Moldova Respublikann retim ministirlii

Komrat devlet universiteti

Millet kultura fakulteti
Gagauz filologiya kafedras

Korunmaya n verildi
Protokol ____________
________________2016
Kafedra ba________Mutaf G.N.

Gagauz literaturas uroklarnda

lirika peetlerini retmk metodikas (5-ci klasta)
Lieniat ii

Hazrlad GR-12
grupadan studentka
Balova Valentina ____

Bilim ndercesi
filologiya doktoru,doent
Bankova .D._________

Reenzent
redici gagauz dilinind
hem literaturasnda
Kioroglu N.P._______

Komrat, 2016
1
 Plan

GR

1. Literatura teoriyasndan annaylar retmk metodikasnda aktual

sorular

1.1. Gimnaziya uurunda baklan literatura teoriyasndan sorular.

1.2. Kurikulumda belli edili neetlr hem standartlar.
1.3. Seili hem Kurikuluma koyulu lirika janrasnda literatura yaratmalar
(peetlr).
1.4. Lirika peetlerinnn i sras renmk kiyadnda,tematika hem metodika
analizi (terminnr, peet analiz, dil kolaylklar)

2. Gagauz literatura uroklarnda 5-inci klasta lirika peetlerini retmk

metodikas.

2.1 Literatura teoriyasndan annaylarlan (terminnrln) tantrmaa

metodika.
2.2 Lirika peetlerini retmk metodikas:
2.2.1 Peetln renicileri tantrmak (peetin kurulmak istoriyas yada
baka haberlr, avtorlan tantrmak, demekli okumak).
2.2.2. Lirika peetlerini demekli okumak hem analiz yapmak
2.2.3. Lirika peetin tekstinnn ilemk (sn sistemi)

IKI

BBLOGRAFYA

EKLENT

2
 indekilr

Plan______________________________________________________2-3

Giri _____________________________________________________4-8

1. Literatura teoriyasndan annaylar retmk metodikasnda aktual

sorular

1.1.Gimnaziya uurunda baklan literatura teoriyasndan sorular_____9-12

1.2.Kurikulumda belli edili neetlr hem standartlar_____________13-25

1.3.Seili hem Kurikuluma koyulu lirika janrasnda literatura yaratmalar

(peetlr)______________________________________________26-30

1.4. Lirika peetlerinnn i sras renmk kiyadnda,tematika hem metodika

analizi (peet analiz)_________________________________________31-39

2. Gagauz literatura uroklarnda 5-inci klasta lirika peetlerini retmk

metodikas.

2.1. Literatura teoriyasndan annaylarlan (terminnrln) tantrmaa

metodika________________________________________________40-46

2.2. Lirika peetlerini retmk metodikas:

2.2.1 Peetln renicileri tantrmak (peetin kurulmak istoriyas yada baka

haberlr, avtorlan tantrmak, demekli okumak)___________________47-52

2.2.2. Lirika peetlerini demekli okumak (intonaiya, pauza, avtorun duygularn

aklamak ) hem analiz yapmak_________________________________53-56

2.2.3. Lirika peetin tekstinnn ilemk (sn sistemi) ________________57-61

k______________________________________________________62-64
Bibliografiya_______________________________________________65-67
Eklenti______________________________________________________

3
 Giri

indiki vaktlarda gagauz literaturasn retm deyni var ok negativ

tendenyalar : shemantizm, formalizm, soiolizm, hzl hem stnkr tantrmaa
renicileri btn reniln literatura yaratmalarnnan. Bundan kr, ani
renicilr pek prost tutrlar akllarnda o materiyal, angs verili programaylan ,
bir kck zapas teoretik hem istoriko- literatura bilgilerindn , anglarndan yok
nic dooru annamaa literaturay. Hepsi bunnar negativ olr renicilerin btndn
ilerlemisin hem olr bir kolaylk gibi dooru lafetmeya kendi ana dilind. Bundan
ikr retmk predmetin terbietmk etkisi: gagauz literaturas lzm olsun diri
hem interesli; lzm kaviletm renmekt praktika yolunu; hepsi uroklal
lzm aktiv formada gesinnr kullanarak trl metodlar; lzm kaviletm
redicinin hem renicilerin arasnda yaradclk baalantsn.
renicilerin oyu annamrlar ne iin lzm onnara kiyat okumaa. indki vaktta
ta yu ayrrlar internet konumasn. Uaklar bilmeerlr literaturann nemniyini
kola programasnda da bu zer hi saymrlar bu renmk disiplinasn.
Cuvap etm deyni sorua ne iin biz lzm renm literaturay kolada hi
diil nemni gtrm teoriya lafetmesini hem d germ literaturann derinniin.
Bizim real yaamamzda literatura renmesi lzmn nk literatura
kiyatlarnnan biz ilerleriz , taa isl annrz insan hem reneriz onnarn ii
taraflarn , yaamay. Okuyarak bir peet bizim canmz acr lirika geroyuna.
Hepsi bunnar gsterer, ani literatura kiyatlar ilerleder okuyucun duygularn
yapr okuyucular taa emoiyal. Peetlerin oyu indiki yaamakta da aktual bu
zer onnar lzm okunsun. Literatura, gagauz cmnesind kaplr en nemni bir
er kurarak onun kulturasn, o bir millet kaznesi, angs dolu ruh paasnnan, insann
istoriyasnnan. Literatura renmesi verer kolaylk kurmaa renicilerin moral
eketmelerini, angs olr nemni bir duran artn ilerlemesi hem cmnenin,
devletin zararszl. Kaliteli literatura retimi lzmn herbir insana.

4
 Disiplina literatura kola retimind en nemni bir predmet, angs
birletirer hepsi gumanitar disiplinalar. Artistik literaturas, kurr renicilerin
artistik dnmesini, lafn logika dnmesini hepsi bunnar olr bir temel gibi
kiinin kurulmasnda. Literatura olmaycayd dolu lirika janrasz, nk gumanitar
retimi yok nic olsun lirikasz. Lirikann var bir nemni daavas- olr bir
kolaylk kiinin garmoniya taraflarn kurmasnda.
Lirika peetleri, kola kursun nemni bir elementi. O dndrer insan ryh
zenginniin, kurr moral dnmesini, ilerleder insannn yaamak kabledilmesini.
Gsterer sad hem zor ruhun admnarn, lirika poeziyas ar 5-nci klasn
renicilerin ann neetleri hem insann gumanist maanasna diil kolay yolunu
iil, gzell, dorulaa. Duygularn derinnii, anglar gsterili lirika yaratmalarnda
ilerleder okuyucuyu taa derin bakmaa insana, taa derin annamaa dnneyin
dolayn.
Lirika strofalar , anglar canna gerer yapr reniciyi taa ii, kr edn. O
genileder ryh gorezontlarn, kurr bir kolaylk annamaa deyni insann moral
paalln, hem kahr gtmesini.
Liririkann nemni onda, ani o etier renicilerin en derin ryh dnnsna
brakarak orada dive izini.
Nic sler V.V.Kojinov Lirika- o inc zanaatn bir soyu, angs insan btndn
var nic eksin kendisin yaparak lirikay ayrlmaz insann dnmeklerindn.
Diplom iin aktuall onda, ani kolalarda lirikann yardmnnan biz var nic
redelim grm gzellii orada nered o hi grnmz. En nemni o, ani lirika
var nic retsin uaa bl duygulara : yalpaklaa, sevdaa, kahr gtm, enn. Bu
zer kolalarda lzm verm taa ok vakt renm deyni lirika peetlerini.
Bizim bakmza gr lirika peetlerini retm kolay ama biz yanlrz nk bu
bir zor itir. Bu zaanatn var kendi istedikleri rediciya, angsnn lzm olsun
literatura takt hem metodika masterlii. Lirika yaratmalarnda yaamak gsterili
trl speifika kolaylklarnnan, anglarn redici lzm dooru aklasn
reniciler. Bu zer metodlarn hem kolaylklarn renmesi lzmn yaparak
lirika yaratmalarna analiz. Lirika olacek renicilerin ruh zenginniynn hem
5
moral retmesinnn ozaman, aan onnar renciklr annamaa estetika palln ,
angs verili speifik monolog formada lirika yaratmalarnda.
indiki vaktta var modern literatura uroklar, anglarnda var neys gerekli, eni
bu uroklara taa deniler diil standart uroklar ( urok-seminar, urok-gezi, oyun
uroklar h.b.). Yapmaa deyni bl diil standart uroklar redicilerin yuna deyni
olr nemni bir daava. nk bu uroklarn yardmnnan onnar ilerleder
renicierin fikirini, logika dnmesini h.b. Bl uroklarn yardmnna ,
rediciler taa kolay gtrm uroo hem da uaklara her zaaman interes nk
bl uroklar olmrlar birtrl.
Bu zer diplom ii 5-inci klasta gagauz literatura uroklarnda lirika peetlerin
retmk metodikas angs adand renm deyni nesoysa dnkl
osabitlikleri anglarnnan kar geleriz renrkn literatura metodikasn. Bu
temayn kimi paylarnnan kar geleriz metodika kiyatlarnda V.V.Golubkovun,
N..Kudrovun, ..Bogdanovonun , V.P.Medvedevn, Z..Rezn...

Diplom iin ba neeti: aaratrmaa 5-inci klasta gagauz literatura uroklarnda

peetlerin metodikasn, lirika peetlerin analiz yapmaa trl kolaylklarn
yardmnnan.
Bu neeti gereklem deyni kullandm butakm daavalar:
Gimnaziya uurunda baklan literatura teoriyasndan sorular
Seili hem kurikuluma koyulu lirika janrasndan literarura yaratmalar
5-inci klasta reniln peetlerin tematika hem metodika analizi.
Lirika peetlerinnn i sras renmk kiyadnda( terminnr, dil kolaylklar)
Diplom iin obiyekti : 5-inci klasta gagauz literatura uroklarnda lirika peetlerin
renmk metodikas.
Diplom iin predmeti: 5-inci klasta gagauz literatura uroklarnda terminnrln
tantrmaa, retm lirika peetlerin analiz yapmaa trl metodlarn hem
kolaylklarn yardmnnan.
Diplom iin gipotizas: taa isl renicilr annasna deyni ana dilind lirika
peetlerini produktiv olacek bl artlar:
Saymaa lirikann fenomenini, onun duygu durumunu

6
 Yapmaa uroo taa uygun, bakarak renicilerin psihologiya yan nic onnar
kabletiklr lirika peetlerini
Taa aktiv yapmaa deyni uaklarn annamasn, lzm kullanmaa aktual
metodlar hem kolaylklar
Kullanlm metodika materiyallar, anglarn yardmnnan yazld diplom ii:
metodika kiyatlar V.V.Golubkovun, N..Kudrovun, ..Bogdanovonun ,
V.P.Medvedevn, Z..Rezn; jurnallar temaya gr.
Diplom iini yazmaa deyni kullanld butakm metodlar:
1. Teoretik metodu ( analiz literaturaya, bilim metodika tarafndan trl
kaynaklardan toplanlm materiyal);
2. Soial-pedagogik (programalara analiz, 5-inci klasa literatura kiyadna
analiz,redicilrln bulumak konumak bizim probloblemamza gr);
3. Oturmak hem gzletmk nic veriler lirika peetleri 5-inci klasta literatura
uroklarnda;
4. Eksperement (gsterm, gtrm kendi uroomu rekomendaiya olarak
hepsi rediiciler)
Diplom iin strukturas: giri, iki blm, k, bibliografiya, eklenti.

Girit temellener diplom iin temas, gsterili onun bnk gnd aktuall, belli
ediler neetleri hem daavalar, aklanr iin teoriya hem praktika paall.

lk blmd Literatura teoriyasndan annaylar retmk metodikasnda

aktual sorular aklanr retmk metodikann aktuall gimnaziya klasnda,
ang sorular aklanr literatura teoriyasndan 5-inci klasta. Verili kurikulumun
nemnii hem belli edili kurikulumun neetleri hem standartlar, ang peetlr gerer
lirika janrasna.

kinci blm Gagauz literatura uroklarnda 5-inci klasta lirika peetlerini

retmk metodikas bu blmd verili annaylar terminnr iin, aklanr nic?
hem ang? kolylklarn yardmnnan var nic yapmaa lirika peetlerin analiz hem

7
verili birka rnek. Metodlarn hem kolaylkarn yardmnnan gsterilcek, ang
uroklar olceklar taa merakl hem koiklar uaklar i.

kta belli ederiz hepsi neetlerin gereklenmesi, yaprz k btn diplom iin
gsterip uaklarn meraklarn diil standart uroklara hem eni metodika
kolaylklarn, anglarnnan yapl lirika peetlerin analiz. Gstereriz metodlarn
hem kolayloklarn faydal gagauz literatura uroklarnda.

Bibliografiyada sralanr diplom iind kullanlan literatura. Kullanld gagauz,

rus dilind kaynaklar, diplom ileri.
Eklentid verili gagauz literaturasnda uroklarn teklifleri 5-inci klasa deyni nered
kullanld interaktiv metodlar.

1. Literatura teoriyasndan annaylar retmk metodikasnda aktual

sorular.

