27 ) przyjmuje postać
dz
dt
= 0,
a jego rozwiązanie możemy zapisać w postaci
z = F(y 0),

Zgodnie z wzorem ( 30 ) całka ogólna równania ( 31 ) ma postać
u(x, y) = F(y − 2x).
Rozwiązanie to winno spełniać warunek początkowy ( 32 ), czyli
u(0, y) = F(y) = f(y).
Wynika stąd, że rozwiązaniem problemu ( 31 ), ( 32 ) jest funkcja
u(x, y) = f(y − 2x).
W szczególności, jeśli f(y) = 1/(1 + y 3) to rozwiązaniem tego problemu jest funkcja
1
1 + (y − 2x)3
u(x, y) = .
14
PRZYKŁAD
Przykład 4:

ux + auy = 0, x > 0, y > 0 (a>0), (33)
spełniające warunki
u(x, 0) = f(x), u(0, y) = g(y), (34)
gdzie f i g są funkcjami różniczkowalnymi i ponadto f(0) = g(0).

Zgodnie z poprzednimi rozważaniami całka ogólna równania ( 33 ) ma postać
u(x, y) = F(y − ax),

Rozważmy zbiory D1 = {(x, y) ∈ R2 : x ≥ 0, 0 ≤ y ≤ ax } oraz D2 = {(x, y) ∈ R2 : x ≥ 0, y > ax }.
Zauważmy, że w zbiorze D1 rozwiązanie równania ( 33 ) winno spełniać warunek u(x, 0) = f(x), zaś w zbiorze D2 warunek
u(0, y) = g(y). W pierwszym przypadku F( − ax) = f(x), czyli F(t) = f( − t/a), zaś w drugim F(y) = g(y).
Wynika stąd, że rozwiązaniem problemu ( 33 ), ( 34 ) jest funkcja
{
y (35)
a
u(x, y) = f (x − ), jeśli x ≥ 0, 0 ≤ y ≤ ax;
g(y − ax), jeśli x ≥ 0, y > ax.
PRZYKŁAD
Przykład 5:

ux + 3uy = 0, x > 0, y > 0, (36)
u(x, 0) = cosx, dla x > 0, (37)

u(0, y) = 2y + 1, dla y > 0
Nietrudno sprawdzić, że całka ogólna równania wyjściowego ma postać
u(x, y) = F(y − 3x),
zaś rozwiązanie spełniające zadane warunki początkowo-brzegowe ma postać
{
y
u(x, y) = 3
cos(x − ), jeśli x > 0, 0 < y < 3x,
2(y − 3x) + 1, jeśli x > 0, y ≥ 3x.
Opisaną tu metodę możemy stosować również w przypadku, gdy współczynniki a, b, c są funkcjami zmiennych x i y.
15
PRZYKŁAD
Przykład 6:

ux + yuy = λu, x, y ∈ R,
spełniające warunek początkowy
u(0, y) = f(y),
gdzie f jest funkcją różniczkowalną.

dx dy
dt dt
= 1, = y,
z warunkami początkowymi x(0) = 0, y(0) = y 0 otrzymamy
x = t, y = y 0e t .
Zauważmy, że rodzina krzywych x = t, y = y 0e t , y 0 ∈ R, pokrywa całą przestrzeń R2, na której szukamy rozwiązania.
Równanie ( 27 ) przyjmuje tym razem postać
dz
dt
= λz.
Rozwiązując to równanie otrzymamy
z = Ke λt.
Ponieważ stała K jest dobrana dla charakterystyki y 0 = ye − x w miejsce K możemy wstawić F(y 0), czyli
z = F(y 0)e λt,
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną.

Zgodnie z poprzednimi razważaniami funkcja
u(x, y) = F (ye − x )e λx
jest rozwiązaniem równania wyjściowego.

Uwzględniając warunek początkowy mamy
u(0, y) = F(y) = f(y).
Zatem szukane rozwiązanie ma postać
u(x, y) = f (ye − x )e λx.
16
PRZYKŁAD
Przykład 7:

ux + u2uy = 0, x, y ∈ R +
u(0, y) = √y, dla y > 0,

u(x, 0) = 0, dla x > 0.
Równania charakterystyk mają postać
dx dy dz
dt dt dt
= 1, = z 2, = 0.
dz
dt
Z równania = 0 wynika, że funkcja z = u(x(t), y(t)) jest stała wzdłuż charakterystyk.
Wykorzystując ten fakt, możemy w drugim równaniu potraktować z jako stałą.
Po rozwiązaniu równań charakterystyk z warunkami początkowymi x(0) = 0, y(0) = y 0, otrzymamy
x = t, y = z 2t + y 0, z = F(y 0).
Eliminując z dwóch pierwszych równań t otrzymamy
y 0 = y − z2x,
a wstawiając - podobnie jak poprzednio w równości z = F(y 0) w miejsce z funkcje u, a w miejsce y 0 wyznaczoną powyżej
zależność, otrzymamy rozwiązanie równania wyjściowego w postaci uwikłanej
u = F(y − xu2).
Wykorzystując warunek początkowy otrzymamy
u(0, y) = F(y) = √y.

Zatem rozwiązanie naszego problemu możemy zapisać w postaci uwikłanej
u= √y − xu2 dla y − xu2 ≥ 0.
Wyznaczając z ostatniego równania u mamy
√
y
1+x
u= , dla x ≥ 0, y ≥ 0.
Zauważmy, że tak otrzymana funkcja u spełna również drugi z żądanych warunków, bowiem u(x, 0) = √0 = 0.
17
PRZYKŁAD
Przykład 8:
Rozważmy teraz liniowe równanie różniczkowe cząstkowe pierwszego rzędu o stałych współczynnikach
aux + buy + cuz = α, (x, y, z) ∈ V ⊂ R3.
Jak poprzednio szukamy rozwiązania wzdłuż krzywej Γ ⊂ V danej równaniami
x = x(t), y = y(t), z = z(t) t ∈ I.
Załóżmy, że krzywa Γ jest tak dobrana, że
dx dy dz
dt dt dt
= a, = b, = c.
Rozwiązując ostatni układ równań z warunkami początkowymi: x(0) = 0, y(0) = y 0, z(0) = z0 otrzymamy
x = at, y = bt + y 0, z = ct + z0,
lub po wyrugowaniu parametru t równanie krawędziowe krzywej Γ:
b c
a a
y− x = y 0, z− x = z 0.
(Jeśli uzyskana rodzina krzywych nie pokrywa obszaru V, należy wzbogacić warunki początkowe).
Zauważmy, że wzdłuż krzywej Γ rozwiązanie równania przyjmuje wartość v(t) = u (x(t), y(t), z(t) ), przy czym zgodnie z
równaniem wyjściowym
dv
dt
= α.
Stąd
v = αt + K.
Ponieważ stała K jest dobrana do krzywej Γ, możemy fakt ten wyrazić formułą K = F(y 0, z0), gdzie F jest dowolną
różniczkowalną funkcją dwóch zmiennych, czyli
v = αt + F(y 0, z0).
Wracając do zmiennych wyjściowych i pamiętając, że t = x/a mamy
α b c
a a a
u(x, y, z) = x + F (y − x, z − x ).
Nietrudno sprawdzić, że tak określona funkcja jest rozwiązaniem równania wyjściowego.
Metoda charakterystyk dla równań liniowych

pierwszego rzędu
Moduł ten poświęcony jest rozwiązywaniu równań cząstkowych liniowych rzędu pierwszego kiedy współczynniki są funkcjami,
a szukana funkcja zależy od dwóch zmiennych.
Rozważmy liniowe równanie różniczkowe cząstkowe pierwszego rzędu
18
a(x, y)ux + b(x, y)uy + c(x, y)u = f(x, y), (38)
gdzie a, b, c, f są funkcjami ciągłymi w obszarze D ⊂ R2. Załóżmy ponadto, że funkcje a i b nie zerują się równocześnie
w żadnym punkcie zbioru D.
Celem znalezienia rozwiązań równania ( 38 ) dokonajmy zmiany zmiennych
ξ = ξ(x, y), η = η(x, y), (x, y) ∈ D (39)
tak dobranej, aby po zmianie zmiennych w równaniu ( 38 ) wyrugować jedną z pochodnych cząstkowych.
Załóżmy chwilowo, że taka zmiana zmiennych istnieje i ponadto, że z równań ( 39 ) możemy lokalnie wyznaczyć x i y jako
funkcje zmiennych ξ i η, czyli
x = x(ξ, η), y = y(ξ, η), (40)
przy czym tak określone funkcje x i y posiadają pochodne cząstkowe względem ξ i η.

Połóżmy
w(ξ, η) = u (x(ξ, η), y(ξ, η) ).
Wracając do zmiennych wyjściowych x i y otrzymamy
u(x, y) = w (ξ(x, y), η(x, y) ).
Stąd
ux = wξξx + wηηx, uy = wξξy + wηηy.
Podstawiając ostatnie związki do równania ( 38 ) otrzymamy
(aξx + bξy)wξ + (aηx + bηy)wη + cw = f.
Zauważmy, że postawiony cel osiągniemy, jeśli funkcje η dobierzemy tak, aby
aηx + bηy = 0, (41)
lub funkcje ξ tak aby
aξx + bξy = 0.
Niech η będzie rozwiązaniem równanie ( 41 ).

Połóżmy
η(x, y) = K,
gdzie K jest dowolną stałą.

Oczywiście dη = 0, czyli
ηxdx + ηydy = 0. (42)
Jeśli ηy ≠ 0, z warunków ( 41 ), ( 42 ) wynika, że
dy b (43)
dx a
= .
Równanie ( 43 ) nazywamy równaniem charakterystyk równania ( 38 ). Rodzinę krzywych ψ(x, y) = K, będącą rozwiązaniem
ogólnym równania ( 43 ) nazywamy rodziną charakterystyk równania ( 38 ).
Niech ψ(x, y) = K będzie rozwiązaniem ogólnym równania ( 43 ).
Kładąc
ξ = x, η = ψ(x, y),
równanie ( 38 ) sprowadzimy do równania
ã (ξ, η)w + c̃ (ξ, η)w = f̃(ξ, η) (44)

ξ
gdzie
ã (ξ, η) = a (x(ξ, η), y(ξ, η) ) = a (ξ, y(ξ, η) ),

c̃ (ξ, η) = c (x(ξ, η), y(ξ, η) ) = c (ξ, y(ξ, η) ),
f̃(ξ, η) = f (x(ξ, η), y(ξ, η) ) = f (ξ, y(ξ, η) ).
19
Zauważmy, że zależność ( 44 ) możemy traktować jako równanie różniczkowe zwyczajne względem zmiennej ξ, zależne od
parametru η. Niech w = w(ξ, η) będzie rozwiązaniem tego równania. Połóżmy
u(x, y) = w (ξ(x, y), η(x, y) ), (x, y) ∈ D.
Nietrudno sprawdzić, że tak określona funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 38 ).

Zauważmy jeszcze, że równania charakterystyk ( 43 ) możemy zapisać w postaci układu równań
dx dy (45)
dt dt
= a, = b.
PRZYKŁAD
Przykład 9:
Rozwiązać równanie
ux + 2xyuy = u, (x, y) ∈ R2, (46)
z warunkiem początkowym
u(0, y) = y 3, y ∈ R. (47)
Rozwiązując równanie charakterystyk
dy
dx
= 2xy,
otrzymamy
2 2
y = Ce x lub ye − x = C.
Kładąc
2
ξ = x, η = ye − x ,
mamy
2 2
ux = wξ − 2xye − x wη, uy = e − x wη,
a po podstawieniu do równia wyjściowego
wξ = w.
Rozwiązując ostatnie równanie dostajemy
w = Ke ξ.
Ponieważ stała K może zależeć od η, przyjmijmy K = F(η), gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną jednej
zmiennej.
Zatem
w = F(η)e ξ.
Zgodnie z poprzednimi uwagami funkcja
u(x, y) = F (ye − x )e x
2
jest rozwiązaniem równania ( 46 ).

Uwzględniając warunek początkowy ( 47 ) mamy
u(0, y) = F(y) = y 3.
Zatem rozwiązaniem problemu ( 46 ), ( 47 ) jest funkcja

2 2
u(x, y) = y 3e − 3x e x = y 3e x − 3x .
20
PRZYKŁAD
Przykład 10:
Rozwiązać równanie
xux + 2x 2uy − u = x 2e x. (48)
dy
dx
= 2x
otrzymamy y = x 2 + C.
Zmiana zmiennych
ξ = x, η = y − x2
prowadzi do równania
1
ξ
wξ − w = ξe ξ.
w = ξe ξ + ξF(η),
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną jednej zmiennej. Wracając do zmiennych wyjściowych znajdziemy całkę
ogólną równania ( 48 ):
u(x, y) = xe x + xF(y − x 2).
Załóżmy teraz, że szukamy rozwiązania równania ( 48 ), które na krzywej y = x 2 przyjmuje wartość sinx, czyli
u(x, x 2) = xe x + xF(0) = sinx.
Oznacza to, że musimy znależć taką stałą C aby
xe x + xC = sinx.
Ponieważ jest to niemożliwe, postawiony problem nie posiada rozwiązania.

Załóżmy z kolei, że szukamy rozwiązania równania ( 48 ), które na krzywej y = x 2 przyjmuje wartość xe x − 4x, czyli
u(x, x 2) = xe x + xF(0) = xe x − 4x.
Wynika stąd, że F(0) = − 4. Założony warunek jest więc spełniony, jeśli F jest dowolną funkcją różniczkowalną taką, że
F(0) = − 4. Oznacza to, że problem ten posiada nieskończenie wiele rozwiązań.
Załóżmy wreście, że szukamy rozwiązania równania ( 48 ), które na krzywej y = x 2 + x
przyjmuje wartość cosx, czyli
u(x, x 2 + x) = xe x + xF(x) = cosx.
Zauważmy, że warunek ten zachodzi, jeśli F(x) = x cosx − e x.

Zatem szukane rozwiązanie ma postać
x
2
xe x + y − x cos(y
2
u(x, y) = − x 2) − xe y − x .
Warto odnotować, że krzywa y = x 2 jest charakterystyką, natomiast krzywa y = x 2 + x nie jest charakterystyką równania (
48 ).
Z tym faktem - jak zobaczymy póżniej związana jest kwestia jednoznaczności lub niejednoznaczności rozwiązań problemu
początkowego.
21
Metoda charakterystyk dla równań liniowych o n-
zmiennych niezależnych
Rozważmy najpierw liniowe jednorodne równanie różniczkowe cząstkowe 1 -go rzędu o n -zmiennych niezależnych
∂u ∂u ∂u (49)
∂x 1 ∂x 2 ∂x n
a 1(x 1, …, x n) + a 2(x 1, …, x n) + … + a n(x 1, …, x n) = 0,
gdzie a 1, …, a n są funkcjami klasy C1 określonymi w zbiorze Ω ⊂ Rn.

Rozważmy ponadto układ równań
{
(50)
dx 1
dt
= a 1(x 1, , …, x n),
⋮ ⋮ ⋮
dx n
dt
= a n(x 1, …, x n),
zwany układem równań charakterystyk dla równania ( 49 ).
DEFINICJA
Definicja 1:
Funkcje u = u(x 1, …, x n) klasy C1 w zbiorze Ω nazywamy całką pierwszą układu równań ( 50 ) jeżeli dla dowolnego
rozwiązania
x 1 = x 1(t), …, x n = x n(t), t ∈ I,
układu równań ( 50 ) mamy
u (x 1(t), …, x n(t) ) = const dla t ∈ I,
tzn. funkcja u jest stała wzdłuż dowolnego rozwiązania układu równań ( 50 ).
Bezpośrednim rachunkiem nietrudno sprawdzić iż zachodzi następująca uwaga:
UWAGA
Uwaga 1:
Niech f : R → R będzie funkcją klasy C1, a u całką pierwszą układu ( 50 ).
Wówczas funkcja v = f (u(x 1, …, x n) ) jest również całą pierwszą układu (2).
Podobnie, jeśli funkcje u1, …, uk są całkami pierwszymi uładu (2) a F: Rk → R jest funkcją klasy C1, to funkcja
v = F (u1(x 1, …, x n), …, uk(x 1, …, x n) ) jest również całką pierwszą układu ( 50 )
TWIERDZENIE
22
Twierdzenie 1:
ZAŁOŻENIA:
Funkcja u: Ω → R jest klasy C1.
TEZA:
Funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 49 ) wtedy i tylko wtedy gdy jest całką pierwszą układu równań ( 50 ).
DOWÓD:
o o o
Warunek wystarczający. Niech u będzie całką pierwszą układu równań ( 50 ). Niech x = (x 1, …, x n) ∈ Ω.
Niech x(t) = (x 1(t), …, x n(t) ), gdzie t ∈ I, będzie rozwiązaniem układu równań ( 50 ) przechodzącym w chwili t0 przez
o o
punkt x , tzn. x(t0) = x .
Ponieważ u jest całką pierwszą układu ( 50 ) więc
u (x 1(t), …, x n(t) ) = const dla t ∈ I.
Różniczkując ostatnią równość względem zmiennej t dostajemy
∂u ∂u
∂x 1 ∂x n
(x1(t), …, xn(t) ) x1′ (t) + … + (x1(t), …, xn(t) ) xn′ (t) = 0, t ∈ I.
W szczególności dla t = t0 mamy
∂u ∂u
o o o o
∂x 1 x ∂x
( ) a 1(x ) + … + n (x ) a n(x ) = 0,
o
co oznacza, że funcja u spełnia równanie ( 49 ) w punkcie x .
o
Ponieważ x jest dowolnym punktem zbioru Ω, więc funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 49 ) w Ω.
Warunek konieczny. Niech u = u(x 1, …, x n) będzie rozwiązaniem równania ( 49 ), a układ funkcji x 1 = x 1(t), …, x n = x n(t),
t ∈ I, rozwiązaniem układu równań ( 50 ).
Oczywiście
∂u
n ∂x i
∑ i = 1a i (x 1(t), …, x n(t) ) (x1(t), …, xn(t) ) = 0 dla t ∈ I.
Ponieważ
′
x i(t) = a i (x 1(t), …, x n(t) ) i = 1, …, n,
powyższe równanie możemy zapisać w postaci
∂u
n ′ ∂x
∑ i = 1x i(t) i (x1(t), …, xn(t) ) = 0,
czyli
d
dt
u( (x 1(t), …, x n(t) ) = 0.
W konsekwencji
u (x 1(t), …, x n(t) ) = const dla t ∈ I,

co oznacza, że u jest całką pierwszą układu równań ( 50 ).
23
DEFINICJA
Definicja 2:
Funkcje u1, …, um ∈ C1(Ω) m ≤ n, nazywamy funkcyjnie niezależnymi w zbiorze Ω
jeśli dla dowolnego x = (x 1, …, x n) ∈ Ω rząd macierzy
[ ]
∂u1 ∂u1
∂x 1 ∂x n
(x) … (x)
⋮ ⋱ ⋮
∂um ∂um
∂x 1 ∂x n
(x) … (x)
wynosi m.
W szczególności, jeśli m = n oznacza to, że wyznacznik z powyższej macierzy jest różny od zera.
Zauważmy, że jeśli u1, …, um są funkcyjnie niezależne w zbiorze Ω to dla dowolnego x ∈ Ω równość
λ1u1(x) + ⋯ + λmum(x) = 0
zachodzi tylko wówczas, gdy λ1 = ⋯ = λm = 0.

o
Przypomnijmy, że punkt x ∈ Ω nazywamy punktem równowagi (lub stacjonarnym) układu ( 50 ), jeśli prawe strony tego układu
zerują się w tym punkcie, czyli
o o o
a 1(x ) = a 2(x ) = ⋯ = a n(x ) = 0.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 2:
ZAŁOŻENIA:
o o o
Niech x = (x 1, …, x n ) ∈ Ω będzie dowolnym punktem rówwagi układu ( 50 ).
TEZA:
Wtedy istnieje n − 1 funkcyjnie niezależnych całek pierwszych u1, …, un − 1 tego układu. Ponadto, jeśli u jest całką
pierwszą układu ( 50 ) w tym otoczeniu, to
u(x 1, …, x n) = F (u1(x 1, …, x n), …, un − 1(x 1, …, x n) ), (51)
gdzie F jest funkcją klasy C1.
Dowód tego twierdzenia został przedstawiony w module "Całki pierwsze" (patrz twierdzenie 1 ).
24
PODSUMOWANIE
Podsumowanie 1:
Z twierdzenia 2 wynika, że dowolne rozwiązanie równania ( 49 ) ma postać ( 51 ). Aby zatem znaleźć całkę ogólną równania (
49 ) wystarczy znaleźć n − 1 funkcyjnie niezależnych całek pierwszych układu równań charakterystyk ( 50 ).
UWAGA
Uwaga 2:
Zauważmy, że układ równań ( 50 ) możemy zapisać w postaci:

dx 1 dx n (52)
a1 an
=⋯= ,
a ponadto dla dowolnych λ1, …, λn ∈ R, μ1, …, μn ∈ R,
d ( λ 1x 1 + ⋯ + λ nx n ) d ( μ 1x 1 + ⋯ + μ nx n )
λ 1a 1 + ⋯ + λ na n μ 1a 1 + ⋯ + μ na n
=
PRZYKŁAD
Przykład 11:
Znaleźć całkę ogólną równania

xux + yuy + z2uz = 0.
Układ równań charakterystyk możemy zapisać w postaci:
dx dy dz
x y z2
= = .
Rozwiązując równania:
dx dy dx dz
x y x z2
= , = ,
otrzymujemy:
y 1
x z
= C1, xe = C2.
łatwo sprawdzić, że funkcje:
y 1
z
ψ1 = x , ψ2 = xe .
są liniowo niezależnymi całkami pierwszymi układu równań charakterystyk, a zatem szukana całka ogólna ma postać
y 1
z
u = F ( x , xe ),
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowlną dwóch zmiennych.
25
Rozważmy teraz równanie niejednorodne
∂u ∂u (53)
∂x 1 ∂x n
a 1(x 1, …, x n, u) + ⋯ + a n(x 1, …, x n, u) = f(x 1, …, x n, u),
gdzie a 1, …, a n są funkcjami klasy C1 określonymi w zbiorze Ω ⊂ Rn.

Szukamy rozwiązania w postaci uwikłanej
V(x 1, …, x n, u) = 0, (54)
o o o o
gdzie V jest funkcją posiadającą ciągłe pochodne cząstkowe w pewnym otoczeniu punktu w = (x 1, …, x n, u).
∂V
o o
∂u w
Załóżmy, że ( ) ≠ 0. Z twierdzenia o pochodnej funkcji uwikłanej w otoczeniu punktu w otrzymamy
∂u ∂V ∂V
∂x i ∂x i ∂u
= − / , i = 1, …, n
Podstawiając ostatnie wielkości do równania ( 53 ) otrzymamy równanie liniowe jednorodne
a 1(x 1, …, x n, u)Vx + ⋯ + a n(x 1, …, x n, u)Vx + f(x 1, …, x n, u)Vu = 0, (55)

1 n
Równania charakterystyk równania ( 55 ) mają postać:
dx 1 dx n du (56)
a 1(x 1, …, x n, u) a n(x 1, …, x n, u) f(x 1, …, x n, u)
= … = = .
Niech ψ1, …, ψn będą funkcyjnie niezależnymi całkami pierwszymi układu równań ( 56 ). Zgodnie z wzorem ( 51 ) całka ogólna
równania ( 55 ) ma postać
V = F(ψ1, …, ψn),
gdzie F jest dowolną funkcją posiadającą ciągłe pochodne cząstkowe.

Stąd i ( 54 ) wynika, że całką ogólną równania ( 53 ) ma postać
F(ψ1, …, ψn) = 0. (57)
26
PRZYKŁAD
Przykład 12:

ux + yuy + z2uz = u3.
Równanie charakterystyk możemy zapisać w postaci:
dx dy dz du
1 y z2 u3
= = = .
dy dx dz dx du dx
y 1 z2 1 u3 1
= , = , = ,
otrzymamy:
1 1
z u2
lny − x = C1, + x = C2, + 2x = C3
łatwo sprawdzić, że funkcje:
1 1
z u2
ψ1 = lny − x, ψ2 = + x, ψ3 = + 2x,
są liniowo niezależnymi całkami pierwszymi układu równań charakterystyk.

Zatem szukana całka ogólna ma postać:
1 1
u2
F (lny − x, z
+ x, + 2x ) = 0,
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną trzech zmiennych.
Metoda charakterystyk dla prawie-liniowego

równania różniczkowego cząstkowego pierwszego
rzędu
Rozważmy prawie-liniowe równanie różniczkowe cząstkowe pierwszego rzędu
a(x, y, u)ux + b(x, y, u)uy = c(x, y, u), (x, y) ∈ D, (58)
gdzie a, , b, c są funkcjami klasy C1 w zbiorze Ω ⊂ R3. Niech D = {(x, y): (x, y, z) ∈ Ω dla pewnego z ∈ R}.
Zakładamy ponadto, że funkcje a, b nie zerują się równocześnie w żadnym punkcie obszaru Ω.
Przypomnijmy, że rozwiązaniem równania ( 58 ) w zbiorze D nazywamy funkcje u ∈ C1(D), spełniającą dla każdego (x, y) ∈ D
równanie ( 58 ).
Rodzinę wszystkich rozwiązań równania ( 58 ) nazywamy całką ogólną tego równania.
Jeśli funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 58 ) w zbiorze D, to powierzchnia S dana wzorem z = u(x, y), (x, y) ∈ D nazywa
się powierzchnią całkową lub wykresem rozwiązania równania ( 58 ).
Zauważmy, że dla dowolnego punktu P0 = (x 0, y 0, z0) ∈ S wektor
→
n(x , y ) = (u (x , y ), u (x , y ), − 1 )
0 0 x 0 0 y 0 0
jest prostopadły do powierzchni S w punkcie P0.
Ponieważ u jest rozwiązaniem równania ( 58 ), zatem
27
a(P0)ux(x 0, y 0) + b(P0)uy(x 0, y 0) − c(P0) = 0, (59)
→
co oznacza, że wektor (a(P0), b(P0), c(P0) ) jest prostopadły do wektora n(x 0, y 0), a zatem jest styczny do wykresu rozwiązania
u w punkcie P0.
Rozważmy układ równań
{
(60)
dx
dt
= a(x, y, z),
dy
dt
= b(x, y, z),
dz
dt
= c(x, y, z).
Krzywe, które są rozwiązaniami układu ( 60 ), nazywami charakterystykami równania ( 58 ), a same równania ( 60 ), równaniami
charakterystyk.
Pokażemy, że jeśli dane jest rozwiązanie u równania ( 58 ) określone w zbiorze D, to przez dowolny punkt powierzchni
całkowej S danej wzorem z = u(x, y), (x, y) ∈ D, przechodzi dokładnie jedna charakterystyka.
Na odwrót, mając daną rodzinę charakterystyk, możemy za ich pomocą skonstruować rozwiązanie równania.
UWAGA
Uwaga 3:
Załóżmy, że przez dowolny punkt powierzchni S klasy C1 danej równaniem z = u(x, y), (x, y) ∈ D, przechodzi
rozwiązanie układu równań ( 60 ) całkowicie leżące na S. Wówczas funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 58 ) w zbiorze
D.
Istotnie, zgodnie z przyjętym założeniem, przez dowolny punkt P = (x, y, u(x, y)) powierzchni S, przechodzi rozwiązanie
→
układu równań ( 60 ) leżące na S. Oczywiście wektor w(P), styczny do tego rozwiązania w punkcie P, leży na
płaszczyżnie stycznej do powierzchni S w punkcie P, a zatem jest prostopadły do wektora
→
n(x, y) = (u (x, y), u (x, y), − 1).
x y
Zgodnie z równaniami ( 60 )
( )
→
w(P) = a (x, y, u(x, y) ), b (x, y, u(x, y) ), c (x, y, u(x, y) ) .
→ →
Oczywiście iloczyn skalarny wektorów n(x, y) i w(P) jest równy zeru, czyli
a (x, y, u(x, y) )ux(x, y) + b (x, y, u(x, y) )uy(x, y) − c (x, y, u(x, y) ) = 0.
Ponieważ ostatnia równość zachodzi dla dowolnego (x, y) ∈ D, oznacza to, że u jest rozwiązaniem równania ( 58 ) w
zbiorze D.
28
UWAGA
Uwaga 4:
Załóżmy, że funkcja z = u(x, y), (x, y) ∈ D, jest rozwiązaniem równania ( 58 ). Niech S będzie powierzchnią całkową
odpowiadającą temu rozwiązaniu. Niech γ będzie charakterystyką równania ( 58 ) przechodzącą przez punkt
(x 0, y 0, z0) ∈ S. Wówczas krzywa γ leży całkowicie na powierzchni S.
Istotnie, niech γ(t) = (x(t), y(t), z(t) ), t ∈ I, będzie rozwiązaniem układu równań zwyczajnych ( 60 ) z warunkami
początkowymi x(t0) = x 0, y(t0) = y 0, z(t0) = z0. Rozważmy funkcje U: I → R daną wzorem
U(t) = z(t) − u (x(t), y(t) ).
Oczywiście U(t0) = 0, bowiem z0 = u(x 0, y 0). Różniczkując funkcje U względem t i uwzględniając fakt, że γ jest
rozwiązaniem układu ( 60 ) otrzymamy
U′(t) = z′(t) − ux (x(t), y(t) )x ′(t) − uy (x(t), y(t) )y ′(t) = c (x(t), y(t), z(t) ) − (61)
ux (x(t), y(t) )a (x(t), y(t), z(t) ) − uy (x(t), y(t) )b (x(t), y(t), z(t) ).
Ponieważ z(t) = U(t) + u (x(t), y(t) ), więc z ( 61 ) mamy
(
U′(t) = c x(t), y(t), U(t) + u (x(t), y(t) ) − ) (62)
(
ux (x(t), y(t) )a x(t), y(t), U(t) + u(x(t), y(t)) −)
uy (x(t), y(t) )b (x(t), y(t), U(t) + u(x(t), y(t)) ).
Jest to względem U równanie różniczkowe zwyczajne.

Ponieważ prawa strona tego równania jest klasy C1 (względem zmiennej t ) - zgodnie z teorią równań różniczkowych
zwyczajnych - dla zadanego warunku początkowego istnieje dokładnie jedno rozwiązanie.
Stąd i z faktu, że u jest rozwiązaniem równania ( 58 ) wynika, że funkcja U = 0 jest jedynym rozwiązaniem równania ( 62 )
spełniającym warunek początkowy U(t0) = 0.
Zatem U(t) = z(t) − u(x(t), y(t)) = 0 dla t ∈ I, co oznacza, że wykres krzywej γ leży całkowicie na powierzchni S i kończy
to dowód uwagi 4.
UWAGA
Uwaga 5:
Mając daną krzywą γ: I → R3 zadaną równaniami

γ(s) = (γ1(s), γ2(s), γ3(s) ), (63)
będziemy szukać takiego rozwiązania u równania ( 58 ), aby jego wykres zawierał krzywą γ, to znaczy, aby zachodził
warunek
γ3(s) = u (γ1(s), γ2(s) ) dla s ∈ I. (64)
Ponadto okreslimy dla jakich krzywych γ problem ( 58 ), ( 64 ) będzie miał dokładnie jedno rozwiązanie, a kiedy
nieskończenie wiele rozwiązań.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 3:
29
ZAŁOŻENIA:
Niech γ: I → R3 będzie funkcją klasy C1 i niech s0 ∈ I. Załóżmy, że współczynniki a, b, c równania ( 58 ) są klasy C1 w

pewnym otoczeniu punktu P0 = (x 0, y 0, z0) = (γ1(s0), γ2(s0), γ3(s0) ) i ponadto
| |
(65)
′ ′
γ1(s0) γ2(s0)
≠ 0.
a(x 0, y 0, z0) b(x 0, y 0, z0)
TEZA:
Równanie ( 58 ) posiada dokładnie jedno rozwiązanie w pewnym otoczeniu D punktu (x 0, y 0), które spełnia warunek ( 64 )
w pewnym stosownie dobranym otoczeniu punktu s0.
DOWÓD:
Ponieważ funkcje a, b, c są klasy C1 w otoczeniu punktu P0, więc istnieje otoczenie J = (s0 − δ, s0 + δ) ⊂ I punktu s0
takie, że dla dowolnego ∈ J układ ( 60 ) z warunkami początkowymi
x(0) = γ1(s), y(0) = γ2(s), z(0) = γ3(s)
posiada dokładnie jedno rozwiązanie. Oznacza to, że przez każdy punkt γ(s), dla s ∈ I, przechodzi dokładnie jedno
rozwiązanie układu ( 60 ), które możemy zapisać w postaci:
x(t) = X(s, t), y(t) = Y(s, t), z(t) = Z(s, t). (66)
Z teorii równań różniczkowych zwyczajnych i przyjętych założeń wynika, że funkcje X, Y, Z w pewnym otoczeniu Δ
punktu (s0, 0) ∈ R2 posiadają ciągłe pochodne cząstkowe względem obu zmiennych. Zauważmy jeszcze, że w otoczeniu
tym funkcje X, Y, Z spełniają równania:
Xt = a(X, Y, Z), Yt = b(X, Y, Z), Zt = c(X, Y, Z). (67)
oraz warunki początkowe:
X(s, 0) = γ1(s), Y(s, 0) = γ2(s), Z(s, 0) = γ3(s). (68)
(W szczególności X(s0, 0) = x 0, Y(s0, 0) = y 0, Z(s0, 0) = z0).

Na mocy powyższych obserwacji, zależności ( 68 ) i ( 67 ) oraz wyboru punktu (x 0, y 0, z0) mamy
′ ′
Xs(s0, 0) = γ1(s0), Ys(s0, 0) = γ2(s0)
oraz
Xt(s0, 0) = a(x 0, y 0, z0), Yt(s0, 0) = b(x 0, y 0, z0).
Wykorzystując ostatnie równości, warunek ( 65 ) możemy zapisać w postaci
| |
(69)
Xs(s0, 0) Ys(s0, 0)
≠ 0.
Xt(s0, 0) Yt(s0, 0)
która mówi, że dla odwzorowania Δ ∋ (s, t) → (X(s, t), Y(s, t)) spełnione są założenia twierdzenia o funkcji odwrotnej.
Istnieją zatem otoczenie V punktu (x 0, y 0) oraz funkcje S, T: V → R klasy C1 takie, że
x = X (S(x, y), T(x, y) ), y = Y (S(x, y), T(x, y) ) (70)
oraz
s = S (X(s, t), Y(s, t) ), t = T (X(s, t), Y(s, t) ). (71)
W szczególności
S(x 0, y 0) = s0, T(x 0, y 0) = 0. (72)
Bez utraty ogólności rozważań (dobierając stosownie zbiory Δ i V ) można przyjąć, że odwzorowanie (X, Y) przekształca
30
zbiór Δ na V, a odwzorowanie (S, T) zbiór V na Δ, przy czym - zgodnie z ( 72 ) - punktowi (s0, 0) odpowiada punkt
(x 0, y 0).
Rozważmy funkcje u: Ω → R daną wzorem
u(x, y) = Z (S(x, y), T(x, y) ), (73)
gdzie Z jest funkcją określoną w zbiorze Δ wzorami ( 66 ).

Pokażemy, że tak określona funkcja u jest szukanym rozwiązaniem równania ( 58 ) w zbiorze V.
Różniczkując równość ( 73 ) względem zmiennych x i y otrzymamy
ux = ZsSx + ZtTx, uy = ZsSy + ZtTy. (74)
Następnie różniczkując równości ( 70 ) względem zmiennych x i y otrzymamy
1 = XsSx + XtTx, 0 = XsSy + XtTy,

0 = YsSx + YtTx, 1 = YsSy + YtTy,
skąd nietrudno wyliczyć, że
Ys Xs
YsXt − YtXs XsYt − XtYs
Tx = , Ty = ,
Yt Xt
XsYt − XtYs XtYs − XsYt
Sx = , Sy = .
Wykorzystując związki ( 67 ), ( 73 ) i ( 74 ) oraz ostatnie równości otrzymamy
a(x, y, u)ux + b(x, y, u)uy = Xt (ZsSx + ZtTx ) + Yt (ZsSy + ZtTy ) =

ZsYt ZtYs ZsXt ZtXs
XsYt − XtYs Y X − YtXs X Y − XsYt XsYt − XtYs
\nXt ( + s t + Yt t s ) + ( = )
Zs (XtYt − XtYt ) Zt (XsYt − XtYs )
XsYt − XtYs XsYt − XtYs
+ = Zt = c(x, y, u),
co oznacza, że funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 58 ) w zbiorze V.

Korzystając następnie z ( 68 ), ( 73 ) i ( 71 ) otrzymamy
(
u (γ1(s), γ2(s) ) = u (X(s, 0), Y(s, 0) ) = Z S (X(s, 0), Y(s, 0) ), T (X(s, 0), Y(s, 0) ) = Z(s, 0) = γ3(s), )
co oznacza. że rozwiązanie u spełnia warunek ( 64 ) w pewnym otoczeniu punktu s0.
Pozostaje sprawdzić, że rozwiązanie to jest określone jednoznacznie.
Niech v będzie dowolnym rozwiązaniem równania ( 58 ) zawierającym krzywą γ. Na mocy uwagi 2 charakterystyka
równania ( 58 ) przechodząca przez dowolny punkt krzywej γ leży całkowicie na powierzchni całkowej z = v(x, y).
W szczególności wynika stąd, że powierzchnia
x = X(s, t), y = Y(s, t), z = Z(s, t), (s, t) ∈ Δ,

czyli zgodnie z ( 73 ) powierzchnia z = u(x, y) = Z (S(x, y), T(x, y) ), leży całkowicie na powierzchni całkowej z = v(x, y) co
oznacza, że lokalnie rozwiązania u i v pokrywają się. Dowód twierdzenia 1 został zakończony.
Rozpatrzmy teraz przypadek
| |
′ ′ (75)
γ1(s) γ2(s)
= 0,
a(P) b(P)
dla s ∈ J, P = (X(s, 0), Y(s, 0), Z(s, 0) ) = (γ1(s), γ2(s), γ3(s) ).

Warunek ( 75 ) możemy zapisać w postaci
′ ′ (76)
γ1(s) = λa(P), γ2(s) = λb(P).
Po zróżniczkowanie ( 64 ) względem s otrzymamy
′ ′ ′
γ3(s) = ux (γ1(s), γ2(s) )γ1(s) + uy (γ1(s), γ2(s) )γ2(s) (77)
natomiast z ( 58 ) i ( 68 ) wynika natychmiast, że

31
c(P) = a(P)ux (γ1(s), γ2(s) ) + b(P)uy (γ1(s), γ2(s) ) (78)
′
Z równości ( 76 ), ( 77 ) i ( 78 ) wynika, że γ3(s) = λc(P). Zatem wektory (γ′1(s), γ′2(s), γ′3(s) ) oraz (a(P), b(P), c(P) ), s ∈ J, są
równoległe, co oznacza, że γ jest charakterystyką równania ( 58 ). Zauważmy, że w tym przypadku problem ( 58 ), ( 64 ) posiada
nieskończenie wiele rozwiązań. Istotnie, niech γ̃ będzie krzywą przecinającą krzywą γ. Na mocy twierdzenia 3 istnieje
(dokładnie jedno) rozwiązanie równania ( 58 ) zawierające krzywą γ̃. Z drugiej strony γ ma wspólny punkt z tym rozwiązaniem,
zatem na mocy uwagi 4, również krzywa γ leży całkowicie na tym rozwiązaniu. Ponieważ takich krzywych γ̃ może być
nieskończenie wiele, więc otrzymamy nieskończenie wiele rozwiązań zawierających krzywą γ.
Metoda charakterystyk - przykłady

Na poniższym przykładzie prześledzimy różne sposoby praktycznego wykorzystania metody charakterystyk, które umownie
nazwiemy metodą krzywych charakterystycznych, metodą charakterystyk, metodą zmiany zmiennych oraz metodą całek
pierwszych.
xux + yuy = u, (79)
przechodzące przez krzywą
x = s, y = s + 1, z = 2, s ∈ R. (80)
PRZYKŁAD
Przykład 13: Metoda krzywych charakterystycznych

dx dy du
dt dt dt
= x, = y, = u,
otrzymamy
x = Ae t, y = Be t, u = Ce t.
Załóżmy, że charakterystyka przechodzi przez punkt (s, s + 1, 2) dla t = 0. Wynika stąd, że
A = s, B = s + 1, C = 2.
Zatem równania charakterystyk przechodzących przez zadaną krzywą mają postać
x = se t, y = (s + 1)e t, u = 2e t.
Eliminując z tego układu s i t, otrzymamy rozwiązanie problemu ( 79 ), ( 80 )
u = 2(y − x).
32
PRZYKŁAD
Przykład 14: Metoda charakterystyk

dx dy
dt dt
= x, = y,
z warunkami początkowymi x(0) = 1, y(0) = y 0, otrzymamy
x = e t, y = y 0e t ,
a po wyrugowaniu t
y
x
= y 0.
Rozwiązując pozostałe równanie charakterystyk
dz
dt
= z,
otrzymamy
z = Ce t,
y
x
gdzie stała C zależy od krzywej = y 0. Fakt ten możemy zapisać w postaci
z = F(y 0)e t,
gdzie F jest dowolną funkcją klasy C1. Wracając do zmiennych x i y otrzymamy
u = F ( x )x.
Uwzględniając zadane warunki mamy
2 = F (1 + s )s.
1
s
Podstawiając τ = 1 + otrzymamy
F(τ) = 2(τ − 1).
Zatem szukane rozwiązanie problemu ( 79 ), ( 80 ) ma postać
y
x
u = 2 ( − 1 )x = 2(y − x).
33
PRZYKŁAD
Przykład 15: Metoda zmiany zmiennych

dy y
dx x
=
otrzymamy y = Cx. Zmiana zmiennych
y
x
ξ = x, η =
sprowadza równanie wyjściowe do postaci
dw
dξ
ξ = w.
w = ξ F(η),
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną jednej zmiennej. Wracają do zmiennych wyjściowych otrzymamy całkę ogólną
równania wyjściowego
u(x, y) = xF ( x ).
Uwzględniając warunek początkowy u(s, s + 1) = 2 otrzymamy
s+ 1
2 = sF ( s ).
s+1 1
s t−1
Kładąc t = , czyli s = , mamy
1
t−1
2= F(t).
Zatem F(t) = 2(t − 1). Stąd szukane rozwiązanie problemu ( 79 ), ( 80 ) ma postać
y
x
u(x, y) = 2 ( − 1 )x = 2(y − x).
34
PRZYKŁAD
Przykład 16: Metoda całek pierwszych
Rozwiązując równania
dx dy dx du
x y x u
= , = ,
otrzymamy rodziny charakterystyk
y u
x x
= C1, = C2.
y u
x x
Ponieważ funkcje ψ1 = , ψ2 = są funkcyjnie niezależnmi całkami pierwszymi układu równań charakterystyk
dx dy du
x y u
= = ,
zgodnie z wzorem ( 56 ) całka ogólna równania wyjściowego ma postać
y u
x x
F , (= 0, )
gdzie F jest dowolną różniczkowalną funkcją dwóch zmiennych. Zauważmy, że wzór na całkę ogólną możemy formalnie
zapisać w postaci F(C1, C2) = 0, gdzie C1 = ψ1, C2 = ψ2. Aby znaleźć całkę szczególną przechodzącą przez zadaną krzywą
należy wyznaczyć funkcje F. W tym celu wystarczy wyznaczyć związek pomiędzy C1 i C2. Możemy go uzyskać rugując
s, x, y oraz u z równań
y u
x x
= C1, = C2, x = s, y = s + 1, u = 2.
Po przeprowadzeniu prostych rachunków otrzymamy
C2 = 2(C1 − 1).
Podstawiając w miejsce C1 i C2 stosowne funkcje mamy
u y
x
=2 ( x
−1 . )
Stąd otrzymujemy rozwiązanie problemu ( 79 ), ( 80 )
u = 2(y − x).
35
ZADANIE
Zadanie 1:
Treść zadania:

ux + uuy = u2,
które na krzywej y = lnx przyjmuje wartość u = 1, tzn. u(x, lnx) = 1.
Rozwiązanie:

dx du dy
dt dt dt
= 1, = u2, = u,
otrzymamy
1
C−t
x = t + A, u= , y = − ln |C − t | + B.
Przyjmując, że dla t = 0 charakterystyki przechodzą przez punkt (s, lns, 1), możemy wyznaczyć stałe
A = s, C = 1, B = lns.
Zatem
1
1−t
x = t + s, y = − ln |1 − t | + lns, u= .
Eliminując z tego układu t i s otrzymamy szukane rozwiązanie w postaci uwikłanej
1 1
u |u| y
x+ −1= e.
36
ZADANIE
Zadanie 2:
Treść zadania:

(y + z)ux + yuy + (x − y)uz = 0.
Rozwiązanie:
Równania charakterystyk mają postać:

dx dy dz
y+z y x−y
= = .
d(x + z) dy d(x − y) dz
x+z y z x−y
= , = ,
otrzymujemy
x+z
y
= C1, (x − y)2 − z2 = C2.
Łatwo sprawdzić, że funkcje
x+z
y
ψ1 = , ψ2 = (x − y)2 − z2
są liniowo niezależnymi całkami pierwszymi układu równań charakterystyk. Zatem - na mocy twierdzenia 1 i twierdzenia 2 -
całka ogólna równania wyjściowego ma postać:
x+z
u=F ( y
, (x − y)2 − z2 , )
gdzie F jest dowolną funkcją różniczkowalną dwóch zmiennych.
37
ZADANIE
Zadanie 3:
Treść zadania:
Znaleźć rozwiązanie ogólne równania

yux − 4x 3uy = yu2.
Rozwiązanie:
W celu znalezienia całek pierwszych układu równań charakterystyk

dx dy du
y −4x 3 yu2
= =
rozwiążmy równania
dx dy dx du
y −4x 3 y yu2
= , = .
Po scałkowaniu otrzymamy
1
u
2x 4 + y 2 = C1, x+ = C2.
1
u
Ponieważ funkcje ψ1 = 2x 4 + y 2, ψ2 = x + są funkcyjnie niezależnymi całkami pierwszymi układu równań charakterystyk,
szukane rozwiązanie ogólne ma postać:
(
F 2x 4 + y 2, x +
u
) = 0.
38
ZADANIE
Zadanie 4:
Treść zadania:

x 2ux + y 2uy = (x + y)u.
Rozwiązanie:
Równania charakterystyk mają postać

dx dy du
x2 y2 (x + y)u
= = .
Rozważmy układ równań
dx dy d(y − x) du
x2 y2 y2 − x2 (x + y)u
= , = .
1 1
y x
Całka pierwszego równania ma postać − = C1. Zapisując natomiast drugie równanie w postaci równoważnej
d(y − x) du
y−x u
= ,
u
y−x
zauważymy łatwo, że jego całka ma postać = C2. W konsekwencji szukane rozwiązanie możemy wyrazić w formie
1 1 u
F ( x y y−x
− , = 0. )
39
ZADANIE
Zadanie 5:
Treść zadania:

(y − z)ux + (z − x)uy + (x − y)uz = 0.
Rozwiązanie:
Z układu równań chrakterystyk
dx dy dz
dt dt dt
= y − z, = z − x, = x − y,
otrzymamy zależności
dx + dy + dz = 0, xdx + ydy + zdz = 0,
które implikują natychmiast rodziny całek pierwszych
x + y + z = C1, x 2 + y 2 + z2 = C2.
Szukana całka ogólna ma zatem postać
u = F (x + y + z, x 2 + y 2 + z2 ).
Rozdział 3. Klasyfikacja równań liniowych rzędu

drugiego. Metoda charakterystyk
Klasyfikacja równań różniczkowych cząstkowych 2-go
rzędu 2-zmiennych
Rozważmy równanie różniczkowe cząstkowe rzędu drugiego
a 11uxx + 2a 12uxy + a 22uyy + F(x, y, u, ux, uy) = 0, (81)

gdzie a 11, a 12, a 22 są funkcjami określonymi w zbiorze D ⊂ R2, nie zerującymi się równocześnie w żadnym punkcie tego
zbioru, u jest szukaną funkcją klasy C2 zmiennych x i y, a F jest zadaną funkcją pięciu zmiennych. Zauważmy, że przy
przyjętych założeniach o funkcji u - na mocy twierdzenia Schwarza - pochodne mieszane tej funkcji są sobie równe, tzn.
uxy = uyx.
Pokażemy, że dokonując stosownej zmiany zmiennych, możemy równanie ( 81 ) doprowadzić do postaci, w której współczynnik
przy pochodnej mieszanej przyjmie wartość zero. Postać taką nazywamy postacią kanoniczną, przy czym: jeśli pozostałe
współczynniki przy pochodnych drugiego rzędu są różne od zera i mają ten sam znak, równanie nazywamy typu eliptycznego, jeśli
40
są znaków różnych, typu hiperbolicznego, jeśli przynajmniej jeden ze współczynników przy pochodnych drugiego rzędu jest
równy zeru, natomiast pochodne pierwszego rzędu względem tych zmiennych nie znikają, typu parabolicznego. Tak więc
równania:
uxx + uyy = 0, uxx − uyy = 0, ux + uyy = 0,
są odpowiednio typu eliptycznego, hiperbolicznego i parabolicznego.

Należy podkreślić, że typ równania nie zależy od sposobu sprowadzenia do postaci kanonicznej. Okazuje się, że jest on
niezmiennikiem względem przekształceń nieosobliwych.
Rozważmy przekształcenie
ξ = ξ(x, y), η = η(x, y), (x, y) ∈ D. (82)
Przyjmijmy, że przekształcenie to obszar D przekształca w obszar Δ.

Załóżmy, że funkcje ξ i η są klasy C1 w zbiorze D i ponadto istnieje przekształcenie
x = x(ξ, η), y = y(ξ, η), (ξ, η) ∈ Δ (83)
odwrotne do przekształcenia ( 82 ). Przypomnijmy, że jeśli jakobian przekształcenia ( 82 ) jest różny od zera, to przekształcenie
takie nazywamy przekształceniem nieosobliwym. Przekształcenie nieosobliwe jest zawsze odwracalne. Kładąc
w(ξ, η) = u (x(ξ, η), y(ξ, η) ), (ξ, η) ∈ Δ,
równanie ( 81 ) przekształcimy na równanie względem zmiennych ξ i η. Niech w będzie rozwiązaniem równania

przekształconego. Po powrocie do współrzędnych wyjściowych otrzymamy rozwiązanie równania wyjściowego.
u(x, y) = w (ξ(x, y), η(x, y) ), (x, y) ∈ D.
Oczywiście
ux = wξξx + wηηx, uy = wξξy + wηηy,

2 2
uxx = wξξξx + 2wξηξxηx + wηηηx + wξξxx + wηηxx,
uxy = wξξξxξy + wξη (ξxηy + ξyηx ) + wηηηxηy + wξξxy + wηηxy,

2 2
uyy = wξξξy + 2wξηξyηy + wηηηy + wξξyy + wηηyy.
Jeśli położymy
ã 2 2 (84)
11 = a 11ξx + 2a 12ξxξy + a 22ξy ,
ã
12 = a 11ξxηx + a 12 (ξxηy + ξyηx ) + a 22ξyηy,
ã 2 2
22 = a 11ηx + 2a 12ηxηy + a 22ηy ,
to równanie ( 81 ) po zastosowaniu przekształcenia ( 83 ) przyjmie postać
ã w + 2ã w + ã w + F̃(ξ, η, w, w , w ) = 0,
11 ξξ 12 ξη 22 ηη ξ η
gdzie współczynniki ã 11, ã 12, ã 22 są funkcjami zmiennych ξ i η. Założmy, że przekształcenie ( 82 ) jest tak dobrane, że
ã = 0 oraz ã = 0. Równość ã = 0 oznacza, że
11 22 11
2 2 (85)
a 11ξx + 2a 12ξxξy + a 22ξy = 0.
Podobnie równość ã 22 = 0 oznacza, że jest spełnione równanie ( 85 ) z funkcją η w miejsce ξ. Oba zatem przypadki dają to
samo równanie ( 85 ).
41
UWAGA
Uwaga 6:
Jeśli funkcja ξ = φ(x, y), gdzie φ y ≠ 0, jest całką równania ( 85 ), to rodzina funkcji
φ(x, y) = C
jest całką ogólną równania
dy dy (86)
a 11 ( )
dx 2 dx
− 2a 12 + a 22 = 0.
Na odwrót, jeśli rodzina funkcji φ(x, y) = C jest całką ogólną równania ( 86 ), to funkcja ξ = φ(x, y) jest całką równania ( 85
)
2
Istotnie, niech ξ = ϕ(x, y) będzie całką równania ( 85 ). Załóżmy, że ξy ≠ 0. Dzieląc równanie ( 85 ) przez ξy otrzymamy
ξx ξx (87)
ξ ξ
( )
a 11 y 2 + 2a 12 y + a 22 = 0.
Rozważmy rodzinę krzywych φ(x, y) = C.

Korzystając z twierdzenia o pochodnej funkcji uwikłanej, otrzymamy
dy φx ξx (88)
dx φy ξy
= − = − .
Podstawiając ostatnią równość do równania ( 87 ) otrzymamy równanie ( 86 ), co oznacza, że φ(x, y) = C jest całką ogólną
tego równania.
Załóżmy teraz, że φ(x, y) = C jest całką ogólną równania ( 86 ). Z twierdzenia o pochodnej funkcji uwikłanej otrzymamy
wzór ( 88 ). Podstawiając zależność ( 88 ) do równania ( 86 ) otrzymamy ( 87 ), a w konsekwencji ( 85 ), co kończy dowód.
Równanie ( 86 ) nazywamy równaniem charakterystyk równania ( 81 ). Zauważmy jeszcze, że warunek φ y ≠ 0 w powyższej

uwadze nie jest ograniczający.
Istotnie, jeśli chcemy aby rozważane przekształcenie było nieosobliwe, pochodne cząstkowe φ x i φ y funkcji φ nie mogą
zerować się równocześnie, zatem jedna z nich jest różna od zera. Jeśli φ x ≠ 0, argument jest analogiczny.
dy
dx
Kładąc λ = równanie ( 86 ) przyjmie postać
a 11λ2 − 2a 12λ + a 22 = 0. (89)
Jak wiadomo, rozwiązanie tego równania względem λ zależy od wyróżnika
δ=
| a 11
a 12
a 12
a 22 | = a 11a 22 − a 12,
2
przy czym należy rozważyć trzy przypadki: δ < 0, δ = 0 i δ > 0.
Przypadek δ < 0. Załóżmy, że δ(x, y) < 0 dla (x, y) ∈ D.

Równanie ( 89 ) posiada wówczas dwa rozwiązania o wartościach rzeczywistych:
a 12 − √−δ a 12 + √−δ
a 11 a 11
λ1 = , λ2 = .
Niech φ i ψ będą odpowiednio rozwiązaniami równań
dy dy
dx dx
= λ1(x, y), = λ2(x, y).
Z Uwagi 1 wynika, że przekształcenie
42
ξ = φ(x, y), η = ψ(x, y), (x, y) ∈ D,
sprowadza równanie ( 81 ) do postaci
ã w = Fˉ (ξ, η, w, w , w ),
12 ξη ξ η
a po podzieleniu przez ã 12 do postaci
wξη = F̃ (ξ, η, w, wξ, wη ), (90)
gdzie funkcja F̃ zawiera wszystkie wyrazy z pochodnymi niższego rzędu.

Dokonując kolejnej zmiany zmiennych
ξ+η ξ−η
2 2
s= , t=
i kładąc
v(s, t) = w (ξ(s, t), η(s, t) ) = w(s + t, s − t),
otrzymamy
ξ+η ξ−η
w(ξ, η) = v
2
,
2
(
. )
Stąd
vs + vt vs − vt v ss − v tt
2 2 4
wξ = , wη = , wξη = .
Po uwzględnieniu ostatnich zależności równanie ( 90 ) przyjmuje postać
v ss − v tt = F̂(s, t, v, v s, v t),
gdzie podobnie jak poprzednio funkcja F̂ zawiera wszystkie wyrazy o pochodnych niższego rzędu. Jest to więc równanie typu
hiperbolicznego.
Przypadek δ = 0. Załóżmy, że δ(x, y) = 0 dla (x, y) ∈ D.

2
Oznacza to, że a 11a 22 − a 12 = 0, czyli a 12 =
√a11a22 lub a 12 = −
√a11a22.
Załóżmy, że a 12 przyjmuje pierwszą z wymienionych wartości, a ponadto a 11 > 0. Korzystając z ostatniej równości otrzymamy
2 2
ã
11 = a 11ξx + 2a 12ξxξy + a 22ξy = ( √a11ξx + √a22ξy )2,
√a11 √a22 (ξxηy + ξyηx) + a22ξyηy =

ã = a 11ξxηx +
12
( √a11ξx + √a22ξy )( √a11ηx + √a22ηy ).
Zatem ã 11 = 0 implikuje ã 12 = 0. Analogiczny rezultat uzyskamy gdy a 12 przyjmuje drugą z wymienionych wartości. Jeśli
zatem za funkcje ξ przyjmiemy rozwiązanie równania ( 86 ) a za η dowolną funkcje tak aby przekształenie było nieosobliwe, to
po zmianie zmiennych równanie ( 81 ) przyjmie postać
wηη = F̃ (ξ, η, w, wξ, wη ).
Jeśli przy tym po prawej stronie nie znika wξ, jest to równanie typu parabolicznego.
Oczywiście najprostrze wydaje się podstawienie ξ = φ(x, y), η = y lub ξ = x, η = φ(x, y), gdzie φ jest całką równania ( 86 ).
Przypadek δ > 0. Załóżmy, że δ(x, y) > 0 dla (x, y) ∈ D.

W tym przypadku równanie ( 89 ) posiada dwa rozwiązania o wartościach zespolonych:
a 12 + i√δ a 12 − i√δ
a 11 a 11
λ1 = , λ2 = .
Niech Φ i Ψ będą odpowiednio rozwiązaniami równań
43
dy dy
dx dx
= λ1(x, y), = λ2(x, y).
Oznaczmy przez φ część rzeczywistą funkcji Φ, a przez

ψ jej część urojoną. Wówczas
Φ = φ + iψ, Ψ = φ − iψ.
Oczywiście krzywe Φ(x, y) = C (podobnie Ψ(x, y) = C ) są całkami równania ( 85 ), a warunek ã 11 = 0 przyjmie postać
2 2
a 11Φx + 2a 12ΦxΦy + a 22Φy = 0.
Podstawiając do ostatniego równania związki
Φx = φ x + iψx, Φy = φ y + iψy,
otrzymamy
(a11φ2x + 2a12φxφy + a22φ2y ) − (a11ψ2x + 2a12ψxψy + a22ψ2y ) + 2i (a11φxψx + a12(φxψy + φyψx) + a22φyψy ) = 0,
skąd wynika natychmiast, że
2 2 2 2 (91)
a 11φ x + 2a 12φ xφ y + a 22φ y = a 11ψx + 2a 12ψxψy + a 22ψy ,
a 11φ xψx + a 12(φ xψy + φ yψx) + a 22φ yψy = 0.
Stosując teraz zmianę zmiennych
ξ = φ(x, y), η = ψ(x, y), (92)
gdzie φ i ψ są odpowiednio częścią rzeczywistą i urojoną całki Φ, ze związków ( 84 ) i ( 91 ) otrzymamy natychmiast:

ã = ã , ã = 0. Zatem przekształcenie ( 92 ) sprowadza równanie ( 81 ) do postaci
11 22 12
wξξ + wηη = F̃ (ξ, η, w, wξ, wη ).
Jest to zatem równanie typu eliptycznego.

