Alevi Bektasi Dergi 2015 12 PDF

ALEV - BEKTA KLTR ENSTTS
Das Alevitisch - Bektaschitische Kulturinstitut e.V.
ALE V L K - B E K TA L K
ARATIRMALARI DERGS
Forschungszeitschrift ber das Alevitentum und das Bektaschitentum
Journal of Alevism-Bektashism Studies
Uluslararas Sreli Yayn / International Journal of Studies (six-monthly)/
Internationale Forschungszeitschrift (6 monatlich)
Say/Issue/Heft : 12, K/ Winter 2015
ISSN 1869-0122
Alevilik Bektailik Aratrmalar Dergisi
Forschungszeitschrift ber Alevitentum Und Bektaschitentum
Journal Of Alevism-Bektashism Studies
Alevi-Bektai Kltr Enstits Adna Yayn Sahibi

In Behalf of Alevi and Bektashi Culture Enstitut
Herausgeberin im Namen des Alevitisch-Bektaschitischen Kulturinstituts
Glizar CENGZ
Alevi- Bektai Kltr Enstits Bakan
Cultural Institute of Alevi-Bektashi chief executive
Leiterin des Alevitisch-Bektaschitischen Kulturinstituts
Editr/Editors/Editor
Prof. Dr. Gyasettin AYTA
Editr Yardmcslar/ Assistants to Editor/ Lektoratsassistent

Assistants to Editor/ Lektoratsassistent
Yrd. Do. Dr. Kemalettin DENZ
YAYIN KURULU/ EDITORIAL DEPARTMENT/REDAKTON

EDITORYAL DEPARTMENT/REDACTION
Prof. Dr. Alemdar YALIN / Gazi niversitesi/Gazi University

Prof. Dr. Ali YAMAN / zzet Baysal niversitesi/ zzet Baysal University
Prof. Dr. Belks MENEMENCOLU TEMREN / Emekli retim yesi/ Retired Professor
Prof. Dr. Fuat BOZKURT/Akdeniz niversitesi / Akdeniz University
Prof. Dr. Hasan ONAT / Ankara niversitesi/ Ankara University
Prof. Dr. Michel BALIVET / Provence niversitesi / Provence University
Prof. Dr. Necati DEMR / Gazi niversitesi/Gazi University
Do. Dr. Rza YILDIRIM / TOBB ET / TOBB Universty of Economics end Tecnology
Yrd. Do. Dr. Seyhan KAYHAN KILI / Yeditepe niversitesi / Yeditepe Universty
Dr. Gani PEKEN / Ege niversitesi / Ege University
Ufuk ZTRK / Oxford University
BLM KURULU/ SCIENCE COMMITTEE / WISSENSCHAFTLICHER BEIRAT
Prof. Dr. Ali Sinan BLGL/Atatrk niversitesi
Prof. Dr. Ahmet TAIN/Necmettin Erbakan niversitesi
Prof. Dr. Arben Sulejmani/ Tetova niversitesi Macedonia
Prof. Dr. Levent KAYAPINAR/Abant zzet Baysal niversitesi
Prof. Dr. Necati DEMR / Gazi niversitesi
Do. Dr. Armaan EL/ Gazi niversitesi
Do. Dr. Fatma Ahsen TURAN/Gazi niversitesi
Do. Dr. Mustafa EN/Ortadou Teknik niversitesi
Do. Dr. Nilgn IBLAK COKUN/Mersin niversitesi
Do. Dr. zgr SAVAI/Mnih Ludwig-Maximilian niversitesi
Yrd. Do. Dr. Ahmet Ylmaz SOYYER/Sleyman Demirel niversitesi
Dr. David SHAKLAND/Bristol niversitesi
Dr. Eva CSAK/Peter Pazmany Katolik niversitesi
Dr. Janos SPOS/Hungarian Bilimler Akademisi Mzik Enstits
Av. Murat Uur AKSOY/Yeditepe niversitesi
Ali Duran GLEK/Aratrmac -Yazar
Ali Haydar AVCI/Aratrmac Yazar
brahim BAHADIR
Av. brahim SNEMLLOLU
Av. Ycel TOP
Dursun GMOLU/Aratrmac - Yazar
Miyase LKNUR/Cumhuriyet Gazetesi
Sabahat AKKRAZ
Hseyin ALBAYRAK
Hseyin YILDIZ
Ali Rza ALBAYRAK
Yolcu BLGN
Mehmet DEMRTA
akir KEEL
Hasan Gazi TC
Ali Rza SELMANPAKOLU
Veliyettin ULUSOY
LKE TEMSLCLER
LOCAL REPRESENTATIVES / ANDESVERTRETUNGEN
Trkiye/Trkei: Hseyin DEDEKARGINOLU

Amerika/ United States: Kemal KELEOLU
Arnavutluk/Albanien: Prof. Dr. Arben SULEJMAN
Yunanistan/Griechenland: Ahmet KARAHSEYN
Fransa/Frankreich: Aziz GR
Hollanda/Niederlande: Ali Rza AREN
Belika/Belgien: Ycel TOP
Bulgaristan/Bulgarien: Veysel BAYRAM
ran/Iran: Gheis Ayaz EBAD
HAKEMLER
REFEREES / SCHEDSAUSSCHUSS
Prof. Dr. dem CEYHAN/Celal Bayar niversitesi

Prof. Dr. Ahmet MERMER/ Gazi niversitesi
Prof. Dr. Ali Sinan BLGL/ Atatrk niversitesi
Prof. Dr. Alimcan NAYET/Ege niversitesi
Prof. Dr. Fatma Sabiha KUTLAR/ Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Fikret TRKMEN/Ege niversitesi
Prof. Dr. Harun YILDIZ/ Ondokuz Mays niversitesi
Prof. Dr. Hasan ONAT/Ankara niversitesi
Prof. Dr. M. Saffet SARIKAYA/Sleyman Demirel niversitesi
Prof. Dr. Metin EKC/Ege niversitesi
Prof. Dr. Necati DEMR/ Gazi niversitesi
Prof. Dr. Pakize AYTA/Gazi niversitesi
Prof. Dr. Refik TURAN/Gazi niversitesi
Do. Dr. Ali SELUK/ Erciyes niversitesi
Do. Dr. Aye KAYAPINAR/Abant zzet Baysal niversitesi
Do. Dr. Fatma Ahsen TURAN/Gazi niversitesi
Do. Dr. lhan EKNC/Ordu niversitesi
Do. Dr. Mustafa ALKAN/ Gazi niversitesi
Do. Dr. Mustafa EN/Ortadou Teknik niversitesi
Do. Dr. Nilgn IBLAK COKUN/Mersin niversitesi
Do. Dr. Sadullah GLTEN/Ordu niversitesi
Yrd. Do. Dr. A. Ylmaz SOYYER/Sleyman Demirel niversitesi
Yrd. Do. Dr. Yamur SAY/ Anadolu niversitesi
Yaync Kurumun Adresi
Publishers Address / Adresse des Herausgebers
Malberg 1 53547 Hausen (Wied) Almanya Deutschland/Germany
Telefon Numaras / Phone / Telefonnummer : 00 49 (0) 263894 59 60
Faks / Fax / Fax : 00 49 (0) 263894 59 59
Web Sayfas / Webseite / Website : www.alevibektasikulturenstitus.de
E-Posta Adresi / Email Address / E-Mail Adresse : abk.enstitusu@gmx.net
Bask / Publishing House / Verlag : nel-Verlag
Silcherstrae 13 50827 Kln - Almanya / Deutschland / Germany
Telefon Numaras / Phone/ Telefonnummer : 00 49 221 5879084
Faks / Fax/Fax : 00 49 221 5879004
ALMANCA DL EDTR/ GERMAN LANGUAGE EDITOR/

DEUTSCH SPRACHE EDTOR
Do. Dr. Muhammet KOAK
Ufuk ZTRK
NGLZCE DL EDTR/ ENGLISCH LANGUAGE EDITOR/

ENGLSCHE SPRACHE EDTOR
Prof. Dr. Ahmet BEE
ARNAVUTA EVR / ALBANIAN TRANSLATION/

UBERSETZER NSALBANSCHE:
Anila Shehu POLAT
TEKNK YARDIMCILAR/ TECHNICAL ASSISTANT/

TECHNSCHE UNTERSTZTUNG:
Sevda YAHC ALBAYRAK
TRKE DZELT/ TURKISH PROOF /TRKSCHE NACHBEARBETUNG:

Do. Dr. Aliye stten USLU / r. Gr. Dr. Baak UYSAL/ Dr. Mzeyyen ALTUNBAY
Kapak
Designed By/Setzung-Coverdesign
Mehmet Nuri ERDEM
Copyright, 2013
Gnderilen yazlar yaynlansn veya yaynlanmasn iade edilmez.

Dergimiz alt ayda bir kmaktadr. Uluslararas Hakemlidir.
Yazlarn bilimsel ve yasal sorumluluklar yazarlarna aittir.
The articles you send cannot be given back even if they are not published.
Our magazine is published in every six month.
The owners of the article account for the legal and scientific responsibility.
Zugesandte Manuskripte werden, unabhngig von ihrer Verffentlichung, nicht zurckerstattet.

Unsere Fachzeitschrift erscheint halbjhrlich. Sie hat einen Schiedsausschuss.
Die wissenschaftliche und juristische Verantwortung fr die Textinhalte liegt beim Verfasser selbest.
NDEKLER
Editrden
Gyasettin AYTA 11
Makaleler 15
Alevilerde lm, Cenaze, Yas lgili nan ve Riteller

Ali AKTA 17
Doanehir Alevilerinin Muharrem Ayndaki badetlerine Dair Baz Tespitler

Ve Ziyaretghlaryla lgili Halk Efsaneleri (atroba Ky rnei)
Hasan ELK-Serkan BALCI 67
Osmanl Grsel Dnyasnda Kzlbalar: Tercme-i Miftah- Cifrul-Ca-

mide Yer Alan Deccal ve Taraftarlar Tasvirlerinin Politik Bir Okumas
Dr. Mrvet HARMAN 99
nan Kltr ve Tarihsel Arka Planda Yanl Anlalan Bir sim Byezid
Ali Sinan BLGL 123
Trkiye Seluklularnda Dini Eserler

Muhammet KEMALOLU 139
Genelde Derghlarn zelde Hac Bekta Derghnn Konumu ve zm

nerileri
Hseyin DEDEKARGINOLU 167
Derlemeler
Alevilik ve Bektailik Alannda Aratrma ve alma Yapan Piri Er
Av. Ali YILDIRIM 283
Arnavuta zetler
Anila Shehu POLAT 195
Kitabiyat
2015 Ylnda Alevilik ve Bektailik Hakknda Yaymlanan Kitaplardan
Semeler
Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi 211
CONTENTS
Editors
Gyasettin AYTA 11
Articles 15
Death, Dying, Funeral And Mourning Rtuals in Alevi Communties
Ali AKTA
17
Some Observations On The Worships Of Doanehir Alevis In The Month
Of Muharram And On The Folk Legends About Their Sacred Sites (The Ex-
ample Of atiroba Village)
Qizilbash in Ottoman Visual World: A Political Reading of Depictions

From al-Dajjl and Supporters in Tercme-i Miftah- Cifrul-Cami
Dr. Mrvet HARMAN
99
Misinterpretation Of The Name Byezid in Faith And in Cultural And His-

torical Background
Ali Sinan BLGL 123
Religious Structures in Seljuks Turkey

Locatons of Dervish Convents, Solutions About Locations And Convent Of

Hac Bektas Veli
Compilations
Research and Studies on Alevism and the Bektashi Area Author Piri Er
Albanian Abstracts 195
Anila Shehu POLAT
Catalogues 211
Selected Areas in Alevism and the Bektashi 2015 Posted in Books

Journal of Alevism-Bektashism Studies
INHALTSVERZEICHNIS
Vom Editor
Gyasettin AYTA 11
Artikel 15
Ali AKTA 17
ber die Gebetspraktiken der Alevis in der Region von Doanehir whrend
des Monats Muharram und die Volkslegenden ber ihre Pilgersttten
Die Kzlba in der Bilderwelt der Osmanen eine politische Leseart von
Illustrationen des Dal und seinen Anhngern in dem Werk Tercme-i
Miftah- Cifrul-Cami
Dr. Mrvet HARMAN 99
ber die Missdeutung des Namens Byezid

Ali Sinan BLGL 123
Religise Architektur im Gebiet der Rum-Seldschuken

ber die Lage der Derwischklster insbesondere die Lage und Stellung des
Hac Bekta Derwischklosters und einige Verbesserungsvorschlge
Kompilationen
Forschung und Studien ber das Alevitentum und die Bektaschi Gebiet Autor
Piri Er
Albanisch Fasst 195
Anila Shehu POLAT
Buchvorstellung 211
Alevitentum und die Bektaschi zu Vorsingen im Jahr 2015 Posted in Bcher

Forschungszeitschrift ber Alevitentum und Bektaschitentum
EDTRDEN
A WORD FROM EDITOR / VOM EDITOR
Prof. Dr. Gyasettin AYTA
Dnyada nemli bir deiim ve donusum sreci yaanmakta, bu deiimden

etkilenen toplumlarn bir ksm kendi gemileri ile gelecekleri arasndaki balanty
kuramamaktan tr huzursuzluk yaamaktadrlar. Balanty oluturacak aktarm
aralarnn yetersizlii, kimi zaman bilginin gereince korunamamas veya korunduu
zannedilen bilginin kaybolmas bu mutsuzluu daha da artrmaktadr. zellikle
kltrel bellei oluturan ana kaynaklarn teknoloji ile birlikte bir devinim yaamas
ve kendi varln kalc hale getirebilmek iin yeterli ortam bulamamas toplumsal
birlik ve beraberliin olumamasnda etkili olmaktadr. Btn bunlar bize, her trl
teknolojik verilere karn kltrel bellein yazl kaynaklarn korumak ve gelecek
nesillere aktarma konusunda sorumluluk yklemektedir.
teden beri yaynclk faaliyetleri ile ilgili yaplan aratrmalar, bu alanda bir ksr
dngnn yaandn ortaya koymaktadr. Birbirinin tekrar niteliinde olan
aratrmalar, kimi zaman yeni ve ilk defa yaplmgibi sunulan bilgiler okuyucular
yanltlmakta, kimi zaman da bilgiler maniple edilerek kargaaya neden olmaktadr.
Aslnda birtakm arastrma sonularnn bilimsel ltleri hie sayarak hakikatmi gibi
sunulmas da bilgi kaynaklarn daha da bulank hale getirmekte, kafa karklklarn
artrmaktadr. Bu karlkllarn banda kavramlara yklenen anlamlarn deikenlii
de nemli rol oynamaktadr. Herkes kendine gre bir kavramlatrma sureci
olutururken, bu surecin ynlendirilmesindeki tek yanl tutumlar da doru bir zeminde
yrmenin en nemli engelleri arasnda saylmaktadr.
Her ne kadar inan, bilimsel anlamda kltrn bir paras ise de, Alevi-Bektai
kltrnn bel kemiini oluturmas nedeniyle biz inan kavramna ayr bir vurgu
yapmak gereini duyarak Alevi Bektailiin zengin bir inan ve kltr rn
olduunu belirtmek isteriz. Bilindii gibi kltr deiir, duraan deildir. Dolaysyla
Alevi-Bektai kltr de dier tm kltrel yaplar gibi deiimden payn alacaktr,
almaktadr ve bu son derece olaandr. Ne var ki, bu deiim Alevi-Bektailiin
ana ilkelerinden sapma meydana gelmeden olmal hatta ana ilkeler dorultuunda
olmaldr. Deien dnyaya ayak uydurarak adalaan kltrel yaplar varln
korur ve gelecee aktarlabilir. Aksi halde zamanla niteliini ve ilevini kaybeder ve
yok olmaya mahkmdur. Alevi-Bektai kltr ise, insan merkezli retisi, barl,
uzlamac yaps ve zgrlklere saygl olmasyla bugnn ve yarnn dnyasnda
en ok ihtiya duyulan ve ilev stlenebilecek kltrel yorumlardan biridir. te bu
nedenle insanln selameti, dnya inan kltrlerinin kardelii, dolaysyla hem
bireylerin birbirlerine kar hem de toplumlarn birbirleriyle zgrce fakat sayg ve
sevgi ile iletiimde bulunmas iin rnek tekil edecek bir kltrel ze sahiptir ve bu
z korunarak ada dnyaya hizmet etmelidir.
Hac Bekta Veli, bu kltrn oluum srecinde kltrn tanmlanmasna adn

verebilmi nemli inan ve kltr nderlerinden biridir. Alevi ve Bektailer
tarafndan Sereme olarak kabul edilmektedir. Ona kar derin bir sayg ve hrmetle
ballklarn her vesile ile dile getirmektedirler. Bu nedenle Hac Bekta Veli zerine
giderek daha fazla sayda yayn bulmak mmkndr. Ancak, bu yaynlarn maalesef
pek ou bilimsellikten uzak almalardan veya nyargl ya da kulaktan dolma
bilgilerin derlenmesinden olumaktadr ve bunlar kltrn ana ilkeleriyle, retisiyle,
geleneiyle uyumayan sonular iermektedir. Bu tarz yaynlarn doru kabul edilerek
referans gsterilip kullanlmas ise Alevi-Bektai kltrn, Hac Bekta Veliyi ve
ona atfedilen Bektai retisinin kendi znden uzaklamasna ve Alevi-Biktailiin
zarar grmesine neden olmaktadr. Kltrn zne sadk ve bilimsel kriterlere
uygun yaplm almalar da dierlerinin arasnda kaynayp gitmektedir. Ayn sorun
yaynlar kadar gelenein uygulanmasnda da yer almaktadr. ok bilgili ve gelenei
zmsemi dedeler ve babalarn yan sra, zden sapma yapan ve kendine gre
yorumlarla, yanl ve eksik bilgilerle ortaya koyduklar uygulamalar sergileyenlerin
de says azmsanmayacak kadar oktur.
Bilgisizlik en karanlk kuyulardan daha karanlktr. nsan iine eker ve kendi

karanlnda boarak bir daha aydnln ne olduunu unutturur. Alevilik ve
Bektailik gibi nazenin olan bir yola mensup olanlarn bilgiden uzak, hurafeler ve
efsanelerle kendi gereini aramas beklenemez. Onlar ilimden gidilmeyen yolun
sonu karanlktr anlayna bal olduklar iin, bilimsel verilerle desteklenmeyen
hibir kayna kabul etmemelidirler.
Yeni bir yla giriyoruz. 2015 yl bata Trkiye olmak zere, dnyann deiik
blgelerinde nemli olaylarn yaand bir yl oldu. Maalesef 2015 yl zellikle
bizim de iinde bulunduumuz corafya ve komularmz iin hzn, ac ve endienin,
umutsuzluklarn ve gven eksikliinin damgasn vurduu bir yl olarak tarihte yerini
alacak. Alevi-Bektai kltr kim olursa olsun hi bir insann madur olmamasn,
zulm grmemesini ister. Mazlumlarn aclarna ortak olur, zalimlerin zulmne dur
demeyi mazluma grev bilir. Alevilik Bektai Kltr Enstits olarak 2015 ylnda
yaanan zulmleri ve duyarszlklar knyor, insanlarn aclarndan beslenen her trl
anlay ve gr iddetle reddediyoruz. 2016 ylnn Alevi-Bektai retisinden
esinlenmi, daha barl, daha insancl bak alar ve politikalar ile gndeme
gelmesini ve dnyamz gzelletirmesini diliyoruz.
Enstitmz, 14 Ekim 2015, Muharremin 1. gnnden itibaren, 12 gn boyunca her

gn saat 18.00 ile 20.00 arasnda birlikte olduumuz Muharrem Sofralarmzla,
derghmzn kaplar btn deerli canlarmza aarak birlikte paylamann nemini
hatrlatt. Bu zaman zarfnda her inan ve gre mensup birok kimse bu sofrann
mihman oldu.
Alevilik Bektailik Aratrmalar Dergisi, yaynland ilk gnden bu yana

bilginin billurlamasn, kaynaklarn olabildiince bilimsel olmas, verilerin
deerlendirilmesinde tutarllk ve geerlilik unsurlarna gsterilen zenle her zaman
okuyucularnn takdirini kazanmtr. Bu kazancn daha da artarak devam etmesi,
okuyucularmzn bize yol ve yn gstermesiyle mmkn olacaktr. Dergimizin bu
saysnda da gemi saylarmzda olduu gibi birbirinden deerli aratrmaclarn
yazlar yer almaktadr.
2016 ylnn insanla bar ve huzur getirmesi dileiyle sayglarmz sunarz.