1.1. Gimnaziya uurunda baklan literatura teoriyasndan sorular.

8
 Literatura teoryas literaturann bir pay, angs temellener literaturann
istoriyasna, literatura kritikasna. Literatura teoriyas rener estetika kantarlamak
temelini,literaturann soial funkiyasn nic idealogiyann bir formasn, sorular
gereklinin tanmasn hem poetikann tanmasn. Bu zer literatura teoryas
baal filisofiyaylan hem estetikaylan.
Metodologiya rener poetikann tanmasn hem onun aaratrmak
priniplerini. Literatura teoriyasn var nemni metodologiya problemalar
literaturann speifikas, literatura halizliyini, literatura funkiyas, literatura
formas hem iendikileri, literaturann proesi,stili h.b.
Poetika rener istorika formalarn poetika tanmasna gr. Literatura
teoriyasndan poetikann poetikann problemalar- sret, ideya, tema, poetikann
soyu, janras, kompoziiyas, dili, ritm, stih h.b.
Literatura teoriyas bilim, angs rener artistik literaturay nic bir olay
insann kulterasndan.
Literatura nic renmk predmeti o bir bilgi sistemas, becermk hem
alkannk, angs lzm byn evlatboylar kabletsinnr deyni szn
inczanaatn, ilerletsinnr artistik kulrurasn, yaratmak alamaklarn. indiki
kola programasnda literatura kursun iindekileri bu trl harakteristika olr:
renm en anlm yaratmalar kendi maanasna gr; bilm en nemni
annamaklar literatura teoriyasndan hem literatura istoriyasndan; gagauz dilind
literatura kolaylklarn annamak.
Literatura uroklarnda, renicileri lzm retm deerin kabletm deyal-
artistik literatura yaratmalarn zenginniyini, ilerletm reniclerin artistik dadn.
Artistik peetlerini okumak, literaturay renmk, sz ilerlemesi hepsi bunnar
lzm olsun getirilmi estetika uuruna. Bu zer lzm taa ok lirika peetlerini,
nk okumak yardm eder reniciya taa kaviletm bilgilerini peetlrln
yazclarn trl devletlerdn, trl janralarda hem stillerd.

9
Bk bir er kaplr renicii dzm nic bir individ, onun inanln, onun
zenmesini moral normalar, nc olr tanmak literaturann kahraman
istoriyasnnan. renm avtorun yaamasn, yaradcln, tantrmaa
rencleri en anlm patriotikal inkr etmesinnn, yaradc yanmasnnan,
serbestliynn hem iiliynn. Hepsi bunnar lzm asnnar renicilerd kendi bor
duygularn literaturann nnd, nein ki o yar sadece okuyucularn
evlatboylarnda.
Artistik yaratmalar taa doldurrlar, gzellederlr renicilerin szn. Artistik
ilerlemenin proesi alr esaba insann yaamasndan ruh paylarn. Bu proesin en
nemni pay - o bilgilr. Er bilgilr- o en nemni artistik yaratmann
kabledilmesind, o zaman insan, onun zor ruh yaamasnnan olr bir insrtument
gibi. Bu instrument,ama btn klas o redicinin orkestras, angsn lzm yola
koymaa, retm dooru okumaa, annama hem gzl lafetm kendi ana dilind.
redicinin daavas, ani lteratura nic renmk predmeti olsun ii bir yol
literaturaya dooru nic bir inczanaatna.
Literatura metodikas nic bilim var ikiz yldan zeed. Bnk gn aklanr
sorular onun davalar iin hem iindekilr iin. Var redicilr, anglar slerlr
kendi baklarn, ani herbir predmetin retmk metodikas nemni,ama en
nemni literaturann ama diil okadar bilim tarafnda ,nekadar bir incazaanat
tarafndan. redicilr slerlr, ani ii baarlar retmekt kr individual
redicinin becermeklerindn. retmk proesind bk er kaplr redicinin
kiilii, onun insannk kalteleri, dnn bak, sevgi kendi predmetin hem
uaklara. redici pek bal retim sistemasnnan be zer, o lzm olsun bilgili
kendi predmetind hem sevsin onu. redicinin pedagogika talant hem praktika
grgs verciklr kaliteli bilgileri retmekt. V.P.Ostrovskiy yazard redici
lzm sevsin literaturay, derin kabletsin okunmu yaratmalar, annatmal okusun
peetleri hem bilsin ezber. redici, o diil inczanaat ama o kii, angs lzm
olsun ok bilimni bir adam artistik literaturasndan, estetikadan, metodikadan,
lzm becersin retm hem terbietm renicileri.

10
Artistik literaturas- inc zanaatn soyu, angs kullanr materiyaln erin laf hem
lafn dzlmesini. Artistik literaturas pay olr bk grupaya, anglarna
literatura soylar deniler: epos, drama, lirika. Literatura soyu iin annamak taa
bnk gnnerdn kalr aklanmadk. Bu problemaya bakarak, lzm belli
edelim nedn o ikir. Evelki vaktlarda yoktu ayr, kendi bana inczanaat
eitleri hem literatura soylar. O vaktlarda, trl formalarn elementlerinnn
barabar kullanlardlar, anglar girrdilr bir poetika gsterilmesin, kurulu
toplant trklerindn.
Inc zanaatn evelki durumunda bk er kaplad ritm, angs dzrdi trklerin
avasn hem ilerledrdi onunnan poetik tekstini. Literatura soyun kurulmasn
kartt A.N.Veselovskiy onnar epos, drama hem lirika soylar. Lirikann temeli
alnr trkerin almak amaklarndan, gstererk sevinmekleri hem kahrlar.
Bnk gnd da var aklanmam sorular, anglarnnan zanaatlanrlar
aaratrclar literatura uurunda, ayrmaa deyni poetik yaradcln soylarn,
koymaa onnarn arasnda belli edilmi snlar. Bu sorulara gr var trl
dnmeklr. Filosof, Platon savat verm annamak literatura soylarna alarak
esaba nic herbirind kullanlr sz. Alarak esaba lirika soyunu, onun laflarna gr
ayr annadr kendisindn hem d savamr diitirm fikirlerimizin yolunu
baka tarafa.
Lirikada var merakl pedagogika kalitesi, angs aktiv yapr renicilerin
duygularn hem moral kalitelerini. indiki psihologlar temellener .P.Pavlovun
aaratrmsna ki artistik yaratmalar var nic arsn insanda hep o duygukar,
anglar arl real olaylarlan. Hebir nsan var nic slesin bunu nk okuyarak
nesoysa bir peeti biz sansn geireriz hep o duygular, anglarn geirdi kendi avtor
hem duygular sansn razgeler avtorun duygularnnan. Ama bu razgelmk avtorun
hem okuyucunun arasnda olmr her zaman, neinki biz ok peet okrz hem
herbin peetin var kendi geirilmi duygusu, angsn herbiri yok nic geirsin
bunnar. Bklerd var ok emoional duygular, ama kklerd bu duygular yok
taa, da aan okuyrlar peetleri neredi var kark duygular, anglarnnan onnar taa
kar gelmedilr o onu hi esaba almr da kolverer. Bu var nic getirsin btn
11
peetin annalmamsna. Bu zer redici ileerk lirka peetinn 5-inci klasta
lzm diil sade terbi etsin hem ilerletsin renicilerin bilgilerini, ama lzm taa
ilerletsin renicilerin duygularn can acmasna.

1.2 Kurikulumda belli edili neetlr hem standartlar

12
 Kurikulum- o bir dokument, angs belli eder retmk proesin sonuncnu hem
standartlarn iindekilerini retmenin btn dalnda; disiplinalar , anglar
baklrlar retmenin herbir etapnda; aftann norma saatlar, anglar verili
geirm deyni klastak hem klastan dandak ileri; normalar, anglarna gr
lzm dzlsn retmk proesi, z kantarlamak prinipleri retmk proesind
hem kurikulumun strukturas ayr predmetlerd.
Bk terbietmk perspektivasndyz, gagauz dilinin hem literaturasnn
kurikulumunun okullarda girdirilmesi. Gagauz dilinin hem literaturasnn
kurikulumunun ba neeti, ki ana dilind aaratrlm informaiya dooru verilsin.
Nic d baka predmetlerin kurikulumnar, gagauz dilinin hem literaturann
kurikulumu da izleer, ki ana dilind bilgilr reniciy temellensinnr, renici
rebnk proesind subyekt olsun, hepsi neetlr ana dilind konkret olsunnar,
becermeklr kazanlsnnar, retim fikirlem, interaktiv metodlarn yardmnnan
geirilsin.
Gagauz dilinin hem literaturasnn kurikulumunun ba funkiyalar:
Okul kiyatlarnn kurulmasn izlemk;
Metodologiya gid;
Didaktika proyektinin kurulmasn bakmak, ki retim proesi efektiv olsun;
Ana dilind bilgilerin sonularn kantarlamaa;
En nemni funkiya, ki gagauz dili hem literatura redicilerin deyni
teoriya hem sistema temelini kursun.
kolalarn V- IX klaslarnda gagauz literaturas reniler nic ayr bir obiyekt.
retmk planna gr onun renilmesin bir saat aftada veriler. Soial durumu
isteer, ki gagauzlar kendi adetlerini, dilini, kulturasn unutmasnnar. indiki
yaamay annamaa hem taa ii yapmaa deyni, lzm retmeyi, terbietmeyi
tamannamaa, ki renicilr yaratc kii olsunnar. Bu eni istedikleri tamannamaa
deyni, kolaclar lzm ana dilini derindn rensinnr hem bilsinnr, neinki
onunnan var nic sevda duygularn dilimiz hem Vatanmza terbietm, var nic
uaklarn bilgilerini dnn hem yaamak iin geniletm hem derinnetm.
Onun iin gagauz dilinin hem literaturasnn kurikulumun iindekiliin gr ana
dilind retmk proesind var bu neetlr: temel hem aradak, anglarn
13
tamannadynan, kolaclara veriler derin bilgi hem lzmn becermeklr dil hem
sz teoriyalar iin.
Gumanitar disiplinalarn arasnda gagauz literaturas nemli eri kaplr, nk
uaan btmk, terbietmk, retmk hem becermekleri kurmaa proesind ana
dilindn paal yoktur. Ana dili reniciyi bilgi-terbietmk tarafndan ilerleder,
hazrlr onu insan arasnda yaamaa, biri-birinnn annamaa.
Kurikulum retmesind ilk er disiplinann neetleri koyr, diil disiplinann
iindeiini. Gagauz dilinin hem literaturann retmk/ renmk proesin ba
neeti, ki etim Moldovadak hem Evropadak renmk uurlarna, tamannamaa
gagauz dilinin standartlarn.
renicilr ana dilini dooru becersinnr kullanmaa, ana dilind kendi fikirlerini
becersinnr aklamaa, ana dilind kendi sek duygularn rek dalgalanmasn,
can skln slbilsinnr, herbir adamn szn sz bulsunnar budur ana dilinin,
gagauz literaturasn, en nemni retmk/renmk prinipi. Gagauz
literaturasnn retmk/renmk proesind baka da priniplr gereklener:
Semantika prinipi. Bu prinipin tamannamas gtrer ona, ki renicilerin
sz zenginnensin.
Janra hem stilistika prinipi izleer,ki renicilerin aazdan hem yazl
szlemesi ileiensin dzgn olsun.
Szlemk prinipi. Kullanmaa dili nic bir szlemk kolayln.
Aktiv aaratrmak prinqipi. Aaratrarkan eni informaiyay, renicilr
kendi bilgilerini, becermeklerini gagauz literaturasnda sek uura
kaldraceklar.
Autoterbietmk prinipi temellener ona, ki kabledilmi bilgileri renicilr
kendi- kendilerinin terbietmesini, kendi-kendilerinin ruh, annamak,
seslemk becermeklerini zenginnetsinnr.
Gagauz literatura retmesind, nic da baka disiplinalarn retmesind, mutlak
lzm olsun terbietmk proesi, angsndan esaba alnacek bu neetlr: ana dilin,
ana tarafna, halkmza, Vatanmza sevda duygularn uyandrmaa, oluturmaa;
terbietm alkannk,ii, renmeyi sevm, terbietm moral zenginniini,ki
kolacilar olsunnar namuzlu. cana yakn, yalpak, analara-bobalara hatr gtsnnr,
14
sevsinnr kafadarlarn, dostlarn; literaturann yardmnnan retm kolaclar
sevsinnr halklarn etika hem estetika paallklarn, tansnnar dnnnn
gzelliklerini, dayanmasnnar ac, fena lafa.
Gagauz literaturann renilmesi gimnaziya basamaanda izleer, ki lingvistika
bilimnerin temellenip, renicilerin fikirlii, aazdan sz ilerlemesi hem
renicilr literatura tarafndan dooru fikirlerini aklasnnar, kendi hem baka
insannarn szn kritika yapsnnar.
Ana dilinin renilmesind te bu kompeteniyalar kurmalyz: serbest hem
kolay szlemk, annamak, becermk kullanmaa, lingvistika kompeteniyalar,
kultura hem etika kompeteniyalar. Bu kompeteniyalar hepsi tamannanar sa,
ozaman renicilr kolay bileciklr hem annayaceklar baka halklarn da
istoriyasn, onnarn ekilmesini, gelmesini, yaratraceklar Moldovada yaayan
halklarn dilinihem literaturasn, zelliklerini, adetlerini, etiket normalarn.
Disiplinalararas kompeteniyalar izleerlr, ki urgulamaa okul disiplinalarn
aralarnda baalantlar. Disiplinalararas kompeteniyalarn didaktika neeterin
gr esaba alnr: metodlarn hem tehnologiyalarn seimnesi, retim proesin
formalar, bilgilerin hem becermeklerin kurulmas, disiplinalar, ki renicilerin
intelektual becermekleri ilerlensin, renicilerin yaratcl hem kendibsna
renmesi kurulsun. Disiplinalararas ilikilr gagauz literatura dersind bir
sistema gibi lzm geirilsin. Burada redicinin rol bktr. redici lzm
aklasn gagauz literaturann ilikilerini baka okul disiplinalarnnan, l ani
inandrsn, ki ana dilini ii bilrkn, szlemekt serbest hem dooru kullanarkan,
onun kulturas, adetlerini hem zelliklerini annarkan, br disiplinalarn kolay
olur annamaa, renm.
Konkret burada var nasl kullanmaa:
nfomaiyay dil bilimnerinin istoriyasndan(lingvistika terminnerinin
aklanmas, bilgin adamnarn yaamaklarndan olaylar);
storiya hem lingvistika kompeteniyalar dilin sistemas iin;
Etimologiya kaynaklar kimi laflarn aklanlmas iin( fraziologizmalar,
arhaizmalar h.b.)