Na zakończenie rozważań rozpatrzmy przypadek, gdy w równaniu ( 81 ) współczynnik a 22 = 0. Wówczas zgodnie z ( 84 )
ã 2 ã 2
11 = a 11ξx + 2a 12ξxξy, 22 = a 11ηx + 2a 12ηxηy.
Jeśli φ(x, y) = 0 jest całką ogólną równania ( 86 ), wówczas zerowanie się współczynników ã 11, ã 22 uzyskamy przyjmując
ξ = φ(x, y), η = y. Jeśli natomiast a 11 = 0, przyjmując ξ = φ(x, y), η = x.
UWAGA
Uwaga 7:
Typ równania zależy od wyróżnika δ. Korzystając z wzorów ( 84 ) nietrudno sprawdzić, że

ã 2 − ã ã = (a 2 − a a )(ξ η − ξ η )2,
12 11 22 12 11 22 x y y x
skąd wynika natychmiast, że typ równania jest niezmiennikiem względem przekształceń nieosobliwych.
44
UWAGA
Uwaga 8:
Zauważmy też, że znak wyróżnika δ może się zmieniać w zależności od punktu (x, y) ∈ D. Niech
D1 = {(x, y) ∈ D: δ(x, y) < 0}, D2 = {(x, y) ∈ D: δ(x, y) = 0)}, D3 = {(x, y) ∈ D: δ(x, y) > 0}.
Zatem w obszarze D1 równanie jest typu hiperbolicznego, w obszarze D2 typu parabolicznego a w obszarze D3 typu
eliptycznego.
PRZYKŁAD
Przykład 17:
Rozważmy równanie
uxx − xyuyy = 0.
Ponieważ δ = − xy jest ujemne w pierwszej i trzeciej ćwiartce, dodatnie w drugiej i czwartej ćwiartce, równanie to jest
typu hiperbolicznego w pierwszej i trzeciej ćwiartce oraz typu eliptycznego w drugiej i czwartej ćwiartce.
Na osiach x = 0 oraz y = 0, równanie redukuje sią do postaci uxx = 0, czyli równania zwyczajnego.
45
ZADANIE
Zadanie 6:
Treść zadania:
Sprowadzić do postaci kanonicznej równanie

x 2uxx − 2xyuxy + y 2uyy = 0.
Rozwiązanie:
Zauważmy, że δ = 0, czyli jest to równanie typu parabolicznego. Jeśli x = 0, y ≠ 0, przyjmuje ono postać
uyy = 0.
Jeśli y = 0, x ≠ 0, przyjmuje postać
uxx = 0.
Załóżmy teraz, że x ≠ 0 i y ≠ 0. Równanie charakterystyk ma postać
dy dy
x2 ( )
dx 2 dx
+ 2xy + y 2 = 0,
czyli
dy
(x dx
)
+ y 2 = 0.
Całką równania
dy −y
dx x
=
jest funkcja
C
x
y= .
Podstawiając
ξ = x, η = xy
otrzymamy
ux = wξ + ywη, uy = xwη, uyy = x 2wηη,

uxx = wξξ + 2ywξη + y 2wηη, uxy = xwξη + xywηη + wη
a po podstawieniu tych wielkości do równania wyjściowego mamy
x 2wξξ − 2xywη = 0,
czyli
2η
ξ2
wξξ = wη.
ZADANIE
Zadanie 7:
46
Treść zadania:

uxx + 2uxy − 3uyy + 3ux + 2uy = 0.
Rozwiązanie:
Nietrudno sprawdzić, że δ = − 4. Jest to zatem równanie typu hiperbolicznego. Równanie charakterystyk ma postać
dy dy
( )
dx 2 dx
− 2 − 3 = 0.
Rozwiązując równanie
λ2 − 2λ − 3 = 0,
znajdziemy jego pierwiastki: λ1 = − 1 i λ2 = 3. Całkami ogólnymi równań
dy dy
dx dx
= − 1, =3
są rodziny funkcji
x + y = C1, 3x − y = C2.
Stosując podstawienie
ξ = x + y, η = 3x − y
i kładąc
ξ + η 3ξ − η
w(ξ, η) = u (x(ξ, η), y((ξ, η) ) = u

4
, ( 4
, )
mamy
u(x, y) = w (ξ(x, y), η(x, y) ) = w (x + y, 3x − y ).
Zatem
ux = wξ + 3wη, uy = wξ − wη, uxx = wξξ + 6wξη + 9wηη,

uxy = wξξ + 2wξη − 3wηη, uyy = wξξ − 2wξη + wηη.
Wstawiając te wielkości do równania wyjściowego otrzymamy
5 7
16 16
wξη + wξ + wη = 0.
Podstawiając z kolei
ξ+η ξ−η
2 2
s= , t=
i kładąc
v(s, t) = w (ξ(s, t), η(s, t) ) = w(s + t, s − t),
otrzymamy szukaną postać kanoniczną
3 1
2 4
v ss − v tt + v s − v t = 0.
47
ZADANIE
Zadanie 8:
Treść zadania:

y 2uxx + 2x 2uyy + 2xyuxy + yuy = 0.
Rozwiązanie:
Ponieważ wyróżnik δ = x 2y 2 może przyjmować zarówno wartość zero jak i wartości dodatnie, należy rozpatrzeć dwa
przypadki: δ = 0 i δ > 0.
Jeśli δ = 0, wówczas albo x = 0, y ≠ 0, a równanie przyjmuje postać
1
y
uxx + uy = 0,
albo y = 0, x ≠ 0, a równanie przyjmuje postać
uyy = 0.
Rozważmy teraz przypadek δ > 0. Pierwiastkami równania
y 2λ2 − 2xyλ + 2x 2 = 0
(1 − i)x (1 + i)x
y y
są liczby zespolone λ1 = oraz λ2 = .
dy x dy x
dx y dx y
= (1 − i) oraz = (1 + i) ,
otrzymamy następujące rozwiązania
Φ = (x 2 − y 2 ) − ix 2, Ψ = (x 2 − y 2 ) + ix 2.
Stosując zmianę zmiennych
ξ = x 2 − y 2, η = x 2,
otrzymamy
ux = 2xwξ + 2xwη, uy = − 2ywξ, uyy = 4y 2wξξ − 2wξ,

uxx = 4x 2 (wξξ + 2wξη + wηη ) + 2wξ + 2wη, uxy = − 4xy (wξξ + wξη ).
Wstawiając uzyskane wielkości do równania wyjściowego, otrzymamy
1 1
η−ξ 2η
wξξ + wηη − wξ + wη = 0.
48
INFORMACJA DODATKOWA
Informacja dodatkowa 1:
Na zakończenie tego modułu zauważmy, że dobierając stosowne przekształcenie nie tylko możemy doprowadzić równanie
do postaci kanonicznej, ale również znacznie go uprościć. Na przykład, w przypadku równania liniowego o stałych
współczynnikach, stosując przekształcenie
u = ve αx + βy
i dobierając odpowiednio α i β możemy pozbyć się wyrazów z pierwszą pochodną.
PRZYKŁAD
Przykład 18:
Rozważmy równanie
3 1
2 4
uxx − uyy + ux − uy = 0.
(Zauważmy, że jest to postać kanoniczna równania z zadania 2). Stosując powyższe podstawienie otrzymamy:
ux = (v x + αv)e αx + βy, uy = (v y + βv)e αx + βy,

uxx = (v xx + 2αv x + α2v)e αx + βy, uyy = (v yy + 2βv y + β2v)e αx + βy.
Podstawiając powyższe wielkości do równania wyjściowego otrzymamy po uporządkowaniu
3 1 3 1
2 4 2 4
v xx − v yy + (2α + )vx − (2β + )vy + (α2 − β2 + α − β )v = 0.
3 1
Przyjmując α = − 4 , β = − 8 otrzymamy
35
64
v xx − v yy − v = 0.
Klasyfikacja równań różniczkowych cząstkowych 2-go

rzędu n-zmiennych
Rozważmy prawie-liniowe równanie różniczkowe cząstkowe rzędu drugiego
n (93)
∑
i , j = 1a
ij(x 1, …, x n)uxixj + F(x 1, …, x n, u, ux , …ux ) = 0,
1 n
gdzie a ij, i, j = 1, …, n są funkcjami określonymi na zbiorze U ⊂ Rn, niezerującymi się równocześnie w żadnym punkcie tego
zbioru, u jest szukaną funkcją zmiennych x 1, …, x n, a F jest funkcją zadaną.
Z równaniem ( 93 ) możemy związać formę kwadratową
n (94)
∑
i , j = 1a
ij(x 1, …, x n)λiλj.
49
Z teorii form kwadratowych wiadomo, że dla każdego ustalonego punktu (x 1, …, x n) ∈ U istnieje przekształcenie postaci
n (95)
∑
μi = k = 1αik(x 1, …, x n)λk, i = 1, …, n
które formę ( 95 ) sprowadza do postaci kanonicznej,
n (96)
∑
i = 1 ã 2
i(x 1, …, x n)μi ,
tzn. postaci w której występują tylko kwadraty μi.

Z twierdzenia Sylwestera-Jacobiego o bezwładności form kwadratowych wynika, że ilość współczynników dodatnich oraz
ujemnych nie zależy od sposobu sprowadzenia do postaci kanonicznej. Jest ona niezmiennikiem względem przekształceń
nieosobliwych. Oznacza to, że równanie ( 93 ) poprzez stosowne przekształcenie możemy sprowadzić do postaci kanonicznej
n (97)
∑
i = 1 ã F̃(x , …, x , v, v , …v ) = 0.
i(x 1, …, x n)v xixi + 1 n x x 1 n
Mówimy, że równanie ( 93 ) jest w punkcie (x 1, …, x n) typu eliptycznego, jeżeli wszystkie współczynniki ã i w postaci kanonicznej
( 97 ) są różne od zera i mają ten sam znak, typu hiperbolicznego jeżeli są różne od zera i występują zarówno współczynniki
ujemne jak i dodatnie, typu parabolicznego, jeżeli niektóre współczynniki są równe zeru a odpowiadające im pochodne
pierwszego rzędu nie znikają równocześnie. Jeśli ponadto współczynniki różne od zera mają ten sam znak, równanie nazywamy
paraboliczno-eliptycznym, jeśli znaki różne, paraboliczno-hiperbolicznym.
Jeśli Λ = [λ1, …, λn] oznacza macierz jednowierszową ΛT macierz transponowaną, a A macierz n × n wymiarową o wyrazach
a ij, i, j = 1, …, n to formę kwadratową ( 94 ) możemy zapisać w postaci macierzowej Λ AΛT. Sprowadzenie formy do postaci
kanonicznej odpowiada przekształceniu macierzy A do postaci diagonalnej, tzn. postaci w której poza przekątną występują same
zera. Jeśli w macierzy diagonalnej na przekątnej wszystkie wyrazy są różne od zera i mają ten sam znak, równanie różniczkowe (
93 ) jest typu eliptycznego, jeśli są różnych znaków , typu hiperbolicznego, a jeśli niektóre wyrazy są równe zeru, przy czym
odpowiadające tym zmiennym pochodne pierwszego rzędu nie znikają -typu parabolicznego.
Zapiszmy równanie ( 93 ) w postaci Lu = g, gdzie L jest operatorem określonym wzorem
n (98)
∂2
∑ ∂x i∂x j
L = i , j = 1a ij
lub
n n (99)
∂2 ∂
∑ ∂x i∂x j
∑ ∂x i
L = i , j = 1a ij + i = 1 bi .
Jeśli równanie to jest typu eliptycznego (odp. hiperbolicznego, parabolicznego), to operator L nazywamy operatorem typu
eliptycznego (odp. hiperbolicznego, parabolicznego).
50
ZADANIE
Zadanie 9:
Treść zadania:
Określić typ równania

uxx + 4uyy + 2uzz + 2uxz + ux − uy + 2u = 0.
Rozwiązanie:
Forma kwadratowa związana z tym równaniem ma postać

2 2 2
q(λ1, λ2, λ3) = λ1 + 4λ2 + 2λ3 + 2λ1λ3.
Wprowadzając nowe zmienne
μ1 = λ1 + λ3, μ2 = 2λ2, μ3 = λ3
otrzymamy postać kanoniczną
2 2 2
q(μ1, μ2, μ3) = μ1 + μ2 + μ3.
Rozpatrywane równanie jest więc typu eliptycznego.
ZADANIE
Zadanie 10:
Treść zadania:

uxx + uyy + uzz + 2uxy + ux + 3uy + uz = 0.
Rozwiązanie:

2 2 2
q(λ1, λ2, λ3) = λ1 + λ2 + λ3 + 2λ1λ2.
μ 1 = λ 1 + λ 2, μ 2 = λ 2, μ 3 = λ 3
2 2
q(μ1, μ2, μ3) = μ1 + μ3.
Rozpatrywane równanie jest zatem typu parabolicznego.
51
ZADANIE
Zadanie 11:
Treść zadania:

uxx + 2uyy − uzz + 2uxy + uy + 4u = 0.
Rozwiązanie:

2 2 2
q(λ1, λ2, λ3) = λ1 + 2λ2 − λ3 + 2λ1λ2.
μ 1 = λ 1 + λ 2, μ 2 = λ 2, μ 3 = λ 3
2 2 2
q(μ1, μ2, μ3) = μ1 + μ2 − μ3,
a więc rozpatrywane równanie jest typu hiperbolicznego.
Rozwiązywanie równań liniowych cząstkowych 2-go

rzędu metodą charakterystyk
Dla równania różniczkowego cząstkowego rzędu drugiego
a 11uxx + 2a 12uxy + a 22uyy + F(x, y, u, ux, uy) = 0, (100)
równanie charakterystyk ma postać:
dy dy (101)
a 11( )
dx 2 dx
− 2a 12 + a 22 = 0.
W niniejszym paragrafie pokażemy przykłady rozwiązywania równań różniczkowych cząstkowych drugiego rzędu wykorzystując
postać kanoniczną rozważanego równania. Istotną rolę w tej metodzie ogrywa równanie charakterystyk ( 101 ).
PRZYKŁAD
Przykład 19:

uxx − 3uyy + 2uxy = 0, (102)
spełniające warunki początkowe
u(x, 0) = 3x 2, uy(x, 0) = 0.
Równanie charakterystyk ma postać
dy dy
( )
dx 2 dx
− 2 − 3 = 0,
stąd
52
dy dy
dx dx
= − 1 oraz = 3.
Charakterystykami równania ( 102 ) są rodziny prostych
x + y = C1, 3x − y = C2.
W celu sprowadzenia równania do postaci kanonicznej wprowadzamy nowe zmienne
ξ = x + y, η = 3x − y.
Mamy
ux = wξ + 3wη, uy = wξ − wη, uxx = wξξ + 6wξη + 9wηη,

uxy = wξξ + 2wξη − 3wηη, uyy = wξξ − 2wξη + wηη.
Podstawiając uzyskane wielkości do równania wyjściowego otrzymamy
wξη = 0.
Podstawiając v = wξ otrzymamy
v η = 0.
Stąd v = C. Oczywiście v mże być funkcją zmiennej ξ, czyli C = f(ξ).

Zatem
wξ = f(ξ).
Całkując ostatnie równanie względem ξ otrzymamy
w(ξ, η) = F(ξ) + G(η),
gdzie F i G są dowolnymi funkcjami klasy C1. Wracając do zmiennych wyjściowych mamy
u(x, y) = F(x + y) + G(3x − y). (103)
Szukamy teraz funkcji F i G tak aby były spełnione warunki początkowe, czyli
u(x, 0) = F(x) + G(3x) = 3x 2,

uy(x, 0) = F′(x) − G ′ (3x) = 0.
Z równań
F′(x) + 3G ′ (3x) = 6x, F ′ (x) − G ′ (3x) = 0,
otrzymamy
3
2
G′(3x) = x,
a przyjmując t = 3x mamy
1
2
G′(t) = t,
czyli
1
4
G(t) = t2 + C.
Wykorzystując ponownie pierwszy warunek początkowy oraz ostatnią relacje otrzymamy
9 3
4 2 4
F(x) = 3x 2 − G(3x) = 3x 2 − x − C = x2 − C
Podstawiając wyznaczone funkcje F i G do wzoru ( 103 ) otrzymamy szukane rozwiązanie
3 1
4 4
u(x, y) = (x + y)2 + (3x − y)2.
53
PRZYKŁAD
Przykład 20:

2 (104)
y−x
uxx − uyy = (ux + uy).
dy
( )
dx 2
− 1 = 0.
Stąd
dy dy
dx dx
= − 1 oraz = 1.
Charakterystykami równania ( 104 ) są rodziny prostych
x + y = C1, x − y = C2.
ξ = x + y, η=x−y
sprowadzamy równanie wyjściowe do postaci
1
η
wξη = − wξ.
Kładąc v = wξ otrzymamy równanie
1
η
v η = − v.
C
η
Stąd v = . Oczywiście stała C może być funkcją zmiennej ξ, czyli C = f(ξ). Zatem
f(ξ)
η
wξ = .
Po scałkowaniu względem ξ otrzymamy
1
η
w= F(ξ) + G(η),
gdzie F jet całką z funkcji f. Wracając do zmiennych wyjściowych mamy
1
x−y
u(x, y) = F(x + y) + G(x − y).
PRZYKŁAD
Przykład 21:
Znależć całkę równania
54
x 2uxx + y 2uyy − 2xyuxy + xux + yuy = 0, (105)
spełniającą warunki:
u(1, y) = y 2, ux(1, y) = 2(y 2 + y). (106)
dy dy
x2 ( )
dx 2
+ 2xy
dx
( )
+ y 2 = 0,
czyli
dy
(x dx
)
+ y 2 = 0.
Rozwiązując równanie
dy y
dx x
= − ,
otrzymamy
yx = C.
Po zmianie zmiennych
ξ = xy, η=x
równanie ( 105 ) przyjmie postać
1
η
wηη + wη = 0.
Kładąc
v = wη
otrzymamy
dv 1
dη η
+ v = 0.
Całka tego równania ma postać
C
η
v= .
Ponieważ C może być funkcją ξ, przyjmując C = F(ξ) otrzymamy
dw 1
dη η
= F(ξ).
Stąd
w = F(ξ) ln|η | + G(ξ),
a wracając do zmiennych wyjściowych
u(x, y) = F(xy)ln|x | + G(xy).
Z pierwszego z warunków ( 106 ) otrzymamy G(y) = y 2, a z drugiego F(y) = 2y.

W konsekwencji szukane rozwiązanie ma postać
u(x, y) = 2xyln |x | + (xy)2.
55
ZADANIE
Zadanie 12:
Treść zadania:
Znaleźć całkę równania

uxx − (cos2x)uyy − 2(sinx)uxy − (cosx)uy = 0.
Rozwiązanie:
Łatwo sprawdzić, że δ = − 1, , a zatem jest to równanie typu hiperbolicznego.
dy dy
( )
dx 2
+ 2(sin x) ( )
dx
− cos2x = 0,
skąd otrzymamy układ równań
dy dy
dx dx
= − sin x − 1, = − sin x + 1.
Rozwiązaniami ostatnich równań są rodziny krzywych:
y = cos x − x + C1, y = cos x + x + C2.
ξ = x + y − cos x, η = x − y + cos x,
równanie wyjściowe zredukujemy do równania
wξη = 0.
Dwukrotnie całkując powyższe równanie kolejno ze względu na ξ i η dostajemy
w(ξ, η) = F(ξ) + G(η),
a wracając do zmiennych wyjściowych otrzymamy
u(x, y) = F(x + y − cosx) + G(x − y + cosx).
56
ZADANIE
Zadanie 13:
Treść zadania:
Znaleźć całkę równania

y 2uxx + 2x 2uyy + 2xyuxy + yuy = 0.
Rozwiązanie:
Łatwo sprawdzić, że δ = x 2y 2. Dla y = 0, x ≠ 0, równanie redukuje się do postaci uyy = 0, dla x = 0, y≠0
jest to równanie typu parabolicznego i redukuje się do postaci yuxx + uy = 0, a dla xy ≠ 0 jest to równanie typu
eliptycznego.
dy dy
y2 ( )
dx 2 dx
− 2xy + 2x 2 = 0.
dy x x dy x x
dx y y dx y y
= +i , = −i ,
otrzymamy rodziny rozwiązań:
x 2 − y 2 + ix 2 = C1, x 2 − y 2 − ix 2 = C2.
ξ = x 2 − y 2, η = x 2,
równanie wyjściowe zredukujemy do postaci kanonicznej
1 1
2η η−ξ
wξξ + wηη + uη − uξ = 0.
Niestety, metoda charakterystyk nie umożliwia w prosty sposób znalezienie rozwiązań tego równania.
Rozdział 4. Metoda rozdzielania zmiennych

Rozwiązanie równania struny ograniczonej metodą
rozdzielania zmiennych
Metoda rozdzielania albo separacji zmiennych, zwana też metodą Fouriera, jest jedną z najstarszych metod rozwiązywania
równań różniczkowych cząstkowych. Polega ona na próbie wyznaczenia rozwiązania danego równania w postaci kombinacji
funkcji o mniejszej ilości zmiennych. Najczęściej szukamy rozwiązania w postaci sumy lub iloczynu funkcji. W szczególności, jeśli
szukane rozwiązanie u jest funkcją zmiennych x i t, , to rozwiązania tego możemy szukać w postaci iloczynu dwóch funkcji z
których jedna jest funkcją zmiennej x, a druga zmiennej t. Metoda ta jest szczególnie przydatna, jeśli szukamy rozwiązania w
zbiorze ograniczonym o zadanych wartościach na brzegu obszaru. Zinterpretujemy to poniżej rozważając równanie struny
ograniczonej jednorodnej o jednorodnych warunkach brzegowych.
57
Rozważmy równanie struny
utt = a 2uxx, 0 < x < l, t > 0, (107)
z warunkami brzegowymi
u(0, t) = 0, u(l, t) = 0, t ≥ 0. (108)
oraz warunkami początkowymi
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), 0 ≤ x ≤ l. (109)
Przyjmujemy przy tym, że φ(0) = φ(l) = 0, ψ(0) = ψ(l) = 0.

Szukamy rozwiązania w postaci
u(x, t) = T(t)X(x).
Podstawiając ostatnią funkcje do równania ( 107 ) otrzymamy
T′′(t)X(x) = a 2T(t)X′′(x).
Przyjmując, że T ≠ 0 i X ≠ 0 możemy ostatnie równanie przekształcić do postaci
1 T′′(t) X′′(x)
a 2 T(t) X(x)
=
Ponieważ lewa strona zależy tylko od t, zaś prawa strona tylko od x, zatem oba ilorazy muszą być równe stałej. Oznaczając tę
stałą przez −λ , ostatnią równość możemy zapisać w postaci dwóch równań:
T′′(t) + λa 2T(t) = 0, X′′(x) + λX(x) = 0. (110)
Ponadto z warunków brzegowych ( 108 ) wynika natychmiast, że
X(0) = 0, X(l) = 0. (111)
Przedyskutujemy teraz rozwiązania równań ( 110 ) w zależności od znaku λ
Przypadek λ < 0.
Rozwiązania równań ( 110 ) mają postać:
T(t) = Ae √ − λ at + Be − √ − λ at, X(x) = Ce √ − λ x + De − √ − λ x.
Z warunków brzegowych ( 111 ) wynika, że C = D = 0, czyli u(x, t) = 0. . Ponieważ rozwiązanie zerowe nie jest dla nas
interesujące, przypadek ten należy odrzucić.
Przypadek λ = 0.
Rozwiązania równań ( 110 ) mają postać:
T(t) = A + Bt, X(x) = C + Dx.
Uwzględniając warunki brzegowe ( 111 ) otrzymamy jak poprzednio u(x, t) = 0, , a zatem również ten przypadek należy odrzucić.
Przypadek λ > 0. Wygodnie jest teraz w równaniu ( 110 ) symbol λ zastąpić symbolem λ2, czyli zapisać te równania w postaci:
T′′(t) + λ2a 2T(t) = 0, X′′(x) + λ2X(x) = 0.
Rozwiązania mają wówczas postać
T(t) = Acos(λat) + Bsin(λat), X(x) = Ccos(λx) + Dsin(λx).
Z warunku X(0) = 0 wynika, że C = 0, a warunek X(l) = 0 daje równość
sin(λl) = 0,
nπ
l
która jest spełniona dla λn = , n ∈ N. Wartości te nazywamy wartościami własnymi . Zauważmy, że tylko dla takich wartości
λ może istnieć szukane rozwiązanie.
Dla n ∈ N połóżmy
naπ naπ nπ
l l l
Tn(t) = Ancos( t) + Bnsin( t), Xn(x) = Cnsin( x)
oraz
58
naπ naπ nπ (112)
(
un(x, t) = Ancos(
l
t) + Bnsin(
l
)
t) sin(
l
x).
Zauważmy, że tak określona funkcja un jest rozwiązaniem równania ( 107 ), spełnia warunki brzegowe ( 108 ), ale na ogół nie
spełnia warunków początkowych ( 109 ).
Rozwiązania równania ( 107 ) które będzie spełniać waruneki ( 108 ) i ( 109 ) będziemy szukać w postaci sumy szeregu
∞ (113)
∑
u(x, t) = n = 1un(x, t).
Załóżmy, że szereg po prawej stronie jest jednostajnie zbieżny jak również szereg pierwszych i drugich pochodnych jest
jednostajnie zbieżny do odpowiedniej pochodnej z funkcji u. . Przy przyjętych założeniach pochodne szeregu są równe
szeregowi pochodnych, a funkcja u spełnia równanie ( 107 ) oraz warunki brzegowe ( 108 ).
Oczywiście
∞
nπ
∑
l
u(x, 0) = n = 1Ansin( x).
Załóżmy dalej, że funkcje φ można rozwinąć w szereg sinusów w przedziale [0, l]
∞
nπ
∑
n = 1α sin( l
φ(x) = n x),
gdzie
2 nπ
l l l
αn = ∫0φ(s)sin( s)ds.
Zauważmy, że pierwszy z warunków początkowych u(x, 0) = φ(x) jest spełniony, jeśli An = αn , czyli
2 nπ
l l l
An = ∫0φ(s)sin( s)ds.
W celu zapewnienia drugiego z warunków początkowych należy policzyć pochodną z funkcji u względem t .
∞
∂
∑ naπ naπ naπ nπ
∂t
u(x, t) = n = 1
l
( − Ansin( l
t) + Bncos(
l
)
t) sin(
l
x).
Stąd
∞
∂
∑ naπ nπ
∂t n=1 l l
u(x, 0) = Bnsin( x).
Rozwijając funkcje ψ w szereg sinusów otrzymamy
∞
nπ
∑
l
ψ(x) = n = 1βnsin( x),
gdzie
2 nπ
l l l
βn = ∫0ψ(s)sin( s)ds.
naπ
l
Zatem drugi z warunków początkowych ( 109 ) jest spełniony, jeśli Bn = βn , czyli
2 nπ
naπ l l
Bn = ∫0ψ(s)sin( s)ds.
Szukane rozwiązanie ( 113 ) ma zatem postać
59
∞ (114)
2 nπ naπ
∑
l
[
l l
u(x, t) = n = 1 ∫0 (φ(s)sin( s) )ds cos(
l
t) +
2 nπ naπ nπ
naπ l
∫0 (ψ(s)sin(
l
s) )ds sin(
l
]
t) sin(
l
x).
Rozważmy ponownie rozwiązanie un dane wzorem ( 112 ). Kładąc
An Bn l
ρn ρ naπ φ̃
√
2 2
ρn = An + Bn, cos(φ̃ n) = , sin(φ̃ n) = n , φn = n,
otrzymamy
naπ nπ
l l
un(x, t) = ρncos ( (t − φ n) )sin ( x ).
nπ
l
Funkcja un opisuje drgania harmoniczne (tzw. n-ta harmoniczna) odpowiadające wartości własnej λn = , przy czym
występujące tu wielkości mają następującą interpretacje fizyczną:
nπ
l
ρnsin( x) − amplituda drgania n -tejharmonicznej;
naπ
l
ωn = − częstotliwość drgania n -tej harmonicznej.
T
ρ
Pamiętając że a2 = , gdzie T oznacza siłę naprężenia a ρ gęstość, otrzymamy
√
nπ T
l ρ
ωn = .
√
π T
l ρ
Częstotliwość ω1 = odpowiada tzw. dżwiękowi podstawowemu (zwanemu też pierwszą harmoniczną). Jest to dżwięk
najsilniejszy. Melodia struny zależy natomiast od dalszych dżwięków uzupełniających.
Jeśli A1 = … = An − 1 = 0 oraz B1 = ⋯ = Bn − 1 = 0, natomiast An ≠ 0 lub Bn ≠ 0 , dżwięk podstawowy odpowiada
częstotliwości ωn. Wynika stąd, że dżwięk struny zależy od warunków początkowych
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x)
oraz wielkości l, T i ρ.
INFORMACJA DODATKOWA
Informacja dodatkowa 2: Uzasadnienie poprawności metody
Opisane w powyżej postępowanie jest słuszne, jeśli szereg ( 113 ) oraz szeregi pierwszych i drugich pochodnych są
jednostajnie zbieżne. Podamy teraz proste warunki przy których zbieżność taka zachodzi.
Przypomnijmy, że
∞ ∞
anπ anπ nπ
∑ ∑
(
u(x, t) = n = 1un(x, t) = n = 1 Ancos(
l
t) + Bnsin(
l
)
t) sin(
l
x),
gdzie
2 nπ 2 nπ
l l l anπ l l
An = ∫0φ(s)sin( s)ds, Bn = ∫0ψ(s)sin( s)ds.
60
Oczywiście
|un(x, t) | ≤ |An | + |Bn |.
Z równości
∂ anπ naπ naπ nπ

∂t
un(x, t) =
l
( − Ansin( l
t) + Bncos(
l
)
t) sin(
l
x),
wynika, że
∂ naπ
∂t l
| un(x, t) | ≤ ( |An | + |Bn | ).
Podobnie możemy pokazać, że
∂2 naπ
∂t2
| un(x, t) | ≤
l 2
( )
( |An | + |Bn | );
∂ nπ
∂x l
| un(x, t) | ≤ ( |An | + |Bn | );
∂2 nπ
∂x 2
( )
| un(x, t) | ≤ l 2 ( |An | + |Bn | ).
Aby uzyskać jednostajną zbieżność wspomnianych wyżej szeregów wystarczy pokazać, że zbieżne są szeregi liczbowe
∞ ∞
∑ ∑
n = 1nk |A | oraz n = 1nk |B |, dla k = 0, 1, 2.
n n
Oczywiście wystarczy pokazać zbieżność tych szeregów dla k = 2.

Pokażemy teraz zbieżność szeregu
∞
∑
n = 1n2 |A |
n
przy dodatkowym założeniu, że funkcja φ posiada czwartą pochodną, pochodna ta jest funkcją całkowalną i ponadto
nπ
′′ ′′ l
φ(0) = φ(l) = 0 oraz φ (0) = φ (l) = 0. Przyjmując λn = mamy
2
l l
An = ∫0φ(s)sin(λns)ds.
Całkując czterokrotnie przez części otrzymamy
1 1
∫
l
0φ(s)sin(λns) ds = −
λn l λ l
|
φ(s)cos(λns) 0 + n ∫0φ ′(s)cos(λns) ds
1 1 1
2 2
λn l ′
= ∫0φ (s)cos(λns) ds =
λn ′ l
φ (s)sin(λns) 0 − | λn l ′′
∫0φ (s)sin(λns) ds
1 1 1
2 3 3
λn l
= − ∫0φ ′′(s)sin(λns) ds =
λn ′′ l λn l
φ (s)cos(λns) 0 − ∫0φ ′′′(s)cos(λns) ds |
1 1 1
3 4 4
= −
λn l ′′′ λn l λn l
∫0φ (s)cos(λns) ds = − φ′′′(s)sin(λns) 0 + ∫0φ′′′′(s)sin(λns) ds |
1
4
λn l ′′′′
= ∫0φ (s)sin(λns) ds.
Stąd
61
1 2l3 1
2
4
λ 4 4 n4
|An | = | l n l
∫0φ′′′′(s)sin(λns) ds ≤
nπ
| l
∫0 |φ′′′′(s) | ds = C,
gdzie
2l3
π4 l
C= ∫0 |φ′′′′(s) | ds.
W konsekwencji
∞ ∞
1
∑ ∑ 2
n = 1n2 |A | n
n ≤ Cn = 1 ,
∑
skąd - na mocy kryterium porównawczego - wynika natychmiast, że badany szereg n = 1n2 |An | jest zbieżny. Analogicznie
∞ ∞
∑ ∑
możemy pokazać, że szereg n = 1n2 |Bn | jest zbieżny. Oczywiście, przy przyjętych założeniach, również szeregi n = 1n|An |
∞
∑
oraz n = 1n|Bn | są zbieżne. Oznacza to, że metoda zastosowana w tym module przy przyjętych założeniach o funkcjach φ i
ψ jest poprawna.
Z teorii szeregów Fouriera wiadomo, że przyjęte tu założenia o funkcjach φ i ψ można znacznie osłabić.
Rozwiązanie równania niejednorodnego struny

metodą rozdzielania zmiennych
Rozważmy niejednorodne równanie struny
utt = a 2uxx + f(x, t), 0 < x < l, t > 0, (115)
u(0, t) = 0, u(l, t) = 0, t > 0. (116)
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), 0 < x < l. (117)
Szukamy rozwiązania postaci
∞ (118)
nπ
∑
l
u(x, t) = n = 1ωn(t)sin( x),
gdzie ωn, n ∈ N, są nieznanymi funkcjami które będziemy starali się wyznaczyć tak, aby uzyskać szukane rozwiązanie.
Zapiszmy funkcje f, φ i ψ w postaci szeregów Fouriera
∞ (119)
nπ
∑
l
f(x, t) = n = 1γn(t)sin( x),
∞ ∞ (120)
nπ nπ
∑ ∑
l l
φ(x) = n = 1αnsin( x), ψ(x) = n = 1βnsin( x),
gdzie
2l nπ (121)
∫
l0 l
γn(t) = f(τ, t)sin( τ) dτ,
62
l l
2 nπ 2 nπ
∫ ∫
l0 l l0 l
αn = φ(τ)sin( τ) dτ, βn = ψ(τ)sin( τ) dτ.
Podstawiając ( 118 ) i ( 119 ) do ( 115 ) otrzymamy
∞ (122)
∑
n=1
[ω (t) + a λ ω(t) − γ (t) ]sin(λ x) = 0
″
n
2 2
n n n
nπ
l
gdzie λn = .
Z kolei podstawiając ( 118 ) i ( 120 ) do warunków początkowych ( 117 ) otrzymamy
∞ (123)
∑
n=1
[ωn(0) − αn ]sin(λnx) = 0.
oraz
∞ (124)
∑
n=1
[ωn′ (0) − βn ]sin(λnx) = 0.
Warunki ( 122 ), ( 123 ) i ( 124 ) są spełnione, jeśli dla dowolnego n ∈ N
″ 2 ′
ωn (t) + a 2λnω(t) = γn(t), ωn(0) = αn, ωn(0) = βn. (125)
Rozwiązując problem ( 125 ) otrzymamy
βn 1
aλn aλn t
ωn(t) = αncos(aλnt) + sin(aλnt) − ∫0 (γn(s)sin(λns) ) dscos(aλnt) +
1 βn
aλn t aλn
∫0 (γn(s)cos(aλns) )dssin(aλnt) = αncos(aλnt) + sin(aλnt) +
1
aλn t
∫0 (γn(s)sin(aλn(t − s)) ) ds.
Podstawiając ostatni związek do wzoru ( 118 ) otrzymamy
∞
βn
∑ aλn
(
u(x, t) = n = 1 αncos(aλnt) + )
sin(aλnt) sin(λnx) +
∞
1
∑ aλ
∫0 (γn(s)sin (aλn(t − s) ) ) ds sin(λnx).
n t
n=1
Kładąc
∞
2 1
∑
al n = 1 λn
G(x, s, t, τ) = sin(λnτ)sin (aλn(t − s) )sin(λnx)
i uwzględniając ( 121 ) rozwiązanie u możemy zapisać w postaci
∞ t l
βn
∑ aλn
∫∫
(
u(x, t) = n = 1 αncos(λnt) + )
sin(λnt) sin(λnx) + 0 0 G(x, s, t, τ)f(τ, t) dτds.
63
PRZYKŁAD
Przykład 22:
Rozważmy równanie
utt = a 2uxx + f(x), 0 < x < l, t > 0, (126)
u(0, t) = α, u(l, t) = β, t ≥ 0. (127)
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), 0 ≤ x ≤ l. (128)
Szukamy rozwiązania w postaci sumy
u(x, t) = w(x) + v(x, t),
gdzie w jest rozwiązaniem równania zwyczajnego
a 2wxx + f(x) = 0, (129)
spełniającego warunki brzegowe w(0) = α, w(l) = β.

Funkcja v jest rozwiązaniem równania cząstkowego
v tt = a 2v xx, 0 < x < l, t > 0,
spełniającym warunki początkowe
v(x, 0) = φ(x) − w(x), v t(x, 0) = ψ(x), 0 < x < l,
oraz warunki brzegowe
v(0, t) = 0, v(l, t) = 0, t > 0.
Rozwiązanie ostatniego problemu, jeśli znamy funkcje w, zostało podane w module (zob. wzór ( 122 ) ). Wystarczy zatem
znależć rozwiązanie problemu ( 129 ), które - jak łatwo sprawdzić - wyraża się wzorem
l t x t
x x 1
∫∫ ∫∫
l a 2l 0 0 a2 0 0
w(x) = α + (β − α) + f(s) dsdt − f(s) dsdt.
UWAGA
Uwaga 9:
Zauważmy, że metodę opisaną w powyrzszym przykładzie możemy również stosować w przypadku równania postaci ( 115 ),
jeśli druga pochodna z funkcji f względem t jest równa zeru.
Przykłady metody rozdzielania zmiennych dla równań

parabolicznych i hiperbolicznych
Metoda rozdzielania albo separacji zmiennych, zwana też metodą Fouriera, jest jedną z najstarszych metod rozwiązywania
równań różniczkowych cząstkowych. Polega ona na próbie wyznaczenia rozwiązania danego równania w postaci kombinacji
funkcji o mniejszej ilości zmiennych. Najczęściej szukamy rozwiązania w postaci sumy lub iloczynu funkcji. W szczególności, jeśli
szukane rozwiązanie u jest funkcją zmiennych x i t, to rozwiązania tego możemy szukać w postaci iloczynu dwóch funkcji z
64
których jedna jest funkcją zmiennej x, a druga zmiennej t. Metoda ta jest szczególnie przydatna, jeśli szukamy rozwiązania w
zbiorze ograniczonym o zadanych wartościach na brzegu obszaru. W niniejszym module podamy przykłady zastosowania tej
metody dla równań parabolicznych i hiperbolicznych.
PRZYKŁAD
Przykład 23: Równanie przewodnictwa cieplnego w pręcie ograniczonym z

jednorodnymi warunkami brzegowymi
Rozważmy równanie
ut = a 2uxx, 0 < x < l, t > 0, (130)
u(0, t) = 0, u(l, t) = 0, t > 0. (131)
oraz warunkiem początkowym
u(x, 0) = φ(x), 0 < x < l. (132)
u(x, t) = X(x)T(t).
Po podstawieniu do równania ( 130 ) i rozdzieleniu zmiennych otrzymamy
X′′(x) T′(t)
X(x) a 2T(t)
= = − λ,
czyli
X′′(x) + λX(x) = 0, T′(t) + a 2λT(t) = 0.
Z warunków brzegowych ( 131 ) wynika, że
X(0) = 0, X(l) = 0.
Ponieważ dla λ ≤ 0 otrzymujemy rozwiązanie zerowe, przyjmujemy λ > 0 .

Rozwiązując powyższe równania otrzymamy:
2
X(x) = Acos(√λx) + Bsin(√λx), T(t) = Ce − a λt.
Z warunku X(0) = 0 wynika, że A = 0 , zaś warunek X(l) = 0 implikuje
sin(√λl) = 0.
Ostatnie równanie jest spełnione dla
nπ
λ = λn =
l 2
( )
, n = 1, 2, ….
Zatem dla dowolnego n ∈ N funkcja
anπ nπ
l l
un(x, t) = Bn e− ( ) sin(
2t
x)
jest rozwiązaniem równania ( 130 ) spełniającym warunki brzegowe ( 131 ). Rozwiązanie to na ogół nie spełnia warunku
początkowego ( 132 ).
Rozważmy funkcje
∞
∑
u(x, t) = n = 1un(x, t).
65
Podobnie jak w module 5.2 można sprawdzić, że przy stosownych założeniach powyższa funkcja spełnia równanie ( 130 ) oraz
warunki brzegowe ( 131 ). Powstaje pytanie, czy można tak dobrać stałe Bn aby był spełniony również warunek początkowy (
132 ).
W tym celu rozwińmy funkcje φ w przedziale [0, l] w szereg sinusów
∞
nπ
∑
n = 1α sin( l
φ(x) = n x),
gdzie
2 nπ
l l l
αn = ∫0φ(s)sin( s)ds.
Ponieważ
∞
nπ
∑
n = 1B sin( l
u(x, 0) = n x),
warunek ( 132 ) jest spełniony, jeśli
Bn = αn, n = 1, 2, ….
W konsekwencji
∞ (133)
∑2 nπ anπ nπ
( )
l l l l l
u(x, t) = n = 1 ∫ φ(s)sin(
0 s) ds e − ( ) 2tsin( x) =
∞
2 nπ nπ
∑ anπ
∫
l
0 [ l n = 1 − ( l ) 2t
e
l l
sin( s)sin( x) φ(s) ds. ]
Kładąc
∞
2 nπ nπ
∑ anπ
l n = 1 − ( l ) 2t l l
G(x, s, t) = e sin( s)sin( x)
otrzymamy
l
u(x, t) = ∫0G(x, s, t)φ(s) ds.
Zauważmy, że ostatni wzór podaje rozwiązanie problemu ( 130 ) - ( 132 ) w zależności od warunków początkowych.
PRZYKŁAD
Przykład 24: Równanie przewodnictwa cieplnego w pręcie ograniczonym z

niejednorodnymi warunkami brzegowymi
Rozważmy równanie
ut = a 2uxx dla 0 < x < l, t > 0, (134)
u(0, t) = b, u(l, t) = ct dla t > 0.
u(x, 0) = 0 dla 0 < x < l.
Powyższy problem możemy sprowadzić do jednorodnych warunków brzegowych kładąc
66
ct − b
l
u(x, t) = v(x, t) + b + x.
Istotnie, podstawiając wielkości
c
l
ut = v t + x, uxx = v xx.
do problemu wyjściowego otrzymamy równanie
c (135)
l
vt = a 2v xx − x,
v(0, t) = 0, v(l, t) = 0 (136)
x (137)
l
v(x, 0) = b( − 1).
Szukamy rozwiązania równania ( 135 ) w postaci szeregu
∞ (138)
nπ
∑
l
v(x, t) = n = 1ωn(t)sin( x),
gdzie ωn są niewiadomymi funkcjami, które należy wyznaczyć.

Podstawiając ( 138 ) oraz rozwinięcie
∞
c nπ
∑
l l
x = n = 1αnsin( x),
gdzie
l (139)
2c nπ 2c
2
∫
l 0 l nπ
αn = xsin( x) dx = ( − 1)n + 1,
do równania ( 135 ) otrzymamy
∞
anπ nπ
∑
n=1
( ′
ωn(t) +(
l 2
) ωn(t) + αn sin( l x) = 0. )
Stąd
′ 2
ωn(t) + λna 2ωn(t) + αn = 0, (140)
gdzie
nπ (141)
l
λn = .
Podstawiając natomiast ( 138 ) do ( 137 ), po uwzględnieniu rozwinięcia
∞
x nπ
∑
l l
b( − 1) = n = 1β
nsin( x),
gdzie
l (142)
2b
∫ x nπ 2b
l 0 l l nπ
βn = ( − 1 )sin( x) dx = − .
otrzymamy
67
∞
nπ
∑
l
n=1 (ωn(0) − βn )sin( x) = 0,
co implikuje ωn(0) = βn. Rozwiązując równanie ( 140 ) z warunkiem początkowym ωn(0) = βn otrzymamy
αn αn
2 2
a 2λ n 2 2 a 2λ n
ωn(t) = (βn + )e − a λnt − .
Podstawiając uzyskaną wielkość do wzoru ( 138 ), rozwiązanie problemu ( 135 ), ( 136 ), ( 137 ) przyjmie postać
∞ αn αn
nπ
∑ 2
a 2λ n a 2λ n
2
( (βn + )sin( l
2
)
2
v(x, t) = n=1 e − a λnt − x).
gdzie λn, αn oraz βn są dane odpowiednio wzorami ( 141 ), ( 139 ), ( 142 ).
PRZYKŁAD
Przykład 25: Równanie przewodnictwa cieplnego w pręcie nieograniczonym
Rozważmy równanie
ut = a 2uxx, x ∈ R, t > 0, (143)
u(x, 0) = φ(x), x ∈ R. (144)
u(x, t) = X(x)T(t).
X′′(x) T′(t)
X(x) a 2T(t)
= = − λ 2,
czyli
X′′(x) + λ2X(x) = 0, T′(t) + a 2λ2T(t) = 0.
Rozwiązując powyższe równania mamy:

2 2
X(x) = Acos(λx) + Bsin(λx), T(t) = Ce − a λ t.
Dla dowolnego λ ∈ R funkcja
2 2
(
u(x, t, λ) = e − λ a t A(λ)cos(λx) + B(λ)sin(λx) )
jest rozwiązaniem równania ( 143 ). Na ogół rozwiązanie to nie spełnia warunku początkowego ( 144 ). Rozważmy teraz funkcje
+∞ +∞
∫ ∫ 2 2
(
u(x, t) = 0 u(x, t, λ)dλ = 0 e − λ a t A(λ)cos(λx) + B(λ)sin(λx) dλ. )
Jeśli ostatnia całka jet zbieżna, to oczywiście określa ona rozwiązanie równania ( 143 ).
Aby rozwiązanie to spełniało warunek początkowy ( 144 ), winna zachodzić równość
+∞
∫
u(x, 0) = 0 (A(λ)cos(λx) + B(λ)sin(λx) )dλ = φ(x).
Jeśli φ jest funkcją całkowalną, to zgodnie z wzorem Fouriera
68
+∞ +∞
1
∫ ∫
φ(x) =
π 0
( − ∞φ(s)cos(λ(s − x)) ds )dλ.
Wstawiając ostatnią równość do poprzedniego wzoru i uwzględniając związek
cos(λ(s − x)) = cos(λs)cos(λx) + sin(λs)sin(λx)

otrzymamy
+∞ +∞
1 1
∫ ∫
π −∞ π −∞
A(λ) = φ(s)cos(λs) ds, B(λ) = φ(s)sin(λs) ds.
Ostatecznie rozwiązanie równania wyjściowego ma postać
+∞ +∞
1
∫ ∫
u(x, t) =
π 0
( − ∞φ(s)e − λ a tcos(λ(x − s)) ds )dλ.
2 2
PRZYKŁAD
Przykład 26: Drgania membrany prostokątnej
Rozważmy równanie
utt = a 2(uxx + uyy), (x, y) ∈ (0, l) × (0, l), (145)
u(0, y, t) = 0, u(l, y, t) = 0, dla y ∈ (0, l), t > 0, (146)

u(x, 0, t) = 0, u(x, l, t) = 0, dla x ∈ (0, l), t > 0, (147)
u(x, y, 0) = cxy(l − x)(l − y), ut(x, y, 0) = 0, dla x, y ∈ (0, l). (148)
Problem ten opisuje drgania membrany prostokątnej, unieruchomionej na brzegu, o zadanym kształcie początkowym.
u(x, y, t) = X(x)Y(y)T(t).
1 T′′(t) X′′(x) Y′′(y)

a 2 T(t) X(x) Y(y)
= + .
Ponieważ poszczególne składniki w powyższym równaniu są funkcjami innej zmiennej, więc każdy ze składników musi
przyjmować wartości stałe. Dostajemy zatem równania:
X′′(x) Y′′(y) 1 T′′(t)

X(x) Y(y) a 2 T(t)
= − λ 2, = − μ 2, = − λ 2 − μ 2.
Po uwzględnieniu warunków ( 146 ) oraz ( 147 ) otrzymamy następujące problemy brzegowe:
X′′(x) + λ2X(x) = 0, X(0) = 0, X(l) = 0
oraz
Y′′(y) + μ2Y(y) = 0, Y(0) = 0, Y(l) = 0.
Rozwiązując powyższe problemy otrzymamy
Xn(x) = Ansin(λnx), n = 1, 2, …,
Ym(y) = Bmsin(μmy), m = 1, 2, …,
69
nπ mπ
l l
gdzie λn = , μm = .
Rozwiązując zaś równanie
2 2
T′′(t) + a 2 (λn + μm )T(t) = 0,
otrzymamy
√λn + μmt) + Bnmsin(a √λn + μmt) =

2 2 2 2
Tnm(t) = Anmcos(a
aπ aπ
l l
Anmcos( √ n2 + m2t) + Bnmsin( √n2 + m2t).
Dla m, n ∈ N funkcja
aπ aπ nπ mπ
(
unm(x, y, t) = Anmcos(
l
√n2 + m2t) + Bnmsin( √n2 + m2t) )sin(
l l
x)sin(
l
y).
jest rozwiązaniem problemu ( 145 ) spełniającym warunki brzegowe ( 146 ) i ( 147 ). Na ogół nie spełnia ona warunków
początkowych ( 148 ). Rozważmy teraz funkcje
∑
u(x, y, t) = n , m = 1unm(x, y, t).
Jeśli szereg występujący po prawej stronie jest jednostajnie zbieżny oraz szeregi drugich pochodnych są jednostajnie zbieżne, to
funkcja u jest rozwiązaniem równania ( 145 ). W oczywisty sposób spełnia ona warunki brzegowe ( 146 ) i ( 147 ). Pozostaje
dobrać stałe Amn oraz Bnm tak aby zachodziły warunki początkowe ( 147 ).
Z warunku
ut(x, y, 0) = 0
wnioskujemy, że Bnm = 0 dla n, m ∈ N, natomiast z warunku
u(x, y, 0) = cxy(l − x)(l − y)
wynika, że Anm = cαnβm, gdzie
l
2 nπ 2l2 2l2 4l2 4l2
∫
l0 l nπ nπ (nπ)3 (nπ)3
αn = x(l − x)sin( x)dx = ( − 1)n + 1 + ( − 1)n − ( − 1)n + ,
l
2 mπ 2l2 2l2 4l2 4l2
∫
l0 l mπ mπ (mπ)3 (mπ)3
βm = y(l − y)sin( y)dy = ( − 1)m + 1 + ( − 1)m − ( − 1)m + .
PRZYKŁAD
Przykład 27: Równanie Laplace'a
Szukamy rozwiązania równania Laplace'a

uxx + uyy = 0, (x, y) ∈ (0, π) × (0, ∞), (149)
u(0, y) = 0, u(π, y) = 0, y ∈ (0, ∞), (150)
oraz
x (151)
lim
π y → + ∞u(x, y)
u(x, 0) = 1 − , = 0, x ∈ (0, π).
70
u(x, y) = X(x)Y(y).
X′′(x) Y′′(y)
X(x) Y(y)
= − .
Równość ta może zachodzić tylko wówczas gdy obie strony są równe pewnej stałej, powiedzmy −λ. Otrzymujemy zatem
następujące równania różniczkowe:
X′′(x) + λX(x) = 0, Y′′(y) − λY(y) = 0.
lim
Z warunków ( 150 ) i ( 151 ) wynika natomiast, że X(0) = 0, X(π) = 0, y → + ∞Y(y) =0.
Rozważmy problem
X′′(x) + λX(x) = 0, X(0) = 0, X(π) = 0.
Dla λ ≤ 0 problem ten posiada wyłącznie rozwiązanie zerowe. Załóżmy więc, że λ > 0 . Wówczas
X(x) = Acos(√λx) + Bsin(√λx)
Z warunków brzegowych wynika, że A = 0 oraz sin(√λπ) = 0. Zatem rozwiązanie niezerowe istnieje dla λ = n2, n ∈ N, czyli
Xn = Bnsin( nx).
Zauważmy teraz, że rozwiązanie problemu
lim
Y′′(y) − n2Y(y) = 0, y → + ∞Y(y) =0
ma postać
Yn(y) = Cne − ny.
Wynika stąd, że dla dowolnego n ∈ N funkcja
un(x, y) = Cne − nysin(nx).
jest rozwiązaniem problemu ( 149 ) spełniającym warunki brzegowe. Na ogół rozwiązanie to nie spełnia warunku początkowego.
Rozważmy więc funkcje
∑
u(x, y) = n = 1Cne − nysin(nx).
Jeśli ostatni szereg oraz szeregi jego pochodnych drugiego rzędu są jednostajnie zbieżne, funkcja ta spełnia równanie ( 149 ) oraz
warunki brzegowe ( 150 ). Aby spełniała ona również warunek początkowy ( 151 ) wystarczy przyjąć
2 x 2
π π π nπ
Cn = ∫0 (1 − )sin(nx) dx = .
Szukane rozwiązanie ma zatem postać
∞
2
∑
nπ
u(x, y) = n = 1 e − nysin(nx).
71
PRZYKŁAD
Przykład 28: Drgania poprzeczne belki
Metoda rozdzielania zmiennych może być również stosowana do równań rzędu wyższego.
Rozważmy zagadnienie drgającej belki opisane równaniem rzędu czwartego
∂2u ∂4u (152)

∂t2 ∂x 4
+ a2 =0 0 < x < l, t > 0
o zadanych warunkach początkowych:
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), 0 < x < l, (153)
oraz warunkach brzegowych:
u(0, t) = 0, u(l, t) = 0, uxx(0, t) = 0, uxx(l, t) = 0 t > 0. (154)
u(x, y) = T(t)X(x).
Po podstawieniu do równania ( 152 ) i rozdzieleniu zmiennych otrzymamy równość
X′′′′(x) T′′(t)
X(x) a 2T(t)
= − ,
równoważną układowi równań
X′′′′(x) − λ2X(x) = 0, T′′ + a 2λ2T = 0.
Całka ogólna pierwszego równania ma postać
X(x) = C1e − √λx + C2e √λx + C3cos(λx) + C4sin(λx).
Z warunków brzegowych ( 154 ) wynika, że
X(0) = 0, X(l) = 0, X′′(0) = 0, X′′(l) = 0.
Stąd C1 = C2 = C3 = 0 , a jedynymi liczbami λ dla których mogą być spełnione powyższe warunki, są liczby
nπ
λn =
l 4
( )
, n = 1, 2, …,
którym odpowiadają rozwiązania
nπ an2π2 an2π2
l l2 l2
Xn(x) = Cnsin( x), Tn(t) = Ancos( t) + Bnsin( t).
Przyjmując
∞ ∞
an2π2 an2π2 nπ
∑ ∑
l2 l2
u(x, t) = n = 1X (x)T (t)
n n = n=1
(Ancos( t) + Bnsin( )
t) sin(
l
x),
gdzie
2 nπ 2l nπ
l l l an2π2 l l
An = ∫0φ(x)sin( x)dx, Bn = ∫0ψ(x)sin( x)dx, n = 1, 2, …,
jest rozwiązaniem postawionego problemu.
72
Metoda rozdzielania zmiennych dla równania
Laplace’a we współrzędnych biegunowych
Rozważmy równanie Laplace'a
uxx + uyy = 0, (x, y) ∈ Ω, (155)
z warunkiem
u(x, y) = f(x, y), (x, y) ∈ ∂Ω, (156)
gdzie
Ω= {(x, y) ∈ R2 : x 2 + y 2 < r 2 }.
Postać obszaru Ω sugeruje przejście na współrzędne biegunowe
x = ρcos(α), y = ρsin(α), 0 ≤ ρ ≤ r, 0 ≤ α < 2π.
Przyjmując
v(ρ, α) = u(ρcos(α), ρsin(α))
i korzystając z zależności:
y
x
ρ= √ x 2 + y 2, α = arctg ,
nietrudno sprawdzić, że:
x2 2xy y2 y2 2xy
ρ2 ρ3 ρ4 ρ3 ρ4
uxx = v ρρ − v ρα + v αα + vρ + v α,
y2 2xy x2 x2 2xy
ρ2 ρ3 ρ4 ρ3 ρ4
uyy = v ρρ + v ρα + v αα + vρ − v α.
Podstawiając ostatnie związki do równania ( 155 ) otrzymamy równanie Laplace'a we współrzędnych biegunowych
1 1 (157)
ρ ρ2
v ρρ + vρ + v αα = 0.
Warunek ( 156 ) przyjmie postać
v(r, α) = g(α), α ∈ [0, 2π),
gdzie g(α) = f(rcos(α), rsin(α)) .

v(ρ, α) = ϕ(ρ)ψ(α).
Ze względu na charakter współrzędnych biegunowych możemy przyjąć, że ψ jest funkcją okresową o okresie 2π określoną na
R .
Po podstawieniu ostatniego wzoru do równania ( 157 ) i rozdzieleniu zmiennych otrzymamy
ϕ′′(ρ) ϕ′(ρ) ψ′′(α) (158)

ρ 2 ϕ(ρ) +ρ
ϕ(ρ)
= −
ψ(α)
.
Równość ta może zachodzić tylko wówczas gdy obie strony są równe pewnej stałej, powiedzmy λ. Otrzymujemy zatem
równania różniczkowe:
ψ′′(α) + λψ(α) = 0 (159)
oraz
ρ2ϕ′′(ρ) + ρϕ′(ρ) − λϕ(ρ) = 0. (160)
Z okresowości funkcji ψ wynika, że przypadki λ < 0 oraz λ = 0 prowadzą do rozwiązania zerowego. Dla przypadku λ > 0
73
rozwiązanie równania ( 159 ) ma postać
ψ(α) = Acos(√λα) + Bsin(√λα). (161)
Ponieważ ψ jest funkcją okresową o okresie 2π, √λ musi być liczbą naturalną, czyli λ = n2, n ∈ N. Zatem
ψ(α) = Acos(nα) + Bsin(nα).
Szukając rozwiązania równania ( 160 ) w postaci
ϕ = ρk gdzie k ∈ N,
otrzymamy
(k(k − 1) + k − n2 )ρk = 0.
Stąd k = n lub k = − n. Rozwiązanie ogólne równania ( 160 ) ma zatem postać
ϕ(ρ) = Cρn + Dρ − n.
Ponieważ dla ρ = 0 wyraz ρ − n nie jest określony i ponadto limρ → 0 + ρ − n = ∞, aby uniknąć osobliwości w początku układu
należy przyjąć D = 0. W konsekwencji dla dowolnego n ∈ N funkcja
v n = ρn (Ancos(nα) + Bnsin(nα) )
jest rozwiązaniem klasy C2 równania ( 157 ).

Rozwiązanie to na ogół nie spełnia warunku ( 158 ). Rozważmy więc funkcje
∞
1
∑
2
v= A0 + n = 1ρn (Ancos(nα) + Bnsin(nα) ).
Jeśli ostatni szereg oraz szereg pochodnych pierwszego i drugiego rzędu jest jednostajnie zbieżny, to tak określona funkcja v
jest rozwiązaniem równania ( 157 ). Warunek ( 158 ) przyjmuje postać
∞
1
∑
2
A0 + n = 1rn (Ancos(nα) + Bnsin(nα) ) = g(α).
Jeśli funkcja g jest rozwijalna w szereg Fouriera, to ostatnia równość jest spełniona, jeśli
1 1
πrn 2π πrn 2π
An = ∫0 g(θ)cos(nθ) dθ, Bn = ∫0 g(θ)sin(nθ) dθ, n = 0, 1, 2, ….
Zatem
∞
1 1
∑ ρ
v(ρ, α) =
2π 2π
∫0 g(θ)dθ +
π n = 1 r n 2π
( ) (
∫0 cos(nα)cos(nθ) + sin(nα)sin(nθ) g(θ) dθ = )
∞
1 ρ
∑
2π 2π
( r
∫0 1 + 2n = 1 ( )ncos(n(θ − α)) g(θ) dθ. )
Korzystając ze wzoru
e iβ + e − iβ
2
cos(β) =
otrzymamy
∞ ∞ ∞
∑ ρ ∑ ρ ∑ ρ
1 + 2n = 1
r
( )
ncos(n(θ − α)) = 1 + n = 1 r
( ) ( )
ne in ( θ − α ) + n = 1 r ne − in ( θ − α ) =
ρ ρ
r i(θ−α) r −i(θ−α)
e e
ρ ρ r2 − ρ2
r r
1 − ei ( θ − α ) 1 − e−i(θ−α) r2 − 2ρrcos(θ − α) + ρ2
1+ + = .
Uwzględniając ostatnią równość rozwiązanie v możemy zapisać w postaci:
74
1 (r2 − ρ2)g(θ)
2π 2π r − 2ρrcos(θ − α) + ρ2
2
v(ρ, α) = ∫0 dθ.
Dla ρ = 0 oraz α = 0 ostatni wzór daje zależność
1
2π 2π
v(0, 0) = ∫0 g(θ) dθ.
Uzyskana równość mówi, że wartość średnia rozwiązania po brzegu kuli o środku w punkcie (0, 0) jest równa wartości
rozwiązania w tym punkcie.
Rozdział 5. Równanie falowe

Rozwiązanie równania struny metodą d’Alemberta
Rozważmy równanie struny
utt = a 2uxx, a > 0, (162)
w obszarze D = {(x, t) ∈ R2 : t > 0} spełniające warunki początkowe:
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), x ∈ R, (163)
gdzie φ i ψ są zadanymi funkcjami.