Makaleler
Articles / Artikel
ALEVLERDE LM, CENAZE, YAS LGL NANI VE RTELLER

Death, Dying, Funeral And Mourning Rtuals in Alevi Communties
Ali AKTA-Sosyolog
lmden korkum yok, o benden korksun
lm, ne babay brakr ne de evlad kor.
Cehennem var ise, gnahm yaksn
O yle bir geittir ki, herkes oradan
Cennet gzellikleri seyrana ksn
gemeye mecburdur.
Sevgi muhabbete zendim, yeter.
Hz. Ali
Ali zzet ZKAN
ZET
Dnyada her toplumun/topluluun bir inanc bulunmaktadr ve bu inanlarna
uygun olarak da cenaze trenleri yapmaktadrlar. Alevi topluluklar da inan sistemle-
rine uygun olarak, cenaze trenlerinin gereklerini yerine getirmektedirler. Alevilerde
lme yaklam yaanlan yerleim alannn kentsel ya da krsal olmasna ve renim
durumuna gre, lm olgusuna bak, yaknlarn kaybedenlerin gsterdikleri tepkiler
ve de l gmme biim ve geleneklerin de baz nanslar gzlenebilmektedir. Bu k-
k farkllklarn temelinde Alevi topluluklarnn inanlarnda cenazeyi kaldrmak/
gmmek iin belli bir vakit snrlamasnn olmamas ve cenazenin nereden ve de nasl
kaldrlacana dair kesin bir dinsel emir bulunmamas yatmaktadr.
Alevilikte; Hakk ile bir olmak, Hakk ile Hakk olmak ve Hakktan geldik,
Hakka gidiyoruz gibi deyimler kullanlr. Bu nedenle kii iin ld szc yerine
Hakka yrd, Don deitirdi denir. Bu ifadelerle cann dnya deitirmesinin
anlatm lm, vefat anlatt gibi; yok olu, geri gelmeme, ayrl anlamn-
dan farkl olarak, kavuma, yeniden bir araya gelme anlamn da iermektedir.
Bu nedenle Cenaze Merasimi/Treni yerine, yaplanlar Hakka Yrme Erkn
olarak tanmlanr.
Alevilikte lm anlamlandrma, hasta ve hasta ziyareti, lm deindeki in-
sana kar grevler, Hakka yrme erkn, ruhun teslim edilmesi sonrasnda kiiye
yaplacak ilk ilemler, lmden sonra yaplacak iler [kefenin hazrlanmas, cenaze-
nin ykanmas, cenazenin kefenlenmesi, helallik alnmas, secdesiz namaznn kln-
mas, cenazenin kabre tamas, lnn topraa verilmesi, telkin verilmesi, ba sal
dilemek (taziye), mezara su dklmesi gelenei], mezarlk dn ve vefat edenin
ardndan yaplan uygulamalar (krk yemei) anlatlmaktadr. Bu konularn aktarm
Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi / 2015 / 12 17

Ali AKTA
Alevi szl gelenei, inan, glbanklar (dualar), nefesleri ve ritelleri ile birlikte
verilmektedir.
Anahtar Szckler: Alevilik, lm, Cenaze, Yas, Glbank, Riteller
ABSTRACT
Every communities in the world has a belief system and they have maintained
their religional funeral rituals based on their beliefs. Alevi communities have also
maintained their funeral rituals based on their belief system. Perception of death, rea-
cting to death, understanding of death, and funeral ceremonies in Alevi communities
can be changed according to zone of occupation. Thus, there are little differences in
Alevi communities in this rituals. These differences depend on their geographic co-
ordinations. There arent any limitation time for funeral rituals and certain religional
rules for funeral rituals in Alevi communities and these elements has resulted from
aforesaid differences.
There are some idioms in Alevi communities like Coalesced into Allah, to
merge with the Almighty , We came from Allah and return to Allah. Because of
these idioms, when somebody dies nobody say dead for him. Everybody will say
He returned to God. or He changed his skin-dress.
These words and idioms means not only death, to be gone, seperate but also
reach, to merge to Maker. Because of these reason these rituals named The Way
for Merge to Almighty instead of Funeral Ritual.
In this research understanding death and dying in Alevi communities, patients
and visitations rules to them, responsibilities of society to deadly ill person, The Way
for Merge to Almighty Rituals, process for society after dying (preparing shroud,
bathing the deceased, shrouding, ask for deceaseds blessing, performing the salaat
without sadjah, carrying the funeral, carrying out feet foremost, condolencing, rituals
and traditions after dying for Alevi society) has been discussed. These topics has been
discussed in terms of oral Alevi traditions, gulbanks, prays and rituals.
Keywords: Alevis, Death and Dying, Funeral, Mourning, Gulbank (Pray), Ri-
tuals
18 Forschungszeitschrift ber das Alevitentum und das Bektaschitentum / 2015 / 12

GR1
Temeli hmanizm, yani insan sevgisine dayanan anlaya gre, yaratan ve yara-
tlan birdir. Yaratan yaratlann btn, yaratlan da yaratann ayrlmaz bir parasdr.
Bu nedenle Tanr anlay varln birliine dayanr. Ksaca insan Tanrnn yeryzn-
deki tecellisidir.
Alevilikte: Hakk ile bir olmak, Hakk ile Hakk olmak ve Hakktan geldik,
Hakka gidiyoruz gibi deyimler kullanlr. Bu nedenle kii iin ld szc yerine
Hakka yrd, Don deitirdi denir. Bu ifadelerle cann dnya deitirmesinin
anlatm lm, vefat anlatt gibi; yok olu, geri gelmeme, ayrl anlamn-
dan farkl olarak, kavuma, yeniden bir araya gelme anlamn da iermektedir.
Bundan dolay da kii iin ld yerine, Hakka yrd, Don deitirdi gibi ifa-
deler kullanlr. Yaplanlar Dnyadan yalnz ayrl deil, ayn zamanda kavumay
da ieren uygulamalardr. Bu nedenle Cenaze Merasimi/Treni yerine, yaplanlar
Hakka Yrme Erkn olarak tanmlanr.
Dnyada her toplumun/topluluun bir inanc bulunmaktadr ve bu inanlarna
uygun olarak da cenaze trenleri yapmaktadrlar. Alevi topluluklar da inan sistemle-
rine uygun olarak, cenaze trenlerinin gereklerini yerine getirmektedirler.
Alevilerde lme yaklam yaanlan yerleim alannn kentsel ya da krsal ol-
masna ve renim durumuna gre, lm olgusuna bak, yaknlarn kaybedenlerin
gsterdikleri tepkiler ve de l gmme biim ve geleneklerin de baz nanslar gzle-
nebilmektedir.
Bu kk farkllklarn temelinde Alevi topluluklarnn inanlarnda cenazeyi
kaldrmak/gmmek iin belli bir vakit snrlamasnn olmamas ve cenazenin nereden
ve de nasl kaldrlacana dair kesin bir dinsel emir bulunmamas yatmaktadr. Bu
topluluklarda cenazenin bekletilmeden bir an nce topraa verilmesi gerektii dn-
cesi yaygn olmasna karn, cenaze gnein douundan batna kadar defnedilebil-
mektedir. Yine bin yl akn bir tarih boyunca bu topluluklarda cenazesini camii veya
mescide gtrme gibi uygulama yer alamazken, gnmzde kent yaamnda bu tr
uygulamalara da rastlanmaktadr.
Kent yaamna geile birlikte, iinde bulunan yapda cenaze kaldrma beledi-
yeler kanalyla bir sisteme baland iin, Alevi reti sisteminde bulunmayan ca-
mii ve hoca gelenei de sonradan uygulama asndan Alevi topluluklarda 1950li
yllardan sonra yer almaya balar. Kent ortamnda pirim yapan camii ve hocalar, bir

Ali AKTA
takm sorunlar ve tatsz olaylar da beraberinde getirir. rnein kimi camilere Alevi
(halk arasndaki yaygn ad ile Kzlba) cenazelerinin getirilmesi ho karlanmaz
veya kimi hocalar cenazelerin Alevilere ait olduunu hissettiinde ya da rendiinde
cenazeyi ykamamak ve cenaze namazn kldrmamak istemesi gibi olumsuzluklar
ortaya kmaktadr. Ayrca merulaan bu sistemle birlikte, kimi hocalarnda gerek
cenazenin ykanmas ve defnedilmesi srasnda gerekse len kiinin , be, yedi, krk
ve elli ikinci gnlerinde okuduklar dua (glbank) ve mevlit dolaysyla elde ettikleri
bol kazan nedeni ile bu i tam bir ticarete dnmektedir. Dahas dua ve mevlitin
okunmas srasnda, hocalarn elde ettikleri bu frsat deerlendirerek, kendi Snni
-Ortodoks yapdaki- dncelerini yaymaya almalar, yani Alevileri Snni inan
biimine gre koullandrmak iin youn aba sarf etmeleri de sorunun bir baka
boyutunu oluturmaktadr.
Kimi Aleviler cenaze trenindeki bu tr uygulamalar, Snniletirme yani asi-
milasyon abalar olarak alglamaktadr. Bu tr uygulamalar, kendi inanlarna kar
yaplm/ yaplmakta olan hogrszlk ve saygszlk olarak da kabul ettikleri iin
Alevi olarak douyoruz. Snni olarak lmek istemiyoruz diyerek iddetle eletir-
mektedirler.
ALEVLKTE LM ANLAMLANDIRMA
lmn, Alevilikte balca iki yorumu bulunmaktadr. Birincisi biyolojik
lmdr. Biyolojik lm, lme, lm, kalb dinlendirmek ve Hakka y-
rmek gibi terimlerle dile getirmektedirler. Bu terimlerden kalb dinlendirmek ve
Hakka yrmek lmn bir son olmadn yeni bir durumun balangc olduu
inanndan kaynaklanmaktadr. Burada sz edilen kalp bedendir ve beden yalan-
mtr, yorulmutur ya da hasar grmtr ilevini yerine getirmeyecek durumdadr.
Bu durumda beden (kalp) terk edilir. Kalbn terk eden, Tanrdan gelir, Tanrya d-
necektir. Bu nedenle de, Hakka ulamak zere kalb terk eder (Hakka yrr) de-
nilmektedir. Yani lm/lme, Tanrya ulamak/ze yeniden kavumak olarak kabul
edilmektedir.
kinci lm ise, Nasip (ikrar) trenindeki lmdr. Bu lm, Alevilerce l-
meden nce lmek ve lmek terimleri ile ifade edilmektedir. krar trenindeki l-
mek, iradi bir lmdr ve bu aama Alevi eitiminin belki de en arpc ve en zorlu
aamas olarak kabul edilmektedir.

ALEVLKTE LMEK (KRAR ALMAK) VE KNC DOUM

Alevi iin, btn tutkulardan, ar isteklerden, dnyaya bal geici dilekler-
den, eilmelerden kurtulmaya ve zn geree adamaya yani retiyi benimseyip
yola girmeye ksaca krar (Nasip) Almaya, lmeden nce lmek denir. Bununla
da, kiinin kendi isteiyle maddi ve manevi dileklerinden tmden vazgeerek (yani
iradi olarak lmekle), mana leminde, ruh bakmndan hayat bulacana inanlmakta-
dr. Alevilikte benimsenen Btni yorumda iradi olarak len yani ikrarn alan can,
dnyaya yeniden gelir. Yani, insanlarn yaamlar boyunca yaptklar pek ok eye,
lmle karlatklarnda pimanlk duyacak olmalar ve bir daha dnyaya gelsem
byle yapmazdm dncesine varmalar ikrar treni ile canlara kavratlmaktadr.
Bylece insann son veda anndaki hesaplamasn, nceden ikrar treninde yaayan
Aleviler, kendilerini yeniden domu olarak kabul ederler ve bu olay da ikinci do-
um olarak adlandrrlar.
Yola girmenin n koulu olan lmeden nce lmek (iradi olarak lmek), k
Veysel tarafndan yle dile getiriir:
Topraktandr cmle beden
Nefsi ldr lmeden
Byle emretmi yaradan
Yine iradi olarak lmeyi ve ikinci doumu hi bir nefesinde yle anlatr:
Drt kap selmn verip aldlar,
Pirim huzuruna ekip yettiler;
El ele, el Hakka olsun dediler,
Henz msum olup cihana geldim.
Mnire Bac da bu doumu bir nefesinde:

Dodum iki neden
Kimdir beni taneden
Mridim imdat eden
Haydariyim, Haydari. biiminde dile getirir. Nefeslerde de belirtilen ve uygu-
lanan ikrar treninden sonra, yola girenlerin kendilerini yeniden domu gibi hisset-
mektedir.

Ali AKTA
Alevilikte yola giren kii, kendisini tm ktlklerden, istenmeyen davranlar-

dan arndrm saylr. Bundan sonra geride kalan yaam boyunca pimanlk duyaca
eyleri yapmamaya alr yani arndrlm halde kalabilmek iin aba gsterir.
ALEVLKTE LM (HAKKA YRMEK / KAVUMAK)

Alevilikte biyolojik lmn Tanrya yeniden kavumak olarak kabul grmesi-
nin ana nedeni; nesnelerin, dncelerin yoktan var olmayacana inanlmasdr. He-
terodoks olarak deerlendirilecek bu anlaya, nsan-Evren-Tanr bir btndr (vah-
det-i vcud); bundan dolay evrendeki nesneler ve dnceler Tanrnn varlndan
kaynaklanmakta ve bu durum (lm), varln (insann) ze dnm olmaktadr.
Hakka yryen cann aslnda lmediine ze (Tanrya) geri dnd ina-
nna Alevi-Bektai menakbnamelerinde ska rastlanr. Cenazeye mam Olmak
biiminde de ifade edilen bu duruma dayanak olarak u sylence anlatlmaktadr: Hz.
Alinin lmeden nce vasiyeti zerine, cenazesi evden almak zere gelen kiiye ve-
rilir. Hz. Alinin cenazesini devenin zerine ykleyip, oradan uzaklaan yz rtl
yabancy Hz. Alinin oullar gizlice takip ederler. Bir ara yzndeki rtnn al-
masyla, cenazeyi alp gtrenin de Hz. Ali olduunu grrler.2 Yani bu dnce de
lm, aslnda bir yok olu deil, bir dnmdr. Bu sylence, birok Alevi-Bektai
deyiine ve anlatlarna da kaynaklk etmektedir. Hatainin, bu olayla ilgili drtl
ise yledir:
Alidir cesedin kendisi yuyan
Yuyup kefeniyle tabuta koyan
Alidir devesin kendisi yeden
Hak ile Hak olan Arslan Alidir.
Tanrsal bir varlk olan insann z olarak yok olmayaca inancn k Ali zzet
zkan yle anlatmaktadr:
Cenazeme imam oldu nazarm
ldren de benim len de benim
Mezarm elim ilen ben kazdm
Alayan da benim glen de benim

Allah gizli deil sana benziyor

Can kat teni bana benziyor
Gh doar gh batar gne benziyor
Gidenler de benim kalan da benim
Affedici, balayc olan Tanrdan korkmayan Aleviler, ak derecesine varan

Tanr-Evren-nsan sevgisiyle yorulmu dnya grne ve allmam bir br dn-
ya anlayna sahiptirler. XVI. yzyl Alevi ozanlarndan Azmi bu anlay yle dile
getirmektedir:
Esirci misin, koydun cehenneme Arap
Hoca msn, okuryazarsn kitap
Asln ktip midir, grrsn hesap
Hesabn m var, yok hanc msn?
Yz bin cehennem olsa, korkmam birinden

Rahman ismi nazil deil mi, senden
Gnahlar balayanm demedin mi, sen
Af et gnahm, yalanc msn?
Bilirsin ben kulum, sen sultanmsn

Kalbde zikrim, dilde tercemanmsn
Sen benim, canmdan can mihmanmsn
Gnlmn yrisin, yabanc msn?
XIII. yzyl Alevi ozanlarndan Yunus Emre de lm sonucunda Tanrya ulama-

y, dosta gitmek olarak kabul etmekte ve bu olay dizelerinde yle dile getirmektedir:
Sala verin kasdmza
Gider olduk dostumuza
Namaz iin stmze
Duranlara selam olsun
Ortodoks yapdaki Snni inann aksi bir teki dnya anlayn tayan Alevi-
ler; Snni inan ierisinde yer alan korkutmalara, cennet inancna, cehennem inancna

Ali AKTA
ve Azrail inancna da kar kmaktadrlar. Cumhuriyet dneminin nemli klarn-

dan Ali zzet zkan korkutmalar anlamsz bulduunu u dizelerle anlatr:
Hocafendi bizi korkudup durma,
Ahiret ejderha marhane3 midir?
Nar cehennemi4 bana gsterme
Kim grm, kim yanm narhane5 midir?
Katran kazanlarm kaynyor dersin

Sratu6 mizanda7 kimi tartarsn
Her adama krk tane kz verirsin
Yoksa cennetala k.......ne midir?
Para vereni srattan geirdin

Cennetlik ettin umaktan uurdun
Kimisine b- kevser8 iirdin
Oras inhisar9 meyhane midir?
Bir duda yerde birisi gde

Doru syle zebanilerin10 nerde
Azap sorgu sual yok mudur burda
Mahkeme ceza evi, dershane midir?
Ulu Tanr ulu derler amenn

Ksmet veren bir Hudadr cihane
Alzzet der hocam gel uy zamana
Kutup haktr zgn erhane midir?
Ksaca Alevilikte ne cennete gitme hayali ve ne de cehennem ateinde yanma

gibi bir dnce yoktur. Bu konuda yol ulular: Eim bana huri, evim de cennet ve
cehennem narn ise, insanlarn yaam sresi ierisinde ektikleri azaplar olarak
aktarrlar.
Tanr korkusu yerine Tanr sevgisinin temel alnd bu iirde, tm ile sev-

gi, dostluk ve itenlik ieren bu ifadelerin znde, Alevi retinin insana verdii etki
aka grlmektedir.
Biimci Tanr anlayn, kuralc Tanrsal dzeni eletiriye, hrpalamaya ynelik
bu iirlerin felsefesi kayna, Batdan gelen kamutanrclk anlaynn Doudan al-
nan ilecilik felsefesiyle kaynatrlmasndan doar. Bu felsefeyi oluturanlar yalnz
Anadoluda yaayan Alevilerde deildir. Heterodoks muhalefetin, Anadolu bakald-
rs ile birlemesinden doan bu retiye gre, kabaca; evren Tanrnn gerek olma-
yan bir grntsdr. Bu anlayta, yaratan ve yaratlan diye ayrm sanal bir gerektir.
Var olan yalnzca Tanrdr. Onu, canl ve cansz varlklardan ayr saymak, ikilik
yaratmaktadr. Gerek bozgunculuk, gerek nifak da budur. Tek varlk ya da varln
teklii (vahdet-i vcut) anlayna gre, Snni eriat kurallar, Kuran Kerimin bi-
imini ne alarak yaratan-yaratlan ikiliini ortaya karr ve bu durum, Tanr dnda
baka bir varl kabul etmek ve de benimsemektir ki, bozgunculua ve Tanry yad-
smaya uzanr. Gerek kfr (tanrtanmazlk) ite bu anlaytr.
Dnsel dokusunu Btni yorumla oluturan Alevilik, bu ilkeden yola karak
Ortodoks Snni eriat kurallarnn geersiz, biimsel kurallarndan oluan bir anlay
olduunu ileri srmektedir. Alevilere gre, nemli olan Tanr ile bir olunacak veya
Tanrda yok olacak yolu bulmak ve bu yolda ilerlemektir.
Heterodoks retide yaratc diye Ortodoks Snni kurumlarca ne srlen, soyut
varla kar bir bakaldr grlmektedir. Yani heterodoksi iinde yer alan topluluk
yeleri, ortodoksiye gre tanmlanan Tanry yadsmakta ve bu kesimin belirledii d-
zende, Tanrsal olarak belirtilen kurallar anlamsz bularak buna kar klmaktadr.
Kaygusuz Abdaln dizilerinde bu aka grlmektedir:
Kldan kpr yaptrmsn
Gelsin kullar gesin diye
Hele biz yle duralm
Yiit isen ge a Tanr.
Bu tr iirler (sathiyye) genelde Tanr anlayn inkra ynelme deildir. Aksine

dinin belli bir yorumuna (Ortodoks Snni yorum) ve onun getirdii Tanrsal kurallara
yani Tanr adna, insanlarn ortaya koyduu anlaya bakaldrmaktr ve yermektir.
Kul Himmet de drt byk melekten sz ederken Azrail iin can alc deil, can
cana ulatrc olarak bahsederken yine bu anlay, egemen (Ortodoks Snni) slubun
dndadr:

Ali AKTA
Kudret kelmn syler Cebrail

Rza lokmasn sunar Mikail
Can cana ulatrr Azrail
srafil aznda dndr Muhabbet.
Teslim Abdal ise, lmn kanlmaz olduunu anlatrken, yaarken insann (ca-
nn), insanlara (canlara) kar sorumluluunu da nefesinde yle anlatmaktadr:
Gafil durma akn bir gn lrsn
Dnya sana bki deil ne fayda
Ettiin ilere piman olursun
Pimanln ele girmez ne fayda
Bir gn seni iletirler evinden

Hakkn kelamn kesme dilinden
Kurtulamazsn Azrailin elinden
Trl trl yolun olsa ne fayda
Mridin cenaze namazndan sonra filan nasl nasl bilirdiniz? diye sordu-
unda, komularn ve tandklarn iyi bilirdik diyerek tanklk etmesi olay, insann
insanlara kar sorumluluunun nedenli nemli olduunu anlatmaktadr. Kul Hseyin
de bu olay drtlnde yle dile getirir:
Bir gn olur rast gelince ecele
Komun iyi demezse halin nice olur
Oku bir kez defterini, hecele
nkr etme, defterini yazan var.
Bu yolda insanlarn birbirine kar olan bu sorumluluunu, yola giren herkese

mridi/piri/rehberi retmektedir. Bu sorumluluu renen kimsenin kendini sor-
gulamas ve eksiklerini, yanllklarn kendisi bulup dzelmesi gerekmektedir. Bu
sorgulamay, k smail Daimi u dizelerle anlatmaktadr:
Ben beni bilmezdim hatr krardm
Meer ilmim noksan imi bilemedim
Ben insandan baka ilh arardm
Meer ilh insan imi bilmedim.

Bu inanc benimseyen topluluk yelerinde lm insan Tanrya ulatrdna ina-

nlrken, lmle birlikte insans ekimelerin, dmanlklarn, kinin ve nefretin Tan-
rsal ze ulatnda, o gzellik iinde yok olacana inanlr. k Veysel bir iirinde
bunu yle dile getirir:
Aslma karp toprak olunca
iek olur mezarm sslerim
Dalar yeil giyer bulutlar alar
Gkyznde dalgalanr seslerim
Ne zaman toprakla birleir cismim

Cmle mahlk ile bir olur ismim
Ne hasudum kalr, ne de bir hasmm
Eski dmanlarm olur dostlarm
Evvel de topraktr, sonra da adm

Geldim gittim bu sahnede oynadm
Trl trl tebdilata uradm
Gani viran en olurdu postlarm
Benden ayrlnca kin ve buzuum

Herkese gzellik gsterir zm
Topraktr cesedim, gnetir zm
Hava yamur uyandrr hislerim
limlerin limini ler bierler

Hann hasn eler seerler
Bu dnya fanidir konargerler
Veysel der ki gel barak kslerim
nsann kutsall, kendine, erevesine olan tm sorumluluklarnn yola giren
insana retildii Alevilikte Allah-nsan-Evrene bak asnn, Ortodoks Snni -
retiden farkl olduu ortaya kmaktadr.

Ali AKTA
HASTA VE HASTA ZYARET

Alevi inancnda yer alan canlar, can kavramn ile tanmladklar tandk-
lar, sevdikleri kiinin iyi gnnde yannda olduklar gibi, zor gnlerinde de yannda
olmaya alrlar. Bir can hasta olup saln yitirdii gnlerde, onu teselli eden
ve yalnz brakmayan, dier canlardr. Hastalk dneminde kiinin yaam anlay
da deimitir ve kendisini ziyaret edecek dostlarn ve akrabalarn beklemektedir.
nk bu dnemde acsn paylaacak, kendisine moral verecek tatl szler, hasta iin
nem tamaktadr. Bu nedenle sal bozulan can, mmkn olduunca topluluk
yeleri yalnz brakmamaya alrlar. Hastann akrabalar, dostlar, komular ve di-
er yaknlar, hastann parasal durumu gz nnde bulundurularak, ona gda yard-
mnda bulunur ve ihtiya halinde yiyecek yaparak evine gtrrler. Hasta ziyaretine
gidenler, bir eye ihtiyac olup olmad sk sk sorarlar. Bunlar yapldktan sonra
hasta yanndan ayrlrlar.
LM DENDEK NSANA KARI GREVLER

1. SU VERMEK
lm halindeki kii de, lme ait belirtilerin (rnein, nefes almada ar g-
lkler, bellein yitirilmesi, hareketlerdeki ani ve kontrolsz deiiklikler vb.) grl-
mesi durumunda, azna az miktarda su verilir. Zaten lm deindeki cana srek-
li olarak belirli aralklarla su verilir ya da su imeyecek durumda ise dudaklar bir bez
veya pamuk paras ile slatlr.
Snni inanl topluluklarn lm halindeki kiiye kbleye evirme geleneine,
Alevilerde -zellikle krsal kesimde yaayanlarda- pek rastlanlmamaktadr.11 lm
halindeki kiinin yatarken herhangi bir yne doru evrileceine ya da belli bir biim-
de yatrlacana ilikin hibir yazl veya szl kayt bulunmamaktadr. Alevilikte,
kbleye evirme olgusunun bulunmamas, bu inanca gre kblenin tanmlanmasnn
Snnilikten farkldr ve bunda Alevi dnce yapsnn nemli rol oynadn syle-
mek olanakldr. nk Alevilikte kble, insann karsnda yer alan bir baka insann
yzdr (cann cemalidir). Dolaysyla ayrca bir kble arayna ihtiya duyulma-
maktadr.