15
 Yaratrmaklar: gagauz literaturann yaratmalarn yabanc dillerdn
yaratmalarlan.
Gagauz dilinin hem literaturasinin efektiv retmesi iin standartlar.
(gimnaziya klaslarnda)
Herbir insana deyni, angs pay alr renicilerin terbiedilmesind, yaamaya
hazrlamasnda, standartlar nemli rol oynrlar, ki reniciler stimul renmk
iin verm. Terbietmk standartlar aynalrlar onu, ne beklenileer renicilerdn
retim proesinin sonunda, ne lzm bilsinnr hem becersinnr renicilr
konkret retim etapnda.
Standartlar kurulrlar o neetln, ki yardmnamaa renicilerin ilerlenmesini
Onnarn duumasndan okula kadar, sora da renmeyi baarnca hem ayled hem
okullarda, universitetlerd.
Standartlar o bir dokument, angs aklr o istemekleri, anglarn lzm
tamannasnnar redicilr, annalar-bobalar, btn cmn toplumu hem hepsi, kim
nekadar sa pay alr uaklarn kiilik kurulmasnda hem onnarn terbiedilmesind.
Standartlar kaplrlar retim proesinin rezultatlarn, anglarna girerlr gagauz
halknn hem btn dnnnn paallklar, doorudrlar hem iilederlr redicinin
hem renicinin aralarnda davranmaklar. Standartlar kurarkan, koyuldu l neet,
nic kaldrmaa sek uura retim proesinin kalitesini hem herbir uaan
redilmesi birtrl uurda geirilsin.
rediciler deyni renmk hem ilerletmk standartlar o bir yardmc temel
retim birciklerinin hazrlamasnda. Standartlarn hem i eitlerin temelind
yaplan denemeklr izleerlr, ki herbir yannlk yaplan retim proesind
vaktlan doorudulsun.
Standartlar yardmc olrlar uaklarn saalkl terbietmekt d, ne ani isteniler
retim proesinin sonunda, nic bir nemli rezultat. Standartlar danrlar hepsi
analara-bobalara, retim instaniyalarna, anglar terbietmkt kiilik kalitelerini
ilerlederlr.
Standartlarn strukturas ldir, ani herbir retim etapnda, kurikulumda
ierarhiya korunulsun. Herbir standart, bakmayarak onun strukturasna, lzm
16
esaba alsn uaklarn individualln. Standartlar okul disiplinalarna gr
kuruludur hem kaplrlar eni informaiya kabletmk blmn, belli ederlr
renicilerin becermeklerinin hem rezultatlarnn uurunu. Var nasl urgulayalm, ki
standartlar yakrlar/uyrlar herbir reniciy hem onnar mutlak lzm
tamannansnnar.
Standartlarn okaspektli harakteri var retmk, renmk, retim proesini
kantarlamak hem hepsi bu aspektlr yardm ederlr, ki retim kaliteli hem sek
uurda olsun. Standartlara girerlr lzmn kompeteniyalar hem becermeklr okul
disiplinalarnn kurmak hem kantarlamak proesind. Standartlarn ba neeti odur,
ki verm kolaylk okullara uaklar ksmetli terbietm, ki renicilr becersinnr
retim proesin aarifli katlmaa.
Ki tamannamaa bu ba neeti, efektiv retim standartlar kaplrlar okullarn
kafadarlk davranmaklarn reniciler:
1) aynalr hem tamannr herbir renicinin hakn;
2) bakr hem annr reniciyi nic bir btn insann;
3) retim proesi temellener reniciy;
4) duygulu davranr hem kzlara hem ocuklara;
5) belli eder etim proesind kaliteli rezultatlar;
6) uaklar terbieder, kullanp rnekleri real yaamaktan;
7) var nasl diiilsin hem cuvap versin trl sorulara;
8) alr, ki sayg hem birtrl anslar hepsi renicileracilerd olsun;
9) sek uura koyr fikir hem fizik saaln;
10) verer kolaylk retim proesini annal kabletmk iin;
11) urgulr redicilerin statusunu, moralln hem profesional becermeklerini;
12) temellener uaklarn aylelerin;
13) temellener btn soiuma.
Standartlarn kurulmasnda bk dikatlk ekildi ona, nic tamannanacek uaklarn
haklarna sayg gtmk prinipi hem okkulturalk prinipi. Okullarn kafadarlk
davranmaklarn reniciler standartlar kaplrlar renicilerin individual

17
ilerlemesini, okulun hem analarn-bobalarn aralarnda ilikisini, redicilerin
profesional ilerlenmesini.
Standartlarn maanasn akladynan, greriz, ani onnar nic genel neetlr,
anglar - retim proesinin kaavi hem merakl taraflarn belli ederlr. Onnar
kullanlrlar kalitelerin, paallklarn hem becermeklerin yaratrmaklarnda.
(Kagan & Britto, 2005, p.2).
Efektiv retmenin standartlarnn neeti diildir, ki cezalamaa okullar,
redicileri, renicileri eer tamannamarsaydlar standartlar, ama kantarlamaa
onnar hem aklamaa onnara nic yannlklar doorutmaa. Eer standart diil s
tamannanm, ozaman var kolaylk bakmaa situaiyay taa derindn da kurmaa bir
baka model standartlarn tamannanmas iin. Standartlar belli ederlr bir
beklemk sistemini, ne ani lzm bilsin hem becersin yapmaa renici retim
proesind. Bu standartlarn ardna hemen i eitleri gelerlr, anglar kaplrlar
uaklarn becermeklerini, kendini gtrmeklerini, temaya gr almaklarn.
Kafadarl okul reniciler deyni standartlarda kendi temel admnarn aklr,
nk bu temel admnarda renicilerin haklar sakldr.
Standartlar kuruludur l, ani bir standart kaplr hepsi okul basamaklarn
gagauz dili hem literatura disiplinasnda. Sora da konkret herbir okul basamaa iin
standartlara gr i eitleri veriler (seslemk, lafetmk, okumak hem yazmak
uurlarna gr).
Bu dokumentin strukturas: nsz, nered aklanr standartlarn konepiys;
ksadan annatrlr termen kafadarl okul reniciler deyni, hem standartlarn
kullanmak speifikas.
Efektiv retmenin gagauz dilind hem literaturasnda standartlar hazrland en
ilkin rediciler deyni, ki bilsinnr ang minimumu gagauz dili derslerind
uaklara verm, analara-bobalara deyni, ki bilsinnr ne isteniler/bekleniler
onnarn uaklarndan gagauz dili disiplinasnn retmk sonunda hem kendi
reniciler d, ki annasnnar ne lzm bilm hem nic kendi bilgilerini
kullanmaa, ani renmenin sonunda standartlar tamannanm olsunnar.

18
 Nic lzm kullanmaa bu standartlar? Ki standatlar efektiv hem baarl
tamannansnnar deyni, redici herker i eitlerini lzm esaba alsn. Deyecez,
ki standart tamannansn deyni renicinin tarafndan, lzm uaklar becersinnr
yapmaa o i eitlerini, anglar yazldr konkret standardn uurunda, konkret okul
etapnda.

Termenerin aklanmas. Nedir o kafadarl okul reniciler deyni? Kafadarl

okul -reniciler deyni bu termin Moldovadak retim sistemind 2002 ylda
peyda oldu. Bl okul bakr l problemalar, nic saalk tarafndan yufka, sakat
uaklarn redilmesi, retim proesin analarn-bobalarn katlmas hem
renmed uaklarn haklarn. Bunnar hepsi getirdilr bizi eni standartlarn efektiv
retmk iin kurulmasna.

Terbietmk, temellenn kalitey retim proesi, angs doorudulu konkret

elementlerin, formalarn iilendirilmesin. Kaliteli terbietmenin neeti, ki
enicilerin bilgileri hem becermekleri kolay kantarlansn.

Efektiv retmk okul hem redicilr l retmk lzm uaklara

versinnr, ani gagauz dilinin hem literaturasnn retmk proesinin sonunda hepsi
renicilr annasnnar kendi poteniallarn, annasnnar ne onnar bilerlr, nered
kendi bilgilrini kullana bileceklr hem nic kendi bilgilerini kantarlayaceklar.

retim proesinin uurlar herbir disiplinann baarl, efektiv renilmesi

iin en ilkin predmet konepiyas birka uura blner, sora da herbir uura gr
standartlar kurulr. Deyecez, bir konkret uura etim deyni, lzm tamannansn
konkret standartlar.

eitleri almaklar, yaptklar, becermeklr anglar renicileri

standartlarn efektiv tamannanmasna getireceklr. eitleri var nasl
kantarlasnnar renicilerin progreslerini standartlarn tamannanmasnda.
19
Uurlar: Aazdan informaiyann annamas, kabledilmesi, ilerlenmesi.
eitleri
Standartlar Gimnaziya klaslar

20
1. Seslem hem adekvat kabletm Becermsinnr:
aazdan informaiyay lafetmenin 1.1. Trl tekstlerin tipleri z fikirini,
trl situaiyalarnda, annayarak strukturasn aklamaa; informaiyay
baka renicinin szndn maana ilettirm;
urgularn hem tamana tutarak 1.2. Tekstlerd laflarn bamaanalarn,
mimika maanalarn. ikincili maanalarn aklamaa,
antonimnerin, omonimnerin,
sininimnerin yardmnnan szn
ilerletm;
1.3. Szd literatura normalarn dooru
tanmaa;
1.4. Seslenmi tekstin tipini, ba ideyas-
n, strukturasn hem zelliini aklamaa.

Becersinnr:
2. Lafetm ana dilind dooru, 2.1. Fikirlem, yazdrma tekstlr
serbest kullanarak gagauz kurmaa;
literatura dilinin normalarn 2.2. Tekstin z fikirini aklamaa, kendi
(orfoepiya, leksika, bakn argumentleyip;
gramatika hem stilistika 2.3. Aazdan szd diiiln hem diiilmz
normalar). sz paylarn kullanmaa;
2.4. Fikirini aklarkan, cmleleri dooru
kurmaa;
2.5. Cmlelerd cml paylarnn
topikasn (sraln) dooru kullanmaa.
Becersinnr:
3. Lafetm trl sz 3.1. Dialogu kurmaa rediciyln verili
situaiyalarnda, aktiv pay almaa temaya gr;
monologlarda hem dialoglarda. 3.2. Yaamak situaiyalarnda dialog
hem monolog szn kullanabilm;
3.3. Dialog dartmalarnda kendi bak-
larn aklamaa;
3.4. Monologta ya dialogta ideyalar
hem argumentleri kabul etm.

21
 Becersinnr:
4.Annamaa seslenmi tekstin genel 4.1. Kontekstt lafn maanasn
fikirini, sinonimnerin kontekstt (semantikas) belli etm;
kyna maanalarn. 4.2. Sinonimnerin, antonimnerin,
omonimnerin yardmnnan szn
zenginnetm;
4.3. Okunmu tekstlerin tiplerini
bellietm, ba ideyasn, temasn,
strukturasn, zelliini aklamaa.

5. Okumaa annamakl trl janralarda Becersinnr:

hem stillerd bulunan tekstleri, 5.1. Trl janrada tekstleri okumaa;
komentariya yapmaa okunmu 5.2. Masallarn temasn, ideyasn, ba
informaiyaya. ideyasn aklamaa;
5.3. Yazl literatura yaratmalarnda
temay, ideyay, ba ideyay bulmaa;
5.4. Literatura yaratmalarnn
(eserlerinin) janralarn
identifikaiyalamaa (tanmaa,
bellietm);
5.5. Literatura terminnerini aklnda
tutmaa.

6. Annatmaa aazdan okunmu yada Becersinnr:

seslenilmi (annatma, yazdrma, 6.1. Yaratmalarda artistik kolaylklarnn
fikirlrm h.b.) tekstleri, aklayarak (personifikaiya, yaratrma, tekrarlama,
tekstt bulunan artistik kolaylklar- nn epitet, metafora) rolunu bellietm;
rolunu. 6.2. Lirika yaratmalarnda artistik
kolaylklarnn kullanlmasn
annatrmaa.

22
Uurlar: Aazdan fikirin serbest hem dooru aklanmas, becerikli ilerlenmesi

1. Bulmaa tekstt szleri hem Becersinnr:

deyimneri, anglar personajlarn 1.1. Yaratma personajlarnn pozitiv
yaptklarna harakteristika verer. hem negativ taraflarn bellietm;
1.2. Personajlarn yaptklarn aklamaa
hem kantarlamaa;
1.3. Personajlarn yaptklarnnan
duygulanmaa hem kantarlamaa
yaratmann paalln;
1.4. Personajlarn etika uurundan
szlerini (dialoga gr) kantarlamaa.

2. Bulmaa lzmn informaiyay, Becersinnr:

ay- rp tekstin maanal 2.1. Tekstin nemli informaiyasn
paralarn, doorutmaa ilendirip trl tekstin tiplerini, z
yannlklarn, efektiv kullanarak fikirini, strukturasn aklamaa;
stilistika kolaylklarn. Kurmaa 2.2. nformaiyay logika sralnda
tekstin plann. aazdan aklamaa;
2.3. Merakl informaiyann kabul
edilmesind komunikativ priniplerini
hem stilistika kolaylklarn kullanmaa;
2.4. Herbir informaiyay trl-trl
emoiya uurunda sesln slem.

3. Becerm tekstin iindeliin Becersinnr:

23
 redakiya yapmaa, kullanmaa
gagauz dilinin temel literatura
dooru yazmak normalarn,
iilendirmk neetinnn
4. Kurmaa aazdan tekstleri trl
maana hem funkiya stillerind
hem janralarda, koruyarak tekstin 4.1. Trl tekst tipleri; tekst stilleri
struktura normalarn.
3.1. Szd literatura normalarn dooru
kullanmaa;
3.2. Trl stild tekstleri okumaa
becersinnr, stilistika analizini
gerekle- tirm;
3.3. Literatura normalarna gr dooru
yazmaya snamaa hem yaamakta
kullanmaa;
3.4. Tekstlerd yannlklar tanmaa da
doorutmaa.
Becersinnr:
kurmaa;
4.2. Tekstlerin iindekiliini hem
strukturasn (proza ya iir formada)
annatmaa;
4.3. Verili temaya hem stil gr aazdan
ksa annatma kurmaa;
4.4. Annatma, yazdrma, fikirlem
tekstlerin strukturasn aklamaa;
4.5. Annatma hem yazdrma
elementlerini kullanarak, publiistika
stilind tekst kurmaa.
24
Uurlar: Yazl informaiyann annamas, kabledilmesi, ilerlenmesi.