Równanie charakterystyk w naszym przypadku ma postać
dx
( )
dt 2
− a 2 = 0.
dx dx
dt dt
= a, = − a,
otrzymamy następujące rodziny rozwiązań
x − at = C1, x + at = C2.
Stosując podstawienie
ξ = x − at, η = x + at,
równanie wyjściowe sprowadzimy do postaci
∂2w
∂ξ∂η
= 0.
Całkując względem η otrzymamy
∂w
∂ξ
= f(ξ),
a następnie całkując względem ξ otrzymamy
w(ξ, η) = ∫f(ξ) dξ + G(η) = F(ξ) + G(η),
gdzie F i G są dowolnymi funkcjami klasy C2 . Wracając do zmiennych wyjściowych mamy
u(x, t) = F(x − at) + G(x + at). (164)
Rozwiązania zadane odpowiednio funkcjami F i G nazywają się falami prostymi. Uwzględniając warunki początkowe mamy
u(x, 0) = F(x) + G(x) = φ(x),

ut(x, 0) = − aF′(x) + aG′(x) = ψ(x).
75
Rozwiązując układ równań
F(x) + G(x) = φ(x),

1
′ ′ a
−F (x) + G (x) = ψ(x),
otrzymamy
1 1
2 ′ 2a
G′(x) = φ (x) + ψ(x),
a po scałkowaniu w przedziale [x 0, x] dostajemy
x
1 1 1∫
2 2 2a x0
G(x) = φ(x) − φ(x 0) + ψ(s) ds + G(x 0).
Z pierwszego równania mamy
x
1 1∫ 1
2 2a x0 2
F(x) = φ(x) − G(x) = φ(x) − ψ(s) ds + φ(x 0) − G(x 0).
Postawiając uzyskane wzory na F i G do ( 164 ) otrzymamy
x − at x + at
1 1 ∫ 1 ∫
2 2a x0 2a x0
u(x, t) = (φ(x − at) + φ(x + at) ) − ψ(s) ds + ψ(s) ds,
a po przekształceniu całek
x + at (165)
1 1
∫
2 2a x − at
u(x, t) = (φ(x − at) + φ(x + at) ) + ψ(s) ds.
Uzyskany w ten sposób wzór ( 165 ) na rozwiązanie problemu początkowego ( 162 ), ( 163 ) nosi nazwę wzoru d'Alemberta.
UWAGA
Uwaga 10:
Ze wzoru ( 165 ) wynika natychmiast, że rozwiązanie problemu ( 162 ), ( 163 ) zależy w sposób ciągły od warunków
początkowych. Istotnie, niech u1 będzie rozwiązaniem równania ( 162 ) odpowiadającym położeniu początkowemu φ 1
oraz prędkości początkowej ψ1 zaś u2 rozwiązaniem odpowiadającym położeniu początkowemu φ 2 oraz prędkości
początkowej ψ2. Załóżmy, że
|φ 2(x) − φ 1(x) | < δ, |ψ2(x) − ψ1(x) | < δ dla x ∈ R.
Wykorzystując wzór ( 165 ) łatwo sprawdzić, że
|u2(x, t) − u1(x, t) | < (1 + t)δ dla x ∈ R.
76
UWAGA
Uwaga 11:
Z liniowości operacji różniczkowania widać natychmiast, że jeśli

φ = φ 1 + φ 2, ψ = ψ 1 + ψ 2,
to rozwiązanie problemu ( 162 ), ( 163 ) możemy przedstawić jako sumę u = u1 + u2, gdzie u1 jest rozwiązaniem równania
( 162 ) spełniającym warunki początkowe
u(x, 0) = φ 1(x), ut(x, 0) = ψ1(x),
a u2 jest rozwiązaniem problemu ( 162 ) spełniającym warunki początkowe
u(x, 0) = φ 2(x), ut(x, 0) = ψ2(x).
Zauważmy jeszcze, że jeśli φ = 0, rozwiązanie problemu ( 162 ), ( 163 ) przyjmuje postać
1 x + at (166)
∫
2a x − at
u(x, t) = ψ(s) ds,
a jeśli ψ = 0, postać
φ(x − at) + φ(x + at) (167)

2
u(x, t) = .
77
UWAGA
Uwaga 12:
Zinterpretujemy teraz rozwiązanie ogólne równania ( 162 ) dane wzorem ( 164 ). Rozważmy wpierw przypadek G = 0.
Wówczas
u(x, t) = F(x − at).
Zauważmy, że na prostej x − at = x 0 amplituda fali jest stała i wynosi F(x 0), przy czym fala ta rozchodzi się z prędkością
a w kierunku dodatnim osi Ox.
Podobnie, jeśli F = 0, równanie fali ma postać
u(x, t) = G(x + at),
amplituda fali jest stała na prostej x + at = x 0 i wynosi G(x 0), a fala rozchodzi się z prędkości a w kierunku ujemnym osi
Ox
Przypuśćmy teraz, że funkcje F i G są równe zeru poza przedziałem [α, β].
Wówczas fala prosta zadana funkcją F(x − at) w płaszczyźnie Oxu przesuwa się w obszarze D2 wyznaczonym prostymi
x − at = α, x − at = β, t ≥ 0, a fala zadana funkcją G(x + at) przesuwa się w obszarze D1 wynaczonym prostymi
x + at = α, x + at = β, t ≥ 0 (zob. Rys. 2 ). Rzutując rozwiązanie na oś Ox możemy stwierdzić, że fala prosta opisana
funkcją F(x − at) przesuwa się względem osi Ox z prędkością a w kierunku dodatnim osi Ox, zaś fala prosta opisana
funkcją G(x + at) przesuwa się względem osi Ox z prędkością a w kierunku ujemnym osi Ox.
Rysunek 2: Rysunek 1.
78
PRZYKŁAD
Przykład 29:
Rozważmy przypadek, gdy prędkość początkowa ψ = 0, a położenie początkowe φ ma postać
{
x + α, jeśli − α ≤ x ≤ 0;
φ(x) = α − x, jeśli 0 < x ≤ α;
0, jeśli |x | > α,
gdzie α > 0. Zgodnie z uwagą 2 rozwiązanie wyraża się wzorem ( 167 ). Nietrudno sprawdzić, że u(x, 0) = φ(x),
{
x/2 + 3α/4, jeśli − 3α/2 ≤ x < − α/2;
α/2, jeśli |x | ≤ α/2;
u (x, α/(2a) ) =
−x/2 + 3α/4, jeśli α/2 < x ≤ 3α/2;
0, jeśli |x | > 3α/2.
oraz
{
x/2 + α, jeśli − 2α ≤ x < − α;
−x/2, jeśli − α ≤ x ≤ 0;
u (x, α/a ) = x/2, jeśli 0 < x ≤ α;
α − x/2, jeśli α < x ≤ 2α;
0, jeśli |x | > 2α.
α α
2a a
Wartości funkcji u(x, t) dla t = 0, t= oraz t =
zostały przedstawione na rysunkach Rys. 3, Rys. 4 i Rys. 5.
Rysunek 3:
Rysunek 4:
79
Rysunek 5:
UWAGA
Uwaga 13:
Jeśli funkcje φ i ψ są nieparzyste, to

at
φ(at) + φ( − at) 1
∫
2 2a − at
u(0, t) = + ψ(s) ds = 0.
Jeśli funkcje φ i ψ są parzyste, to
∂ φ′(at) + φ′( − at) 1

∂x
u(0, t) =
2
+
2a
(ψ(at) − ψ( − at) ) = 0.
Skorzystaliśmy tutaj z oczywistego faktu, że φ ′ jako pochodna funkcji parzystej jest funkcją nieparzystą. Uzyskane relacje
wykorzystamy przy rozwiązywaniu równania struny na półosi dodatniej (zobacz poniżej przykład 2).
80
PRZYKŁAD
Przykład 30:
Rozważmy równanie ( 162 ) dla x > 0. Załóżmy, że zachodzą warunki ( 163 ) dla x > 0. Oczywiście w tym przypadku ze
wzoru ( 165 ) nie możemy skorzystać bezpośrednio, bowiem funkcje φ i ψ nie są określone dla x < 0.
Przypadek 1. Załóżmy dodatkowo, że szukamy rozwiązania spełniającego warunek
u(0, t) = 0 dla t > 0.
Wykorzystując uwagę 4 możmy rozszerzyć funkcje φ i ψ na prostą R jako funkcje nieparzyste. Połóżmy
Φ(x) = { φ(x),
−φ( − x),
dla x > 0;
dla x < 0,
Ψ(x) = { ψ(x),
−ψ( − x),
dla x > 0;
dla x < 0.
Przyjmijmy ponadto, że Φ(0) = 0, Ψ(0) = 0.

Rozwiązanie równania ( 162 ) z warunkami początkowymi
u(x, 0) = Φ(x), ut(x, 0) = Ψ(x) dla x ∈ R,
zgodnie z formułą ( 165 ) wyraża się wzorem
Φ(x + at) + Φ(x − at) 1 x + at (168)

∫
2 2a x − at
u(x, t) = + Ψ(s) ds.
Zatem wzór na rozwiązanie problemu wyjściowego ma ostatecznie postać
{
x + at
φ(x + at) + φ(x − at) 1
∫
2 2a x − at
+ ψ(s) ds, t > 0, at < x;
u(x, t) = x + at
φ(x + at) − φ(at − x) 1
∫
2 2a at − x
+ ψ(s)ds, t > 0, 0 < x < at.
Przypadek 2. Załóżmy teraz, że
ux(0, t) = 0 dla t > 0.
Wykorzystując ponownie uwagę 4 rozszerzamy funkcje φ i ψ na R jako funkcje parzyste, czyli
Φ(x) = { φ(x),
φ( − x),
dla x > 0;
dla x < 0,
Ψ(x) = { ψ(x),
ψ( − x),
dla x > 0;
dla x < 0.
Podobnie jak w przypadku 1 rozwiązanie równania ( 162 ) z warunkami początkowymi
u(x, 0) = Φ(x), ut(x, 0) = Ψ(x) dla x ∈ R,
wyraża się wzorem ( 168 ).

Stąd wzór na rozwiązanie problemu wyjściowego ma postać:
{
x + at
φ(x + at) + φ(x − at) 1
∫
2 2a x − at
+ ψ(s) ds, t > 0, x > at;
u(x, t) = at − x x + at
φ(x + at) + φ(at − x) 1 1
∫ ∫
2 a0 2a at − x
+ ψ(s)ds + ψ(s)ds, t > 0, 0 < x < at.
Równanie niejednorodne struny

Rozważmy niejednorodne równanie struny
81
utt = a 2uxx + f(x, t), x ∈ R, t > 0 (169)
z warunkami początkowymi
u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), x ∈ R. (170)
Zauważmy wpierw, korzystając z liniowości operacji różniczkowania, że rozwiązanie u problemu ( 169 ), ( 170 ) możemy zapisać
jako sumę u = u1 + u2, gdzie u1 jest rozwiązaniem problemu
utt = a 2uxx, u(x, 0) = φ(x), ut(x, 0) = ψ(x), x ∈ R, t > 0
zaś u2 jest rozwiązaniem problemu
utt = a 2uxx + f(x, t), u(x, 0) = 0, ut(x, 0) = 0, x ∈ R, t > 0. (171)
W celu znalezienia rozwiązania problemu ( 171 ) rozważmy najpierw równanie
wtt = a 2wxx, x ∈ R, t ≥ τ > 0, (172)
∂w (173)
∂t
w(x, τ) = 0, (x, τ) = f(x, τ), x ∈ R.
Ponieważ warunek początkowy jest zadany w chwili t0 = τ , rozwiązanie problemu ( 172 ), ( 173 ) zależy od τ, co symbolicznie
będziemy zapisywać w(, ; τ).
Zauważmy, ze rozwiązanie problemu ( 172 ), ( 173 ) możemy wyrazić w postaci
x+ a(t− τ) (174)
1
∫
2a x − a ( t − τ )
w(x, t; τ) = f(s, τ) ds.
Oczywiście w(x, t, t) = 0 dla x ∈ R , t > 0.
82
LEMAT
Lemat 1:
Funkcja
t (175)
∫
v(x, t) = 0 w(x, t; τ) dτ
jest rozwiązaniem problemu ( 171 ).

Istotnie, różniczkując funkcje v względem t otrzymamy
t t
∂
∫∂ ∫∂
∂t ∂t ∂t
v(x, t) = w(x, t; t) + 0 w(x, t; τ)dτ = 0 w(x, t; τ)τ
oraz
t t
∂2 ∂ ∂2 ∂2
∫ ∫
∂t2 ∂t ∂t 2 ∂t 2
v(x, t) = w(x, t; t) + 0 w(x, t; τ)dτ = f(x, t) + 0 w(x, t; τ)dτ,
zaś różniczkując dwukrotnie funkcje v względem x otrzymamy
t
∂2 ∂2
∫
∂x 2 ∂x 2
v(x, t) = 0 w(x, t; τ)dτ.
Wykorzystując uzyskane wzory mamy
t
∂2 ∂2 ∂2 ∂2
∫
∂t2 ∂x 2 ∂t2 ∂x 2
v(x, t) − a 2 v(x, t) = f(x, t) + 0 (
w(x, t; τ) − a 2 w(x, t; τ) dτ. )
Ponieważ funkcja w jest rozwiązaniem równania ( 172 ), wyrażenie pod całką jest równe zeru, skąd wynika, że funkcja v
spełnia równanie ( 171 ). W oczywisty sposób v(x, 0) = 0 , v t(x, 0) = 0 dla x ∈ R . Zatem dowód lematu 1 jest zakończony.
Na mocy lematu 1 oraz wzoru 4 z modułu "Rozwiązanie równania struny metodą d'Alemberta", rozwiązanie problemu ( 169 ), (
170 ) możemy zapisać w postaci
x + at t x+ a(t− τ)
φ(x + at) + φ(x − at) 1 1
∫ ∫ ∫
2 2a x − at 2a 0 x − a ( t − τ )
u(x, t) = + ψ(s)ds + f(s, τ)dsdτ.
PRZYKŁAD
Przykład 31:
Rozważmy równanie
utt = a 2uxx dla x > 0, t > 0,
u(x, 0) = 0, ut(x, 0) = 0 dla x>0
oraz warunkiem brzegowym
u(0, t) = g(t) dla t > 0.
83
Ponieważ warunki początkowe są zadane tylko dla x > 0 , bezpośrednio nie możemy skorzystać z wzoru 4 z modułu
"Rozwiązanie równania struny metodą d'Alemberta". Ponadto, jeśli g ≠ 0 oraz g′ ≠ 0 , nie możemy również skorzystać z uwagi o
przedłużaniu warunków początkowych. Możemy natomiast wykorzystać wzór 3 z modułu "Rozwiązanie równania struny metodą
d'Alemberta". Zgodnie z tym wzorem
u(x, t) = F(x − at) + G(x + at).
Dla x > 0 z warunku u(x, 0) = 0 otrzymamy F(x) + G(x) = 0, czyli
G(x) = − F(x) dla x > 0, t > 0.
Zatem
u(x, t) = F(x − at) − F(x + at) dla x > 0, t > 0.
Z kolei z warunku ut(x, 0) = 0 wynika, że F′(x) = 0 dla x > 0, a w konsekwencji F(x) = C.

Wykorzystując ostatni warunek mamy
u(0, t) = F( − at) − F(at) = F( − at) − C.
Stąd i z warunku u(0, t) = g(t) dla t > 0 otrzymujemy
F( − at) = g(t) + C,
a kładąc s = − at mamy
F(s) = g( − s/a) + C dla s < 0.
Zatem
F(s) = { g( − s/a) + C,
C,
jeśli s < 0;
jeśli s > 0.
W konsekwencji
u(x, t) = { g(t − x/a),

0,
jeśli 0 < x < at;
jeśli x ≥ at.
PRZYKŁAD
Przykład 32:
Znaleźć rozwiązanie problemu
utt = a 2uxx + f(x, t) dla x > 0, t > 0
u(x, 0) = 0, ut(x, 0) = 0 dla x>0
oraz warunek brzegowy
u(0, t) = g(t) dla t > 0.
Szukane rozwiązanie jest równe sumie rozwiązania u1 problemu ( 171 ), gdzie funkcja f( ⋅ , t) jest rozszerzona na R jako
funkcja nieparzysta, oraz rozwiązania u2 problemu z przykładu 1. Zauważmy, że tak określone rozwiązanie u1 spełnia -
zgodnie z uwagą 4 z modułu "Rozwiązanie równania struny metodą d'Alemberta" - warunek u1(0, t) = 0 dla t > 0.
Równanie fal kulistych. Metoda uśredniania

84
Rozważmy równanie fal kulistych
utt = a 2Δu, (x, y, z) ∈ V, t>0 (176)
u(x, y, z, 0) = φ(x, y, z), ut(x, y, z, 0) = ψ(x, y, z), (x, y, z) ∈ V, (177)
∂2 ∂2 ∂2
∂ 2x ∂ 2y ∂ 2z
gdzie laplasjan Δ = + + , a V jest podzbiorem otwartym i spójnym w przestrzeni R3.
Technika rozwiązania zaprezentowana poniżej polega na przekształceniu równania o trzech zmiennych na jednowymiarowe
równanie falowe. Redukcję taką uzyskamy wprowadzjąc tak zwane średnie sferyczne.
Przypuśćmy, że problem ( 176 ), ( 177 ) posiada rozwiązanie u w obszarze Ω = V × [0, ∞). Ustalmy punkt P0 = (x 0, y 0, z0) ∈ V.
Dobierzmy r > 0 tak, aby kula K(P0, r) ⊂ V. Niech S(P0, r) będzie sferą o środku w punkcie P0 i promieniu r . Połóżmy
1
2
∬ (178)
ũ(r, t) = 4πr S ( P 0 , r ) u(ξ, η, ζ, t) dS,
gdzie po prawej stronie występuje całka powierzchniowa po sferze S(P0, r) , a (ξ, η, ζ) oznaczają współrzędne kartezjańskie
punktu bieżącego na sferze. Wielkość ũ(r, t) oznacza wartość średnią funkcji u na sferze S(P , r) w chwili t. 0
Zapiszmy równanie sfery S(P0, r) we współrzędnych sferycznych
ξ = x 0 + rcosαcosβ, η = y 0 + rsinαcosβ, ζ = z0 + rsinβ,

gdzie 0 ≤ α < 2π, − π/2 ≤ β ≤ π/2 . Przypomnijmy też, że
element powierzchniowy dS na sferze S(P0, r) , po przejściu na współrzędne sferyczne wyraża się wzorem
dS = r2cosβ dα dβ.
Zamieniając we wzorze ( 178 ) całkę powierzchniową na całkę iterowaną otrzymamy
2π π / 2
1
∫ ∫
ũ(r, t) = 4π 0 − π / 2
u(x 0 + rcosαcosβ, y 0 + rsinαcosβ, z0 + rsinβ, t)cosβ dα dβ,
lub krótko
2π π / 2 (179)
1
2
∬ 1
∫ ∫
ũ(r, t) = 4πr S ( P 0 , r ) udS = 4π 0 − π / 2
ucosβ dα dβ.
Oczywiście
ũ(0, t) = u(x , y , z , t). (180)

0 0 0
Całkując równanie ( 176 ) po kuli K(P0, r) otrzymamy
∭ ∭
K ( P 0 , r ) u dxdydz = a 2K ( P 0 , r ) Δudxdydz,
tt
a po zastosowaniu do prawej strony wzoru Gaussa-Greena mamy
∭ ∬ ∂u
K ( P 0 , r ) u dxdydz = a 2S ( P 0 , r ) ∂ν dS,
tt
∂u
∂ν
gdzie oznacza pochodną funkcji u w kierunku normalnej zewnętrznej do powierzchni S(P0, r) . Zauważmy, że jeśli
ν = (ν1, ν2, ν3) jest unormowanym wektorem normalnym do powierzchni S(P0, r) w punkcie (ξ, η, ζ) , wówczas ξ = x 0 + ν1r ,
η = y 0 + ν2r, ζ = z0 + ν3r. Prosty rachunek pokazuje, że
∂u ∂u ∂u ∂u ∂u
∂ν ∂ξ ∂η ∂ζ ∂r
= ν1 + ν2 + ν3 = .
Stąd
85
∭ ∬ ∂u
K ( P0 , r ) ∂r
utt dxdydz = a 2S ( P 0 , r ) dS.
Po wprowadzeniu współrzędnych sferycznych i zamianie całek na całki iterowane otrzymamy
r 2π π / 2 2π π / 2
∂u
∫ ∫ ∫ ∫ ∫
0 ρ 2 0 − π / 2u cosβ dα dβ dρ = a 2 0 − π / 2r 2 ∂r cosβ dα dβ.
tt
Różniczkując ostatnią równość względem r i dzieląc przez 4πr2 otrzymamy
2π π / 2 2π π / 2
1 a2 ∂ 1
∫ ∫ ∫ ∫ ∂u
r2 ∂r 4π 0 − π / 2 2 ∂r
4π 0 − π / 2
uttcosβ dα dβ = r ( cosβ dαdβ . )
Zapisując różniczkowanie względem t na zewnątrz całki i wprowadzając średnie wartości sferyczne (zob. ( 179 ) ) otrzymamy
∂2ũ a2 ∂ ∂ũ (181)

∂t2 r2 ∂r
− (r ) = 0.
2 ∂r
Ponieważ
∂2 (rũ ) ∂ ∂ũ ∂ũ ∂2ũ

∂r2 ∂r2
=
∂r ũ
+r(∂r ∂r
=2 +r ,)
∂ ∂ũ ∂ũ ∂2ũ ∂ ∂ũ ∂ ∂ ∂2(rũ)
∂r2 ∂r2
∂r
(r ) = r (2
2 ∂r ∂r
+r =r ) (
∂r ũ ∂r
( +r ) =r ∂r ∂r ũ
(r ) ) ( ( )) = r ,
równanie ( 181 ) przyjmuje postać
a 2 ∂ (r )
2 ũ
∂2ũ
∂t2 r ∂r2
− = 0,
a po pomnożeniu przez r
∂2(rũ) ∂2 (rũ )
∂t2 ∂r2
− a2 = 0
Kładąc
v(r, t) = rũ(r, t)
otrzymamy
∂2v 1 ∂2v (182)

∂r2 a 2 ∂t2
= dla r > 0, t > 0.
(Oczywiście równanie ( 182 ) możemy rozważać dla t ∈ R. ) Uśredniając - zgodnie z wzorem ( 178 ) - warunki początkowe ( 177 )
otrzymamy
1
∬
ũ(r, 0) = φ̃ (r) = 4πr2 S ( P 0 , r )
φ(ξ, η, ζ)dS,
1
2
∬
ũ (r, 0) = ψ̃(r) = 4πr S ( P 0 , r ) ψ(ξ, η, ζ)dS,
t
Zatem funkcja v jest rozwiązaniem równania ( 182 ) spełniającym warunki
v(r, 0) = rφ̃ (r), v t(r, 0) = rψ̃(r), v(0, t) = 0 dla r > 0, t ∈ R. (183)
dt 1
dr 2 a 2
( ) − = 0,
zgodnie z metodą d'Alemberta rozwiązanie ogólne równania ( 182 ) możemy zapisać w postaci
86
v(r, t) = F(t + r/a) + G(t − r/a),
gdzie F i G są dowolnymi funkcjami klasy C2 .

Z warunku v(0, t) = 0 wynika, że G(t) = − F(t) dla t ∈ R. W konsekwencji
v(r, t) = F(t + r/a) − F(t − r/a).
Przechodząc w równości
1 1 F(t + r/a) − F(t) F(t) − F(t − r/a)

ũ(r, t) = r
v(t, r) =
a
( r/a
+
r/a
)
z r do zera, otrzymamy
2 (184)
a
ũ(0, t) = F′(t).
Sumując równości
∂ ∂v 1 1
∂r ũ ∂r a ′ a ′
(r ) = = F (t + r/a ) + F (t − r/a ),
1∂ 1 ∂v 1 1
a ∂t ũ a ∂t a ′ a ′
(r ) = = F (t + r/a ) − F (t − r/a )
otrzymamy
∂ 1∂ 2
∂r ũ a ∂t ũ a ′
(r ) + (r ) = F (t + r/a ).
Obliczając wartości obu stron ostatniej równości w punkcie (0, at) i wykorzystując równości ( 184 ) i ( 180 ) otrzymamy
∂ 1∂ 2
( ∂r ũ
(r ) +
a ∂t ũ
) a ′
(r ) (0, at) = F (t) = ũ(0, t) = u(x 0, y 0, z0, t).
Podstawiając w ostatnim wzorze w miejsce funkcji ũ jej reprezentacje daną wzorem ( 178 ) otrzymamy
1 ∂ ∬ u 1 ∬ 1 ∂u
u(x 0, y 0, z0, t) = (
4π ∂r S ( P 0 , r ) r
dS +
a S ( P 0 , r ) r ∂t
dS )| ( t , r ) = ( 0 , at ) .
Uwzględniając warunki początkowe ( 177 ) oraz fakt, że
∂ 1∂
∂r a ∂t
= dla r = at
mamy
1 ∂ ∬ φ ∬ ψ
u(x 0, y 0, z0, t) = (
4πa 2 ∂t S ( P 0 , at ) t
dS + S ( P 0 , at ) t
)
dS .
Przypomnijmy, że punkt (x 0, y 0, z0) ∈ V był ustalony dowolnie. Zatem opuszczając wskażnik 0 otrzymamy wartość rozwiązania
u dla dowolnych (x, y, z) ∈ V w postaci tak zwanego wzoru Kirchhoffa
1 ∂
∬ φ(ξ, η, ζ) ∬ ψ(ξ, η, ζ)
u(x, y, z, t) = (
4πa 2 ∂t S ( P , at ) t
dS + S ( P , at )
t
dS , )
lub po zastosowaniu transformacji
ξ = x + atcosαcosβ, η = y + atsinαcosβ, ζ = z + atsinβ,
gdzie 0 ≤ α < 2π, − π/2 ≤ β ≤ π/2,
87
2ππ / 2
1 ∂
∫∫
u(x, y, z, t) = (
4π ∂t 0 − π / 2
tφ (ξ(α, β), η(α, β), ζ(α, β) )cosβ dα dβ
2ππ / 2
∫∫
+ 0 − π / 2tψ (ξ(α, β), η(α, β), ζ(α, β) )cosβ dα dβ . )
Przypomnijmy, że wzór Kirchhoffa otrzymaliśmy przy założeniu, że problem ( 176 ), ( 177 ) posiada rozwiązanie.
Na odwrót, jeśli założymy, że funkcja φ jest klasy C3 a funkcja ψ klasy C2 to nietrudno pokazać bezpośrednim rachunkiem, że
funkcja u dana wzorem Kirchhoffa jest rozwiązaniem problemu ( 176 ), ( 177 ). Oczywiście rozwiązanie to jest określone
jednoznacznie. Pokazaliśmy zatem następujące twierdzenie.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 4:
ZAŁOŻENIA:
Funkcja φ jest klasy C3 a funkcja ψ klasy C2 w zbiorze V.
TEZA:
Wtedy w obszarze Ω = {(x, y, z, t): (x, y, z) ∈ V, t > 0} istnieje dokładnie jedno rozwiązanie problemu ( 176 ), ( 177 ), przy
czym jest ono określone następującym wzorem Kirchhoffa
1 ∂
∬ φ(ξ, η, ζ) ∬ ψ(ξ, η, ζ)
u(x, y, z, t) = (
4πa 2 ∂t S ( P , at ) t
dS + S ( P , at )
t
dS )
2ππ / 2 2ππ / 2
1 ∂
∫∫ ∫∫
= (
4π ∂t 0 − π / 2
tφcosβ dα dβ + 0 − π / 2tψcosβ dα dβ , )
gdzie S(P, at) oznacza sferę o środku w punkcie P(x, y, z) i promieniu at . Zauważmy, że pierwsza wersja wzoru Kirchhoffa
podana jest we współrzędnych kartezjańskich, zaś druga we współrzędnych sferyznych.
Niejednorodne równanie fal kulistych

Rozważmy niejednorodne równanie fal kulistych
utt − a 2Δu = f(x, y, z, t), (x, y, z) ∈ V, t>0 (185)
u(x, y, z, 0) = φ(x, y, z), ut(x, y, z, 0) = ψ(x, y, z), (x, y, z) ∈ V, (186)
gdzie f i ψ są funkcjami klasy C2 , a φ funkcją klasy C3 w zbiorze V.

W celu rozwiązania problemu ( 185 ), ( 186 ) rozbijamy go na dwa problemy oddzielne:
utt = a 2Δu, (x, y, z) ∈ V, t > 0, (187)

u(x, y, z, 0) = φ(x, y, z), ut(x, y, z, 0) = ψ(x, y, z), (x, y, z) ∈ V (188)
oraz
utt − a 2Δu = f(x, y, z, t), (x, y, z) ∈ V, t > 0, (189)

u(x, y, z, 0) = 0, ut(x, y, z, 0) = 0, (x, y, z) ∈ V. (190)
Rozwiązanie problemu ( 187 ), ( 188 ) dane jest wzorem Kirchhoffa

(zob. twierdzenie 1 w module "Równanie fal kulistych. Metoda uśredniania"). Aby znaleźć rozwiązanie problemu ( 189 ), ( 190 )
88
rozważmy problem pomocniczy
v tt = a 2Δv, (x, y, z) ∈ V, t ≥ τ > 0, (191)

v(x, y, z, τ) = 0, v t(x, y, z, τ) = f(x, y, z, τ), (x, y, z) ∈ V. (192)
Ponieważ rozwiązanie problemu ( 191 ), ( 192 ) zależy od τ, będziemy zaznaczać to pisząc v( ⋅ , ⋅ , ⋅ , ⋅ ; τ). Wykorzystując
wzór Kirchhoffa, rozwiązanie problemu ( 191 ), ( 192 ) możemy zapisać w postaci:
1
∬ f(ξ, η, ζ, τ)
4πa 2 S ( P , a ( t − τ ) ) t−τ
v(x, y, z, t ; τ) = dS, (x, y, z) ∈ V, t > τ.
Połóżmy
t t
1 f(ξ, η, ζ, τ)
∫ ∫ ∬
( )
4πa 0 2 t−τ
w(x, y, z, t) = 0 v(x, y, z, t ; τ)dτ = S ( P ,a ( t − τ ) ) dS dτ
t 2ππ / 2
1
∫ ∫∫
= (
4π 0 0 − π / 2
(t − τ)f (ξ(α, β), η(α, β), ζ(α, β ), τ)cosβ dα dβ dτ, )
gdzie
ξ = x + a(t − τ)cosα cosβ, η = y + a(t − τ)sinα cosβ, ζ = z + a(t − τ)sinβ.
Pokażemy, że funkcja w jest rozwiązaniem problemu ( 189 ), ( 190 ). Istotnie, zauważmy najpierw, że
t t
∂w
∫ ∫
∂t
(x, y, z, t) = v(x, y, z, t; t) + 0 v t(x, y, z, t ; τ)dτ = 0 v t(x, y, z, t ; τ)dτ;
t t
∂2w
∫ ∫
∂t2
(x, y, z, t) = v t(x, y, z, t; t) + 0 v tt(x, y, z, t ; τ)dτ = f(x, y, z, t) + 0 v tt(x, y, z, t ; τ)dτ;
t
∫
Δw(x, y, z, t) = 0 Δv(x, y, z, t ; τ)dτ.
Zatem
∫
wtt − a 2Δw = f(x, y, z, t) + 0 (v tt − a 2Δv )dτ = f(x, y, z, t),
co oznacza, że funkcja w spełnia równanie ( 189 ). Ponieważ w oczywisty sposób funkcja w spełnia również warunki
początkowe ( 190 ), jest ona rozwiązaniem problemu ( 189 ), ( 190 ).
Zgodnie z zasadą liniowości rozwiązanie problemu ( 185 ), ( 186 ) możemy uzyskać jako sumę rozwiązań problemu ( 187 ), ( 188 )
oraz problemu ( 189 ), ( 190 ), czyli
2ππ / 2 2ππ / 2
1 ∂
∫∫ ∫∫
u(x, y, z, t) = (
4π ∂t 0 − π / 2
tφ (ξ(α, β), η(α, β), ζ(α, β )cosβ dα dβ + 0 − π / 2tψ (ξ(α, β), η(α, β), ζ(α, β )cosβ dα dβ )
t
∫ ∬
1 f(ξ, η, ζ, τ)
+
2
(
4πa 0 S ( P , a ( t − τ ) ) t−τ
)
dS dτ.
89
PRZYKŁAD
Przykład 33:
Znaleźć rozwiązanie następującego problemu

utt = 4(uxx + uyy + uzz) + t(x + y + z), u(x, y, z, 0) = x, ut(x, y, z, 0) = y − x.
Rozwiązanie to otrzymamy jako sumę rozwiązań problemu
utt = 4(uxx + uyy + uzz), u(x, y, z, 0) = x, ut(x, y, z, 0) = y − x
oraz problemu
utt = 4(uxx + uyy + uzz) + t(x + y + z), u(x, y, z, 0) = 0, ut(x, y, z, 0) = 0.
Rozwiązanie pierwszego problemu otrzymamy korzystając ze wzoru Kirchoffa:
2ππ / 2
1 ∂
∫∫
u(x, y, z, t) = (
4π ∂t 0 − π / 2
t (x + 2t cosαcosβ )cosβ dα dβ +
2ππ / 2
∫∫
0 − π / 2t (y + 2t sinα cosβ − x − 2t cosα cosβ )cosβ dα dβ ) =
π
2
1∂
π/2
∫
1 π
∫
2 ∂t − π / 2 2−2
txcosβ dβ + t(y − x)cosβ dβ = x + t(y − x).
Rozwiązanie drugiego problemu ma postać:
t 2ππ / 2
1
∫ ∫∫
u(x, y, z, t) = (
4π 0 0 − π / 2
(t − τ)τ (x + 2τ cosα cosβ + y + 2τ sinα cosβ + z +
)
2τsinβ )cosβ dα dβ dτ = (x + y + z)∫
t
0(t
6
− τ)τdτ = t3(x + y + z).
Stąd szukane rozwiązanie ma postać
1
6
u(x, y, z, t) = x + t(y − x) + t3(x + y + z).
Równanie fal walcowych. Metoda redukcji

Rozważmy równanie fali dla n = 2
utt − a 2Δu = 0 dla (x, y) ∈ D, t > 0, (193)
u(x, y, 0) = φ(x, y), ut(x, y, 0) = ψ(x, y) dla (x, y) ∈ D, (194)
∂2 ∂2
∂x2 ∂y2
gdzie D ⊂ R2 , Δ = + .
Okazuje się, że nie widać prostego podstawienia które pozwoliłoby zredukować problem dwuwymiarowy do problemu
jednowymiarowego. Posłużymy się więc następującym chwytem. Rozważamy nasz problem w przestrzeni trójwymiarowej
przyjmując, że funkcje występujące w równaniu nie zależą od zmiennej z . Mianowicie połóżmy
ũ(x, y, z, t) = u(x, y, t), φ̃ (x, y, z) = φ(x, y), ψ̃(x, y, z) = ψ(x, y).

90
Niech ũ będzie rozwiązaniem problemu
ũ − a 2Δũ = 0, (x, y, z) ∈ V, t > 0,

tt
ũ(x, y, z, 0) = φ̃ (x, y, z), ũ (x, y, z, 0) = ψ̃(x, y, z), (x, y, z) ∈ V,
t
gdzie V = D × R .
Niech P0 = (x 0, y 0) ∈ D i niech S(P0, at) i K(P0, at) oznacza, odpowiednio sferę i kulę w przestrzeni R2 zawarte w D o środku
w punkcie P0 i promieniu at , a S̃(P̃0, at) i K̃(P̃0, at) , gdzie P̃0 = (x 0, y 0, z0) , z0 ∈ R , sferę i kulę w przestrzeni R3 . Niech
P̃ = (ξ, η, ζ) będzie punktem bieżącym na sferze S̃(P̃ , at) .
0
Na mocy wzoru Kirchhoffa
1 ∂ ∬ φ̃ (ξ, η, ζ) ∬ ψ̃(ξ, η, ζ) (195)
ũ(x , y , z , t) =
0 0 0
4πa 2
( ∂t S̃ ( P̃ 0 , at ) t S̃ P̃
dS + ( 0 , at )
t
dS )
Zamieńmy teraz całki powierzchniowe we wzorze ( 195 ) na całki podwójne. Oczywiście równanie sfery S̃(P̃0, at) możemy zapisać
za pomocą równań półsfer:
ζ = z0 + g(ξ, η), ζ = z0 − g(ξ, η), (ξ, η) ∈ K(P0, at),
gdzie K(P0, at) oznacza kulę domkniętą w przestrzeni R2 , a
√(at)
g(ξ, η) = 2− (ξ − x 0)2 − (η − y 0)2.
Nietrudno sprawdzić, że element powierzchniowy na obu półsferach wyraża się wzorem
at
√ (at)2 − (ξ − x 0)2 − (η − y 0)2

dS =
√1 + (gξ)2 + (gη )2 dξ dη = dξdη.
W konsekwencji, uwzględniając definicje funkcji φ̃ i ψ̃ , po zamianie całek powierzchniowych na całki podwójne, otrzymamy
φ(ξ, η)dξdη ψ(ξ, η)dξdη

1 ∂ ∬ ∬
√ (at)2 − (ξ − x 0 )2 − (η − y 0 )2
√ (at)2 − (ξ − x 0)2 − (η − y 0)2
ũ(x , y , z , t) =
0 0 0 (
2πa ∂t K ( P 0 , at )
+ K ( P 0 , at )
) .
Ponieważ punkt (x 0, y 0) ∈ D był dobrany dowolnie, możemy opuścić wskaźnik 0. Ponadto, uwzględniając związek
u(x, y, t) = ũ(x, y, z, t), otrzymamy rozwiązanie problemu ( 193 ), ( 194 ) w postaci tzw. wzoru Poissona:

1 ∂
∬ ∬ √(at)2 − (ξ − x)2 − (η − y)2
( √
)
(at)2 − (ξ − x)2 − (η − y)2
2πa ∂t K ( P , at )
u(x, y, t) = + K ( P , at ) .
91
PRZYKŁAD
Przykład 34: Niejednorodne równanie fal walcowych
Znaleźć rozwiązanie niejednorodnego równania fali płaskiej
utt − a 2Δu = f(x, y, t) dla (x, y) ∈ D, t > 0,
u(x, y, 0) = φ(x, y), ut(x, y, 0) = ψ(x, y) dla (x, y) ∈ D.
Zgodnie z zasadą liniowości rozwiązanie tego problemu możemy przedstawić jako sumę rozwiązania problemu ( 193 ), ( 194
) oraz problemu
wtt = a 2Δw + f(x, y, t), w(x, y, 0) = 0, wt(x, y, 0) = 0. (196)
Rozważamy problem pomocniczy
v tt = a 2(v xx + v yy), (x, y) ∈ D, t ≥ τ > 0,

v(x, y, τ) = 0, v t(x, y, τ) = f(x, y, τ), (x, y) ∈ D
Zgodnie ze wzorem Poissona rozwiązanie tego problemu możemy zapisać w postaci
f(ξ, η, τ)dξdη
1 ∬
v(x, y, t; τ) =
2πa K ( P , a ( t − τ ) ) √ a 2(t − τ)2 − (ξ − x)2 − (η − y)2
.
Prosty rachunek pokazuje, że funkcja
t
w(x, y, t) = ∫0v(x, y, t; τ)dτ
jest rozwiązaniem problemu ( 196 ).
Zatem szukane rozwiązanie ma postać:

1 ∂
∬ ∬
( √ √
(at)2 − (ξ − x)2 − (η − y)2 (at)2 − (ξ − x)2 − (η − y)2
2πa ∂t K ( P , at )
u(x, y, t) = + K ( P , at ) +
t f(ξ, η, τ)dξdη
∫∬
(K ( P , a ( t − τ ) ) √ )dτ ).
a 2(t − τ)2 − (ξ − x)2 − (η − y)2
0
Rozdział 6. Rozwiązania podstawowe równania

Laplace’a i przewodnictwa cieplnego. Zasada
maksimum
Równanie Laplace’a
Niewątpliwie do jednych z najważniejszych równań różniczkowych cząstkowych należą równanie Laplace'a
Δu = 0, x∈Ω (197)
oraz równanie Poissona
92
Δu + f = 0, x ∈ Ω, (198)
∂ 2u ∂ 2u
∂ 2x1 ∂ 2xn
gdzie u jest szukaną funkcją określoną na obszarze Ω ⊂ Rn , x = (x 1, …, x n), Δu = +…+ , a f jest zadaną funkcją.
Równania te spotykamy przy opisie licznych zjawisk. Przypomnijmy niektóre z nich:
(i). Ustalony stan pola cieplnego. Zjawisko rozchodzenia się ciepła jest opisane równaniem ut − Δu = 0 . W przypadku pola
stacjonarnego, tzn. takiego, że rozkład temperatury nie zmienia się w czasie, funkcja u nie zależy od czasu i spełnia równanie
Laplace'a ( 197 ). Jeśli występują przy tym źródła ciepła, to spełnia ona równanie Poissona ( 198 ), gdzie funkcja f opisuje źródła
ciepła.
(ii). Bezwirowy ruch cieczy. Przypuśćmy, że w pewnym ograniczonym obszarze występuje ruch cieczy nieściśliwej o prędkości v .
Jeśli ruch cieczy jest bezwirowy, to prędkość v ma potencjał φ . Jeśli ponadto pole jest beźródłowe, to Δφ = 0 . Zatem
potencjał φ ustalonego pola elektrycznego spełnia równanie Laplace'a.
(iii). Pole elektrostatyczne. Przypuśćmy, że dane jest pole elektrostatyczne ładunków stacjonarnych i niech ρ(x, y, z) oznacza
gęstość objętościową ładunków. Można pokazać, że potencjał elektrostatyczny pola φ spełnia równanie Δφ = − 4πρ , tzn.
równanie Poissona. Gdy brak jest ładunków przestrzennych, potencjał spełnia równanie Laplace'a.
W literaturze nietrudno znaleźć wiele dalszych zjawisk które opisane są równaniami Laplace'a lub Poissona (zob. np. Feynmana
wykłady z fizyki)
Rozwiązanie podstawowe równania Laplace'a.

Zastosujemy tutaj dość typowy dla teorii równań różniczkowych sposób postępowania. Najpierw znajdziemy stosunkowo proste
rozwiązania równania wyjściowego, a następnie - przy pomocy tego rozwiązania - będziemy konstruuować dalsze rozwiązania,
które spełniają żądane warunki, np. początkowe lub brzegowe. Takie rozwiązanie nazywamy rozwiązaniem podstawowym lub
fundamentalnym.
Ponieważ równanie Laplace'a jest symetryczne względem zmiennych, a w konsekwencji niezmiennicze względem obrotów,
naturalnym wydaje się szukać rozwiązań radialnych, tzn. rozwiązań zależnych tylko od odległości od początku układu.
Spróbujemy zatem znaleźć rozwiązanie równania ( 197 ) postaci
√x1 + …xn.
2 2
u(x 1, …, x n) = v(r), gdzie r= ∥x∥ =
Zauważmy, że dla r ≠ 0
∂r xi
∂x i r
= , i = 1, …, n.
Zatem
∂u xi ∂u2 xi
2
xi
1
2
∂x i ∂x i r3
r
= v ′(r) , = v ′′(r) ( r )2 + v′(r) ( r
− ), i = 1, …, n.
Nietrudno teraz sprawdzić, że
n−1
r ′
Δu = v ′′(r) + v (r).
Postawione zadanie sprowadza się zatem do rozwiązania równania
n−1
r ′
v ′′(r) + v (r) = 0.
Stąd
A
rn − 1
v ′(r) = ,
gdzie A jest dowolną stałą. Rozwiązując ostatnie równanie otrzymamy
{
Alnr + B, dla n = 2;
A
v(r) =
rn − 2
+ B, dla n ≥ 3,
gdzie A i B są dowolnymi stałymi. Ze względu na dalsze zastosowania wygodnie jest przyjąć B = 0 , natomiast
93
−1 1
2π n(n − 2)α(n)
A= dla n = 2 oraz A = dla n ≥ 3,
gdzie α(n) oznacza objętość kuli jednostkowej w przestrzeni Rn. Zgodnie z tymi rozważaniami przyjmujemy następującą
definicje rozwiązania podstawowego.
DEFINICJA
Definicja 3: Rozwiązania podstawowego.
Rozwiązaniem podstawowym równania Laplace'a ( 197 ) nazywamy funkcję
{
(199)
1
2π
− ln ∥ x ∥ , dla n = 2;
Φ(x) = 1
1
n(n − 2)α(n) ∥x∥n − 2
, dla n ≥ 3.
PRZYKŁAD
Przykład 35:
Dla n = 2 rozwiązanie podstawowe ma postać

1
1
Φ(x, y) =
2π
ln
√ x2 + y2
.
Funkcję tę nazywamy również potencjałem logarytmicznym. Dla n = 3 rozwiązanie podstawowe ma postać
Φ(x, y, z) =
4π √ x2 + y2 + z2
.
Rozwiązanie to nosi też nazwę potencjału newtonowskiego. Posiada ono prostą interpretację fizyczną. Mianowicie,
umieszczony w punkcie P0(x 0, y 0, z0) ładunek elektryczny q wytwarza pole, którego potencjał u(x, y, z) w punkcie
P(x, y, z) jest określony wzorem
u(x, y, z) = qΦ(x − x 0, y − y 0, z − z0).
94
LEMAT
Lemat 2:
Niech B(0, ε) oznacza kulę o środku 0 i promieniu ε . Wówczas

∫B ( 0 , ε ) | Φ(x) | dx → 0 gdy ε → 0
oraz
∫∂B ( 0 , ε ) |Φ(x) |dS → 0 gdy ε → 0.
Teza lematu jest natychmiastową konsekwencją nierówności
{
1
4 2
∫B ( 0 , ε ) Φ(x)dx = ε (1 − 2lnε), jeśli n = 2;
C1 ε 2, jeśli n ≥ 3
oraz
∫B ( 0 , ε ) Φ(x)dS = { εlnε,
C2ε,
jeśli n = 2 ;
jeśli n ≥ 3,
gdzie C1 i C2 są stosownymi stałymi zależnymi od n .
W teorii równania Laplace'a niezmiernie ważne, ze względu na zastosowania, są: zagadnienie brzegowe Dirichleta, zagadnienie
brzegowe Neumanna oraz zagadnienie brzegowe Robina, zwane też pierwszym, drugim i trzecim zagadnieniem brzegowym.
W dalszym ciągu podzbiór otwarty i spójny (tzn. taki że każde dwa punkty tego zbioru można połączyć krzywą zawartą w tym
zbiorze) będziemy nazywać obszarem.
Zagadnienie Dirichleta (zagadnienie brzegowe pierwszego rodzaju). Znaleźć rozwiązanie równania ( 197 ) (lub ( 198 ) ) które jest
ciągłe
w domknięciu obszaru Ω i spełniają warunek brzegowy
u(x) = φ(x) dla x ∈ ∂Ω, (200)

gdzie φ: ∂Ω → R jest zadaną funkcją ciągłą, a ∂Ω brzegiem obszaru Ω .
Zagadnienie Neumanna ( zaganienie brzegowe drugiego rodzaju) . Załóżmy, że brzeg ∂Ω obszaru Ω jest gładki (tzn. w każdym
punkcie zbioru ∂Ω istnieje płaszczyzna styczna). Znaleźć rozwiązanie równania ( 197 ) (lub ( 198 ) ) określone w obszarze Ω,
klasy C1 w jego domknięciu i spełniające warunek
∂u (201)
∂ν
(x) = φ(x) dla x ∈ ∂Ω,
gdzie ν jest normalną zewnętrzną do ∂Ω w punkcie x , a φ: ∂Ω → R zadaną funkcją ciągłą.
Zagadnienie Robina ( zagadnienie brzegowe trzeciego rodzaju) . Znaleźć rozwiązanie równania ( 197 ) (lub ( 198 ) ) w obszarze Ω
spełniające warunek
∂u (202)
∂ν
a (x) + bu(x) = g(x) dla x ∈ ∂Ω,
gdzie ∂Ω jest brzegiem obszaru Ω, a, b, g są danymi funkcjami określonymi na ∂Ω, ν jest normalną zewnętrzną do ∂Ω.
Własności funkcji harmonicznych
95
DEFINICJA
Definicja 4: Funkcji harmonicznej.
Funkcję klasy C2 w obszarze Ω ⊂ Rn, spełniającą w tym obszarze równanie Laplace'a:
Δu = 0, x ∈ Ω,
nazywamy funkcją harmoniczną w Ω .
Funkcje harmoniczne posiadają wiele interesujących własności, a ich teoria stanowi rozbudowany dział matematyki. Poniżej
podamy niektóre własności tych funkcji. Rozpoczniemy od prostych wniosków wynikających łatwo z wzorów Gaussa-Greena.
WNIOSEK
Wniosek 1:
Niech Ω ⊂ Rn będzie obszarem ograniczonym o regularnym brzegu ∂Ω. Niech u będzie funkcją harmoniczną
¯
w obszarze U ⊃ Ω. Wówczas
∂u
∂ν
∫∂Ω (x)dS = 0,
gdzie ν jest normalną do ∂Ω .
Istotnie, ze wzoru 5 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena" wynika, że
∂u
∂ν
∫∂Ω (x)dS = ∫ΩΔu(x)dx = 0.
WNIOSEK
Wniosek 2:
Jeśli funkcja u jest klasy C2 w obszarze ograniczonym Ω i ponadto dla dowolnego obszaru regularnego D ⊂ Ω
∂u
∂ν
∫∂D (x)dS = 0,
to u jest funkcją harmoniczną w Ω .
Istotnie, niech x ∈ Ω i niech B(x, ε) będzie kulą zawartą w Ω .

Ze wzoru 5 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena" oraz założeń wniosku 2 wynika że
∂u
∂ν
∫∂B ( x , ε ) (x)dS = ∫B ( x , ε ) Δu(x)dx = 0.
Ponieważ ostatnia równość zachodzi dla dowolnego dostatecznie małego ε > 0 , wnosimy stąd, że Δu(x) = 0 . Teza wniosku
została dowiedziona, bowiem x ∈ Ω jest dowolne.
96
Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech u: Ω → R będzie funkcją harmoniczną w Ω . Wówczas dla dowolnego x ∈ Ω
oraz kuli B(x, r) ⊂ Ω , wartość u(x) jest równa średniej wartości funkcji u na sferze ∂B(x, r) oraz średniej wartości funkcji u na
kuli B(x, r) .
Oznaczmy przez υr powierzchnię, a przez ωr objętość kuli B(x, r) ⊂ Rn. Nietrudno sprawdzić, że ωr = (r/n)υr.
Jeśli α(n) oznacza objętość kuli jednostkowej w przestrzeni Rn, to ωr = α(n) rn, natomiast υr = nα(n)rn − 1.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 5: Własność wartości średniej.
ZAŁOŻENIA:
Niech u ∈ C2(Ω) (Ω ⊂ Rn otwarty) będzie funkcją harmoniczną.
TEZA:
Wtedy
1 1 (203)
υr ωr
u(x) = ∫∂B ( x , r ) udS = ∫B ( x , r ) udy, x ∈ Ω,
dla dowolnego r > 0 takiego, że B(x, r) ⊂ Ω.
DOWÓD:
Połóżmy
1 (204)
υr
φ(r) = ∫∂B ( x , r ) u(y) dS(y).
Podstawiając y = x + rz i uwzględniając związki dS(y) = rn − 1dS(z) oraz v r = rn − 1v 1 otrzymamy
1
υ1
φ(r) = ∫∂B ( 0 , 1 ) u(x + rz) dS(z).
Różniczkując ostatni wzór względem r a następnie wracając do zmiennych wyjściowych mamy
1 1 y−x
υ1 υr r
φ ′ (r) = ∫∂B ( 0 , 1 ) ∇u(x + rz) ⋅ z dS(z) = ∫∂B ( x , r ) ∇u(y) ⋅ dS(y) =
1 ∂u
υr ∂ν
= ∫∂B ( x , r ) (y)dS(y),
gdzie symbol ⋅ oznacza iloczyn skalarny, a ν = (y − x)/r jest unormowanym wektorem normalnym do powierzchni
∂B(x, r) .
Po zastosowaniu twierdzenia Greena do ostatniej całki otrzymamy
1
υr
φ ′(r) = ∫B ( x , r ) Δu(y) dy = 0,
bowiem Δu = 0. Oznacza to, że φ jest funkcją stałą. Z drugiej strony przechodząc z r → 0 we wzorze ( 204 ) otrzymamy
ϕ(0) = u(x). W konsekwencji φ(r) = u(x), dla dowolnego r > 0 , takiego, że B(x, r) ⊂ U. Zatem pierwsza równość w ( 203
) jest spełniona. Z kolei przechodząc na współrzędne biegunowe, po wykorzystaniu wzoru ( 204 ), równości φ(r) = u(x) oraz
równości
r
ωr = ∫0υsds,
otrzymamy
( )
97
∫B ( x , r ) u(y) dy = ∫0 (∫∂B ( x , s ) udS )ds = ∫0φ(s)υs ds = u(x)∫0υs ds = ωru(x),
r r r
co daje drugą równość we wzorze ( 203 ) i kończy dowód.
Własność wyrażoną wzorem ( 203 ) nazywamy własnością wartości średniej.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 6:
ZAŁOŻENIA:
Załóżmy, że u ∈ C2(Ω) i dla każdej kuli B(x, r) ⊂ Ω
1
υr
u(x) = ∫∂B ( x , r ) u(y)dS(y),
gdzie υr oznacza powierzchnię sfery ∂B(x, r).
TEZA:
Wtedy funkcja u jest harmoniczna w Ω.
DOWÓD:
Załóżmy, dla dowodu nie wprost, że Δu ≠ 0 . Wówczas istnieje kula B(x, r) ⊂ Ω taka, że Δu > 0 lub Δu < 0 na B(x, r) .
Niech φ będzie dane wzorem ( 204 ). Z założenia twierdzenia wynika, że φ jest funkcją stałą dla r dostatecznie małych. Z
drugiej strony, powtarzając argumenty dowodu twierdzenia 1, nietrudno sprawdzić, że
1
υr
φ ′(r) = ∫B ( x , r ) Δudy.
Z ostatniej równości wynika, że dla r dostatecznie małych φ ′(r) ≠ 0. Otrzymana sprzeczność kończy dowód.
98
TWIERDZENIE
Twierdzenie 7: Regularność.
ZAŁOŻENIA:
Zakładamy, że funkcja u ∈ C2(Ω) ma własność wartości średniej.
TEZA:
Wtedy u ∈ C∞(Ω).
DOWÓD:
Rozważmy funkcje
{
2
Ce 1 / ( r − 1 ) , dla 0 ≤ r < 1;
ψ(r) =
0, dla r ≥ 1,
gdzie C jest stałą. Nietrudno pokazać, że funkcja ψ ∈ C∞(R).

Niech
Ψ(x):= ψ( ∥ x ∥ ), x ∈ Rn.
Dobieramy stałą C tak, aby
∫RnΨ(x) dx = 1.
Oczywiście Ψ ∈ C∞(Rn). Dla ε > 0 połóżmy
Ψε(x) = Ψ(x/ε)/ε n dla x ∈ Rn.
Oczywiście funkcja Ψε jest klasy C∞ na Rn, zeruje się poza kulą B(0, ε) i ponadto
∫B ( 0 , ε ) Ψε(x) dx = 1.
Niech Ωε = {x ∈ Ω : B(x, ε) ⊂ Ω } . Dla x ∈ Ωε połóżmy
uε(x) = ∫ΩΨε(x − z)u(z)dz = ∫B ( x , ε ) Ψε(x − z)u(z) dz.

Stąd i własności funkcji Ψε wynika, że uε ∈ C∞(Ωε). Pokażemy teraz, że u = uε w zbiorze Ωε. Istotnie, dla x ∈ Ωε mamy
1 x−z 1 x−z
εn εn ε
∫0 (∫∂B ( x , r ) Ψ ( )u(z)dS(z) )dr =
ε ε
uε(x) = ∫ΩΨε(x − z)u(z)dz = ∫B ( x , ε ) Ψ ( )u(z)dz =
1 r u(x) r u(x) r
εn ε εn εn
∫0ψ ( ) (∫∂B ( x , r ) u(z)dS(z) )dr =
ε ε ε ε ε
= ∫ ( )urdr =
0ψ ∫ ( )∫∂B ( 0 , r ) dS(z)dr =
0ψ
u(x) z u(x) z
εn εn
∫ (∫∂B ( 0 , r ) Ψ ( )dS(z) ) dr =
ε ε ε
= 0 ∫B ( 0 , ε ) Ψ ( ) dz = u(x)∫B ( 0 , ε ) Ψε(z) dz = u(x),
gdzie υr oznacza powierzchnię kuli B(x, r). Z otrzymanej równości wynika, że u ∈ C∞(Ωε). Ponieważ ε > 0 może być
dowolnie małe, u ∈ C∞(Ω), co kończy dowód.
99
TWIERDZENIE
Twierdzenie 8: Nierówność Harnacka.
ZAŁOŻENIA:
Niech u będzie nieujemną funkcją harmoniczną w obszarze Ω ⊂ Rn .
TEZA:
Wówczas dla dowolnego spójnego i zwartego zbioru K ⊂ Ω istnieje stała c (zależna od K ) taka, że
u(y)
c
≤ u(x) ≤ cu(y) dla x, y ∈ K.
W szczególności
sup inf
x ∈ K u(x) ≤ c x ∈ Ku(x).
DOWÓD:
1
2
Niech r = dist(K, ∂Ω). Niech x, y ∈ K, ∥x. − y ∥ ≤ r.
Na podstawie twierdzenia 1
1 1 1 1
ω2r ω2r 2nωr 2n
u(x) = ∫B ( x , 2r ) u(z) dz ≥ ∫B ( y , r ) u(z) dz = ∫B ( y , r ) u(z) dz = u(y).
Wnioskujemy stąd, że 2 − nu(y) ≤ u(x) ≤ 2nu(y). Ponieważ K jest zbiorem zwartym, możemy pokryć go skończoną liczbą,
powiedzmy N, kul o promieniu r. Ponieważ ponadto K jest zbiorem spójnym, dowolne dwa punkty x, y ∈ K możemy
połączyć łańcuchem liczącym co najwyżej N kul z tego pokrycia i takim, że pierwsza kula zawiera punkt x, ostatnia punkt
y, a dowolne dwie kolejne kule mają niepuste przecięcie. Oczywiście
2 − nNu(y) ≤ u(x) ≤ 2nNu(y),

skąd teza twierdzenia wynika natychmiast.
Istnieją też ścisłe związki między funkcjami harmonicznymi dwu zmiennych a funkcjami analitycznymi jednej zmiennej zespolonej.
Mianowicie, część rzeczywista u = u(x. y) i część urojona v = v(x, y) funkcji analitycznej f(z) = u(x, y) + iv(x, y) zmiennej
zespolonej z = x + iy są funkcjami harmonicznymi (dokładniej funkcjami harmonicznymi sprzężonymi). Na odwrót, mając daną
funkcję harmoniczną, możemy łatwo skonstruować odpowiadającą jej funkcję analityczną. Stąd też szereg własności funkcji
harmonicznych jest natychmiastową konsekwencją stosownych własności funkcji zmiennej zespolonej i na odwrót.
100
TWIERDZENIE
Twierdzenie 9:
ZAŁOŻENIA:
Funkcja u jest harmoniczna w obszarze Ω ⊂ R2.
TEZA:
Wtedy u ∈ C∞(Ω).
DOWÓD:
Ustalmy punkt (x 0, y 0) ∈ Ω i dla dowolnego punktu (x, y) ∈ Ω połóżmy

( x,y)
v(x, y) = ∫ ( x0 , y0 ) uηdξ − uξdη.
Zauważmy, że funkcje ux, uy, v x, v y są klasy C1 w Ω i ponadto spełnione są warunki Cauchy-Riemanna. Z teorii funkcji
analitycznych wynika, że f(z) = u(x, y) + iv(x, y) , gdzie z = x + iy , jest funkcją holomorficzną. Posiada ona zatem pochodne
dowolnego rzędu, skąd wynika, że u, v ∈ C∞(Ω) .
Równanie Poissona
Zauważmy, że funkcja Φ dana wzorem
{
(205)
1
2π
− ln ∥ x ∥ , dla n = 2;
Φ(x) = 1
1
n(n − 2)α(n) ∥x∥n − 2
, dla n ≥ 3.
jest harmoniczna dla x ≠ 0. Jeśli początek układu przesuniemy do punktu y, to funkcja x ↦ Φ(x − y) jest harmoniczna dla
x ≠ y. Zauważmy ponadto, że jeśli f: X → R jest zadaną funkcją, to x ↦ Φ(x − y)f(y) jest również funkcją harmoniczna dla
x ≠ y . Można by zatem oczekiwać, że funkcja
u(x) = ∫RnΦ(x − y) f(y)dy (206)
będzie rozwiązaniem równania Laplace'a
Δu = 0, x ∈ Ω ⊂ Rn. (207)
Okazuje się, że tak nie jest. Wynika to stąd, że funkcja x ↦ Φ(x − y) ma osobliwość w punkcie x = y, a zatem nie możemy z
operacją różniczkowania wejść pod całkę. Pokażemy natomiast, że dla dostatecznie regularnej funkcji f wzór ( 206 ) określa
rozwiązanie równania Poissona
Δu + f = 0, x ∈ Ω ⊂ Rn. (208)
TWIERDZENIE
Twierdzenie 10:
101
ZAŁOŻENIA:
Załóżmy, że funkcja f ∈ C2(Rn) jest równa zeru poza pewną kulą (tzn. posiada nośnik zwarty). Niech u będzie dane
wzorem ( 206 ).
TEZA:
Wówczas:
(i) u ∈ C2(Rn);
(ii) Δu + f = 0 w Rn.
DOWÓD:
Ad (i). Podstawiając z = x − y w całce ( 206 ) otrzymamy
u(x) = ∫RnΦ(z) f(x − z) dz. (209)
Niech e i = (0, …, 1, …, 0) będzie wektorem którego i -ta składowa jest równa 1 a pozostałe 0. Mamy
u(x + he i) − u(x) f(x + he i − z) − f(x − z)

∫
h Rn h
= Φ(z) dz.
Ponieważ iloraz różnicowy pod całką jest zbieżny jednostajnie, możemy z h przejść do 0. Otrzymamy
∂u ∂f
∂x i ∂x i
= ∫RnΦ(z) (x − z) dz
Analogicznie dostaniemy
∂2u ∂2f
2 2
∂x i ∂x i
= ∫RnΦ(z) (x − z) dz.
Wynika stąd, że u ∈ C2(Rn).
Ad (ii). Różniczkując wzór ( 209 ) mamy
∫ (210)
Δxu(x) = Rn Φ(z) Δxf(x − z) dz = I1 + I2,
gdzie
I1 = ∫B ( 0 , ε ) Φ(z)Δxf(x − z) dz, I2 = ∫Rn ∖ B ( 0 , ε ) Φ(z)Δxf(x − z)dz.