2. KELME- TEVHD GETRMEK

lmek zere olan ve tamamen uurunu kaybetmemi-sylenenleri anlayarak
tekrar edebilen-kiinin yannda dinsel bilgi sahibi (Dede, Baba, mrid, rehber vb.
gibi) kii12 tarafndan kez Tevhid Kelimesi veya ehadet Kelimesi sylenir:
La lahe llallah, Muhammedun Rasulullah, Aliyyun Veliyullah (Allahtan ba-
ka Tanr yoktur. Muhammed Mustafa Allahn elisidir. Aliyyel-Mrteza, Allahn ve-
lisidir ya da nanrm ve derim ki Allahtan baka Tanr yoktur; yine inanrm ve
derim ki Muhammed Mustafa Allahn elisidir. Ve yine inanrm ve derim ki Aliyyel
- Mrteza Allahn velisi ve inananlarn nderidir) Bu szleri lm halindeki kiinin
tekrar etmesi iin kesinlikle srar edilmez. Hastann durumu bunlar sylemeye uygun
deilse, yalnzca Allah sz telkin edilir. Ayrca, lmek zere olann yannda ok
hafif sesle dvazimam okunabilmektedir. ounlukla lmek zere olan kiinin ya-
nna aile bireyleri ve onun en ok sevdii arkadalar alnmaktadr.
3. KUTSAL KTAPTAN BLMLER OKUMAK

Aleviliin Heterodoks niteliine baklarak bir takm tren ve ritellerden yoksun
saymak olanak ddr. Her inan gibi, bu inanca bal topluluklarda tren ve ritel-
lerde bakmndan zengindir. Snni Ortodoks inanla yer yer benzeen, zaman zaman
da farkllaan ynler, uygulamalara sk sk rastlanmaktadr.
Dede/Baba veya dinsel bilgi sahibi kimse, lmek zere olan kiinin yannda Ya-
sin13 ve yet-El-Krsi14 sreleri gizli olarak okur. zellikle her aamada Yasin
suresi okunmaktadr/okutulmaktadr.
4. VEDALAMAK / HELALLAMAK
Durumu arlaan cann hsm ve akrabalarnn hastann yan banda bulun-
malar ve helallemeleri uygun bulunmaktadr.
HAKKA YRME ERKNI: RUHUN TESLM EDLMES SONRA-

SINDA KYE YAPILACAK LK LEMLER
Hasta kii Hakka yrdnde (ldnde), Dede/Baba15 veya grevi st-
lenen bir er/bac Bismiah! Hakk Muhammet ya Ali! der ve ruhunu teslim eden
cann gzleri aksa kapatlr; az aksa enesini enli temiz bir tlbent/bez ekilip
az kapatlarak bandan balanr. Alevilikte bu ilem srasnda Dede/er/bac lnn

Ali AKTA
gs hizasnda durup u dualar/glbanklar okunur: Bismillah ve al milleti Ras-

lillahi, Allahumme yessir aleyhi emrehu ve sehhil aleyhi m badehu. Ve me esid
bi likike, vecal m harace ileyhi hayran mimm harace anhu. (Tanrnn ady-
la. Rasullullahn dini zere. Tanrdan geldik, yine Ona dneceiz. Tanrm onun
iini kolaylatr. Sana kavumasn mutlu kl. Kavutuunu braktndan iyi kl.)
ve Allah, Muhammed, Ali inanc zerine lm olsun. Ey Allahm, onu yarlga,
onun derecesini hidayete ermi kimseler iinde ycelt, bizleri ve onu affet, ey evren-
lerin Yaratcs! Onun kabrini geni eyle ve orasn ona kl kl. (Bu dua szleri
birka kez tekrarlanr)
Ayn zamanda mekn ve ortamn uygun olmas durumunda dvazimam oku-
nur, salevat getirilir.
Huda in Bala
Hata ettim Huda iin bala
Muhammet Mustafa iin bala

Safi nesli Cneyt olu Haydar
Ali-yel Murtaza iin bala

Alinin Dldl ile Kamberi
Zlfkar- gaza iin bala

Fatima-i Zhre, Hatice-i Kibriya
mamlar silsilesi iin bala

Hasan pir akna girdim meydana
Hseyin-i Kerbela iin bala

mam Zeynel, mam Bakr- Cafer
Musa Kazm, Rza iin bala

Muhammet Takimdir ah Ali Naki
Hasan Ali Askeri iin bala

Muhammet Mehdi ey sahip zaman

Eiinde geda iin bala
Bilirim gnahm oktur ey ahm
Ali olusun eba iin bala
On ki mam nur oldu Hatayi

Gel ol nur-u Huda iin bala...
Tvbe Gnahma
Hatalar etmiim noksandr iim
Tvbe gnahma estafurullah
Muhammet Aliye baldr bam
Hasan, Hseyin balkyan nur ise

mam Zeynel sr iinde sr ise
zmzde kibir, benlik var ise
Muhammet Bakrn izinden kma

Ykn Caferden tut, gayriye bakma
Hatra dokunup gnller ykma
Musa-i Kazma daim niyazm

mam Rzaya baldr zm
Eksiklik, noksanlk, hep kusur bizim
Taki ile Naki benziyor aya

Ali emekleri vermeye zaya
Ettiimiz kem ilere bed-huya

Ali AKTA
Hasan Askerinin glleri bite

Mehdi gnlmzn gamn ata
Ettiim yalana, kou gybete

Kul Himmet stadm Badat, Basra
Byle gne kaldk, byle asra
Ya Ali cmertsin kalma kusura
Bir can Hakka yrdnde zerinden elbiseleri (yalnzca i amarlar ze-

rinde braklarak) karlr. Yere uzatlr ve elleri gsnde birletirilir ya da elleri
yanlarna uzatlr. Sonra bir arafa sarlp, Rahat Dee/Hak Dei16ne b-
raklr, yani dek zerine veya yere srt st yatrlr. Dee yatrlan cann kollar
dzgn bir ekilde yanlara uzatlr. Ayrca ayaklar da dzgn bir ekilde uzatldktan
sonra, ayak baparmaklar birbirine balanr. Bu ilemlerden sonra lenin zeri boylu
boyunca temiz bir araf veya bir rt ile rtlr. Baucunda adet mum yaklr.
Yal ve olgun insanlar lnn olduu evde kalrlar ve ev halkna yardm ederler. len
kiinin yannda gzel kokulu (esans, kolonya, glsuyu vb) maddeler bulundurulur.
Ykanncaya kadar bir baka odada sesi fazla ykseltmeden dua okunduu grlmek-
tedir. Hatta lnn bulunduu oda geni olur, lnn de st tam rtl bulunursa,
bir kede sessizce okunduu gibi, ayrca lmle ilgili dvazlar ve glbangda
okunabilmektedir. Ayrca lenin karnnn imemesi iin karnnn stne metal bir
madde (demir paras, makas, bak vb.) konulur.
lenin iinde bulunduu odann pencereleri alarak ierisi havalandrlr. By-
lece lm kokusunun/kt havann ktna inanlr. Ayrca lnn bulunduu oda
(k, mum, lamba vb.) aydnlatlr. Bu aydnlatma kimi Alevi topluluklarnda 3 gn,
kiminde ise 40 gn boyunca srer.
Tahtac kylerinde lm (Hakka g) olduunda hemen defin hazrl balar.
lm akama yakn bir zamanda olmu ise defin ilemi hemen yaplmaz. nk Tah-
taclar cenazelerini, gne battktan sonra topraa vermezler. O yzden akama doru
vefat eden kiinin cenazesi ertesi gn defnedilir. Bu gibi hallerde cenaze kendi evinde
sabah bekler. Tahtaclar bu bekletme ilemine lmn gecelemesi adn verirler.

Byle hallerde l kendi evinde bir odaya konur, banda sabaha dek atlar yaklr ve
kyde zkir bulunuyorsa, zkir veya zkirler l evinde sabahlarlar ve saz eliinde
beyitler yani deyiler okurlar. Beyaz bir tlbent iinde ceviz byklnde biraz tuz
konur, tlbentin ucu l fitil yaplr. Bu fitil bir tabak iinde bulunan zeytinyann
iine konur, zeytinya ile yalanan fitil Mutlaka Mee Kmr ile tututurulur. Bu
ekilde hazrlanp yaklan Kandilin banda insanlar sabaha dek nbet tutup onun sn-
memesine alrlar. Fitili bekleyen kii fitili sndrrse gnahkr saylr. Fitil tututu-
rulurken H Canlar (Topluluk) ah Merdan uyandryorum diye kez barlr.
LMDEN SONRA YAPILACAK LER

1. LMN DUYURULMASI
lm olaynn ardndan ev sahiplerine yardm amacyla ve cenazenin abuk kal-
drlmas iin ve de cenaze namaznn (secdesiz namazn) kalabalk bir topluluk ta-
rafndan klnmasn salayabilmek amacyla lm haberi, lenin sevenlerine hemen
duyurulur.
lmn duyurulmas, oturulan yerleim biriminin bykl veya kkl-
ne gre deimektedir. Krsal yerleim alanlarnda lenin yaknlarnn alamas ile
balayan duyurulma sreci, olay duyan komularn l evinde toplanmas ile balar.
Bundan sonra da lenin yaknlar ve komular ailenin aclarna ortak olmaya, onlar
avutmaya, ilk hazrlklar yapmaya yardmc olurlar. Bu arada len kiinin ailesi/ya-
knlar ve komular gerekli yerlere olay haber verirler.
Tahtaclarda lnn gmlmesi (defin) hazrlna hemen balanr. Tahtaclarda
yaplmas gereken ilk i kefeni hazrlamaktr. Tahtac l iin kat kefen hazrlar.
lenin tenini rtecek kefenin ilk adna yakasz gmlek denilir. Bu kefenin ortas
deliktir ve lnn bandan geirilerek lye giydirilir. ly omuzlarndan diz ka-
paklarna dein kaplar. Gmlek, lenin cinsel organlarn da kapattndan, bu gm-
lee sr rts (sr gmlei) ad da verilir. Kalan iki kefen ly, boydan ve enden
olmak zere, tmden kaplar. Baka bir deyile kefen bir torba gibidir l bu iki katl
torbann iine sokulur ve bu kefenler lnn her tarafn dar olmayacak ekilde kaplar.
Kentlerde ve zellikle byk kentler (stanbul, Ankara ve zmir) gibi yerleim
alanlarnda ise, lm haberi len kiinin ailesi ve yaknlar tarafndan, telefon, telgraf,
gazete ilanlar vb. gibi kitle iletiim aralar ile duyurulur.

Ali AKTA
2. LYE ALAMAK / LENN ARKASINDAN ALAMAK

Yaknlarn, sevdiklerine bir anda kaybedenlerin ac ekmeleri, alamamalar
olanakl deildir. Bu tepkilerde gayet doaldr. Bu duygusalln (alamann ve zl-
menin) sonucu, duygu younluu ile lenin arkasndan iirler/iirimsi anlatmlar or-
taya karmtr. (Bu tr zc olaylarn ardndan, alamann yan sra bu duygularn
iirsel bir anlatmla ifade etme insanolunun dolaysyla bu topluluklarn en genel
zelliklerinden biridir.)
Toroslarn eteindeki bir Tahtac Ky olan Krtl Kynde, evladn (ocuunu)

kaybeden ana baba aclarn yle dile getirmilerdir: 17
Havaslk eyledim yavru getirdim
O da hayal ile dm meer
Yavrumu gzmden ayramam derdim
ektiim emekler boumu meer
Anlmza yazlan kara yazdr

Allahtan gelene kulu razdr
Yavrusu olana bahar yazdr
Yavrusu olmayana km meer
Bunu byle yapan Zlcelal Haktr

Keramet deryas ihsan oktur
Yokladm yavrumu, yresi yoktur
Yrek de yaresi beimi meer
Be gn evvel dn grdm
Yaradan Allaha sndm kaldm
Dnyada yavrusuz durmam derdim
Ana ilen baba tam meer
Bu gece bizlere bin yl oldu

ard ahbaplar, yanna geldi
Kendisi gitti de gelini kald
Uurdum yavruyu kuumu meer

Aman Allah yoramadm dm

Gaflet bast, kaldramadm bam
Azraile aldrdm yavru kuumu
lm alayna bam meer
Alevilerce kutsal kabul edilen Yedi Ululardan (yedi byk ozandan) biri olan
Pir Sultan Abdal bir kaza sonucu len olu iin u at sylemitir:
Dinleyin klar benim szm
Felek yakt kl eyledi zm
Elimden aldrdm krpe kuzumu
Her gn kyamet olum diye diye

Bir gn kyamet olum diye diye
Yakarm yakarm ateim ttmez

Seslerim seslerim blblm tmez
Olumun hayali karmdan gitmez
Her gn kyamet olum diye diye

Bir gn kyamet olum diye diye
Pir Sultanm dnya fanidir fani

nsana verdiler emanet can
Dnyadan ahrete uludur yolu
Bundan gayr yol yok dnesin geri.
KEFENN HAZIRLANMASI
Hakka yryen (gen) bir cann bedenini herhangi bir rt ile kefenleme18
uygulamas, Anadoluda yaayan tm Alevi topluluklarnda vardr. Bu, hayatta olan
canlara bir grevdir. Cenaze ykandktan sonra kurulanr ve kefenlenir. Erkek kefeni
paradr; Gmlek19,eteklik20 ve sarg21. Kefenin beyaz olmas ve par-
adan meydana gelmesi dinsel gelenektir. Fazla bez bulunmad durumlarda kefen
tek para da olabilir22. Kadnlarn kefeni ise be paradan meydana gelir ve erkek

Ali AKTA
kefeninin parasndan baka kadnlarn, barts23 ile gs rts24 vardr.

Kefen iin alnan beyaz patiska veya bezden, yukarda saylan be paradan ba-
ka temizlik bezi25 ve ba26 paralar da kesilerek alnr.
CENAZENN YIKANMASI
ncelikle teneirin temiz olmasna dikkat edilir ve Hakka yryen can zenle
teneire tanr. Cenaze, Hak Deinden alnarak Teneir denilen ve ykseklii 60-
70 santimetre kadar olan bir yere srtst yatrlr.27 Kafasnn altna bir yastk konur.
Edep yerleri uygun bir bezle rtlr. l teneire gtrlrken Dede u duay yapar:
Ber cemal-i Muhammed, kemal-i mam Hasan, ah Hseyin, Aliyi pir bilene
verelim candan salevat (salevat getirilir). Dnya geicidir, ahiret yurdu kalcdr.
Tanrnn hkm yrd. Ulu Tanr seni kutlu bir menzile yetirsin. Kabrin kl,
meknn cennet olsun. ah- Merdan seni sanca altnda saklasn, beklesin. Ger-
ee h...
Teneirin etraf gzel kokulu bir ey ile ttslenir. len can ykanrken mr-
idi, musahibi ve yaknlar banda bulunur, daha fazla kimsenin bulunmasna izin
verilmez. lnn gbeinden (hanmlarda gsnden) dizlerine kadar edeb yeri
bir rt ile rtlp, elbisesi tamamen karlr. Ykama ilemleri iin nceden sabun,
snger ve eldivenler hazrlanr. Ykayclardan biri su dker, dier biri ykar. Cenaze
ykayan, nne bir nlk takar, ayaklarna izme giyer.
Bu hazrlktan sonra ykayc Besmele ekip, yani Bismi ah deyip, ykama
iin niyet eder ve u szleri syler: Bismi ah! Aramzdan ayrlp Hakka yryen
ve nmze gelen bu can, ykamaya ve dnya kirlerinden temizlemeye Allah r-
zas iin niyet ettim. Noksan ve eksiklerimizi olursa Hakk yce katnda af eyleye!
veya Bismi ah! Aramzdan ayrlp Hakka yryen ve nmze gelen bu can,
dnya kirlerinden temizlemeye niyet ettim. Noksan ve eksiklerimizi olursa Hakk
yce katnda kabul eyleye! Nuri nebi, kerem Ali, Pirimiz Hnkr Hac Bektai Veli!
Gerek erenlerin demine H! Mmine Ya Ali! der. Ykama ii bitinceye kadar Ey
esirgeyen, balayan Allahm! Yarglaman dilerim diye dua edilir. Ykama ii bi-
tinceye kadar Allah-Muhammed-Ali ve Oniki mamlarn isimleri anlr. Ayrca
u dua szleri de sylenir: Allahtan geldik, yine Allaha dneceiz... Emir byk
yerden... Yarg Allahndr... diye, lnn hatalarnn aff iin dua edilir.
Ykayc, eline Temizlik Bezi denilen bir bez paras (ya da eldiven) alarak

rtnn altndan nce edeb yerini ykar ve bu bezi (ya da eldiveni) bir kenara koyar
ve ikinci temiz bir bezle (eldivenle) abdest aldrmaya balarlar:
a) nce yz ykanr.
b) Azn, burnunu ykamaz; ancak, dudaklarnn iini, dn, burun deliklerini
ykanr.
c) Gbeinin ukurunu svazlanr (bu kez tekrarlanr).
d) Sonra elleriyle kollarn birlikte ykanr.
e) Ban da svazladktan sonra, ayaklarn ykanr.
Bylece abdesti tamamlanr. Abdest aldrma ii bittikten sonra, cenazenin zeri-
ne stlan su dklr. Ba (ve varsa sakal) Hatmi denilen kokulu bir bitki ile ya da
sabunla taranmadan ykanr. Sonra sol tarafa evrilerek nce sa taraf bir kere;
sonra da sa tarafna evrilerek sol taraf da bir kere ykanr. Bu biimde sa
ve sol taraflar er kez ykanr. Ykama ilemi bittikten sonra, cenazenin yaknlar,
ei, dostu cenazeye helallik suyu dkebilirler. Sonra yaknlar yine dualar, dvazlar
okuyarak er kez helallik suyu dklr.
Bundan sonra cenaze, ykaycnn gsne (veya eline veya dizine) yaslanlarak
karn hafife sanr. Eer bir ey karsa dier bir temizlik bezi ile ve su dklerek
temizlenir (yeniden abdest aldrmaya ve tm vcudu ykamaya gerek yoktur). Cenaze
bol sabun ve suyla tertemiz ykanr. Hakka yryen cann mridi, merhumun yarg-
lanmas iin dua eder, dvazimam okur, boydan boya kez (Allah, Muhammed, Y
Ali) diyerek su dker. Her hizmet nazike yaplr. Ykama ii bittikten sonra bir havlu
ile kurulanp, kefen gmlei giydirilir.
Elleri, ayaklar, dizleri, burnu ve alnna kafuru srlr. Eer cenazenin salar
ve trnaklar uzunsa kesilmez. Kefenleme ii bitince, cenaze, dedenin okuyaca dua-
lar eliinde tabuta konur (iki kii belindeki kuaktan, ikier kii de ba ve ayaklarn-
dan tutarak). Normal koullar altnda erkek ly erkek, kadn da kadn ykamaldr.
Cenaze namazn, dualar Dedeler (mridler) ya da Alevi hocalar ykar.
Tahtaclarda kefeni hazrlama ii tamamlandktan sonra lnn ykanmasna ge-
ilir. l stlan su ile (ama kaynar deil) ykanr. len insan erkek ise erkek, kadn
ise kadn tarafndan ykanr. l ykamak iin dede veya mrebbi olmak zorunluluu
bulunmaktadr. Sradan bir talip bile bu ii yapar. Yeter ki bu konuda bilgi ve becerisi
olsun. Ama leni ykayan asla Snni inanl olamaz. Ykama ilemine balanmadan
nce sabun torbasnn iine avuca alnacak byklkte koni haline getirilen sa-

Ali AKTA
bunlar yerletirilir. Bunun yannda adet taharet bezi ile bir rt ve kurutma
bezi hazrlanr. rty nlk olarak kuanan l ykaycs lnn tm vcudunu
sabunla ykar ve iyice temizler. ly ykayan kii onun cinsel organlarndaki kllar
(eer kll ise) temizler. len erkek ise ve sakall ise sakal tra edilir ama bya asla
dokunulmaz.
l ykandktan sonra, kurutma havlusu ile silinir ve lnn konulaca tabut ya
da baka bir deyile sal aac hazrlanr. Bu sal aac ly tamada kullanlr.
ly tm ile rten iki kefen bu sal aacna denir.
CENAZENN KEFENLENMES
Kefen, lye sarlmadan nce gzel kokularla ttslenir. nce sarg tabuta
veya kilim zerine yaylr. Onun zerine de eteklik serilir. Kurulanan cenaze, gm-
lek giydirilerek sarg zerine uzatlr. Cenaze erkek ise, etekliin sol taraf alta,
sa taraf ste gelecek ekilde eteklik lye sarlr. Sonra, sarg da ayn bu ekilde
sarlarak ba ve ayakularndan uzayan fazlalklar balarla balanr. Eer kefenin
almasndan korkulursa, belinden de bunun iin kesilen ba ile balanr. Bu balar,
kabirde zlr.
Cenaze kadn ise ve salar da uzun olursa, salar ikiye ayrlarak gmlek ze-
rinden gs stne konulur. Onun zerine, yzn de rtecek ekilde barts
rtlr, stne de eteklik sarlr. Etekliin zerinden gs rts balanr. Daha
sonra da sarg sarlr. Gs rts sarg zerine de balanabilir. Cenaze kefene
sarldktan sonra yz alr, yaknlar ziyaret eder, sonra yine kapatlr.
nce d kefeni (sarg) temiz bir yere (gasil yerindeki masaya) serilir. Onun
zerine i kefeni (eteklik) ve onun zerine de gmlek denir ve cenazenin zeri r-
tl olduu halde, teneirden kaldrlp tabut iine ve arkas zerine yatrlp, bana,
sakalna ve evresine kokulu eyler serpilir. nce soluna, sonra sana kefen kapatlr.
Ba, ayak ve bel ksm balanr.
Kadn cenazede de eteklik ve sarg erkekte olduu gibi sol taraflar alta ge-
lecek ekilde sarlr. Burada dikkat edilecek husus, eteklik ve sargy ayr ayr sar-
maktr. Yani, nce eteklik ve sonra da sarg sarlr. Kefenin beyaz pamuk bezin-
den olmas daha iyidir. Bugn adet olan patiskadr. Kadnlar iin ipekli veya desenli
kumatan da kefen yaplabilir. Kefenlerin -olanak orannda- lnn sosyal durumuna
denk olmasna dikkat edilir. Henz ergenlik yana gelmemi (kz ocuk 9, erkek o-

cuu 12 yan doldurmam) olanlara, kefenleri yalnzca eteklik ve sarg olabilir.