1. Yapmaa yazl analiz hem Becersinnr:

komentariya gramatika hem 1.1 Tekstin temasn, z fikirini, belli
leksika normalar- nn etm;
kullanlmasna trl informaiya 1.2. Lzmn informaiyay, tekstin
szntlarndan gelim tekstlerd. maanal paralarn, paralarn arasnda
baalant eitlerini ayrmaa;
1.3. Tekstin fragmentlerini yaratrmaa;
1.4. Tekstin plann hem tezislerini
kurmaa;
1.5. Analizin yaplmasnda orfografiya
kurallarn, literatura dilini, gramatika
hem punktuaiya normalarn kullanmaa.

2. Dzgnnetm yazl tekstleri, Becersinnr:

koruyarak gramatika, orfografiya 2.1.
hem punktuaiya normalarn.
Tekst yazmaa, kullanarak
orfografiya kurallarn, literatura dilini,
gramatika hem punktuaiya normalarn;
2.2. Tekstt figuralarn hem troplarn
speifika kullanlmasn artistik s-
znd (metaforalar, metonomialar,
simvollar, alegoriyalar hem
bltmekleri) annamaa;
2.3. reniln tekstlerd artistik
kolaylklarn bulmaa hem onnarn
maanalarn yaratmann kontekstind
aklamaa.

25
1.3 Seili hem Kurikuluma koyulu lirika janrasnda literatura yaratmalar
(peetlr)

Kurikulum- o bir dokument, angs belli eder retmk proesin sonuncnu hem
standartlarn iindekilerini retmenin btn dalnda; disiplinalar , anglar
baklrlar retmenin herbir etapnda; aftann norma saatlar, anglar verili
geirm deyni klastak hem klastan dandak ileri; normalar, anglarna gr
lzm dzlsn retmk proesi, z kantarlamak prinipleri retmk proesind
hem kurikulumun strukturas ayr predmetlerd.
Kurikuluma gerdi herbir klasa gr temalar hem saatlar. Herbir tema pay olr dil
hem sz teoriyasna; literatura uroklar ekederk V-inci IX-uncu klasadan.
Literatura V-inci klasa deyni blner III paya:
I. Gagauz halk yaratmalar ( folklor)
II. Yazl literatura
III. evirili literatura
lk paynda reniler masalar hem verili rneklr, anglarn yardmnna
renicilr dil say teoriyaylan tanrlar ama taa bl masallarlan: Cuca Todur ,
Kardalar h.b. Taa bu paya gerer bl temalar nic ne o mif, halk trkleri,
avtorlu massallar hem verili rneklr.

26
 kinci paynda Yazl literatura o biz en nemni, nk benim diplom iin
temas baal lirika iirlerin renilmesinnn. Bu paya gerdi en nemni gagauz
yazclar hem onnarn peetleri.
D.Tanasoglu . iirlr: Analar lkiyazm geldi.
D.K.oban. iir : Panayrdan.
N.Baboglu. iirlr: Ana dilimiz Anam Lunga-Lunga derecik,
iidemnr.
G.Gaydarc. iir: Ana tarafm.
K.Vasilioglu. iirlr: Tema: Ana toprak, Gagauz halk: ann ol sn,
halkm Bucak Brak gitsin Paskell.
M.Ks. iirlr: Ana toprak Bnim tarafm Kim ana biz deeriz.
P.ebotar. iirlr: Kasaba Nastradininn trks.
M.Mercanka. iirlr: Ana dilim in sabaa.(kuriulumda verili
M.Kuyumcu).
T.Zanet. iirlr:Evlr en oynr gagauzlar! Afta gnneri,
lkyaz ,Soru Anama( verilmeerlr kurrikulumda).
T.Marinoglu. iirlr: Tema: Natura: Biyaz fistan giimi aalar Lzgr
oynr Gl-iek dolaylar Zaman sz(verilmeer kurrikulumda).
V.Filioglu. iirlr:Tema: Ana toprak, Duumaa erlr,Bucak Benim
Bealmam Benim anama...;
Tema : Natura lkyaz sesi Gne Ekmek iin sz.
Taa ileri aklandyd kurikulumun nemni iin. Bu zer kurikulum da lzm
inelensin, ksn hendn tipardan. nk kiyatta Gagauz dili hem literatura
okumaklar 5-inci klas, 2015 ylda kt hem gagauz dili hem gagauz literaturas
kurikulum V-IX klaslarna deyni, 2010 yln var temalara gr uymamaklar.
rnek gibi gagauz kiyadnda verili M.Mercankann iirleri: Ana dilim in
sabaa ama kuriulumda verili renm V-inci klasta M.Kuyumcunun annatmalar.
renmk taa kaliteli olsun deyni lzm ozaman birdn enilem retmk
kiyatlarn, kurikulumu hem baka yardmc metodika kiyatlar.
Artistik yaratmalar pay olrlar bk grupaya, anglarna nic da denildiydi
taa ileri literatura soylar deniler. Lirika nic literatura soyu taa sk iir formasnda
yazlr.

27
 Ne o laf lirika? Laf lirika ( grek.dilindn- melodiya, taa dooru: muzika
instrumentin lirann sesinnn barabar slenn) yaratmalar.
Lirika yaratmalar taa sk iir formasnda yazlrlar, neinki iir formas taa isl
gsterer insann can aclarn, dnmeklerin en sakl taraflarn. Lirikada
aklanr insann duygular, dnmekleri, kahrlar, onun bak baka insannara,
naturaya hem cmn yaamaya. Te nein lirika saylr en emoiyal literatura soyu.
Tematikaya gor lirika pay olr:
Peyzaj lirikas
Sevda lirikas
Filosofiya lirikas
Politika (potriotik) lirikas h.b.
Kiyatta Gagauz dili hem literatura okumaklar V-inci klasta kar geleriz herbir
tematikada iirlrln. N.Baboglunun iiri Anam, angs sevda tematikasna
gerer, sevda kendi anasna.
Aklmdaysn aklmda,
Raatsz benim z anam,
iili gzln kapuda,
Can,canszm, z anam!
..
Olsa da yollar uzun,
Unutmr seni oolun.
Ho sabaaym, al danm,
z anam,canm,canm.

M.Mercankann iiri in sabaa, nered aklanr peyzaj lirikas. Bu

sracklarda aklanr naturann gzellii.
Solr yldzlar
sek Gklerd
Olr aydnnk
Uyan Erd.
Uzakta duuan,
Gn z duruk,
Kalknr duman,
Vakd duyup.
Dallarda kular
Uyku semesi,
28
Artk, bulmular
Dolak sesi.
Eillik iid
Doymr ykanmaa.
Saknr kd
amata kalkma.
Ayoz vaktta,
Olmal gn
Gerilip patta,
Raatl uymaa.

T.Zanetin iiri Soru, angsnda gsterili filosofiya lirikas. Peet koyulr ok

ritorika sorular, anglar getirer okuyucuya dnmeya hem cuvap verv kendi
kendin kim dostun?.
Kim dostun? kua sorduk
Bir raatl gnd.
Gk maavi. Hem pak soluk.
Kanadm td.

Kim dostun? gk soorduk

Havezli gnd.
Gn keskin. Bulut du
ruk, -
Okuduk gkt.
......
Eer Anasaydm siz
Koruyun beni,
Brakmayn tfek sz.
Yok edin cengi.

K.Vasilioglunun peeti ann ol sn, halkm! yazl patriotik temasnda, nk

avtor yazdrr kendi halkn, duuma erini Bucaa.

Uzun yollar getin, halkm,

Bucaa gelinc sn.
Geti ok sayzz yllar,
Kalknca sn dizdn.
.....
Binnrln yl yaa, Bucak!
Bsn uacklar.
Yldan-yla etin dursun
29
Erd gagauzlar!
....
Bucak, iek gibi, at,
Tozdan, kldn kalkt.
Dayankl gagauzlar
Zorluklar att.
....
Binnrln yl yaa, Bucak!
Sarsn seni dostlar.
Yldan-yla etin dursun
Erd gagauzlar!
Teoriyadan biliner, ani taa kktn lzm retm uaklar sevm kendi dilini,
ana topraan, naturay, kendi yakndak insannar. Bu zer hepsi peetlr, anglarn
renerlr V-inci klasta nemni nk terbi ederlr uaan ii kalitelerini.

30
1.4.Lirika peetlerinnn i sras renmk kiyadnda,tematika hem
metodika analizi (peet analiz)

Beinci klasn renicilerin geler zor yapmaa lirika peetlerin analiz, nk

bl litertura soyu nic lirika pek diil annal reniciler. Literatura iniklopediya
szlnd verili definiiya lirikaya: Lirika literaturann bir soyu, angsnda diil
nemni obiyekt, ama subiyektin fikiri hem onun ilikileri gsterilmi.
Lirika yaratmalarnda gsterili lrika geroyun i dnns, onun duygular,
kahrlar, baka laflarlan va nic dem, ani lirikada gsterili dnn, angs geirili
inca zanaatnn ruh laflarn yardmnnan.
Yok nic annamaa literatura speifikasn nic renmk predmetin bilmeyerk
onu ne renici kendisindn dzer herbir literatura etabnda. storiyada kald l
periodlar, aan renicilr hem onnarn baklar inca zanaatn yaratna hi
almazdlar esaba. Aaratran metodistlarn arasnda oldu bk bir interes,
etinnendi onnarn inandrmaklar, ani renici literatura uroklarnda a diil sade
reniln obiyekt ama kii, angs bk fayda getirer.
Bilim zanaatlar, redicilr saaardlar taa ok bilm, aklamaa renicilerr
iin.
Trl bilim adamnar psihologlar, soiologlar, redicilr ekettilr ilem
renicilern annaylarnnan. Nic aklr psihologlar, renici kendi ilerlemesind
geer birka etap: kk yan(orta 10-12), bk yan(13-14), genlik(15-17).
Bu takm renicilerin ya etaplarn ilerlemesi birleerlr onnarn renilmesinnn

31
belli klaslarda: kk yan(orta) IV-VI klasta, bk yan VII-VIII klasta,
genlik yalar liey klaslarnda. renicilerin literatura hem btndn bilgilerin
ilerlemesi kurulu trl kanonnarlan, anglar uymrlar biri-birinnn nk onnarn
arasnda baalant pek derin. Bu zer bilimd saylr, ani literatura etaplarnn
ilerlemesinin z snrlar btndn uyrlar tipik ya grupalarnnan.
Paylatrmaa orta yanda grupalar bu diil koyulu kanonnara, nk hepsi
renicilerin ilerlemesi birtrl akmr. Onun intensiv i bmesi baal oktrl
faktorlarlan: diil sade ya fakrotu, ama soial yaay faktoru, psihologiya
durumundan, angsnda o terbieder onun individualln hem ayr kiiliini. Herbir
ya grupasnda var nic kar gelm renicilrln, anglarn uurlar bakalar:
var ang uak geer kendi akrann bir-iki yla, bakalar sa ters olarak geeri kalr
aktanndan.
Orta yanda uak- o yllar, aan insan ar kendisin bir dnneyi nered var ok
keder, neyasi ekini. Uaan 5-inci klasta i dnns karlatrak bk kolacnn
yannan taa zor olr, nk onun bak btn dnneya taa zorlar. Psihologlar
sayrlar uaklar dner, ani o diil kk yanda almarak esaba onu, ani onun
yaptklarnda taa var kk yanda uaan yaptklar, ama o hep okadar bunu
annamarak sayer kendisini bk hem savar olmaa l. Bir duygu, ani o bk
koyr o orta yanda uaan bir izi, angs savar aklamaa kendi baklarn btn
dnney hem inc zanaata. Bu zer orta yan sayrlar en zor nk o gen,
krlan bir ya. Orta yanda uaan durmamas, angs literatura uroklarnda
bilmeyerk ne o duygu o yok nic onu seltsin. Biliner nic kolay debretirm
V-inci klasta renicileri, anglarn duygular nic bir dalgal denizi, angsn pek
zor getirm dooru uroon derinniin.
Orta yanda taman gider bir aktiv proes renicilerin dnn baknn
kurulmasn, moral, ideyal hem politik tanmaklarn, taa derinnetm onun
uygularn estetika dnmeklerini, kahrlarn hem ilerletm onnarn
becermeklerini hem intereslerini.
Uaan btndn ilerlemesi ekiler retmenin haraktarindn. retmk lzm
getirsin ardna ilerlemeyi. nemni bir er uaan ilerlemesind kaplr raional
32
renmk okumaya. Okumak olacek bk bir kolaylk ilerletm deyni kendisini
hem renicid lzm olsun sade bir interes okumaa kiyad onu lzm kendisini
eksin okumaa diil zorlan. Hepsi bunnar ekiler retmenin artlarndan, anglar
doorudulu kurmaa kiiyi.
Uaklar indiki vaktta pek aaz okrlar kiyat, yada zorlan okrlar nesoysa bir
yaratmay. Onnar vermerlwr kendilerin kolaylk barlem braz yaamaa o gzl
masalda, angs literatura kolaylklarn yardmnnan yazdrl lirika peetlerind.
Benim bakma gr, ani herbir redici lzm baksn uaan btndn
ilerlemesin nk bunu yapmadan uakta peydalanmycek sevgi literaturaya.
Bnk gnd literatura ilerlemesi metodikada incelener nic ya hem birdn
renmk proesi, angsna gerer:

1) Okuyucuyu kurmak ( retm kabletm artistik yaratmasn bir formada,

notalamaa onu estetika tarafndan hem becerm aklamaa kendi notan
szd)
2) lerletm renicilerd literatura zanaatn, becerm dooru szlem
3) Bltm uaan kultura taraflarn, ilerletm renici nic ana dilini biln
hem kulturay.
Literatura ilerlemesi- o ya proesi, angs ilerleder uaan bakn dnney,
peydalanr grg okumakta. indiki metodika hem bilim aarrlar trl kolaylklar,
artlar hem tehnologiyalar, aglar getirciklr literatura irlemesini kolada.
Literatura ilerlemesini gerekledi N.D.Maldavskaya, angs ilk eketti aaratrmaa
bu problemay: literatura ilerlemesi gsterer uaan becermeklerini dnm
szd artistik kolaylklarnnan.
renicilerin literatura ilerlemesini nic bir proesi taa aaratrd
V.G.Maranman, onun bakna gr literatura ilerlemesi ilerleder uaan psihika
taraflarn. V.G.Maranmann bakna gr birinci etapta uaan dzler bir
mehaniz szlemeya kulturaylan, bler onun bak ne o prost, ne isl; ilerler
uaan grnmeleri hem emoiya armaklar yaratma lafna.
Literatura dnnsn lzm dzm hem ilerletm ekederk balank kolada:

33
 1) amaa uakta sevgi kiyada, okumakta lzmnk, biz taa aktiv yapr onun
yaratc becermeklerini;
2) ilerletm uaan aaratrc becermeklerini, becerm yaratrmaa
predmetleri hem olaylar, grm asoiaiya baalantsn yakndak hem uzak
predmetlerin arasnda.
3) taa aktiv yapmaa uaan emoiya bakn, taa bltm onnun bakn
dnneya, sevgiya, angsnnar gsterili literarurada lirika peetlerind.
Bir yata uaklar annrlar literatura yaratmalarn trl janralarda baka- baka,
deecez: annatmalat hem masallar annalr taa derin; lirika peetlerini pek zor
annama nk V-icni klasn renicisind yok okadar grg. Lirikada yok nesoysa
olaylar, uaan emoiyal taraflar taa diil pek bk, bu zer lirika peetleri kolay
stndn annar, yaay tafafndan da gzl, beeneriiz onu nnk okuyarak bir
litka peetini var nic annama dnneyin gzellini. Hepsi bunnar baal uaklarn
individual annaasnnan lafn inca taraflarnnan.
En nemni istemeklr, anglar verili herbir okumak programnda olr trl-trl
yaratmalarn soylar hem janralar. Bu zer yok hi bir indiki program, angsna
germediydi trl yazclarn lirika peeteri- klasiklerdn taa indiki yazclaradan.
Orta yanda uaklar bk holuklan seslerlr, okuyrlar hem ezber renerlr
lirika peetlerini, ama her sra annamrlar onu deerin. Lirika peelerin renmk,
verilidi diil sade tantrmaa deyni uaklar nesoysa bir peetln, ama amaa onun
kahr derinniini, gsterm avtorun dnneya bakn, retm konumaa lirika
peetlerinnn, okumakta gsterm duygular, anglar gsterili avtorun szn
yardmnnan.
redicinin nnd kalr zor bir daava- yardm etm uaa annamaa peein ba
ideyasn, duymaa onu, annamaa laflarn hem lafbirlemelerin maanasn. Ama en
nemni, redici lzm gstersin 5-inci klasn renicilerin avtorun
individualln lirika peetlerind. Bu daavallar zm deyni, lzm deerin
bakmaa peetin iin, yaparak anazik bilim temelind.

34
 Lirika uroon eketmesind, lzm getirm renicileri bir dnmeya, ani laf
yaratmann iind var nemni maanas. Laf poeziya B.Zahodera bakna gr- o
bir tombarlak, angsn iind bulunr taa bir tombarlak taa bk lya gr.
indiki literatura okumaklar kola programnda verilitaa ok saat 5-inci klasta
lirikay renm deyni. Kiyatta Gagauz dili hem literatura okumaklar 5-inci klas,
2015 yl. avtorlar .D.Bankova ..Baboglu A..Stoletnya K.K.Vasilioglu
N..Baboglu bu kiyatta verili onbir avtorlarn peetleri. Taa sk gagauz dilinin
renmk kiyatlarna gerer bl yazclar: D.Tanasoglu D.Kara oban
N.Baboglu G.Gaydarc S.Kuroglu K.Vasilioglu M.Ks S.Bulgar P.ebotar
M.Mercanka T.Zanet T.Marinoglu V.Filioglu. Yaparak kiyada analiz var nic
grm, ani lirika peetlerin tematikalar bakalar. retmk kiyadnda temel
tema okumaya deyni olr ana taraf var ok iirlr, anglar adand duumaa
erler Bucaa, Kasaba, benim tarafm h.b. Bk er kaplr lirika peetlerin arasnda
peetlr analara, ana dilin, dostlaa, naturaya h.b.
ok metodist, aaratrclar hem redicilr praktikantlar notalrlar ki 5-inci
klasta lirika peetlerin analiz yapmaa var trl zorluklar. Bu zoruklar, ani
renicilr pek aaz oklar kiyat, yok okadar yaay grgleri hem redicidn da
istener pek bk isrediklr literatura bilgilerind. Orta kolas lzm olsun ilk
basamak kurmaa deyni okumakta speialistleri, anglar becererlr annamaa
hertrl artstik tekstini.
Aan danrz peet lzm bilm, ani taa doludan o annalr aan nnr, ama
en uygun okumak ta vermer annamaa lirka peetin sakl maanasn. Aaratrclar
her sra slrdilr, ani yok hi bir anatar, angs yardm eder annamaa lirika
peetlerini. Herbir redici hem renicilr koyrlar kendi becermeklerini annamaa
deyni artistik yaratmasn.
Lafederk poetik tekstin analizi iin biz lafetiiz yaratmann renmk paylar
hem elementleri iin, onnarn arasnda baalantlar iin. Analizin rezultatlarnda
dzler sintez, en dolu hem dooru artistik tekstin annamas iin. Literatura sintezin
iindekilerin dolaynda o artistik tekstin interpretaiyas. Var ok trl

35
metodikalar lirika peetlerin analiz yapmaa deyni, herbir peetin var kendi analizi.
Metodistlr ayrrlar bu trl etaplar, ilemw deyni lirika peetlerinnn.

1. renicileri hazrlamak annamaa deyni lirika peetlerini.

Daavalar:
Aklamaa avtor iin
Doorutmaa uaklar kabletm peeti
Getirm uaklar ona, ani onun bilgilinlerind hem grnmelerind
peydalansn patretlr hem figuralar,anglar bulunrlar renmk peetin
temelind
Annatmaa laflarn maasn, nk annamadynan laflar peet olmr annal.
kolaylklar:
Lafetm dayanarak uaklarn individual grglerin
Annatmann elementleri
Yazl potretlr
Muzika kolaylklar

2. Peetin ilk annamas

Daavalar:
Aklamaa reniciler peetin iindikilerini
armaa uaklarn duygularn okunmua
kolaylklar:
redici okuyr, gsterer reniciler nic lzm dooru okumaa(bunun
yardmnnan renicilerd peydalanr interes hem duygular, anglar
doorudrlar uaklar tdooru ilem peetln)
Birletirilmi okumak
Peeti seslem kasetalarn yardmnnan

3. renicilerin duygularn kontrol etm

Daavalar:
Kontrol etm renicilerin kabledilmesini okunmu peet
kolaylklar:
renicilrln lafetmk temelennerk onnarn duygularna.
36
rnek:
Beendiniz mi peeti?
Ne tuttunuz aklnzda?
Ang resimnnr siz grnd seslrkn peeti?
Nic dnersnz, ang duygularlan avtor yaratt bu resimneri?
Ang duygular peydalanr sizd grdynn bu resimi?

4. Tekstln kendi bana i

Daavalar:
Analiza hazrlanmak
kolaylklar:
Peeti kendi bana okumak
Bulmaa laflar anglarn maanalar diil annal

5. Lirika peetin analiz

Daavalar:
Becerm derinnetm renicilerin duygularn okunmu peetin
iindekiliin hem ilerletm tipik tanmaklar okunmua.
Derinnetm, ilerletm tipik tanmaklar, anglar peydalandlar
renicilerin bilinliind tekstin ilk tanmasnda
Dzm dooru intonaiyay okuyarak peeti
Gzletm peeti nic janrann speifikasn
kolaylklar:
Ayr okumaa slpetlri,sralar, laflar redicinin bakna gr
Lafetm-dnmk
Stilistika eksperementi
Tekstin ilstraiyalar( muzika, laflar)

Ayr okumaya deyni lzm sem en nemniyi maanaya gr, strofalar

iindekilerin gr. nemni renicilr esap alsnnar literatura kolaylklarn:
metafora, uydurmak, epitet, giperbola h.b. Taa renicilr esap alsnnar strofalarn

37
strukturas, anglar rifma olrlar sracklar hem laflar. Ayr okumak geiriler
szlemk kendi dnmelerinnn. Buna deyni var nic kullanma bl sorular:

Ang duygular peydalandlar okuyarak peeti?

Ang laflar yardm eder yazcya dzm bl kefi?
Nic dnersiniz nein avtor uydurr?
Ang seslr tekrarlanr bu srada?
Nic dnersiniz, nein avtor kullanr bu kolaylklar?

Kolaylk stilistika experementi kullanlr retm deyni uaklar dnerk

ilgilendirm lirika peetlerin kolaylklarnnan, okuyarak mayl olmaa peetin
dzlmesin, angs yazld avtorun dooru ayrlm laflarnnan. Bu kolaylk kr
ondan, ani diitirm avtorun lafn yada lafbirlemesini yakn maanasna gr
annayarak nemni maanasn, dooruluu, poetik tekstin gzelliini.

rerletm deyni renicilerin tipik tanmaklarn okunmutan kullanlr kolaylk

ilustraiya. Lafn ilstraiya kolayln var nic getirm hazr resim gr, var nic
geirm oyun gibi:Resimci .

Uaklar duyrlar kendini resimci da annadrlar ne onnar gsterciklr kendi

resimnerind nic resimcilr, anglar boyalar kullancklar.

Muzika ilustraiyas var nic gesin variyantta:

1. Muzika yaratmasn seslediynn renicilr dnerlr var m nic saymaa

bunu resim gibi seslenmi lirika peetin deyni, argumentlerlr.
2. Seslerlr iki muzika kompoziiyasn ayrp onu, angs taa uyr okunmu
peet, getirerlr argument.
3. Oyun Kompozitor . renicilr aklrlar kendi baklarn, ang
muzikay var nic yazmaa peet gr, gstererk onun harakterini hem
kefini.

6. ntonaiyaylan ilemk

38
Daavalar:

retm renicileri annatmal okumaa, becersinnr gsterm diil sade

avtorun duygularn ama kendi bakn da okunmua.
retm ilem sz kolaylklarn stnd, anglarn yardmnnan onnar
gstereciklr kendi bakn hem notasn okunmua.

kolaylklar:

Tembrn yardmnnan:

Muzika resimi, angs yardmlacek reniciler tutmaa tekstin kefini, onun

diiilmeleri, duygular.
Lafetmk(emoiyal boyal sz iin)

Szn ritmas:

Pauzalarn dzlmesi
Ayrmaa szn sesini
Koymaa logika urgularn.

7. Kendi bana kaaviletm okunmu peeti:

Daavalar:

Hepsi renicilr individual annatklar peeti klast

8. Konkurs( konert, yortu) en ii peeti annadan:

Daavalar:

9. Analiz yapmaa, notalamaa reniclerin annatmal okumay klasta

2. Gagauz literatura uroklarnda 5-inci klasta lirika peetlerini retmk

metodikas.

39
2.1 Literatura teoriyasndan annaylarlan (terminnrln) tantrmaa
metodika

Literatura kursun neeti - tantrmaa renicileri gagauz literaturasnn en ii

rneklerinnn, tantrmaa literatura teoriyasnnan hem istoriyasnnan. Gagauz
literatura teoriyas bnk gnd kolada olmr bir ayr renmk predmeti. O
reniler literatura istoriyasnnan barabar, onunnan sk baalantda bulunr.
Literaturay renmk proesind renicilr kablederlr teoretik bilgileri,
anglarn yardmnnan var nic kantarlamaa artistik yaratmalarn estetik uurunda.
Kursun bir speifika nan - terbietm renicilerd becermk estetik kabul etm
yaamak olaylarn hem annamaa, nic bu olaylar gsterilerlr artistik
yaratmalarnda. renicilr, bir taraftan, gzlederlr olaylar yaamakta, baka
taraftan- grerlr onnar artistik yaratmalarnda.

Literatura teoriyasn renmk metodikann V-inci klasnda zellikleri var.

Orta klaslarda literatura yaratmalar renilerlr, bakmayarak onnarn baalantsna
istoriyaylan. Bu zer redici ayrr literatura terminnerini hem onnar aklamak
metodlarn sade artistik literaturann ayr bir yaratmasnda.

Orta klaslarda da literatura teoriyas nemni bir er tutr literaturay renmekt.

Nekadar taa derin reniler artistik yaratmalar, okadar da bler teoretik bilgilerin
rolu.

Literatura kursunda redici tantrr renicileri iki trl terminnrln: genel

hem konkret (ayr). Aklarkan genel terminnerin maanalarn, redici herzaman
baalr onnar konkret terminnrln. Sade genel hem ayr terminneri barabar
renmk verer reniciler kaavi bilgileri.

Literatura terminnerini var nic pay etm birka kategoriyaya. En annal

olrlar terminnr artistik yaratmasn renmekt: tema, ideya, kompoziiya, sjet,
dilin artistik kolaylklar. Hep buray girerlr terminnr: annatma, poema hem
baka janralar.