(Symbol Δx oznacza laplasjan względem zmiennej x. ) Ponieważ funkcja Φ ma osobliwość w punkcie 0, szacujemy całkę
( 209 ) w obszarach B(0, ε) oraz Rn ∖ B(0, ε).
Nietrudno sprawdzić, że
{
∫ Cε 2( |lnε | + 1), jeśli n = 2;
|I1 | ≤ ∥ Δxf ∥∞B ( 0 , ε ) |Φ(z) | dz ≤
Cε n / 2 + 1, jeśli n ≥ 3,
gdzie C jest stosownie dobraną stałą. Wynika stąd, że I1 → 0 gdy ε → 0.

Przed przystąpieniem do szacowania całki I2 przypomnijmy dwa użyteczne w dalszym ciągu wzory:
∂u
∂ν
Δu = gradu ⋅ gradu = ∇u ⋅ ∇u, = gradu ⋅ ν = ∇u ⋅ ν,
gdzie symbol ⋅ oznacza iloczyn skalarny, a ν wektor normalny do powierzchni całkowania.

Całkując I2 przez części (zob. wzór 6 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena"), otrzymany
102
∂f
∂ν
I2 = ∫∂B ( 0 , ε ) Φ(z) (x − z)dS(z) − ∫Rn ∖ B ( 0 , ε ) ∇Φ(z) ⋅ ∇zf(x − z) dz.
Połóżmy
∂f
∂ν
J1 = ∫∂B ( 0 , ε ) Φ(z) (x − z)dS(z), J2 = ∫Rn ∖ B ( 0 , ε ) ∇Φ(z) ⋅ ∇zf(x − z) dz.
Oszacujemy teraz całki J 1 i J 2. Nietrudno sprawdzić, że
∂f
∫
|J 1 | ≤ ∥
∂ν
∥∞∂B ( 0 , ε ) |Φ(z) | dS(z) ≤ { Cε |lnε |,
Cε,
jeśli n = 2;
jeśli n ≥ 3,
gdzie C jest stosownie dobraną stałą. Wynika stąd, że J 1 → 0 gdy ε → 0.

Stosując w całce J 2 wzór Greena, a nastepnie fakt, że ΔΦ(z) = 0 dla z ≠ 0, otrzymujemy
∂Φ(z) ∂Φ(z)
∂ν ∂ν
J2 = ∫∂B ( 0 , ε ) f(x − z) dS(z) − ∫Rn ∖ B ( 0 , ε ) f(x − z)ΔΦ(z) dz = ∫∂B ( 0 , ε ) f(x − z) dS(z).
z z
∥z∥ ε
Zauważmy, że na sferze B(0, ε) wektor normalny ν = = , zatem
∂Φ(z) 1 z z 1
∂ν nα(n) ∥z∥n ε nα(n)ε n − 1
= ∇Φ(z) ⋅ ν = − ⋅ = − .
Wynika stąd, że
1
nα(n)ε n − 1
J2 = − ∫∂B ( 0 , ε ) f(x − z)dS(z).
Ponieważ nα(n)ε n − 1 jest powierzchnią sfery jednostkowej w przestrzeni Rn, prawa strona ostatniego wzoru określa
średnią wartość funkcji f na sferze ∂B(0, ε) i wobec ciągłości funkcji f całka J 2 dąży do −f(x) gdy ε → 0. Ponieważ
I1 → 0 oraz J 1 → 0 gdy ε → 0, warunek (ii) jest natychmiastową konsekwencją równości ( 210 ).
Rozwiązanie podstawowe równania przewodnictwa cieplnego.
Równanie przewodnictwa cieplnego, zwane też równaniem dyfuzji, opisuje w jaki sposób zmienia się w czasie gęstość pewnej
wielkości, np. temperatury, stężenia chemicznego czy potencjału elektrycznego. Przykłady zjawisk które możemy opisać tego
typu równaniem zostały podane w module "Przykłady zagadnień prowadzących do równań różniczkowych cząstkowych".
Rozważmy przypadek jednorodnego równania przewodnictwa cieplnego
ut = Δu, (211)
n ∂2
∑ ∂x2
i
gdzie u: Rn × R → R , t > 0 , x = (x 1, …, x n) ∈ Rn, a symbol Δ = i = 1 oznacza operator Laplace'a.
Chociaż zaproponowaną poniżej metodę można bez żadnych istotnych zmian stosować dla dowolnego n ≥ 1, dla uproszczenia
zapisu ograniczymy się do n = 1, czyli do równania
ut = uxx, x ∈ R, t > 0. (212)
Zauważmy, że jeśli funkcja u = u(x, t) jest rozwiązaniem równania ( 212 ), to również funkcja u = u(λx, λ2t), dla dowolnego
λ ∈ R, jest również rozwiązaniem równania ( 212 ). Nasuwa się stąd pomysł, aby szukać rozwiązań wzdłuż krzywych
(λx)2
λ 2t
{ (λx, λ2t ) : λ ∈ R}, tzn. krzywych wyznaczonych przez stosunek , czyli rozwiązań postaci
x2
u(x, t) = v ( ).
t
Prosty rachunek daje
103
x2 x2 x 2 2x x 2 4x
2
x2 2
t2 2
( )( − ),
ut = v ′
t
ux = v ′
t
( )t
, uxx = v ′′
t
( )
t
+ v′ ( )
t t
.
Podstawiając uzyskane wielkości do równania ( 212 ) otrzymamy
4x 2 x2 x2 x2 2 x2
t2 2
v ′′ ( )
t t
+ v′
t t
+ v′
t
= 0, ( ) ( )
x2
t
a kładąc z = mamy
4zv ′′(z) + (2 + z)v ′(z) = 0.
Rozwiązując ostatnie równanie dostajemy
v(z) = A∫
z √s e − s / 4ds + B.
0
Zatem funkcja
1 (213)
u(x, t) = A∫
x2 / t √s e − s / 4ds + B,
0
gdzie A i B są dowolnymi stałymi, jest rozwiązaniem równania ( 212 ) dla x ∈ R oraz t > 0 .
Rozwiązanie to ma dość niewygodną postać całkową. Różniczkując funkcje ( 213 ) względem zmiennej x otrzymamy
A√t 2A
∂u x2 2x x2
ũ(x, t) = ∂x
(x, t) =
x
e−
4t t
=
√t e − 4t .
Oczywiście tak uzyskana funkcja jest również rozwiązaniem równania ( 212 ) w zbiorze D = {(x, t): x ∈ R, t > 0} . Wygodnie jest -
1
4√π
co będzie widać z dalszych rozważań - przyjąc A = (Przy tak ustalonej stałej A otrzymamy rozwiązanie z którego całka
jest równa 1 ).
Funkcję
{
(214)
1
x2
Φ(x, t) = √4πt e − 4t
, jesli x ∈ R, t > 0;
0, jeśli x ∈ R, t < 0,
nazywamy rozwiązaniem podstawowym równania ( 212 ). Zauważmy, że dla t = 0 funkcja Φ ma osobliwość.

Dla n ≥ 2 przez rozwiązanie podstawowe równania ( 211 ) rozumiemy funkcję
{
(215)
1
∥x∥2
(√4πt)n 4t
Φ(x, t) = e− , jeśli x ∈ Rn, t > 0;
0, jeśli x ∈ Rn, t < 0,
√ x 1 + … + x n.
2 2
gdzie ∥x ∥ =
Problem początkowy dla równania ciepła

Skonstruowane w (module ( 215 ) ) rozwiązanie podstawowe równania ciepła wykorzystamy teraz dla znalezienia rozwiązania
problemu Cauchy'ego (problemu początkowego) dla równania ciepła:
ut − Δu = 0 dla (x, t) ∈ Rn × (0, ∞), (216)
u(x, 0) = g(x) dla x ∈ Rn,
gdzie g: Rn → R jest zadaną funkcją. Przypomnijmy, że dla t ≠ 0 funkcja Φ dana wzorem
{
104
{
(217)
1
∥x∥2
(√ 4πt)n
Φ(x, t) = e− 4t , jeśli x ∈ Rn, t > 0;
0, jeśli x ∈ Rn, t < 0,
jest rozwiązaniem równania

ut = Δu. (218)
Nietrudno sprawdzić, że dla dowolnie ustalonego z ∈ Rn również funkcja (x, t) ↦ Φ(x − z, t) jest rozwiązaniem równania ( 218 )
dla t ≠ 0. Rozważmy teraz funkcję u: Rn × (0, ∞) → Rn daną wzorem
1 (219)
∥x − z∥2
(√4πt )n 4t
u(x, t) = ∫RnΦ(x − z, t)g(z)dz = ∫Rne − g(z)dz.
Zauważmy, że funkcja u jest splotem rozwiązania podstawowego Φ oraz funkcji g .
LEMAT
Lemat 3:
Dla każdego t > 0

∫RnΦ(x, t) dx = 1.
Istotnie
1 1 2 2 1
∥x∥2 x1 xn
(√4πt )n − 4t
(√4πt )n 4t 4t (√4πt )n
∫RnΦ(x, t)dx = ∫Rne dx = ∫Re − dx 1 ⋅ … ⋅ ∫Re − dx n = (√4πt )n = 1.
Zauważmy na koniec, że dla dowolnego t > 0 funkcja Φ( ⋅ , t) jest gęstością rozkładu normalnego (rozkładu Gaussa).
TWIERDZENIE
Twierdzenie 11:
ZAŁOŻENIA:
Załóżmy, że g ∈ C(Rn) ∩ L∞(Rn) . Niech funkcja u będzie dana wzorem ( 219 ).
TEZA:
Wówczas:
(i) u ∈ C∞ (Rn × (0, ∞) ) ;
(ii) ut − Δu = 0 w Rn × (0, ∞) ;
lim
(iii) ( x , t ) → ( x , 0 + ) u(x, t) = g(x 0) dla dowolnego x 0 ∈ Rn.
0
DOWÓD:
(1/tn / 2 )e − ∥ x ∥ / ( 4t ) jest klasy C∞ w zbiorze Rn × (δ, 1/δ) , a jej pochodne

2
Ad (i). Ponieważ dla dowolnego δ > 0 funkcja
są jednostajnie ograniczone, zatem u ∈ C∞ (Rn × (δ, 1/δ) ) . Ponieważ δ > 0 było dowolne, funkcja u jest klasy C∞ w
zbiorze Rn × (0, ∞) .
Ad(ii). Mamy
105
ut(x, t) − Δu(x, t) = ∫Rn(Φt − ΔxΦ )(x − z, t)g(z)dz = 0 dla x ∈ Rn, t > 0,
bowiem Φ jest rozwiązaniem równania ( 218 ).
Ad (iii). Niech x 0 ∈ Rn oraz ε > 0 . Dobierzmy δ > 0 tak, aby
| g(x) − g(x0) | <ε dla x ∈ B(x 0, δ).
Z lematu 1 wynika natychmiast, że
∫RnΦ(x − z, t)dz = 1.
Wykorzystując ten fakt mamy
u(x, t) − g(x o) = ∫RnΦ(x − z, t) [g(z) − g(xo) ]dz.

Połóżmy
I1 =∫B ( xo , δ ) Φ(x − z, t) [g(z) − g(xo) ]dz,

I2 = ∫Rn ∖ B ( xo , δ ) Φ(x − z, t) [g(z) − g(x o) ]dz.
Na mocy doboru liczby δ oraz lematu 1
|I1 | ≤ ε ∫B ( xo , δ ) Φ(x − z, t) dz ≤ ε.
Zauważmy, że jeśli ∥x − x o ∥ ≤ δ/2 oraz ∥z − x o ∥ > δ , to
∥z − x o ∥ ≤ ∥ z − x ∥ + ∥ x − x o ∥ ≤ ∥ z − x ∥ + δ/2 < ∥ z − x ∥ + ∥ z − x o ∥ /2
i w konsekwencji
1
2
∥z − x ∥ > ∥ z − xo ∥ .
Zatem, jeśli ∥x − x o ∥ < δ/2, to
C ∥z − x∥2 C ∥z − xo∥2
tn / 2 4t tn / 2 16t
|I2 | ≤ 2 ∥ g ∥L∞∫Rn ∖ B ( xo , δ ) Φ(x − z, t) dz = ∫Rn ∖ B ( xo , δ ) e − dz ≤ ∫Rn ∖ B ( xo , δ ) e − dz,
gdzie C = 2 ∥ g ∥L∞ /(√4π)n . Zauważmy, że prawa strona ostatniej nierówności dąży do zera gdy t → 0 + . Zatem dla t
dostatecznie małych oraz ∥x − x o ∥ < δ/2 mamy
|u(x, t) − g(x o) | ≤ |I1 | + |I2 | < 2ε.

Ponieważ ε > 0 było dowolne, warunek (iii) został pokazany.
Pierwszy problem brzegowy Dirichleta .
Obok problemu początkowego dla równania ciepła również bardzo ważnym jest tak zwany pierwszy problem brzegowy
Dirichleta. Niech Ω będzie obszarem w Rn × [0, T) o tej własności, że dla dowolnego t ∈ [0, T) zbiór {x: (x, t) ∈ Ω } jest n -
wymiarowym obszarem w Rn . Oznaczmy przez S boczną powierzchnie Ω wraz z jego podstawą. Wówczas pierwszym
zagadnieniem brzegowym Dirichleta nazywamy problem znalezienia rozwiązania równania
ut = Δu, (x, t) ∈ Ω,
spełniającego warunek
u(x, t) = φ(x, t), (x, t) ∈ S,
gdzie φ jest zadaną funkcją.
Niejednorodny problem początkowy dla równania ciepła.
Rozważmy teraz niejednorodny problem Cauchy'ego
ut − Δu = f(x, t) dla (x, t) ∈ Rn × (0, ∞),
u(x, 0) = 0 dla x ∈ Rn,
106
gdzie f: Rn × R + → R jest zadaną funkcją.
Rozważamy problem pomocniczy
wt = Δw dla (x, t) ∈ Rn × (τ, + ∞),
w(x, τ) = f(x, τ) dla x ∈ Rn.
Zgodnie z wzorem ( 219 ), kładąc s = t − τ , rozwiązanie tego problemu możemy zapisć w postaci
1
∥x − z∥2
(√4π(t − τ) )n − 4(t − τ)
w(x, t; τ) = ∫Rne f(z, τ)dz.
Nietrudno sprawdzić, że funkcja
1 1
∥x − z∥2
u(x, t) =
(√4π )n
∫
t
0 ( (√t − τ )n
∫ Rne
−
4(t − τ)
)
f(z, τ) dz dτ
jest szukanym rozwiązaniem niejednorodnego problemu Cauchy'ego.
Zasada maksimum dla równania Laplace’a i równania

ciepła
107
TWIERDZENIE
Twierdzenie 12: Zasada maksimum dla równania Laplace'a.
ZAŁOŻENIA:
¯
Niech Ω będzie otwartym ograniczonym podzbiorem przestrzeni Rn . Zakładamy, że funkcja u jest ciągła w Ω, posiada
pochodne cząstkowe 2 -go rzędu w Ω i ponadto
Δu = f w Ω,
u=g na ∂Ω,
gdzie f: Ω → R + , g: ∂Ω → R są danymi funkcjami ciągłymi, a ∂Ω oznacza brzeg obszaru Ω.
TEZA:
Funkcja u osiąga maksimum na ∂Ω
DOWÓD:
¯
Załóżmy najpierw, że f > 0 w zbiorze Ω . Ponieważ Ω jest zbiorem zwartym, u jako funkcja ciągła osiąga w tym zbiorze
maksimum. Przypuśćmy, że maksimum to jest osiągnięte w punkcie x 0 ∈ Ω. Oczywiście
∂u ∂2u
2
∂x i 0 ∂x i
(x ) = 0, (x 0) ≤ 0, i = 1, ⋯, n.
W szczególności wynika stąd, że Δu(x 0) ≤ 0 , co jest sprzeczne z założeniem, że f(x 0) > 0 . Zatem x 0 ∈ ∂Ω .
¯
Przypuśćmy teraz, że f ≥ 0 . Dla k ∈ N rozważmy funkcję v k : Ω → R
daną wzorem
∥x∥2
k
v k(x) = u(x) + .
lim ¯
Oczywiście k → ∞v k = u w zbiorze Ω oraz
2n 2n
k k
Δv k = Δu + ≥ >0 w Ω.
Na mocy poprzedniej obserwacji v k osiąga maksimum na brzegu obszaru ∂Ω , powiedzmy w punkcie x k . Ponieważ ∂Ω
¯
jest zbiorem zwartym, istnieje podciąg {x ki}i ≥ 1 ciągu {x k} , zbieżny do pewnego punktu x̃ ∈ ∂Ω . Niech x ∈ Ω .
Oczywiście
∥x∥2 ∥x ki∥2
ki ki
u(x) ≤ u(x) + = v k (x) ≤ v k (x ki) = u(x ki) + .
i i
¯
Przechodząc z i → ∞ otrzymamy u(x) ≤ u(x̃ ). Ponieważ x jest dowolnym punktem w Ω , teza twierdzenia, wynika
natychmiast.
108
WNIOSEK
Wniosek 3: Zasada ekstremum dla funkcji harmonicznej.
Funkcja u harmoniczna w obszarze otwartym ograniczonym Ω , różna od stałej, w żadnym punkcie tego obszaru nie może
osiągać swojego ekstremum.
WNIOSEK
Wniosek 4:
¯
Niech u1 i u2 będą funkcjami harmonicznymi w Ω, ciągłymi w Ω. Jeśli u1(x) ≤ u2(x) dla x ∈ ∂Ω, to u1(x) ≤ u2(x) dla
¯
x∈Ω.
Istotnie, wystarczy zastosować zasadę maksimum do funkcji harmonicznej u = u2 − u1 .
PRZYKŁAD
Przykład 36:
Rozważmy równanie
Δu = 0,
gdzie u = u(x, y), (x, y) należy do koła jednostkowego.

Przyjmujemy współrzędne biegunowe x = ρcosθ, y = ρsinθ, 0 ≤ ρ ≤ 1, 0 ≤ θ < 2π.
Zakładamy, że rozwiązanie spełnia warunek brzegowy
u(cosθ, sinθ) = sinθ,
dla 0 ≤ θ < 2π.

Zgodnie z zasadą maksimum rozwiązanie naszego problemu przyjmuje wartość maksymalną na brzegu okręgu. Wynika stąd,
że −1 ≤ u(x, y) ≤ 1 .
UWAGA
Uwaga 14:
Jeśli obszar Ω nie jest ograniczony, teza twierdzenia 1 nie musi zachodzić.
Istotnie, funkcja u = e ysinx jest harmoniczna w obszarze Ω = {(x, y): 0 < x < π, y > 0} , ale w oczywisty sposób nie osiąga
maksimum na brzegu tego obszaru.
109
TWIERDZENIE
Twierdzenie 13: Zasada maksimum dla równania ciepła.
ZAŁOŻENIA:
¯
Niech Ω będzie otwartym ograniczonym podzbiorem przestrzeni Rn × R . Załóżmy, że funkcja u jest ciągła w Ω,
posiada pochodne cząstkowe 2-go rzędu w Ω i ponadto
ut = Δu w Ω. (220)
TEZA:
Wówczas u osiaga swoje ekstrema na brzegu obszaru Ω .
DOWÓD:
Ograniczymy się do rozpatrzenia tylko przypadku maksimum, bowiem dla przypadku minimum argument jest analogiczny.
Niech u będzie rozwiązaniem równania ( 220 ). Połóżmy
max
¯ max
M = ( x , t ) ∈ Ωu(x, t), m = ( x , t ) ∈ ∂Ωu(x, t).
¯
Przypuśćmy, że m < M . Niech (x o, t0) ∈ Ω będzie punktem takim, że M = u(x o, t0) . Połóżmy
n (221)
M−m
∑
2nd2
v(x, t) = u(x, t) + i=1 (xi − xoi)2,
n
∑
o
gdzie d jest średnicą zbioru Ω, x = (x 1, …, x n). Ponieważ i = 1 (x i − x i )2 /n ≤ d2 oraz m < M , mamy
M−m (222)
2
v(x, t) ≤ m + <M dla (x, t) ∈ ∂Ω.
Ponieważ v(x o, t0) = u(x o, t0) = M , wynika stąd, że funkcja v przyjmuje maksimum w pewnym punkcie (x ∗ , t ∗ ) ∈ Ω .
Oczywiście v x x (x ∗ , t ∗ ) ≤ 0 dla i = 1, …, n oraz v t(x ∗ , t ∗ ) = 0 . W konsekwencji
i i
n (223)
∑
i = 1v ∗, t − v t(x ∗ , t ∗ ) ≤ 0.
xixi(x ∗)
Z drugiej strony uwzględniając wzór ( 221 ) oraz równość v t(x ∗ , t ∗ ) = ut(x ∗ , t ∗ ) a następnie ( 220 ), otrzymamy
n n
M−m M−m
∑ ∑
∗, t d2 d2
i = 1v
xixi(x ∗) − v t(x ∗ , t ∗ ) = i = 1 ux x (x ∗ , t ∗ ) + − ut(x ∗ , t ∗ ) = .
i i
Stąd i ( 222 ) wynika, że M − m ≤ 0 . W konsekwencji m = M , co należało dowieść.
Zasada Duhamela
W modułach "Równanie niejednorodne struny", "Niejednorodne równanie fal kulistych", "Równanie fal walcowych. Metoda
110
redukcji", "Problem poczatkowy dla równania ciepła" aby znaleźć rozwiązanie problemu niejednorodnego, rozważaliśmy najpierw
pomocniczy problem jednorodny zależny od parametru, a następnie rozwiązanie problemu wyjściowego uzyskiwaliśmy całkując
względem wspomnianego parametru rozwiązanie problemu pomocniczego. Zastosowaną metodę możemy sformułować nieco
ogólniej, uzyskując tak zwaną zasadę Duhamela.
Rozważmy równanie
ut(x, t) = L (u(x, t) ) + f(x, t) dla x ∈ Ω, t > 0 (224)
u(x, 0) = φ(x) dla x∈Ω (225)
u(x, t) = ψ(x, t) dla x ∈ ∂Ω, t > 0, (226)
gdzie Ω ⊂ Rn , a L jest operatorem eliptycznym względem zmiennych przestrzennych.

Zauważmy, że w postawionym problemie funkcje f i ψ zależą od zmiennej t . Rozważmy analog problemu ( 224 ) - ( 226 ) z
funkcjami f i ψ niezależnymi od t . Mianowicie, ustalmy τ > 0 i rozważmy problem
ut(x, t) = L (u(x, t) ) + f(x, τ) dla x ∈ Ω, t > 0; (227)
u(x, 0) = φ(x) dla x ∈ Ω; (228)
u(x, t) = ψ(x, τ) dla x ∈ ∂Ω, t > 0. (229)
Załóżmy, że problem ( 227 ) - ( 229 ) posiada rozwiązanie dla dowolnego τ > 0 . Ponieważ zależy ono od parametru τ , oznaczmy
go symbolem v = v(x, t; τ) . Twierdzimy, że funkcja
∂ (230)
∂t t
u(x, t) = ∫0v(x, t − τ; τ)dτ
jest rozwiązaniem problemu ( 224 ) - ( 226 ).
Istotnie, warunki ( 225 ) i ( 226 ) są spełnione w oczywisty sposób. Wykonując różniczkowanie w ( 230 ), po uwzględnieniu ( 228 ),
otrzymamy
t t
u(x, t) = v(x, 0; t) + ∫0v t(x, t − τ; τ)dτ = φ(x) + ∫0v t(x, t − τ; τ)dτ.
Stąd oraz związków ( 227 ) i ( 230 ) dostajemy
∂ ∂
∫0v(x, t − τ; τ)dτ − L ( ∫0v(x, t − τ; τ)dτ ) =

∂t t ∂t t
ut(x, t) − L (u(x, t) ) =
∂ ∂
∫0 (v(x, t − τ; τ) − L(v(x, t − τ; τ) ) )dτ = ∫0f(x, τ)dτ = f(x, t),

∂t t ∂t t
=
co kończy dowód. Taką metodę konstrukcji rozwiązań nazywamy zasadą Duhamela.
111
PRZYKŁAD
Przykład 37:

ut = uxx dla 0 < x < 1, t > 0,
spełniające warunki:
u(0, t) = 0, u(1, t) = φ(t) dla t > 0, u(x, 0) = 0 dla 0 < x < 1.
Rozważmy najpierw problem pomocniczy
v t = v xx dla 0 < x < 1, t > 0,
v(0, t) = 0, v(1, t) = φ(τ) dla t > 0, v(x, 0) = 0 dla 0 < x < 1.
Stosując metodę rozdzielania zmiennych, rozwiązanie problemu pomocniczego możemy wyrazić w postaci
∞
2 n
∑ ( − 1) 2 2
(
v(x, t; τ) = f(τ) x +
πn=1 n
)
e − n π tsin(nπx) = f(τ)g(x, t),
gdzie
∞
2 n
∑ ( − 1) 2 2
πn=1 n
g(x, t) = x + e − n π tsin(nπx).
Zgodnie z zasadą Duhamela szukane rozwiązanie ma postać
∂ ∂ ∂
∂t t ∂t t ∂t t
u(x, t) = ∫0v(x, t − τ; τ)dτ = ∫0f(τ)g(x, t − τ)dτ = ∫0f(t − θ)g(x, θ)dθ.
Przykłady dotyczące równania Laplace’a i równania

przewodnictwa cieplnego
112
PRZYKŁAD
Przykład 38:
Pokazać, że problem Cauchy'ego
ut = uxx, u(x, 0) = g(x), x ∈ R, t > 0,
w klasie funkcji u różniczkowalnych względem t i takich, że u( ⋅ , t) ∈ C2(R) ∩ L2(R) dla t ∈ (0, + ∞) , posiada co najwyżej
jedno rozwiązanie.
Istotnie, przypuśćmy, że u1, u2 są rozwiązaniami tego problemu. Oczywiście v = u2 − u1 jest rozwiązaniem problemu
v t = v xx, v(x, 0) = 0 dla x ∈ R, t > 0,
Połóżmy
φ(t) = ∫Rv2(x, t) dx.

Po zróżniczkowaniu względem t i scałkowaniu przez części względem x, otrzymamy:
φ ′(t) = 2∫Rv(x, t)v t(x, t) dx = 2∫Rv(x, t)v xx(x, t) dx =
|∞
= 2v(x, t)v x(x, t) − ∞ − 2∫R (v x(x, t) )2dx = − 2∫R (v x(x, t) )2dx ≤ 0.
Zatem φ jest funkcją malejącą, nieujemną i ponadto φ(0) = 0 . Wynika stąd natychmiast, że φ = 0, a w konsekwencji
v = 0, co kończy dowód.
PRZYKŁAD
Przykład 39:
Niech Ω ⊂ Rn będzie obszarem jednospójnym o brzegu klasy C1 .

Pokazać, że jeśli u ∈ C2(Ω) jest rozwiązaniem problemu
∂u
∂υ
Δu = 0 w Ω, = 0 na ∂Ω,
gdzie υ oznacza normalną do ∂Ω, to u musi być funkcją stałą.

Istotnie, korzystając z równości Δu = 0 , wzoru 6 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena" oraz warunku
brzegowego, otrzymamy
∂u
∂υ
0= ∫ΩuΔudx = ∫∂Ωu dS − ∫Ω∇u ⋅ ∇udx = − ∫Ω |∇u| 2 dx.
Zatem ∇u = 0 w Ω, skąd wynika, że u = const .
113
PRZYKŁAD
Przykład 40:
Niech Ω ⊂ Rn będzie obszarem o brzegu klasy C1 . Pokazać, że problem
Δu − cu = f w Ω, u = g na ∂Ω (c > 0),
posiada co najwyżej jedno rozwiązanie.

Istotnie, przypuśćmy, że u1, u2 są rozwiązaniami tego problemu. Wówczas funkcja v = u2 − u1 jest rozwiązaniem
problemu
Δv − cv = 0 w Ω, v = 0 na ∂Ω.
Korzystając z równości Δv − cv = 0 oraz wzoru 6 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena" otrzymamy
∂v
∂υ
0= ∫Ωv(Δv − cv)dx = ∫ΩvΔv − c∫Ωv2dx = ∫∂Ωv dS −
∫Ω∇v ⋅ ∇v dx − c∫Ωv2dx = − ∫Ω |∇v | 2dx − c∫Ωv2dx.
Zatem
∫Ωv2dx = 0
i w konsekwencji v = 0 w Ω , co oznacza, że u1 = u2.
W następnych przykładach rozwiniemy pomysły które wykorzystaliśmy dla znalezienia rozwiązań fundamentalnych dla równania
Laplace'a oraz równania przewodnictwa cieplnego. W pierwszym przypadku szukaliśmy rozwiązań radialnych, w drugim rozwiązań
wzdłuż specjalnie dobranych krzywych (powierzchni). Idea metody polega na redukcji ilości zmiennych niezależnych, a w sytuacji
optymalnej, na sprowadzeniu problemu do rozwiązania równania zwyczajnego.
114
PRZYKŁAD
Przykład 41:
Wyznaczyć rozwiązanie radialne tzw. zmodyfikowanego równania Laplace'a
∇ ( ∥ x ∥ ∇u(x) ) = 0, x ∈ Rn.
√ x 1 + … + x n,
2 2
Istotnie, kładąc u(x) = v(r) , gdzie r = ∥ x ∥ = równanie wyjściowe możemy zapisać w postaci
∇ (r∇v(r) ) = 0.
x
r
Ponieważ ∇v(r) = v ′(r) , zatem r∇v(r) = v ′(r)x. W konsekwencji
∇ (r∇v(r) ) = ∇ (v ′(r)x ) = x∇v ′(r) + v ′(r)∇x = rv ′′ + nv ′.
W celu wyznaczenia funkcji v należy rozwiązać równanie
rv ′′ + nv ′ = 0,
co daje
A
(1 − n)rn − 1
v= + B.
Zatem
A
(1 − n) ∥ x∥n − 1
u(x) = + B.
lim
Jeśli dodatkowo zażądamy aby r → ∞v(r) = 0, wówczas B = 0 , a rozwiązanie przyjmuje postać
C
∥x∥n − 1
u(x) = ,
A
1−n
gdzie C = .
115
PRZYKŁAD
Przykład 42:
Rozważmy równanie
1
t
ut = auxx + u, x ∈ R, t > 0.
Przechodząc do nowych zmiennych niezależnych (y, τ) danych wzorami
y = xλα, τ = tλβ,
gdzie λ jest parametrem, równanie wyjściowe przyjmie postać
1
τ β
λβwτ = aλ2αwyy + λ w,
gdzie w(y, τ) = u(yλ − α, τλ − β). Jeśli β = 2α, z ostatniego równania możemy wyrugować parametr λ i otrzymamy
równanie
1
τ
wτ = awyy + w,
czyli równanie wyjściowe. Oznacza to, że wzdłuż krzywej {(xλ − α, tλ − 2α): λ ∈ R} rozwiązanie jest stałe (nie zależy od
parametru λ. ) Obserwacja ta sugeruje, że należy szukać rozwiązania równania wyjściowego postaci
u(x, t) = v (
√t .
)
x
Przyjmując powyższe podstawienie i kładąc z =

√t , równanie wyjściowe zredukujemy do równania różniczkowego
zwyczajnego
2av ′′ + zv ′ + 2v = 0 (v = v(z)).
Oczywiście każde rozwiązanie tego równania generuje rozwiązanie równania wyjściowego.
116
PRZYKŁAD
Przykład 43:
Rozważmy równanie
1
t
ut = auxx + buux + u, x ∈ R, t > 0.
Podobnie jak w przykładzie poprzednim chcemy zredukowć powyższe równanie o dwóch zmiennych niezależnych (x, t) do
równania o jednej zmiennej. W tym celu rozważmy przekształcenie
u = λw, x = λαy, t = λβτ,
gdzie λ jest parametrem. Stosując to przekształcenie do równania wyjściowego otrzymamy
w
τ
λ1 − βwτ = aλ1 − 2αwyy + bλ2 − αwwy + λ1 − β .
Jeśli 1 − β = 1 − 2α = 2 − α, czyli α = − 1, β = − 2, z ostatniego równania możemy wyeliminować parametr λ, a

równanie przyjmie postać
1
τ
wτ = awyy + bwwy + u, y ∈ R, τ > 0.
Oznacza to, że przekształcenie u = λw, x = λ − 1y, t = λ − 2τ, przeprowadza równanie wyjściowe w siebie. Z równań
x τ
2 t y
y = λx, τ = λ t otrzymamy λ = . Podstawiając tę wielkość do równania u = λw otrzymamy równość
t τ
x y
u= w,
t
x
która mówi, że wzdłuż krzywej {(λx, λ2t): λ ∈ R} wielkość u jest stała. Obserwacja ta sugeruje poszukiwanie rozwiązania
równania wyjściowego w postaci
x
x
u(x, t) =
t
v(
√t ).
Kładąc z = x/ √t i przyjmując powyższe podstawienie równanie wyjściowe zredukujemy do równania różniczkowego

zwyczajnego
2u
z
av ′′ +
(1 + bzv)v ′ +
(2 + + bv)v = 0,
gdzie v = v(z) . Oczywiście każde rozwiązanie tego równania generuje rozwiązanie równania wyjściowego.
Rozdział 7. Elementy teorii dystrybucji

Wprowadzenie do teorii dystrybucji
Chociaż teoria dystrybucji jest działem matematyki abstrakcyjnej, dostarcza ona ścisłych uzasadnień dla wielu manipulacji
formalnych stosowanych w naukach przyrodniczych i w literaturze technicznej. Ponadto dostarcza ona możliwości dalszego
rozwoju klasycznych dyscyplin matematycznych, np. równań różniczkowych zwyczajnych i cząstkowych, rachunku operacyjnego,
teorii transformacji. Pewne rodzaje dystrybucji (np. funkcja delta i jej pochodne) używane były w naukach fizycznych i
technicznych już w XIX wieku, znacznie przed pojawieniem się teorii dystrybucji, która została zaproponowana w latach
trzydziestych zeszłego stulecia przez L.S. Sobolewa. Zwykle stosowane dzisiaj ujęcie tej teorii należy do L. Schwartza, który
117
sfomułował je w latach pięćdziesiątych zeszłego stulecia.
Rozważmy punkt materialny o masie m poruszający się po linii prostej z prędkością jednostajną. Przypuśćmy, że w chwili t0
punkt napotkał przeszkodę i w wyniku kolizji zmienił kierunek ruchu w stronę przeciwną. Zgodnie z prawami mechaniki powinna
zachodzić zależność
t
m(v 2 − v 1) = ∫t21F(t)dt, (231)
gdzie v 1 i v 2 są prędkościami w chwili t1 i t2 , a F(t) oznacza siłę działającą na punkt materialny w chwili t. Przyjmijmy, że
F(t) = 0 dla t ≠ t0 . Zauważmy, że jeśli t1 < t2 < t0, to v 2 = v 1, a zatem równość ( 231 ) jest spełniona. Podobnie, gdy
t0 < t1 < t2. Jeśli natomiast t1 < t0 < t2, wówczas v 2 = − v 1. W konsekwencji lewa strona warunku ( 231 ) wynosi 2mv 2 , zaś
prawa strona jest równa zeru. Oznacza to, że w tym przypadku warunek ( 231 ) nie jest spełniony. Powstaje naturalne pytanie: jak
sformułować matematyczny opis obserwowanego zjawiska aby równość ( 231 ) była zawsze zachowana. Niestety, w zakresie
klasycznego rachunku całkowego jest to niemożliwe, bowiem zarówno całka Riemanna jak i całka Lebesgue'a z funkcji równej
zeru poza jednym punktem jest równa zeru. Oznacza to, że za pomocą wymienionych całek nie jesteśmy w stanie opisać zjawisk
impulsowych. Z drugiej strony zjawiska impulsowe w fizyce występują w sposób naturalny. Wystarczy wyobrazić sobie ruch
cząsteczek gazu. Każda kolizja cząstek powoduje impulsowe przekazanie energii. Powstaje więc naturalna potrzeba stworzenia
aparatu matematycznego zdolnego opisywać takie zjawiska.
Przed wprowadzeniem formalnych pojęć pozwalających opisać reakcje impulsowe spróbujmy działania impulsowe opisać za
pomocą procesu granicznego. Dla n ∈ N połóżmy
{
(232)
1 1
n n
n2 (x + ), jeśli − ≤ x ≤ 0;
1 1
φ n(x) = n n
n ( − x ),
2 jeśli 0 < x ≤ ;
1
n
0, jeśli |x | > .
Przy n → ∞ ciąg funkcji {φ n} jest punktowo zbieżny do funkcji
{ 0, jeśli x ≠ 0, (233)
φ 0(x) =
∞, jeśli x = 0.
Dla dowolnego n ∈ N całka z funkcji φ n po zbiorze R jest równa 1, natomiast całka Lebesgue'a z funkcji φ 0 jest równa zero.
Oznacza to, że całki z funkcji φ n nie są zbieżne do całki z funkcji granicznej φ 0 , tak więc, za pomocą opisanego procesu
granicznego nie uzyskamy równości ( 231 ).
Aby opisać przedstawioną powyżej sytuacje reakcji impulsowych już w XIX wieku fizycy wprowadzili pojęcie tzw. delty Diraca δ.
Jest to obiekt który posiada następującą własność. Dla dowolnej funkcji f: R → R zachodzi
+∞
∫ − ∞f(x)δ(x)dx = f(0).
Oczywistym jest, że tak wprowadzony obiekt nie jest funkcją w sensie klasycznym, bowiem wartość całki zależy tylko od wartości
funkcji w punkcie 0 (Należy zaznaczyć, że użycie symbolu całki jest tutaj pewnym nadużyciem, bowiem zarówno całka Riemanna
jak i całka Lebesgue'a były zdefiniowane tylko dla stosownych klas funkcji, natomiast w powyższym zapisie symbol ten odnosi się
do zupełnie innych obiektów, które nie zostały jeszcze zdefiniowane). Niemniej przyjmując powyższą konwencje mamy
+∞
∫ − ∞δ(x)dx = 1
oraz
+∞
∫ − ∞f(x)δ(x)dx = 0 jeśli f(0) = 0.
Nietrudno sprawdzić, że jeśli ciąg {φ n} jest dany wzorem ( 232 ) to
lim
+∞ +∞
n→∞
∫ − ∞φn(x)f(x)dx = f(0) = ∫ − ∞f(x)δ(x)dx.
a zatem pożądane przejście graniczne zostało zachowane.
Ciąg funkcji {φ n} nazywamy ciągiem tworzącym dla delty Diraca. Zauważmy, że dla delty Diraca można skonstruować ciągi
tworzące których wyrazami są funkcje klasy C∞ o nośnikach zwartych. Rozważmy np. ciąg
{
1
(nx)2 − 1
ψn(x) = ne , jeśli |x | < 1/n,
0, jeśli |x | ≥ 1/n.
118
{
Oczywiście ψn ∈ C∞(R), n = 1, 2, …. Widać też natychmiast, że ciąg {ψn} jest zbieżny punktowo do funkcji φ 0 danej wzorem (
233 ). Ponadto, dla dowolnego n ∈ N całka z funkcji ψn jest równa 1. Oznacza to, że nawet dla tak regularnych funkcji ψn ciąg
całek z tych funkcji nie jest zbieżny do całki z funkcji granicznej. Fakt ten praktycznie przekreśla nadzieje na przeprowadzanie
rozsądnych analiz w zakresie pojęć analizy klasycznej. Aby usunąć tę trudność zbudowaną tzw. teorię funkcji uogólnionych,
zwaną też teorią dystrybucji. Standartowym przykładem dystrybucji jest wspomniana wyżej delta Diraca.
Przed formalnym wprowadzeniem pojęcia dystrybucji przypomnijmy pewne fakty z teorii funkcji i całki, które w naszych
rozważaniach będą istotne. Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym.
Nośnikiem funkcji f: Ω → R nazywamy zbiór
¯
suppf = {x ∈ Ω : f(x) ≠ 0}.
Funkcje f: Ω → R nazywamy lokalnie całkowalną, jeśli jest całkowalna na dowolnym podzbiorze zwartym zbioru Ω. Przestrzeń
1
funkcji lokalnie całkowalnych na zbiore Ω będziemy oznaczać symbolem Lloc(Ω). Zauważmy, że każda funkcja całkowalna, w
szczególności funkcja ciągła o nośniku zwartym, jest lokalnie całkowalna.
PRZYKŁAD
Przykład 44:
1
x
Funkcja f(x) = jest lokalnie całkowalna w przedziale (0, 1) a funkcja g(x) = 1 jest lokalnie całkowalna w R . Warto
podkreślić, że f nie jest całkowalna na przedziale (0, 1), a g nie jest całkowalna na zbiorze R. Zauważmy jeszcze, że
funkcja f nie jest lokalnie całkowalna na dowolnym przedziale zawierającym 0, np. na odcinku ( − 1, 1)
Istotna dla naszych celów jest następująca własność całki Lebesgue'a, którą przypomnimy w formie uwagi.
UWAGA
Uwaga 15:
Załóżmy, że funkcje f, g: Ω → R są lokalnie całkowalne. Jeśli

∫Kfdx = ∫Kgdx
dla dowolnego zbioru zwartego K ⊂ Ω , to f = g prawie wszędzie w Ω.
Uwaga 1 jest natychmiastową konsekwencją znanego faktu, że jeśli ∫Kfdx = 0 dla każdego zbioru zwartego K ⊂ Ω, to f = 0
prawie wszędzie w Ω.
Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym. Niech D(Ω) oznacza zbiór wszystkich funkcji φ: Ω → R klasy C∞ o zwartych
nośnikach. Widać natychmiast, że D(Ω) jest przestrzenią liniową. Zauważmy, że jeśli φ ∈ D(Ω) to φ ( n ) ∈ D(Ω) dla dowolnego
n ∈ N ; ponadto, jeśli ψ ∈ C∞(Ω), φ ∈ D(Ω), to φψ ∈ D(Ω).
Nietrudno sprawdzić, że funkcja ϕ: R → R dana wzorem
{
1 (234)
x2 − 1
ϕ(x) = e , jeśli |x | < 1,
0, jeśli |x | ≥ 1
należy do D(R). Jeśli x 2 zastąpimy iloczynem skalarnym x ⋅ x, x ∈ Rn, otrzymamy funkcje z przestrzeni D(Rn).
119
DEFINICJA
Definicja 5:
Mówimy, że ciąg funkcji {φ i} należących do D(Ω) jest zbieżny do funkcji φ ∈ D(Ω), jeśli:
(i) Istnieje zbiór zwarty K ⊂ Ω który zawiera nośniki wszystkich funkcji φ i , i ∈ N ;
(ii) Dla dowolnego ciągu liczb k 1, …, k n ∈ {0, 1, …}
∂ | k | φi ∂|k|φ
lim ∂x k1…∂x kn k
∂x 11…∂x nn
k
i→∞ 1 n
=
jednostajnie w K, gdzie |k | = k 1 + … + k n.
Innymi słowami, ciąg {φ i} jest zbieżny do funkcji φ, jeśli zarówno ciąg funkcji jak i ciągi ich pochodnych dowolnego rzędu są
jednostajnie zbieżne odpowiednio do funkcji φ oraz jej stosownej pochodnej. Zauważmy, że jest to zbieżność bardzo silna. W
dalszym ciągu tak zdefiniowaną zbieżność będziemy nazywać zbieżnością w D(Ω).
Wygodnie jest przyjąć następujące oznaczenie na pochodne mieszane
∂|k| (235)
k k
∂x 11…∂x nn
Dk = ,
gdzie k = (k 1, …, k n) , |k | = k 1 + … + k n .
DEFINICJA
Definicja 6:
Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym. Dystrybucją na zbiorze Ω nazywamy dowolny ciągły funkcjonał liniowy T
określony na D(Ω), tzn. odwzorowanie liniowe T: D(Ω) → R takie, że jeśli φ k, φ ∈ D(Ω), φ k → φ w sensie definicji 1, to
⟨T, φ k⟩ → ⟨T, φ⟩ , gdzie symbol ⟨T, φ⟩ oznacza wartość funkcjonału T na elemencie φ, tzn. ⟨T, φ⟩ = T(φ).
Zbiór wszystkich funkcjonałów liniowych i ciągłych (czyli zbiór wszystkich dystrybucji) na Ω będziemy oznaczać symbolem
D ∗ (Ω) . Warto podkreślić, że dystrybucje nie są określone w punktach zbioru Ω lecz na elementach przestrzeni D(Ω). Funkcje
z przestrzeni D(Ω) często nazywa się funkcjami próbnymi.
Mówimy, że dystrybucje L, T ∈ D ∗ (Ω) są równe, jeśli ⟨L, φ⟩ = ⟨T, φ⟩ dla dowolnego φ ∈ D(Ω). Mówimy, że dystrybucje L i T
są równe w zbiorze otwartym U ⊂ Ω jeśli ⟨L, φ⟩ = ⟨T, φ⟩ dla dowolnego φ ∈ D(Ω) takiego, że suppφ ⊂ U. W szczególności
mówimy, że dystrybucja T zeruje się na zbiorze U, jeśli ⟨T, φ⟩ = 0 dla dowolnego φ ∈ D(Ω) takiego, że suppφ ⊂ U .
Podobnie jak nośnik funkcji można również wprowadzić pojęcie nośnika dystrybucji. Mianowicie, nośnikiem dystrybucji T
nazywamy najmniejszy zbiór domknięty K taki, że T zeruje się na zbiorze Ω ∖ K. Podobnie jak dla funkcji, nośnik dystrybucji
będziemy oznaczać symbolem suppT.
120
UWAGA
Uwaga 16:
Aby pokazać, że funkcjonał liniowy L: D(Ω) → R jest ciągły, wystarczy sprawdzić, że ⟨L, φ k⟩ → 0 dla dowolnego ciągu
{φ k} ⊂ D(Ω) takiego, że φ k → 0 w zbiorze D(Ω) (Jest to natychmiastowa konsekwencja liniowości funkcjonału L ).
Możemy teraz formalnie zdefiniować wspomnianą poprzednio δ -Diraca kładąc
⟨δ, φ⟩ = φ(0) dla φ ∈ D(Ω),
lub ogólniej, dla dowolnego a ∈ Ω możemy określić δa , kładąc
⟨δa, φ⟩ = φ(a) dla φ ∈ D(Ω),
Zauważmy, że δa jest dystrybucją na Ω . Istotnie, w oczywisty sposób δa jest funkcjonałem liniowym na D(Ω). Ponadto dla
dowolnego ciągu {φ k} ⊂ D(Ω) zbieżngo do φ mamy
⟨δa, φ k⟩ = φ k(a) → φ(a) = ⟨δa, φ⟩.
Stąd wynika natychmiast, że δa jest funkcjonałem ciągłym, co należało pokazać.
Każdej funkcji ciągłej f: Ω → R odpowiada dystrybucja Tf dana wzorem
⟨Tf, φ⟩ = ∫Ωf(x)φ(x)dx. (236)
Można pokazać, że jeśli dwie funkcje ciągłe wyznaczają tę samą dystrybucje to muszą być równe.
Co więcej, dla dowolnej funkcji lokalnie całkowalnej f całka po prawej stronie wzoru ( 236 ) istnieje, a formuła ( 236 ) określa
funkcjonał liniowy na przestrzeni D(Ω). Ponadto, jeśli φ k → φ w sensie powyższej definicji, a K jest odpowiadającym (zgodnie
z definicją 2) zbiorem zwartym, to
| ⟨Tf, φk⟩ − ⟨Tf, φ⟩ | = | ∫Ωf(x)φk(x)dx − ∫Ωf(x)φ(x)dx | = | ∫Kf(x) (φk(x) − φ(x) )dx | ≤

≤ ∫K |f(x) | |φk(x) − φ(x) |dx.
Ponieważ przy k → ∞ prawa strona ostatniej nieówności dąży do zera, funkcjonał określony wzorem ( 236 ) jest ciągły, czyli jest
elementem przestrzeni D ∗ (Ω). Zatem dla dowolnej funkcji lokalnie całkowalnej f, wzór ( 236 ) określa dystrybucje.
Dystrybucje takie nazywany regularnymi. Przykładem dystrybucji regularnej jest dystrybucja generowana przez funkcje
Heaviside'a
{ 0, jeśli x < 0, (237)

H(x) =
1, jeśli x ≥ 0,
czyli dystrybucja TH dana wzorem
∞
⟨TH, φ⟩ = ∫0 φ(x)dx,
Zwykle dystrybucje Tf generowaną przez funkcje f wzorem ( 236 ) oznacza się krótko również symbolem f. Oznaczenie takie
upraszcza zapis, a na ogół nie prowadzi do nieporozumień. W zależności od sytuacji symbol f będzie oznaczać funkcje lokalnie
całkowalną albo odpowiadającą jej dystrybucje.
W niniejszym tekście będziemy używać obu oznaczeń. Kiedy wymagać tego będzie przejrzystość wykładu, dystrybucje
generowaną przez funkcje f będziemy oznaczać symbolem Tf.
Ciągłe funkcjonały liniowe na przestrzeni D(Ω), które nie mają reprezentacji całkowej postaci ( 236 ) (tzn. nie są generowane
przez funkcje lokalnie całkowalne) nazywamy dystrybucjami nieregularnymi. Przykładem dystrybucji nieregularnej jest
wspomniana wyżej δ -Diraca.
Dystrybucja regularna Tf = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy f = 0 prawie wszędzie (względem miary Lebesgue'a). Poniżej pokażemy
ten fakt przy dodatkowym założeniu, że f jest rozwijalna w szereg Fouriera.
121
TWIERDZENIE
Twierdzenie 14:
ZAŁOŻENIA:
Niech f: Ω → R, Ω ⊂ Rn, będzie funkcją lokalnie całkowalną, rozwijalną w szereg Fouriera.
TEZA:
Wówczas dystrybucja Tf zeruje się na Ω wtedy i tylko wtedy, gdy f = 0 prawie wszędzie w Ω.
DOWÓD:
Jeśli f = 0 prawie wszędzie w Ω to dla dowolnego φ ∈ D(Ω)

⟨Tf, φ⟩ = ∫Ωf(x)φ(x)dx = 0,
co oznacza, że Tf = 0.
Przypuśćmy teraz, że Tf = 0 . Niech x 0 ∈ Ω i niech ϵ > 0. Połóżmy
{
ϵ2
ϵ2 − ∥ x∥2
ωϵ(x) = Cϵe − , jeśli ∥ x ∥ < ϵ;
0, jeśli ∥ x ∥ ≥ ϵ,
gdzie Cϵ jest tak dobrane aby
∫Rnωϵ(x)dx = 1.
Dla dowolnego wielowskaźnika k = (k 1, …, k n) połóżmy
ψk(x) = e ik ⋅ x / ϵωϵ(x − x 0),
∑
gdzie i oznacza jednostkę urojoną, a k ⋅ x = i = 1 k ix i.
Załóżmy, że K(x 0, ϵ) ⊂ Ω. Oczywiście ψk ∈ D(Ω). Stąd i z faktu, że Tf = 0, mamy
∫Ωf(x)ωϵ(x − x0)eik ⋅ x / ϵdx = ⟨Tf, ψk⟩ = 0.

Z ostatniego wzoru wynika, że wszystkie współczynniki rozwinięcia Fouriera funkcji f(x)ωϵ(x − x 0) względem układu funkcji
n
{e ik ⋅ x / ϵ : k ∈ N0} ( N0 = N ∪ {0}) w kuli K(x 0, ϵ) są równe zeru.
Zatem f = 0 w K(x 0, ϵ). Ponieważ x 0 jest punktem dowolnym w Ω, dowód jest zakończony.
Zbieżność w sensie dystrybucyjnym
122
DEFINICJA
Definicja 7:
Ciąg dystrybucji {Tk} ⊂ D ∗ (Ω) nazywa się zbieżnym do dystrybucji T ∈ D ∗ (Ω) , jeśli
lim (238)
k → ∞⟨T , φ⟩ = ⟨T, φ⟩.
k
dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω).
Zauważmy, że jest to klasyczna zbieżność punktowa na D(Ω).
PRZYKŁAD
Przykład 45:
Ciąg {ψk} , gdzie ψk = (k/2)1 [ − 1 / k , 1 / k ] jest zbieżny w powyższym sensie do dystrybucji δ -Diraca.
Istotnie dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω)
k
lim lim
k→∞2
1/k
k→∞
∫Rψk(x)φ(x)dx = ∫ − 1 / kφ(x)dx = φ(0) = ⟨δ, φ⟩.
DEFINICJA
Definicja 8:
Ciąg lokalnie całkowalnych funkcji {fk} nazywa się zbieżnym dystrybucyjnie do lokalnie całkowalnej funkcji f, jeśli
lim
k→∞
∫Rfk(x)φ(x)dx = ∫Rf(x)φ(x)dx.
dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω).
123
TWIERDZENIE
Twierdzenie 15:
ZAŁOŻENIA:
1
Niech {fk} będzie ciągiem funkcji lokalnie całkowalnych, który jest zbieżny do funkcji f w przestrzeni Lloc(Ω).
TEZA:
Wtedy odpowiadający mu ciąg dystrybucji {fk} jest zbieżny do dystrybucji f.
DOWÓD:
Istotnie, dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω) mamy
| ∫Ωfk(x)φ(x)dx − ∫Ωf(x)φ(x)dx | ≤ ∫Ω |fk(x) − f(x) | |φ(x) |dx ≤ ∥ φ ∥∞∫K |fk(x) − f(x) |dx,
gdzie K = suppφ.
Zgodnie z przyjętymi założeniami, całka po prawej stronie dąży do zera gdy k → ∞, czyli ⟨fk, φ⟩ → ⟨f, φ⟩. Ponieważ
funkcja φ ∈ D(Ω) jest dowolna, oznacza to, że ciąg dystrybucji {fk} jest zbieżny do dystrybucji f .
TWIERDZENIE
Twierdzenie 16:
ZAŁOŻENIA:
1
Zakładamy, że ciąg {fk} ⊂ Lloc(Ω) jest punktowo zbieżny do funkcji f i ponadto |fk(x) | ≤ g(x), x ∈ Ω, k ∈ N, gdzie g
jest funkcją lokalnie całkowalną.
TEZA:
Wtedy ciąg {fk} jest zbieżny dystrybucyjnie do f i ponadto, funkcja f jest również lokalnie całkowalna.
DOWÓD:
Twierdzenie to jest natychmiastową konsekwencją twierdzenia Lebesgue'a o przejściu granicznym pod całką.
UWAGA
Uwaga 17:
Warto podkreślić, że zbieżność punktowa i zbieżność dystrybucyjna nie są w wyrażny sposób od siebie zależne. Jedna z nich
może zachodzić, a druga nie mieć miejsca, a nawet gdy obie mają miejsce, to granice mogą być różne. Pokazują to poniższe
przykłady.
124
PRZYKŁAD
Przykład 46:
Rozważmy ciąg funkcji {fk}, gdzie fk(x) = sin(kx). Oczywiście ciąg ten nie jest punktowo zbieżny, natomiast w sensie
dystrybucyjnym jest zbieżny do zera.
Istotnie, po scałkowaniu przez części mamy
1 1 1
+∞ k +∞ k +∞ k +∞
∫ − ∞sin(kx) φ(x)dx = cos(kx) φ(x) | −∞ + ∫ − ∞cos(kx) φ′(x)dx = ∫ − ∞cos(kx) φ′(x)dx.
Zauważmy, że przy k → ∞ prawa strona dąży do zera, bowiem
+∞ +∞
| ∫ − ∞cos(kx) φ′(x)dx | ≤ ∫ − ∞ |φ′(x) |dx < +∞
(ostatnia nierówność wynika z faktu, że φ ′ jest funkcją ciągłą a jej nośnik jest zbiorem zwartym). Nietrudno też sprawdzić,
że dla dowolnego m ∈ N
lim
k → ∞k msin(kx) =0
w sensie dystrybucyjnym. Wystarczy zastosować m + 1 razy wzór na całkowanie przez części a następnie wykorzystać
powyższe oszacowanie z φ ( n + 1 ) w miejsce φ ′ .
PRZYKŁAD
Przykład 47:
Ciąg funkcji
{
(239)
k 2, jeśli |x | ≤ 1/k,
ψk(x) =
0, jeśli |x | > 1/k
jest punktowo zbieżny dla x ≠ 0 ( ψk(x) → 0 dla x ≠ 0, ψk(0) → + ∞ ), natomiast nie jest dystrybucyjnie zbieżny (ciąg
{⟨ψk, φ⟩} jest rozbieżny, jeśli φ(0) ≠ 0 ).
125
PRZYKŁAD
Przykład 48:
Dla k ∈ N połóżmy ψk = k 1 [ 0 , 1 / k ] . Nietrudno sprawdzić, że ciąg {ψk} jest dystrybucyjnie zbieżny do δ. Rozważmy
2
teraz ciąg {ψk }. Dla dowolnego φ ∈ D(Ω) mamy
1
2
∫Rψk (x)φ(x) dx = k2∫0k φ(x) dx = kφ(ξk),
gdzie wartość ξk ∈ [0, 1/k] jest wybrana zgodnie z twierdzeniem o wartości średniej dla całek. Jeśli φ(0) ≠ 0, to
2
rozważany ciąg jest rozbieżny, zatem ciąg {ψk } jest rozbieżny w sensie dystrybucyjnym.
Podobnie ciąg {χk}, gdzie χk(x) = ψk(x 2), czyli
χk(x) = k 1 [ 0 , 1 / √k ]
nie jest zbieżny w sensie dystrybucyjnym.
Ostatni przykład sugeruje, że definicja iloczynu i złożenia dystrybucji winna napotkać na trudności. Istotnie zobaczymy
poniżej, że operacje takie udaje się zdefiniować tylko dla szczególnych przypadków.
Zachodzi następujące ważne twierdzenie, które przytaczamy bez dowodu.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 17:
ZAŁOŻENIA:
Niech T ∈ D ∗ (Ω).
TEZA:
Istnieje ciąg {φ k} ⊂ D(Ω) taki, że

lim
k→∞
∫Ωφk(x)φ(x) dx = ⟨T, φ⟩ dla φ ∈ D(Ω).
Podstawowe działania na dystrybucjach
DEFINICJA
Definicja 9: sumy dystrybucji.
Sumę dystrybucji L i T określamy następująco

⟨L + T, φ⟩ = ⟨L, φ⟩ + ⟨T, φ⟩, φ ∈ D(Ω).
126
DEFINICJA
Definicja 10: iloczynu dystrybucji przez liczbę.
Iloczyn dystrybucji T przez liczbę α określamy wzorem

⟨αT, φ⟩ = α⟨T, φ⟩, φ ∈ D(Ω).
Jezeli dystrybucja jest regularna, to definicje te pokrywają się ze zwykłymi definicjami sumy funkcji i iloczynu funkcji przez liczbę.
Nietrudno sprawdzić, że przy tak określonych działaniach, przestrzeń dystrybucji jest przestrzenią liniową.
Z zasady przy określaniu działań na dystrybucjach żąda się, aby w przypadku dystrybucji regularnych, pokrywały się one z
odpowiednimi działaniami na funkcjach.
Kolejną powszechnie używaną operacją na funkcjach jest mnożenie funkcji przez funkcje. Niestety, operacji takiej nie możemy
określić dla dowolnych dystrybucji. Wyjaśnia to poniższy przykład.
PRZYKŁAD
Przykład 49:
ˉ
Rozważmy funkcje f: R → R daną wzorem f(x) = 1/ √ |x | dla x ≠ 0, f(0) = + ∞ .
Oczywiście funkcja ta określa dystrybucje regularną
φ(x)
+ ∞√ |x|
⟨f, φ⟩ = ∫ −∞ dx.
Natomiast wyrażenie
φ(x)
+ ∞ |x|
⟨f2, φ⟩ = ∫ −∞ dx.
nie jest dystrybucją. Istotnie, jeśli φ(0) ≠ 0 , całka po prawej stronie ostatniego wzoru nie jest zbieżna. Oznacza to, że
funkcji f2 nie odpowiada dystrybucja. Oczywiście funkcja f2 nie jest lokalnie całkowalna na R .
Możemy natomiast określić iloczyn dystrybucji w przypadkach szczególnych. Na przykład, jeśli f, g: Ω → R są funkcjami lokalnie
całkowalnymi i ich iloczyn fg jest też funkcją lokalnie całkowalną, to określa on dystrybucje
+∞
⟨fg, φ⟩ = ∫ − ∞f(x)g(x)φ(x)dx.
Zauważmy, że jeśli α jest funkcją klasy C∞ , to αφ ∈ D(Ω) dla dowolnego φ ∈ D(Ω). Ponadto, jeśli ciąg {φ i} jest zbieżny do
φ w D(Ω), to również ciąg {αφ i} jest zbieżny do αφ w D(Ω). Zatem jeśli f jest funkcją lokalnie całkowalną na R, to z
tożsamości
∫R(f(x) α(x) )φ(x)dx = ∫Rf(x) (α(x)φ(x) )dx,

wynika, że iloczyn dystrybucji regularnej f przez funkcje α klasy C∞ można zdefiniować wzorem
⟨αf, φ⟩ = ⟨f, αφ⟩ dla dowolnego φ ∈ D(R).
Oczywiście wzór ten można rozszerzyć na dowolną dystrybucje T ∈ D ∗ (Ω) przyjmując
⟨αT, φ⟩ = ⟨T, αφ⟩ dla dowolnego φ ∈ D(Ω). (240)
127
DEFINICJA
Definicja 11: translacji dystrybucji.
Niech T ∈ D ∗ (Rn) i niech x 0 ∈ Rn. Translację dystrybucji T o wektor x 0 oznaczamy symbolem Tx i określamy wzorem
0
⟨Tx , φ(x)⟩ = ⟨T , φ(x + x 0)⟩, φ ∈ D(Rn). (241)
0
Należy odnotować, że zapis ten koliduje z oznaczeniem Tf dystrybucji generowanej przez funkcje f. Ponieważ jednak z
kontekstu będzie zawsze jasno wynikać o jakie oznaczenie chodzi, pozostawimy tę niezgodność notacyjną.
Przykładem translacji dystrybucji jest zdefiniowana poprzednio dystrybucja δx .