Ancak, gmlein de olmas daha iyi olur.
epnilerde cenaze iki kefenle sarlr. Birinci, kefen arka taraf cenazenin topuk-
larna, n taraf da diz kapaklarna kadar llerek kesilir ki buna epnilerce Sitir
beziderler. Bu kefenle cenaze sarlr ve ayrca lnn bana bir de takke yaplarak
geirilir. kinci kefeni de malum olan ekilde keserek birinci kefenin zerine sararlar.
Baz yrelerde erkeklerin bana ta denilen bir balk geirilirken; kadnlara
hem elgi hem de yazma balanr. Sal aacna mutlaka yastk konur ve bunun zerine
cenaze yerletirilir. Bundan sonra lnn enesi kafas ile balanr. Bu balama iine
ene atma ad verilir. lnn kollar yan tarafa uzatlr. Bundan sonra lnn sa
ayak baparma sol ayak baparmann zerine getirilip mhrleme ilemi yaplr.
En sonunda da sr gmlei giydirilir. Ve;
Ya Hakk!
Sana yryen can senin and.
Sen canansn, o da candr.
imdi can bedeni terk etti.
Bedeni topraa dnp, don deitirecek.
Can, ruhu ise sana dnecek.
Ehlibeytin, erenlerin, evliyalarn hakk iin, sana dnen bu cann kusurlar
af, ruhunu ad eyleyesin.
Geree H!
Mmine Ya Ali! diyerek kefenleme ii bitirilir.
Herkesin kefeni kendi malndan salanr. Kefen masraf, bor ve vasiyetlerden

nce gelir. Cenaze kefene konulduktan sonra lenin yz alr. lnn akrabalar
ve dostlar onu ziyaret ederler ve l ile vedalamaya ve helallemeye balarlar. Ve-
dalamada kkler lnn sa elinden perler. perken, nce sol, sonra sa, sonra
da yine soldan plr. Birinci pte Allah, ikinci pte Muhammed, nc
pte de Ali denilir. Ziyaret yaplrken kesinlikle lnn cesedi ve kefeni zerine
gzya dklmez. Ziyaret bittikten sonra kefen kapatlarak kefen ayak ve ba tara-
fndan balanr. Baz tahtaclarda kefenlenen cenaze, adna ihram denilen krmz bir
rtnn iine konulur ve bundan sonra Hakka yryen can sal aacna yerletirilir.
hram cenaze gmldkten sonra mezarlkta braklmaz eve getirilir.

Ali AKTA
Bu ilemler bittikten sonra ly ykayan kii herkesin duyaca ekilde Al-

lahm bu Hakka yryen cann kusurlarn bala, ona geen haklarmz helal
olsun. Topluluk lye olan haklarn helal etsin der. Topluluk kez sorulan bu
soruya kez helal olsun diye yant verir.
HELALLK ALINMASI (CENAZENN AKLANMASI/TEZKYE)

Helallik hem evinin nnde hem de cenaze namaz klnrken alnr. Bu, yakn-
larnn ve komularn rzasn almaktr. Hakka yryen bir cann aklamada Rza-
lk Hizmeti, Hakk Hizmeti ve Srlama/Toprakla Buluturma Hizmeti diye
hizmet vardr. Hakka yryen cann evinin nnde Rzalk Hizmeti, mezarln
yanndaki musalla tanda Hakk Hizmeti ve mezar/kabir de ise Srlama/Toprakla
Buluturma Hizmeti yerine getirilir. Hakka yryen can iin yrtlecek olan hiz-
metler evi veya Cemevi ya da musalla tanda olabilir. Uurlama bunlardan
yalnzca birinde olabilecei gibi birden fazla yerde de olabilir. Bunun nerede alnd-
ndan ziyade anlam nemlidir.
Uurlama treni, Hakka yryen cann yaknlarnn, evresinin nem verdi-
i kiiler toplanarak, ounlukla gndz ve aydnlk vakitte yaplr. Burada nemli
olan halkn toplanmasdr. Hakka yryen cana rzalk verecek canlarn olabildiince
olduunca meydanda toplanasdr. Dede/Baba ya da bu konuda bilgili olan her-
hangi bir can (Ehil kii), Hakka yryen cann yannda uygun bir yerde durur. Kadn
erkek ayrm olmakszn cmle canlar, halka/yarm ay eklinde cemal cemale durur.
Hakka yryen Cann yaknlar nde yer alr.
nce Dede, cenazenin huzurunda, toplumun karsnda nce bir konuma ya-
par: Ey canlar, erenler, canlar, mmin mslim bac kardeler! Allaha kul, Mu-
hammedAliye talib olan canlar! Eer ki ereyim derseniz sefaya, binlerce salavat
verelim Muhammed Mustafaya (Tm canlar salavat getirir). Kardelerim! Byk,
kk, kadn, erkek, burada hazr bulunan canlar! Hakka yryen bu canmz
(......................) olu/kz (...................) dnyadan ahirete gen kervana katlm,
bugn aramzdan ayrlyor. te gryorsunuz ki kendisi hal diliyle bizlere yle
sesleniyor: Tenim teneirde, ruhum ruhaniyette. Bu dnyada, beeriyet leminde
mr srdk, yedik-itik, konduk-gtk. Emir Haktan geldi. Bir iim su ile yedi
adm yolun hakk var. te hepinizin huzurundaym: Belki bilerek, belki bilmeyerek
bir haklarnz varsa, haklarnz helal eyleyin! diyor. Kardeimiz, Tanrnn huzuru-

na temiz ve gnahsz gitmek istiyor. Belki iinizden biriniz kendisinden incinmi ya

da alaca olabilir. Ey Ehl-i Beyt muhibbi olan canlar! Merhum canmz dn
olmayan bir yolculua kyor, ama yaknlar aramzda. Eli erde, yz yerde, z
Dar- Mansurda, Hak-Muhammed-Ali divannda, gz cem erenlerinde kula
Pirde. Hakkn vermeye, dktn doldurmaya, yktn kaldrmaya, dost gnl-
n sevindirmeye hazrlar. Hakk olan, arnm, incinmi, gncenmi kimseler var-
sa, dile gelsin, bile gelsin, hakkn istesin. Bu divan Hak divandr. Allah, eyvallah...
Deerli canlar, kardelerim! nsanlarn hayat sadece bir baktan ibaretmi gibi
geip gidiyor. Haktan geldik yine Hakka dneceiz. Allahtan baka snlacak
yer yoktur. Darda kaldmz vakit Aman Tanrm! diye snmak, Ulu Derghtan
baka snlacak yer olmadn ne gzel anlattr. Fakat bu yalnz darda kald-
mz zaman olmamal, btn nimetler insann zerindeyken, duyarak (Allah!) de-
meli; frsat elden gitmeden, gaflet perdesi almadan, kudretten dmeden zaman
frsat bilmeli, yarn gelip atacak olan ahiret yolculuu iin yol az toplamaldr.
Zira bir gn bu maddi hayat bitecek, teki dnya hissi alacak... O vakit de pi-
manln faydas olmayacaktr. Onun iin Fani olan Baki olanla deitirmenin
aresine bakalm. Vefakrlk ve dostluk duygularnn serb olduu anda, btn
bir mr boyu beklenen tek vefakar dost, lm gelip yetiiyor. Hner; Domak ile
lmek arasnda asln, Tanrsn, sonunu bilmek; yaratlmlara kar merhametli
olmak, insanln haklarn tanmak; bylece bu kubbede ho bir seda, insanla
yararl bir eser brakarak, ylece gmek ve Allahn huzuruna aln ak ile kmak-
tr. Pirimiz Hnkar Hac Bekta Veli buyurur ki: Benim iyi dostum vardr: Ben
lnce birisi evde kalr, birisi yolda kalr, birisi benimle birlikte gelir. Evde kalan
malmdr, yolda kalan ailem ve yaknlarmdr. Benimle birlikte gelen ise iyiliklerim-
dir. Canlar kardelerim! Her sras geldike, ahiret evine genleri uurluyor, on-
lar ebedi istirahat yerlerine gtryor; masasz, kasasz, rtbesiz, yataksz... hepsi
amellerine sarlm olduklar halde, kara toprak altnda brakyoruz. Orada yapa-
yalnz kalyorlar. te o fanilerin hali ne kadar ibretlidir deil mi? Tanmadklar
bir leme sefer etmiler, sevdiklerinden ayrlmlar, gnlk emanet hayatn ar
gaflet uykusundan uyanmlar, yataklar, yastklar kuru toprak olmu. Onlar neye
muhtalar imdi biliyor musunuz? Allaha sunabilecekleri hayrl amellerine, Hak
ve hakikaten meydana getirebildikleri meyvelerine muhtatrlar...

Ali AKTA
Deerli canlar!
Yunus Emrenin syledii gibi, bugn yine bir canmz bir gz ap yummu
gibi aramzdan ayrlarak, Hakka yrd. Onun cann Hak katna, bedenini ise
ebedi yurduna, toprak anann kucana uurlamak iin toplanm bulunmaktayz.
dedikten sora, cann yaam hakknda ksa bir bilgiyi de canlarla paylar.
Bu nedenle hepimiz zgnz, acmz byk.
Ama canlar;
Kinatta hibir ey olduu gibi ve olduu yerde kalmyor ki. Her ey deiiyor.
Her ey, her zaman bir yaamn sonu ve baka bir yaamn da badr.
Bu da Hakkn deimez yasasdr.
Bizler Hakktan geldik ve Hakka geri dneceiz.
Aslnda, btn canlar aslna geri dnyor. Bylece Hakkn hkm de kesin-
tisiz sryor.
ah Merdan Alinin dedii gibi: Hakka yrme ne babay brakr ne de ev-
lad alkor.
Oras yle bir geittir ki, o geitten gemeye herkes mecburdur.
O nedenle, btn canlar Hakka yrr.
Hakk yolculuu anszn bizi bir yerde yakalyor.
Ama bizler yaarken zaman frsat bilmeliyiz.
Sevgi, sayg, merhamet duygularmz yeniden gelitirip; birbirimizi sevip, say-
mal ve birbirimizin hakkna, hukukuna sayg gstermeliyiz.
Kimliimize, inancmza, kltrmze sahip kmalyz.
Bizim Hakktan dileimiz; . (Hakka yryen cann ismi syle-
nerek) can erenlerin/evliyalarn makamna eritirmesi ve geride kalan ailesine, ev
halkna, sevenlerine ve gnl dostlarna salkl ve mutlu bir yaam vermesidir.
Deerli Canlar; yol ve erknmzda cenazede hizmetimiz vardr. Birincisi
Rzalk Hizmetimiz, ikincisi Hakk (Birleme, Tevhit) Hizmetimiz, ncs ise
Srlama/Toprakla Buluturma Hizmetimiz. Rzalk hizmetimizi burada yapaca-
z. Ben sizlere Bu can iin rzalk veriyor musunuz? dediimde, sizler Allah
eyvallah diyeceksiniz, bunu defa tekrarlayacaz, der.
Dede: Bizler de yol ulularmzdan Pir Sultan Abdaln dedii gibi, bu canla
birer birer rzalap, yol ve erknmza gre bu can ebedi yurduna, sonsuz yolculu-
una uurlayacaz. Bu nedenle:
Ey canlar!

Kendi amelince Hakk, hakikati znde grp ve bu yzden Enel-Hak di-

yen, yetmi iki millete bir nazarla bakp; eline, diline, beline sahip olmay kendisine
ilke edinen; dini sevgi, kblesi insan olan bu can, sizin iinizde yiyip iti, kondu
gt.
Hakka yryen bu can cmle dostlarnn, yaknlarnn ve sevenlerinin huzu-
rundadr. Bilerek ya da bilmeyerek bazlarnzn gnln krm, incitmi olabilir.
Ya da zerinde haklarnz kalm olabilir.
Hakka uurladmz bu cana gnl birliiyle can- gnlden btn mad-
di ve manevi haklarnz iin; Bu canmzn Hak-Muhammed-Ali yoluna inanm,
Ehl-i Beyt dostu bir kardeimiz olduuna tanklk eder ve Rzalk veriyor misiniz?
Hazr bulunan canlar: Allah Eyvallah! Helal olsun.
Dede: Canlar! Hakka yryen bu eri (ya da bacy) yaam sresince nasl
bilirsiniz?
Hazr bulunan canlar: yi biliriz. Allah Eyvallah!
Dede: zerinde eer hakknz varsa helal eder misiniz? (Helal eder misiniz?
diye kez sorar)
Hazr bulunan canlar: Ederiz. Allah Eyvallah! dedikten sonra,
Dede: Helal olsun diyen dillerden Hak-Muhammed-Ali raz olsun! der, du-
aya balar. Esirgeyen, balayan Allahn adyla, can- dilden diyelim bir Allah...
Allah... Ulu Tanr kitabnda buyuruyor ki: Haktan geldik, yine Hakka dneceiz.
Her nefis lm tadacaktr ve sonra bize dndrleceksiniz... Ey yceler ycesi
Tanrm! Ynn sana evirmi, Haktan gelmi Hakka giden, seni Bir bilen, Haz-
ret-i Muhammedi hak peygamber ve mrid, Hazret-i Aliyi veli ve rehber bilen,
Ehl-i Beyte bal olan bu can kulunu mam Hasan, ah Hseyin akna cehennem
narna, kabir azabna uratma. Yryen ruhunu ad, mekann cennet eyle. Bile-
rek, bilmeyerek iledii kusurlarn affeyle, Ey Tanrm! Muhammed Mustafann
ve Ehl-i Beytinin efaatine eritir. Allah... Allah... Allah, Muhammed, Ali... Pirim
Hnkr Hac Bekta- Veli, ler, Beler, Yediler, Krklar, Oniki mamlar, Hakka
yryen canmzn geride kalan yaknlarna, yol kardelerine sabretme gc ve
salklar vere. Burada bulunan btn canlarn gemilerine rahmet eyleye. Hepi-
miz bu halle hllendiimizde; Rabbim Allah, Peygamberim Hazret-i Muhammed,
rehberim Aliyyel Mrteza diyerek mrmz tamamlamay nasip eyleye. Hakkn
huzurunda, Ulu divanda, sorgu gnnde yardmcmz ola. Dem Ali, srr- Nebi,

Ali AKTA
Pirimiz Hnkr Hac Bekta Veli, Kerem-i evliya, gerekler demine h mmine Ya
Ali... Hakka yryen canmzn ruhu iin el-Fatiha...
Katlanlar Fatiha Sresi okur: Hamd, evrenler sahibi yce Allah iindir; Allah
ki acyandr, koruyandr, sevendir; gn gelince; ancak Odur, hesap soracak... Tek
sana tapan, senden medet umanlarz biz; saptmlar yoluna dmekten koru bizi,
doru yoldan ayrma bizi, aman Rabbimiz!
Bylece Rzalk Meydan Hizmeti grevi tamamlanr.
Helallik alnp, dua edildikten sonra, sra Cenaze Namazna gelir.
Cenaze ilerinin yrtlebilmesi iin ncelikle Hakka gen cann evinden -
kartlmas gerekir. Hakka yryen can evden kartlrken mutlaka ba ne getirilerek
karlr.
CENAZE NAMAZININ KILINMASI (SECDESZ NAMAZ)

Cenaze namazn kldracak Dede ne geer, halk onun arkasnda l, beli ve
yedili sralar halinde saf balar.28 Dede Durdum divana uydum Kuran- Azimana
Ynm Kbleye Kblem Kabe-i erife dir. Bundan sonra toplulua dner ve Can-
lar! Hakka yryen bu eri (ya da bacy) yaam sresince nasl bilirsiniz? diye
sorar. Halk bu soruya yi biliriz. Allah eyvallah diye yant verirse cenaze namazn
klnmasna geilir. Eer byle denmezse namaz klnmaz. nk oras erlerin erenle-
rin meydandr. Nasl Cemde Dede, canlar meydana ekip topluluun rzasn alyor-
sa ve bu rzalk alnmadan canlar Ceme giremiyorsa, cenaze de son yolculuunda bu
rzal almak zorundadr. Bu alnmadka cenaze namaz klnmaz. Cenazenin darna
duran canlarn en az drtte yi biliriz. Allah eyvallah diyecek. Eer yi biliriz.
Allah eyvallah denirse cenaze namaznn klnmasna geilir.
Cenaze namaznda rk ve secde bulunmad iin, secdesiz namaz da den-
mektedir. Seyrani iirinde cenaze namaz ile ilgili yle grlerini dile getiriyor:
al Seyrani, durma saz
Hakka sen eyle niyaz
Sana secdesiz namaz
Ksmet olan klar bir gn
Hakka yryen (len) her cann cenazesi iin (kadn-erkek-ocuk) topraa
verilmeden nce cenaze namaz klnr ve dua edilir. Cenaze namaz klmak, cenaze
sahipleri ve cenazeyi duyanlar iin kutsal bir grevdir. Cenaze namaz ayakta, Allah

rzas niyetiyle ve drt tekbir ile klnr. Cenazenin erkek, kadn veya ocuk oluuna
gre niyet yaplr ve tekbir ile eller balanr. Tekbirleri, Dede sesli, canlar sessiz
alr. Kefene sarlan, tabutlanan cenaze, ba batya, ayaklar douya gelecek biimde
Kerbela tarafa konulur ve niyet ederken l iin olduu belirtilir.
Tabut, musalla ta zerine konulduktan sonra, Dede Hakka yryen cann g-
snn hizasnda, Kerbelaya doru durur. Canlar Dedenin arkasnda dzgn saflar
halinde durur. Sra, cenaze namaz klmaya gelir. Dede, lnn kadn m, erkek mi, ya
da kz ocuk mu, erkek ocuk mu olduunu yksek sesle belirtir ve namaza balamak
iin canlara u bilgileri verir: Ey Canlar! Saflarmz sk ve dzgn tutalm. Cenaze
namaz drt Tekbir ile ve ayakta klnr. Birinci Tekbirde Tevhid kelimesi, ikin-
ci Tekbirde Salevat dualar, nc Tekbirde cenaze iin dua okunur, drdnc
Tekbirden sonra selam verilir. Bileniniz duasn okusun, bilmeyeniniz (Ya Allah,
Ya Muhammed, Ya Ali) desin, Oniki mamlar ansn... Cenaze namazna balamak
iin, Dede canlara yle seslenir: Niyet ettim, niyet eyledim, Allah rzas iin salta,
Muhammed Mustafa ve Ehl-i Beyt iin salevata, Hakka yryen bu canmzn
iin cenaze namazn klmaya, Gnlmz Oniki mama, Er kii (ya da: Bac kii/
erkek ocuu/kz ocuu) niyetine durdum divana, uyun hazr olan imama der.
Tekbirde, Dede; Allah Ekber (Tanr Uludur) der. Eller kulak memelerine (hizas-
na) kadar kaldrlr ve gbein zerine balanr. Dede canlar, iinden (sessiz olarak)
Tevhidi: Allahtan baka Tanr yoktur; Muhammed Mustafa Tanrnn elisidir
ve Aliyyel-Mrteza Tanrnn Velisidir. Sonra Allah Ekber diyerek, ikinci Tek-
bir alnr ve Salevat okunur: Ulu Tanrm! Muhammed Mustafaya ve Onun yce
soyuna dua ve sevgilerimi sunarm, kabul eyle. Muhammed e ve Ehl-i Beytine
bereketi srekli kl; brahime ve soyuna kldm gibi. Ulu Tanrm! Sen vglere
deer ve ycelikler sahibisin: Btn peygamberlere, erenlere, ehitlere, doru ve iyi
olan kullarna dua ve sevgilerimi sunarm, kabul buyur. Allah Ekber diyerek
nc Tekbir alnr ve u dua okunur: Yce Tanrm! Beni, Hakka gen bu can-
mz ve btn mminleri bala! Onlarn hayatta olanlarn da, lm olanlarn
da yarlga! Bizim ve onlarn arasnda iyilikleri geerli kl! Dualar, dilekleri yerine
getiren Sensin! Her eye gc yeten Yaratc Sensin!29 Son olarak da Allah Ek-
ber denir ve herhangi bir ey (dua) okunmadan Dede ve canlar Esselam aleykm
ve rahmetullah (Allahn selam ve rahmeti zerinize olsun!) diyerek, nce saa
sonra sola selam verir.

Ali AKTA
Cenaze namaznda selamlamadan sonra, cenaze namaz kldran Dede ellerini

kaldrarak: Ber-cemal-i Muhammed, Kemal-i mam Hasan, ah Hseyin, Aliyi
pir bilene verelim candan salevat, der, tm canlar salavat getirir. Sonra: Cenaze
namaz, niyaz ve dualarmzn Ulu Derghta kabul ve Hakka yryen bu ca-
nmzn ruhu iin, Allah rzas iin el-Fatiha... diyerek, canlarn lenin ruhu iin
Fatiha okumasn ister ve Fatiha toplulukla birlikte okunur. (Fatihann Arapasn
bilmeyenler, bu kitapta bulunan Trke anlamn okurlar).
Cenaze namaz bylece klnp sona erince, Dede
Mezarla (kabire) gtrlmek zere Hakka yryen can omuzlara alnarak ta-
nr. Dede;
Cmle canllar aslna dner,
Hakktan geldik, Hakka gideceiz.
Muhammed Mustafann gl cemaline,
Aliyyel Murtazann yoluna,
Hasan ve Hseyinin kemaline, Allah eyvallah H dost! deyip, tabutun ba
tarafndan tutar kaldrr ve orada hazr bulunan canlar da sra ile cenazeyi (dvaz ve
dualarla) tayarak yerine kadar gtrrler.30
CENAZENN KABRE TAIMASI

Alevi topluluklarnda tm yaknlarn ve tandklarn lene kar son ve en nemli
grevlerden biridir, cenaze trenine katlmak. Bir cenazenin namaznda, tanmasnda
ve gmlmesinde ne kadar fazla can yer alrsa len ve topluluk yelerinin uyumu da o
kadar fazladr. Cenazeyi bekletmeden en ksa zamanda topraa vermek bir gelenektir.
Cenazeyi tamak ilemi yle yaplr: Tabutu tutmak/kaldrmak isteyen nce ta-
butun n sol kolunu sa omzuna alr ve on adm kadar gtrr. Bundan sonra, tabutun
sol arka kolunu sa omzuna alarak on adm gtrr. Daha sonra tabutun sa n kolunu
sol omzuna alarak on adm gtrr. Tabutun sa arka kolunu sol omzuna alarak on
adm daha gtrdnde zerine den grevini yapm olur. Bylece sa omuz ve
tabutun nnden balamak zere tabutun drt yannda onar adm yryerek krk adm
atlr. Bu, normal sayda canlar olduu zamandr. Canlar az olur veya mezarlk uzak
olursa tama ilerine tekrar tekrar katlmak gerekir. Tabutu seri bir biimde, sallama-
dan gtrmeli, izleyenler mmkn olduunca sessiz olmaldr.