40
 Baka kategoriyaya girerlr terminnr literatura speifikas iin, artistik sreti
iin hem l terminnr, nic lirika, epos hem drama.
lk kategoriyadan terminneri (tema, ideya, sjet h.b.) var nic aklamaa may
herbir literatura yaratmasnda; ikinci kategoriyadan annamaklar aklanrlar
maasuz ayr yaratmalarda, anglarnda en ii gsteriler lzmn terminin nannar.

Literatura terminneri aklanrlar yava-yava, bir uzun vakdn iind: kimr

ker terminin z nannar hem termin kendisi birdn verilmeerlr. retmk
praktikasnda kullanlr bl terminneri aklamak sras:
Faktlar toplamak, literatura olaylarna harakteristika;
Veriln olay iin genel annamak;
Termin definiiya vermk yada terminin birka z nannarn aklamak;
Definiiyay yada terminin z nannarn kaaviletmk;
Konkret literatura olaynda termini kullanmak;
Termini ilerletmk, eni nannarlan zenginnetmk.
Aklarkan bir termini, lzm ayrmaa l rnekleri, anglarnda isl belliedili
onun z nannar. Hem sade aan renicilr reneceklr klasik rneklerd
lzmn terminneri bulmaa (epitet, metafora, yaratrmak), ozaman var nic
zorlatmaa ii: almaa rnekleri, anglarnda lzmn terminneri diil kolay belli
etm. Adet renicilr karlarlar bu yada br terminnn may hepsi
klaslarda. Bk klaslarda i bu terminnrln zorlanr, renicilr yaprlar taa geni
genelletmeklr hem derinnederlr kabledilmi bilgilerini. Deyelim, orta klaslarda
redici dzer renicilerd becermk bulmaa epitet hem belli etm onun
maanasn filan yaamak olayn yazdrmakta yada insann harakterini
yazdrmakta. Bk klaslarda bl i epitetln ilerlener ayr yaratmalar
renmekt, ama renicilr ileerlr taa ok kendibana. Epitet reniler nic
stilin bir elementi, aaratrlr baka artistik kolaylklarnnan birlikt. rnek gibi
alalm l literatura terminini, nic yazcnn stili. Bu termini aklamaa deyni ok
vakt lzm.

41
 Literaturay renmekta yazcnn yaratmasna hem ayr artistik yaratmalarna
lzm bakmaa, nic inczanaatn olaylarna. Bu situaiyada renicilr taa isl
annrlar, ani literatura yaratmas - o bir artistik bak dnneey hem, ani literatura
- o inczanaatn bir soyu. Taa orta klaslarda renicilr tanrlar ayr yazclarn
artistik kendiliinnn. Bl onnar arlar kendilerin D.Kara obann,
D.Tanasoglunun, N.Baboglunun hem baka yazclarn artistik kendiliini,
annrlar, ani S.Kuroglunun iirleri ayrlrlar K.Vasilioglunun iirlerindn
formaya gr, ani T.Zanet yazr baka trl, nekadar P.ebotar. renicilar
tanrlar en kolay literatura terminnerinnn: tema, ideya, kompoziiya; poetik dilin
ayr elementlerinnn (epitet, yaratrmak, metafora h.b.), anglarn yardmnnan
onnar taa isl annrlar termini stil.

Bk klaslarda literatura kursu verer kolaylk, kullanarak ileri kabledilmi

bilgileri, yava-yava aklamaa yazclarn artistik kendiliini, annamaa termini
yazcnn stili.

Bilmeyerk l literatura terminnerini, nic sret, tema, ideya, kompoziiya,

sjet, artistik dili, renicilr yapamayaceklar ayr artistik yaratmalara analiz hem
ayr yazcnn yaratmak yoluna harakteristika. Hem bu hem baka terminnrln
tanmaktan sora veriler bir teoretik genelletmak hem dzler terminin yazcnn
stili definiiyas. leri dooru bu termini renmk diil sade kaavilener, ama
ilerlener d konkret yaratmalara analiz yapmakta. Bu rnek gsterer, ani literatura
teoriyann problemalar var nic zlsnnr ozaman, aan kullanlrlar bilgilr
herbir retmk uurlarndan.

V- inci klasta lzm eketm en z ilerdn, ondan, ne lzm olacek ilk srada
analizi yaparkan.

renicilar V-inci klasta en ilk lzm rensinnr belli etm yaratmada

geroylar hem olaylar,neinki literatura yaratmann en nemli daavas - harakteri
aklamak, angs yapler annatmak yardmnnan. Nannamaa deyni yaratmann
geroylarn, var nic kullanmaa bl sinonim laflarn, nic: lirika geroyu.
42
 Aktararak gagauz dilind hem literaturasnda renmk kiyatlarn, biz greriz,
ani avtorlar vererlr material literatura teoriyasndan da. leri dooru biz deneyecez
yapmaa analiz verilmi literatura terminner, belli etm onnarn erini gagauz
kiyatlarn iindeliind.
V-inci klasta literatura teoriyasn renmk ekeder artistik kolaylklarn
maanalarn aklamaktan. Bir ayr paragrafta (39, s.84) avtorlar vererlr te bu
terminnerin definiiyasn: epitet, metafora, yaratrmak (uydurma), alegoriya,
giperbola. Kaaviletm deyni bu eni temay, birka sn veriler: Aaadak
cmleleri yazn, onnarda metaforalar, epitetleri, uydurmalar bulun, o laflarn
altlarn izin. Lzm mutlak belli etm, ani bu literatura temas girer kiyadn
gramatika payna. Kiyadn literatura paynda pek siirek karlrz snlar,
anglar kaavilederlr renicilerin bilgilerini artistik kolaylklar iin.
Deyelim,terminin epitet, uydurmak maanasna renicilr var nic dansnnar,
aklarkan soruu D.Tanasoglunun iiri iin Analar: Ang epitetlrln,
uydurmakarlan veriler harakteristika analara? Annadn, okuyarak iirinsralarn.
(s. 189). 219-uncu sayfada karlrz taa bir sn, angs kaavileder termini
metafora. M.Ks Ana toprak iirdn sora veriler bl i: Okuyun taa bir
ker da annadn metaforay baa giiyinmi. Nein butrl lafberlemesin
metafora deeriz? Bununnan biter V-inci klasta terminneri metafora,epitet,
yaratrmak aklamak hem renmk. Hep bl halda bulunr baka artistik dilin
kolaylklarn renmk.

Literatura teoriyasndan terminnrln tanmak V-inci klasta ilerlener kiyadn

literatura paynda. Burada avtorlar en ilkin aklrlar terminin folklor
maanasn. Bundan sora sravardr renilerlr folklorun janralar: masal, trk,
sleyi, bilmeyc.

Avtorlar vererlr terminin masal definiiyasn hem masallara klasifikaiya

yaprlar (hayvannar iin masallar, yaay masallar, bl masallar). Bu terminin
maanas ilerlener okuyarkan masallar Kelc- klc, Cc Todur, Trak-trak,
susacm.
43
 renicilr tanrlar taa halkn trklerinnn, adet trklerinnn, bitki
zamandak halk trklerinnn, anglar var kiyatlarn sayfalarnda. Ama en ilkin
avtor verer bir ksa haber halk trkleri iin.

Terminnerin sleyi, bilmeyc maanalarn aklarkan, avtor danr

istoriyaya; bundan sora burada var nic bulmaa ok merakl rnekleri.

nca zaanatn hepsi soylarnda literaturann iindekilii en zengin, geni hem ok

trl. Saylr, ani yaratann iindekilii o hepsi ne var nic annatmaa okuduynan
yaratmay, peeti, ama bu diil dooru. Artistik yaratmasna analiz yaparkan lzm
annamaa ne istedi avtor gstersin kendi annatmasnda, lzm annamaa z fikirini.
Yaratmaya analiz olmayacek eer biz, annadarsak sade ne oldu personajlan
annatmada. Bl annatmak aklamayacek yaratmann iindekiliini, ama sade
ksadan belli edecek yaratmann sjetini.

Yaratmann iindekiliini aklamaa deyni lzm cuvap etm sorlara: Ne iin

annadlr peet? Ne istedi etitirm avtor bu peetln? Bu sorular belli eder
peetin temarikasn hem ideyasin demk ki peetin iindekiliini.

Artistik yaratmann tematikas

Tema ( grek dilind- thema- )- ne aklanr

yaratmada, peet. Herbir peet yazdrlr dnlm, iidelmi yada grlm i.
Bu yaratmann temas. Yaratmada var nic gsterilsin trl olaykar insann
yaamasndan, naturann h.b.

deya z fikirlr, anglarna biz etierizokuduynan peeti.

Artistik sz

Artistik formann taraf yaratmann sz- yaratmann dili, lexika, frazeologiya

zenginnii, dilin fonetikas, sintaksisi, ritmikas, anglarn avtor kullanr kendi
yaratmsnda.

44
Artistik formann taraf- yaratmann kompoziiyas. Kompoziiya yada yaratmann
strukturas gsterer olaylarn sraln, lirika geroyun erini peet, blmneri,
abzalar, stroflararn erini. Kompoziiya kolaylklar zenginnederlr, genilederlr
peetin maanasn.

Peet szn ayr bir tipi, individual, annatmal bir sistema, angsn sz
bakalar hergink lafetmektn hen artistik prozasndan.

Lirika peetin zelli onda, ani onnarda gsterili duygular, anglar drterlr diil sade
ayrn cann, ama anglarn oyu annr hem anglarn oyunu dalgaladrr.

Lirika yaratmasnda kurulduu sretleri belli etm deyni kullanlr termin lirika
geroyu. Bu termin kullanlr ki belli etm ayrn bakn o duygulara, can
aclarna, anglarn duyr hem geirer onunnan yaradlm lirika personaj.

Lirika yaratmalarna klasifikaiya yapmaa var nic diil sade onnarn tematiksna
gr, ama janralarna gr. Taa sk lirika yaratmalar o peetlr, anglarn ritmika-
strofika kompoziiyas olr ba kolaylk iindekiliini aklamaa deyni. Lirika
janralarn soylar: oda, satira, elegiya, epigrama.

Oda peet,angsnda metediler kimi anlm insannar, olaylar yada predmetlr,

insannarn girginnii.

Satira nic lirika janras- peet, angsnda ayr gsterer kendi karizliiniyada
karasker baknkimi negativ olaylara.

Elegiya deniler lirika peetin, angsnda ayr aklr can acsn gcndern
olaylara.

Epigrama lirika peeti kk formas. Epigrama aka yada satirikal peet,

angsnda ayr alr gilm konret bir kiii.

Nic bileriz yaratmann iindekilii trl kolaylklarn yardmnnan aklanr:

predmetli yazdrmak, kompoziiya hem artistik sz.

45
Artistik sz- yaratmann sz sistemas, trl dil kolaylklar, anglar yazc
kulland yaratmada. Artistik szn zellii, ani onda kullanlr diil sade z maanada
laflar, ama taa bk eri kaplr kyna maanal laflar.

Dilimizd kullanlr kyna maanal laflarn soylar: metafora, metonimiya,

yaratrmak, ironiya. Kyna maanasnda kullanlan laflara trop deniler.

Metonimiya l lafbirlemesi, angsnda br lafn erin predmetin yada olay

gstern baka laf kullanlr.

Metafora deniler laflara, anglar ekimni annamasnda kullanlrlar. Metaforada

obiyektlerin ya olularn haraktaristikas, benzemesi gsteriler. Metafora nasl bir
btn resim verer kolaylk yazcya pek ksadan slem kendi duygularn ya
dnmeklerini.

Yaratrmak o artistik szn l bir formas, angsnda yannatrlr, uydurulr

iki obiyekt, iki ilem yada iki grm biri-birin. Yaratrmak dzler baalayclarn
yardmnnan: nic, sans,kadar hem ard laflan gibi.

Alegoriya bir kimsey iin yada bir predmet iin baka trl slem.

Giperbola bltmk, artistik szn l bir formas, angs pek bk yapr

predmetleri, kahramannar, ilemi. Taa ok masallarda, sleyilerd kullanlr.

Tekrarlamak l laflar, anglr bir cmled, yada yannak bulunan cmlelerd

tekrarlanrlar. Tekrarlamak lafn en nemni maanasn izdirer, angsnn
yardmnnan tekstin emoional demeklilii kuvetlener.

Nic greriz artistik yaratmalarnda kullanlr ok trl literature kolaylklar,

anglar taa gz aklarr ayrn dnmeklerini. Bu kolaylklar taa ilnnederlr
yazcn iini, nk bu kolaylkla olmasa ozam peetlr olmayaceklar okadar ilin
okumakta, olmayacedlar kk nic lzm olsun kendi peet.

46
 2.2. Lirika peetlerini retmk metodikas:
2.2.1 Peetln renicileri tantrmak (peetin kurulmak istoriyas
yada baka haberlr, avtorlan tantrmak, demekli okumak)

kolada lirika peetlerin renmesi taa efektiv olsunnar deyni lzm hazrlamaa
bir metodika sistemini uaklarn kabledilmesin deyni, taa ii annamaa lirika
peetlerini deyni. Bu daavaylan retmk metodika uroklar lzm dayansnnar
birka artlara, anglar yardm edeceklr zm sistemin tekliflerini.
Birinci etapta (ilk konumak)- poeziyan iin daalmak, demekli hem kaliteli
peetin okunmas, angs ayrl rediciyln bakarak uaklarn speifika yalarnna.
Peet rinicilr lzm rensinnr grm tekstin nesoysa elementlerini, ileri
dooru taa dikat olarak onnarda olacek kolaylk grm peetin deerin maanasn:
ritmann zeliklerini, peetin dzlmesn, peetin harakterini, leksika, morfologiya,
fonetika, sintaksis, kompoziiya taraflardan esapalmaa lirika peetlerin
zellirklerini, onun er hem vakt baalantsn.
Biografiya ateriyaln 5-inci klasta lzm kullanmaa yava hem diil en
eketmesind aan konurz lirika peetinnn. Ozaman ayr yaay olaylar,
anglar oldu bir basamak gibi yazmaa nesoysa peeti, kapamaceklar kuaklardan
insann iilini, tekstin estekika maanasn hem uaklar kabletmiyceklr okunmu
peeti nic bir resim biografiyann bir momendin deyni.

kinci etap( analiz hem ikinci sra peetin kabledilmesi)- nemni bir moment
olacek ayrmal peetlerin analiz zrnekleri, aan kendi redici alacek uaklarn
esap almaklarn onnarn zelliklerin, anglar var nic kalsnnar grnmedik er
onnar kendileri analiz yaparsaydlar. Taa lzm metodika kolaylklar, anglar
gstercikl ayirmal peetin zelliklerini: rengini, sesini, literatura kolaylklarn
speifikasn, leksikan,sintaksisin, kompoziiyan elementlerini. Bunnar hepsi var
nic geirm ptaktik uroklarnda. reniciler var nic verm bir sn nic
tekstin diformaiya payn dzm( estetika eksperementi- aan renicilr bo
erlerin erin koyrlar o laflar, anglar onnarn bakna gr dooru ).
47
 Bitki etapta lirika peetlerin renmesind olaceklar ol sn nic kendi bana
teksti annadlar. Bu gstercik uaklarn uurun annamasn. Taa var nic verm
snlar yaradclk karakterind ekederk en kolayndan.

rnek: yazdrmaa sevgi ieeni, kullanarak hep o literatura kolaylklarn,

anglarn kulland avtor kendi peetind.