0
Istotnie
⟨δx , φ(x)⟩ = φ(x 0) = ⟨δ, φ(x + x 0)⟩, φ ∈ D(Rn).

0
DEFINICJA
Definicja 12: transpozycji dystrybucji.
Transpozycję dystrybucji T ∈ D ∗ (Rn) oznaczamy symbolem T − i określamy wzorem

⟨T − , φ(x)⟩ = ⟨T, φ( − x)⟩, φ ∈ D(Rn). (242)
Podobnie, dla α > 0 symbolem Tα oznaczać będziemy dystrybucje określoną wzorem
1 x (243)
αn
⟨Tα, φ(x)⟩ = ⟨T, φ ( α )⟩, φ ∈ D(Rn).
Zauważmy, że definicje te są całkiem naturalne. Jeśli bowiem T jest dystrybucją regularną generowaną przez funkcje lokalnie
całkowalną f: Rn → R, to
⟨Tx , φ(x)⟩ = ⟨T , φ(x + x 0)⟩ =

0 ∫Rnf(x) φ(x + x0)dx = ∫Rnf(x − x0) φ(x)dx,
czyli Tx jest dystrybucją regularną generowną przez funkcje f(x − x 0).
0
Analogicznie
⟨T − , φ(x)⟩ = ⟨T, φ( − x)⟩ = ∫Rnf(x) φ( − x)dx = ∫Rnf( − x) φ(x)dx,

czyli T − jest dystrybucją regularną generowną przez funkcje f( − x).
Podobnie
1 x 1 x
αn αn
⟨Tα, φ(x)⟩ = T, ⟨ φ(
α
)⟩ = α
∫Rnf(x) φ ( )dx = ∫Rnf(αx) φ(x)dx,
czyli Tα jest dystrybucją regularną generowną przez funkcje f(αx).
Dystrybucje T ∈ D ∗ (Rn) nazywamy
λ - jednorodną, jeśli Tt = tλT dla dowolnego t > 0 ;
parzystą, jeśli T − = T ;
nieparzystą, jeśli T − = − T ;
okresową , jeśli Ta = T dla pewnego a ∈ Rn. Element a nazywamy okresem dystrybucji.
128
Aby móc wygodnie przeprowadzać rachunki, często wprowadza się formalnie zapis T(x). Oczywiście x oznacza argument
funkcji próbnej, na której działa dystrybucja T. W tej konwencji dystrybycje Tx , T − oraz Tα, przyjmują postać T(x − x 0) ,
0
T( − x) oraz T(αx) . W szczególności dystybucja δx ma postać δ(x − x 0) .
0
Pochodna w sensie dystrybucyjnym

Dla uproszczenia sytuacji ograniczymy się początkowo do dystrybucji określonych na R , chociaż formalnie sytuacja jest taka
sama dla dystrybucji określonych na dowolnym zbiorze Ω ⊂ Rn.
Załóżmy, że dana jest funkcja różniczkowalne f: R → R. Korzystając ze wzoru na całkowanie przez części oraz faktu, że
φ( − ∞) = φ( + ∞) = 0, otrzymamy
∫ − ∞ f′(x) φ(x)dx = f(x)φ(x) | − ∞ − ∫ − ∞ f(x) φ′(x)dx = − ∫ − ∞ f(x) φ′(x)dx.

+∞ +∞ +∞ +∞
Analogicznie dla dowolnego k ≥ 1 otrzymamy
+∞ +∞
∫ − ∞ f ( k ) (x) φ(x)dx = ( − 1)k∫ − ∞ f(x) φ ( k ) (x)dx.
Wzorując się na ostatniej równości, możemy formalnie sformułować następującą definicje.
DEFINICJA
Definicja 13:
Pochodną dystrybucyjną rzędu k z lokalnie całkowalnej funkcji f: R → R oznaczamy symbolem f ( k ) i określamy wzorem
+∞
⟨f ( k ) , φ⟩ = ( − 1)k∫ − ∞ f(x) φ ( k ) (x)dx.
W szczególności
+∞
⟨f′, φ⟩ = − ∫ − ∞ f(x) φ ′(x)dx
Oczywiście pochodna dystrybucyjna jest dystrybucją. Z przeprowadzonych powyżej rozważań wynika natychmiast, że jeśli funkcja
f posiada pochodną w sensie klasycznym, to posiada również pochodną w sensie dystrybucyjnym i pochodna ta pokrywa się z
dystrybucją generowaną przez pochodną klasyczną. Co więcej, jeśli funkcja f jest różniczkowalna prawie wszędzie, a jej
pochodna jest funkcją lokalnie całkowalną (w sensie Lebesgue'a), to pochodna dystrybucyjna pokrywa się z dystrybucją
generowaną przez pochodną klasyczną.
Definicje k -tej pochodnej dystrybucyjnej możemy sformułować dla dowolej dystrybucji, mamy mianowicie następującą definicje:
DEFINICJA
Definicja 14:
Pochodną rzędu k z dystrybucji
T ∈ D ∗ (R) nazywamy dystrybucje T ( k ) ∈ D ∗ (R) określoną wzorem
⟨T ( k ) , φ⟩ = ( − 1)k⟨T, φ ( k ) ⟩.
dla φ ∈ D(R).
129
Z własności przestrzeni D(R) , wynika natychmiast, że definicja ta jest dobrze określona.
Ponieważ funkcje φ są nieskończenie wiele razy różniczkowalne, każda dystrybucja jest nieskończenie wiele razy
różniczkowalna. Widać też natychmiast, że różniczkowanie dystrybucyjne jest operacją liniową.
Zgodnie z powyższą definicją, dla dowolnej funkcji φ ∈ D(R) , mamy
⟨δ′, φ⟩ = − ⟨δ, φ ′⟩ = − φ ′(0)
i ogólnie
⟨δ ( n ) , φ⟩ = ( − 1)n⟨δ, φ ( n ) ⟩ = ( − 1)nφ ( n ) (0).
Jeśli H jest funkcją Heaviside'a to
+∞ ′
⟨H′, φ⟩ = − ⟨H, φ ′⟩ = − ∫0 φ (x)dx = φ(0) = ⟨δ, φ⟩.
Zatem H′ = δ oraz ogólnie H′(x − x 0) = δx . Wykorzystując indukcje matematyczną łatwo sprawdzić, że H ( n ) = δ ( n − 1 ) oraz
0
(n−1)
H ( n ) (x − x 0) = δx dla n ≥ 1 .
0
Pochodna dystrybucyjna posiada szereg naturalnych własności. Niektóre z nich podamy poniżej.
WŁASNOŚĆ
Własność 1: Leibniza
Niech f będzie funkcją lokalnie całkowalną na R, a g funkcją klasy C∞ na R. Wówczas
(fg)′ = f′g + fg′.
Istotnie, dla dowolnej funkcji φ ∈ D(R) mamy:
+∞ +∞ +∞ +∞
⟨(fg)′, φ⟩ = − ⟨fg, φ ′⟩ = − ∫ − ∞fgφ ′dx = ∫ − ∞f (g′φ − (gφ)′ )dx = ∫ − ∞fg′φ dx − ∫ − ∞f(gφ)′dx =
= ⟨fg′, φ⟩ − ⟨f, (gφ)′⟩ = ⟨fg′, φ⟩ + ⟨f′, gφ⟩ = ⟨fg′, φ⟩ + ⟨f′g, φ⟩ = ⟨fg′ + f′g, φ⟩,
co należało wykazać.
WŁASNOŚĆ
Własność 2: Pochodna dystrybucyjna funkcji złożonej.
Niech f będzie funkcją lokalnie całkowalną na R a g funkcją różnowartościową klasy C∞ na R. Załóżmy, że f jest
prawie wszędzie różniczkowalna, a jej pochodna jest funkcją lokalnie całkowalną. Wówczas
(f ∘ g)′ = (f′ ∘ g)g′.
Istotnie, dla dowolnej funkcji φ ∈ D(R) mamy:
+∞
⟨(f ∘ g)′, φ⟩ = ⟨f ∘ g, φ ′⟩ = − ∫ − ∞(f ∘ g)(x)φ ′(x)dx.
Podstawiając w ostatniej całce y = g(x) czyli x = g − 1(y), J = g(R) otrzymamy
⟨(f ∘ g)′, φ⟩ = − ∫Jf(y)φ ′ (g − 1(y) )(g − 1 )′(y)dy = − ∫Jf(y) (φ ∘ g − 1 )′(y)dy =

+∞
= ∫Jf′(y) (φ ∘ g − 1 )(y)dy = ∫∞ f′ (g(x) )g′(x)φ(x)dx = ⟨(f′ ∘ g)g′, φ⟩,
co kończy dowód.
130
WŁASNOŚĆ
Własność 3:
Załóżmy, że ciąg lokalnie całkowalnych na R funkcji {fk} jest zbieżny dystrybucyjnie do lokalnie całkowalnej funkcji f.
′
Wówczas ciąg pochodnych dystrybucyjnych {fk} jest zbieżny do pochodnej dystrybucyjnej f′.
Istotnie, dla dowolnej funkcji φ ∈ D(R) mamy
lim lim
k → ∞⟨f′ , φ⟩ = − k → ∞⟨fk, φ ′⟩ = − ⟨f, φ ′⟩ = ⟨f′, φ⟩,
k
Zauważmy, że własność 3 w przeciwieństwie do przypadku pochodnych klasycznych nie wymaga żadnych dodatkowych założeń
(przypomnijmy, że aby granica pochodnych wyrazów ciągu była równa pochodnej granicy - w przypadku pochodnych klasycznych -
ciąg funkcji oraz ciąg pochodnych muszą być jednostajnie zbieżne).
Analogicznie można wykazać następującą uwagę:
UWAGA
Uwaga 18:
′
Jeśli ciąg dystrybucji {Tk} jest zbieżny do dystrybucji T, to ciąg pochodnych {Tk} jest zbieżny do T′.
UWAGA
Uwaga 19:
Z własności 3 wynika natychmiast, że pochodna dystrybucyjna szeregu zbieżnego jest równa szeregowi pochodnych
dystrybucyjnych jego wyrazów, czyli
∞ ∞
∑ ∑
(k = 1fk )′ = k = 1f′k.
131
PRZYKŁAD
Przykład 50:
Niech f: (0, + ∞) → R będzie funkcją ograniczoną. Załóżmy, że istnieje ciąg rosnący {x k} taki, że w każdym przedziale
(x k, x k + 1) funkcja f posiada ciągłą pochodną. Załóżmy ponadto, że w każdym z punktów x k funkcja f jest prawostronnie
ciągła, posiada granicę lewostronną f(x k − 0) i ponadto posiada co najwyżej skończony skok
sk = f(x k) − f(x k − 0).
Wówczas funkcja
∑
f0(x) = f(x) − k = 1skH(x k − x),
gdzie H jest funkcją Heaviside'a, jest ciągła i w każdym z przedziałów (x k, x k + 1) posiada ciągła pochodną klasyczną.
Różniczkując w sensie dystrybucyjnym funkcje
∑
f(x) = f0(x) + k = 1skH(x k − x)
otrzymamy
′ ∞
f′ = f0 + ∑ k = 1skδx .
k
′
W szczególności, jeśli pochodna klasyczna f0 jest funkcją lokalnie całkowalną, to dla dowolnego φ ∈ D(Ω) otrzymamy
∞
∑
′
⟨f′, φ⟩ = ∫ − ∞f0(x)φ(x)dx + k = 1skφ(xk).
Oczywiście pochodna klasyczna jest określona poza punktami ciągu {x k}, a rozważana całka jest całką Lebesgue'a.
Zdefiniujemy teraz pochodną dystrybucyjną funkcji lokalnie całkowalnej na dowolnym zbiorze otwartym Ω ⊂ Rn.
DEFINICJA
Definicja 15:
∂ |k |
k k
∂x11 … ∂xnn
Załóżmy, że Ω ⊂ Rn i rozważmy funkcje f: Ω → R lokalnie całkowalną na Ω. Pochodną dystrybucyjną Dk = ,
gdzie k = (k 1, …, k n), |k | = k 1 + … + k n, z funkcji f określamy wzorem
⟨Dkf, φ⟩ = ( − 1) | k | ∫Ωf(x 1, …, x n)Dkφ(x 1, …, x n) dx 1…dx n
dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω). .

Podobnie, jeśli T ∈ D ∗ (Ω), to pochodną dystrybucyjną Dk z dystrybucji T określamy wzorem
⟨DkT, φ ⟩ = ( − 1) | k | ⟨T, Dkφ ⟩ dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω).
Z własności przestrzeni D(Ω) oraz liniowości i ciągłości T wynika wynika natychmiast, że pochodna dystrybucyjna
∂ kT
k k
∂x11 … ∂xnn
DkT = jest funkcjonałem liniowym i ciągłym na D(Ω), czyli dystrybucją na Ω.
132
WŁASNOŚĆ
Własność 4:
Niech f będzie funkcją lokalnie całkowalną na R2. Wówczas dla pochodnych dystrybucyjnych mieszanych zachodzi
równość
∂2f ∂2f
∂x∂y ∂y∂x
= .
Istotnie
∂ 2f ∂ 2φ ∂ 2φ
+∞ +∞
⟨ ∂x∂y
, φ ⟩ = ⟨f, ∂x∂y
⟩=∫ −∞ ∫ − ∞f(x, y)
∂x∂y
(x, y)dxdy.
Podobnie
∂ 2f ∂ 2φ ∂ 2φ
+∞ +∞
⟨ ∂y∂x
, φ ⟩ = ⟨f, ∂y∂x
⟩=∫ −∞ ∫ − ∞f(x, y)
∂y∂x
(x, y)dxdy.
∂2φ ∂2φ
∂x∂y ∂y∂x
Ponieważ na mocy twierdzenia Schwarza = , prawe strony ostanich równości są sobie równe, skąd własność 4
wynika natychmiast.
Rozumując analogicznie nietrudno sprawdzić, że mieszane pochodne dystrybucyjne - jak zauważyliśmy poprzednio - nie zależą od
kolejności różniczkowania. W zastosowaniach teorii dystrybucji własność ta jest istotna. Wyjaśnia to poniższy przykład.
PRZYKŁAD
Przykład 51:
Rozważmy równania różniczkowe:

∂2u ∂2u
∂x∂y ∂y∂x
= 0 oraz =0
Zauważmy, że dowolna funkcja (niekoniecznie różniczkowalna) u = f(x) jest rozwiązaniem w sensie klasycznym pierwszego
równania a dowolna funkcja u = g(y) jest rozwiązaniem drugiego równania. Wynika stąd, że rodziny rozwiązań tych równań
są różne w sensie klasycznym. Jeśli dodatkowo zażądamy aby szukane rozwiązania były klasy C2, zgodnie z twierdzeniem
Schwarza pochodne mieszane są sobie równe a rodziny rozwiązań pokrywają się. W zakresie rozwiązań dystrybucyjnych -
zgodnie z własnością 4 - rodziny rozwiązań powyższych równań pokrywają się bez dodatkowych założeń.
Dystrybucje skończonego rzędu
133
DEFINICJA
Definicja 16:
Dystrybucje T ∈ D ∗ (R) nazywamym dystrybucją skończonego rzędu jeśli istnieją funkcja ciągła g: R → R oraz liczba
naturalna k takie, że T = g ( k ) , gdzie g ( k ) oznacza pochodną dystrybucyjną rzędu k z funkcji g.
PRZYKŁAD
Przykład 52:
Niech
H(t) = { 0,
1,
jeśli t < 0,
jeśli t > 0.
Połóżmy
h(t) = { 0,
t,
jeśli t < 0,
jeśli t > 0.
Oczywiście pochodna w sensie klasycznym h′(t) = H(t) dla t ≠ 0. Korzystając z definicji pochodnej dystrybucyjnej oraz wzoru na
całkowanie przez części otrzymamy
⟨h′, φ⟩ = − ⟨h, φ ′⟩ = − ∫0
+∞
tφ ′(t)dt = − tφ(t) 0 | + ∞ + ∫0+ ∞φ(t)dt = ⟨H, φ⟩.
Zatem TH = Th′ , co oznacza, że TH jst dystrybucją pierwszego rzędu.
Ponieważ, jak zauważyliśmy poprzednio, δ = H′ = h′′, zatem δ jest dystrybucją 2-go rzędu. Ogólnie, δ ( n ) jest dystrybucją
rzędu n + 2.
UWAGA
Uwaga 20:
Niech f: R → R będzie funkcją lokalnie całkowalną. Połóżmy

t
g(t) = ∫0f(s)ds.
Wówczas g′ = f w sensie dystrybucyjnym.
Istotnie, z teorii całki Lebesgue'a g jest funkcją różniczkowalną prawie wszędzie i ponadto g′ = f prawie wszędzie w R.
Stąd, definicji pochodnej dystrybucyjnej oraz wzoru na całkowanie przez części mamy
+∞
| +∞ +∞
⟨g′, φ⟩ = − ⟨g, φ ′⟩ = − ∫ − ∞g(t)φ ′(t)dt = − g(t)φ(t) − ∞ + ∫ − ∞g′(t)φ(t)dt =
+∞ +∞
∫ − ∞g′(t)φ(t)dt = ∫ − ∞f(t)φ(t)dt = ⟨f, φ⟩,
co kończy dowód.
Ponieważ g jest funkcją ciągłą, Tf jest dystrybucją skończonego rzędu, dokładniej rzędu 0, jeśli f jest funkcją ciągłą oraz
rzędu 1 jeśli f jest funkcją nieciągłą.
134
DEFINICJA
Definicja 17:
Dystrybucje T ∈ D ∗ (Ω), Ω ⊂ Rn, nazywamy dystrybucją skończonego rzędu , jeśli istnieje funkcja ciągła g: Ω → R oraz
wielowskaźnik k = (k 1, …, k n) takie, że
∂|k|g
k k
∂x 11…∂x nn
T= ,
gdzie |k | = k 1 + … + k n.
Dystrybucje wolno rosnące

Szereg zastosowń wymaga specjalnych klas dystrybucji. Szczególnie ważne są tzw. dystrybucje wolno rosnące zwane też
dystrybucjami temperowanymi. Na tej klasie dystrybucji można stosunkowo prosto zdefiniować transformate Fouriera. W celu
określenia dystrybucji temperowanych wprowadzimy najpierw tzw. przestrzeń funkcji szybko malejących.
DEFINICJA
Definicja 18:
Oznaczmy przez S(Rn) przestrzeń funkcji φ ∈ C∞(Rn) takich, że
lim
∥x∥ →∞ ∥ x ∥mDkφ(x) = 0
dla dowolnego m ∈ N oraz dowolnego wielowskażnika k = (k 1, …, k n).
Elementy przestrzeni S(Rn) nazywamy funkcjami szybko malejącymi. Przykładem funkcji szybko malejącej jest funkcja
2
x ↦ e − ∥ x ∥ , x ∈ Rn. Zauważmy też, że D(Rn) ⊂ S(Rn), bowiem Dkφ(x) = 0 dla ∥x∥ dostatecznie dużych.
135
UWAGA
Uwaga 21:
Funkcja φ ∈ S(Rn) wtedy i tylko wtedy, jeśli dla dowolnego m ∈ N oraz dowolnego wielowskażnika k = (k 1, …, k n)
funkcja x ↦ ∥ x ∥mDkφ(x) jest ograniczona.
Istotnie, dla m ∈ N, k = (k 1, …, k n) i φ ∈ C∞(Rn) połóżmy
φ m , k(x) = ∥ x ∥mDkφ(x), x ∈ Rn.
Przypuśćmy, że φ ∈ S(Rn). Dla ustalonych m i k dobierzmy r tak, aby
|φ m , k(x) | ≤ 1 dla ∥ x ∥ ≥ r
Ponieważ jako funkcja ciągła φ m , k jest ograniczona w kuli B(0, r), zatem φ m , k jest ograniczona w Rn.
Przypuśćmy teraz, że funkcje φ m , k są ograniczone w Rn dla dowolnego m i k. Stąd i równości
φ m + 1 , k(x) = ∥ x ∥ φ m , k(x)
oraz faktu, że funkcja φ m + 1 , k(x) jest ograniczona, wnosimy natychmiast, że
φ m , k(x) → 0 gdy ∥ x ∥ → ∞.
Przestrzeń S(Rn) posiada szereg interesujących własności. Niektóre z nich zostały przedstawione w poniższych uwagach.
UWAGA
Uwaga 22:
Niech S(Rn) oznacza przestrzeń funkcji szybko malejących.
(i). Funkcja φ ∈ S(Rn) wtedy i tylko wtedy, gdy φ ∈ C∞(Rn) i ponadto dla dowolnego wielomianu P oraz dowolnego
wielowskażnika k = (k 1, …, k n) funkcja P ∘ Dkφ jest ograniczona.
(ii). Jeśli φ ∈ S(Rn), to Dkφ ∈ S(Rn) dla dowolnego wielowskażnika k = (k 1, …, k n) .
(iii). Jeśli φ, ψ ∈ S(Rn), to φψ ∈ S(Rn).
Istotnie, własności (i) i (ii) są oczywiste, a własność (iii) wynika natychmiast ze wzoru
Dk(φψ) = ∑ c pqDpφDqψ,
gdzie p = (p1, …, pn), q = (q1, …, qn), p + q = k, a c pq są stosownie dobranymi stałymi. Ponieważ każda z funkcji
x ↦ ∥ x ∥mDpφ oraz x ↦ ∥ x ∥mDqψ(x) jest ograniczona, również funkcja x ↦ ∥ x ∥mDk(φψ)(x) jest ograniczona. Na
mocy uwagi 21 wnioskujemy, że φψ ∈ S(Rn).
136
UWAGA
Uwaga 23:
Prawdziwa jest następująca inkluzja: S(Rn) ⊂ Lp(Rn) dla p ≥ 1.
Istotnie, niech φ ∈ S(Rn) . Zgodnie z uwagą 21 istnieje stała M > 0 taka, że
2 2
(1 + x 1)⋯(1 + x n) |φ(x 1, …, x n) | ≤ M dla x 1, …, x n ∈ R.
Zatem
M
2 2
(1 + x 1)⋯(1 + x n)
|φ(x 1, …, x n) | ≤ .
W konsekwencji, dla p ≥ 1 mamy
1
2 2
(1 + x 1)p⋯(1 + x n)p
∫Rn |φ(x) | p dx ≤ Mp∫Rn dx 1…dx n =
1 1
2 2
(1 + x 1) p (1 + x n)p
Mp∫R dx 1⋯∫R dx n ≤
1 1
2 2
1 + x1 1 + xn
Mp∫R dx 1⋯∫R dx n ≤ Mpπn,
co oznacza, że φ ∈ Lp(Rn).
DEFINICJA
Definicja 19:
Mówimy, że ciąg funkcji {φ i} należących do S(Rn) jest zbieżny do funkcji φ ∈ S(Rn), jeśli dla dowolnego m ∈ N oraz
dowolnego wielowskażnika k = (k 1, …, k n), ciąg {x ↦ ∥ x ∥mDkφ i(x) } jest jednostajnie zbieżny w Rn do funkcji
x ↦ ∥ x ∥mDkφ(x).
Zauważmy, że ciąg {φ i} jest zbieżny do funkcji φ w S(Rn) wtedy i tylko wtedy, gdy ciąg {φ i − φ} jest zbieżny do zera w
przestrzeni S(Rn).
Zauważmy też, że ciąg {φ i} ⊂ D(Rn) jest zbieżny do funkcji φ w przestrzeni D(Rn) wtedy i tylko wtedy, gdy ciąg ten jest
również zbieżny do funkcji φ w sensie zbieżności przestrzeni S(Rn). Wynika to z faktu, że wszystkie funkcje φ i oraz ich
pochodne są równe zeru poza pewnym zbiorem zwartym, a na tym zbiorze mamy zbieżność jednostajną na mocy definicji
zbieżności w D(Rn).
137
LEMAT
Lemat 4:
Dla dowolnej funkcji φ ∈ S(Rn) istnieje ciąg funkcji {φ i} ⊂ D(Rn) taki, że φ i → φ w sensie zbieżności w przestrzeni S(Rn)
(tzn. zbiór D(Rn) jest gesty w zbiorze S(Rn). )
Dowód. Dla uproszczenia zapisu rozważmy przypadek n = 1 (dla n ≥ 2 idea dowodu jest analogiczna).
Ustalmy funkcje ψ ∈ D(R) taką, że |ψ(x) | ≤ 1 dla x ∈ R oraz ψ(x) = 1 dla |x | ≤ 1.
Niech φ ∈ S(Rn). Dla i ∈ N połóżmy
φ i = φ ψi
gdzie ψi(x) = ψ(x/i).

Zauważmy, że
sup
∥φ i − φ ∥∞ = ∥ φ(ψ − 1) ∥∞ ≤ | x | ≥ i |φ(x) |.
Ponieważ φ(x) → 0 gdy |x | → ∞, z ostatniej nierówności wynika, że φ i → φ jednostajnie w R.
Dla m ∈ N rozważmy teraz funkcje: x ↦ x mφ(x), x ↦ x mφ i(x), i ∈ N. Oczywiście funkcje te należą do D(Rn).
Powtarzając powyższe argumenty łatwo sprawdzić, że x m (φ i(x) − φ(x) ) → 0 jednostajnie w R.
Dla zakończenia dowodu pozostaje sprawdzić, że dla dowolnego k ∈ N oraz m ∈ N ∪ {0}, ciąg x m (φ i − φ ) ( k ) (x) → 0
jednostajnie w R.
(k) (k− j) (j)
Ponieważ φ i − φ = φ(ψi − 1), k -ta pochodna z funkcji φ i − φ jest kombinacją pochodnych φ i (ψi − 1) oraz φ i ψi ,
j = 1, …, k. Ponieważ każda z tych funkcji jest elementem przestrzeni D(R) i dąży do zera przy |x | → ∞, rozumując jak
(k) (k− j) (j)
poprzednio możemy pokazać, że φ i (ψi − 1) → 0 oraz φ i ψi → 0, j = 1, …, k, jednostajnie w R . W konsekwencji
(φ i − φ) ( k ) → 0 jednostajnie w R. Analogicznie możemy pokazać, że dla dowolnego m, k ∈ N, x m(φ i − φ) ( k ) (x) → 0
jednostajnie w R, co kończy dowód.
DEFINICJA
Definicja 20: Dystrybucja wolno rosnąca.
Dystrybucją wolno rosnącą (albo temperowaną) nazywamy dowolny ciągły funkcjonał liniowy T określony na S(Rn), tzn.
odwzorowanie liniowe T: S(Rn) → R takie, że jeśli φ i, φ ∈ S(Rn), φ i → φ w S(Rn), to ⟨T, φ i⟩ → ⟨T, φ⟩. Zbiór wszystkich
dystrybucji temperowanych bedziemy oznaczać symbolem S ∗ (Rn).
Zauważmy, że każda dystrybucja temperowana jest oczywiście dystrybucją, tzn. S ∗ (Rn) ⊂ D ∗ (Rn). Przestrzeń S ∗ (Rn) jest
podprzestrzenią właściwą przestrzeni D ∗ (Rn), co oznacza, że istnieją dystrybucje które nie są dystrybucjami temperowanymi.
Na przykład
∑ 2
T = k = 1e k δ k
jest dystrybucją w D ∗ (R) ale nie jest dystrybucją temperowaną.

2
Istotnie, funkcja φ(x) = e − x jest elementem przestrzeni S(R), a szereg
∑ 2
⟨T, φ⟩ = k = 1e k φ(k)
138
jest rozbieżny. Zatem T nie jest określona na φ, czyli T ∉ S ∗ (R) .
Warto odnotować, że znajomość wartości dystrybucji temperowanej na zbiorze D(Rn) wystarczy do wyznaczenia jej wartości na
S(Rn). Istotnie, dla dowolnego φ ∈ S(Rn),
lim
⟨T, φ⟩ = i → ∞⟨T, φ i⟩,
gdzie ciąg {φ i} jest dany przez lemat 4.

Z ostatniej obserwacji oraz liniowości dystrybucji wynika natychmiast nastepująca uwaga:
UWAGA
Uwaga 24:
Dystrybucja T ∈ D ∗ (Rn) jest dystrybucją temperowaną wtedy i tylko wtedy, gdy
lim
i → ∞⟨T, φ
i⟩ = 0,
dla dowolnego ciągu {φ i} ⊂ D(Rn) takiego, że φ i → 0 w sensie zbieżności w przestrzeni S(Rn) .
PRZYKŁAD
Przykład 53:
Delta Diraca jest dystrybucją temperowaną.
Istotnie, niech {φ i} ⊂ D(Rn), φ i → 0 w sensie zbieżności w przestrzeni S(Rn).

Ponieważ φ i(0) → 0, zatem ⟨δ, φ i⟩ = φ i(0) → 0, co wobec uwagi 24 oznacza, że δ jest dystrybucją temperowaną.
UWAGA
Uwaga 25:
Każdy wielomian generuje dystrybucje temperowaną.
Istotnie, mając zadany wielomian q dobierzmy wielomian w tak aby q/w ∈ L1(Rn) (Jeśli q jest wielomianem stopnia m
wystarczy wziąć wielomian w(x) = 1 + ∥ x ∥2m + 4). Rozważmy ciąg {φ i} ⊂ D(Rn) taki, że φ i → 0 w sensie zbieżności w
przestrzeni S(Rn). Oczywiście
q q
|⟨Tq, φ i⟩ | = | ∫Rnqφi dx | = | ∫Rn w

wφ i dx | ≤ ∥ wφ i ∥∞ ∥ w
∥L1.
Z definicji zbieżności w S(Rn) wynika, że ∥wφ i ∥∞ → 0 gdy i → ∞. W konsekwencji
⟨Tq, φ i⟩ → 0 gdy i → ∞. Na mocy uwagi 24 wnioskujemy, że Tq jest dystrybucją temperowaną.
139
Pierwotna z dystrybucji określonej na R
W analizie klasycznej funkcją pierwotną (albo całką nieoznaczoną) z funkcji f nazywamy funkcje F taką, że F′ = f. Funkcje dla
których istnieje funkcja pierwotna nazywamy funkcjami całkowalnymi. Należą do nich na przykład wszystkie funkcje ciągłe.
Okazuje się, że pojęcie funkcji pierwotnej może być rozszerzone na dystrybucje. Mianowicie pokażemy, że każda dystrybucja na
R posiada pierwotną, która jest również dystrybucją na R. Dystrybucja pierwotna, podobnie jak całka nieoznaczona, jest
określona z dokładnością do stałej, tzn. dowolne dwie pierwotne tej samej dystrybucji różnią się o stałą i jeśli dwie dystrybucje
różnią się o stałą to są pierwotnymi tej samej dystrybucji.
Ponieważ pierwotna jest typem operacji odwrotnej do różniczkowania, nasuwa się natychmiast pomysł aby dystrybucje
pierwotną F z dystrybucji f określić następująco:
⟨F, φ′ ⟩ = − ⟨f, φ ⟩ dla dowolnej funkcji φ ∈ D(R). (244)
Niestety, wzór ( 244 ) określa funkcjonał F tylko na podzbiorze D1(R) przestrzeni D ∗ (R), gdzie
D1(R) = {φ ∈ D(R) : φ = ψ′, ψ ∈ D(R) }.

Nietrudno sprawdzić, że D1(R) jest podprzestrzenią właściwą przestrzeni D(R), tzn. istnieją φ ∈ D(R) takie, że φ ∉ D1(R).
Na przykład funkcja φ dana wzorem
{
1
x2 − 1
ϕ(x) = e , jeśli |x | < 1,
0, jeśli |x | ≥ 1
nie należy do D1(R) . Warunek (1) możemy zapisać w postaci równoważnej
⟨F, φ ⟩ = − ⟨f, ψφ ⟩ dla dowolnej funkcji φ ∈ D1(R). (245)
gdzie
x
ψφ(x) = ∫ − ∞φ(s)ds.
Zauważmy, że jeśli φ ∈ D1(R), to ψφ ∈ D(R).
Z postaci wzoru ( 244 ) wynika natychmiast, że F jest funkcjonałem liniowym i ciągłym na D1(R).
Aby otrzymać rozsądną definicje pierwotnej, należy tak określony funkcjonał F na D1(R) rozszerzyć na calą przestrzeń D(R).
Okazuje się, że nie ma jednoznacznego sposobu rozszerzenia, co wynika z faktu, że jest wiele pierwotnych dla danej dystrybucji.
Aby uzyskać przedłużenie funkcjonału ( 245 ) posłużymy się następującym lematem.
140
LEMAT
Lemat 5:
Niech φ 0 ∈ D(R) będzie ustaloną funkcją taką, że

+∞
∫ − ∞φ0(x)dx = 1. (246)
Wówczas każda funkcja φ ∈ D(R) może być (jednoznacznie) przedstawiona w postaci sumy
φ = λφ 0 + χ, (247)
gdzie χ ∈ D1(R), a stała λ jest dana wzorem
+∞
λ= ∫ − ∞φ(x)dx. (248)
Istotnie, zauważmy najpierw, że φ 0 nie należy do D1(R) (w przeciwnym razie całka z φ 0 po R byłaby równa zeru). Niech
φ ∈ D(R). Wówczas funkcja
χ = φ − λφ 0,
gdzie λ jest dane wzorem ( 248 ), jest jednoznacznie określona i oczywiście należy do D(R). Twierdzimy, że funkcja χ
należy do D1(R). W tym celu wystarczy sprawdzić, że funkcja
x
ψ(x) = ∫ − ∞χ(s)ds (249)
należy do D(R).
Istotnie, w oczywisty sposób ψ jest funkcją klasy C∞. Ponadto, po lewej stronie nosników funkcji φ i φ 0 funkcja χ, a
zatem i funkcja ψ jest identycznie równa zeru, zaś po prawej stronie jest równa stałej, przy czym stała ta też jest równa
zeru, bowiem
+∞ +∞ +∞
ψ( + ∞) = ∫ − ∞ [φ(s) − λφ0(s) ]ds = ∫ − ∞φ(s) ds − λ∫ − ∞φ0(s) ds = λ − λ = 0.
Oznacza to, że ψ ma nośnik zwarty, a zatem jest elementem przestrzeni D(R). Oczywiście χ = ψ′, co oznacza, że
χ ∈ D1(R).
UWAGA
Uwaga 26:
Zauważmy, że lemat 1 można sformułować dla φ ∈ D(a, b). Niech φ 0 ∈ D(a, b) będzie ustaloną funkcją taką, że
b
∫aφ0(x)dx = 1. (250)
Wówczas każda funkcja φ ∈ D(a, b) może być (jednoznacznie) przedstawiona w postaci sumy ( 247 ), gdzie
b x
λ= ∫aφ(x)dx, χ ∈ D1(a, b), ψ(x) = ∫aχ(s)ds. (251)
141
DEFINICJA
Definicja 21:
Pierwotną z dystrybucji f ∈ D ∗ (R) nazywamy dystrybucje F ∈ D ∗ (R) określoną wzorem
⟨F, φ⟩ = λ⟨F, φ 0⟩ − ⟨f, ψ⟩ dla φ ∈ D(R), (252)
gdzie funkcja φ 0 ∈ D(R) jest ustalona, λ i χ są wzięte zgodnie z lematem 1, zaś funkcja ψ jest dana wzorem ( 249 ).
Zauważmy najpierw, że ⟨F, φ 0⟩ nie zależy od φ, czyli jest stałą, która zależy od wyboru φ 0 i może przyjmować dowolnie
wartości. Jeśli φ ∈ D1(R), to λ = 0, φ = χ, czyli ψ′ = φ i w konsekwencji równość ( 252 ) przyjmie postać
⟨F, ψ′⟩ = − ⟨f, ψ⟩,
a zatem pokrywa się z równością ( 244 ).
Należy sprawdzić, że definicja 1 jest poprawna, tzn. że F jest dystrybucją na R, a pochodna z F jest równa f.
Pokażemy najpierw, że F jest funkcjonałem liniowym na D(R). Niech φ 1, φ 2 ∈ D(R), α1, α2 ∈ R.

Zgodnie z lematem 1
φ 1 = λ 1φ 0 + χ 1, φ 2 = λ 2φ 0 + χ 2,
gdzie funkcja φ 0 ∈ D(R) jest ustalona, a λ1, λ2, χ1, χ2 są dobrane zgodnie z lematem 1. Ponadto niech ψ1 i ψ2 odpowiadają
funkcjom χ1 i χ2 zgodnie z wzorem ( 249 ).
Niech φ = α1φ 1 + α2φ 2, a λ, χ i ψ są dobrane do φ zgodnie z lematem 1. Nietrudno sprawdzić, że
λ = α1λ1 + α2λ2, χ = χ 1 + χ 2, ψ = α1ψ1 + α2ψ2.
Zgodnie z ( 252 ), mamy
⟨F, α1φ1 + α2φ2 ⟩ = (α1λ1 + α2λ2) ⟨F, φ0 ⟩ − ⟨f, α1ψ1 + α2ψ2 ⟩ =

α1 (λ1⟨F, φ 0⟩ − ⟨f, ψ1⟩ ) + α2 (λ2⟨F, φ 0⟩ − ⟨f, ψ2⟩ ) =
α1 ⟨F, φ 1 ⟩ + α2 ⟨F, φ 2 ⟩,
co oznacza, że funkcjonał F jest liniowy.
Z kolei pokażemy, że F jest funkcjonałem ciągłym na D(R). Niech {φ i} ⊂ D(R), φ i → 0 w D(R).

Zgodnie z lematem 1
φ i = λ iφ 0 + χ i, i ∈ N,
gdzie
λi = ∫Rφi(s)ds, χ i = φ i − λ i φ 0.
Ponieważ ciąg liczb {λi} jest zbieżny do zera, również ciąg funkcji {χi} jest zbieżny do zera w D(R). W konsekwencji ciąg
{ψi}, gdzie
x
ψi(x) = ∫ − ∞χi(s)ds
jest zbieżny do zera w D(R).
Z równości
⟨F, φ i⟩ = λi⟨F, φ 0⟩ − ⟨f, ψi⟩
wynika, że ciąg {⟨F, φ i⟩} jest zbieżny do zera. Na mocy uwagi 2 z modułu "Wprowadzenie do teorii dystrybucji" wnosimy, że F
jest funkcjonałem ciągłym, co należało wykazać.
Pozostaje sprawdzić, że F′ = f. Niech φ ∈ D(R). Na mocy definicji 2 z modułu "Pochodna w sensie dystrybucyjnym" oraz
142
równości ( 244 ) mamy
⟨F′, φ⟩ = − ⟨F, φ ′⟩ = ⟨f, φ⟩,
co kończy dowód.
PRZYKŁAD
Przykład 54:
Znaleźć pierwotne z dystrybucji δ.
Oznaczmy pierwotną z dystrybucji δ przez Δ. Ustalmy funkcje φ 0 ∈ D(R), spełniającą warunek (1). Przyjmijmy
a = ⟨Δ, φ 0⟩. Zgodnie z wzorami ( 252 ), ( 251 ), ( 249 ), ( 247 ) i ( 248 ), dla dowolnego φ ∈ D(R) mamy
0
⟨Δ, φ⟩ = λ⟨Δ, φ 0⟩ − ⟨δ, ψ⟩ = λ a − ψ(0) = aλ − ∫ − ∞χ(s)ds =
0
( 0
) 0
λ a − ∫ − ∞(φ(s) − λφ 0(s)) ds = λ a + ∫ − ∞φ 0(s)ds − ∫ − ∞φ(s) ds =
( 0 ) +∞
λ a + ∫ − ∞φ 0(s)ds − ∫ − ∞φ(s) ds + ∫0
+∞
φ(s)ds =
λ (a + ∫ − ∞φ 0(s)ds − 1 ) + ∫ − ∞H(s)φ(s)ds =
0 +∞
+∞ +∞
C∫ − ∞φ(s) ds + ∫ − ∞H(s)φ(s) ds = ⟨C + H, φ⟩,
gdzie H jest funkcją Heviside'a, a stała
0
C = a − 1 + ∫ − ∞φ 0(s)ds.
Zatem Δ = H + C. Jeśli φ 0 dobierzemy tak, aby a = 1 i suppφ 0 ⊂ (0, + ∞), to C = 0 , a stosowna pierwotna jest
dokładnie funkcją Heviside'a.
Rozwiązania uogólnione równań różniczkowych

Niech Ω ⊂ Rn będzie zadanym zbiorem otwartym, a m liczbą naturalną. Dla 1 ≤ p < ∞ oznaczmy przez Wm , p(Ω) przestrzeń
wszystkich funkcji u: Ω → R lokalnie całkowalnych i takich, że dla dowolnego wielowkaźnika
k = (k 1, …, k n) takiego, że |k | = k 1 + … + k n ≤ m, pochodna Dku istnieje (w sensie dystrybucyjnym ) i należy do przestrzeni
Lp(Ω). Dla u ∈ Wm , p(Ω) połóżmy
∑
(
∥u ∥m , p = | k | ≤ m∫Ω |Dku| pdx 1 / p.)
0kazuje się, że tak określona wielkość ∥ ⋅ ∥m , p jest normą, a przestrzeń Wm , p(Ω) wyposażona w tę normę jest przestrzenią
Banacha. Szczególnie interesujący jest przypadek p = 2. Przestrzeń
Hm(Ω) = Wm , 2(Ω)
jest przestrzenią Hilberta.

Zauważmy, że H0 ⊃ H1 ⊃ H2 ⊃ …. Przestrzenie te odgrywają w teorii równań różniczkowych szczególną rolę.
Zauważmy jeszcze, że zbieżność ciągu {ui} do funkcji u w H1 oznacza, że:
∂ui ∂u
∂x j ∂x j
ui → u oraz → w L2 dla j = 1, …, n.
143
Zbieżność w H2 oznacza, że funkcje oraz ich pierwsze i drugie pochodne są zbieżne w normie przestrzeni L2.
PRZYKŁAD
Przykład 55:
a) Funkcja x ↦ |x | należy do H1( − 1, 1).

Istotnie, zarówno funkcja jak i jej pochodna x ↦ signx należą do przestrzeni L2( − 1, 1).
b) Funkcja x ↦ signx nie należy do H1( − 1, 1).

Istotnie, jej pochodna, która wynosi 2δ , nie jest elementem przestrzeni L2( − 1, 1).
c) Funkcja x ↦ x α należy do H1(0, 1) wtedy i tylko wtedy, gdy α > 1/2.

Istotnie, jej pochodna x ↦ αx α − 1 jest elementem przestrzeni L2(0, 1) wtedy i tylko wtedy gdy α > 1/2.
Rozważmy równanie Poissona
Δu = f. (253)
Przyjmując, że f jest dystrybucją, możemy rozwiązania tego równania szukać w zbiorze dystrybucji. Otrzymamy wówczas tzw.
rozwiązania dystrybucyjne. Możemy też podejść do tego problemu nieco delikatniej, wprowadzając tzw. rozwiązania uogólnione (
słabe).
Niech f ∈ C(Ω). Załóżmy, że u ∈ C2(Ω) jest rozwiązaniem klasycznym równania ( 253 ), a υ oznacza unormowany wektor
normalny do ∂Ω. Dla dowolnej funkcji φ ∈ D(Ω) zgodnie z wzorem 6 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena"
mamy
n
∂u ∂φ ∂u
∑ ∂x
∂υ i ∂x i
∫ΩφΔudx = ∫∂Ωφ dS − ∫Ω∇φ ⋅ ∇udx = − ∫Ω i = 1 dx
(skorzystaliśmy tutaj z faktu, że φ(x) = 0 dla x ∈ ∂Ω. ) Stąd i ( 253 ) otrzymamy
n (254)
∂φ ∂u
∑ ∂x i ∂x i
i=1
∫Ω dx + ∫Ωφfdx = 0.
Równość ( 254 ) zachodzi dla każdego rozwiązania u równania (1). Co więcej, ma ona również sens nawet wówczas, gdy u nie
jest rozwiązaniem klasycznym, np. nie posiada pochodnych drugiego rzędu w sensie klasycznym. Równość ta sugeruje
następującą definicje :
DEFINICJA
Definicja 22:
Niech u ∈ H1(Ω), f ∈ C(Ω). Jeśli dla każdej funkcji φ ∈ D(Ω) zachodzi równość ( 254 ), to mówimy, że u jest
rozwiązaniem uogólnionym (lub słabym) równania ( 253 ).
Jeśli u ∈ C2(Ω) jest rozwiązaniem słabym, przy czym f ∈ C(Ω), to można pokazać - wykorzystując wzory Greena - że u jest
także rozwiązaniem równania ( 253 ) w sensie klasycznym. Na zakończenie chcemy zwrócić uwagę, że naszkicowana powyżej idea
rozwiązań słabych we współczesnej teorii równań różniczkowych cząstkowych została szeroko wykorzystana i rozbudowana.
144
Dalsze przykłady i własności dystrybucji
Moduł ten rozpoczniemy od następującego lematu technicznego, który wykorzystamy w następnym przykładzie.
LEMAT
Lemat 6:
Niech I = ( − 1, 1). Ustalmy φ 0 ∈ D(I) takie, że φ 0(0) = 1. Dla φ ∈ D(I) połóżmy
{
φ(x) − φ(0)φ 0(x)
x
ψφ(x) = , jeśli x ∈ I ∖ {0},
′
φ ′(0) − φ(0)φ 0(0), jeśli x = 0.
Wówczas ψφ ∈ D(I) oraz
φ(x) = x ψφ(x) + φ(0) φ 0(x), x ∈ I. (255)
Dowód. Oczywiście nośnik ψφ jest zbiorem zwartym. Pozostaje pokazać, że ψφ jest funkcją klasy C∞ na I.
Jeśli x ∈ I ∖ {0} to
ψφ(x) =
x
((φ(x) − φ(0) ) − φ(0) (φ0(x) − φ0(0) ) ) =
1
∫0 (φ′(s) − φ(0)φ0(s) )ds = ∫0 (φ′(tx) − φ(0)φ0(tx) )dt.

x x ′ 1 ′
=
Zauważmy, że ostatni wzór jest również prawdziwy dla x = 0. Różniczkowanie dowolnego rzędu funkcji ψφ względem x
wynika natychmiast z wzorów na różniczkowanie całki względem parametru oraz regularności funkcji φ oraz φ 0. Zatem
ψφ ∈ D(I). Ponieważ dla x = 0 wzór ( 255 ) jest oczywisty, a dla x ∈ I ∖ {0} wynika natychmiast z definicji funkcji ψφ,
dowód lematu 1 jest kompletny.
145
PRZYKŁAD
Przykład 56:
Niech I = ( − 1, 1). Pokazać, że każde rozwiązanie w sensie dystrybucyjnym równania
xu = 0
jest postaci
u = cδ,
gdzie c jest stałą.

Istotnie, przypuśćmy, że u jest rozwiązaniem równania xu = 0. Załóżmy, że φ 0 jest dobrane zgodnie z lematem 1 z
modułu "Pierwotna z dystrybucji określonej na R". Niech c = ⟨u, φ 0⟩. Korzystając z lematu 1, liniowości dystrybucji oraz
relacji 1 z modułu "Podstawowe działania na dystrybucjach" , dla dowolnego φ ∈ D(I) mamy
⟨u, φ⟩ = ⟨u, xψφ(x) + φ(0) φ 0(x) ⟩ = ⟨u, x ψφ(x) ⟩ + ⟨u, φ(0) φ 0(x) ⟩ =
= ⟨xu, ψφ(x) ⟩ + φ(0) ⟨u, φ 0(x) ⟩ = cφ(0) = c⟨δ, φ⟩ = ⟨cδ, φ⟩,
146
PRZYKŁAD
Przykład 57:
Niech I = ( − 1, 1), m ∈ N. Pokazać, że każde rozwiązanie w sensie dystrybucyjnym równania

x mu = 0
jest postaci
m−1
∑
u = i = 0 c iδ ( i ) ,
gdzie c i są stałymi.
Przypadek m = 1 był rozpatrzony w poprzednim przykładzie. Dla dowodu indukcyjnego przypuśćmy, że teza jest
prawdziwa dla m ≥ 1. Rozważmy równanie x m + 1u = 0, które możemy zapisać w postaci równoważnej x m xu = 0. Na
mocy założenia indukcyjnego
m−1
∑
xu = i = 0 c iδ ( i ) .
x
i + 1 (i+1)
Korzystając z równości δ(i) = − δ otrzymamy
m−1
ci
∑
i + 1 (i+1)
xu = − x i = 0 δ ,
lub w postaci równoważnej
m
ci − 1
∑
(
x u + i=1
i
)
δ ( i ) = 0.
Ponowne wykorzystanie poprzedniego przykładu kończy dowód.
147
PRZYKŁAD
Przykład 58:
Pokazać, że szereg
+∞
∑
k = − ∞δ
ka
jest zbieżny do dystrybucji okresowej o okresie a.

Istotnie, dla φ ∈ D(R) mamy
+∞ +∞
∑ ∑
⟨k = − ∞δka, φ ⟩ = k = − ∞φ(ka).
Ponieważ funkcja φ ma nośnik zwarty, szereg po prawej stronie zawiera tylko skończoną ilość wyrazów, a zatem jest
zbieżny. Oczywiście jego granica jest dystrybucją. Połóżmy
+∞
∑
T = k = − ∞δka.
Dla dowolnego φ ∈ D(R), wykorzystując wzór 2 z modułu "Podstawowe działania na dystrybucjach" na dystrybucje
przesuniętą, mamy
+∞ +∞
∑ ∑
⟨Ta, φ(x)⟩ = ⟨T, φ(x + a)⟩ = ⟨k = − ∞δka, φ(x + a) ⟩ = k = − ∞φ ((k + 1)a ) =
+∞ +∞ +∞
∑ ∑ ∑
= i = − ∞φ(ia) = i = − ∞ ⟨δia, φ ⟩ = ⟨i = − ∞δia, φ ⟩ = ⟨T, φ⟩,
co oznacza, że Ta = T.
148
PRZYKŁAD
Przykład 59:
Niech f ∈ D ∗ (I), gdzie I = (a, b). Znaleźć dystrybucje u taką, że
u′ = f
Oczywiście pochodną rozumiemy w sensie dystrybucyjnym, a ewentualne rozwiązanie tego problemu będziemy nazywać
rozwiązaniem dystrybucyjnym.
Pokażemy, że problem ten posiada rozwiązanie i ponadto każde rozwiazanie jest postaci u = u0 + C, gdzie u0 jest
rozwiązaniem szczególnym tego równania, a C dowolną stałą.
Istotnie, na mocy twierdzenia 3 z modułu "Zbieżność w sensie dystrybucyjnym" istnieje ciąg {φ k} ⊂ D((a, b)) zbieżny
dystrybucyjnie do f. Ustalmy φ 0 ∈ D((a, b))) tak, aby zachodził warunek
+∞
∫ − ∞φ0(x)dx = 1.
Dla k ∈ N połóżmy
x
ψk(x) = c k + ∫aφ k(s)ds,
gdzie c k jest stałą tak dobraną, aby
b
∫aψk(x)φ0(x)dx = 0. (256)
Niech φ ∈ D((a, b)). Zgodnie z uwagą 1 z modułu "Pierwotna z dystrybucji określonej na R" mamy φ = λφ 0 + ψ ′, gdzie λ i
ψ są dane wzorami 8 z modułu "Pierwotna z dystrybucji określonej na R". Zauważmy, że ψ(a) = ψ(b) = 0. Korzystając z
′
tych uwag, związku ( 256 ) oraz równości ψk = φ k, otrzymamy
b b b b
∫aψkφ dx = ∫aψk (λφ0 + ψ ′ )dx = λ∫aψkφ0dx + ∫aψkψ ′dx =
|b b ′
= ψkψ a − ∫aψkψdx = − ∫aφ kψdx.
b
Ponieważ ciąg {φ k} jest dystrybucyjnie zbieżny, a dla dowolnej φ ∈ D(a, b) również odpowiadająca jej, zgodnie z wzorami
8 z modułu "Pierwotna z dystrybucji określonej na R", funkcja ψ jest elementem przestrzeni D(a, b), zatem ciąg {ψk} jest
dystrybucyjnie zbieżny, powiedzmy do dystrybucji u0 . Oczywiście
lim lim
′ ′
u0 = k → ∞ψk = k → ∞φ k = f.
Oznacza to, że u0 jest rozwiązaniem naszego równania.
Rozważmy teraz równanie u′ = 0 . Przypuśćmy, że dystrybucja u jest rozwiązaniem tego równania. Połóżmy
C = ⟨u, φ 0⟩.
Niech φ ∈ D(a, b) i niech φ = λφ 0 + ψ ′, gdzie λ i ψ są dobrane zgodnie z uwagą 1 z modułu "Pierwotna z dystrybucji
określonej na R". Zauważmy, że
⟨u, φ⟩ = ⟨u, λφ 0 + ψ′⟩ = λ⟨u, φ 0⟩ + ⟨u, ψ ′⟩ = λC − ⟨u′, ψ⟩ =

b
= λC = ∫aCφ dx = ⟨C, φ⟩.
Ponieważ φ ∈ D(a, b) było dowolne, oznacza to, że u = C, czyli że rozwiązaniami równania u′ = 0 są wyłącznie
dystrybucje stałe. W konsekwencji rozwiązania równania u′ = f mają postać u = u0 + C , co należało pokazać.
149
PRZYKŁAD
Przykład 60:
Sprawdzić, że rodzina rozwiązań dystrybucyjnych dla równania

u′ = λu
pokrywa się z rodziną rozwiązań klasycznych.

Istotnie, korzystając z własności 1 z modułu "Pochodna w sensie dystrybucyjnym" równanie to możemy zapisać w postaci
równoważnej
(e − λxu )′ = 0.
Stąd i poprzedniego przykładu wynika, że dowolne rozwiązanie dystrybucyjne ma postać
e − λxu = C,
czyli u = Ce λx . Ponieważ dystrybucji Ce λx odpowiada funkcja Ce λx i na odwrót, pokazaliśmy że rozwiązania dystrybucyjne

pokrywają się z rozwiązaniami klasycznymi.
Rozdział 8. Metoda funkcji Greena

Funkcja Greena dla równania ciepła
W module "Równanie Poissona" rozwiązanie równania Poissona wyraziliśmy w postaci całki z iloczynu rozwiązania
podstawowego równania Laplace'a przez prawą stronę równania Poissona, a rozwiązanie problemu początkowego dla równania
ciepła jako całkę z iloczynu rozwiązania podstawowego równania ciepła przez funkcje określającą rozkład początkowy
temperatury. Innymi słowami, rozwiązanie rozważanego problemu wyraziliśmy za pomocą rozwiązania podstawowego oraz
prawej strony równania lub warunków początkowych.
W niniejszym module rozwiniemy te idee, wykorzystując w miejsce rozwiązania podstawowego, tzw. funkcje Greena. Trudność
tej metody wynika z faktu, że dla każdego typu problemu należy indywidualnie wyznaczyć funkcje Greena. Natomiast korzyść
polega na tym, że po znalezieniu funkcji Greena otrzymamy formułę, która podaje wartości rozwiązania w zależności od zadanych
wartości początkowych czy brzegowych.
Niech Ω ⊂ Rn będzie zadanym obszarem o gładkim brzegu. Rozważmy problem:
Δu + f = 0 w Ω, (257)
u=g na ∂Ω, (258)
gdzie f i g są zadanymi funkcjami odpowiednio na zbiorze Ω i ∂Ω. Załóżmy, że funkcja u jest rozwiązaniem tego problemu.
Niech Φ będzie rozwiązaniem podstawowym równania Laplace'a, danym wzorem
{
1
2π
− ln ∥ x ∥ , dla n = 2;
Φ(x) = 1
1
n(n − 2)α(n) ∥x∥n − 2
, dla n ≥ 3.
gdzie α(n) oznacza objętość kuli jednostkowej w Rn.