LNN TOPRAA VERLMES (DEFNEDLMES)

Cenaze ile ilgili ilemler srdrlrken, bir yandan da lenin konulaca mezar
da hazrlanmaktadr. len kimsenin cinsiyeti, burada son derece nemlidir. nk
l erkek ise mezar aaya doru, kiinin dik ve yere bast varsaylarak erkein
yerden gbeinin yksekliine kadar; kadn ise, yerden gsnn yksekliine kadar
ve boyunun uzunluu da dikkate alnarak doudan batya doru kazlr. Yani lnn
gmlecei kabir (mezar), uzunluuna ve derinliine kazlm bir ukurdur. Mezarn
boyu, lnn boyu kadar, derinlii de gs ykseklii kadar olarak kazlr ve lahit
yaplr. Lahit, kabrin alt ksmnda Kbleye doru alan oyuktur. Kble tarafnda ka-
lan blm 30-40 cm. toprak altndan ieriye doru kazlr. eriye oyulmu bu blme
saptma ya da koytan denilir. l ite bu oyulan ksma konulur.
lnn cenaze namaz klndktan sonra, son aama olan gmme yani de-
fin aamas balar. l, Sal aac zerinde ve omuzlar zerinde mezarna getirilir.
Cenaze mezarla getirildiinde omuzlardan indirilmeden oturulmaz. Ancak l yere
indirildiinde ii olmayanlar oturabilirler. Tahtaclarda len gen ise arkadalar, uzun
srklar zerine renk renk kuma paralar, mendiller, iekler balarlar ve bu srklar
bayrak gibi cenaze konvoyunun nnde tanr. Srklarda bulunan renklerin okluu
len delikanlnn sevilen bir insan olduuna kantlar.
Mezarlkta, kabrin tabanna bir dek serilir. Boylamasna doudan batya
doru kazlan mezarn bat ynne gneybat ile kuzeybaty birletirecek ekilde
Yastk konulur. Sonra, Sal aac alr ve yaknlar tarafndan Sal aacndan alnan
l, kiinin yardm ile mezara indirilir. Kadn kabre kendi mahremi, yani, ken-
disine nikhlanmas mmkn olmayan kiiler indirirler. Erkek cenazeyi ise yaknla-
rnn indirir. Cenaze kabre konulaca zaman birka kii kabre inerek kabrin kble
tarafndan cenazeyi, tabutta olduu gibi alr, kabre indirip yz kbleye evril olarak
sa tarafna yatrrlar. Kbleden tarafa gelen yere yumuak toprak konur ve dzeltilir.
Ba ksm batya ve yz yukarya gelecek ekilde mezara indirilen lnn vcudu ile
ba hafife kbleye evrilir. lnn kefen balar da bu arada zlr. Cenazeyi kabre
indirirken de: Bismi ah ve al milleti Resulillah (Yce Tanrnn adyla, Tanr El-
isinin ve Ehl-i Beytinin inancyla seni topraa veriyoruz) szleri tekrarlanr. Kefen
ba ve ayak ksmndan balanm ise, balar zlr.
len kii, yaamnda ok hrsl ve cimri olarak tannyorsa, gzn toprak do-
yursun denilerek onu mezara indiren kiiler tarafndan gzne birer tutam toprak

Ali AKTA
atlr. Bu uygulamadan sonra, mezarn taban ile kuzey duvarnn kesitii izgiden
balayarak, u ve dip ksm bu izgiye, dier ucu yukarya ve mezarn gney duvarna
gelecek ekilde tahta ile dousundan batsna kadar bir boydan bir boya denmesi
yaplr. Mezarn almasnda alanlardan ilk kazmay ya da apay vuran sonra da
nc kazmay vuran toprak atar. cenaze kabre indirilince kylerde derhal toprak
atlmaz. Kpek ve sair yrtc mahlkatn cenazeyi karmamalar iin ncelikle ze-
rine bir yk dikenli al atlr ve iyice bu allarla cenazenin etraf ve stn sktrp
rtkten sonra bir sralama yaplmadan herkes toprak atmaya balar. Baz yrelerde
ilk toprak musahip tarafndan atlr ve atlrken, Allah, Muhammed, Ali denilir ve
avu atlr.
l kabre bu ekilde yerletirildikten sonra st, kerpi, tahta ve benzeri eylerle
kapatlr. Bunlarn zerine toprak atlarak gmme (defin) ilemi tamamlanr. Kabir,
yerle ayn hizada olmayp biraz yksek yaplr. Mezar tamamen toprakla kapatldktan
sonra, yerle ayn dzeyde tutulmaz ve bir balksrt yaplarak, mezar teki yerlerden
ayrlr. Mezarn ba taraf olan bat yn ile ayak taraf olan dou ynne birer tahta
dikilir. lnn ba taraf olan bat ynne dikilen tahtada onun babasnn ad, kendi
ad ile soyadnn yan sra, doduu ve ld tarihleri ieren bilgiler yazlr. Bu tah-
taya, ba tahtas ya da hece ta denilir ve lnn ayak tarafndan zlen kefen ba,
ba tahtasna balanr. lnn ayak taraf olan dou ynne dikilen tahtaya da onun
kefeninin ba tarafndan kan kefen ba balanr. Her iki tahtann arasna gerilen bir
ip zerine, renk renk aputlar ile iekler balanr. lnn gmlmesini kapsayan bu
aama bylece tamamlanr. lnn zeri rtlnce Dede;
Destur-u Pir!
Hakkn himmetiyle!
Grnen, grnmeyen, bilinen, bilinmeyen; gklerde, yerlerde ve tm Kainat-
ta varln her nesneye nakeyleyen, kendini ademe baheyleyen Hakkn him-
metiyle, topraa srladmz (..) canmz ve hazrda bulunan cmle canlarn
gemileri iin gnl birliiyle diyelim bir Allah, Allah!..
lerin, Belerin, Yedilerin, On ki mamlarn, On Drt Masumu Paklarn,
On Yedi Kemerbestlerin, Krklarn hakk iin!
Kerbelada ehit den canlarn hakk iin!
Pirimiz Hnkr Hac Bekta Veli ve btn erenlerin/evliyalarn hakk iin!
Bu uurda yaklan, yklan, aslan, kesilen, derisi yzlen ve katledilen tm
canlarn hakk iin!

klarn, sadklarn, ariflerin, bilgelerin hakk iin!

Btn insanlar ayn gzle grenlerin,
Eline, beline, diline sahip olanlarn,
Enal Hak deyip de ezilen ve ilesini ekenlerin ve kmil insanlk yolunda y-
ryen canlarn hakk iin!
Hakk Erenleri;
Merhumun ruhu ad, mekn aydnlk, topra bol ola!
Hakk erenleri geride kalanlarn gzlerinden ya, duvarlarndan ta drme-
ye!
Merhum (..) candan rahmetini esirgemeye!
Ulu derghnda mahcup ve mahrum eylemeye!
Erenlerin, ermileri makamna eritire!
Ktlkleri var ise iyilie evrile!
Gruh-u Naci den, Ehlibeytten, erenlerin/evliyalar aydnlk yolundan ayr-
maya!
Geride kalan ev halkna, yaknlarna, sevenlerine ve gnl dostlarna salk,
sabr, metanet ihsan eyleye!
Hakka yryen (can) daima gnlmzde ola!
Onun sevgisi gnlmzde eksik olmaya!
Sonsuz yolculua uurladmz .. can ve cmle canlar, erenler katar-
na didarna nail ola Cmle dostlarna ac ve keder gsterilmeye!
Cmle gemilerimiz Hakk-Muhammet-Ali katarna/didarna nail olalar!
Her an pir, mrit huzurunda yzleri ak, gnlleri pak ola!
Tenini topraa srladmz .. canmzn ve cmle gemilerimizin
ruhlar ad, meknlar aydnlk, topraklar bol ola! der.
Nur-u Nebi, Kerem-i Ali, Pirimiz Hnkr Hac Bekta Veli cmlemizin gler
yzn soldurmasn!
yilikten, birlikten ve dirlikten ayrmasn!
Dil bizden, nefes Pirden, kabul Hakktan ola.
Geree H, mmine ya Ali!..
diyerek Srlama/toprakla buluturma hizmetini yerine getirir. Bu cenazenin ve
dier canlarn ruhu iin oturarak Kuran ve dvazimam okunur ve sonunda lnn
gnahlarnn balanmas iin dua Dede;

Ali AKTA
Ey ..can: Hava, su, toprak ve ateten varla geldin; nce can

idin sonra beden oldun. Hakk kapsndan dodun: Dil oldun, tel oldun, sz oldun.
Sese dnp canl-cansz her eye szdn; toprak donuna brndn, ate donuna
brndn, su donuna brndn, hava donuna brndn; devriye oldun miracn
tamamlamak iin kotun durdun.
Yolun ak, ruhun ad, meknn aydnlk, topran bol olsun. Hak-Muham-
met-Ali yolunu aydnlatsn. Btn erenler/evliyalar didarn olsun!
Her hizmetin grld. Bizden yana helali ho olsun. Bu meydan senden raz
oldu, Hakk da senden raz olsun.
Hoa kal (cann ismi sylenerek) can!
Hoa kal (cann ismi sylenerek) can!
Hoa kal (cann ismi sylenerek) can! der ve bylece srlama ilemi de ta-
mamlar.
Sevabn lnn ve btn gemi canlarn ruhlarna hediye ederler.
TELKN VERLMES31
Gerekte, Alevi inancnda telkin diriye verilirken; gnmzde lne telkin ve-
rilmektedir. Toplumsal etkileim nedeniyle ve farkl kltrlerdeki geleneklerin etkisi
altnda kalan topluluk yelerinde, lye telkin uygulamas da yer etmitir. Alevi top-
luluklar ibadetlerinde okuduklar deyi, dvazimam, glbank, mersiye ve dualarn
yzyllardr Trke olarak okurlar. Ancak kendileri ile birlikte lkede yaayan teki
yarmdan (Snnilerden) etkilenerek ve resmi din anlaynca asimilasyonu sonucunda
okuduklar baz dualar bugn Arapadr. Halk alkanlk haline getirdii bu adetler,
gnmzde belli llerde yerleik bir hal alr.
Definden sonra halk mezarn bandan ayrlrken, Dede mezara doru yksek
sesle u telkinde bulunur: Bismi ah... Ey (.........................) olu/kz (.......................)
(burada kez, lnn annesi ve kendi ad sylenir)! Yaamnda srekli sylediin
ve kabul ettiin ekilde unlar syle: Bilirim ve bildiririm ki Allahtan baka Tan-
r yoktur. Yine bilirim ve bildiririm ki Hz. Muhammed, Allahn kulu ve elisidir.
Ve tanklk ederim ki ah- Velayet mam- Ali Tanrnn velisidir. Kukusuz cennet
gerektir, cehennem gerektir. Kyamet gn gerektir. Bunda kuku yoktur. Ulu
Tanr kabirlerde bulunanlar muhakkak diriltip maher yerinde toplayacaktr. lk
sz veriini unutma ve ikrarndan dar kma. Hatrla ki: Rab olarak Allaha, din

olarak slama, peygamber olarak Hz. Muhammede, imam olarak Hz. Aliye ve
mminlerin kardeler olduuna raz bulunmu idin. Ey (.............................)! (
kez hitap edilir).De ki: Allahtan baka Tanr yoktur. Ona sndm. O byk Arn
sahibidir. De ki: Rabbim Allahdr, dinim slamdr, peygamberim Hazret-i Mu-
hammeddir, mamm ah- Velayet Aliyyel Mrtezadr. Allah seni sznde durucu
klsn ve doru olan yola gtrsn ve seni sevdiklerinle birlikte rahmetinin glge-
sinde saklasn. Ey Ulu Tanrm! Bu ly yalnz brakma. Sen, sahip kanlarn en
hayrlssn. Telkini verdikten sonra, Dede de kabristandan ayrlr.
Orada bulunan canlar, Hakka yryen cann yaknlarna basal diledikten
sonra oradaki tren sona erer.
BA SALII DLEMEK (TAZYE)

lm, insanolu iin dayanlmas en zor aclardan biri olarak, lenin yaknlarna
ok byk ac verir. lm, bana gelenlere ac verdii iin, onlarn bu acs etrafnda-
ki canlar tarafndan paylalr ve teselli edilir. Byle anlarda insann, teselliye, maddi
ve manevi yardmlara en ok muhta dnem olduunu kabul eden topluluk yeleri,
lenin ailesi ve yaknlarna taziyede bulunurlar. Taziye, lenin yaknlarn ziyaret edip
aclarn hafifletici sz ve davranlarda bulunmak, onlarn aclarn paylamaktr. Te-
selli ve taziye; Hkm Allahndr, Allah sabr versin, Allahtan geldik yine Ona
dneceiz, Allah rahmet eylesin, Mirac mbarek olsun, mekn cennet olsun, Al-
lah baka ac gstermesin, banz sa olsun... gibi szlerle yaplr.
Bir kimsenin bana lm ve benzeri aclar geldiinde olgun insanlarn, gzel szler
sylemesini bilenlerin, zellikle Dede/Baba gibi inan nderlerinin onu teselli etmesi,
acsn hafifletici, sabr retici, fke ve heyecan yattrc szler sylemesi gelenektir.
Bizzat grme olana olmadnda telefon, telgraf ve mektupla da taziyede bulunur.
Teselli ve taziyede en byk grev, mride ve Dedelere der.
lenin yaknlar yapmalar gereken en nemli ileri dahi bu dnemde yapamaz-
lar. l evinin ilerinde yardmc olmak iin herkes seferber olur ve vefat edenin ai-
lesine yemek yapp gtrlr. nk l evini yemek yapmaktan alkoyan byk bir
znt hkimdir. Bu yardm ve davranlar da bir eit taziyedir. Taziye ounlukla
ilk gnde yaplr. nk gnden sonra yaplan taziyeler, kapanmak zere olan
yaralar tekrar aabilir. lk taziye, l topraa verildikten sonra, mezarlktan ayrlr-
ken yaplr. Sonra topluca lenin evine gelinir, dualar okunur, canlar yine basal
dileyerek l evinden ayrrlar.

Ali AKTA
Amucalarda cenaze evinden mezarlkta alanlara irmik helvas, s piiril-

mi bir horoz, peynir, ekmek gnderilir. Buna mezarlk ekmei ad verilir. Bazen
mezar kazm, tabiat artlarndan dolay uzun srebilir.
KABRE SU DKLMES GELENE

Cenaze ile birlikte getirilen su, mezarn ba ksmndan balayarak ayakucunda
bitirmek kouluyla dklr. Mezara rtlrken herkes toprak atmak ister. Kimse bir-
birinin elinden krei almaz, yere braktrr yle alr. Eskiden su dkene para verildii
syleniyor. Bu gn bu uygulama braklmtr. Ayrca mezara sabah gn domadan
su dklmesi yaplr. Bu sular Hakka yryen cann ykand yerde yanan mumlarn
altndaki sulardr. Eskiden vefat edenin bir doktor kontrol olmadndan topran
serinlii ile kendine gelebilir diye gidilmi olabileceini dnlm olabilir. Zaman
zaman bu tr olaylara rastlanlmas olanan dndklerinden bu uygulamaya de-
vam ede gelmiler. Aslnda topran pekimesi iin yaplan gelenektir. Yal hava
bile olsa su dkmeye gidilir.
MEZARLIK DN
Mezarlkta i bitince tm gelenler topluca dalmadan cenaze evine gidilir. Ce-
naze yaknlar gelenlerin dalmamas iin gerekli ikazlar ile gelmeye ikna ederler.
Mezarlk iniinde Hakka yryen cann yaknlarndan biri tarafndan eker datlr.
Can a geleneinin kkeni ok eskilere dayanmaktadr.
Amucalarn da Hakka yryen cann evinde kurban, helva, pilav, hoaf ve ye-
mek eitlerinden oluan hazrlk tm gelenlere verilir. Yemekten nce 2 veya 3 kap-
tan tm gelenlerin elleri ykatlr. Bu kaplar cenazenin ardndan mezarla gidenlerin
dnecei yola ters olarak kapatlr. Hizmet edecekler koarak gelip bunlara su doldu-
rur. Su dkme ilemi hi kesilmeden devaml dkme eklinde yaplr. Giderken elleri
ykatlrken ayn uygulama yaplr. Havlu ile elleri sildirilir.
Gelenler giderken Allah sabrlar versin, Banz sa olsun, yedik itik Allah
kabul etsin diyerek ayrlrlar. Akama yaplacak iin, bir veya iki kii tarafndan
ky halk ne arlr. Bu yasl ev iin yalnz kalp zlmemesi iin bir avunma
eklidir. Cenaze evinden ayrldktan sonra komular ve akrabalar tarafndan lenin
kald oda, el birlii ile acele olarak badana edilirmi. Tarikata devam edenler de
topraa dt gecenin akamna yaplan toplantya ad verilir. Yedisinde de

en yaknlar toplanr. Krk yaplr. Kylerde akamndan balayarak topluca ka-

dnlar tarafndan tebareke okunur. Bu 7 gn sre iinde yaplr. Ufak apta mevlit
yaplr. Cenazeye talkn veren Dedeye/Babaya daha sonra uygun bir zamanda talkn
sabah ad altnda, evden yeni veya yenice bir tabak verilir. Bu kap bakrdan olurmu
genelde. Vefat edenin giysilerinin tm toplanr, ykanr ve en yakn dostuna verilir.
Cenazenin elbiseleri ykanmadan nce 41 adet ta toplanp ykanacak suya atlrm.
Ta toplama ilemi 41den geriye saylarak yaplrm. Krknc gecesi mevlit oku-
tulur. Ayn ilem 52sinde yaplr. Vasiyeti varsa devir denilen tren yaplr. Buna
gnmzde skat diyorlar. Daha ok dini eitim grmekte olan kiiler arasnda bir
miktar parann paylalmasdr. Bu kiiler dualar okuyarak bu paray kabul ettiklerini
belirtirler. Bu tren yaklak 10 kiinin dizleri zerinde dualar ile biter. Sonunda pa-
ralar eit olarak datlr. Tm tandklar yemee arlr. Davet edilme kylerde kadn
veya erkekler tarafndan arma ile olmaktadr. Gelenlere yemek verileceinden bir
gn ncesi hizmet edecekler gelir, gerekli hazrl yaparlar. Hizmet edecekler hizmet
gnnden bir gn nce haberdar olurlar, yani arlrlar. Amucalarda mevlit de ye-
mekli yaplmaktadr.
Senesinden bir gn evvel ta dikilmesi genelde yaplmaktadr. Buna katlanlara
yemek verilir. Buna mezarlk ekmei de denilir. Vefat edenin eyalarndan, sonra,
sevdii birine veya fakire kiinin belli biri olmas fark etmez, bir kat yorgan yastk
ve i amar alp verilir. Ayakkablar gecesine kadar yani o gn birine verilir.
VEFAT EDENN ARDINDAN 40 GN ST VERLMES GELENE

Amucalarda vefat edenin yaknlar ardndan hayr ileri icra ederler. Bu kiilerin
maddi yn ile orantldr. 40 gn iinde lokma yapp datrlar. Bu sure iinde Hakka
yryen cann gelip dolatna inanlr. 40 gn sresi iinde her gn bir kiiye st
gtrlr. Bu kiinin sevdii biri olabilecei gibi, fakir bir kii de olabilir. Ayrm sz
konusu edilemez. Son gn, krknc gn, st ile birlikte tas ve bir kak braklr. Baz
hali vakti iyi olanlar eme ve benzeri eyler yaparlar. Bu vesile ile toplumun baz
gereksinimleri karlanr.
CAN AI (KIRK YEME)

lmn nc, yedinci ve zellikle krknc gn hayr yemei verilir, d-
vazimam, mersiye ve dualar okutulur, sevab Hakka yryen cann ruhuna armaan

Ali AKTA
edilir. Ayrca lnn birinci yl dnmnde yine hayr yemei verilir ve istenirse me-
zar yaplr.
Krknc gnnde verilen hayr yemeinde bir ksa cem treni de dzen-
lenebilir, sazla deyi, dvazimam, mersiye okunur, cem erenlerinden helallik istenir,
borlar ya da alacaklar varsa denir. Bu ceme dardan indirme erkn32 denir.
Trenin sonunda mridi, len cann ruhunun sevinli olmas, kesilen kurbann ve
okunan dvaz ve glbanklarn kabul olmas iin dua eder. Yemekten sonra, sofra duas
eder: Allah Allah... Nimet-i Celil-ullah, bereket-i Halil-ullah, efaat Ya Reslal-
lah! Bu gitti ganisi gele, Hak-Muhammed-Ali berekatn vere. Yiyene helal, yedi-
rene delil, cennet taam, kudret honu ola. Hizmet sahipleri hizmetlerinden efaat
bula. mam Hseyin dualarmz Ulu Derghnda kabul eyleye. Hakka yryen
kardeimiz (...........................)in ruhu ad, mekan cennet ola. Geride kalan yakn-
larna sabrlar ihsan eyleye. Soframz dolu, yardmcmz Ali ola. Ar, ac, elem, ke-
der vermeye, azmzn tadn bozmaya. Dil bizden, nefes Hazret-i Hnkardan ola.
Dem Ali, srr- Nebi, Pirimiz-stadmz Hnkr Hac Bekta Veli, Kerem-i evliya,
gerekler demine h mmine Ya Ali...
Deyiler ve mersiyeler okunduktan sonra, dardan indirme ceminin asl iba-
det blmne devam edilir. Cem trenlerinde olduu gibi, salevatdan (Dede okur:
Evvel batan Muhammed Mustafaya ve Ehl-i Beytine salevat!..Canlar hep bir
azdan salavat getirir: Allahm! Muhammed Mustafaya ve Ehl-i Beytine niyaz
ve selam olsun.) balayarak srayla cem mhrleme (Dede canlara 3 kez yle
seslenir: Deerli canlar! Cemimizi mhrledik. Allahn emriyle bir hisar yaptm.
Cebrailin mhr ile mhrledim. Hasan, Hseyinin kilidi ile kilitledim. Ya Ali, bu
canlar sana smarladm. Verelim Muhammed Mustafaya candan salevat... Tm
canlar, salavat getirir.), ndi ali (Dede, duay okur: Ndi Aliyyen mazhar-l-acaib
Tecidh avnen leke finnevib Li ilallahi haceten klli hemmin ve gammin seyenceli
Bi nr-i azametike Ya Allah Ya Allah Ya Allah Ve binr-i nbvvetike Ya Muhammed
Ya Muhammed Ya Muhammed Ve binr-i nbvvetike Ya Ali Ya Ali Ya Ali Edrikni ed-
rikni edrikni Ve aleyh muhavveli La feta ill Ali la seyfe illa Zlfikar Her bir kazay,
belay def eder Perverdigr La feta illa Ali la seyfe illa Zlfikar Yezidin boynundan
gitmesin t ile teber La feta illa Ali la seyfe illa Zlfikar Mminin gnlnden gitmesin
leyl- vennehar mam Cafer Buyruunda budur muteber La feta illa Ali la seyfe illa
Zlfikar. Ey inanan can!Aliyi ar, o stn kerametlere sahip olan, skntlarn iin

ondan yardm grrsn, her trl keder ve ac, senin ululuunla dalr ey Tanr, senin
peygamberliin hrmetine de ey Muhammed, senin veliliin hrmetine de ey Ali. Ey
Hasan ve Hseyinin babas, ey Eb Trb, sorunlarmz z ey veliler velisi. Ey y-
celikler sahibi, ey Mrteza, ey ah- Merdan Ali.), balama (Allahmme salli
al seyyidina Muhammed Mustafa yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al
seyyidina Aliyyel Mrteza yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyi-
dina Hasan-l-Mcteba yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina
Hseyn-i Kerbela yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina Zeynel
Aba yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina Bakr Bah yz
suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina Cafer Rehnma yz suyu
hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina Musa Kzm yz suyu hrmetine
bala; Allahmme salli al seyyidina mam Rza yz suyu hrmetine bala; Alla-
hmme salli al seyyidina Muhammed Taki yz suyu hrmetine bala; Allahmme
salli al seyyidina Ali Naki yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidi-
na Hasan-l Askeri yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina Mu-
hammed Mehdi yz suyu hrmetine bala; Allahmme salli al seyyidina Erenler,
evliyalar yz suyu hrmetine bala.) tevbe (Dede: Ey cem erenleri! Ulu Tanr,
Tevbe Sresinin 119. Ayetinde Ey mminler! Allahtan saknn, dorularla beraber
olun buyuruyor. Geliniz z gnl birlii ile Ondan yarlganmamz dileyelim: Tev-
be gnahlarmza estafirullah, estafirullah, estafirullah! Ya Rabbi, doduumuz
gnden bu ana gelinceye kadar eer bilerek bilmeyerek ilediimiz kov, gybet, hata,
isyan, kk ve byk gnahlarn hepsine can- gnlden tevbe ettik piman olduk.
Bir daha ilemeyeceimize tevbe estafirullah. Kul kusur iler, sultan balar. Tev-
be estafirullah. Evvelimiz Adem atamzdr, sonumuz bizim peygamberimiz iki cihan
serveri Muhammed Mustafa (S.A.V.)dr. Bu ikisi arasnda her ne kadar peygamber-
ler, veliler, nebiler, gerek erenler geldi geti ise hepsi haktr, hepsine inandk, iman
getirdik. Elhamd lillh elhamd lillh. Dinimiz slam, kblemiz gnl kbesi, kita-
bmz Kuran, mezhebimiz mam Cafer-i Sadk Mezhebi. Hak l ilhe illallh, Hak
birdir, Muhammed reslullh, Emir-l-mminin Ali veliyyullah. lhi ilhi farzdr
ilhi, tlibin kalbinde farz ilhi, Oniki mamlar rehberdir Sultan Hatyi. Kalbimizle
severiz ol gzel ah dedikten sonra, Tevbe Dvazn okur.) ve istifar (Can-
dilden, can- gnlden diyelim bir Allah Allah... Allah, Muhammed, Ali, Hnkar Hac
Bekta Veli. Yetie, ulaa, dilde dilekleri, gnlde muratlar vere. Kazalara, belalara