Literatura metodikasnda var l kolaylklar, anglar yardm eder annamaa lirika

peetlerini hem da kabletm onnar. Hepsi bunnar ilerler ozaman aan yapl dooru
analiz peet, bitkid bu olacek ii bir sonu, angs aklayacek ayirin stilini hem
ayirin poetik formasn. retm dooru okumaa hem annamaa lirikay lzm 5-
inci klasta, nk bu i kk klaslarda gemerlr sistemaya gr. Yok nic
komaa hepsi kolaylklar ilerletm deyni okumak becermeklerini lirikay
renrkn, ama var uroklar anglarnda maksimal kullanlr koaylklarn oyu,
bakarak ona ani kk klastan taa liey klaslarnadan bu kolaylklar taa
zorlanr,olarak taa derinn dorulrlar.

5-inci klasta renicilerin demekli okumas hem kabledilmesi baal psihologiya

zelliklrln 10-11 yanda. Bu yata renicilr ayrrlar petleri prozadan,
duyrlar onnarn i ritmasn, alrlar esaba literatura kolaylklarn dzlmesin-
leksika fallna, meaforalarn h.b. Ama renicilerd yok aktiv istedikleri
annamaa, aaratrmaa lirika tekstini, onnar ayrrlar taa ok epik yaratmalarn
anglarda var interes sjet, komik elementlerinnn.

Bir motiv gibi aktiv aaratrmaya olaceek fasl,beklenmedik retmwk

informaiyas. rnek: annatmaa bilinn bir yazc iin, angsn yaradcl alacek
onnara baka taraftan.

renicilr 5-inci klasta taa deerin annasn lirika peetlerini, redici lzm
aklasn peeti hepsi tarafndan onun ritmikasn, intonaiyasn, melodiyasn h.b.

Artistik szn intonaiyas:

a) Pauza
48
 b) Szn melodiyas
c) Temp

Artistik szn sintaksis kolaylklar:

a) Epitelr
b) Elipsiz
c) Laftekrarlanmas
d) nversiya

Hepsi sz soylarnda fikirlr aklanrlar laflarlan hem lafbirlemelerinnn,

anglar birleerlr biri- birin intonaiya hem sintaksis kolaylklarn yardmnnan.

Sintaksis maanalarna, grcmled logikayca hem emoiyal uydurmas.

ntonaiya- sesln lafetmk, angsnn yardmnnan slener cmled hem

annalr lafn maanas. ntonaiya kolaylklar: pauza, szn melodiyas, akent
hem temp.

Pauza- ses tmesind aralklar, anglarn yardmnnan ayrlr biri-birindn

cmlelr yada cmlelerin paylar.

Yaz tekstlerd pauzalar belli edilerlr durguluk nannarnnan (. , ! ? ; ), ama

lafetmekt kimr ker yaplr l pauzalar, anglar cmlenin paylarn biri-
birindn ayrdrlar, ama yazda durguluk nannar gsterilmeerlr. Bl pauzalar
peydalanr intonaiyamzda ki gsterm cmlenin logika maanasn.

rnek : aan cmled hem subyektln hem predikatlan baal ok laf onnarn
arasnda yaplr pauza, ama durguluk nannar koyulmr.

Hep l pauzalar ayrlr cmled birsoy predikatlar, anglarn arasnda var

baalayc da onutan durguluk nan koyulmr.

ntonaiyann taa bir taraf o szn melodiyas. Termin melodiya taa sk

kullanlr muzikada, ama szn d kendi melodiyas var. Lafetmekt ak iidiler
laflarn vokal sesleri. Vokal sesin tmesi dzer szn melodiyasn. Sz melodiyas
benzmeer muzika melodiyasna kendi sekliynn. Nic da pauzalar melodiya
49
sk baal szn logika maanasnnan. Bakarak, frazann ang laflarnda sesimiz
iisiler eada pekleer diiiler frazann maanas. Kimr ker frazann bir lafn
melodiya tarafndan var nic birka trl slem da bundan frazann maanas
diiiler.

Aklmdaysn aklmda ,
rnek:
Raatsz benim z anam

iili gzln kapuda,

Can , canmsn, z ana!

Sz melodiyasnnan baal akent. Akent yaa urgu- intonaiyann 3-nc taraf.

Herbir lafta var urgulu ksm. Bir ksmn urgulu slenmesin laf akenti deniler,
ama taa bk akentln belli ediler cmlenin bir laf buna logika akenti deniler.

Logika akentleri hem szn melodiyas baal laflarn cmled sralnan.

ntonaiyann taa bir taraf- temp. Temp o frazann hzl yada yava slenmesi.
Nic muzika l da artistik yaratmasnn yada onun paylarn yazl osa yava
slenmesi baal yaratmann ideyas.

50
 Artistik sintaksisin en sk kullanan kolayl epitet. Pek sk onu uydurrlar
metafaraylan yada yaratrmaklan, ama bu diil dooru, zer hep o laf semantika
tarafnda var nic olsun metafora, sintaksis tarafnda sa epitet. Taa sk epitet olr
nannklar, ama diil hepsi nannklar var nic saymaa epitet. Nannk saylr
epitet ozaman, aan o fikirin emoiyal, demekli iilerlemesi olr.

rnek: suuk lzgr- diil epitet

Sert lzgr- epitet
Delikann lzgr- epitet

Elipsis sintaksis kolayl. Nic sledik epitet- cmlenin ikincili pay, angsnn
yardmnnan fikir emoiyal hem sretli ilerlener, elipsis sa subyektin yada
iliktn predikatn. Bunun yardmnnan cmlenin kalan pay taa urgulu olrlar,
btn frazann intonaiyas taa demekli olr.
Laf tekrarlanmas . taa demekli, taa emoiyal laflar olr aan onnar tekrarlanrlar
bir cmled yada birka yannak cmlelerd. Bl sintaksiz kolaylna laf
tekrarlanmas deniler.
rnek: An, an iidemnr.
Balaban kasaba, balaban kasaba sn beni kopardn erimdn.
nversiya intonaiya hem sintaksis kolayln taa bir soyu, angs cmled laf
sraln diitirer. nversiya baal logika urgusunnan. Bu zer istrsk subyekt taa
bk kuvet verm, taa demekli olsun deyni lzm koymaa onu predikattan sora.
Logikaya gr annatma cmled subyekt predikatn nnd bulunr. Onnarn
erlerinnn diiilmesin inversiya deniler.
Artistik sz bakalar baka sz tiplerindn diil sade artistik kolaylklarn
kullanmasnnan, ama kendi ritmikasnnan da. Yaratrdyna prozay hem peetleri
greriz, ani prozada laflarn hem cmlelerin erletirilmesi bol, hep l nic
lafetmekt. Peetlr sa- maasuz kurulu ritmikayca, kurulu laflarn birlemesi da.

51
 Ritm bir trl olaylarn biryak tekrarlanmas. Ritmikal olr rek dlmesi,
saatlarn r, yl zamannarn diiilmesi h.b. taa pek olr ritmikal peetlr, zer
onnar pay olrlar stihler- iirin sralna.
Stihlr bl laf sral, anglarna sz pay olr diil logika, ama ritmika pauzalar.
Literaturada herbir stih eni sradan yazlr. Peetlerd sz pay olr stihlara kendi
kanonnarna gr, anglar bakalar gramatika kanonnarndan.
Hepsi bu kolaylklar kurr peetin dzlmesini, onun zellini. Bu zer peeti analiz
yapmaa nemni hepsi bunnar grner hem alr peetin derinnin daldynan.

52
 2.2.2. Lirika peetlerini demekli okumak hem analiz yapmak
renicilerin demekli okunmas dzler szn dooru solunmasndan(deerii
soluk almak, uzun solk almak), becerm doorutmaa sesin kaaviliini, szn
tempn h.b. Demekli okumak olsun deyni lzm ilerletm szn tehnikasn:
dikiyay, soluu. Hepsi bunnar getirer ona, ani tekst seleyan insana olr taa anna.
Okuyarak bir tekst ana dilind, angs okunr istedikler gr o zaman renici
ileledr kendi bilgilerini, rener eni laflar, onun sz olr taa pak, duygulu,
emoiyal. Bu olr metodika gibi dooru, demekli okumaya. Lirika peetleri taa zor
okunr, nk 5-inci klas rencleri duygular diil okadar ilerledili, ama var
nic renm demekli okumaa analizin yardmnnan nk orada reniler ne o
ritma, tem, dic hem nered sesini kaldtmaa,nered iisiltm. Analizin
yardmnnan annal olr lirika peetin maanas, temas.
Lirika peetleri nic literatura janras verili renm 5-inci klasta. Onnarlan
ilemk getirer 5-inci klasn renicilerini zorlaa. Bu annalr ondan, ani lirika
peetleri var speifika zellikleri. Lirika peetin temmelind bulunr lirika geroyun i
durumu, onun bak trl olaylara; natura resimin, yortu olaylarna.

renicilr doludan annasna deyni peeti lzm kabletsinnr hem gersinnr o

emoiya durumuna, angsnda bulunr kendi lirika geroyu. Bu i nic biliner pek
zor 5-inci klasna deyni, nk uaklarn emoiyalar taa diil pek ilerledilmi. Bu
zer uaklar yok nic btndn acsn cannar lirika geroyuna. Bu zer
redicinin daavas okuyarak lirika peetini lzm uyandrsn uaklarn
emoiyalarn hem duygularn. redicileri lzm ekm aktiv yaradclk
zaanatna. Bl bir zaanat var nic hem lzm olsun lirika peetini demekli okumaa
deyni.

Nic dzler i lirika peetinnn:

53
lkin i ekeder renicilerin hazrlanmasndan kabletm deyni lirika peetini. Bu
etap dziler nemni daavalarlan:

10.Hazrlamaa renicileri peetin kabledilmesin;

11.aarmaa onnarn dnmeklerindn sretleri hem resimneri yakn peetin
temasna, anglar bulunr peetin temelind;
12.Aklamaa avtor iin bira laf;
13.Aklamaa eni laglarn maanasn,anglar diilseydilr annal ozaman
peett olmaeecek idilmi;

Bu daavalar gereklem deyni kullanlr bl kolaylk nic konumak,

temellenerk uaklarn individual gzletmesini, becermeklerini, annatma
elemetleri, muzika, resimcilik.

Lirika peetinnn i etaplar:

I. etap: Lirika peetini okumak.

Bu etabn retmk daavas:

Etitirm uaklara peetin iindekilerini;

armaa emoiya duygularn okunmua.

Kullanlr bl metodika kolayl redicinin demekli okumasn.

II. etap: Tekstln ilemk.

Bu etapta biz gzlederiz uaklarn baklarna, onnarn duygularna, angl

peydaland okunmu peetn sora.

Etab retmk daavas:

Aklamaa, ang duygular peydaland sesleerk peeti.

Kullanlr metodika kolayl konumak, temellener uaklarn merakln aklamaa

deyni.

III. etap: Peetin taa bir keret okunmas.

54
 Etab retmk daavas:

Verm kolaylk kendi bana ilem peetln;

Alatlamayarak okumaa peeti
izm laflar hem lafbirlemelerini, anglar maanas diil annal.
IV. etap: Lirika peetin analizi.

Etab retmk daavas:

renicilr lzm annasnnar peeti

becersinnr derinnetm sret grnmelerini, anglar peydaland peeti
okumaktan sora.

Buna deyni kullanlr ayrmal abza sracklar, anglar okunrlr, ama lzm
almaa esaba literatura kolaylklarn( epitet, metafora, uydurmak.). Kullanlr bl
kolaylklar nic, ayrmal okumak ,angs ilerlediler konumann yardmnnan.

lerletm deyni uaklarn artistik sretin grmesini, redici kullanr kolayl

hazr resimneri. Lirika peetlerin analizi getirecek renicileri artistik yaratma
iindekilerin deerin kabledilmesin hem ilerledecek onnarn baklarn
grnm.

Yaparak lirika peetin analiz interer geer bir i hem onun nemni bir taraf var o
renk fonu. Temellenerk A.P.Juravlnun metodikasna, angs yazdrd onu kendi
kiyadnda . Bu metodun nemnii onda, ani seslr etkilerlr
insan hem bir ses olr asoiyaiya nesoysa bir reng.

Bl bir i gereklener peetlerd, anglarnda uaklar var nic yaratursnnar

peetin renk fonunnan, iindekiliinn hem onun kefinn.

1. redici ayrr birka peet, sora birka yaprata formulann yardmnnan

gsterer onun renk fonunu.
2. Uaklar bakarak bu yapraklara nered verili peetlerin renk fonu.
3. redici sler uaklar aysnnan hepsi veriln yapraklarn arasndan onu,
angs uyr reniln peetin iindekiliin gr.
4. renicilr aklr kendi baklarn.