¯
Niech x ∈ Ω i niech ε > 0 będzie tak dobraną liczbą, aby B(x, ε) ⊂ Ω. Połóżmy Ωϵ = Ω ∖ B(x, ε). Stosując wzór 7 z modułu
"Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena" na zbiorze Ωε do funkcji y ↦ u(y) i y ↦ Φ(y − x) otrzymamy
150
∂Φ ∂u
∫Ωε (u(y)ΔΦ(y − x) − Φ(y − x)Δu(y) )dy = ∫∂Ωε (u(y) )

∂ν ∂ν
(y − x) − Φ(y − x) (y) dS,
gdzie y oznacza punkt bieżący, symbol Δ - laplasjan względem zmiennej y, dS - element powierzchniowy względem zmiennej
y, a ν - unormowany wektor normalny do powierzchni ∂Ωε.
Ponieważ ΔΦ(y − x) = 0 dla y ∈ Ωε, ostatni wzór możemy zapisać w postaci
∂Φ ∂u (259)
− ∫Ω Φ(y − x)Δu(y))dy =
ε
(
∫∂Ω u(y)
∂ν
(y − x) − Φ(y − x)
∂ν
)
(y) +
∂Φ ∂u
∂ν ∂ν
+ ∫∂B ( x , ε ) u(y) (y − x)dS − ∫∂B ( x , ε ) Φ(y − x) (y)dS.
Zauważmy, że wektor normalny do powierzchni ∂Ωϵ w punkcie y ∈ ∂B(x, ε) wyraża się wzorem
y−x y−x
∥y − x∥ ε
ν= − = − .
Rozważmy przypadek n ≥ 3 (analogiczny rachunek dla n = 2 pozostawiamy Czytelnikowi). Różniczkując funkcje Φ(y − x)
względem ν w punkcie y ∈ ∂B(x, ε) otrzymamy
n n
∂Φ ∂Φ(y − x) yi − xi (y i − x i)2 1
∑ ∂y ∑ n
∂ν ε i = 1 nα(n) ∥ y − x ∥ ε nα(n)ε n − 1
(y − x) = i = 1 i
(− )= = .
Korzystając z ostatniej równości a następnie z faktu, że wartość nα(n)ε n − 1 jest równa powierzchni sfery ∂B(x, ε) oraz z
własności wartości średniej, otrzymamy
∂Φ 1
∂ν nα(n)ε n − 1
∫∂B ( x , ε ) u(y) (y − x)dS = ∫∂B ( x , ε ) u(y)dS = u(x).
Nietrudno też sprawdzić, że
∂u
lim
∂ν
ε→0
∫∂B ( x , ε ) Φ(y − x) (y)dS = 0
oraz
lim
ε→0
∫ΩεΦ(y − x)Δu(y)dy = ∫ΩΦ(y − x)Δu(y)dy.
W konsekwencji, przechodząc z ε do zera we wzorze ( 259 ) otrzymamy
∂u ∂Φ (260)
∫∂Ω (Φ(y − x) )
∂ν ∂ν
u(x) = (y) − u(y) (y − x) dS − ∫ΩΦ(y − x)Δu(y)dy
Zauważmy, że wzór ( 260 ) pozwala wyznaczyć szukaną funkcje u jeśli znamy wartości Δu na zbiorze Ω oraz wartości u
∂u ∂u
∂ν ∂ν
i na brzegu ∂Ω zbioru Ω. Niestety, w rozważanym przypadku wartości pochodnej na zbiorze ∂Ω nie znamy.
∂u
∂ν
Wprowadzimy teraz pewną korektę tak, aby wyeliminować nieznaną wartość . W tym celu rozważamy problem pomocniczy
ΔΨ = 0 w Ω, (261)
Ψ(y) = Φ(y − x) dla y ∈ ∂Ω. (262)
Stosując ponownie wzór 7 z modułu "Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena" do funkcji u i Ψ w obszarze Ω , gdzie u jest
rozwiązaniem problemu ( 257 ), ( 258 ), a Ψ rozwiązaniem problemu pomocniczego ( 261 ), ( 262 ). Otrzymamy
∂Ψ ∂u (263)
∫∂Ω (u(y) )
∂ν ∂ν
− ∫ΩΨ(y)Δu(y)dy = (y) − Ψ(y) (y) dS.
Połóżmy
151
G(x, y) = Φ(y − x) − Ψ(y).
Tak zdefiniowaną funkcje G będziemy nazywać funkcją Green a dla problemu ( 257 ), ( 258 ). Sumując równości ( 260 ), ( 263 ) i
uwzględniając zależność ( 262 ), dostajemy
∂G
∂ν
u(x) = − ∫∂Ωu(y) (x, y)dS − ∫ΩG(x, y)Δu(y)dy.
Zauważmy, że po wyznaczeniu funkcji G wartości wszystkich funkcji występujących po prawej stronie ostatniego wzoru są
znane, a szukane rozwiązanie możemy zapisać w postaci
∂G (264)
∂ν
u(x) = ∫Ωf(y)G(x, y)dy − ∫∂Ωg(y) (x, y)dS.
Oczywiście w obu całkach zmienną całkowania jest y . Wzór ten określa rozwiązanie problemu ( 257 ), ( 258 ) w zależności od
zadanych funkcji f i g.
Warto podkreślić, że funkcja Greena jest określona dla operatora Laplace'a oraz zbioru Ω, nie zależy natomiast od funkcji f i
g.
UWAGA
Uwaga 27:
Zdefiniowana powyżej funkcja Greena G spełnia następujące warunki:
(i). Funkcja G jest harmoniczna względem y w obszarze Ω ∖ {x}, jak również jest harmoniczna względem x w obszarze
Ω ∖ {y};
(ii). Jeśli x ∈ ∂Ω lub y ∈ ∂Ω to G(x, y) = 0, a jeśli zbiór Ω jest nieograniczony, to G(x, y) → 0 gdy ∥x ∥ + ∥ y ∥ → ∞.
Warto odnotować, że funkcje Greena można po prostu zdefiniować jako funkcje która spełnia warunki (i) i (ii). Tak więc
warunki (i) i (ii) możemy uznać za kryterium funkcji Greena.
152
PRZYKŁAD
Przykład 61: Funkcja Greena dla półprzestrzeni.
Rozważmy problem:
n (265)
Δu = 0 w R+ ,
n (266)
u=g na ∂R + ,
n
gdzie R + = {x = (x1, …, xn) ∈ Rn : xn > 0}.
n
Dla x ∈ R+ połóżmy x̃ = (x 1, …, x n − 1, − x n). (Punkt x̃ jest odbiciem symetrycznym punktu x względem płaszczyzny
x n = 0 ). Rozważmy funkcje Ψ daną wzorem
Ψ(y) = Φ(y − x̃ ) = Φ(y 1 − x 1, …, y n − 1 − x n − 1, y n + x n).
n
Zauważmy, że dla dowolnego x ∈ R + tak określona funkcja Ψ jest rozwiązaniem problemu:
n
ΔΨ = 0 w R+ ,
n
Ψ(y) = Φ(y − x) dla y ∈ ∂R + ,
n
czyli problemu pomocniczego ( 261 ), ( 262 ) dla obszaru Ω = R + . Zgodnie z powyższymi uwagami funkcja
n
G(x, y) = Φ(y − x) − Φ(y − x̃ ), x, y ∈ R + , x ≠ y
n
jest funkcja Greena dla operatora Laplace'a oraz półprzestrzeni R + .
n
Ponieważ wektor normalny do ∂R + , skierowany na zewnątrz, ma postać ν = (0, …, 0, − 1), zatem
∂Φ ∂Φ yn − xn yn + xn
∂G 1
∂ν
(x, y) = (
∂y n
(y − x) −
∂y n
)
(y − x̃ ) ( − 1) = [
nα(n) ∥y − x∥n
−
∥y − x̃ ∥n
].
n
Jeśli y ∈ ∂R + , wówczas y n = 0 i w konsekwencji
∂G 2x n
∂ν nα(n) ∥ y − x∥n
(x, y) = − .
Korzystając ze wzoru ( 264 ), rozwiązanie problemu ( 265 ), ( 266 ) możemy zapisać w postaci
2x n g(y)
u(x) = ∫∂Rn+ dy.
Jeśli przyjmiemy
2x n
nα(n) ∥ y − x∥n n n
K(x, y) = dla x ∈ R + , y ∈ ∂R +
to
u(x) = ∫∂Rn+ K(x, y)g(y)dy. (267)

Funkcje K nazywamy jądrem Poissona.
153
PRZYKŁAD
Przykład 62:
Wyznaczyć w obszarze Ω = {(x, y) ∈ R2 : y > 0} rozwiązanie równania Laplace'a
uxx + uyy = 0
spełniające warunek brzegowy
{
lim c, jeśli |x | ≤ a;
y → 0 u(x, y) = g(x) =
0, jeśli |x | > a.
Zgodnie z przykładem 1 oraz wzorem na rozwiązanie podstawowe równania Laplace'a funkcja Greena ma postać
1 (ξ − x)2 + (η − y)2
4π (ξ − x)2 + (η + y)2
G(x, y, ξ, η) = − ln ,
a rozwiązanie, zgodnie z wzorem ( 267 ), postać
y g(ξ) c y
2π + ∞ (ξ − x)2 + y 2 2π a (ξ − x)2 + y 2
u(x, y) = ∫−∞ dξ = ∫−a dξ =
c a−x a+x
=
2π
(arctg y
+ arctg
y
).
PRZYKŁAD
Przykład 63: Funkcja Greena dla kuli.
Rozważmy problem
Δu = 0 w B(0, 1),
u=g na ∂B(0, 1).
Zgodnie z poprzednimi uwagami funkcja Greena ma postać
G(x, y) = Φ(y − x) − Ψ(y),
gdzie Ψ jest rozwiązaniem problemu pomocniczego:
ΔΨ = 0 w B(0, 1),
Ψ(y) = Φ(y − x) dla y ∈ ∂B(0, 1),
czyli problemu ( 261 ), ( 262 ) dla zbioru Ω = B(0, 1).

Dla x ∈ B(0, 1) połóżmy x̃ = x/ ∥ x∥2 (punkt symetryczne do x względem sfery ∥x ∥ = 1. )
Rozważmy funkcje
Ψ̃(y) = Φ ( ∥ x ∥ (y − x̃ ) ).
Oczywiście funkcja Ψ̃ jest harmoniczna dla y ≠ x̃ .

Ponieważ dla y ∈ ∂B(0, 1) i x ≠ 0 mamy
154
x 2x ⋅ y 1
∥x∥2 ∥x∥2 ∥x∥2
∥x ∥2 ∥ y − x̃ ∥2 = ∥ x ∥2 ∥y− ∥2= (
∥ x ∥2 ∥ y ∥2 − + )=
2x ⋅ y 1
∥x∥2 ∥x∥2
= ∥x ∥2 (1 − + )= ∥ x ∥2 − 2x ⋅ y + 1 = ∥ x ∥2 − 2x ⋅ y + ∥ y ∥2 = ∥ y − x ∥2,
a zatem
∥x ∥ ∥ y − x̃ ∥ = ∥ y − x∥
i w konsekwencji
Ψ̃(y) = Φ(y − x), dla y ∈ ∂B(0, 1).
Oznacza to, że tak zdefiniowana funkcja Ψ̃ jest rozwiązaniem problemu pomocniczego.

Funkcja Greena dla kuli jednostkowej ma zatem postać
G(x, y) = Φ(y − x) − Φ ( ∥ x ∥ (y − x̃ ) ), x, y ∈ B(0, 1), x ≠ y.
Zgodnie z wzorem ( 264 ) (gdzie f = 0, ) rozwiązanie naszego problemu możemy zapisać w postaci
∂G
∂ν
u(x) = − ∫∂B ( 0 , 1 ) g(y) (x, y)dS.
Korzystając z faktu, że ν = y/ ∥ y ∥ = y dla y ∈ ∂B(0, 1) oraz wzorów:
∂Φ 1 yi − xi
∂y i nα(n) ∥y − x∥n
(y − x) = − ,
y i ∥ x ∥2 − x i 2
∂Φ 1 1 yi ∥ x ∥ − xi
∂y i
(∥x∥ (y − x̃ ) ) = −
nα(n) ( ∥ x ∥ ∥ y − x̃ ∥ )n
= −
,
otrzymamy
n
∂G ∂G
∑ ∂y i
∂ν
(x, y) = ∇yG(x, y) ⋅ ν(y) = i = 1 y i (x, y) =
n
1 2
1 1 1 − ∥ x∥
∑
nα(n) ∥y − x∥n i = 1 2
= − (yi(yi − xi) − y2i ∥ x ∥2 + xiyi ) = −
nα(n) ∥y − x∥
.
Ostatecznie więc wzór na rozwiązanie problemu wyjściowego przyjmie postać
1 − ∥ x∥2 g(y) (268)

u(x) = ∫∂B ( 0 , 1 ) dS(y).
155
UWAGA
Uwaga 28:
Rozwiązanie problemu Dirichleta dla kuli o promieniu r można zredukować do kuli o promieniu 1 stosując podstawienie
y = rz. Łatwo sprawdzić, że rozwiązanie Dirichleta w kuli B(0, r) ma postać
r2 − ∥ x∥2 g(z)
nα(n)r ∥z − x∥n
u(x) = ∫∂B ( 0 , r ) dS(z).
W szczególności, dla przypadku przestrzeni dwuwymiarowej rozwiązanie problemu Dirichleta w kuli B(0, r) wyraża się
wzorem
r2 − x2 − y2 g(ξ, η)
2πr (ξ − x)2 + (η − y)2
u(x, y) = ∫∂B ( 0 , r ) dS,
a po przejściu na współrzędne biegunowe wzorem
1 r2 − ρ2
2π 2π r2 − 2rcos(ϕ − θ) + ρ2
u(ρ, θ) = ∫0 g(rcosϕ, rsinφ) dϕ,
gdzie (ρ, θ) oznaczają współrzędne biegunowe punktu (x, y), a (r, ϕ) współrzędne biegunowe punktu (ξ, η).
Zastosowana w powyższych przykładach metoda wyznaczania funkcji Greena nosi nazwę metody punktów symetrycznych.
Metoda funkcji Greena dla równań parabolicznych

Niech Ω ⊂ Rn będzie obszarem ograniczonym o gładkim brzegu ∂Ω i niech u: Ω × (0, + ∞) → R będzie funkcją posiadającą
pochodne drugiego rzędu względem zmiennych x 1, …, x n. Rozważmy operator
L(u) = div(k∇u − qu),
∂ ∂
∂x1 ∂xn
gdzie k i q są zadanymi funkcjami określonymi na zbiorze Ω, a ∇ = ( , …, ) jest operatorem Nabla. Zauważmy, że w
definicji operatora L występuje tylko różniczkowanie względem zmiennych przestrzennych x 1, …, x n .
156
PRZYKŁAD
Przykład 64: Równania jednorodne.
Rozważmy równanie jednorodne
L(u(x, t)) = ρ(x)ut(x, t) dla x ∈ Ω, t > 0 (269)
z warunkiem brzegowym
∂u (270)
∂ν
a(x) (x, t) + b(x)u(x, t) = 0 dla x ∈ ∂Ω, t > 0
u(x, 0) = φ(x) dla x ∈ Ω, (271)
gdzie a, b i φ są zadanymi funkcjami, ν unormowanym wektorem normalnym do ∂Ω .
Jeśli k = 1, q = 0 i ρ = 1, to równanie ( 269 ) przyjmuje postać
Δu = ut dla x ∈ Ω, t > 0.
W celu znalezienia rozwiązań problemu ( 269 ) - ( 271 ), dla dowolnie ustalonego y ∈ Ω rozważmy problem pomocniczy
L(G(x, t)) = ρ(x) Gt(x, t) dla x ∈ Ω, t > 0, (272)
∂G (273)
∂ν
a(x) (x, t) + b(x)G(x, t) = 0 dla x ∈ ∂Ω, t > 0
G(x, 0) = δ(x − y) dla x ∈ Ω, (274)
gdzie symbol δ oznacza δ -Diraca.
Załóżmy, że problem pomocniczy ( 272 ) - ( 274 ) posiada rozwiązanie ciągłe G określone w zbiorze
(Ω × (0, + ∞) ) ∖ {(y, 0)}. Ponieważ rozwiązanie to zależy od y, połóżmy G = G(x, t; y). Okazuje się, że rozwiązanie
problemu ( 269 ) - ( 271 ) możemy wówczas zapisać w postaci
u(x, t) = ∫∂ΩG(x, t; y)φ(y)dS, (275)
gdzie zmienną całkowania jest y.

Istotnie, obkładając operatorem L (działającym względem zmiennej x ) obie strony równości ( 275 ) i wykorzystując
kolejno ( 272 ) i ponownie ( 275 ) otrzymamy
L(u(x, t)) = ∫∂ΩL(G(x, t; y )φ(y)dS = ∫∂Ωρ(x)Gt(x, t; y)φ(y)dS =

∂
∂t
= ρ(x)∫∂ΩGt(x, t; y)φ(y)dS = ρ(x) ∫∂ΩG(x, t; y)φ(y)dS = ρ(x) ut(x, t).
Uwzględniając teraz równość ( 275 ) i ( 273 ) mamy
∂u ∂u
∂ν ∂ν
a(x) (x, t) + b(x)u(x, t) = a(x) ∫∂ΩG(x, t; y)φ(y)dS + b(x)∫∂ΩG(x, t; y)φ(y)dS =
∂G
∫∂Ω (a(x) )
∂ν
= (x, y, t) + b(x)G(x, t; y) φ(y)dS = 0,
dla x ∈ ∂Ω, t > 0. Wykorzystując z kolei ( 275 ) i ( 276 ), dla x ∈ ∂Ω mamy
u(x, 0) = ∫∂ΩG(x, 0; y)φ(y)dS = ∫∂Ωδ(x − y)φ(y)dS = φ(x).

Ostatnia równość kończy dowód stwierdzenia, że funkcja u dana wzorem ( 275 ) jest rozwiązaniem problemu ( 269 ) - ( 271
). Rozwiązanie G( ⋅ , ⋅ ; y) problemu ( 272 ) - ( 274 ) nazywa się funkcją Greena dla problemu ( 269 ) - ( 271 ).
157
PRZYKŁAD
Przykład 65: Równanie niejednorodne z warunkami jednorodnymi.
Rozważmy teraz równanie niejednorodne
L(u(x, t)) + f(x, t) = ρ(x) ut(x, t) dla x ∈ Ω, t > 0, (276)
z warunkiem brzegowym ( 270 ) oraz warunkiem początkowym ( 271 ), gdzie a, b, f i φ są zadanymi funkcjami.
Rozwiązanie problemu niejednorodnego ( 276 ), ( 270 ), ( 271 ) możemy wyrazić jako sumę rozwiązań problemu
jednorodngo ( 269 ) - ( 271 ) danego wzorem ( 275 ) oraz problemu:
L(v(x, t)) + f(x, t) = ρ(x) v t(x, t) dla x ∈ Ω, , t > 0, (277)
∂v (278)
∂ν
a(x) (x, t) + b(x)v(x, t) = 0 dla x ∈ ∂Ω, t > 0
v(x, 0) = 0 dla x ∈ Ω, (279)
W celu znalezienia rozwiązania problemu ( 277 ) - ( 279 ) zastosujemy metodę wielokrotnie używaną wcześniej. Mianowicie,
dla dowolnie ustalonego τ > 0 rozważamy problem pomocniczy:
L(w(x, t)) = ρ(x) wt(x, t) dla x ∈ Ω, t ≥ τ, (280)
∂w (281)
∂ν
a(x) (x, t) + b(x)w(x, t) = 0 dla x ∈ ∂Ω, t ≥ τ,
f(x, τ) (282)
ρ(x)
w(x, τ) = dla x ∈ Ω.
Niech w = w(x, t; τ), x ∈ Ω , pct > 0, będzie rozwiązaniem problemu ( 280 ) - ( 282 ). Rozwiązanie to jest dane wzorem ( 275
), gdzie w miejsce funkcji φ należy wstawić f( ⋅ , τ)/ρ( ⋅ ), ) a zmienną t w funkcji Greena należy zastąpić zmienną
t − τ , czyli
f(y, τ)
ρ(y)
w(x, t; τ) = ∫∂ΩG(x, t − τ; y) dS.
Pokażemy, że funkcja
t
v(x, t) = ∫0w(x, t; τ)dτ dla x ∈ Ω, t > 0, (283)
jest szukanym rozwiązaniem problemu ( 277 ) - ( 279 ).

Istotnie, różniczkując równość ( 283 ) względem t i uwzględniając warunek ( 282 ) mamy
f(x, t)
t ρ(x) t
v t(x, t) = w(x, t; t) + ∫ 0wt(x, t; τ)dτ = + ∫0wt(x, t; τ)dτ.
Wykorzystując teraz ostatnią równość, następnie relacje ( 280 ) oraz ( 283 ), otrzymamy
t t
ρ(x) v t(x, t) = f(x, t) + ∫0ρ(x)wt(x, t; τ)dτ = f(x, t) + ∫0L (w(x, t; τ) )dτ =
= f(x, t) + L (∫t0w(x, t; τ)dτ ) = f(x, t) + L(v(x, t) ),

co oznacza, że funkcja v jest rozwiązaniem równania ( 277 ). Zgodnie z warunkiem ( 281 ) dla dowolnego τ > 0 mamy
∂w
∂ν
a(x) (x, t; τ) + b(x)w(x, t; τ) = 0 dla x ∈ ∂Ω, t ≥ τ.
Całkując ostatni związek względem τ w przedziale (0, t) i uwzględniając równość ( 283 ) otrzymamy warunek ( 278 ).
Ponieważ w oczywisty sposób v(x, 0) = 0 pokazaliśmy, że v jest szukanym rozwiązaniem problemu ( 277 ) - ( 280 ).
158
PRZYKŁAD
Przykład 66: Równanie niejednorodne z warunkami niejednorodnymi.
Rozważmy teraz równanie niejednorodne ( 276 ) z niejednorodnym warunkiem brzegowym
∂u (284)
∂ν
a(x) (x, t) + b(x)u(x, t) = ψ(x) dla x ∈ ∂Ω, t > 0
oraz warunkiem początkowym ( 271 ), gdzie a , b, φ i ψ są zadanymi funkcjami.
Rozwiązanie tego problemu możemy wyrazić w postaci sumy u = u1 + u2 , gdzie u1 jest funkcją spełniającą warunek ( 284 ),
różniczkowalną względem t i taką, że L(u1) jest dobrze określone, a u2 jest rozwiązaniem problemu:
∂u
∂t
L(u(x, t)) + F(x, t) = ρ(x) (x, t), (x, t) ∈ Ω,
∂u
∂ν
a(x) (x, t) + b(x)u(x, t) = 0, x ∈ ∂Ω, t > 0,
u(x, 0) = φ(x) − u1(x, 0), x ∈ Ω,
gdzie
∂u1
∂t
F(x, t) = f(x, t) − L (u1(x, t) ) + ρ (x, t).
Rozwiązanie ostatniego problemu zostało podane w przykładzie Równania jednorodne. .
159
PRZYKŁAD
Przykład 67: Problem Cauchy'ego.
Rozważmy teraz problem Cauchy'ego dla równania parabolicznego:
L(u(x, t)) + f(x, t) = ρ(x) ut(x, t) dla x ∈ Rn, t > 0, (285)
u(x, 0) = φ(x) dla x ∈ Rn, (286)
Funkcją Greena dla problemu ( 285 ), ( 286 ) nazywamy rozwiązanie problemu:
L(G(x, t)) = ρ(x)Gt(x, t) dla x ∈ Rn, t > 0, (287)
G(x, 0) = δ(x − y) dla x ∈ Rn. (288)
W przypadku, gdy f(x, t) ≡ 0, rozwiązanie problemu ( 285 ), ( 286 ) dane jest wzorem ( 274 ), gdzie G jest rozwiązaniem
problemu ( 287 ), ( 288 ). Jeśli f ≠ 0, rozwiązanie problemu ( 285 ), ( 286 ) szukamy w postaci sumy u = v + w, gdzie v
jest rozwiązaniem problemu:
L (v(x, t) ) = ρ(x)v t(x, t), x ∈ Rn, t > 0,
v(x, 0) = φ(x), x ∈ Rn,
a w jest rozwiązaniem problemu:
L(w(x, t)) + f(x, t) = ρ(x)w(x, t), x ∈ Rn, t > 0,
w(x, 0) = 0, x ∈ Rn.
Rozwiązanie ostatniego problemu - co łatwo sprawdzić - możemy wyrazić wzorem
t
w(x, t) = ∫0w̃(x, t; τ)dτ,
gdzie w̃ jest rozwiązaniem problemu pomocniczego:
L (w̃(x, t) ) = ρ(x)w̃t(x, t), x ∈ Rn, t > τ,
f(x, τ)
w̃(x, τ) = ρ(x) , x ∈ Rn.
Wyznaczanie funkcji Greena przy pomocy

odwzorowań konforemnych
Przypomnijmy, że punkt (x, y) ∈ R2 możemy identyfikować z liczbą zespoloną z = x + iy i na odwrót. W konsekwencji zbiór
Ω ⊂ R2 możemy utożsamiać z odpowiadającym mu zbiorem liczb zespolonych. Ponieważ nie prowadzi to do nieporozumień, w
dalszym ciągu zbiory te będziemy oznaczać tym samym symbolem.
160
DEFINICJA
Definicja 23:
Funkcje f: Ω → C , Ω ⊂ C, nazywamy odwzorowaniem konforemnym , jeśli odwzorowanie to zachowuje kąty, tzn. jeśli
t ↦ w1(t), t ↦ w2(t), t ∈ [t0, t1], są dwoma krzywymi regularnymi wychodzącymi z punktu z ∈ Ω, to kąt między tymi
krzywymi w punkcie z pokrywa się z kątem między krzywymi t ↦ f(w1(t)), t ↦ f(w2(t)) w punkcie f(z).
UWAGA
Uwaga 29:
Każda funkcja analityczna f: Ω → C taka, że f ′ (z) ≠ 0 dla z ∈ Ω jest odwzorowaniem konforemnym.
Niech Ω ⊂ C będzie ograniczonym obszarem o gładkim brzegu ∂Ω. Niech w będzie konforemnym odwzorowaniem obszaru
Ω w kulę |z | < 1. Dla z0 ∈ Ω połóżmy
w(z) − w(z0) (289)

¯
w(z0)
1− w(z)
f(z; z0) = .
Nietrudno sprawdzić, że funkcja f( ⋅ ; z0) odwzorowuje konforemnie obszar Ω w kulę |z | < 1, przy czym f(z0; z0) = 0.
Ponieważ f ′ (z; z0) ≠ 0 dla z ∈ Ω, zatem
f(z; z0) = (z − z0)φ(z; z0), (290)
gdzie φ( ⋅ ; z0) jet funkcją analityczną w Ω , φ(z0; z0) = 0 , φ ′ (z; z0) ≠ 0 dla z ∈ Ω.
Korzystając z wymienionych własności odwzorowań konforemnych pokażemy, że funkcje Greena dla operatora Laplace'a w
obszarze Ω ⊂ R2 można wyrazić wzorem
1 1 (291)
2π 2π
G(x, y, x 0, y 0) = − ln |f(z; z0) | = − Relnf(z; z0).
W tym celu wystarczy sprawdzić, że funkcja ta spełnia warunki (i) i (ii) uwagi 1 z modułu "Funkcja Greena dla równania ciepła".
Istotnie, zgodnie z wzorem ( 290 )
1 1
2π 2π
G(x, y, x 0, y 0) = − ln |z − z0 | − ln |φ(z; z0) |.
Oczywiście pierwsza z funkcji po prawej stronie ostatniego wzoru jest harmoniczna dla (x, y) ≠ (x 0, y 0). Ponieważ
ln |φ(z; z0) | = Relnφ(z; z0), również funkcja ln |φ( ⋅ ; z0) | jest harmoniczna, jako część rzeczywista funkcji analitycznej lnφ( ⋅ ; z0).
Z tych samych powodów funkcja ta jest harmoniczna względem zmiennych (x 0, y 0) dla (x 0, y 0) ≠ (x, y). Oznacza to, że warunek
(i) jest spełniony. Ponieważ dla z ∈ ∂Ω, |f(z; z0) | = 1, zachodzi również warunek (ii).
161
PRZYKŁAD
Przykład 68:
Znaleźć funkcje Greena dla operatora Laplace'a i kuli B(0, R).
Zauważmy, że funkcja
R(z − z0)
¯
R2 − z0 z
f(z; z0) =
odzorowuje w sposób konforemny kulę |z | < R na kulę |z | < 1, przy czym punkt z0 przechodzi w punkt 0. Zgodnie ze
wzorem ( 291 ) mamy
R(z − z0)
1 ¯ 1 R2 − (x 0 − iy 0)(x + iy)
R2 − z z R(x + iy − x 0 − iy 0)
G(x, y, x 0, y 0) = −
2π
ln | 0
|= 2π
ln | |=
(R2 − xx 0 − yy 0)2 + (x 0y − xy 0)2
1
4π R2 ((x − x 0)2 + (y − y 0)2 )
= ln .
162
PRZYKŁAD
Przykład 69:
Znaleźć rozwiązanie równania Laplace'a
uxx + uyy = 0
w obszarze Ω = {(x, y) ∈ R2 : x > 0, y > 0},

spełniające warunki:
u(x, 0) = A dla 0 < x < + ∞, u(0, y) = B dla 0 < y < + ∞.
Funkcje Greena dla powyższego problemu wyznaczymy metodą odwzorowań konforemnych. W tym celu zauważmy, że
funkcja h(z) = z2 odwzorowuje konforemnie obszar Ω na półpłaszczyznę Im z = y > 0, natomiast funkcja
¯
g(z) = (z − z0)/(z − z0), gdzie Im z0 > 0, odwzorowuje konforemnie półpłaszczyznę Im z > 0 na kulę |z | < 1. Zatem
funkcja złożona
2
z2 − z0
¯2
z2 − z0
f(z; z0) = (g ∘ h)(z) = ,
odwzorowuje konforemnie obszar Ω na kulę |z | < 1.

Zgodnie z wzorem ( 291 ) funkcja Greena dla obszaru Ω ma postać
2
z2 − z0 2 2
x 2 − y 2 − x 0 + y 0) + 2i(xy + x 0y 0)
1 ¯2 1
2 2
z2 − z0 (x 2 − y 2 − x 0 + y 0) + 2i(xy − x 0y 0)
G(x, y, x 0, y 0) = −
2π
ln | |= 2π
ln | |=
2 2
(x 2 − y 2 − x 0 + y 0) 2 + 4(xy + x 0y 0)2
1
2 2
4π (x 2 − y 2 − x 0 + y 0)2 + 4(xy − x 0y 0)2
= ln .
Wstawmy (ξ, η) w miejsce (x 0, y 0) i obliczmy pochodne czątkowe:
∂G 2xy ∂G 2xy
∂ξ
|ξ= 0 = π( (x 2 − y 2 + η2) + 4x 2y 2 ), ∂η
|η = 0 = π( (x 2 − y 2 + ξ2) + 4x 2y 2 )
.
∂G ∂G ∂G ∂G
∂υ ∂ξ ∂υ ∂η
Ponieważ (0, η) = (0, η) dla η > 0 oraz (ξ, 0) = (ξ, 0) dla ξ > 0 , wykorzystując wzór (9.8) otrzymamy
2A ∂G 2B ∂G
π + ∞ ∂η π + ∞ ∂ξ
u(x, y) = ∫0 ξ (x, y, ξ, 0)dξ + ∫0 η (x, y, 0, η)dη =
2A xyξ 2A xyη
π + ∞ (x 2 − y 2 − ξ2) + 4x 2y 2 π + ∞ (x 2 − y 2 − η2) + 4x 2y 2
= ∫0 dξ + ∫0 dη =
2A x2 − y2 2B x2 − y2
=
π
(π + 2arctg 2xy
) + (π − 2arctg
π 2xy
).
Dalsze przykłady wyznaczania funkcji Greena

Aby lepiej wyjaśnić idee rozwiązywania równań metodą funkcji Greena omówimy jeszcze kilka przykładów.
163
PRZYKŁAD
Przykład 70:
Wyznaczyć funkcje Greena dla równania
a 2uxx = ut, x ∈ R, t > 0. (292)
Funkcją Greena równania ( 292 ) - nazywamy rozwiązanie problemu
a 2uxx = ut, u(x, 0) = δ(x − x 0), (293)
¯
które jest ciągłe w obszarze Ω ∖ {(x 0, 0)}, gdzie Ω = {(x, t) : x ∈ R, t > 0}. Aby znaleźć rozwiązanie problemu ( 293 )
rozważmy najpierw problem
a 2v xx = v t, v(x, 0) = H(x − x 0), x ∈ R, t > 0, (294)
gdzie H jest funkcją Heaviside'a daną wzorem
H(x) = { 0,
1,
jeśli x < 0,
jeśli x ≥ 0.
Rozwiązanie problemu ( 294 ) będziemy szukać w postaci
v(x, t) = w (x/ √t ).
Podstawiając do równania ( 294 ) w miejsce v funkcje w otrzymamy
x
a2 x x
t ′′ √t
w ( )= −
2t √ t
w′ (
√ t
).
Kładąc s = x/ √t otrzymamy równanie
s (295)
2a 2 ′
w′′(s) + w (s) = 0,
natomiast warunek początkowy v(x, 0) = H(x − x 0) implikuje warunki:
lim lim (296)

s → − ∞w(s) = 0, s → + ∞w(s) = 1.
łatwo sprawdzić, że rozwiązaniem równania ( 295 ) jest funkcja
τ2
s 4a 2
w(s) = ∫
C1 − ∞e − dτ + C2.
Z pierwszego z warunków ( 296 ) wynika, że C2 = 0 , natomiast z drugiego, po uwzględnieniu równości
τ2
+ ∞ − 4a 2
∫ − ∞e dτ = 2a √π,
otrzymamy C1 = 1/ (2a √π ).
Wynika stąd, że funkcja
164
x 1 θ2
1
x x
(√ ) =
t 2a √π 4a2 √π 2
v(x, t) = w ∫ √− ∞t e − dθ = ∫ 2a−√∞t e − τ dτ =
1 x
1
( ) ),
x
√π 2a √t
= (∫0− ∞e − τ dτ + ∫0 √ e − τ dτ ) =
2 2a t 2 2
1+Φ (
gdzie
2
√π s 2
Φ(s) = ∫0e − τ dτ,
jest rozwiązaniem równania a 2v xx = v t.
lim lim
+ +
Łatwo zauważyć, że t → 0 v(x, t) = 1 dla x > 0 oraz t → 0 v(x, t) = 0 dla x < 0. Możemy zatem przyjąć, że v(x, 0) = H(x).
Zauważmy, że funkcja v ma w obszarze Ω ciągłe pochodne v xxx i v xt. Różniczkując względem x równanie av xx = v t
otrzymamy
a(v x)xx = (v x)t.
Oznacza to, że funkcja
1 x2
2a √πt 4a2t
G(x, t) = v x(x, t) = e−
jest również rozwiązaniem równania ( 292 ). Ponieważ G(x, 0) = v x(x, 0) = H′(x) = δ, więc G(x − x 0, 0) = δ(x − x 0).
Pokazaliśmy więc, że funkcja
1 (x − x0)2
2a √πt 4a2t
G(x − x 0, t) = e−
jest rozwiązaniem problemu ( 293 ), czyli jest ona szukaną funkcją Greena dla problemu ( 292 ).
Standartowy rachunek pokazuje, że funkcja
1
( x − s) 2
2a √πt + ∞ 4a 2 t
u(x, t) = ∫−∞ φ(s) e − ds
jest rozwiązaniem problemu Cauchy'ego
lim
a 2uxx = ut, t → 0 u(x, t) = φ(x), x ∈ R.
PRZYKŁAD
Przykład 71:
Wyznaczyć funkcje Greena dla problemu początkowo - brzegowego:
a 2uxx = ut dla 0 < x < l, t > 0, (297)
u(0, t) = u(l, t) = 0 dla t > 0, u(x, 0) = φ(x) dla 0 < x < l. (298)
Funkcją Greena dla problemu ( 297 ), ( 298 ) nazywamy funkcje ciągłą w obszarze {(x, t) : 0 ≤ x ≤ l, t ≥ 0} za wyjątkiem
punktu (x 0, 0), spełniającą następujący problem początkowo-brzegowy:
a 2uxx = ut dla 0 < x < l, t > 0, (299)
u(0, t) = u(l, t) = 0 dla t > 0, u(x, 0) = δ(x − x 0) dla 0 < x < l. (300)
165
Rozwiązanie problemu ( 299 ), ( 300 ) możemy znaleźć metodą rozdzielania zmiennych. Szukamy zatem rozwiązania w
postaci u(x, t) = X(x) T(t). Postępując analogicznie jak w module: "Rozwiązanie równania struny ograniczonej metodą
rozdzielania zmiennych" otrzymamy rozwiązanie równania ( 299 ) wyrażone wzorem
(
u(x, t) = Acos(λx) + Bsin(λx) e − λ a t. ) 2 2
Uwzględniając warunki brzegowe dostajemy rozwiązania niezerowe dla wielkości λn = nπ/l, n ∈ N, które mają postać
nπa nπ
l
un(x, t) = An e − ( ) 2tsin ( l
x ).
Funkcje Greena możemy teraz wyrazić w postaci
∞ ∞
∑ ∑ nπa
l
nπ
G(x, t; x 0) = n = 1u (x, t) = n = 1A e − ( ) 2tsin ( l

x ),
n n
gdzie współczynniki An wyznaczymy wykorzystując warunek początkowy. W tym celu zapiszmy funkcje δ(x − x 0) w
postaci szeregu sinusów, czyli
∞
2
∑ nπ nπ
l n=1
δ(x − x 0) = sin ( l
x )sin ( l
x0 ).
Ponieważ G(x, 0; x 0) = δ(x − x 0), więc
∞ ∞
2
∑ nπ ∑ nπ nπ
l n=1
n = 1A sin
n ( l
x) = sin ( l
x )sin ( l
x0 ),
skąd wynika, że
2 nπ
l
An = sin ( l
x0 ).
Zatem
∞
2
∑ anπ nπ nπ
l n = 1 − ( l ) 2t
G(x, t; x 0) = e sin ( l x )sin ( l x 0 ).
Mając funkcje Greena, rozwiązanie problemu ( 299 ), ( 300 ) zgodnie z wzorem 7 w module "Metoda funkcji Greena dla
równań parabolicznych" możemy wyrazić wzorem
l
u(x, t) = ∫0φ(s)G(x, t; s)ds.
166
PRZYKŁAD
Przykład 72:
Stosując metodę funkcji Greena znaleźć rozwiązanie problemu:
uxx + uyy = f(x, y) dla (x, y) ∈ Ω, (301)
u(x, y) = φ(x, y) dla (x, y) ∈ ∂Ω, (302)
gdzie Ω = {(x, y) ∈ R2 : 0 < y < x, x 2 + y 2 < R2}.
Funkcje Greena dla rozważanego problemu możemy wyznaczyć stosując metodę punktów symetrycznych. Niech
(ξ, η) ∈ Ω. Dla zwięzłości zapisu posłużmy się liczbami zespolonymi. W tym celu przyjmijmy z0 = ξ + iη = re iφ. Rozważmy
teraz punkty: z1 = re i ( π / 2 − φ ) , z2 = re i ( π / 2 + φ ) , z3 = re i ( π − φ ) , z4 = re i ( π + φ ) , z5 = re i ( 3π / 2 − φ ) , z6 = re i ( 3π / 2 + φ ) ,
z7 = re i ( 2π − φ ) . Połóżmy ξk = Re zk, ηk = Im zk dla k = 1, …, 7, ξ0 = Re z0 = ξ , η0 = Im z0 = η (czyli
zk = ξk + i ηk, k = 0, …, 7.) Zauważmy, że punkty (ξ0, η0), (ξ1, η1), … (ξ7, η7) stanowią ciąg punktów symetrycznych
odpowiednio względem prostych y = x, y = − x oraz osi układu współrzędnych. W szczególności punkt (ξ1, η1) jest
symetryczny do punktu (ξ0, η0) względem prostej y = x , a punkt (ξ7, η7) do punktu (ξ0, η0) względem prostej y = 0.
∂2 ∂2
∂x2 2
Niech G0 bedzie funkcją Greena dla operatora Laplace'a + ∂y w kole x 2 + y 2 < R2.
Nietrudno sprawdzić, że funkcja
7
∑
G(x, y, ξ, η) = k = 0( − 1)kG0(x, y, ξk, ηk)
spełnia warunki (i) i (ii) uwagi 1 z modułu "Funkcja Greena dla równania ciepła", a zatem jest szukaną funkcją Greena.
Rozwiązanie problemu wyjściowego znajdziemy teraz wykorzystując wzór 8 z modułu "Funkcja Greena dla równania ciepła".
Rozdział 9. Przekształcenie Laplace’a

Definicja przekształcenia Laplace’a
DEFINICJA
Definicja 24: Transformaty Laplace'a.
Przekształceniem lub transformatą Laplace'a funkcji f: (0, + ∞) → R nazywamy funkcje zmiennej zespolonej F: C → C
określoną wzorem
+ ∞ − zt
F(z) = e f(t) dt. ∫0 (303)
Symbol C oznacza zbiór liczb zespolonych, tzn. C = {z : z = x + iy, x, y ∈ R}, gdzie i oznacza jednostkę urojoną.
Przyjmujemy oznaczenie F = L(f). Aby móc zapisać operacje na argumencie funkcji f, będziemy też stosować zapis L(f(t)).
Funkcje f nazywamy oryginałem, a funkcje F transformatą funkcji f.
167
UWAGA
Uwaga 30:
Jeśli
|f(t) | ≤ Me αt dla t ∈ [0, + ∞),
gdzie M i α są ustalonymi stałymi, to transformata Laplace'a istnieje dla dowolnej liczby zespolonej z takiej, że
Rez > α, czyli dla z = x + iy, gdzie x, y ∈ R, x > α.
Istotnie, niech z = x + iy. Wykorzystując nierówność
| e − ( x + iy ) tf(t) | ≤ e − xte αtM = e − ( x − α ) tM,
nietrudno sprawdzić, że dla x > α
M
+ ∞ − zt + ∞ − zt + ∞ − (x− α)t x−α
|∫ 0 e f(t) | ≤ ∫ 0 |e f(t) |dt ≤ M∫ 0 e dt = ,
co oznacza, że całka po prawej stronie wzoru ( 303 ) jest zbieżna.
UWAGA
Uwaga 31:
Przypuśćmy, że
+ ∞ − αt
∫0 e |f(t) |dt < + ∞.
Wówczas transformata Laplace'a L(f) istnieje w zbiorze {z ∈ C: Rez > α}

Istotnie, załóżmy, że Re z = x > α. Wówczas
+ ∞ − zt + ∞ − xt + ∞ − αt
| ∫0 e f(t)dt | ≤ ∫0 e |f(t) |dt ≤ ∫0 e |f(t) |dt < + ∞.
UWAGA
Uwaga 32:
Przypuśćmy, że transformata F = L(f) jest dobrze określona w pewnym zbiorze {z ∈ C : Re z > α} . Wówczas
lim
Re z → ∞F(z) = 0.
Istotnie, teza wynika natychmiast z nierówności
+ ∞ − ( x + iy ) t + ∞ − xt
|F(z) | = | ∫0 e f(t)dt | ≤ ∫0 e |f(t) |dt,
bowiem przy x → ∞ całka po prawej stronie dąży do zera (wynika to z twierdzenia Lebesque'a o zbieżności ograniczonej).
Połóżmy
α0 = inf {Re z: ∫ + ∞ − zt
0 |e f(t) |dt }
jest zbieżna .
168
Wówczas dla x > α0 ( x = Re z ) całka
+ ∞ − xt
∫0 e |f(t) |dt
jest zbieżna, a dla x < α0 rozbieżna.

Oznacza to, że transformata Laplace'a z funkcji f jest określona w zbiorze {z ∈ C: Re z > α0}.
W poniższych przykładach 1 i 3 transformatę Laplace'a rozpatrujemy w zbiorze {z ∈ C: Re z > 0}, a w przykładzie 2 w zbiorze
{z ∈ C: Re z > α}.
PRZYKŁAD
Przykład 73:
Niech f(t) = 1 . Wówczas

1 1
L(1)(z) = ∫
+ ∞ − zt
0 e dt
z − zt + ∞ z
= − e 0 = .|
PRZYKŁAD
Przykład 74:
Niech f(t) = e ct ( c ∈ R ). Wówczas dla z ∈ C, Re z > c, mamy

1
+ ∞ − zt ct + ∞ − ( z− c) t z−c
L(e ct)(z) = ∫ 0 e e dt = ∫ 0 e dt = .
W szczególności
1 1
z−1 z+1
L(e t)(z) = , L(e − t)(z) = .
PRZYKŁAD
Przykład 75:
Znaleźć transformatę Laplace'a z funkcji f(t) = tn, n ≥ 1.
Dla n = 1 otrzymamy
1 1 1
z2
L(t)(z) = ∫
+ ∞ − zt
0 e t dt = ( z
− e − ztt )| +∞
0 +
z + ∞ − zt
∫0 e dt = .
Wykorzystując zasadę indukcji nietrudno pokazać, że
n!
zn + 1
L(tn)(z) = .
169
PRZYKŁAD
Przykład 76:
Znaleźć transformatę Laplace'a z funkcji f(t) = sint.

L(sint)(z) = ∫0
+ ∞ − zt
e sint dt | + ∞ − z∫0+ ∞e − ztcost dt =
= − e − ztcost 0
= 1 − z (e − ztsint | 0 + z∫0 e − ztsint dt ) = 1 − z2L(sint)(z).

+∞ +∞
Stąd
1
1 + z2
L(sin t)(z) = .
z
1 + z2
L(cos t)(z) = .
PRZYKŁAD
Przykład 77:
Znaleźć transformatę Laplace'a z funkcji

et − e − t et + e − t
2 2
sinht = oraz cosht = .
Korzystając z liniowości transformaty L oraz przykładu 2 mamy:
1 1 1 1 1 1 1 z
z2 − z2 −
L(sinht)(z) = (
2 z−1
−
z+1
)= 1
, L(cosht)(z) = (
2 z−1
+
z+1
)= 1
.
Podstawowe własności transformaty Laplace’a
TWIERDZENIE
Twierdzenie 18:
ZAŁOŻENIA:
Załóżmy, że transformata Laplace'a z rozważanych poniżej funkcji istnieje. Zgodnie z przyjętą konwencją niech F oznacza
transfomatę Laplace'a funkcji f.
TEZA:
L (c 1f1(t) + c 2f2(t) )(z) = c 1L (f1(t) )(z) + c 2L (f2(t) )(z); (304)
170
1 z (305)
α α
L (f(αt) )(z) = F( );
L (e λtf(t) )(z) = F(z − λ); (306)
L (tnf(t) )(z) = ( − 1)nF ( n ) (z); (307)
L (f ( n ) (t) )(z) = znF(z) − zn − 1f(0) − zn − 2f′(0) − … − zf ( n − 2 ) (0) − f ( n − 1 ) (0); (308)
1 (309)
L (∫ t
0f(τ)dτ )(z) = z
L (f(t) )(z).
f(t)
lim
Jeśli ponadto istnieje granica t → 0
t
( )
, to
f(t) (310)
L ( )(z) = ∫
t ∞
z F(s)ds.
DOWÓD:
Ad.(1). Wynika z liniowości całki.
Ad.(2). Przyjmując τ = αt otrzymamy
1 z 1 z
+ ∞ − zt α + ∞ − ατ α α
∫ 0 e f(αt)dt = ∫0 e f(τ) dτ = F ( ).
Ad.(3).
+ ∞ λt − zt + ∞ − ( z− λ) t
∫0 e e f(t)dt = ∫0 e f(t)dt = F(z − λ).
Ad.(4). Różniczkując transformatę F względem zmiennej z otrzymamy
+∞
F′(z) = − ∫0 te − ztf(t)dt = − L (tf(t) )(z)
i ogólnie
+ ∞ n − zt
F ( n ) (z) = ( − 1)n∫0 t e f(t)dt = ( − 1)nL (tnf(t) )(z).
Ad.(5). Całkując przez części otrzymamy
L (f′(t) )(z) =
+ ∞ − zt ′
∫0 e f (t)dt = e − ztf(t) 0 | + ∞ + z∫0+ ∞e − ztf(t)dt = − f(0) + zF(z).
Podobnie dla n = 2
L (f′′(t) )(z) = ∫0
+ ∞ − zt ′′
e f (t)dt
∞
|
+∞
= e − ztf′(t) 0 + z∫0 e − ztf′(t)dt =
= − f′(0) + z ( − f(0) + zF(z) ) = − f′(0) − zf(0) + z2F(z).
Korzystając z zasady indukcji matematycznej nietrudno pokazać, że formuła ( 308 ) jest prawdziwa dla dowolnego n.
Ad.(6). Połóżmy
t
g(t) = ∫0f(τ)dτ.
Z teorii funkcji rzeczywistych wiadomo, że g′(t) = f(t) prawie wszędzie (względem miary Lebesgue'a). Oczywiście g(0) = 0.
Stąd i własności ( 308 ) mamy
L (f(t) )(z) = L (g′(t) )(z) = zL (g(t) )(z),
skąd (6) wynika natychmiat.
171
Ad.(7). Połóżmy
f(t)
t
g(t) = , t > 0.
Niech G będzie transformatą Laplace'a z funkcji g. Wykorzystując własność ( 307 ) otrzymamy
F(z) = L (f(t) )(z) = L (tg(t) )(z) = − G′(z).
Całkując ostatnią równość na przedziale [a, z] otrzymamy
z
G(z) = − ∫aF(s)ds + G(a).
Z uwagi 3 w module "Definicja przekształcenia Laplace'a" wynika, że
lim
Re z → ∞G(z) = 0.
zatem
+∞
G(a) = ∫a F(s)ds.
Stąd
z +∞ +∞
G(z) = − ∫aF(s)ds + ∫a F(s)ds = ∫z F(s)ds.
PRZYKŁAD
Przykład 78:
sint
t
Znaleść transformatą Laplace'a funkcji f(t) = , t > 0.
Zgodnie z własnością ( 310 ) mamy
sint 1 π
+ ∞ 1 + s2
L ( )(z) = ∫
t
z ds = arctg s | +∞
z =
2
− arctg z.
172
PRZYKŁAD
Przykład 79:
Wyznaczyć transformatą Laplace'a funkcji f(t) = tα, α ∈ R.
Podstawiając τ = zt otrzymamy
1 τ 1 Γ(α + 1)
zα + 1 + ∞ α − τ zα + 1
L (tα )(z) = ∫
+ ∞ α − zt
0 t e dt
z +∞ z α −τ
= ∫0 ( )
e dτ = ∫0 τ e dτ = .
gdzie symbol Γ oznacza tzw. funkcje Gamma daną wzorem
+∞ α −t
Γ(α + 1) = ∫0 t e dt.
Zauważmy, że dla α = n, zgodnie z przykładem 3 w module "Definicja przekształcenia Laplace'a" mamy
n!
zn + 1
L (tn )(z) = .
Zatem
Γ(n + 1) = n!.
DEFINICJA
Definicja 25:
Dla danych funkcji f, g: [0, + ∞) → R całkowalnych, splot funkcji f ∗ g określony jest wzorem
t t
(f ∗ g)(t) = ∫0f(t − s)g(s)ds = ∫0f(s)g(t − s)ds.
173
TWIERDZENIE
Twierdzenie 19:
ZAŁOŻENIA:
Niech f, g: [0, + ∞) → R będą funkcjami dla których istnieją transformaty Laplace'a.
TEZA:
Wtedy transformata Laplace'a splotu tych funkcji wyraźa się wzorem
L (f ∗ g )(z) = L (f )(z) ⋅ L (g )(z). (311)
DOWÓD:
Ponieważ
+ ∞ − zt + ∞ − zs +∞ + ∞ − z( s+ t )
L (f )(z) ⋅ L (g )(z) = ∫0 e f(t)dt ⋅ ∫0 e g(s)ds = ∫0 ∫0 e g(s)f(t)dsdt,
więc podstawiając θ = s + t, τ = s, gdzie 0 ≤ θ < + ∞, 0 ≤ τ ≤ θ, otrzymamy
∫0 (∫0e − zθf(θ − τ)g(τ)dτ )dθ = ∫0 (∫θ0f(θ − τ)g(τ)dτ )dθ =

+∞ θ + ∞ − zθ
L (f )(z) ⋅ L (g )(z) = e
+ ∞ − zθ
= ∫0 e (f ∗ g)(θ)dθ = L (f ∗ g )(z).
UWAGA
Uwaga 33:
Zauważmy, że zależność ( 311 ) pozostaje prawdziwy, jeśli splot funkcji określimy wzorem
+∞ +∞
(f ∗ g)(t) = ∫0 f(t − s)g(s)ds = ∫0 f(s)g(t − s)ds,
przy czym zakładamy, że funkcje f i g na zbiorze ( − ∞, 0) przyjmują wartość 0.
174
PRZYKŁAD
Przykład 80:
Rozważmy funkcję Heaviside'a
H(t − t0) =
{ 0,
1,
jeśli t < t0;
jeśli t ≥ t0.
Prosty rachunek daje
e − zt0
+ ∞ − zt + ∞ − z( τ + t ) + ∞ − zτ z
L (H(t − t0) )(z) = ∫ e dt = ∫ 0 e
0 dτ = e − zt0∫ 0 e dτ = ,
t0
gdzie τ = t + t0. W szczególności
1
z
L (H(t) )(z) = .
TWIERDZENIE
Twierdzenie 20:
ZAŁOŻENIA:
Niech f: [0, + ∞) → R będzie funkcją posiadającą transformatę Laplace'a . Niech α ∈ R.
TEZA:
Wówczas transformata Laplace'a przesunięcie argumentu oryginału wyraźa się wzorem
L (H(t − α)f(t − α) )(z) = e − zαL (f(t) )(z). (312)
DOWÓD:
Istotnie,
+ ∞ − zt + ∞ − z( τ + α )
L (H(t − α)f(t − α) )(z) = ∫α e f(t − α)dt = ∫0 e f(τ)dτ =
+∞
= ∫
e − zα 0 e − zτf(τ)dτ = e − zαL (f )(z),
gdzie τ = t − α.
175
PRZYKŁAD
Przykład 81:
Niech f(t) = e − 2t. Zgodnie z regułą przesunięcia argumentu mamy
e−z
z+2
L (H(t − 1)f(t − 1) )(z) = L (H(t − 1)e − 2 ( t − 1 ) )(z) = e − zL (e − 2t )(z) = .
PRZYKŁAD
Przykład 82:
Znaleźć transformatę funkcji f(t) = t2H(t − 2).
Korzystając z równości t2 = (t − 2)2 + 4(t − 2) + 4, zależności ( 312 ) oraz przykładu 3 z modułu "Definicja przekształcenia
Laplace'a" otrzymamy
2 4 4
z3 z2
L( t2H(t − 2) )(z) = L (((t − 2)2 + )
4(t − 2) + 4 )H(t − 2) (z) = e − 2z ( + +
z
).
PRZYKŁAD
Przykład 83:
Znaleźć transformatę funkcji
{
0, jeśli t < 0;
1, jeśli 0 ≤ t < 2;
f(t) = −3, jeśli 2 < t < 3;
t 2, jeśli t ≥ 3.
Korzystając z funkcji Heaviside'a oraz z równości t2 = (t − 3)2 + 6(t − 3) + 9, możemy funkcje f zapisać w postaci
f(t) = H(t) − 4H(t − 2) + (3 + t2)H(t − 3) =

= H(t) − 4H(t − 2) + 12H(t − 3) + 6(t − 3)H(t − 3) + (t − 3)2H(t − 3).
Transformata Laplace'a ostatniej funkcji, zgodnie z powyższymi wzorami ma postać
1 4 12 6 2
2 z3
L (f(t) )(z) =
z
−e − 2z z
(
+ e − 3z
z
+
z
+ ).
176
PRZYKŁAD
Przykład 84: Transformata delty Diraca.
Niech δ oznacza δ -Diraca. Zgodnie z definicją δ i jej własnościami mamy
+ ∞ − zt
L (δ(t − t0) )(z) = ∫0 e δ(t − t0)dt = e − zt0.
W szczególności
L(δ)(z) = 1.
Zauważmy, że zgodnie z zależnością ( 308 ) dla n = 1
e − zt0
z
L (H′(t − t0) )(z) = zL (H(t − t0) )(z) − H(0 − t0) = z = e − zt0 = L (δ(t − t0) ).
Otrzymaliśmy zatem zależność
H′(t − t0) = δ(t − t0).
Odwrotna transformata Laplace’a

Niech f: [0, + ∞) → R będzie funkcją całkowalną taką, że |f(x) | ≤ Me αx. Niech a > 0. Można pokazać, że
1
lim
2πi b → ∞ a + ib
f(x) = ∫a − ibF(z)ezxdz,
gdzie F jest transformatą Laplacea funkcji f.
DEFINICJA
Definicja 26: Transformaty odwrotnej.
Przekształcenie odwrotne L − 1 do L dane jest wzorem
1 1
lim
2πi a + i∞ 2πi b → ∞ a + ib
L − 1(F) = ∫a − i∞F(z)ezxdz = ∫a − ibF(z)ezxdz.
Zauważmy, że przekształcenie odwrotne jest liniowe.
177
PRZYKŁAD
Przykład 85:
Znaleźć funkcje pierwotną, jeśli jej transformata

3z + 1
z2 + 2z + 10
F(z) = .
Ponieważ
3z + 1 z+1 2 3
z2 + 2z + 10 (z + 1)2 + 32 3 (z + 1)2 + 32
=3 − ,
korzystając z linowości transformaty odwrotnej, zależności 3 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" i
tabeli transformat Laplace'a otrzymamy
z+1 2 3
1)2 + 32 (z + 1)2 + 32
f(x) = L − 1(F)(x) = 3L − 1 ( (z + ) 3
− L−1 ( = )
2
3
= 3e − xcos 3x − e − xsin 3x.
PRZYKŁAD
Przykład 86:

1
(z + 2)3(z + 3)
F(z) = .
Ponieważ
1 1 2! 1 1 1
(z + 2)3(z + 3) 2! (z + 2)3 (z + 2)2 z+2 z+3
= − + − .
korzystając z linowości transformaty odwrotnej, zależności 3 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" i
tabeli transformat Laplace'a otrzymamy
1
2
f(x) = L − 1(F)(x) = x 2e − 2x − xe − 2x + e − 2x − e − 3x.
178
PRZYKŁAD
Przykład 87:

e − πz
z2 + 4
F(z) = .
Z zależności 4 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" i tabeli transformat Laplace'a mamy
1 2
2 − 1 z2 + 4
f(x) = L − 1(F)(x) = L ( )
(x − π)H(x − π) =
1 1
2 2
= sin(x − π)H(x − π) = − sin(x)H(x − π).
UWAGA
Uwaga 34:
Zauważmy, że odwrotna transformacja Laplacea nie jest określona jako funkcja dla wielu nawet bardzo elemetarnych
funkcji.
Jako prosty przykład rozważmy funkcje F(z) = 1.

Przypuśćmy że istnieje funkcja f taka, że L(f)(z) = 1. Na podstawie zależności 5 z modułu "Podstawowe własności
transformaty Laplace'a"
1 1
t z z
L (∫ 0f(τ)dτ )(z) = L(f)(z) = .
Z drugiej strony wiadomo, że
1
z
L(1)(z) = .
Ponieważ transformata Laplace'a L jest różnowartościowa, wynikałaby stąd równość
t
∫0f(τ)dτ = 1 dla t > 0,
co oczywiście jest niemożliwe. Zauważmy, że transformacja odwrotna z funkcji F(z) = 1 jest dystrybucją, mianowicie jest to
δ - Diraca.
Przekształcenie Laplace’a dystrybucji

Transformate Laplace'a określimy tylko dla pewnego podzbioru zbioru wszystkich dystrybucji. Mianowicie, oznaczmy przez
∗ ∗
D0 (R) zbiór dystrybucji skończonego rzędu takich, że T ∈ D0 (R) wtedy i tylko wtedy gdy istnieje funkcja ciągła g: R → R taka,
że T jest pochodną dystrybucyjną skończonego rzędu z funkcji g (tzn. T = g ( k ) ) a ponadto:
10. g(t) = 0 dla t < 0;
20. g posiada transformatę Laplace'a.
179
DEFINICJA
Definicja 27:
∗
Dla dystrybucji T ∈ D0 (R), określamy transformatę Laplace'a wzorem
L(T)(z) = zkL(g(t))(z),
gdzie g jest funkcją ciągłą taką, że T = g ( k ) , a ponadto g(t) = 0 dla t < 0.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 21:
ZAŁOŻENIA:
Załóżmy, że funkcja f posiada transformatę Laplace'a w sensie klasycznym .
TEZA:
Wtedy f posiada również transformatę Laplace'a w sensie dystrybucyjnym i transformaty te są sobie równe.
DOWÓD:
Niech F = L(f) będzie transformatą Laplacea funkcji f w sensie klasycznym. Połóżmy

t
g(t) = ∫0f(s)ds.
Oczywiście g spełnia warunki 10 i 20 i ponadto g′ = f prawie wszędzie. Zgodnie z zależnością 6 z modułu "Podstawowe
własności transformaty Laplace'a"
1 1
z z
L(g)(z) = L(f)(z) = F(z).
Stąd F(z) = zL(g)(z).