Ali AKTA
kalkan ola. Oniki mamlar cemalinden, nrundan ayrmaya. Her gnlde bir murat
vardr: Murat isteyenin muratlarn, dilek isteyenin dileklerini ihsan eyleye. Cm-
lemizi sancann altnda saklaya, bekleye. Hastalarmza ifa, dertlerimize deva,
borlarmza eda nasib eyleye. Destimiz deman, kfrmz iman, yardmcmz Oniki
mam ola. Aliden bakm, Haktan niyaz ola. Seksen bir Urum Erenleri, doksan bin
Horasan Pirleri, yz bin Gayb Erenleri yetie, ulaa, dilde dilekleri, gnlde murat-
lar vere. Vakitler hayrola, hayrlar feth ola, erler def ola. Niyazlarmz Hak Der-
gahnda kabul ola. Gzmzden ya, duvarmzdan ta drmeye, ocaklar ba ay-
dn ola. Oniki mamlar cmlemize yardm eyleye. Ceddi cemalim yolumuzu yolsuza,
yaramaza, pirsize uratmaya. eytann errinden, gafil gadadan, grnr-grnmez
beladan koruya. ki cihanda korktuumuzdan emin, umduumuza nail eyleye. Bu oku-
nan dualarn hrmeti hakk iin Ulu Tanr, Hakka yryen (.....................) canmzn
kabrini cennet bahesi eyleye, sorgusunu kolay getire, gnahlar var ise balaya,
rahmet ve yarlgamasn gnden gne artra. Geride kalan yaknlarna sonsuz sabr-
lar vere, hizmetlerini kabul eyleye. Burada hazr bulunup Allah diyen mminlerin
gemilerine rahmet eyleye, kendilerine salk, esenlik vere. Dil bizden nefes Hazreti
Pirden) (yarlganmay dileme), mersiye, deyi, dvazimam ve glbank
okunur. Dvazimam okunmas bitince canlar secdeye varr, Dede dua eder: Dede:
ola. Dem Ali, srr- Nebi, Pirimiz Hnkr Bekta Veli, Kerem-i Evliya, gerekler
demine h... Duadan sonra bir ya da tevhid ekilir. Tevhid okunup bitince, secde
ve dua edilir. Dede canlara Dar eken didar gre, erenler sefaya ere der, herkes
rahat oturur. Ksa bir aradan sonra sofralar kurulur, yemekler yenir. Dede, merhumun
adna, yaknlarna lokma verir. Yemein sonunda sofra duas verilir, tren hizmeti
sona erer. Dede bu kez:Erenler, canlar! Cmlenizin vakitleriniz ak olsun. Duran,
oturan, kovsuz, gybetsiz evine varan, sa yata , sefa kalka. Hz. Hseyin yardm-
cmz, Hz. Hzr yoldamz ola. Geree h... der. Canlar niyazlap, meydandan
kar, evlerine giderler. eralar yanp bitinceye kadar uyank braklr, sr edilmez
(sndrlmez). Bylece, dardan indirme hizmeti sona erer.

RITUALE UND GLAUBEN BEZGLICH DES TODES, DER

BEERDIGUNG, DER TRAUER IM ALEWITENTUM
Ali AKTAS1*
Zusammenfassung
Jede Gemeinschaft auf der Welt verfgt ber einen Glauben und im Rahmen die-
ses Glaubens veranstalten sie ihre Trauerfeier. Auch die alewitischen Gemeinschaften
verben die Notwendigkeiten der Beerdigungszeremonien nach ihrem Glauben. An
der Herangehensweise der Alewiten an den Tod, kann man je nach dem Wohnort, ob
es ein lndlicher oder stdtischer Ort ist und je nach der schulischen Ausbildung, der
Reaktionen der Angehrigen des Verstorbenen, der Art und Weise und Traditionen
der Beerdigung, einige Nuancen beobachten. Der Grund fr diese kleinen Verschie-
denheiten liegt darin, dass es in den Glauben der alewitischen Gemeinschaften keine
Einschrnkungen bezglich der Beerdigungszeit gibt und auch keine klaren, religi-
sen Anweisungen bezglich der Art und Weise der Beerdigung gegeben ist.
Da das Beerdigungsystem, in der vorhandenen Ordnung, durch die Stadtverwal-
tung geregelt wurde, fngt die Tradition der Moscheen und Hodschas, die es im
Alewitentum nicht gibt,mit dem bergang zur Urbanisierung, in den 1950er Jahren
in den alewitischen Gemeinschaften, an. Die, in der Stadt an Ansehen gewinnenden
Moscheen und Hodschas, bringen auch einige Probleme und geschmacklose Ereig-
nisse mit sich. Zum Beispiel wurde es nicht willkommen geheien, dass alewitische
Verstorbene ( unter dem Volk weit verbreitet als Kizilbasch) in einige Moscheen geb-
racht wurden oder einige Hodschas sich nicht um den Verstorbenen kmmern wollten,
wenn sie erfuhren oder fhlten, dass es sich um einen Alewiten handelt.
Ein weiteres Problem besteht darin, dass mit diesem legitimiertem System, die
Hodschas die Gelegenheit nutzten und whrend des Gebets oder des Maulids, ver-
suchten ihre eigenen sunnitisch- orthodoxen Gedanken zu verbreiten und somit die
Alewiten nach den sunnitischen Gedanken zu konditionieren. Da die Alewiten diese
Vorgehensweisen whrend der Bestattungsfeier, als Respektlosigkeit und Intoleranz
angesehen haben und noch ansehen, verurteilen sie dies mit den Worten: Wir wer-
den als Alewiten geboren und mchten nicht als Sunniten sterben..
*
Soziologischer Forscher

Ali AKTA
Der Tod wird im Alewitentum auf zwei Arten interpretiert. Die erste ist der bio-
logische Tod. Die zweite Interpretation ist, der Tod whrend desNasip (Anerkennt-
nis) Feierlichkeit. Dieser Tod wird von den Alewiten durch die Ausdrcke sterben
vor dem Tod und sterben wiedergegeben. Der Tod whrend der Anerkennungsfe-
ier, ist ein gewollter Tod und diese Stufe wird als die hochinteressanteste und schwie-
rigste Stufe der alewitischen Ausbildung angesehen.
Im Alewitentum werden Redewendungen wie eins mit Gott werden, mit Gott
zu Gott werden, wir kommen von Gott und werden zu Gott zurckkehren benutzt.
Deshalb wird fr den Verstorbenen anstatt er ist gestorben, Ausdrcke wie, er ist
zu Gott gegangen, sein Dasein wurde verndert benutzt. Diese Ausdrcken bein-
halten sowohl die Erzhlung, dass der Geist ins Jenseits bergeht, den Tod in Bezug
auf das Verschwinden, das Nicht-zurckkehren, die Trennung wiedergegeben, wie als
auch das andersbedeutende Wiedersehen, wieder Zusammenfinden.
Die verbten Praktiken reprsentieren nicht nur den Abschied aus der Welt, son-
dern auch das Zurckkehren zu Gott. Deshalb werden die Praktiken als die Zeremo-
nie zur Rckkehr zu Gott und nicht als Beerdigungsfeier beschrieben.
In dieser Arbeit werden die ersten Aktionen, die im Alewitentum, beim Sterben
einer Person durchgefhrt werden; dem Tod eine Bedeutung zuzuschreiben, Kranke
zu besuchen, Verantwortungen gegenber Menschen im Sterbebett nachzukommen
und die Bestattungszeremonie und die Aktionen, die nach dem Tod einer Person [Le-
ichentuch vorzubereiten, die Waschung der Leiche, die Leiche ins Leintuch zu wic-
keln, den Segen zu geben, das Gebet zur Beerdigung zu verrichten, die Leiche ans
Grab zu tragen, die Leiche zu begraben, dem Geist die letzten Worte mitzugeben,
Beileid auszusprechen, die Tradition das Grab mit Wasser zu begieen] der Weg vom
Friedhof zurck und die Aktionen, die nach dem Tod des Verstorbenen verrichtet wer-
den (das Essen nach 40 Tagen des Todes), erarbeitet.
Die bertragung dieser Themen wird zusammen mit der mndlichen, alewits-
chen Tradition, mit dem Glauben, den Gebeten, den spirituellen Texten und ritualen
wiedergegeben.
Schlsselwrter: Alewitentum, Tod, Beerdigung, Trauer, Glbank(Gebete), Ri-

tuale

NOTLAR VE AIKLAMALAR
(Endnotes)
1 Bu almadaki hizmet ve uygulamalar konusunda kendilerinden bizzat fayda-
landm Dedebaba Mustafa Ekeye, Halifebaba Ali Doana ve dua, glbang
ve cenaze hizmetleri ilgili yaynlanmam almasndan yararlandm (Mer-
hum) Dede Mehmet Yamana teekkr ederim. Bu makaleyi Hakka yryen
babam (Merhum) Kazm Akta atfediyorum.
2 Alevi inancna gre, Hz. Ali ld zaman; cenazesini kendisi ykam, cenaze-
sini kendisi kefenlemi, cenazeyi tabuta kendisi koymu, tabutu da kendisi de-
veye yklemi ve deveyi de kendisi ekmitir. Daha sonra da cenazeyi topraa
kendisi vermitir.
3 Ylanlar evi
4 Cehennem atei
5 Ate evi
6 Cehennem stne yaplm kldan ince, kltan keskin bir kprdr. Gnahkr
kullar bu kprden geemeyecek ve cehennem ateine dp yanacaktr.
7 teki dnyada gnahlar ve sevaplar tartt varsaylan terazi.
8 Cennet rmaklarnn suyudur ve bu rmak suyu, lmszlk suyudur.
9 Tekel.
10 Cehennemde ikence ediciler.
11 lmek zere olan kimseyi kendisi iin zor olmazsa sa yanna yatrarak, yz
kbleye gelecek biimde evirmek kentte yaayan Aleviler arasnda Snniliin-
de etkisi ile yaygnlamtr. Byle yapmak g olursa, ayaklar kbleye gelecek
biimde srt zeri yatrlr, ancak yine yznn kbleye gelmesi iin ba biraz
yukar kaldrma uygulamas da kentte yaayan Aleviler arasnda grlen bir ba-
ka uygulamadr.
12 Baz yrelerde telkin, lmek zere olan hastann, salnda holand bir kim-
se tarafndan yaptrlmas uygulamas grlen bir baka davran biimidir.
13 Yasin Kurann hkm kesin: Sen Rabbin arza eli gnderdiklerindensin; do-
ru yol stndesin; Atalar nderden yoksun bir toplum iin ilk uyarmadr sesin.
Varsn yitikler senin szn dinlemesin, kader zincirlerini boynunda srklesin;
sen Kurana uyan, Allahn sayan tam uyarm demeksin. Ona mjdele, de ki:


Ali AKTA
- Mkfat greceksin;
Murada ereceksin;
Cennete gireceksin...
nsanolu ne yapm ne yapacak biliriz; hesabn sormaya ly diriltiriz; her
eyi yazdk, izdik, kestirdik nceden biz. Anlatsana, o ehrin bana gelenleri:
Gnderdik ya onlara biz iki Peygamberi, baktk ki inanan yok, bir nc gn-
derdik, slah olsunlar diye imkan verdik, yol verdik; yine inkar ettiler, ktle
gittiler, gldler, sylendiler Ne demekmi Peygamber? Biz Haktan gnde-
rildik dediler bizimkiler; onlar yine gldler, svdler dizi dizi:
- Uursuzlar, defolun, yoksa talarz sizi, yznzden yayor, bamza bela-
lar.
- Bizlersiz banza daha ok gelecek var; uur, t bizdendir; uursuzluk siz-
dendir!
Byle tartrlarken ehrin ucundan biri geldi soluk solua, gr sesle yle dedi:
Bu ne hile ne oyun. Hemen bunlara uyun; bunlardr hak Peygamber, ne kan-
drrlar sizi, ne bir cret isterler! O sesi duydum madem durabilir miyim ben
Rabba kulluk etmeden: Odur bizi halk eden; bizler hep ondan gelip, er ge,
hep ona giden. Hangi aklla baka birine tapaym ben? Allah ise eer bana zarar
vermek isteyen, hangi putun, fayda var hangi efaatinden? Rabbe bel baladm
ben, benim szm duyun; bunlara uyun hemen, hadi bunlara uyun!... Yine
homurdanmaya, kzmaya baladlar; cann verene dek onu da taladlar. Aldk
onu cennete hl szlanyordu: Ne olurdu kavmim de erseydi bu izzete... O
kavme ne bir ordu, ne sel, ne de zelzele; sadece bir kkreme! dleri patlayarak
serildiler yerlere... Nice toplum, bu eit akbeti hak etti, onlar gazabmz helak
etti, yok etti. Dnyadan nice kavmi sildik biz ka kereler; hepsi huzurumuzda
hesap vermek zereler... Meydandayken: topraa hayat getirdiimiz, tane bi-
tirdiimiz meyve yetirdiimiz, yerlere eit eit tohumlar attmz, yerlerde
grl grl sular akttmz, yine mi fark etmezler, doru yola gitmezler, yine
mi kretmezler? Bizdeki esiz gce belgedir gndz-gece; karanlkta dinlenir,
kta alrlar; insanlar yaamaya bylece alrlar. yle gece olur ki, Ay byr
kaderince, sonra, bir de bakarsn, hurma dalndan ince; ne gne, yetiir de kara-
rr ayn yz; ne gece bir an iin geebilir gndz; hepsi de gkyznde yzer
kendi izinde. Grseler bunlardan da stn belgeler vard: Bitkiler-hayvanlara

boulup kalrlard, tufanda hepsini bir gemiye yklemesek; imdada kim gelirdi
biz bomay dilesek? Her haliyle borludur u insanolu bize; yaayp geinme-
si bal takdirimize... Sonradan grmeleri biri dese insanca Allahn verdiin-
den kula verin bir para derler ki Rab dilese doyururdu kendisi Bir tek biz
mi olalm her an efendisi? Bu, bir sama bahane; bir ak saptmadr. Sonun-
da hayr vardr deseniz, cevap hazr: Grmedik biz bu vadin geldiin yerine!
rnek oladursun onlar birbirlerine; gn geldi mi bir emir, bir davran elverir;
uykudan kalkm gibi kalkp kabirlerinden Kim uyandrd? diye sorarlar bir-
birinden. O gn Rabbin kurduu mahkemeye girilir; herkese yaptnn karl
verilir; iyiler, evk iinde, gider, cennete konar; Tanrnn sesi, can serinleten bir
pnar, aldar balarnn ucunda: Selam size! Ayn sese gr ve korkun: Su-
lular! Gelsenize. eytana uydunuzdu dnyada, birok ite, size uygun den
yer: Cehennem budur ite! Azlar mhrl, kilitlenmi dilleri ne inkra mecal
var, ne tevile bo yere; bir bir tanklk eder ayaklar, elleri, derler Bizi kulland
u u ktlklere! isteseydik onlar arpardk yaarken de; kmazd ilerinden
konuan da, gren de... Niye Ona uymazlar, asln dnmezler: Ne sihirbaz,
ne air; O sadece Peygamber. Ne sylenmise kar, bir belirli zamanda, her
eyi aklayan, t veren Kuran da, bin bir batan biri yeter, hatrlasalar,
insan iin halk oldu, st ve et veren davar; hl nankr ve gafil, ona bile taparlar.
Cansz veya lml, putun da ne hkm var? zlme ya Muhammed! abalar
nafile... Bir eski mezar grse bir mnkir gelir dile Bu mu dirilecekmi? Bir
avu kemik kald! Hey bir damla phtdan yaratlan zavall! Seni yle var eden,
bunu diriltir elbet: Yeil aatan kzl ate yaratan kuvvet... Cmle yaratklar,
yeri-g var eden; kemikten yeni insan tretemezmi neden? O, her eyi yara-
tan, gren, bilen, bildiren; ol deyince olduran, l deyince ldren. Onunla var
oldunuz, onunla gereksiniz, ondan kopup geldiniz, Ona dneceksiniz.
14 Yoktur baka tapacak bir tek Allah var ancak iinde uyanktr; her eyine ta-
nktr; arp sorma: Nerede? Her yerde, hi bir yerde! Ne dalar, ne uyuklar; her
an, her yerde hazr; her ite takdiri var. Onundur, Onunladr yerde, gkte ne
varsa; efaat mmkn ancak Ondan izin karsa... Kynde-yurdundaki nn-
de-ardndaki neyse insanolunun hepsi elinde Onun. Gerekleir sadece Onun
Olsun! dedii; bir ey yok yerde-gkte Allahn bilmedii dinlenip uyulacak
ne kalyor geride Krss, yerleri de kaplam gkleri de! Kavryor, denetliyor,

Ali AKTA
kolluyor g-yeri... Bir olmaz saptanla inanann deeri; eli brnde kalr sa-
ptan-oyalanan; kopmayacak bir kulpa yapmtr inanan. ALLAH ki dorula-
rn dostudur, nderidir; onlar karanlktan aydnla iletir.
15 Alevi nancna gre, imamet Hz. Aliye verilmitir. Bu yetki ve grev ondan
da onun ocuklarna, onun soyuna gemitir. Alevilerin tm dinsel trenleri-
nin nderi ve ynetmeni adna seyyid-i saadet, evlad- resul denilen kii yani
Dede ya da Babadr. Bu nedenle cenaze ilerinin ynlendirilip ynetilmesi
de orada bulunuyorsa Dede/Baba tarafndan yaplr. Ama orada Dede/Baba veya
Dede/Baba tarafndan yetkili klnan rehber yoksa bu i bilen bir kii tarafndan
yrtlr.
16 Rahat dek, lenin vefat ettii yerden alnarak, yere pike ya da battaniye seri-
lerek oluturulan yeni yere denir.
17 Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1990, s. 152
18 Gmlmeden nce lnn sarld beyaz bezdir.
19 Kollar ve yakas olmayan, yanlar da dikisiz olan (yensiz, yakasz) bir gm-
lektir. Uzunluu, boyun kknden ayaklara kadardr (Ahiret gmlei de denir).
Kesilii yledir: Cenazenin ayaklarndan boynuna kadar uzunluu llr. Bu
uzunluu iki kat uzunluunda patiskadan bir para kesilir. Bu para ikiye katla-
nr, tam ortasndan cenazenin ba girecek kadar bir er alr. Buras oyulmaz ve
geniletilmez. Gmlein bir kat cenazenin altna seriler, ortadaki akla cena-
zenin ba denk getirilerek, gmlek cenazenin zerine doru kvrlarak stne
rtlr.
20 Cenazenin boyu uzunluundadr (batan ayaa kadar uzanan bir don ve eteklik-
tir). Sadan ve soldan cenazeyi saracak ekilde genie olur.
21 Cenazenin boyundan kar (yani 60 cm. kadar) daha uzun kesilir (boyu etek-
likten daha uzun olup, ba ve ayaklarn kefenin zlme ihtimaline kar d-
mlenmeye yarayan bir eit sargdr). Cenaze bunun ierisine konularak ba,
bel ve ayakularndan dmlenir (balanr). Bunun iin sargnn ba ve ayaku-
cundan balanacak ekilde uzun kesilmesi gerekir.
22 Bez yeterli olduunda: Erkeklerde kefen; gmlek, eteklik ve sargdan ibaret
olmak zere kattr. Kadnlarda kefen; gmlek, eteklik, sarg, barts ve
gs rtsnden ibaret olmak zere be kattr. Bez az olduunda: Erkeklerde

kefen; eteklik ve sargdan ibaret olmak zere iki kattr. Bunda gmlek yoktur.
Kadnlarda kefen; eteklik, sarg ve bartsnden ibaret olmak zere kattr.
Bunda gmlek ve gs rts yoktur. Bez yeterince bulunamadnda: Erkek-
lerde ve kadnlarda ayn olmak zere yalnz bir kattr ki, cenazenin sarld her-
hangi bir rtye bu ad verilir. Ancak zorunlu kalmadka byle bir uygulamaya
gidilmez.
23 Kadn cenazelerin balarn rtmeye mahsus bir bez parasdr.
24 Eteklik ve sargnn zerinden kadn cenazelerin gsleri zerine konulan bir
rtdr. Eni yarm metre, uzunluu da cenazeyi kapsayacak kadardr. Sargnn
ba ve ayakular dmlenmeden nce ba rts bana sarlr, gs rts
de gsn stne atlr.
25 Cenaze ykanrken temizliini yaptrmaya yarar (gnmzde lastik eldiven kul-
lanlr). Eldiven yoksa kefen bezinden kesilen 3 para temizlik bezinin bir tane-
siyle avret yerleri ykanr. Dieriyle abdest aldrlr. nc bezle de ykanr.
26 Kefenlendikten sonra cenazenin ba ve ayakular ile belinden balamaya mah-
sustur. Enleri 10 cm. ve uzunluklar 150 cm. kadar olur. Bu balar, l kefene
sarldktan sonra ba tarafndan, ayakucundan ve belinden balamak iindir. Ay-
rca tabuta koymaya, kabre indirmeye yarar. Bu balar kabirde zlr.
27 lnn ykanaca yer rtl olmaldr. Ykayc ve yardmclarndan bakas
onu grmemelidir (yaknlar grebilir). Erkek ly erkek, kadn ly kadn
ykar. Cenaze namaznn klnabilmesi iin lnn zalar tam olmas veya be-
deninin ou veya hi olmazsa ba ile bedeninin yars bulunmas arttr. Be-
deninin bu kadar olsun bulunmayan l ykanmaz, kefenlenmez, namaz k-
lnmaz, bir beze sarlarak gmlr. Dede/Baba veya bu konuda bilgi olan ve
cenaze hizmetlerini yrten kii, lenin yaknlarn arp, son suyunu dkt-
rr. Bununla, helallk verilmi olur. Cenaze ykanp, kefenlenip, tabuta konulun-
ca razlk (helallk) alnr. ehitlere ve doum srasnda Hakka yryen gen
annelere yeil kefen sarlmas gelenektir. Hakka yryen can iin, lmnn
krknc gn yemek (krk yemei, hayr yemei) verilir ve dardan indir-
me (halkn rzaln alma) treni yaplr. Bir can Hakka yrd zaman, ona
kar son hizmet yaplr, cenaze trenine katlnr, cenaze namaznda (duasnda,
helallnda) bulunulur. Helallk; hem evinin nnde hem de cenaze namaznda
alnr. ly, bu konuda bilgili herhangi bir can ykayp, namazn kldrabilir.