55
 V. etap: k
bitirm peetln ilenmesini bir kokursun yardmnnan Peetin en uygun
okunmas.

Etabn retm daavas:

grm iin rezultatlarn.

herbir okumak ilerlener notalamaklan
analiz,angsnda pay alr btn klas.

Bl lirika peetinnn i sras yardm edecek zm bl daavalar:

komaa uaklar aktiv yaraclk aaratrmasna;

peetin dooru intonaiya okunmasna;
ilerletm redicilerin yaradclk dnmeklerini;
dzm klasta bir atmosfera, ani hepsi olsun koulu diskusiya;
renicilerd lzm peydalansn istedik okumaa ta demekli;
renicilr olmasnnar pasiv;

2.2.3. Lirika peetin tekstinnn ilemk (sn sistemi)

nek gibi alacez T. Marinoglunun lirika peetini Biyaz fistan giimi aalar.

Neetlr:
56
 - renm analiz yapmaa okunan peet;
- Taa demekli yapmaa okumay;
- lerletm renicilerin emoiya taraflarn, fikirini, baklarn;
- Terbi etm korumaa naturay.

Tedarklar: resim K gecesi, T.Mainoglunun patredi, tablia Sz kefi,

renmk kiyad

Uroon etaplar.

Organizaiya momenti:

- Tanyn bilmeyiciyi
Kaar krlarda,
buz dererlerd,
boran gezeer daalarda.
Nezaman bu olr? (kn)
renicilerin hazrlanmas kabletm peedi
- Bn biz sizinnn ilerlederiz konuiay k iin. Taftada asl k resimi.
- Nesoy duygular sizd peydalanr bakarak bu resim?(ennik, suuk, ayaz).
- Ne gsterdi yaratc kendi resimnd? (k daasn)
- Ang aalar gsterili bu daada?
- Nic deerlr o daalara nered ber sade am aalar? (am day)
- Biz seslenrseydik bl bir daada ne var nic iidelim? (prt, lzgr, yava
iidiln sesleri)
- Neyln kn rtl aalar? (kraalan). Dnn, ang laflarlan var nic
yazdrmaa bu aalr.(masall, tl)
- K o merakl bir vakt, var nic olsun en da, suuk ta, fena.
- Neyln siz beenersiniz / benmersiniz k? Ang peetleri k iin tutrsnz
aklnzda? Kim onnarn avtoru?
2.
Bn biz tanaceez T.Marinoglunun peetinnn Biyaz fistan giidi aalar hem
renciiz onu demekli okumaa( gstereriz yazcnn portredini.)
- Annadrz biografiyasndan birka laf.
- ekederim okumaa peeti. Seslyin bu peedi, savan grm o resimneri,
anglarn yazdrr avtor.
3. Peetin ilk kabledilmesi.

57
rediciyln dpeetin demekli okunmas. Okumak var nic ilerledilsin diil pek
bk biz muzikaylan, angs uyr peetln.
4. Peetin ilk kabledilmesini kontrol etmk.
- Beendiniz mi peedi?
- Ang duygular peydaland seslrkn peedi?
- Ang resimnr, figuralar peydaland seslrkn peedi?
- Okuyun peedi kendi bana izerk o laflar, anglarn maanalar diil
annal.
5. Peetin taa bir keret okunmas. Laflarlan- leksika ii.

Uaklar slerlr o laflar, anglar diil annal, rediciyln aklanr laflarn

maanas.
6. Peetin analizi.
- Okuyun peetin ilk payn. Nic avtor yazdrr k?( biyaz fistan giimi
aalar...)
- Ang literatura kolaylklarn kulland bu srada avtor?( epitet)
- Nesoy duygular peydalanr okuyarak sracklar nered yazdrlr:
Biyaz fistan giimi aalar,
Gkt oynr yldzlar.
Kaplr eni yl dnneyi
enniklk ysdr geceyi.( ennik, scak duygular)
- Ang laflarn yardmnnan gsterili bu ennik, scak duygular ? (oynr
yldzlar, eni yl ennikln ysdr geceyi).
- Okuyun peetin ikinci payn? Ne iin sler avtor bu payda?
Biyaz yorgannan sarl
Yorgun krlar dalrlar uykuya,
Gesin bu yl dumanszl,
Dipsiz cenklr erd snsn heptn.
- Nic avtor ilgili olr cenker? (diil isl)
Ang laflarlan bu gsterili? (Gesin bu yl dumanszl,
Dipsiz cenklr erd snsn heptn.)
- Bulun da okuyun bitki pay? Nic bu sralarda avtor ilgilendirer k? (isl)
- Neredn bu grner?
Aydn gec, laf gec,
Seni bn bn alrm oynamaa.
Aydn gec, laf gec,
Bir salt sn varsn bn dolaylada.
- Kimin iin taa yazr T.Mariniglu peetind? (kendi yarisi iin)

58
- Nein o yazr yari iin? (nk cenklr yok da onnar artk h biey
ayrdamcek da olaceklar bil bu k gecesind)
- Ang laflarl kullanr avtor gsterm deyni kendi bakn yarisin?
Yarim bakr dnmeli,
Eni ylda gelriz bireri.
Gler insan seinmeli
Gemi yla brakp ksleri.
- Ne iin meraklanr avtor? ( ani olmasn cenklr)
- Sesleerk peeti hem onu okuduktan sora, ang boyalarda va nic dem, ani
o dzle? Siz olarak resimci, ang boyalar kullanceydnz hem nein?
7. Temel komponentln ileml.
- Nic dnersiniz ang duygularlan lzm okunsun bu peet? Bakn laflk
kefin , angs yardm edecek ayrmaa onemnerini.
- Peetin hepsi paylar m okunr bir intonaiyaylan? Argumentlerlr.( k iin-
en, cenk iin- can acmaklarlan)
- Ang templan okunacek bu peet? (alatlamayarak gstererwk kn gzelliini
hem avtorun duygularn.)
- Okuyarak peeti nered lzm yapsn pauza? ( herbir srann birkisind hem
nered durr punktuaiyalar).
- Aln eliniz kalemneri da oklarn yardmnnan gsereceez bizim
intonaiyamz nered bler sesimiz nered kler yada us okunr.

Biyaz fistan giimi aalar,

Gkt oynr yldzlar.

Kaplr eni yl dnneyi

enniklk ysdr geceyi.

- Ang laflara biz koyaceez akent okuyarak peeti?

- renicilr oklar birr srack koyarak logika urgularn, sora okrlar kendi
rnekleri redici sa kontrol eder doorudarak renicilerin cuvaplarn.
- indi peet okunacek alarak esaba hepsi pauzalar, logika urgularn h.b.
Bunun yardmnnan bakaceez nic diiildi peetin durumu.
8. Peetin demekli okunmas.
- Okrlar peeti kendi bana hazrlanp demekli okumaya.
- Geiriler konkur i OKUYUCU. Her bir uaan okunmuu konto ediler,
notalanr hem btn klaslan analiz yaplr onun okunmuuna.
59
 - Edeki ii peeti ezber renm yada demekli okumaa.

Urok iin k.
redicinin daavas amaa uaklarda o duygular, anglar yardm edeceklr
onnara ileri dooru annamaa peeti, avtorun yaamasn, duyguarn, can
acmaklarn. Taa ii lirika peetini kabletm deyni, lzm ilerletm uaan
emoiya armaklarn, asoiaiya dnmeklerini, estetika bakn artistik
lafna.

k
Aaratrarak bu diplom iini Gagauz literaturas uroklarnda lirika peetlerini
retmk metodikas (5-ci klasta) gedik bl klara:

60
1. Literatura uroklarnda lirika peetlerini retmk metodikas o pek zor
proes. Bu proes yok nic gesin kendibana- redici lzm olsun her
sram bu proesin ndercisi.
2. indiki vaktlarda ok eniliklr var metodika tarafndan yapmaa deyni lirika
peetlerin analiz. Yada geirm deyni uroklar taa interesli kullanlr diil
sade trl metodlarn kolaylklar,ama taa kullanlr diil standat uroklar,
anglar debretirer uaklar aktiv almaya. Hepsi retmk metodlar
kullanlrlar ilerletm deyni retmk proesini, taa ugun gesinn deyni
literatura hem dil uroklar. Var ok pedagoglar, psihologlar,metodistlr,
lingvistlr, anglar aaratrdlar retmk metodikasn : A.Makarenko;
L.S.Vgotskiy; G.A.Gukuvskiy; V..Bilinskiy; B.V.Kojinov. Gagauz
filologlarn arasndan: .D.Bankova; N..Baboglu; A..Stoletnya;
.D.Riiln.
3. renicilerin ilerlemesi dooru analiz yapmaa lirika peedin- retmenin ba
neeti. nk bunu renici dooru yapmasayd o zaman lirka peetin derinniy
olmayacek annal 5-inci klasn renicilerin.
4. Yaparak kurrikuluma analiz greriz, ani orada verili neetlr renicilerin
ilerlemesi iin peetler dooru analiz yapmaa, annama literatura nemniini.
Taa aldk esaba, ani retmk kiyadnda verili tema artistik sz iin,
angsu gerer kiyadn dil payna.literatura paynda sa verili gagauz ayrlarn
trl tematikalarda peetlr. Bu peetlr yardm ederlr ilerletm hem terbi
etm renicileri.
5. Praktik iind eksperemenrin yardmnnan grdk, ani trl kolaylklarn
hem uroklarn yardmnnan, yardm ettik reniciler annamaa gagauz
literatura uroklarn nemniini hem annama dooru peetlerin derinnini. Hepsi
bunnar ar uaklarn emoiya duygularn, anglar bl kk yata diil pek
annal. Literaturada lirika peetleri rederlr renicileri ayrmaa o
duygular anglarn onnar hi bilmzdilr.
6. Diplom iin yardmnnan greriz, ani dooru annama deyni lirika peetlerini
hem kullanma deyni trl metodika kolaylklarn lzm esaba almaa
uaklatn:
- Psihologiya durumunu;
61
 - Ya zelliklerni;
- Becersinnr demekli okumaa
- Meraklandrmaa uaklar aktiv almaya trl kolaylklarn
yardmnnan;

renicilr taa isl annasna deyni ana dilind lirika peetleriini

produktiv oldu bl artlar:

- Saymaa lirikann fenomenini, duygu durumunu;

- Uroklar geirilsinnr taa uygun;
- Taa aktiv olr uroklar ozaman, aan kullanlr aktual metodlar, diil
standart uroklar hem kolaylklar.
7. Uroon trl etablarnda teklif ettik bl interaktv metodlar:
Asoiaiya, Graffite, Braustorming, i
okuyucu, Kompozitor, Demekli okumak , Ne
duydum, Ne iittim, Ne grdim, Sinkveyn,
Mikrofon, Bitirilmedik gml, Grafik T.
8. retm metodlar yaprlar retmk proesini taa interesli, efektiv. Hebir
literatura uroo geek baka- baka, bu diil standart uroklarn yardmnnan
hem metodika kolaylklarn yardmnnan renicilr ollar taa aktiv hepsi
katlrlar i. Bl uroklar hem kolaylklar ilerlederlr renicilerin
bilgilerini, becermeklerini, terbiederlr hem ilerlederlr dooru szlemesini
kendi ana dilind, debretirerlr uaklarn duygularn, ilerlederlr demekli
okumay; dooru analiz yapmaa lirika peetlerin,anglarn plannamas dzl
birka nemni paydan, anglar getirerl peetin btndn annamasna.
9. Bizim bakmza gr hepsi bu diil standart uroklar, metodika kolaylklar
olaceklar efektiv, aan redici olacek becern ii bir speialist, angs biler
kendi predmetini, holuklan ileer kendi zanaatndan. Nic grdk btn
diplom iimizdn, redici o en nemni bir kii, angs reder, terbieder
renicileri. O lzm becersin saymaa hem ayrmaa uaan psihologiya
yan bu en nemni daava terbietmekt, nk herbir uak o bir individ,
angs annr hem kableder bir informaiyay baka- baka.

62
 10.Yaparak analz peet, redicinin daavas amaa uaklarda o duygular,
anglar yardm edeceklr onnara ileri dooru annamaa peeti, avtorun
yaamasn, duyguarn, can acmaklarn. Taa ii lirika peetini kabletm
deyni, lzm ilerletm uaan emoiya armaklarn, asoiaiya
dnmeklerini, estetika bakn artistik lafna.

Bibliografiya

1. .. . ,1962.
2. .. : . .- .:
, 1985.
3. .
.- . .
. ... .: ,1977.
63
4. ..
. , 1971.
5. / ..,
.., .. .; . ..
...- .: , 1989.
6. . .
... .:
,1981.
7. .. .- .: ,
1965.
8. : / . .. .
.. .- .: ,1983.

1. Gagauz dili hem literatura okumaklar: 5-inci klas/ .D.Bankova,

..Baboglu, A..Stoletnya, K.K.Vasilioglu, N..Baboglu tiina,2015.
2. Gagauz dilind hem gagauz literatura kurikulum V-IX klaslarna
deyni. Kiinu, 2010.
3. Limba gguz: Ghid de implementare a curriculumui modernizat
pentru etapa liceal / .D.Bankova, A..toletnya, .D.Riiln. Ch.:
Cartier,2010.
4. Mileva V.G. Lekiya materiyal. Literatura bilimi-bir bilim gibi, 2012.

64
1. .., ..
: . . .
, . . . http://pedlib.ru/Books/4/0018/4_0018-
374.shtml#book_page_top

2. ( ).
http://superinf.ru/view_helpstud.php?id=309

3. .
http://lektsii.com/2-2046.html

4.
. http://festival.1september.ru/articles/606758/
5. 5 - 8
. http://www.agepedagog.ru/grepns-782-1.html

65
6. .
http://www.edu.gov.md/sites/default/files/standarde_2012_rusa_1.pdf

66