Z drugiej strony, zgodnie z definicją 1, transformata z dystrybucji Tf ( Tf -dystrybucja generowana przez funkcję f ) wyraża
się wzorem
1
L(Tf)(z) = L(Tg′)(z) = zL(g(t))(z) = zL (∫ t
0f(s)ds )(z) = z z
F(z) = F(z),
co kończy dowód.
Wyznaczmy teraz ponownie (zob. przykład 7 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" ) transformatę Laplace'a
z dystrybucji δ korzystając z definicji 1.
Ponieważ δ jest dystrybucją 2-go rzędu δ = h′′, gdzie
h(t) = { t,
0
t ≥ 0;
t<0
więc zgodnie z definicją 1 mamy
1
z 2
L(δ(t))(z) = z2L(h(t))(z) = z2 = 1
180
oraz
e − zt0
z2
L (δ(t − t0) )(z) = z2L(h(t − t0))(z) = z2 = e − zt0.
Ponieważ δ ( n ) = h ( n + 2 ) zgodnie z definicją 1 mamy
1
z 2
L(δ ( n ) (t))(z) = zn + 2L(h(t))(z) = zn + 2 = z n,
oraz
e − zt0
z2
L(δ ( n ) (t − t0)(z) = zn + 2L(h(t − t0))(z) = zn + 2 = zne − zt0.
Podobnie, ponieważ H(t − t0) = h′(t − t0), mamy
e − zt0 e − zt0
z2 z
L (H(t − t0) )(z) = L (h′(t − t0) )(z) = zL (h(t − t0) )(z) = z = .
Zauważmy też, iż po sprawdzeniu, że zależność 5 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" zachodzi dla
pochodnych dystrybucyjnych, mamy następujący prosty rachunek
e − zt0
z
L (H′(t − t0) )(z) = zL (H(t − t0) )(z) − H( − t0) = z = e − zt0 = L (δ(t − t0) )(z).
Z ostatniej równości wynika natychmiast znana zależność
H′(t − t0) = δ(t − t0).
H ( n ) (t − t0) = δ ( n − 1 ) (t − t0).
Zastosowanie przekształcenia Laplace’a w teorii

równań różniczkowych zwyczajnych
Wyprowadzenie 1:
Rozważmy nastepujący problem poczatkowy
y ( n ) (t) + a 1y ( n − 1 ) (t) + … + a ny(t) = f(t), (313)
y(0) = y 0, y ′(0) = y 1, …, y ( n − 1 ) (0) = y n − 1, (314)
gdzie a i, i = 1, …, n i y j, j = 0, …, n − 1 są stałymi.
Niech Y(z) (odpowiednio F(z)) oznacza transformatę Laplace'a funkcji y(t) (odpowiednio f(t)).
Obkładając obustronie równanie ( 313 ) transformatą Laplace'a otrzymamy mastępyjące równanie algebraiczne
W(z) Y(z) + P(z) = F(z), (315)
gdzie W(z) = zn + a 1zn − 1 + … + a n a P(z) -jest wielomianem którego współczynniki zależą od y 0, …, y n − 1.

Wyliczając z równania ( 315 ) Y(z) mamy
F(z) − P(z)
W(z)
Y(z) = .
Następnie stosując transformatę odwrotną wyznaczamy rozwiązanie naszego problemu początkowego
181
F(z) − P(z)
y(t) = L − 1 (
W(z)
. )
PRZYKŁAD
Przykład 88:
Znaleźć rozwiązanie problemu Cauchy'ego
y ′′ + 4y = e t, y(0) = 0, y ′(0) = 0.
Połóżmy Y = L(y). Przy przyjętych warunkach początkowych
L(y ′′(t))(z) = z2Y(z).
Zatem obkładając transformacją Laplace'a obie strony równania mamy
1
z−1
z2Y(z) + 4Y(z) = .
Stąd
1 1 1 1 1 1 z
(z − 1)(z2 + 4) 5z−1 5 z2 + 4 5 z2 + 4
Y(z) = = − − ,
a wracając do funkcji pierwotnej otrzymamy
1 1 1
5 t 10 5
y(t) = L − 1(Y) = e − sin 2t − cos 2t.
182
PRZYKŁAD
Przykład 89:
y ′ + 2y = 2H(t − 2) + tH(t − 3), y(0) = 1.
Połóżmy Y = L(y). Przy przyjętych warunkach początkowych
L(y ′(t))(z) = zY(z) − 1.
Obkładając transformacją Laplace'a obie strony równania wyjściowego i uwzględniając rowność
2H(t − 2) + tH(t − 3) = 2H(t − 2) + 3H(t − 3) + (t − 3)H(t − 3)
otrzymamy
2e − 2z 3e − 3z e − 3z
z z z2
zY(z) − 1 + 2Y(z) = + + .
Stąd
1 2 3 1
z+2 z(z + 2) z(z + 2) z 2(z + 2)
Y(z) = + e − 2z + e − 3z= + e − 3z
1 1 1 5 1 21 1
z 5 z2 z + 2
=
z+2
+ e − 2z −(
z z+2 4
+ e − 3z + − ) . ( )
Ponieważ
1 1 1 21 1 2
2
z
(
L−1 −
z + 2
)
= 1 − e − 2t,
z
L−1 +
5 z
( −
z + 2 5
)
= 1 + t − e − 2t,
po uwzlędnieniu własności 9 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" otrzymamy
1
4
y(t) = L − 1(Y) = e − 2t + (1 − e 4 − 2t )H(t − 2) + (2t − 1 − 5e6 − 2t )H(t − 3).
183
PRZYKŁAD
Przykład 90:
ty ′′ − ty ′ + y = 2, y(0) = 2, y ′(0) = 1.
Obkładamy transformatą Laplace'a obie strony powyższego równania
L(ty ′′)(z) − L(ty ′)(z) + L(y)(z) = L(2)
i uwzględniając, że
d d
dz dz
L(ty ′)(z) = − L(y ′)(z) = − (zY(z) − y(0)) = − zY′(z) − Y(z),
d d
dz dz 2
L(ty )(z) = − L(y )(z) = − (z Y(z) − zy(0) − y ′(0)) = − z2Y′(z) − 2zY(z) + 2
′′ ′′
otrzymamy następujące równanie liniowe
2 2
z z2
Y′(z) + Y(z) =
którego rozwiązanie ma postać
2 C
z z2
Y(z) = + .
Stąd
1 1
z z 2
y(t) = L − 1(Y(z)) = 2L − 1( ) + CL − 1( ) = 2 + Ct.
Uwzględniając, że y ′(0) = 1 otzymujemy rozwiązanie problemu początkowego y(t) = t + 2.
184
PRZYKŁAD
Przykład 91:
y ′′ − 2y ′ + 5y = 2δ(t − 3), y(0) = 0, y ′(0) = 1.
Obkładając transformacją Laplace'a obie strony równania otrzymamy
(z2Y(z) − 1) − 2(zY(z) ) + 5Y(z) = 2e − 3z.

Stąd
1 + 2e − 3z 1 + 2e − 3z
z2 − 2z + 5 (z − 1)2 + 4
Y(z) = =
Ponieważ
2 2e − 3z
1)2 + 2+
L−1 ( (z − 4
) = etsin2t, L−1 ( (z − 1) 4
) = et − 3sin2(t − 3)H(t − 3),
wracając do zmiennej wyjściowej mamy
1
2
y(t) = L − 1(Y) = e tsin2t + e t − 3sin2(t − 3)H(t − 3).
185
PRZYKŁAD
Przykład 92:
Znaleźć rozwiązanie układu równań
{
(316)
x ′′ + x + y = 0
x′ + y′ = t
x(0) = 0, x ′(0) = 0, y(0) = 1. (317)
Połóżmy X = L(x) i Y = L(y). Obkładając transformacją Laplace'a równania ( 316 ) i uwzględniając warunki początkowe (
317 ) otrzymamy
{
z2X(z) + X(z) + Y(z) = 0
1
z2
zX(z) + zY(z) − 1 = .
Stąd
1 1 1 2 1
z3 z5 z z3 z5
X(z) = − − , Y(z) = + + .
Ponieważ
1 1 1 1 1
3 5
L−1( )
z
= 1, L−1
z
( )
2
= t 2, L−1
z
=( )
24
t4
więc
1 1 1
2 2 24 4 24 4
x(t) = − t − t , y(t) = 1 + t2 + t .
W poniższym przykładzie pokażemy jak postępować gdy warunek początkowy jest w punkcie t0 ≠ 0.
186
PRZYKŁAD
Przykład 93:
Wyznaczyć rozwiązanie problemu poczatkowego
y ′ − 2y = e 2t − 2, y(1) = 1. (318)
Wykonujemy następujące podstawienie s = t − 1 i definiujemy nową funkcje u(s)
y(t) = y(s + 1) =: u(s) = u(t − 1).
Ponieważ y ′(t) = u′(s), y(1) = u(0) = 1 więc równanie ( 318 ) w nowych zmiennych ma postać
u′ − 2u = e 2s, u(0) = 1. (319)

Połóżmy U(z) = L(u(s))(z). Obkładając transformacją Laplace'a obie strony równania ( 319 ) otrzymamy
1
z−2
zU(z) − u(0) − 2U(z) = .
Stąd
1 1
(z − 2)2 z−2
U(z) = + .
Zatem
1 1
(z − 2) 2 z − 2
y(t) = u(s) = L − 1(U(z)) = L − 1( ) + L − 1( ) = se 2s + e 2s = te 2t − 2.
PRZYKŁAD
Przykład 94:
Wyznaczyć rozwiązanie problemu poczatkowego
y ′ + 3y = f(t), y(0) = 1, t ≥ 0, (320)
przy założeniu, że dla funkcji f(t) istnieje transformata Laplace'a.
Połóżmy Y(z) = L(y(t))(z), F(z) = L(f(t))(z). Obkładając transformacją Laplace'a obie strony równania ( 320 ) otrzymamy
zY(z) − y(0) + 3Y(z) = F(z).
Po przekształceniu otrzymujemy
1 1
z+3 z+3
Y(z) = + F(z).
Biorąc po obu stronach powyższej równości odwrotne przekształcenie Laplace'a i uwzlędniając własności 8 z modułu
"Podstawowe własności transformaty Laplace'a" mamy
1 1
y(t) = L − 1 (
z + 3
)
+ L−1
z + 3
( )
t
F(z) = e − 3t + ∫0e − 3 ( t − τ ) f(τ) dτ.
187
PRZYKŁAD
Przykład 95:
Rozwiązać równanie różniczkowo całkowe
t
y ′ = cost + ∫0y(τ)cos(t − τ) dτ. , y(0) = 1, t ≥ 0. (321)
Połóżmy Y(z) = L(y(t))(z). Obkładając transformacją Laplace'a obie strony równania ( 321 ) i uwzględniając własności 8 z
modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" otrzymamy
z z
1+ z2 1 + z2
zY(z) − y(0) = + Y(z) .
Rozwiązując powyższe równanie względem Y(z), otrzymujemy
1 1 1
z3 z2 z
Y(z) = + + .
Biorąc po obu stronach powyższej równości odwrotne przekształcenie Laplace'a mamy
1 1 1 1
z3 z2
y(t) = L−1 ( )+ L−1 ( )+ L−1 ( )z 2
= t2 + t + 1.
Zastosowanie przekształcenia Laplace’a w teorii

równań różniczkowych cząstkowych
W module tym omówimy zastosowanie przekształcenia Laplace'a w teorii równań różniczkowych cząstkowych.
Niech u = u(x, t) będzie funkcją taką, że u(x, t) = 0 dla t < 0 . Transformatę Laplace'a funkcji u względem zmiennej t
określamy wzorem
+ ∞ − zt
L (u(x, t) )(z) = ∫0 e u(x, t)dt.
Powyższa transformacja zależna jest od parametru x. Ze względów praktycznych przyjmiemy oznaczenie
L (u(x, t) )(z) = U(x, z).
Zobaczymy teraz, że transformacja ta może być użyteczna przy rozwiązywaniu równań różniczkowych cząstkowych.
188
PRZYKŁAD
Przykład 96:
Rozpatrzmy równanie
ut + ux = 0, x > 0, t > 0
u(x, 0) = sin x, x>0
u(0, t) = 0. t>0
Obkładając równanie transformatą Laplace'a względem zmiennej t, po uwzględnieniu warunku początkowego,

otrzymamy
∂U
∂x
zU(x, z) − sin x + (x, z) = 0,
a uwzględniając warunek brzegowy mamy
+ ∞ − zt
U(0, z) = ∫0 e u(0, t)dt = 0.
Rozwiązaniem problemu początkowego
∂U
∂x
(x, z) + zU(x, z) − sin x = 0, U(0, z) = 0
jest funkcja
zsin x − cos x + e − zx
1 + z2
U(x, z) = .
Wykorzystując tabele transformat Laplace'a oraz własność 9 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" ,
otrzymamy oryginał
z 1 e − zx
2 2 2
u(x, t) = sinx ⋅ L − 1 ( 1 + z ) − cosx ⋅ L − 1 ( 1 + z ) + L − 1 ( 1 + z ) =
= sin xcos t − cosx sint + H(t − x)sin(t − x) =
= sin(x − t) + H(t − x)sin(t − x),
który jest szukanym rozwiązaniem równania wyjściowego.
189
PRZYKŁAD
Przykład 97:
ut = kuxx, 0 < x < + ∞, t > 0, (k > 0)
u(x, 0) = 0, x > 0,
u(0, t) = f(t), t > 0.
Biorąc transformate Laplace'a względem zmiennej t z obu stron równania dostajemy
zU(x, z) = kUxx(x, z).
Rozwiązanie ogólne ostatniego równania ma postać
U(x, z) = A(z)e √z / kx + B(z)e − √z / kx.
Ponieważ - zgodnie z uwagą 3 z modułu "Definicja przekształcenia Laplace'a" - transformata Laplacea jest w
nieskończoności ograniczona, więc A(z) ≡ 0. Zatem
U(x, z) = B(z)e − √z / kx.
Ponieważ
U(0, z) = L (u(0, t) )(z) = L (f(t) )(z) = F(z),
zatem B(z) = F(z) i w konsekwencji
U(x, z) = F(z)e − √z / kx.
Wykorzystując twierdzenie 2 oraz uwagę 1 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" otrzymamy
x
x2
) = f(t) ∗ (
√ 4kπt3
u(x, t) = f(t) ∗ L−1 ( e − √z / kx e−
4kt
)=
f(τ)
x 3
x2
√4kπ t (t − τ)
2
4k ( t− τ )
= ∫ 0 e− dτ.
190
PRZYKŁAD
Przykład 98:
utt = a 2uxx, 0 < x < + ∞, t > 0, (a > 0)
z warunkami początkowymi:
v(x, 0) = 0, v t(x, 0) = 0, x > 0,
warunkiem brzegowym
u(0, t) = f(t), t>0
oraz warunkiem granicznym
lim
x → + ∞u(x, t) = 0, t > 0.
Obkładając transformatą Laplace'a względem zmiennej t równanie wyjściowe oraz warunek brzegowy, po uwzględnieniu
warunku początkowego, otrzymamy
∂2U z2
∂x 2 a2
− U = 0, , U(0, z) = F(z),
gdzie F jest transformatą funkcji f. Natomiast obkładając transformatą Laplace'a warunek graniczny mamy
lim
x → + ∞U(x, z) =0 dla Re z > 0.
Rozwiązanie ogólne uzyskanego równania ma postać

zx zx
a a
U = A(z)e − + B(z)e .
Ponieważ Re z > 0 oraz a > 0, z warunku granicznego wnosimy, że B(z) = 0, a po uwzględnieniu warunku
U(0, z) = F(z), otrzymamy ostatecznie
zx
a
U(x, z) = F(z)e − .
Wracając teraz do zmiennych wyjściowych mamy
x x
u(x, t) = L−1 (U(x, z) ) = f (t − a

)H (t − )a
191
PRZYKŁAD
Przykład 99:
utt = a 2uxx + f(t), 0 < x < + ∞, t > 0, (a > 0)
u(x, 0) = 0, ut(x, 0) = 0, x>0
u(0, t) = 0, t > 0.
Stosując transformatę Laplace'a do równania wyjściowego względem zmiennej t, po uwzględnieniu warunków

początkowych, dostajemy równanie
−a 2Uxx + z2U = F(z),
którego rozwiązanie ogólne ma postać
U(x, z) = A(z)e − zx / a + B(z)e zx / a + F(z)/z2.
Ponieważ transformata Laplace'a jest ograniczona w nieskończoności, a współczynnik a > 0, więc B(z) = 0.
W konsekwencji
U(x, z) = A(z)e − zx / a + F(z)/z2.
Z warunku brzegowego wynika, że
0 = U(0, z) = A(z) + F(z)/z2.
Zatem
A(z) = − F(z)/z2.
Ostatecznie rozwiązanie przyjmuje postać
U(x, z) = (1 − e − zx / a )F(z)/z2.
Korzystając z twierdzenie 2 oraz uwagi 1 z modułu "Podstawowe własności transformaty Laplace'a" otrzymamy
x x
u(x, t) = f(t) ∗ L−1 ((1 − e − zx / a)z − 2 ) = f(t) ∗ (t − (t − a a

)
)H(t − ) =
x x
∫0f(t − τ) (τ − (τ − )
t a a
= )H(τ − ) dτ
Rozdział 10. Przekształcenie Fouriera

Definicja i podstawowe własności transformaty
Fouriera
Niech f: R → C będzie funkcją taką, że |f | jest całkowalna na R, tzn. f ∈ L1(R) (Czytelnik nieobeznany z funkcjami o
wartościach zespolonych może przyjąć, że f jest funkcją o wartościach rzeczywistych, czyli f: R → R ).
192
DEFINICJA
Definicja 28:
Dla danej funkcji f ∈ L1(R), funkcje f̂ : R → C daną wzorem
1 (322)
f̂(y) = √2π
∫Re − xyif(x)dx
nazywamy transformatą Fouriera funkcji f i oznaczamy symbolem F(f). Odwzorowanie F przyporządkujące funkcji f jej
transformatę nazywamy przekształceniem (transformacją) Fouriera.
UWAGA
Uwaga 35:
Można pokazać (dowód pomijamy), że jeśli f i f̂ są całkowalne, to
1 (323)
√2π
f(x) = ∫Rexyi f̂(y)dy
prawie wszędzie. Odwzorowanie określone prawą stroną wzoru ( 323 ) oznaczamy symbolem F − 1 i nazywamy
przekztałceniem odwrotnym ( transformacją odwrotną ) Fouriera, a funkcję F − 1( f̂) nazywamy transformatą odwrotną.
Ponieważ | e ixy | = | e − ixy | = 1, przekształcenia ( 322 ) i ( 323 ) są dobrze określone dla dowolnych całkowalnych funkcji f i f̂.
Należy zaznaczyć, że używanie terminu transformacja odwrotna jest tutaj pewnym nadużyciem, bowiem nie każda tranformata
funkcji z L1(R) jest funkcją całkowalną, nie dla każdej więc transformaty jest określone przekształcenie ( 323 ) . Formalnie, aby
móc mówić o przekształceniu odwrotnym, należałoby przekztałcenie F zawęzić do podzbioru na którym jest odwracalne.
Korzystając ze wzoru Eulera
e − ix = cosx − isinx,
przekształcenie ( 322 ), w przypadku gdy f jest funkcją o wartościach rzeczywistych, możemy zapisać w postaci równoważnej
1 1
√2π √2π
F(f) = ∫Rcos(xy) f(x)dx − i ∫Rsin(xy) f(x)dx
193
DEFINICJA
Definicja 29:
Dla funkcji f: Rn → C ( w szczególności f: Rn → R ) transformatę Fouriera oraz transformatę odwrotną do transformaty

Fouriera określamy wzorami:
1
(√2π)n
f̂(y , …, y ) =
1 n ∫Rne − x ⋅ y if(x1, …, xn)dx1…dxn
oraz
1
(√2π)n
f(x 1, …, x n) = ∫Rnex ⋅ y i f̂(y1, …, yn)dy1…dyn,
gdzie x ⋅ y = x 1y 1 + … + x ny n.
UWAGA
Uwaga 36:
Wielu autorów transformatę Fouriera funkcji f: Rn → R określa wzorem
f̂(y) =
∫Rne − x ⋅ y if(x)dx.
Wówczas transformata odwrotna ma postać
1
(2π)n
f(x) = ∫Rnex ⋅ y i f̂(y)dy.
UWAGA
Uwaga 37:
Niech f ∈ L1(Rn). Wówczas f̂ ∈ L∞(Rn).
Istotnie
sup sup
|
∥ f̂ ∥∞ = y ∈ R | f̂(y) | = y ∈ R (√2π) − n∫Rne x ⋅ yif(x)dx ≤
n n
|
≤ (√2π ) ∫Rn |f(x) |dx = (√2π )
−n −n ∥ f ∥L1 ( Rn ) .
Przedstawimy teraz podstawowe własności transformaty Fouriera.
Załóżmy, że transformata Fouriera z rozważanych funkcji istnieje. Zgodnie z przyjętą powyżej konwencją niech f̂ oznacza
transformatę Fouriera funkcji f, tzn. f̂ = F(f). Podobnie, jak w przypadku przekształcenia Laplace'a, aby móc zapisac operacje
na argumentach funkcji f, będziemy używać zapisu F(f(x)) w miejsce F(f).
Wymienimy teraz podstawowe własności przekształcenia Fouriera. Dla uproszczenia zapisu ograniczymy się do przypadku
194
n = 1, pozostawiając Czytelnikowi sformułowanie i dowód tych własności dla n ≥ 2 (Formalnie rozważania są identyczne).
WŁASNOŚĆ
Własność 5:
1 y
|a | f̂ a
(i) F (f(ax) )(y) = ( );
¯
¯
¯
(ii) F (f( − x) )(y) = F (f(x) )( − y) = F (
f(x) )(y) z
, ( oznacza liczbę sprzężoną do z; )
(iii) F (f(x − a) )(y) = e − iay f̂(y);
(iv) F (e bxif(x) )(y) = f̂(y − b);
(v) F (f ( k ) (x) )(y) = (iy)k f̂(y);
(k)
(vi) F (( − ix)kf(x) )(y) = f̂ (y);
(vii) F ((f ⋆ g)(x) )(y) = √2π f̂(y) ĝ(y).

Ad. (i). Niech a > 0 (dla a < 0 argument jest analogiczny). Stosując podstawienie z = ax otrzymamy
1 1
1 y 1 y
F (f(ax) )(y) =
√2π a √2π − z a if(z)dz a f̂ a
( ).
∫ Re
− xyif(ax)dx = ∫ Re =
Nietrudno sprawdzić, że jeśli x ∈ Rn, to własność (i) przyjmuje postać:

1 y
|a | n f̂ a
(i'). F (f(ax) )(y) = ( );
Ad. (ii). Pierwsza równość wynika natychmiast z własności (i). Dalej
1 1
√2π √2π
F(f)( − y) = ∫Re − x ( − y ) if(x)dx = ∫Rexyif(x)dx =
¯
1
1 ¯
¯
¯ √2π ¯
√2π
∫ R
e − xyif(x)dx = ∫Re − xyif(x)dx = F(f)(y).
Ad. (iii). Stosując podstawienie z = x − a otrzymamy
1 1
F (f(x − a) )(y) =
√2π √2π
∫Re − xyif(x − a)dx = ∫Re − ( z + a ) yif(z)dz =
1
√2π
e − ayi ∫Re − zyif(z)dz = e − iay f̂(y).
Ad. (iv). Wykorzystując wzór ( 322 ) mamy
1 1
F (e bxif(x) )(y) =
√2π √2π
∫Re − xyiexbif(x)dx = ∫Re − ( y − b ) xif(x)dx = f̂(y − b).
Ad. (v). Sprawdźmy najpierw wzór (v) dla k = 1.
195
1
F (f′(x) )(y) =
√2π
∫Re − xyif′(x)dx =
1
√2π
(f(x)e − xyi | +− ∞∞ + iy∫Re − xyif(x)dx ) =
iy
√2π
∫Re − xyif(x)dx = iy f̂(y).
Metodą indukcji matematycznej nietrudno sprawdzić, że własność (v) zachodzi dla dowolnego k.
Ad. (vi). Różniczkując względem y równość ( 322 ) otrzymamy
f̂′(y) = √2π
∫Re − ixy( − ix)f(x)dx,
co oznacza, że
′
F ( − ixf(x) )(y) = f̂ (y).
Wykorzystując metodę indukcji matematycznej nietrudno sprawdzić, że własność (vi) zachodzi dla dowolnego k ∈ N.
Ad. (vii). Korzystając z definicji 28 oraz definicji splotu funkcji mamy
∫R [e − ixy∫Rf(x − τ)g(τ)dτ ]dx =

F ((f ⋆ g)(x) )(y) =
√2π
∫Re − iyτg(τ) [ ∫Re − iy ( x − τ ) f(x − τ)dx ]dτ =

√2π
1
√2π
∫Re − iyτg(τ) f̂(y)dτ = √2π f̂(y) ∫Re − iyτg(τ)dτ =
√2π f̂(y)ĝ(y).
Przykłady transformaty Fouriera

Przed przystąpieniem do wyznaczenia transformacji Fouriera konkretnych funkcji, przypomnimy niektóre wzory całkowe.
Zauważmy najpierw, że ze wzoru Eulera
e iα = cosα + isinα
wynikają natychmiast następujące przedstawienia funkcji trygonometrycznych:
e iα − e − iα e iα + e − iα (324)
2i 2
sinα = , cosα = .
Korzystając ze wzoru Cauchy'ego na obliczanie całek za pomocą rachunku reziduów
∑ ∑ (325)
+∞
∫ − ∞f(x)dx = 2πiRe zj > 0Res(f, zj) + πiRe zj = 0Res(f, zj),
gdzie zj są biegunami funkcji f, a symbol Res (f, zj) oznacza wartość reziduum funkcji f w punkcie zj, nietrudno pokazać, że
e iαx (326)
+∞ x
∫ −∞ dx = πi sgnα.
Istotnie, rozważmy funkcje f(z) = e iαz /z. Funkcja ta posiada dokładnie jeden biegun w punkcie z = 0, a Res (f, 0) = 1.
Przyjmijmy najpierw, że α > 0. Zgodnie ze wzorem ( 325 )
196
e iαx
+∞ x
∫ −∞ dx = πi.
Załóżmy teraz, że α < 0. Stosując podstawienie t = − x otrzymamy
e iαx e−i|α|x ei | α | t
+∞ x +∞ x +∞ t
∫ −∞ dx = ∫ −∞ dx = − ∫ −∞ dt = − πi.
Oczywiście dla α = 0 całka jest równa zeru (przypomnijmy, że przez całkę rozumiemy tu tzw. wartość główną całki). Zatem wzór (
326 ) został pokazany.
Z zależności ( 324 ), ( 325 ) i ( 326 ) wynika natychmiast, że
sinαx (327)
+∞ x
∫ −∞ dx = π sgnα.
Pokażemy jeszcze, że
e iαx (328)
+ ∞ 1 + x2
∫ −∞ dx = πe− |α|.
Istotnie, rozważmy funkcje f(z) = e iαz /(1 + z2) . Funkcja ta posiada dwa bieguny pierwszego rzędu w punktach z = − i oraz
z = i. Łatwo sprawdzić, że Res(f, i) = e − α /2i. Załóżmy najpierw, że α > 0.
Zgodnie z wzorem ( 325 )
e iαx e−α
+∞1 + x2 2i
∫−∞ dx = 2π i = π e − α.
Podobnie jak poprzednio można sprawdzić, że dla α < 0
e iαx e−i|α|x
+∞1 + x2 +∞ 1 + x2
∫−∞ dx = ∫−∞ dx = π e − | α | .
Ponieważ dla α = 0 równość ( 328 ) jest oczywista, dowód został zakończony.
Analogicznie można pokazać, że
xe iαx (329)
+ ∞ 1 + x2
∫ −∞ dx = πi e − | α | sgnα.
PRZYKŁAD
Przykład 100:
Znaleźć transformatę Fouriera funkcji
f(x) = { 1,
0,
jeśli |x | ≤ a
jeśli |x | > a.
Istotnie, wykorzystując wzór ( 324 ) otrzymamy
1 1 1
1 1
f̂(y) = √ √
| √2π iy
2π a 2π iy
∫ − ae dx = −
− ixy a
e − ixy − a = − (e − iya − eiya ) =
2
√
e iya − e − iya 2 sin(ay)
=
√2πy 2i
=
π y
.
197
PRZYKŁAD
Przykład 101:
Znaleźć transformatę Fouriera funkcji f(x) = 1/x.
Zgodnie ze wzorem ( 326 )
1 1
√
e − ixy π
f̂(y) = √2π + ∞ x √2π iπ sgn( − y) = 2
∫−∞ dx = − i sgny.
PRZYKŁAD
Przykład 102:
Znaleźć transformatę Fouriera funkcji f(x) = (1 + x 2) − 1.
Zgodnie ze wzorem ( 328 )
1 e − ixy 1
√
π
f̂(y) = √ + ∞ 1 + x2
2π √2π πe − | y | 2 − |y|
∫−∞ dx = = e .
PRZYKŁAD
Przykład 103:
Podobnie, korzystając ze wzoru ( 329 ) można pokazać, że transformata Fouriera z funkcji
g(x) = x(1 + x 2) − 1 wynosi
√
π
ĝ(y) = 2 − |y|
e sgny i.
UWAGA
Uwaga 38:
Często bezpośrednie wyznaczenie transformaty Fouriera wymaga dość delikatnych obliczeń, natomiast wyznacznie
transformaty odwrotnej jest znacznie łatwiejsze. W takich sytuacjach ograniczymy się tylko do sprawdzenie, że odwrotna
transformata Fouriera z zaproponowanego obrazu daje funkcje wyjściową.
198
PRZYKŁAD
Przykład 104:
Znaleźć transformatę Fouriera funkcji Heaviside'a
{
0, jeśli x < 0;
H(x) = 1/2, jeśli x = 0;
1, jeśli x > 0.
Pokażemy, że
√
π 1
Ĥ(y) = 2
δ+
√2π iy .
Istotnie, zgodnie z wzorem na przekształcenie odwrotne oraz zbieżność ( 326 ) mamy
1 1
(√
π 1
√2π + ∞eixy √2π iy
F − 1 (Ĥ(y) )(x) = ∫−∞
2
δ+ )dy =
1 1 e ixy
2 + ∞ ixy 2πi + ∞ y
= ∫ − ∞e δ dy + ∫ − ∞ dy =
1 1 1 1
2 2πi 2 2
= + πi sgnx = + sgnx = H(x),
gdzie
{
−1, jeśli x < 0;
sgn(x) = 0, jeśli x = 0;
1, jeśli x > 0.
PRZYKŁAD
Przykład 105:
Znaleźć transformatę Fouriera funkcji f(x) = 1.
Korzystając z równości 1 = H(x) + H( − x), liniowości transformacji Fouriera, poprzedniego przykładu oraz własności (i) z
modułu 5 otrzymamy
F(1)(y) = F (H(x) )(y) + F (H( − x) )(y) =

1 1
(√ (√
π 1 π 1
√2π iy √2π iy
=
2
δ+ )+ 2
δ− ) = √2π δ.
199
PRZYKŁAD
Przykład 106:
Znaleźć transformatę Fouriera funkcji f(x) = e axi.
Korzystając z własności (iv) z modułu 5 oraz przykładu 105 otrzymamy
F(e axi1X (x))(y) = √2π δ(y − a).

W szczególności
F(e ix)(y) = √2π δ(y − 1), F(e − ix)(y) = √2π δ(y + 1).
Stąd i ( 324 ) otrzymamy
e ix − e − ix 1
F(sinx)(y) = F ( 2i
) = (√2π δ(y − 1) − √2π δ(y + 1) ) =
2i
√
π
=
2
(
i δ(y + 1) − δ(y − 1) . )
Podobnie można sprawdzić, że
√
π
F(cosx)(y) =
2
(δ(y + 1) + δ(y − 1) ).
Dalsze własności transformaty Fouriera
PRZYKŁAD
Przykład 107:
Znaleźć transformatę Fouriera gęstości rozkładu Gaussa
1
x2
f(x) =
√2σ e−
4σ
.
Różniczkując funkcje f mamy
1
2x x2 1
√2σ
( − )e −
4σ 4σ 2σ
f′(x) = = − x f(x).
Obkładając obie strony transformacją Fouriera i wykorzystując własności (v) i (vi) transformaty Fouriera z modułu 5 :
′
F (f′(x) )(y) = iy f̂(y), F (x f(x) )(y) = i f̂ (y),
otrzymamy
1
f̂ 2σ f̂′
iy (y) = − i (y).
200
Stąd
f̂′(y) = − 2σy f̂(y).
Rozwiązując ostatnie równanie różniczkowe otrzymamy
f̂(y) = Ce − σy2.
Stąd i wzoru 1 z modułu ( 322 ) dostajemy
1 1
x2
C = f̂(0) =
√2π + ∞ √2σ e − 4σ dx.
∫−∞
Podstawiając do całki po prawej stronie τ = x/(2√σ) otrzymamy
1 1 1
√2π √2σ 2√σ∫
+ ∞ − τ2 √π
C= − ∞e dτ = √π = 1.
Zatem
1 (330)
x2
F ( √2σ e − 4σ
) (y) = e − σy2 .
x
2σ
Z (1) i własności (i) z modułu 5 uwzględniając podstawienie t = otrzymamy
√2σF (e )(2σy).
2 − σt2
e − σy =
Stąd po podstawieniu
z
2σ
y=
dostaniemy
1 (331)
z2
F (e − σt )(z) =
2 √2σ e − 4σ .
TWIERDZENIE
Twierdzenie 22: Plancherel
ZAŁOŻENIA:
Niech f ∈ L1(R) ∩ L2(R).
TEZA:
Wówczas f̂ ∈ L2(R) i ponadto

∥ f̂ ∥L2 = ∥ f ∥L2.
DOWÓD:
Zauważmy najpierw, że dla f, g ∈ L1(R),

201
(332)
∫Rf(x)ĝ(x)dx = ∫Rf̂(x)g(x)dx.
Istotnie, na mocy twierdzenia Tonelli i twierdzenia Fubiniego mamy
1 1
∫Rf(x)ĝ(x)dx = ∫Rf(x) ( ∫Re − ixyg(y)dy )dx =

√2π √2π
∬R × Re − ixyf(x)g(y)dxdy =
1
= ∫Rg(y) (
√2π e − ixyf(x)dx dy =
∫R ) ∫Rf̂(y)g(y)dy.
Dla ε > 0 połóżmy
2
fε(x) = e − εx .
Zgodnie z wzorem ( 331 )
1
y2
f̂ (y) = √2ε e − 4ε .
ε
Podstawiając do wzoru ( 332 ) funkcje fε w miejsce f otrzymamy
1 (333)
x2
− εx2 ĝ(x)dx = √2ε 4ε
∫Re ∫Rg(x)e − dx.
Połóżmy teraz
h(x) = f( − x)
oraz
g = f ∗ h.
Na mocy własności (vii) z modułu 5
ĝ =
√2π f̂ ĥ,
a na mocy własności (i), (ii) z modułu 5 oraz definicji funkcji h
ĥ(y) = f̂( − y) = f̂(y)

.
Stąd
¯ (334)
ĝ = f̂
√2π f̂ = √ 2π | f̂ | 2.
Podstawiając x = 2√εt do całki po prawej stronie wzoru ( 333 ) otrzymamy
1
√2ε 2 ϵ g(2 εt)e − t2dt = 2 g(0)e − t2dt + 2 (g(2 εt) − g(0) )e − t2dt
∫Re − εx ĝ(x)dx =
2
√ ∫R √ √ ∫R √ ∫R √ =
= √2πg(0) + √2∫R (g(2√εt) − g(0) )e dt.

− t 2
Ponieważ g jest funkcją ciągłą, przechodząc z ε do zera dostajemy równość
∫Rĝ(x)dx = √2πg(0).
Wynika stąd, że funkcja ĝ jest całkowalna, a w konsekwencji wobec ( 334 ), f̂ ∈ L2(R).
Uwzględniając następnie w ostatniej równości relacje ( 334 ) mamy
√2π∫R | f̂(x) |
2dx = √2πg(0).
202
Zatem
2
∥ f̂ ∥L2 =∫R | f̂(y) | 2dy = g(0) = (f ∗ h)(0) = ∫Rf(x)h(0 − x)dx =
2
= ∫Rf(x) f(x)dx = ∫R |f(x) | 2dx = ∥ f ∥L2,
co kończy dowód.
UWAGA
Uwaga 39:
Twierdzenie Plancherel jest prawdziwe jeśli w miejsce R wstawimy Rn . Dowód biegnie analogicznie.
Rozważania o podstawowych własnościach przekształcenia Fouriera zakończymy twierdzeniem dotyczącym istnienia

przekształcenia odwrotnego. W tym celu jest nam potrzebny natępujący lemat.
LEMAT
Lemat 7:
Niech g ∈ L1(Rn) będzie takie, że

∫Rng(x) dx = 1.
Dla ε > 0 połóżmy
gε(x) = ε − ng(x/ε). (335)
Wówczas dla dowolnej ciągłej i ograniczonej funkcji f: Rn → C zachodzi wzór
lim lim
ε → 0 (g ∗ f)(x)
ε = ε → 0 ∫Rngε(x − y)f(y)dy = f(x) dla x ∈ Rn.
Dowód. Stosując podstawienie u = (x − y)/ε a następnie korzystając z twierdzenia Lebesgue'a o przejściu granicznym pod
całką otrzymamy
lim lim lim

ε→0
∫Rngε(x − y)f(y)dy = ε → 0 ∫Rnε − ng((x − y)/ε )f(y)dy = ε → 0 ∫Rng(u)f(x − εu)du =
= ∫Rng(u)f(x)du = f(x).
203
TWIERDZENIE
Twierdzenie 23:
ZAŁOŻENIA:
Niech f ∈ L1(Rn) będzie funkcją ograniczoną ciągłą i taką, że jej transformata f̂ ∈ L1(Rn) .
TEZA:
Wówczas
1 (336)
(√2π ) n
f(x) = ∫Rnex ⋅ yi f̂(y)dy
DOWÓD:
Załóżmy, że funkcja g ∈ L1(Rn) jest wybrane zgodnie z lematem 7, ponadto jest ciągła i spełnia warunek ( 336 ) (tzn.
F − 1(ĝ) = g. ) Zauważmy, że zbiór takich funkcji jest niepusty. Na przykład należy do nich funkcja
g(x) = e − ( | x1 | + … + | xn | ) .
Dla ε > 0 niech gε będzie dane wzorem ( 335 ). Korzystając z własności (i) z modułu 5 nietrudno sprawdzić, że
ĝ (y) = ĝ(εy).
ε
Zauważmy ponadto, że
1
lim lim (√2π)n
ε → 0 ĝ (y) = ε → 0 ĝ(εy) = ĝ(0) =
ε ∫Rne − ( | x1 | + … + | xn | ) dx1…dxn = 1/(√2π)n.
Wykorzystując kolejno ostatni związek, twierdzenie Lebesgue'a o przejściu granicznym, twierdzenie Tonelliego i
twierdzenie Fubiniego, definicje 2 z modułu 29 oraz lemat 7 otrzymamy
1
(√2π)n
∫Rnex ⋅ y i f̂(y)dy = ∫Rnex ⋅ y iĝ(0) f̂(y)dy =
lim
= ε → 0 ∫Rne x ⋅ y iĝε(y) f̂(y)dy =
1
lim (√2π)n
= ε → 0 ∫Rne x ⋅ yiĝε(y) ( ∫Rne − y ⋅ u if(u)du )dy =
1
lim (√2π)n
= ε → 0 ∫Rnf(u) ( ∫Rney ⋅ ( x − u ) iĝε(y)dy )du
lim
= ε → 0 ∫Rnf(u)gε(x − u)du = f(x).
Przekształcenie Fouriera dystrybucji wolno rosnących

W module policzyliśmy transformacje Fouriera z δ wykorzystując własność całkową dystrybucji δ, chociaż wcześniej
przekstałcenie Fouriera dla dystrybucji nie zostało zdefiniowane. Aby poprawnie sformułować uzyskane tam rezultaty, w
niniejszym paragrafie podamy definicje przekształcenia Fouriera na zbiorze dystrybucji wolno rosnących. Przypomnijmy, że δ
204
jest dystrybucją wolno rosnącą. W celu zapoznania się z dalszymi uogólnieniami przekształcenia Fouriera dla dystrybucji, w
szczególności z definicją przekształcenia Fouriera dla dowolnych dystrybucji z D ∗ (Rn), odsyłamy Czytelnika do opracowań
monograficznych.
Niech S(Rn) oznacza przestrzeń funkcji szybko malejących (zob. definicja 1 z modułu 18 ). Pokażemy, że transformacja Fouriera
przeprowadza przestrzeń S(Rn) w siebie, ponadto jest przekształceniem ciągłym, tzn. jeśli ciąg elementów {φ k} z przestrzeni
S(Rn) jest zbieżny do elementu φ ∈ S(Rn) w sensie zbieżności w przestrzeni S(Rn) , to ciąg {φ̂ k} jest zbieżny do φ̂ w sensie
tej samej zbieżności.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 24:
ZAŁOŻENIA:
Niech φ ∈ S(Rn).
TEZA:
Wtedy φ̂ = F(φ) ∈ S(Rn).
DOWÓD:
Dla uproszczenia zapisu dowód poprowadzimy dla n = 1 (dla n > 1 rozumowanie jest analogiczne ).
Niech φ ∈ S(R). Oczywście transformata Fouriera
φ̂ (y) = √2π
∫Re − xyiφ(x)dx
jest dobrze określona, ponadto posiada pochodą dowolnego rzędu k, która wyraża się wzorem
φ̂ ( k ) (y) = ( − i)k √
2π
∫Re − xyixkφ(x)dx.
Niech m ∈ N. Na mocy własności (v) i (vi) z modułu 5 mamy
(iy)mφ̂
(k)
( )
(y) = (iy)mF ( − ix)kφ(x) (y) = ( − i)k(iy)mF x kφ(x) (y) = ( )
dm
( )
m
= ( − i)kF dx (x kφ(x) ) (y) =
m
m
∑
= ( − i)kj = 1 ( j )F ((x ) k ( j ) (φ) ( m − j ) (x)
)(y) =
m
m
∑
= ( − i)kj = 1 ( j )∫ e R
− xyi(x k) ( j ) (φ) ( m − j ) (x)dx.
Z założeń o funkcji φ wynika, że każda z całek po prawej stronie ostatniego wzoru jest ograniczona. W konsekwencji
(k)
funkcja y → |y | mφ̂ (y) jest ograniczona. Ponieważ m, k ∈ N ∪ {0} są dowolne, na mocy uwagi 1 z modułu 21
transformata φ̂ ∈ S(R) .
205
UWAGA
Uwaga 40:
Używając podobnych argumentów można pokazać, że jeśli ciąg elementów {φ k} z przestrzeni S(Rn) jest zbieżny do zera w
S(Rn), to ciąg w {φ̂ = F(φ )}, jest również zbieżny do zera w S(Rn). Ponieważ przekształcenie Fouriera jest liniowe,
k k
wynika stąd natychmiast, że jest ono przekształceniem ciągłym przestrzeni S(Rn) w siebie.
DEFINICJA
Definicja 30:
Niech T ∈ S ∗ (Rn), tzn. T jest dystrybucją wolno rosnącą. Rozważmy funkcjonał T̂ : S(Rn) → R dany wzorem
⟨T̂, φ⟩ = ⟨T, φ̂ ⟩. (337)
Na mocy twierdzenia 24 odwzorowanie T̂ jest dobrze określone. Oczywiście jest to funkcjonał liniowy. Z uwagi 40 wynika
natychmiast, że T̂ jest funkcjonałem ciągłym na S(Rn). Jest zatem dystrybucją wolno rosnąca. Dystrybucje tę będziemy
nazywać transformatą Fouriera dystrybucji T, a odwzorowanie które dystrybucji T przyporządkowuje dystrybucje T̂
zgodnie ze wzorem ( 337 ), przekształceniem Fouriera dystrybucji wolno rosnących .
Jeśli T jest dystrybucją regularną, tzn. T = Tf, gdzie f jest funkcją całkowalną, to
1
(√2π)n
⟨
⟨T̂f, φ⟩ = ⟨Tf, φ̂ ⟩ = Tf, ∫Rne − x ⋅ y iφ(x)dx ⟩ =
1
(√2π)n
= ∫Rnf(y) (∫Rne − x ⋅ y iφ(x)dx )dy =
1
(√2π)n
= ∫Rnφ(x) ( ∫Rne − x ⋅ y if(y)dy )dx =
= ∫Rnf̂(x)φ(x)dx = ⟨Tf̂, φ⟩.
Wynika stąd, że T̂f = Tf̂, co oznacza, że przekształcenie Fouriera na zbiorze regularnych dystrybucji temperowanych pokrywa się
z klasycznym przekształceniem Fouriera na przestrzeni L1(Rn).
Moduł ten zakończymy wyznaczeniem transformaty Fouriera dystrybucji δ. Zgodnie ze wzorem ( 337 )
1 1 1
(√2π)n (√2π)n (√2π)n
⟨
⟨δ̂, φ⟩ = ⟨δ, φ̂ ⟩ = δ, ∫Rne − x ⋅ y iφ(x)dx ⟩ = ∫Rnφ(x)dx = ⟨ ⟩
,φ ,
skąd wynika, że δ̂ = (√2π) − n. W szczgólności, w przypadku gdy n = 1, δ̂ = 1/ 2π.

√
Zastosowania przekształcenia Fouriera
206
PRZYKŁAD
Przykład 108:
Znaleźć rozwiązanie problemu

ut = uxx, u(x, 0) = φ(x), x ∈ R, t > 0. (338)
Połóżmy
U(y, t) = F (u(x, t) )(y) =

√2π
∫Re − ixyu(x, t)dx,
tzn. obliczamy transformatę Fouriera z funkcji u ze względu na zmienną x.
Zauważmy, że
F (ut(x, t) )(y) = Ut(y, t), F (uxx(x, t) )(y) = − y 2U(y, t),
ponadto
1 1
√2π √2π
U(y, 0) = ∫Re − ixyu(x, 0)dx = ∫Re − ixyφ(x)dx = φ̂(y).
Po zastosowaniu transformaty Fouriera względem zmiennej x, problem ( 338 ) przyjmie postać
Ut(y, t) = − y 2U(y, t), U(y, 0) = φ̂ (y).
Rozwiązując ostatni problem otrzymamy
U(y, t) = φ̂ (y)e − y t,
2
a wracając do zmiennych wyjściowych, wykorzystując własność (vii) transformaty Fouriera z modułu 5 : oraz wzoru (1) z
modułu ( 330 ), otrzymamy
1 1
(x − s)2
√2π F − 1 (φ̂ (y) ) ∗ F − 1 (e − y t ) =
2 2√πt 4t
u(x, t) = ∫Re − φ(s)ds.
207
PRZYKŁAD
Przykład 109:
Znaleźć rozwiązania równania

utt + uxx = 0, x ∈ R, t > 0,
u(x, 0) = f(x),
gdzie funkcja f jest całkowalna.
Połóżmy, podobnie jak w poprzednim przykładzie,
U(y, t) = F (u(x, t) )(y) =

√2π
∫Re − xyiu(x, t)dx.
Oczywiście
F (utt(x, t) )(y) =
√2π
∫Re − ixyutt(x, t)dx = Utt(y, t).
Stosując transformatę Fouriera względem zmiennej x do równania wyjściowego otrzymamy równanie
Utt − y 2U = 0,
którego rozwiązanie ogólne ma postać
U(y, t) = A(y)e − | y | t + B(y)e | y | t.
Żądanie istnienia transformacj odwrotnej z funkcji U implikuje B = 0. Zatem
U(y, t) = A(y)e − | y | t.
Korzystając z warunku początkowego otrzymamy
1
√2π
U(y, 0) = ∫Re − ixyf(x)dx = f̂(y).
W konsekwencji
U(y, t) = f̂(y)e − | y | t.
Wracając do zmiennych wyjściowych dostajemy
1
1
√2π F − 1 (e − | y | t ) ∗ F − 1 ( f̂(y) )
∫R (∫Re ( x − s ) yie − | y | tdy )f(s)ds =
2π
u(x, t) = =
1 t f(s)
2π π (s − x)2 + t2
∫R∫Re − | y | t − ( s − x ) yif(s)dsdy = ∫R ds,
przy czym w ostatnim przejściu wykorzystaliśmy całkę
+∞ 0 + ∞ − (t + i ( s− x) )y
∫ − ∞e − | y | t − i ( s − x ) ydy = ∫ − ∞e ( t − i ( s − x ) ) ydy + ∫0 e dy =
1 1
e |
t − i(s − x) ( t − i ( s − x ) ) y 0
−∞ −
t + i(s − x) − ( t + i ( s − x ) ) y + ∞
e 0 = |
1 1 2t
t − i(s − x) t + i(s − x) t2 + (s − x)2
+ = .
208
W następnym przykładzie zobaczymy, że przeksztłcenie Fouriera może być wykorzystane również do wyznaczenia funkcji Greena.
PRZYKŁAD
Przykład 110:
Jak widzieliśmy w przykładzie 3 z modułu Problem Cauchy'ego., przez funkcje Greena dla równania
a 2uxx = ut, x ∈ R, t > 0,
rozumiemy rozwiązanie problemu
a 2v xx = v t, v(x, 0) = δx , x ∈ R, t > 0,
0
¯
które jest ciągłe w obszarze Ω ∖ {(x 0, 0)}, gdzie Ω = {(x, t) : x ∈ R, t > 0}.
Po zastosowaniu transformaty Fouriera względem zmiennej x do ostatniego problemu otrzymamy
Vt + a 2y 2V = 0, V(y, 0) = e − yx0i,
gdzie
V(y, t) = F (v(x, t) ) =
√2π
∫Re − xyiv(x, t)dx.
Rozwiązanie uzyskanego problemu Cauchy'ego ma postać
2 2
V(y, t) = e − yx0ie − a y t.
Wracając do zmiennych wyjściowych - po wykorzystaniu własności (iii) transformaty Fouriera z modułu 5 : oraz wzoru (1) z
modułu ( 330 )- otrzymamy
1 (x − x0)2
a √2t 4a2t
G(x − x 0, t) = v(x, t) = e− .
Rozdział 11. Elementy rachunku wariacyjnego

Wprowadzenie do rachunku wariacyjnego
Początki rachunku wariacyjnego sięgają drugiej połowy XVII wieku, kiedy to J. Bernoulli sformułował tzw. problem
brachistochrony: wyznaczyć tor łaczący dwa punkty tak, aby punkt materialny ześlizgujący się po nim pod wpływem siły ciężkości
przebył go w najkrótszym czasie. Sformułujemy go w języku matematycznym.
209
PRZYKŁAD
Przykład 111: Problem brachistochrony.
Załóżmy, że punkt materialny o masie m znajduje się w punkcie A. Mając punkt B leżacy pod linią horyzontalną
przechodząca przez punkt A, wyznaczyć linie łączącą A i B tak, aby ześlizgujący się pod wpływem siły ciężkości punkt
materialny przebył ją w najkrótszym czasie. Przyjmujemy przy tym, że nie występuje siła tarcia.
Niech A = (0, 0), B = (a, b), gdzie a > 0, b < 0. Zgodnie z prawem zachowania energii mamy
1 1 (339)
2 2 2 y
mv 2 − mv 0 = ∫ 0mgds = mgy, y ∈ [0, b],
gdzie m - oznacza masę punktu, v - prędkość, v 0 - prędkość początkową, g - przyspieszenie grawitacyjne.

Przypomnijmy, że prawo zachowania energii mówi iż suma energii kinetycznej i energii potencjalnej jest stała. Wzór ( 339 )
wyraża fakt, że zmiana energii kinetycznej jest równa zmianie energii potencjalnej. Z ( 339 ) wynika, że
2
v 2 = v 0 + 2gy.
Niech x = x(t), y = y(t) będzie szukanym równaniem krzywej. Prędkość punktu wzdłuż tej krzywej określona jest
zależnością v(t) = (x ′(t), y ′(t)). Oczywiście możemy przyjąć, że x ′(t) > 0. Wówczas
√
y′ ( t ) dx
|v(t) | = √ (x′(t) )2 + (y′(t) )2 = 1+ ( )

x′ ( t ) 2 ′
x (t) = √1 + (y′(x)) 2 dt ,
gdzie
dy dy dt y ′(t)
dx dt dx x ′(t)
y(x) = y(t(x)), = ⋅ = .
Przekształcając ostatnie wyrażenie i uwzględniając równość
√v0 + 2gy(t(x)) = √v0 + 2gy(x)

2 2
|v(x) | = |v(t(x)) | =
otrzymamy
√1 + (y′(x))2
dt √1 + (y ′(x))2
√v0 + 2gy(x) .
2
dx |v(x)|
= =
Całkując ostatnie wyrażenie w przedziale [0, a] otrzymamy wzór na czas potrzebny do przebycia krzywej AB
√1 + (y′(x))2
√v0 + 2gy(x) dx,
2
a
T= ∫ 0 przy czym y(0) = 0, y(a) = b.
Jak widać czas ten zależy od funkcji y. Problem polega więc na znalezieniu minimum wyrażenia
minT(y)
na zbiorze krzywych regularnych y = y(x), łączących punkty A i B.
210
PRZYKŁAD
Przykład 112: Problem brachistochrony z ruchomym końcem.
Po jakiej krzywej powinien ześlizgiwać się punkt materialny startujący z punktu A(0, 0) aby w najkrótszym czasie osiągnąć
linie x = a.
Z poprzednich rozważań wynika, że należy znaleźć minimum wyrażenia
√1 + (y′(x))2
√v0 + 2gy(x) dx,
2
a
min ∫ 0
na zbiorze krzywych regularnych y = y(x), wychodzących z punktu A (tzn. y(0) = 0 ) i przecinających prostą x = a.
PRZYKŁAD
Przykład 113: Figura o największym polu.
Wyznaczyć na płaszczyźnie figurę o największym obszarze mając zadany obwód.
Załóżmy, że brzeg obszaru opisany jest krzywą x = x(t), y = y(t), t ∈ [α, β].
Wiadomo, że długość krzywej wyraża się wzorem
β
L= ∫α√(x′)2 + (y′)2dt, (340)
a pole powierzchni wzorem
1 (341)
2 β
S= ∫α (xy ′ − x ′y)dt.
Problem polega więc na znalezieniu maksimum funkcjonału (3) na zbiorze wszystkich regularnych krzywych zamkniętych na
[α, β], spełniających warunek (2).
211
PRZYKŁAD
Przykład 114: Powierzchnia o najmniejszym polu przechodząca przez daną

krzywą.
Powierzchnia o najmniejszym polu przechodząca przez daną krzywą. Niech Γ będzie krzywą zmkniętą w R3. Znaleźć
powierzchnię S o najmniejszym polu, której brzegiem jest krzywa Γ.
Załóżmy że krzywa Γ opisana jest równaniami x = x(t), y = y(t), z = z(t), t ∈ [α, β]. Niech D będzie rzutem szukanej
powierzchni na płaszczyznę Oxy, czyli obszarem ograniczonym krzywą x = x(t), y = y(t), t ∈ [α, β]. Należy znaleźć
funkcje z = u(x, y), (x, y) ∈ D, realizującą minimum funkcjonału
∬D √1 + u2x + u2y dxdy
i spełniającą warunek u(x(t), y(t)) = z(t) dla t ∈ [α, β].
PRZYKŁAD
Przykład 115: Krzywe geodezyjne na powierzchni.
Załóżmy, że dana jest powierzchnia regularna S oraz punkty A i B leżące na tej powierzchni. Znaleźć krzywą o
najmniejszej długości łączącą punkty A i B, całkowicie leżącą na powierzchni S (tzw. krzywą geodezyjną).
Przyjmijmy, że powierzchnia S zadana jest równaniem
r = r(u, v) = (x(u, v), y(u, v), z(u, v) ), (u, v) ∈ D.
Ponadto przyjmijmy, że szukana krzywa ma równanie
r = r(u(t), v(t)), t ∈ [α, β]. (342)
Z analizy wiadomo, że długość krzywej (4) wyraża się wzorem
β
∫α√E(u′)2 + 2Fu′v′ + G(v′)2dt, (343)
gdzie
E = ru ⋅ ru, F = ru ⋅ rv, G = rv ⋅ rv,
(symbol ⋅ oznacza iloczyn skalarny, ru = (x u, y u, zu), rv = (x v, y v, zv). )
Problem polega zatem na znalezieniu minimum funkcjonału (5) na zbiorze krzywych regularnych
u = u(t), v = v(t), t ∈ [α, β],
takich że: (u(t), v(t) ) ∈ D dla t ∈ [α, β], r (u(α), v(α) ) = A, r (u(β), v(β) ) = B.
Funkcjonały
Niech X będzie przestrzenią Banacha. Odwzorowanie φ: X → R nazywamy funkcjonałem.
212
DEFINICJA
Definicja 31: Minimum.
Mówimy, że funkcjonał φ: X → R posiada w punkcie x 0 ∈ X minimum lokalne, jeśli istnieje otoczenie V punktu x 0 takie,
że
φ(x 0) ≤ φ(x), dla x ∈ V.
Jeśli
φ(x 0) < φ(x), dla x ∈ V, x ≠ x 0,
mówimy, że w punkie x 0 istnieje minimum lokalne silne.

Zmieniając kierunek znaku otrzymamy definicje maksimum lokalnego i silnego maksimum lokalnego.
Zauważmy, że rozwiązanie problemów sformułowanych w module wprowadzenie do rachunku wariacyjnego polega na

znalezieniu ekstremum stosownych funkcjonałów.
W zależności od rozważanego problemu, a zatem postaci funkcjonału φ, należy odpowiednio dobrać przestrzeń funkcyjną X,
ewentualnie jej podzbiór, na którym szukamy ekstremum. Najczęściej spotykane przestrzenie to:
(i) C ([a, b], R ) - przestrzeń funkcji ciągłych na [a, b] o wartościach w R z normą jednostajnej zbieżności
max
∥x ∥ = t ∈ [ a , b ] |x(t) |;
(ii) C1 ([a, b], R ) - przestrzeń funkcji określonych na [a, b] o wartościach w R, posiadających ciągłą pochodną, z normą
max max
∥x ∥1 = t ∈ [ a , b ] |x(t) | + t ∈ [ a , b ] |x ′(t) | = ∥ x ∥ + ∥ x ′ ∥ ;
(iii) C1 ([a, b], Rn ) - przestrzeń funkcji określonych na [a, b] o wartościach w Rn, posiadających ciągłą pochodną, z normą
n
∑
′
∥x ∥1 = i = 1 ( ∥ x i ∥ + ∥ x i ∥ );
(iv) PC ([a, b], R ) - przestrzeń funkcji kawałkami ciągłych na [a, b] o wartościach w R z normą jednostajnej zbieżności. (Funkcje
f: [a, b] → R nazywamy kawałkami ciągłą, jeśli istnieje podział a = x 0 < x 1 < … < x m = b przedziału [a, b] taki, że na każdym
podprzedziale (x i − 1, x i) funkcja f jest ciągła).
(v) PC1 ([a, b], R ) - przestrzeń funkcji kawałkami różniczkowalnych na [a, b] o wartościach w R, z normą
∥x ∥1 = ∥ x ∥ + ∥ x ′ ∥ .
W dalszym ciągu przestrzenie C ([a, b], R ) oraz C1 ([a, b], R ) będziemy oznaczać zwykle symbolami C ([a, b] ) oraz C1 ([a, b] )
213
DEFINICJA
Definicja 32: Różniczki funkcjonału.
Niech x ∈ X. Odwzorowanie liniowe L(x): X → R takie, że
φ(x + h) − φ(x) − L(x)(h)

lim
∥h∥ →0 ∥h∥
= 0,
nazywamy różniczką funkcjonału φ w punkcie x i oznaczamy symbolem dφ(x) lub φ ′(x).
UWAGA
Uwaga 41:
Jeśli funkcjonał φ posiada w punkcie x różniczkę, to
φ(x + h) = φ(x) + dφ(x)(h) + o(h),
gdzie o jest odwzorowaniem X w R spełniającym warunek
o(h)
lim
∥ h ∥ → 0 ∥h∥ = 0.
214
TWIERDZENIE
Twierdzenie 25: Warunek konieczny istnienia ekstremum.
ZAŁOŻENIA:
Zakładamy, że funkcjonał φ posiada w punkcie x 0 minimum lub maksimum lokalne i ponadto posiada w tym punkcie
różniczkę.
TEZA:
Wtedy różniczka tego funkcjonału w tym punkcie jest równa zero.
DOWÓD:
Przypuśćmy, że funkcjonał φ posiada w punkcie x 0 minimum lokalne, czyli

φ(x 0) ≤ φ(x) dla x ∈ V,
gdzie V jest stosownie dobranym otoczeniem punktu x 0.