Ali AKTA
Dede olmas art deildir. Kk ocuklarn ykama ileminde abdest aldrl-

maz. iip dalmak zere bulunan bir lnn zerine yalnz su dklr; abdest
aldrmaya, anlatld gibi kere ykamaya gerek yoktur. nk, evrildii
ve srtld takdirde dalabilir. Bir ok cenazenin hepsine bir namaz klmak
olursa da, ayr ayr klnr. Henz dokuz yana varmam bir kz ocuunu er-
kek; henz erginlik ana (12 yana) erimemi bir erkek ocuunu da kadn
ykayabilir. Suda boulmu olan kii, gusl niyetiyle suyun ierisinde defa
hareket ettirilir. Bylece ykanm kabul edilir. Mslman olmayan erkek veya
kadn isterse/istenirse kurallara uygun olarak ykanlarak gmlr. Dokuz ay
doldurmadan nce doan ocuk, bir ses karmak veya kendisinde bir hareketin
grlmesi gibi canlln gsteren belirtiden sonra lrse, isim verilerek yka-
nr, kefenlenir ve namaz klnr. l olarak doup da bedensel yaps tam olursa
yine ykanr, beze sarlr, fakat namaz klnmadan gmlr. Eer bedensel ya-
ps tam olmayp ancak baz organlar belli olursa, zerine su dklr ve bir bez
parasna sarlarak gmlr. lm olan bir cann basz olarak vcudunun ya-
rs bulunsa veya gvdesinin ekserisi kaybolsa, ykanmaz, kefenlenmez, zerine
namaz klnmaz, bir bez torbaya sarlarak defnedilir. Ancak bedeninin ou veya
ba ile beraber yars bulunursa, ykamak farz olur, kefenlenir ve namaz klnr.
28 Tahtaclarda Cenaze namazn eskiden mutlaka Alevi olan birisi kldrrd. Ama
namaz kldrmay bilen bir kii yoksa cenaze namaz Snnilerce de kldrlabilir.
29 Not: Eer cenaze namaz klnan l, ocuk ise, nc Tekbirde u dua sz-
leri de eklenerek sylenir: Ulu Tanrm! Bu ocuu bizim iin gnderilmi
bir dl ve ahiret az kl! Tanrm! Bu ocuu bize hem efaati kl, hem de
efaatini kabul buyur!
30 epnilerde namaz det olmad iin cenaze namaz da yoktur ve cenazeyi, na-
maz klmadan kaldrmaktadrlar.
31 l gmldkten sonra mezarnn banda Mrid tarafndan lye yaplan bir
hatrlatmadr.
32 Dardan ndirme Erkn: Hayr Yemei, Lokma Erkn ve Krk Yeme-
inde Hakka yryen (len) can, tpk yaad zamanki gibi dar edilmi,
grg-sorgudan geirilmi, cem erenlerinden rzalk (helallk) alnm olur. Ha-
yr, Yemeinde unlarn hazrlanmas gerekir: Kurban lokmas, helva, glsuyu,
era, post vb. Usulnce erkn alr, Dede bir dua eder, topluma dnya ve ahiret

hayat ile ilgili aydnlatc bir konuma yapar, teselli edici szler syler. era
uyarlr, post serilir, sprge alnr. Meydan (erkn) bylece aldktan sonra,
Hakka yryen cann en yaknlarndan can (biri ya da ikisi bac olabilir)
dara karlar ve ilerinden birisi merhum adna Dedeye ve canlara kar u
tercman okur; Destur Pirim! Yzm yerde, zm drda, Hak-Muham-
med-Ali Divannda, erenlerin dar- Mansurunda, canm kurban, tenim ter-
cman, bu fakirden arnm, incinmi can karde var ise, dile gelsin, bile
gelsin, hakkn istesin. Hakkma, yoluma balym. Allah, eyvallah... Dede,
canlarn bu konudaki bilgisine bavurur; merhumun alaca, borcu varsa, miras-
lar bunlar kabul eder, derler. Byle bir ey yoksa canlara hazr bulunanlar:
z gnl birlii ile cmlemiz hakkmz helal eyledik. Allah, erenler de ba-
lasn. Yryen ruhu ad ve sevinli olsun, Hak-Muhammed-Ali yardmcs
olsun... diyerek, hep birden yere niyaz eder, yeri perler, dorulurlar. Dede gl-
bank eker (merhumun adn anar, onun iin tlanan kurbann, verilen yemein,
okunan dualarn kabul, ruhunun ad, yerinin cennet olmas, gnahlar varsa
balanmas iin de cmleler syler...). Bylece, Hakka yryen can adna,
dr hizmetini gden canlarn grevi biter; usul ile meydandan klr (Dardan
inilir). Bunun ardndan Cem treni (ibadet blm) balar. nce dede ya da za-
kir, bildii ya da bu kitapta yazl mersiye ve deyilerden iki tane alp syler
(kendi bildii makamlarla). Bu kitapta yeterince deyi, dvaz, mersiye, tevhid
verilmitir. Drdan indirme Cemine bir deyile balanr.

Ali AKTA

Doanehir Alevilerinin Muharrem Ayndaki badetlerine Dair Baz Tespitler Ve
Ziyaretghlaryla lgili Halk Efsaneleri (atroba Ky rnei)
DOANEHR ALEVLERNN MUHARREM AYINDAK BADETLER-

NE DAR BAZI TESPTLER VE ZYARETGHLARIYLA LGL HALK
EFSANELER (ATIROBA KY RNE)1*
Some Observations On The Worships Of Doanehir Alevis In The Month Of
Muharram And On The Folk Legends About Their Sacred Sites (The Example
Of atiroba Village)
Hasan ELK2**
Serkan BALCI3***
zet
Anadolu Alevilii; Anadolu insannn kltrel hafzasnn slam formuyla ekillen-
mesi ve yorumlanmas srelerinin toplamn ifade etmektedir. Alevilikle ilgili ya-
plan almalarn birounun Aleviliin douu ve tarihsel geliimine odaklanmas,
Anadoluda yaayan/yaatlan Aleviliin saha aratrmalar asndan yeterli dzeyde
ele alnamamas neticesini meydana getirmektedir. Bu alma; Aleviliin douu ve
tarihsel gelimesi ile ilgili grlerin dnda kalarak alan aratrmasndan elde edilen
veriler nda Doanehir (Malatya) Alevilerinin Muharrem ayndaki ibadetlerine
dair baz tespitleri ve Doanehir Alevilerinin ziyaretgh olarak (kutsal mekan) kabul
ettikleri Nesim Dede Ziyaretgh ile ilgili halk efsanelerini aratrmaclarn ilgisine
sunmak zere kaleme alnmtr. almamzn bir baka yn ise yrede yaamakta
olan Alevilerin adp ve erknlarnn uygulamasna dnk tespitlerde bulunmasdr.
zellikle ehirleme srecinin balamasyla soumaya yz tutan dede - talip ilikile-
rinin yredeki adp ve erknlarn uygulanmas hususunda boluklar meydana getir-
diini gzlemlemi bulunmaktayz. Dolaysyla ayin-i cemleri gren gemi kuakla,
meydan grmeden byyen yeni kuan kltrel hafzalarnn ayr oluunun sanclar
gnmze aktarlan en byk atma noktalarndan biridir. almamz bu adan
anlam tamaktadr. Ayrca almayla Nesim Dede Ziyaretgh etrafnda gelien sz-
l kltr unsuru olan menkbe veya efsanelerle byyen gemi kuaklarn, yrenin
Alevi kltr havzasna tadklar bu birikimlerini gnmz kuana aktarlmasn
amalamaktayz.
*
Bu makalenin ierik asndan olgunlamasna gr ve nerileriyle katk sunan CEM Vakf Malatya
ubesi Bakan Sayn Eref Doana ve eitimci Sayn Mustafa Bahadr Erta'a teekkr etmeyi bor
biliriz.
**
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Tezli Yksek
Lisans rencisi. E-posta: hasancelikkafkas@gmail.com
***
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Halk Bilimi Anabilim Dal Doktora Program
rencisi. E-posta: sekanbalci09@hotmail.com

Hasan ELK-Serkan BALCI
Anahtar Kelimeler: Alevi, Bektai, Snni, Matem, Efsane, Doanehir, Menkbe,

Nesim Dede Ziyaretgh.
Abstract
Anatolian Alevism refers to the totality of the processes of the formation and interpre-
tation of the Anatolian peoples cultural memory with the Islamic form. The Alevism
currently lived / kept alive in Anatolia is not sufficiently addressed in field studies
because of the fact that many studies carried out on Alevism focus only on the birth
and the historical development of Alevism. Keeping outside of the views on the birth
and the historical development of Alevism, this study aims to offer you researchers
some observations on the worships of Doanehir (Malatya) Alevis in the month of
Muharram and on the folk legends about their Nesim Dede Ziyaretgh (The Sacred
Site of Nesim Dede). Observations regarding the customary practices of the Alevis
living in the region constitute another aspect of the study. We determined that some
gaps have occurred in the customary practices of the regional community because
of the fact that the relationship of dede (spiritual teacher) and talip (seeker) has been
waning especially due to the progression of the urbanization process. This process
has become a source for one of the greatest disagreements developing between the
older generations who regularly performed Cem Rituals (gathering) and the younger
generations who grow without seeing a maidan (the central scene of such a sacred
gathering). Our study carries meaning by this way. Furthermore; by this study, we aim
at transfering this accumulated knowledge which has been carried to local Alewish
cultural area by the older generations who had been grown with legends and epics
being an element of verbal culture and being developed around Nesim Dede Monu-
ment, to today generations.
Keywords: Alevi, Bektashi, Sunni, Mourning, Legend, Doanehir, Sacred Site of

Nesim Dede
I. Giri
Sz konusu almamz, saha aratrmalar ve derlemelerinden elde edilen

bilgilerden oluturulmutur. slamiyetin farkl tasavvufi yorumlarla ele alnmas
olgusu bu topraklarn sahip olduu irfni geleneklerin zenginlii kadar okluk arz

etmektedir. Toplumsal hafzalarnda ki inanlarn bu yeni dinin formuyla zenginle-

tiren Alevi/Kzlba toplumlarnn szl (oral) kltr hafzalarnn en nemli tay-
clar olarak menkbeleri ve ya efsaneleri rnek verebiliriz. Szl (oral) kltrn
egemenliinde yrtlen bu halk slaml, kendi dinamikleri ierisinde deerlendi-
rilebilecek kadar zengin bir hafzaya ve sosyolojik bir gemie sahiptir. phesiz ki
Alevi/Kzlba toplumunun sahip olduu yazl kaynaklardan beslenen bir hafzasnn
da olumu olmas alanla ilgili karmzda duran bir dier olgudur. almamzda Do-
anehirde yaamakta olan Alevi toplumunun (zelliklede Balyan Airetine mensup
canlarn) ziyaretgh olarak kutsal kabul ettikleri ve tahminen asrlk bir gemie
sahip olan Nesim Dede Ziyaretgh etrafnda olumu olan szl kltrn unsurlarn
ve yrede ki Alevi/Kzlba yorumuyla yaatlmakta olan Muharrem ay ibadetlerini
siz aratrmaclarn ilgilerine sunacaz.
Doanehir Alevilerinin ocak yaplanmas ve erkn hizmetlerinin yrtlme-

si gemi dnemlerde farkl ocan temsilcileri araclyla yaplmtr (K4, K13).
Bu Ocaklar; Auien, mm Zeynel Abidin ve Kalender Abdal (Dede) Ocaklardr.
Doanehirin kendi yerleik halk olarak bilinen ve yrenin en byk Alevi nfusunu
da oluturan Balyan Airetide Auien Ocann taliblerinden meydana gelmektedir.
Sz konusu tespitlerimize, zellikle son yllarda Adyaman ili ve ilelerinden Doan-
ehire g etmi olan Alevi kesimini dahil etmemekteyiz.
Alan aratrmamzn sahasn tekil eden atroba Ky, Malatya ilinin Do-
anehir ilesine bal bir kydr. Doanehir ilesi, Malatya ili snrlar ierisinde
Alevi tasavvufuna mensup insanlarn da yaad ileler arasndadr. rneklem olarak
setiimiz atroba Ky ile Doanehire bal dier Alevi kylerinin inan, iba-
det ve yaam ekillerinin kk nanslar dnda tamamen benzerlik gsterdiklerini
gzlemleyebiliyoruz. Doanehir ilesinde Alevi irfni geleneine sahip yurttalarn
yaamakta olduklar en eski kurulu tarihine sahip olan ky, Eskikydr.4 atroba
Ky5 de Eskikyden ayrlanlar tarafndan kurulmutur.
Muharrem ay, Alevi tasavvufuna mensup olan insanlar tarafndan en kutsal
4
Szl anlatmlara gre Eskiky, Malatya il merkezine 55 km.lik mesafede Malatya Adana devlet
yoluna da 8 km.lik bir uzaklkta kurulmu bir kydr. dari olarak Doanehire bal olan kyn ku-
ruluunun 1514 olduu sylenmektedir. Sylenceye gre ky, Yavuz Sultan Selim ile ah smailin
siyasi ekimesinden dolay Yavuz Sultan Selimin taknd acmasz tavrdan kaanlarn kurmu
olduu bir da kydr (K10 ve K13 ile yaplan rportaj).
5
Kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber kyde yaamakta olan yallarn ifade ettikleri
zaman dilimleri 1880 ve 1890dr (K1, K2, K3, K4, K5, K6, K7, K8, K9).

ay saylmaktadr. nk Hz. Muhammed [sav.] Efendimizin, O, cennet ocuklarnn

efendisi (seyyidi)dir dedii torunlarndan olan mam Hseyinin Hicri 61 (10 Ekim
680)de Kerbelada yarenleriyle ehit edildii aydr (nl, 2008: 120). Onun iindir
ki matem ya da yas- muharrem ay olarak da adlandrlmaktadr.
Bu gnde (on Muharremde) gerekletiine inanlan; Hz. Musa ve srailo-
ularnn Firavunun zulmnden kurtulmalar, Hz. Eyypn hastalndan kurtulup
ifa bulmas, Hz. Nuhun gemisinin Cudi Dana oturmas, Hz. Ademin ve Hz. Da-
vudun tvbesinin kabul edilmesi, Hz. Yunusun baln karnndan karlmas, Hz.
Musann ve Hz. sann doumlar, Hz. brahimin ateten kurtulmas, Hz. Yakupun
kapanan gzlerinin grmeye balamas gibi bir ok olayn meydana gelmesinin yan
sra On ki mamdan biri olan Hz. Hseyin ve On Drt Masum-u Pak olmak ze-
re toplam yetmi iki kiinin bu gnde ehit edilmesi, zellikle de Hz. Hseyinin
ehit edilmesi yani Kerbela Olaynn (680) bu gnde meydana gelmesi, Alevilerde
bitmek bilmeyen, acs dinmeyen bir yasn srdrlmesine sebep olmutur. Bu, ayn
zamanda Alevilerin inan ve ibadetlerinin de belirleyici esi ve ilkesi haline gelmi-
tir. Yine bu gnde gerekletiine inanlan, Hallac- Mansurun ve Pir Sultan Ab-
daln aslmas, Fazlnn hanerlenmesi de dier nemli yas tutma nedenleri arasnda
gsterilmektedir. [Burada ad geen Fazl, Hurufiliin kurucusu Fazlullah Esterabdi
(.796/1394)dir]. Bu nedenlerden dolay her yln Muharrem aynda on iki gnden
az olmamak zere, yer yer on be gne varan bir sre yas tutulur. Hz. Hseyin bata
olmak zere Kerbela ehitlerine6, On ki mamlara ballk duygular daha da canlanr
(Haydar Gndodudan aktaran Yldrm, 2011: 77-78; ayr. bkz. Er, 2014: 114-115).
Alevilik algsnda Muharrem aynn kutsallna ve Ehl-i Beytin tad de-
erlere bir de u adan bakmak gerekiyor. Hz. Peygamberin, Veda Haccn da sy-
ledii u szler, Ehl-i Beyte dolaysyla da Hz. Hseyine verilen nemi bir kez daha
gn yzne kartmaktadr. Hz. Peygamber; 15 Mart 632de, Gadir-i Hum denilen
yerde kendisini dinlemekte olan Mslman kitleye yle seslenmitir: Ey Mminler!
Allahn doru yolunda, size rehberlik edecek iki emanet brakyorum. Bunlarn ikisi
6
Kerbela faciasnda, Hz. Hseyinle birlikte Kerbelaya giden ve ehit olanlardan Hz. Alinin ailes-
ine mensup olanlar: ehit olan Hz. Alinin oullar: 1. Hazreti Hseyin, 2. Hazreti Abbas, 3. Haz-
reti Cafer, 4. Hazreti Osman, 5. Hazreti Muhammed Ali, 6. Hazreti Ali Asgar, 7. Hazreti Ebubekir,
8. Hazreti Abdullah, 9. Hazreti Akil. Hazreti Hasann ocuklar: 1. Hazreti Ebu Bekir, 2. Hazreti
Kasm, 3. Hazreti Abdullah. Hazreti Hseyinin ocuklar: 1. Hazreti Ali Ekber, 2. Hazreti Abdullah.
Hazreti Akilin ocuklar: 1. Hazreti Abdullah, 2. Hazreti Cafer, 3. Hazreti Abdurrahman, 4. Hazreti
Mslim (Sezgin, 2012: 445-446).

de kesin olarak birbirinden ayrlmaz ve kyamete kadar birlikte bana gelirler. Bunlar-
dan birincisi Kuran, ikincisi Ehl-i Beytimdir. Bunu rabbimden ben diledim. Allaha
kelam olan bu ipe yapr. Ehl-i Beytin izinden kmazsanz, benden sonra yolunuzu
yitirmezsiniz (Tur, 2002: 81; k, 2014: 251-253; Uluay, 1998: 20; Bedri Noyan De-
debabadan akt. Aydn, 2006: 66).
Hz. Peygamberin, slam dnyasna emanet olarak brakt Ehl-i Beytin,
o gnk koullarda en nemli kiisi bizathi mam Hseyinin kendisidir. Onun iin
Hz. Peygamberin emanetine ve Hz. Alinin de evladna tarihsel srelerin biriktir-
dii derin bir sayg ve sevgi sz konusudur. Hz. Resuln, mmetine brakt
emanetlerinden birisi olan Ehl-i Beytten olan asaflarn, yine Hz. Resuln mmeti
olduklarn syleyenler tarafndan katledilmeleri tarih bilimi asndan da nemli
bir krlma noktasdr. Ayrca Sayn Seyit Dervi Turun, Sayn Yusuf evki Yavuzun
ve 50 (K12) yandaki katlmcnn da belirttikleri baz hadiseler yine Aleviler nez-
dinde Muharrem aynn kutsallna aklk getirmektedir: Adem Atann tvbesinin
kabul edildii gnn, brahim Peygamberin Nemrutun ateinde yanmad gnn,
Nuh Peygamberin gemisinin karay bulduu gnn, Musa Peygamberin kavmini
Firavundan kurtard gnn, Yunus Peygamberin baln karnndan kurtulduu
gnn, Eyp Peygamberin dertlerine ifa bulduu gnn ve Yakup Peygamberin
olu Yusufa kavutuu gnn Muharrem ayna denk gelmesi, bu ay kutsal klan
dier hadiselerdir (Tur, 2002: 184-185; Yavuz, 1991: 25).
Alevilere gre oru denildiinde akla ncelikle Muharrem orucu gelir. Mu-
harrem orucu ya da dier bir adyla On ki mam Orucu tutmak Anadolu, Rumeli, Irak
ve randaki Alevilere has bir uygulamadr. Yaygn bir kanaatin aksine On ki mam
Orucu Hz. Aliye ve Ehl-i Beyte ballklaryla bilinen ii, Caferi ve Arap Alevi-
lerince zorunlu bir oru olarak grlmez. ii ve Caferiler mam Hseyinin ahadet
gn olan 10 Muharremi yas gn olarak anarlar fakat yas orucu tutmazlar (De-
dekargnolu, 2014: 35). Eref Doan Dede ile gerekletirdiimiz szl mlakatta
da Sayn Doan, Hatay yresinde ki tecrbelerini bizimle u ekilde paylat: Arap
Alevisi (Alevi Nusayri) kardelerimiz matem orucunu tutmazlar. nk onlar On ki
mam(lar)n ldne inanmazlar!.. lmediine inandklar iinde matem orucu-
nu tutmazlar. Nusayrilere gre Hseyin de hep diridir (Doan, 28.10.2014). Hakeza
benzer bilgileri aratrmac Piri Erde u ekilde aktarmaktadr: Anadoluda yaayan
Nusayri gruplarca da Ramazan aynda otuz gn oru tutulmakta, Muharrem aynda

oru tutulmamaktadr. Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edildii 10 Muharrem gn,