Jeśli funkcjonał φ osiąga w punkcie x 0 minimum lokalne i ponadto posiada w tym punkcie róźniczkę to
0 ≤ φ(x 0 + h) − φ(x 0) = dφ(x 0)(h) + o(h) dla x 0 + h ∈ V.
Niech h̃ ∈ X. Ustalmy t0 > 0 tak aby x 0 + th̃ ∈ V dla dowolnego t ∈ [0, t0]. Zgodnie z definicją minimum i uwagą 41
mamy
dφ(x 0)(th̃) + o(th̃) ≥ 0.
Stąd
tdφ(x 0)(h̃) ≥ − o(th̃), t ∈ (0, t0).
W konsekwencji
o(th̃)
∥th̃∥ h̃
dφ(x 0)(h̃) ≥ − ∥ ∥, t ∈ (0, t0).
Przechodząc z t → 0 otrzymamy
dφ(x 0)(h̃) ≥ 0.
Ponieważ h̃ było ustalone dowolnie, również
dφ(x 0)( − h̃) ≥ 0.
Z ostatnich dwóch nierówności oraz faktu że dφ(x 0)( − h̃) = − dφ(x 0)(h̃)
wynika natychmiast, że dφ(x 0)(h̃) = 0. Ponieważ h̃ ∈ X było dowolne, więc dφ(x 0) = 0, co kończy dowód twierdzenia.
Pierwsza i druga wariacja funkcjonału

Niech f: [a, b] × R2 → R będzie funkcją klasy C1. Rozważmy funkcjonał
b
F(u) = ∫af (x, u(x), u′(x) )dx (344)
w zbiorze M funkcji dopuszczalnych u określonych wzorem:
215
M= {u ∈ C1([a, b]) : u(a) = α, u(b) = β }, (345)
gdzie α, β ∈ R. (W dalszym ciągu w zapisie całkowym postaci (1) argument funkcji u na ogół będziemy pomijać).
Przypuśćmy, że funkcjonał F posiada w punkcie u0 ∈ M minimum lokalne.

Dla u ∈ M połóżmy
h = u − u0.
Oczywiście h(a) = h(b) = 0 oraz u0 + th ∈ M dla t ∈ R. Ustalmy ε > 0 tak, aby
F(u0) ≤ F(u0 + th) dla t ∈ ( − ε, ε).
Połóżmy
b ′
ϕ(t) = F(u0 + th) = ∫af(x, u0 + th, u0 + th′)dx.
Oczywiście ϕ(0) = F(u0), a ponieważ w punkcie u0 funkcjonał F posiada minimum, ϕ(0) ≤ ϕ(t) dla t ∈ ( − ε, ε). Stąd i
różniczkowalności funkcji ϕ wynika, że ϕ′(0) = 0.
Ponieważ
b ′ ′
ϕ′(t) = ∫a (fu(x, u0 + th, u0 + th′)h + fu′(x, u0 + th, u0 + th′)h′ )dx,
warunek ϕ′(0) = 0 jest równoważny warunkowi
∫a (fu (x, u0(x), u0(x) )h(x) + fu′ (x, u0(x), u0(x) )h′(x) )dx = 0.
b ′ ′
DEFINICJA
Definicja 33: Pierwsza wariacja.
Połóżmy
M0 = {h ∈ C([a, b]) : h(a) = h(b) = 0}. (346)
Niech u ∈ M. Odwzorowanie δF(u): M0 → R dane wzorem
∫a (fu (x, u(x), u′(x) )h(x) + fu′ (x, u(x), u′(x) )h′(x) )dx
b (347)
δF(u)(h) =
nazywa się pierwszą wariacją funkcjonału F.
UWAGA
Uwaga 42:
Jeśli w punkcie u0 istnieje ekstremum lokalne, wówczas - zgodnie z poprzednimi obserwacjami - wariacja δF(u0)(h) = 0 dla
h ∈ M.
Funkcje u0 dla których pierwsza wariacja jest równa zeru nazywają się punktami stacjonarnymi lub ekstremalami . Są to
funkcje na których funkcjonał może osiągać ekstremum. Aby więc znaleźć ekstrema funkcjonału, należy najpierw wyznaczyć
ekstremale.
Dla u ∈ M i h ∈ M0 rozważmy
216
b
F(u + h) − F(u) = ∫a (f(x, u + h, u′ + h′) − f(x, u, u′) )dx. (348)
Na mocy twierdzenia Taylora
f(x, u + h, u′ + h′) = f(x, u, u′) + fu(x, u, u′)h + fu′(x, u, u′)h′ + o(h, h′), (349)
gdzie
o(h, h′)
lim
∥ h ∥1 → 0 ∥h∥1
= 0, ∥ h ∥1 = ∥ h ∥ + ∥ h′ ∥ .
Wykorzystując ( 349 ) i ( 347 ) wzór ( 348 ) można zapisać w postaci
b
F(u + h) − F(u) = δF(u)(h) + ∫ao(h, h′) dx.
Stąd
F(u + h) − F(u) − δF(u)(h) 1

∥h∥1 ∥h∥1 b
= ∫ao(h, h′)dx.
WNIOSEK
Wniosek 5:
Ponieważ wariacja jest funkcjonałem liniowym na M0, wynika stąd, że na zbiorze M0 jest ona równa różniczce, czyli
δF(u)(h) = dF(u)(h) dla h ∈ M0.
Załóżmy teraz, że f jest klasy C2. Na mocy twierdzenia Taylora
f(x, u + h, u′ + h′) = f(x, u, u′) + fu(x, u, u′)h + fu′(x, u, u′)h′ + (350)

1
2
(fuu(x, u, u′)h2 + 2fuu (x, u, u′)hh′ + fu u (x, u, u′)h′2 ) + õ(h, h′)
′ ′ ′
gdzie
õ(h, h′)
lim 2
∥ h ∥1 → 0
∥h∥1
= 0.
Jeśli pierwsza wariacja jest równa zeru, wówczas
1 (351)
2 b ′2 b
F(u + h) − F(u) = ∫a [fuu h2 + 2fuu ′
′)hh + fu′u ′h ]dx + ∫ õ ′
a (h, h )dx.
DEFINICJA
Definicja 34: Druga wariancja.
Wyrażenie
∫a (fuuh2 + 2fuu′hh′ + fu′u′h′ )dx

b 2
δ2F(u)(h) =
nazywamy drugą wariacją funkcjonału F.
217
UWAGA
Uwaga 43:
Nietrudno pokazać, że druga wariacja na zbiorze M0 pokrywa się z różniczką drugiego rzędu.
Jeśli u0 jest ekstremalą a druga wariacja δ2F(u0) jest określona dodatnio to z zależności ( 350 ) wynika, że funkcjonał F
osiąga w punkcie u0 minimum lokalne, jeśli druga wariacja jest określona ujemnie, maksimum lokalne.
PRZYKŁAD
Przykład 116:
Sprawdzić, że funkcjonał
b
F(u) = ∫au(x)dx
posiada różniczkę w dowolnym punkcie u ∈ C([a, b]).
Istotnie
b b b
F(u + h) − F(u) = ∫a(u(x) + h(x))dx − ∫au(x)dx = ∫ah(x)dx.
Zatem
b
dF(u)(h) = ∫ah(x)dx.
Oczywiście d2F(u) = 0.
218
PRZYKŁAD
Przykład 117:
b
F(u) = ∫a(u(x))2dx
posiada różniczkę w dowolnym punkcie u ∈ C([a, b]).
Istotnie
b b b b
F(u + h) − F(u) = ∫a[u(x) + h(x)]2dx − ∫a(u(x))2dx = 2∫au(x)h(x)dx + ∫a(h(x))2dx.
Ponieważ
b
∫a(h(x))2dx ≤ (b − a) ∥ h ∥2,
zatem
1
lim
∥h∥ b
∥h∥ →0
∫a(h(x))2dx = 0.
Wynika stąd, że
b
dF(u)(h) = 2∫au(x)h(x)dx.
Podobnie można sprawdzić, że
b
δ2F(u)(h) = 2∫ah2(x) dx.
Równanie Eulera-Lagrange’a
LEMAT
Lemat 8:
Niech g: [a, b] → R będzie funkcją ciągłą. Jeśli

b
∫ag(x)h′(x)dx = 0
dla dowolnej funkcji h ∈ C1([a, b]) spełniającej warunek h(a) = h(b) = 0, to g jest funkcją stałą.
Dowód. Połóżmy
1
b−a b x
c= ∫ag(s)ds, h(x) = ∫a (g(s) − c )ds.
Oczywiście h ∈ C1([a, b]), h(a) = h(b) = 0 oraz h′(x) = g(x) − c. Na mocy założenia
∫ag(x)h′(x)dx = ∫ag(x) (g(x) − c )dx − c h(b) =

b b
0=
∫ag(x) (g(x) − c )dx − c∫a(g(x) − c)dx = ∫a(g(x) − c)2dx.

b b b
Zatem g(x) = c dla x ∈ [a, b], co kończy dowód.
219
TWIERDZENIE
Twierdzenie 26:
ZAŁOŻENIA:
Niech f ∈ C1 ([a, b] × R2 ). Niech funkcjonał F będzie dany wzorem

b
F(u) = ∫af (x, u(x), , u′(x) )dx (352)
w zbiorze M funkcji dopuszczalnych danych wzorem
M= {u ∈ C1([a, b]) : u(a) = α, u(b) = β }, (353)
gdzie α, β ∈ R. Załóżmy ponadto, że funkcja fu′ ( ⋅ , u( ⋅ ), u′( ⋅ ) ) jest różniczkowalna dla dowolnego u ∈ M.
TEZA:
Wówczas u0 ∈ M jest ekstremalą funkcjonału F wtedy i tylko wtedy gdy
d (354)
dx ′ ′
fu′ (x, u0(x), u0(x) ) − fu (x, u0(x), u0(x) ) = 0 dla x ∈ [a, b].
DOWÓD:
Niech u0 ∈ M, h ∈ M0, gdzie M0 jest dane wzorem
M0 = {u ∈ C1([a, b]) : h(a) = h(b) = 0. }

Połóźmy
x ′
A(x) = ∫afu (s, u0(s), u0(s) )ds.
Korzystając z przyjętego oznaczenia oraz wzoru na całkowanie przez części mamy
∫a (fu (x, u0(x), u0(x) )h(x) + fu′ (x, u0(x), u0(x) )h′(x) )dx =
b ′ ′
δF(u0)(h) =
b b ′
∫aA′(x)h(x)dx + ∫ah′(x)fu′ (x, u0(x), u0(x) )dx =
|b b b
h(x)A(x) a − ∫ah′(x)A(x)dx + ∫ah′(x)fu′ (x, u0(x), u0(x) )dx =
′
∫ah′(x) (fu′ (x, u0(x), u0(x) ) − A(x) )dx.

b ′
Przypuśćmy, że u0 jest punktem stacjonarnym, tzn. δF(u0)(h) = 0 dla dowolnego h ∈ . M0. Na mocy lematu 1
′
fu′ (x, u0(x), u0(x) ) − A(x) = C,
czyli
′ x ′
fu′ (x, u0(x), u0(x) ) − ∫afu (s, u0(s), u0(s) )ds = C.
Różniczkując ostatnią równość względem x otrzymamy ( 354 ).
Przypuśćmy teraz, że dla pewnego u0 ∈ M zachodzi równość ( 354 ). Niech h ∈ M0. Całkując w przedziale [a, b]
równość
( dx ′
fu′ (x, u0(x), u0(x) ) − fu (x, u0(x), u0(x) ) h(x) = 0
′
)
i wykorzystując wzór na całkowanie przez części względem pierwszej całki, otrzymamy
′
|b b ′ b
fu′ (x, u0, u0 )h(x) a − ∫afu′ (x, u0, u0 )h′(x)dx − ∫afu (x, u0, u0 )h(x)dx = 0.
′
220
Stąd wynika natychmiast, że
∫a (fu (x, u0, u0 )h + fu′ (x, u0, u0 )h′ )dx = 0,

b ′ ′
co oznacza, że δF(u0)(h) = 0. Ponieważ h ∈ M0 było dowolne, dowód został zakończony.
DEFINICJA
Definicja 35: Równaniem Eulera-Lagrange'a.
Równanie
d
dx
fu′ (x, u(x), u′(x) ) − fu (x, u(x), u′(x) ) = 0
nazywa się równaniem Eulera-Lagrange'a . Jest to podstawowe równanie w rachunku wariacyjnym.
221
TWIERDZENIE
Twierdzenie 27:
ZAŁOŻENIA:
Niech f: [a, b] × R2 → R będzie funkcją klasy C2 i niech funkcjonał F będzie dany wzorem ( 352 ). Niech u0 ∈ M będzie
ekstremalą funkcjonału F.
TEZA:
(i). Jeśli f jest funkcją wypukłą względem drugiej i trzeciej zmiennej, to funkcjonał F posiada w punkcie u0 minimum.
(ii). Jeśli f jest funkcją ściśle wypukłą względem drugiej i trzeciej zmiennej, to minimum to jest jedyne.
DOWÓD:
Niech u0 ∈ M będzie ekstremalą funkcjonału F. Załóżmy, że f jest funkcją wypukłą względem drugiej i trzeciej
zmiennej. Na mocy twierdzenia Taylora
1
′ ′ ′ 2 ′
f(x, u0 + h, u0 + h′) = f(x, u0, u0) + df(x, u0, u0) + d2f(x, u0 + θh, u0 + θ̃h′)
1
′ 2 ′
= f(x, u0, u0) + d2f(x, u0 + θh, u0 + θ̃h′),
dla dowolnego h ∈ M0.

Całkując powyższą równość w przedziale [a, b] otrzymamy
1
2 b ′
F(u0 + h) = F(u0) + ∫ad2f(x, u0 + θh, u0 + θ̃h′)dx, h ∈ M0.
′
Na mocy założenia o wypukłości d2f(x, u0 + θh, u0 + θ̃h′) ≥ 0, skąd wynika natychmiast, że
F(u0 + h) ≥ F(u0), h ∈ M0.
Załóżmy teraz, że funkcja f jest ściśle wypukła wypukłą względem drugiej i trzeciej zmiennej. Przypuśćmy, dla dowodu
niewprost, że funkcjonał F posiada również minimum w punkcie ũ. Połóżmy
F(u0) = F(ũ) = α.
Niech
u = (u0 + ũ)/2.
Ponieważ na mocy wupukłości
1
2
f(x, u, u′) < (f(x, u0, u′0) + f(x, ũ, ũ′) ),
więc
1
2
α ≤ F(u) < (F(u0) + F(ũ) ) = α/2 + α/2 = α,
co oczywiście jest niemożliwe i kończy to dowód twierdzenia.
222
PRZYKŁAD
Przykład 118:
b
F(u) = ∫a(u(x))2dx,
nie ma ekstremów w zbiorze funkcji klasy C1([a, b]) spełniających warunek u(a) = 0, u(b) = 1.
Istotnie, ponieważ funkcja f (x, u(x), u′(x) ) = u2(x), równanie Eulera-Lagrange'a ma postać
−2u = C.
Zatem ekstremalami naszego problemu są funkcje stałe. Ponieważ u(a) ≠ u(b), żadna z nich nie może być rozwiązaniem
rozważanego problemu.
Omówimy teraz szczególne równania Eulera-Lagrange'a.
W tej części modułu znajdziemy równania Eulera-Lagrange'a dla szczególnych postaci funkcjonału F.
Przypadek 1 . Przypuśćmy, że funkcja f nie zależy bezpośrednio od u, czyli
b
F(u) = ∫af (x, u′(x) )dx.
Wówczas równanie Eulera - Lagrange'a ma postać
d
dx
fu′(x, u′) = 0,
lub
fu′(x, u′) = C, (355)
gdzie C jest dowolną stałą.
223
PRZYKŁAD
Przykład 119:
Znaleźć minimum funkcjonału

b
F(u) = ∫a√1 + (u′)2dx
w klasie funkcji u ∈ C1([a, b]) spełniających warunki u(a) = α, u(b) = β.
Zgodnie ze wzorem ( 355 ) równanie Eulera - Lagrange'a ma postać
u′
√1 + (u′)2 = C,
a po przekształceniu
u′ = C1, gdzie C1 = C/ √1 − C2.

Całka ogólna ostatniego równania ma postać u = C1x + C2.
Po uwzględnieniu warunków u(a) = α, u(b) = β otrzymamy równanie szukanej ekstremali
β−α αb − βa
b−a b−a
u= x+ .
Ponieważ funkcja podcałkowa jest wypukła względem u′ - zgodnie z twierdzeniem 2 - na wyznaczonej ekstremali
funkcjonał osiąga minimum.
Zauważmy jeszcze, że jeśli nie nałożymy warunków brzegowych, czyli rozważamy tzw. problem ze swobodnymi końcami, to
funkcjonał osiąga minimum (równe b − a ) dla dowolnej funkcji stałej u = C.
Przypadek 2. Przypuśćmy teraz, że funkcja f nie zależy bezpośrednio od x, czyli
b
F(u) = ∫af(u, u′)dx.
Równanie Eulera - Lagrange'a ma postać
d (356)
dx ′
fu ′(u, u ) − fu (u, u′) = 0.
Zauważmy, że
d
dx
u′ ( fu′ − fu ) = u′ (u′′fu′u′ + u′fu′u − fu ),
d
dx 2
(u′fu′ − f ) = u′′fu′ + u′ fu′u + u′u′′fu′u′ − u′fu − u′′fu′ =
u′ (u′′fu′u′ + u′fuu′ − fu ).
Zatem
d d
dx dx
( u′f u′ − f) = u′ ( f u′ − f u ) .
Jeśli zachodzi równanie ( 356 ) to prawa strona ostatniej równości jest równa zeru. Odwrotnie, jeśli lewa strona ostatniej
równości jest równa zeru i u nie jest funkcją stałą, to zachodzi ( 356 ). Zatem równanie Eulera-Lagrange'a jest równoważne
równaniu
d
dx
(u′fu′ − f ) = 0,
224
a w konsekwencji równowaniu
u′fu′ − f = C. (357)
PRZYKŁAD
Przykład 120:
Znaleźć równanie Eulera - Lagrange'a dla funkcjonału

b
F(u) = ∫ah(u)√1 + (u′)2dx.
W naszym przypadku
u′h(u)
√1 + (u′)2 .
f = h(u) √ 1 + (u′)2, f u′ =
Równanie ( 357 ) przyjmie zatem postać
(u′)2h(u)
√1 + (u′)2 − h(u)
√1 + (u′)2 = C,
a po redukcji
h(u)
√ 1 + (u′)2
= C.
PRZYKŁAD
Przykład 121: Problem brachistochrony.
√1 + (u′(x))2
√v0 + 2gu(x) dx,
2
a
F(u) = ∫ 0
w zbiorze funkcji u ∈ C1([0, a]) spełniających warunki: u(0) = 0, u(a) = b.
Dla uproszczenia rachunków przyjmijmy v 0 = 0. Wówczas
√1 + (u′(x))2
a √2gu(x)
F(u) = ∫0 dx.
Zgodnie z przykładem 120 (gdzie h(u) = 1/ √2gu ) równanie Eulera - Lagrange'a ma postać
1 1
√2gu √ 1 + (u′)2
= C,
lub po stosownych przekształceniach
2gu (1 + (u′)2 ) = K, (358)
gdzie K = 1/C2. Po podstawieniu
225
du
dx
= ctgφ,
czyli
dx = tgφ du, (359)
równanie ( 358 ) przyjmie postać
1
sin2φ
2gu = K.
Stąd
K (360)
2g
u= sin2φ,
zaś różniczka
K
2g
du = sin2φ dφ.
Podstawiając ostatnie wyrażenie do ( 359 ) otrzymamy
K
g
dx = sin2φ dφ.
Stąd
K 1 (361)
2g 2
x= (φ − sin2φ ) + C.
Przyjmując
t = 2φ, r = K/(4g),
równości ( 360 ) i ( 361 ) przyjmą postać
x = r(t − sint) + C, u = r(1 − cost).
Warunek u(0) = 0 (czyli u = 0 dla x = 0 ) oznacza, że
r(t − sint) + C = 0, r(1 − cost) = 0,
co daje t = 0, C = 0. Zatem
x = r(t − sint), u = r(1 − cost).
Warunek u(a) = b (czyli u = b dla x = a ) oznacza, że
r(t − sint) = a, r(1 − cost) = b.
Stąd
a t − sint
b 1 − cost
= .
Połóżmy
t − sint
1 − cost
p(t) = .
Łatwo sprawdzić, że p jest funkcją rosnącą, limt → 0 + p(t) = 0, limt → 2π − p(t) = + ∞. Wynika stąd, że równanie
p(t) = a/b posiada w przedziale (0, 2π) dokładnie jedno rozwiązanie, powiedzmy t ∗ .
Zatem równanie szukanej ekstremali możemy zapisać w postaci parametrycznej:
x = r(t − sint), u = r(1 − cost), t ∈ [0, t ∗ ].
Otrzymana krzywa nosi nazwę cykloidy. Wykorzystując twierdzenie 2 można pokazać, że krzywa ta jest rozwiązaniem
problemu brachistrony.
226
Przypadek 3. Rozważmy funkcjonał F postaci
b
F(u) = ∫ag(x, u)√1 + (u′)2dx.
Oczywiście
g(x, u) u′(x)
√1 + (u′(x))2 .
f = g(x, u) √ 1 + (u′(x))2, fu = gu(x, u) √ 1 + (u′(x))2, f u′ =
Ponieważ
u′gx (u′)2gu u′′g

d
dx
f u′ − f u =
√1 + (u′)2
+
√1 + (u′)2
+
√1 + (u′)2 −
(u′)2u′′g
(√1 + (u′)2 )3
− gu √1 + (u′)2 =
1
u′′g
√ 1 + (u′)2 ′ 2
( 1 + (u ) + u′gx − gu . )
równanie Eulera - Lagrange'a ma postać
u′′g
1 + (u′)2
+ u′gx − gu = 0.
Funkcjonały zależne od funkcji wektorowej

Niech f: [a, b] × R2n → R będzie funkcją klasy C1. Rozważmy funkcjonał
b
F(u) = ∫af (x, u(x), u′(x) )dx (362)
w zbiorze funkcji u ∈ C1([a, b], Rn), u = (u1, …, un). Rozwiązania będziemy szukać w zbiorze funkcji dopuszczalnych
V= {u ∈ C1([a, b], Rn) : u(a) = A, u(b) = B }, (363)
gdzie A, B ∈ Rn są dane.
227
LEMAT
Lemat 9:
Niech f: [a, b] × R2n → R będzie funkcją klasy C2. Wówczas funkcjonał F dany wzorem ( 362 ) posiada różniczkę w
dowolnym punkcie u ∈ C1([a, b], Rn) i ponadto
n n
d
∑ ∑
dF(u)(h) =
b
∫ a i = 1 ( f ui −
dx b
fu′ )hidx + i = 1 fu′hi a,
i i
| h ∈ C1([a, b], Rn).
Dowód. Oczywiście
∑
′
f(x, u + h, u′ + h′) = f(x, u, u′) + i = 1 (fu (x, u, u′)hi + fu′(x, u, u′)hi ) + o(h, h′)
i i
gdzie
o(h, h′)
lim
( h , h′ ) → ( 0 , 0 ) ∥h ∥ + ∥ h′∥
= 0.
Całkując powyższy wzór w przedziale [a, b] otrzymamy
b
∑ b
′
F(u + h) − F(u) = ∫a i = 1 (fuihi + fu′ihi )dx + ∫ao(h, h′)dx
n ′
a po przecałkowaniu przez części członu zawierającego wyrażenie ∑ i = 1fu′hi
n n
d
∑ ∑
F(u + h) − F(u) =
b
∫ a i = 1 ( f ui −
dx b b
|
fu′ )hidx + i = 1 (hifu′ ) a + ∫ao(h, h′)dx,
i i
skąd teza lematu wynika natychmiast.
228
LEMAT
Lemat 10:
Niech g: [a, b] → Rn będzie funkcją ciągłą. Jeśli
b b
∑
′
∫ag ⋅ h′dx = ∫a i = 1 gi(x)hi(x)dx = 0
( " ⋅ " oznacza iloczyn skalarny) dla dowolnego h ∈ C1([a, b], Rn) spełniającego warunek h(a) = h(b) = 0 , to g jest funkcją
stałą.
Dowód. Dla i = 1, ⋯, n połóżmy
1
b−a b x
ci = ∫agi(x)dx, hi(x) = ∫a (gi(s) − ci )ds.
′
Oczywiście hi ∈ C1([a, b], R), hi(a) = hi(b) = 0, hi = gi − c i. Powtarzając dowód lematu 1 z modułu 8 mamy
n n
b
∑ b
∑
0= ∫a i = 1 gi(x) (gi(x) − ci )dx = ∫a i = 1 (gi(x) − ci)2dx,
skąd wynika natychmiast, że gi(x) = c i dla i = 1, ⋯, n, x ∈ [a, b]. i kończy to dowód lematu.
Korzystając z lematu 1 i powtarzając argumenty dowodu twierdzenia 1 z modułu 26 otrzymamy następujące twierdzenie.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 28:
ZAŁOŻENIA:
Niech f ∈ C1 ([a, b] × R2n ). Niech funkcjonał F będzie dany wzorem ( 362 ), a przestrzeń V wzorem ( 363 ). Załóżmy
ponadto, że funkcje fu′ ( ⋅ , u( ⋅ ), u′( ⋅ )), …, fu′ ( ⋅ , u( ⋅ ), u′( ⋅ )) są róźniczkowalne dla dowolnego u ∈ V.
1 n
TEZA:
Wówczas ũ ∈ V jest ekstremalą funkcjonału F wtedy i tylko wtedy gdy spełnia ona układ równań Eulera-Lagrange'a:
{
d
dx ′ ′ ′ ′
fu′ (x, ũ1, …, ũn, ũ1, …, ũn) − fu (x, ũ1, …, ũn, ũ1, …, ũn) = 0,
1 1
⋮
d
dx ′ ũ ′ ′ ′ ′
fu (x, 1, …, ũn, ũ1, …, ũn) − fu (x, ũ1, …, ũn, ũ1, …, ũn) = 0,
n n
dla x ∈ [a, b] .
229
PRZYKŁAD
Przykład 122:
Niech S będzie powierzchnią walcową daną wzorem r(u, v) = (Rcosu, Rsinu, v), 0 ≤ u ≤ 2π, a ≤ v ≤ b. Znaleźć krzywą
geodezyjną lączącą punty A i B leżące na S.
Zgodnie z wzorem (5) w module ( 343 ), ponieważ w naszym przypadku E = R2, F = 0, G = 1, należy wyznaczyć
minimum funkcjonału
β
∫α√R2(u′)2 + (v′)2 dt.
Na mocy twierdzenia 1 równania Eulera-Lagrange'a mają postać
R2u′ v′
d d
dt √R2(u′)2 + (v′)2 = 0, dt √R2(u′)2 + (v′)2 = 0,
czyli
R2u′ v′
√R2(u′)2 + (v′)2 = C , √R2(u′)2 + (v′)2 = C .

1 2
Stąd dostajemy równanie
v′
u′
=C (C = R2C2 /C1),
którego całka ogólna ma postać
v = Cu + C0.
Wykorzystując ostatnią zależność oraz fakt, że szukana krzywa leży na powierzchni S oraz przechodzi przez punkty A i B
możemy wyznaczyć jej równanie np. w formie parametrycznej x = Rcosu(v), y = Rsinu(v), z = v. Nietrudno sprawdzić, że
na tak określonej ekstremali funkcjonał osiąga wartość minimalną.
Funkcjonały zależne od pochodnych wyższych

rzędów
Niech f: [a, b] × Rn + 1 → R będzie funkcją klasy Cn. Szukamy minimum funkcjonału
b
F(u) = ∫af (x, u, u′, …, u ( n ) )dx (364)
w zbiorze funkcji u ∈ Cn([a, b]) spełniających warunki:
′ (n−1)
u(a) = u0, u′(a) = u0, …, u ( n − 1 ) (a) = u0 ,
′ (n−1)
u(b) = u1, u′(b) = u1, …, u ( n − 1 ) (b) = u1 .
Można pokazać, że każda ekstremala funkcjonału ( 364 ) musi spełniać równanie Eulera-Poissona
d d2 dn (365)
dx dx 2 n dx
n
fu − f u′ + fu′′ − ⋯ + ( − 1) fu ( n) = 0,
a wariacja określona jest wzorem
b
δF(u)(h) = ∫a (fuh + fu′h′ + … + fu ( n) h ( n ) )dx.
230
Jeśli u0 jest ekstremalą, a ponadto druga wariacja jest określona dodatnio, funkcjonał F osiąga na u0 minimum lokalne, jeśli
jest określona ujemnie, maksimum lokalne.
PRZYKŁAD
Przykład 123:
Znaleźć ekstrema funkcjonału

1
F(u) = ∫0 (360x2u − (u′′)2 )dx
w zbiorze funkcji u ∈ C2([0, 1]) spełniających warunki:
u(0) = 0, u′(0) = 1, u(1) = 0, u′(1) = 5/2.
Równanie Eulera-Poissona ma postać
d2
dx 2
360x 2 + ( − 2u′′) = 0,
czyli
u ( 4 ) = 180x 2
Rozwiązanie ogólne tego równania jest nastepujące
1
2
u = x 6 + C1x 3 + C2x 2 + C3x + C4,
zaś po uwzględnieniu zadanych warunków otrzymamy równanie ekstremali
1 3
2 6 2 3
u = x + x − 3x 2 + x.
Ponieważ druga wariacja, która w tym przypadku wyraża się wzorem
1
δ2F(u)(h) = − ∫0(h′′(x))2dx,
jest określona ujemnie, funkcjonał osiąga maksimum lokalne.
231
PRZYKŁAD
Przykład 124:

1
2 b
F(u) = ∫a(u′′)2dx
w zbiorze funkcji u ∈ C2([a, b]) spełniających warunki:
u(a) = u(b) = 0. (366)
Oczywiście funkcja u = 0 realizuje minimum rozważanego funkcjonału. Pokażemy, że jest to jedyne rozwiązanie.
Istotnie, równanie Eulera-Poissona ma postać
u ( 4 ) = 0,
a jego całka ogólna ma postać
u = C1x 3 + C2x 2 + C3x + C4.
Ponieważ całka ogólna zawiera cztery stałe, zadane warunki początkowe nie wystarczają do wyznaczenia wszystkich stałych.
Zauważmy, że
∫au′′h′′dx = u′′(x)h′(x) | a − ∫au′′′(x)h′(x)dx =

b b b
δF(u)(h) =
| (
b b b
| ) b
u′′(x)h′(x) a − u′′′(x)h(x) a − ∫au ( 4 ) (x)h(x)dx = u′′(x)h′(x) a. |
Jeśli funkcjonał F osiąga w punkcie u ekstremum, wówczas wariacja jest równa zeru, czyli
|b
u′′(x)h′(x) a = u′′(b)h′(b) − u′′(a)h′(a) = 0.
Ponieważ h jest dowolną funkcją w C2([a, b]) spełniającą warunek h(a) = h(b) = 0, natomiast wartości h′(a), h′(b)
mogą być dowolne, z ostatniego warunku wynika, że u′′(a) = 0, u′′(b) = 0. Stąd i ( 366 ) wynika, że u = 0.
Funkcjonał zależny od funkcji wielu zmiennych

Rozważmy teraz funkcjonał zależny od funkcji n-zmiennych. Ponieważ rozważania są analogiczne ograniczymy się do funkcji
dwóch zmiennych. Niech Ω będzie obszarem zawartym w R2. Niech f: Ω × R3 → R będzie funkcją klasy C1. Poszukujemy
funkcji z = u(x, y), (x, y) ∈ Ω, o zadanych wartościach u = φ na brzegu ∂Ω obszaru Ω, na której funkcjonał
F(u) = ∬Ωf (x, y, u(x, y), ux(x, y), uy(x, y) )dxdy

osiąga wartość ekstremalną.
Zakładając, że f jest klasy C2 i rozumując jak poprzednio, można wyprowadzić następujący wzór na wariację funkcjonału
δF(u)(h) = ∬Ω(fuh + fuxhx + fuyhy )dxdy.

Wykorzystując wzór na całkowanie przez części i zakładając, że h(x, y) = 0 dla (x, y) ∈ ∂Ω, otrzymamy
∂ ∂
δF(u)(h) = ∬Ω (fu − ∂x
fu −
x
∂y
)
fu h(x, y)dxdy.
y
Stąd i stosownego odpowiednika lematu 1 z modułu 8 otrzymamy następujące równanie Eulera-Lagrange'a
∂ ∂
∂x ∂y
fu − fu − fu = 0.
x y
232
Równanie to wraz z zadanym warunkiem brzegowym u(x, y) = φ(x, y) dla (x, y) ∈ ∂Ω , daje warunek konieczny istnienia
ekstremum.
PRZYKŁAD
Przykład 125:
Znaleźć ekstremale funkcjonału

∬Ω(u2x + u2y )dxdy
w klasie funkcji u ∈ C2(Ω) spełniających warunek: u(x, y) = φ(x, y) dla (x, y) ∈ ∂Ω, gdzie φ jest funkcją daną.
2 2
W rozważanym przypadku f = ux + uy , a równanie Eulera-Lagrange'a przybiera postać
Δu = 0 z warunkiem u| ∂Ω = φ.
Szukana ekstremala u jest zatem rozwiązaniem zagadnienia Dirichleta dla równania Laplace'a.
PRZYKŁAD
Przykład 126:
Załóżmy, że g: Ω → R jest funkcją klasy C1, φ: ∂Ω → R funkcją ciągłą, Ω ⊂ Rn jest obszarem o regularnym brzegu.
Znaleźć ekstremale funkcjonału
n
1
∑
2
( 2
∫Ω i = 1 uxi − gu dx )
w klasie funkcji u ∈ C2(Ω), przyjmujących wartość φ na ∂Ω.
W tym przypadku
n
1
∑
2 2
f = i = 1 ux − gu,
i
równanie Eulera-Lagrange'a ma postać
∑
g − i = 1 ux x = 0
i i
a ekstremala jest rozwiązaniem równania
Δu = g
z warunkiem brzegowym
u=φ na ∂Ω.
Szukana ekstremala jest zatem rozwiązaniem zagadnienia Dirichleta dla równania Poissona.
233
PRZYKŁAD
Przykład 127:
Możemy teraz rozwiązać postawiony na wstępie problem minimalnej powierzchni przechodzącej przez zadaną krzywą.
Niech krzywa Γ dana jest równaniami x = x(t), y = y(t), z = z(t), t ∈ [α, β]. Niech Ω ⊂ R2 będzie obszarem
ograniczonym krzywą x = x(t), y = y(t), t ∈ [α, β]. Szukamy funkcji z = u(x, y), (x, y) ∈ Ω, realizującej minimum
funkcjonału
∬Ω √1 + u2x + u2y dxdy
i takiej, że u (x(t), y(t) ) = z(t), t ∈ [α, β].
√1 + ux + uy.
2 2
Oczywiście f = Szukana ekstremala jest rozwiązaniem równania
(1 + u2y )uxx − 2uxuyuxy + (1 + u2x )uyy = 0,

spełniającym warunek
u(x(t), y(t)) = z(t) dla t ∈ [α, β].
Problemy izoperymetryczne
Przez problem izoperymetryczny rozumiemy zagadnienie znalezienia ekstremów funkcjonału F w zbiorze funkcji
dopuszczalnych M, spełniających ponadto warunek K(u) = L, gdzie K jest funkcjonałem podobnej natury jak funkcjonał F
a L jest ustaloną stałą. Niech f, g: [a, b] × R2 → R będą funkcjami klasy C1. Niech M będzie następującą klasą funkcji
M= {u ∈ C1([a, b]) : u(a) = α, u(b) = β },

gdzie α, β ∈ R.
Rozważmy funkcjonały:
b
F(u) = ∫af(x, u, u′)dx
oraz
b
K(u) = ∫ag(x, u, u′)dx,
określone na zbiorze funkcji u ∈ C1([a, b]). Szukamy ekstremów funkcjonału F w zbiorze funkcji u ∈ M, spełniających
ponadto warunek K(u) = L. Problem ten możemy rozwiązać adoptując znaną z klasycznej teorii ekstremów warunkowych
metodę mnożników Lagrange'a (szczegóły wyprowadzenia pomijamy). W tym celu rozważamy nowy funkcjonał
b
J(u) = ∫a (f(x, u, u′) + λg(x, u, u′) )dx.
Zgodnie z poprzednimi wynikami ekstremale funkcjonału J są rozwiązaniami równania Eulera-Lagrange'a
d
dx
(fu′ + λgu′ ) − fu − λgu = 0.
Jeśli ponadto spełniają one warunek K(u) = L, to są funkcjami na których badany problem izometryczny może osiągać
ekstremum.
234
PRZYKŁAD
Przykład 128:
Wyznaczyć na płaszczyżnie figurę o największym polu mając zadany obwód.
Zgodnie z wzorami (2) i (3) z modułu ( 340 ) należy znaleźć minimum funkcjonału
1
2 b
F(x, y) = ∫a (xy′ − x′y )dt
w zbiorze funkcji różniczkowalnych x = x(t), y = y(t), t ∈ [a, b], takich że x(a) = x(b), y(a) = y(b), spełniających
ponadto warunek
∫a √ x ′
b 2 2
+ y ′ dt = L.
Zgodnie z poprzednimi uwagami szukamy minimum funkcjonału
∫( √x′ )
b 2 ′ ′ 2 2
a (xy − x y) +λ + y ′ dt.
Na mocy twierdzeniem 1 z modułu 28 ekstremale tego funkcjonału są rozwiązaniami układu równań
y′ x′
d 1 1 d 1 1
√ √
2 2 2 2
x′ + y′ x′ + y′
(
dt 2
x+λ ) 2
+ x ′ = 0,
dt
(− 2
y+λ ) 2
− y ′ = 0,
lub
x′
y′
d d
√x′
2 2
+ y′
√x′2 + y′2
x′ = −λ
dt
( ), y′ =λ
dt
( ),
a po scałkowaniu względem t
y′ x′
√ √x′
2 2 2 2
x′ + y′ + y′
x − C1 = −λ , y − C2 =λ .
Po podniesieniu do kwadratu i zsumowniu ostatnich równań otrzymamy
(x − C1)2 + (y − C2)2 = λ2.
Zatem figurą o maksymalnym obszarze jest koło.
Dodatek
Całki pierwsze
Rozważmy równanie
x ′ = f(t, x), (t, x) ∈ Ω, (367)
gdzie f: Ω → Rn jest zadaną funkcją, a Ω ⊂ R × Rn zbiorem otwartym. Oczywiście równanie to możemy zapisać we
współrzędnych w postaci układu równań
235
{
(368)
dx 1
dt
= f1(t, x 1, , …, x n),
⋮ ⋮ ⋮
dx n
dt
= fn(t, x 1, …, x n),
DEFINICJA
Definicja 36:
Funkcje g: Ω → R klasy C1 nazywamy całką pierwszą układu równań ( 368 ) jeśli dla dowolnego rozwiązania
x 1 = x 1(t), …, x n = x n(t), t ∈ I, tego układu
g (t, x 1(t), …, x n(t) ) = const dla t ∈ I,
tzn. funkcja g jest stała wzdłuż dowolnego rozwiązania układu równań ( 368 ).
Widać natychmiast, że prawdziwa jest następująca uwaga:
UWAGA
Uwaga 44:
Niech h: Rn → R będzie funkcją klasy C1, a g całką pierwszą układu ( 368 ). Wówczas funkcja h ∘ g jest również całą
pierwszą układu ( 368 ).
Podobnie, jeśli funkcje g1, …, gm są całkami pierwszymi uładu ( 368 ) a h: Rm → R jest funkcją klasy C1, to funkcja
h ∘ (g1, …, gm) jest również całką pierwszą układu ( 368 ).
236
DEFINICJA
Definicja 37:
Całki pierwsze g1, …, gm ∈ C1(Ω) ( m ≤ n ) nazywamy funkcyjnie niezależnymi w zbiorze Ω, jeśli dla dowolnego (t, x) ∈ Ω
[ ]
rząd macierzy jakobianu
∂g1 ∂g1
∂x 1 ∂x n
(t, x) … (t, x)
⋮ ⋱ ⋮
∂gm ∂gm
∂x 1 ∂x n
(t, x) … (t, x)
wynosi m, tzn. w każdym punkcie (t, x 1, …, x n) ∈ Ω wiersze tej macierzy są wektorami liniowo niezależnymi.
W szczególności, jeśli m = n to wyznacznik powyższej macierzy jest różny od zera.
o
Przypomnijmy, że punkt (t0, x ) ∈ Ω nazywamy punktem równowagi układu ( 368 ), jeśli prawe strony tego układu zerują się w
tym punkcie, czyli
o o o
f1(t0, x ) = 0, f2(t0, x ) = 0, …, fn(t0, x ) = 0.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 29:
ZAŁOŻENIA:
Zakładamy, że prawe strony f1, …, fn układu równań ( 368 ) są funkcjami klasy C1 w obszarze Ω ⊂ R × Rn. Załóżmy
o o o
ponadto, że w pewnym otoczeniu punktu (t0, x ) = (t0, x 1, …, x n ) ∈ Ω nie będącym punktem równowagi układu ( 368 ),
istnieje n całek pierwszych funkcyjnie niezależnych g1, …, gn tego układu. Niechi g będzie dowolną całką pierwszą układu
( 368 ) w tym otoczeniu.
TEZA:
Wtedy
g(t, x 1, …, x n) = F (g1(t, x 1, …, x n), …, gn(t, x 1, …, x n) ) (369)
o
w pewnym otoczeniu punktu (t0, x ), gdzie F jest funkcją klasy C1
DOWÓD:
Dla (t0, x) ∈ Ω rozwiązanie φ układu ( 368 ) spełniające warunek φ(t0) = x oznaczmy symbolem φ( ⋅ ; t0, x) . Oczywiście
φ(t0; t0, x) = x. Rozpisując ostatną równość we współrzędnych otrzymamy
{
φ 1(t0; t0, x 1, …, x n) = x 1,
⋮ ⋮ ⋮
φ n(t0; t0, x 1, …, x n) = x n.
237
{
Zauważmy, że
| |
∂φ 1 ∂φ 1
| |
∂x 1 ∂x n
(t0; t0, x 1, …, x n) … (t0; t0, x 1, …, x n) 1 0 … 0 0
⋮ ⋱ ⋮ = ⋮ ⋮ ⋱ ⋮ ⋮ = 1.
∂φ n ∂φ n 0 0 … 0 1
∂x 1 ∂x n
(t0; t0, x 1, …, x n) … (t0; t0, x 1, …, x n)
o
Załóżmy, że (t0, x ) ∈ Ω nie jest punktem równowagi układu ( 368 ) .
o
Niech I × U będzie otoczeniem punktu (t0, x ) tak dobranym, że dla każdego (t, x) ∈ I × U rozwiązanie φ( ⋅ ; t, x) jest
określone w punkcie t0. Ponadto, ponieważ funkcje w powyższym wyznaczniku są ciągłe, możemy otoczenie to dobrać tak,
aby
| |
∂φ 1 ∂φ 1
∂x 1 ∂x n
(t0; t, x 1, …, x n) … (t0; t, x 1, …, x n)
⋮ ⋱ ⋮ ≠ 0,
∂φ n ∂φ n
∂x 1 ∂x n
(t0; t, x 1, …, x n) … (t0; t, x 1, …, x n)
dla (t, x) ∈ I × U. Onacza to, że funkcje φ 1(t0; ⋅ , ⋅ ), …, φ n(t0; ⋅ , ⋅ ) są funkcyjnie niezależne w zbiorze I × U. Przy
przyjętych założeniach o funkcjach f1, …, fn , przez każdy punkt (t, x) ∈ I × U przechodzi dokładnie jedno rozwiązanie
φ( ⋅ ; t, x) układu ( 368 ).
Ponadto, jeśli y = φ(s; t, x), to x = φ(t; s, y), s ∈ I. Dla (t, x) ∈ I × U połóżmy x̃ = φ(t ; t, x). 0
Zgodnie z powyższymi obserwacjami wartość x̃ jest stała na każdej całce (tzn. jeśli Γ jest wykresem całki układu ( 368 ) to
φ(t0; t, x) = const dla dowolnego (t, x) ∈ Γ. )
Zatem dla dowolnego s ∈ I mamy
φ 1(t0; s, φ(s; t, x))) = φ 1(t0; s, y) = φ 1(t0; t, x) = x̃ 1,

⋮
φ n(t0; s, φ(s; t, x))) = φ n(t0; s, y) = φ n(t0; t, x) = x̃ n,
gdzie y = φ(s; t, x).

Wynika stąd, że funkcje φ 1(t0; ⋅ , ⋅ ), …, φ n(t0; ⋅ , ⋅ ) są funkcyjnie niezależnymi całkami pierwszymi układu ( 368 ) na
zbiorze I × U. Połóżmy
gi(s, x 1, …, x n) = φ i(t0; s, x 1, …, x n), i = 1, …, n.
Oczywiście g1, …, gn są funkcyjnie niezależnymi całkami pierwszymi układu ( 368 ) na zbiorze I × U.

Niech g: I × U → R będzie dowolną całką pierwszą układu ( 368 ). Ponieważ całka pierwsza jest stała wzdłuż dowolnego
rozwiązania x = x(s), s ∈ I, powtarzając rozumowanie dowodu warunku koniecznego twierdzenia otrzymamy dla s ∈ I
układ równań
{
∂g1 ∂g1 ∂g1
∂s ∂x 1 ∂x n
(s, x(s)) + f1(s, x(s)) (s, x(s)) + … + fn(s, x(s)) (s, x(s)) = 0,
⋮
∂gn ∂gn ∂gn
∂s ∂x 1 ∂x n
(s, x(s)) + f1(s, x(s)) (s, x(s)) + … + fn(s, x(s)) (s, x(s)) = 0,
∂g ∂g ∂g
∂s ∂x 1 ∂x n
(s, x(s)) + f1(s, x(s)) (s, x(s)) + … + fn(s, x(s)) (s, x(s)) = 0.
Ponieważ dla dowolnego s ∈ I powyższy układ posiada rozwiązanie niezerowe wzgledem 1, f1, …, fn , zatem wyznacznik
współczynników musi być równy zeru, czyli
238
| |
∂g1 ∂g1 ∂g1
∂s ∂x 1 ∂x n
(s, x(s)) (s, x(s)) … (s, x(s))
⋮ ⋮ ⋱ ⋮
∂gn ∂gn ∂gn = 0.
∂s ∂x 1 ∂x n
(s, x(s)) (s, x(s)) … (s, x(s))
∂g ∂g ∂g
∂s ∂x 1 ∂x n
(s, x(s)) (s, x(s)) … (s, x(s))
Z ostatniej równości wynika, że pochodne funkcji g są liniowo zależne od pochodnych funkcji g1, …, gn.
W konsekwencji
g(t, x) = F(g1(t0; t, x), …, gn(t0; t, x)),
gdzie F jest funkcją klasy C1.
Rozważmy teraz układ autonomiczny
{
(370)
dx 1
dt
= f1(x 1, …, x n),
⋮
dx n
dt
= fn(x 1, …, x n),
Załóżmy, że fn(x 1, …, x n) ≠ 0. Dla i = 1, …, n − 1 połóżmy
fi(x 1, …, x n)
f̃ (x , …, x ) = fn(x 1, …, x n) ,
i 1 n
oraz s = x n. Wówczas
dx i
dt
dx n dx i dx i
dt dx n ds
= = , i = 1, …n − 1.
Zatem układ (4) możemy zapisać w formie:
{
(371)
dx 1
ds
= f̃1(x 1, …, x n − 1, s),
⋮ .
dx n − 1
ds
= f̃n(x 1, …, x n − 1, s).
Zgodnie z poprzednim twierdzeniem, w otoczeniu dowolnego punktu nie będącego punktem równowagi, układ ten posiada
n − 1 funkcyjnie niezależnych całek pierwszych
g1 = g1(x 1, …, x n − 1, s), …, gn − 1 = gn − 1(x 1, …, x n − 1, s).
Ponadto, jeśli g jest całką pierwszą w tym otoczeniu, to g = F ∘ (g1, …, gn − 1), gdzie F jest funkcją klasy C1.
239
UWAGA
Uwaga 45:
Jeśli ( 368 ) jest układem autonomicznym, to znaczy niezależnym od zmiennej t i ponadto f1 ≠ 0, to układ ten można
sprowadzić do równoważnego układu n − 1 równań
dx 2 f2 dx n fn
dx 1 f dx 1 f
= 1, …, = 1.
Zgodnie z twierdzeniem 1, aby znaleźć wszystkie całki pierwsze tego układu, wystarczy znać n − 1 całek pierwszych
funkcyjnie niezależnych.
Twierdzenie Gaussa-Greena i wzory Greena

Niech Ω będzie otwartym ograniczonym jednospójnym podzbiorem przestrzeni Rn z gładkim brzegiem ∂Ω, co oznacza że w
każdym punkcie ∂Ω istnieje wektor normalny do ∂Ω.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 30: Twierdzenie Gaussa-Greena.
ZAŁOŻENIA:
Niech F: Ω → Rn będzie polem wektorowym klasy C1.
TEZA:
Wówczas
∫ΩdivFdx = ∫∂ΩF ⋅ ν dS, (372)

∂F1 ∂Fn
∂x 1 ∂x n
gdzie F = (F1, …, Fn), x = (x 1, …, x n), divF = +⋯+ , ν = (ν1, …, νn) jest unormowanym wektorem normalnym
do ∂Ω, skierowanym na zewnątrz obszaru Ω, a symbol ⋅ oznacza iloczyn skalarny.
Jeśli F = (0, …, 0, Fk, 0, …, 0) wówczas wzór ( 372 ) ma postać
∂Fk (373)
∂x k
∫Ω dx = ∫∂ΩFkνk dS.
¯
W szczególności ze wzoru ( 373 ) wynika, że dla dowolnej funkcji u ∈ C2(Ω) mamy
∂u (374)
∂x k
∫Ω dx = ∫∂ΩuνkdS, k = 1, …, n.
Niech g: Ω → R będzie funkcją klasy C1. Podstawiając we wzorze ( 374 ) funkcje gu w miejsce u , otrzymamy tzw. wzór na
240
całkowanie przez części
∂u ∂g (375)
∂x k ∂x k
∫Ωg dx = ∫∂ΩguνkdS − ∫Ωu dx, k = 1, …, n.
TWIERDZENIE
Twierdzenie 31: Wzory Greena.
ZAŁOŻENIA:
Załóżmy, że Ω jest otwartym ograniczonym jednospójnym podzbiorem przestrzeni Rn z brzegiem ∂Ω klasy C1. Niech
¯
u, v ∈ C2(Ω). Niech ν będzie unormowanym wektorem normalnym do brzegu ∂Ω, skierowanym na zewnątrz obszaru
Ω.
TEZA:
Wówczas:
∂u (376)
∂ν
∫ΩΔudx = ∫∂Ω dS,
∂v (377)
∂ν
∫Ω∇u ⋅ ∇v dx = ∫∂Ωu dS − ∫ΩuΔv dx,
∂v ∂u (378)
∂ν ∂ν
∫Ω(uΔv − vΔu) dx = ∫∂Ω(u −v )dS.
DOWÓD:
Zależność ( 376 ) otrzymamy natychmiast przyjmując we wzorze ( 372 )
∂u ∂u
∂x1 ∂xn
F = gradu = ∇u = ( , …, ).
∂v
∂x k
Zależność ( 377 ) otrzymamy, kładąc we wzorze ( 375 ) w miejsce funkcji g funkcje , a następnie sumując po k od 1
do n.
Aby uzyskać zależność ( 378 ) wystarczy we wzorze ( 377 ) zamienić rolę u i v a następnie otrzymaną równość odjąć od (
377 ) .
Tabela transformat Laplace’a

+ ∞ − zt
F(z) = L(f(t))(z) = ∫0 e f(t)dt.
Tabela 1: Transformaty Laplace'a
241
f(t) F(z) = L(f(t)(z) f(t) F(z) = L(f(t)(z)
1 1 e λtsinωt ω
z (z − λ)2 + ω2
tn n! e λtcosωt z−λ
zn + 1 (z − λ)2 + ω2
sint 1 sinhωt 1
z2 + 1 z2 − ω2
cost z coshωt z
z2 + 1 z2 − ω2
e λt 1 e λtsinhωt ω
z−λ (z − λ)2 − ω2
e λttn n! e λtcoshωt z
(z − λ)n + 1 (z − λ)2 − ω2
sinωt ω δ(t) 1
z2 + ω2
cosωt z δ(t − α) e − αz
z2 + ω2
tα Γ(α + 1) e λttα Γ(α + 1)

zα + 1 (z − λ)α + 1
H(t − α) e − αz e λ ( t − α ) H(t − α) e − αz
z z−λ
sinωt ω (t − α)nH(t − α) n!
t z z n+1
arctg e − αz
tsinωt 2ωz (1 − αt)e − αt z
(z2 + ω 2) 2 (z + α)2
tcosωt z2 − ω2 αt2 z
(z2 + ω2)2 2 (z + α)3
(t − ) e − αt
sin2ωt 2ω2 (1 − e − t)n n!

z(z2 + 4ω2) z(z + 1)…(z + n)
cos2ωt z2 + 2ω2 (1 − αt)e − αt z

z(z2 + 4ω2) (z + α)2
1 − cosωt 1 sinωt − ωtcosωt 1

ω2 z(z2 + ω2) 2ω2 (z2 + ω2)2
Tabela transformat Fouriera

1
f̂(y) = F(f(x))(y) = √2π +∞

∫ − ∞e − ixyf(x)dx.
Tabela 2: Transformaty Fouriera
242
f(x) f̂(y) = F(f(x))(y) f(x) f̂(y) = F(f(x))(y)
√
1 √2πδ 1[ − a ,a ] π sinay
2 y
δ 1 δ(x − a) 1
√2π √2π e − iay
1 1 H(x) 1
√
π 1
x √2π √2π iy
2
i sgny δ+
√
1 π e iax √2πδ(y − a)
1 + x2 2 − |y|
e
√
xn √2π(i)
nδ ( n ) max{0, 1 − |x |} 2 1 − cosy
π y2
√
e−x
2 1 sinx π
y2
√2 e−
4 2
i (δ(y + 1) − δ(y − 1) )
√
1 e − αy
2
cosx π
x2
√2α e−
4α 2
(δ(y + 1) + δ(y − 1) )
√
e − α|x| 2 α 1[ 0 ,1 ] 1
siny cosy − 1
π y 2 + α2 √2π ( y y
+i )
√
δ(n) 1 sgnx 21
√2π (iy)n π iy
Publikacja udostępniona jest na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa - Na tych samych warunkach 4.0.
Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów i Akademii Górniczo-Hutniczej.
Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści publikacji pod warunkiem wskazania autorów i Akademii Górniczo-Hutniczej jako
autorów oraz podania informacji o licencji tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielona taka licencja.
Pełny tekst licencji dostępny na stronie https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl.
Data generacji dokumentu: 2022-06-10 11:17:27
Oryginalny dokument dostępny pod adresem: http://pre-epodreczniki.open.agh.edu.pl/openagh-podreczniki_view.php?

categId=4&handbookId=67
243

Równania Różniczkowe Cząstkowe

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Równania Różniczkowe Cząstkowe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Równania różniczkowe cząstkowe

gdzie (x 1, …, x n) ∈ U ⊂ Rn , F: U × Rn + 1 → R jest zadaną funkcją, a u: U → R funkcją szukaną.

gdzie F jest funkcją daną, a u funkcją szukaną.

gdzie u jest szukaną funkcją zmiennych x i y, jest równaniem rzędu drugiego, a

Rozwiązaniem równania różniczkowego cząstkowego rzędu k w obszarze U ⊂ Rn nazywamy funkcję u: U → Rn , posiadającą

gdzie F i G są dowolnymi funkcjami klasy C1. Oczywiście są to rozwiązania klasyczne.

Jeśli f = 0 to równanie ( 3 ) nazywamy jednorodnym.

Jeśli f = 0 to równanie ( 4 ) nazywamy równaniem quasi liniowym jednorodnym.

gdzie a ij, bi dla i, j = 1, …, n oraz f są zadanymi funkcjami zmiennych x 1, …, x n.

Szczególnie rozpowszechniony jest operator Laplace'a (tzw. laplasjan)

oraz operator Nabla

Przykłady zagadnień prowadzących do równań

∂u(x + Δx, t) ∂u(x, t) (9)

dla pewnego θ ∈ [0, 1] oraz Δx = x 2 − x 1.

gdzie ρ oznacza gęstość liniową struny.

∂2u ∂2u (11)

u(0, t) = 0, u(l, t) = 0 dla t ∈ R+ , (12)

zaś wyprowadzenie struny z polożenia równowagi zadane jest warunkami początkowymi

u(x, 0) = φ, ut(x, 0) = ψ(x) dla x ∈ [0, l], (13)

gdzie φ i ψ są zadanymi funkcjami, przy czym φ(0) = φ(l) = ψ(0) = ψ(l) = 0.

∂2u ∂2u (14)

gdzie f(x, t) = F(x, t)/T.

2. Drgania elektryczne w przewodnikach

jest spowodowany przez:

iRΔx - spadek napięcia wywołany oporem,

Podobnie, spadek natężenia na odcinku od punktu x do punktu x + Δx, w czasie Δt czyli

jest równy sumie:

GuΔxΔt - strat prądu.

Zespół równań ( 15 ), ( 16 ) nazywamy równaniami linii elektrycznej.

∂2u ∂2i ∂i (17)

∂2i ∂2u ∂u (18)

∂2u ∂2u (19)

gdzie a = 1/ √LC. Otrzymaliśmy zatem ponownie równanie postaci ( 11 ).

gdzie k jest współczynnikiem przewodnictwa cieplnego a S powierzchnią przekroju pręta.

gdzie c oznacza ciepło właściwe a ρ gęstość właściwą pręta.

równanie bilansu cieplnego możemy zapisać w postaci

gdzie a 2 = k/(cρ). Jest to równanie typu parabolicznego.

4. Równanie przewodnictwa cieplnego w bryle

a ilość ciepła w bryle V w chwili t wzorem

Zatem przez powierzchnie S w czasie Δt przechodzi natępująca ilość ciepła

Równanie bilansu cieplnego ma zatem postać

∂u ∂2u ∂2u ∂2u (21)

Jest to również równanie typu parabolicznego.

∂2u ∂2u ∂2u (22)

Równanie ( 22 ) nosi nazwę równania Laplace'a. Jest to równanie typu eliptycznego.

oraz prędkość przepływu ciepła przez powierzchnię, czyli

5. Przepływ cieczy. Równanie ciągłości

Z drugiej strony ilość substancji w bryle V w chwili t wynosi

Równanie bilansu ilości substancji ma zatem postać

Wykorzystując twierdzenie Gaussa - Greena (zob. twierdzenie A.2) otrzymamy

zwana równaniem ciągłości

gdzie P oznacza ciśnienie, a λ współczynnik przepuszczalności a k pewną stałą, to

∂2P ∂2P ∂2P

Ponownie otrzymaliśmy równanie Laplace'a.

Rozdział 2. Metoda charakterystyk dla równań

aux + buy = c, (x, y) ∈ D ⊂ R2. (24)

Oczywiście wzdłuż krzywej Γ rozwiązanie u przyjmuje wartości

z(t) = u (x(t), y(t) ), t ∈ I,

a pochodna względem zmiennej t wyraża się wzorem

Załóżmy, że krzywa Γ jest tak dobrana, że

Rozwiązując równanie ( 26 ) z warunkami początkowymi: x(0) = x 0, y(0) = y 0, otrzymamy

lub po wyrugowaniu parametru t

gdzie y 0 jest dane wzorem ( 28 ), funkcja