On ki mamlar iin dua edilip, Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Ehl-i Beyte salvat geti-
rip, kurban kesip ve hrsi piirilerek adak datlmaktadr. Hataydan h Nasreddin
Eskiocak; Biz 10 Muharremi dier Aleviler gibi matem gn olarak deil, bayram
gn olarak kutlarz. nk o gn Hz. Hseyinin Cennetle mjdelendiine inanrz.
diyerek konuyu bu ekilde ifade etmektedir. Ayrca; Arnavut Bektailerinde Mu-
harrem aynda 10 gn oru tutulmakta, 10. gn tutulan oru o gn yaplan aure ile
almaktadr. Oru ile ilgili pratikler Anadolu Alevilii ile ortaklk gstermektedir.
Farkl bir uygulama olarak Muharremin yedisinde Hz. Hseyin iin helva kavrulmak-
tadr (Er, 2014: 105).
II. Doanehir Alevilerinin Muharrem Ayndaki badetlerine Dair Baz
Tespitler
Genelde slam corafyasnn tamam olmak zere, zelde ise mam Hse-
yini temel deerlerinden biri olarak alglayan tasavvufi yorumlarn tmnde olduu
gibi Doanehir Alevileri de bu ayda dnyevi ilerden uzaklaarak yaslarn7 tutmak-
la megul olurlar. Doanehir Alevilerinin Muharrem ay ibadet ve uygulamalarn8
7
Aleviliin tasavvuf anlaynda Hakk klar asla lmezler. len, sadece bedenleridir yani beer
olan cesetleridir. klarn tad manann inenmesi ya da anlalmamas hakiki lmdr.
yin-i cemlerde mam Hseyin ve Kerbela ehitleri iin gzya dklmesinin temel nedeni de
budur. Konuyla ilgili eksik bilgileri Hdr Abdal Oca Evlatlarndan Sayn Ali Rza Uurlu Dede
u ekilde tamamlamtr: Aleviler, mam Hseyinin ehit ediliine alamazlar! Yzyllardr Alevi
toplumu mam Hseyinin tad deerlerin inenmesine ve Onun manasnn anlalmamasna
(o deerlerin ldrlmesine) alarlar. Aslnda Hseyin insanln vicdandr ve bizler o vicdann
katledilmesine alarz nk o eik insanln da ldrld eiktir (19.01.2015).
Bu dnya ol ahiretten ieri,
kn yeri var kimseler bilmez,
Yunus ld diye sala verirler,
len hayvan imi, klar lmez [Yunus Emre].
8
Akademisyen Erdal Yldrmn Tunceli Alevileri zerine kaleme ald makalesinde, Muharrem
orucunun Alevi toplumunda ki benzerlikleri dikkat ekmektedir. Bizlerin Doanehir Alevilerinden
derlediimiz saha bilgilerin benzer verilerini Sayn Yldrm da Tuncelide elde etmitir: Aleviler,
oruca yatarken niyet ederler. Gecenin on ikisinden nce ar doymamak kaydyla yemek yerler. Artk
on ikiden sonra hi bir ey yemezler. Yani gece sahura kalkmazlar. Orulu olunan gnler ierisinde
yani matem sresince su imezler. Fakat ay, kahve, meyve suyu gibi sulu iecekler ierler. Yine et,
yumurta, soan, bal yemezler. Orulu iken kazayla parman veya herhangi bir yerini kesen kiinin
orucu bozulur. nk bu ayda kan kmas lanet olarak grlr. ftar ya da Alevilerin deyimiyle
az mhrn bozmak iin belli bir vakit yoktur. Gne battnda akamn herhangi bir saatinde
az mhrn hurma ya da zmle bozarlar (bkz. Yldrm, 2011: 80).
Blgede aratrmalar yapan bir baka akademisyen olan Dr. Hiroki Wakamatsu ise elde ettii bilgileri
yle aklamaktadr: Dou Mslman dnyas yani ran, Suriye, Irak ve Kafkaslardan Anadoluya
kadar uzanan geni bir blgede, Muharrem aynn onuncu gn anlan gndr. ra, zaten kelime
itibariyle Arapa kkenlidir ve aara demek on demektir. O gn slam dnyasnda Hz. Peygam-

nemli evrede ele almak mmkndr:

A Oruca balamadan nceki evre
B Orulu olunan evre
C Oru bitimindeki evre
II. A Oruca Balamadan nceki Evre
Doanehir Alevilerinin Muharrem aynda tuttuklar oru says on be gn-
dr. lk gn kaynak ahslarmzn verdii bilgiye gre Masum-u Paklar 9 orucu
olarak Muharrem orucunun balangcna gn kala tutulur (K1, K2, K3, K4, K5,
K6, K7, K8, K9, K13). [Masum-u Paklar iin tutulan oru, tamamen kiisel istee
bal ve Muharrem ay orucu gibi sosyal yaptrma tabi deildir]. Matem orucuna,
kurban bayramndan sonra ki 20. gnde balanr (K4, K9, K12, K13/ Yaman, 2011:
241). Matem orucuna ise u ekilde niyet edilir:
berimizin (s.a.v.) torunu mm Hseyin Kerbela olaynda ehit olduu gndr. ii inanlarna gre,
Muharrem ve Sefer aylar matem aylar olarak kabul edilmektedir. Kerbela olaynda hasta olmas
nedeni ile mm Zeynel Abidinin kurtulmas ve Hz. Alinin soyunun devam etmesi nedeni ile de Al-
laha kr ederler. Gnmzdeki Dersimde, Hz. Hseyinin Kerbeladaki acs bata olmak zere,
On ki mamlarn aclarn anmak ve anlamak amacyla, Muharrem matemi tutulur. Matem sresince
kesici alete el srlmez ve kurban kesilmez, et yenmez. Dersimde Muharrem aynn ilk on iki gn
boyunca oru tutulur. Orucun ardndan Muharrem aynn on ikinci gn sabahtan, on iki eit farkl
malzemeden oluan tatl hazrlanr ve komulara datlr (Wakamatsu, 2014: 101).
9
On Drt Masumun hepsi ok kkken ehit edilmi olan imam ocuklardr. Masum szc
Arapa kkenli bir szck olup susuz, gnahsz, temiz ve saf anlamlarn tar (bkz. TDK S-
zl). Bunun yan sra, halk aznda da kk ocuk anlamna gelir. simleri:
1. Masum: Muhammet Ekber, mam Alinin oludur. Krk gnlk iken ehit edilmitir.
2. Masum: Abdullah Ekber, mam Hasann oludur. Yedi yandayken ehit edilmitir.
3. Masum: Abdullah Ekber, mam Hseyinin oludur.
4. Masum: Kasm, mam Hseyinin oludur. yandayken ehit edilmitir.
5. Masum: Hseyin, mam Zeynel-Abidinin oludur. Alt yandayken ehit edilmitir.
6. Masum: Kazm Sait, mam Zeynel-Abidinin oludur. Drt yandayken ehit edilmitir.
7. Masum: Ali el Aktar, mam Muhammed Bakrn oludur. Drt yandayken ehit edilmitir.
8. Masum: Abdullah Asgar, mam Cafer-i Sadkn oludur. yandayken ehit edilmitir.
9. Masum: Yahya el Hadi, mam Cafer-i Sadkn oludur. On yandayken ehit edilmitir.
10. Masum: Salih, mam Musa Kazmn oludur.
11. Masum: Tayyib, mam Musa Kazmn oludur.
12. Masum: Cafer, mam Muhammed Takinin oludur.
13. Masum: Cafer, mam Hasan Askerinin oludur.
14. Masum: Kasm, mam Ali Nakinin oludur. yandayken ehit edilmitir. (Bkz. Seyyid Ah-
met Rfat Efendi, Miratl-Mekasd, ss. 225-226, H.1293, stanbul; Seyit Dervi Tur, Erknname,
Erenler Yayn, ss. 319, 2002, Almanya; Mehmet Yaman, Alevilik nan, Edep, Erkn-, Demos
Yaynlar, ss. 264, 2011, stanbul).
Aratrmac Piri Erde nceden tutulan bu orula ilgili olarak u bilgileri aktarmaktadr (Er, 2014:
106): Anadolu Alevileri asndan asl olan Muharrem aynda 12 gn sreyle tutulan orutur. Mu-
harrem orucunun ncesinde baz yol mensuplarnca 3 gn de karlama ad verilen oru tutulmak-
tadr ki bu orucun Hz. Hseyinin eli olarak Kfeye gnderdii ve Yezit kuvvetlerince ehit edilen
amcazdesi Mslim Akil ve iki olu iin tutulduu da ifade edilmektedir.

Bism-i ah Allah Allah Er Hak Muhammed Ali akna mam Hse-

yin efendimizin susuzluk orucu niyetine Kerbelada ehit olanlarn temiz
ruhlarna Fatma anamzn efaatine On iki imamlarn akna oru tut-
maya niyet eyledim Hak ulu derghna kabul eylesin ( K4, K11, K12, K13
/ Yaman, 2011: 242).
Doanehir Alevileri, matem ay boyunca ban ele alnmasna ve bakla
herhangi bir eyin kesilmesine pek scak bakmazlar. rnein mam Hseyinin ba-
nn gvdesinden ayrlarak kesilmesinin bir izdm olarak bakla herhangi bir ba
kesilmez, bu bir soann ba olsa bile. 85 yandaki katlmc (K1)10 bize bununla il-
gili bir ansn yle anlatmaktadr: Rahmetli babam oruca niyet etmeden nce, oru
srasnda soan kesmemek ve eline bak almamak iin soanlar getirir 12 dilime
ayrr (her mam iin bir dilim) ve bir kapta saklard. Soan yemek istediinde de o
kaptan alr yerdi ama kesinlikle oru zaman eline bak almazd Akabinde 50 ya-
ndaki katlmcmz (K12), ban ele alnmamasnn nedenlerini yle aklamakta-
dr: Bizim inancmzda, Muharrem aynda soann ba kesilmez. Birinci nedeni Hz.
Hseyine yaplan zulm anmsatr, ikinci neden ise soann canl vasfn tamas-
dr. Baharda topraa diktiimiz soann yeerdiine hepimiz tanklk etmiizdir. Ayn
ekilde yumurtada krlmaz nk o kracanz yumurtay bir tavuun altna koyun,
size civciv olarak geri dnecektir, orada da canllk vardr. Bylesi bir ayda, biz cana
nasl kyarz ki?.. eklinde konumutur.
II. B Orulu Olunan Evre

Orucun tutulduu zaman diliminde u hususlara dikkat edilmektedir:
1 mam Hseyinin susuzluunu anlamak iin saf su iilmemesi.
2 Kurban kesilmemesi ve kesinlikle kan aktlmamas.
3 - Soann bann koparlmamas ya da canl unsuru tad iin yumurta-
nn krlmamas.
4 Sa ile sakaln kesilmemesi ki bunun aksinin sslenme olarak nitelen-
dirilmesi-kadnlarn matem (siyah) rengi elbise giyinmeleri ve banyo yaplmamas
(sudan uzak durulmas). 11
10
85 yandaki katlmcmz Sayn Meryem ELKin, kendisiyle gerekletirilen mlakatn zerin-
den yaklak bir yl sonra Mart 2012de ve 72 yanda ki dier bir katlmcmz olan Sayn Fatma
LHANn da mlakattan yaklak iki yl sonra Austos 2013de vefat ettiini renmi bulunmak-
tayz. Hakka yrm olan merhumelere rahmet ve yaknlarna da sabrlar diliyoruz.
11
85 yanda ki katlmcmz (K1) bu kuraln deitii ve deimesinin de gerekli olduunu ifade et-

5 Elence ve dnlerin yaplmamas (bu tr ortamlara girilmemesi) ve

nikhlarn kylmamas.
6 Cinsel ilikide bulunulmamas ve elerin yataklarn ayrmalar.
7 Sslenmeye girecei iin evde bulunan aynalarn ters evrilmesi.
8 - Et yenilmemesi ve Hakka yrm olan kiiler iin yaplan 3. veya 40.
gn lokmalarnn ileri bir tarihe ertelenmesi.
9 - Kalp krlmamas iin aza manevi mhr vurulmas (K1, K2, K3, K4,
K5, K6, K7, K8, K9, K12, K13).
Oruca akamdan niyet edilerek balanmakta ve gnein batmna ok yakn,
henz kzlln tam olarak kaybolmad bir zaman zarfnda, tutulan orular almak-
tadr. Akamdan niyet edilen orucun, gn sonunda almasna kadar geen zamanda
aza mhr vurulur ve nefis uyutulur. Doanehir Alevilerinde oru ama genellikle
kuru zm12 ile yaplmaktadr (K1, K2, K3, K4,K12, K13). Oru alrken u dualar
okunmaktadr:
Bism-i ah Allah Allah mam Hseyine, onun soyuna ve dostlarna selam
olsun Yezide, onun soyuna ve yandalarna yz bin lanet olsun Yce Al-
lah, mam Hseyin akna tuttuumuz orular kabul eylesin Geree H
mmine ya AL (K4, K11, K12, K13). Ya da; Evvel Allah diyelim, ka-
dim billh diyelim Geldi Ali sofras, Hakk verdi biz yiyelim. ah yrsn
diyelim (K12; Uluay, 1998: 84).
Blgedeki uygulamaya gre oru aldktan sonra gece yarsna kadar yemek
yenilebilmektedir. Gece yarsndan sonraki zaman ise gelecek gne ait sayld iin
kesinlikle yemek yenilmemektedir (K2, K3, K4, K5, K6, K12). Oru sonrasnda sof-
radan, sofra duas (glbnk) ile kalklmaktadr (K4, K5, K6, K11, K12). Sofra duas
ise yledir:
Bism-i ah Allah Allah Nimet-i Celil, bereket-i Halil, efaat-i Resul,
inayet-i Ali, Himmet-i Veli ola Artsn eksilmesin, tasn dklmesin
Hak-Muhammed-Ali bereketini vere Yiyip yedirenlere, piirip geti-
renlere nur-i iman ve ak evk ola Dertlere derman hastalara ifa ola
Gittikleri yerde gam ve keder grmeye, lokmalarnz kabul ola lerin,
mitir: Yas ile pas (kirlilik) bir arada olmaz. Temiz olmak insana yakan en gzel davrantr
eklinde aklamalarda bulunmutur.
12
Bahsedilen zm; yrede yetien ve hurmay anmsatan yapsyla dikkat eken, kyllerce de peyg-
amber zm olarak adlandrlan zmdr.

Belerin, Yedilerin, On ki mamlarn, On Drt Masumu Paklarn, On Yedi

Kemerbestlerin, Krklarn, rical l gayp erenlerin ve Pir derghna yazla
Yiyene helal, yedirene delil ola Hakk saklaya, Hzr bekleye Geree
H mmine ya AL... (K4, K11, K12, K13 / Sezgin, 2012: 311-316; Uluay,
1998: 85-86).
Oru sresince, kyde yaayanlar her Cuma akam (Perembeyi, Cumaya
balayan akam olarak belirtelim; yani Ayin-i cemlerinde yapld akam) komula-
rna datmak iin tereyal piirilen byke bir ekmei hazrlamaktadr. Toplamda
on iki ekmek piirmek ve datmak ok byk sevap olarak alglanmaktadr (K4, K5,
K6, K7). Ancak gnmzde bu gelenein kaybolduunu syleyebiliriz (K1).
II. C Oru Bitimindeki Evre
On iki gn boyunca tutulan orularn tamamland gn, on ikinci gnn
le saatleridir. Katlmclara; on bir gnn tam, on ikinci gnn yarm tutulmasnn
neden(ler)ini sorduumuzda yle bir cevap alma imkn bulduk: On ikinci gn
topal biliriz, dier gnler gibi deildir. nk Kerbeladan kurtulmu olan mam
Zeynel Abidine (4. mam) ve lmemi olan, srr- hakikate karm mam Mehdiye
(12. mam) ait biliriz. Hakka kr iin umutsuzluk tamadmz bylece belirti-
riz (K1, K5, K12). Dier katlmclarda (K1, K4, K12, K13) o gnn artlarnda,
mam Zeynel Abidinin -Efendimizin- kurtulu mjdesinin farkl gnlerde duyulmas
sebebiyle kimi yerlerde 13. gnn sabah aurelerin kaynatldn ifade etmilerdir.
Katlmclarn ve Alevi inan nderi / aratrmac (merhum) Mehmet Yamann (.
2014) belirttii gibi, aurenin balangcnda kr kurbannn kesilmesi de nemli
bir erkndr. Yamana gre; Oru, kurban ve aure, mam Zeynel Abidinin sa sa-
lim kurtulmasnn simgesidir (Yaman, 2011: 242). Yine (merhum) Bedri Noyan De-
debaba da (. 1997) konuyla ilgili u aklamalarda bulunmutur: Muharrem matemi,
Muharrem aynn 1inden 10. gn le vaktine kadar su orucu tutulur. Kerbelada
lmden kurtulan Hz. Zeynel Abidinin imam oluu ve Hz. Hseyinin defnedildii on
ikinci gn aure kaynatlr. Su orucu 10 Muharrem le vakti biter fakat matem on
ikinci gne kadar srer (Aydn, 2006: 67). Bir dier aratrmac Piri Erinde konuyla
ilgili aklamalar u ekildedir: Anadolu Alevi-Bektaileri 10 Muharremi hem bir
matem gn, hem de bayram olarak deerlendirirler. nk Hz. Hseyin 10 Muhar-
rem 680de Yezit ordular tarafndan Kerbelada nce susuz braklp daha sonrada
ba kesilmek suretiyle ehit edilmitir. Ancak olu Zeynel Abidin Kerbeladan sa

kurtulmu ve On ki mamlar Onun neslinden yrmtr. lk aurenin yaplna

kaynaklk eden dardan kurtulup feraha erme motifi ile Kerbela Olayndaki Zeynel
Abidinin dardan kurtuluu motifi arasndaki ierik benzerlii dikkat ekicidir (Er,
2014: 106).
On ikinci gnn le vaktinde hazrlanm olan Aure orbasnn kazan,
ocaktan indirilerek bulunulan meknn orta yere konulur. Orulu olan ev halknn
Aure kazannn etrafnda toplanp tek tek On ki mamlarn isimlerini zikretmeleri ve
Aure glbnkn okumalaryla oru alr ve tadlacak ilk gdann da kazanda ki aura
olmasna dikkat edilir (K4, K5, K6, K7, K12, K13). Aure glbnk yledir:
Bism-i ah Allah Allah Allah, Muhammed, Ali, Oniki mam Efendilerimizin
ruhu revanlar, ad ve handan ola Mnkir ve mnafklar mat ola, mmin-
ler ad ola Lokmalarmz dertlere deva ola Matem-i Hasan ve Hseyin
ola Cmlemize hakl hayrl ksmetler verilmesi iin Nur-u Nebi, Ke-
rem-i Ali, Pirimiz Hnkar Hac Bekta Veli demine H (K4, K11, K12,
K13 / Yaman, 2011: 242).
Katlmclarn ifadelerine gre kyde eker bulunmad dnemlerde Aure
orbasnda zellikle zm pekmezi kullanlmasna (kendi emeklerinin bir iareti
olarak) ok nem verilirmi (K4, K5, K6, K7).
Katlmclarn verdikleri bilgiye gre eskiden mazeret belirtmeden Muhar-
rem orucunu tutmayanlara, cem meclislerinde dede huzurunda cezalar verilirmi.
72 ve 50 yalarndaki katlmclar (K4 ve K12) bu uygulamay yle ifade etmi-
lerdir. Daha nceden bir ayin-i cemde ikrar verenler u kurallar iyi bilirlerdi: 48
Cumann, Muharrem orucunun, Hzr orucunun hak olduunu ve verilen ikrardan
can verilse de asla dnlemeyeceini. krar veren canlarmz, ikrarlarna uymak
mecburiyetindedirler. krar verme sreci o kadar etindir ki dede, Muharrem orucu da
dhil, yola talip olanlara bir yllk iptida (balanma) sresi verir. Eer talip, yolun
gereklerini tam anlamyla yapacana dair karar verirse, o zaman cem meclisinde
ikrar szn verir. Bakn, oru ile ilgili olarak Seyyid Meftuni unlar sylemitir:
Ar tutanlar gruh-u naci,
Yerde insan, gkte melek duac,
Farkna varsa, tutsa bir bac,
Cennet-i Alada huri saylr.
Ar tutana ettiler ferman,

Tutmayann derdine, bulunmaz derman,

Senede kesse de yz tane kurban,
On ikiyi tutmayan, yand saylr.
Blgede tutulan her bir orucun bir aya tekabl ettii ve bundan dolay On ki
mam Orucunun tutulmas gerektii ynnde grler de dile getirilmektedir (K4 ve
K12).
III. Doanehir Alevilerinin Ziyaret Mekn Nesim Dede Ziyaretgh
ve Ziyaretghla lgili Halk Efsaneleri
III. A - Ziyaretgh
Nesim Dede Ziyaretgh atroba Ky ve Kelhalil Kynn eski yerleim
yeri arasndaki Keklik Danda bulunmaktadr. Ziyaretghn hangi tarihlerde kurul-
duuna dair kesin bir bilgi bulunmamakla beraber saha aratrmalarnda elde edilen
verilerin ortaya koyduu tahmini zaman, ziyaretghn 250 veya 300 yllk bir gemi-
inin olmas ynndedir. Ziyaretgh, blgedeki Alevilerce nemli meknlardan biri
olarak grlmekte, kurban kesimi vb. erknlara gnmzde de ev sahiplii yapmak-
tadr. Mevcut ziyaretgh da; Sleyman [zen] Dede [.1910], Kalender [zen] Dede
[.1913], Hasan [zen] Dede [.1932], Nesim zen Dede [.1970], Del Hseyin
Dede, Alo Dede ve Doan zen Dedenin yan sra Leylek Ana [Deli Leylek] ve
Zeynep zen [.1966] Analarnda kabirleri bulunmaktadr. Katlmclarla yaplan g-
rmelerin neticesinde zen soyadn tayan dedelerin tamamnn mam Zeynel
Abidin Ocana mensup dedeler olduklar anlalmtr. Ancak tarihlerden de anla-
laca zere, 1934 ylnda karlan Soyad Kanunundan nce Hakka yrm
olan dedelerin mevcut kabristanlar onarlrken, ailenin daha sonradan alm olduu
zen soyadnn tm kabirlere yazldn tespit etmi bulunuyoruz. Alan aratrma-
s neticesinde ziyaretghta meftun dedeler arasnda bir tek Del Hseyin Dedenin
bal bulunduu Ocak tespit edilememitir.
Ziyaretghn olduu blgeye eskiden yayla yolu olarak da kullanlan patika
yoldan gidilirmi. Ancak 2008 ylnda atroba Kynde ikamet eden Abuzer elik
tarafndan ziyaretgha bir ara yolu yaplm ve gnmzde de bu yol kullanlmakta-
dr. Yol yapmndan sonra 2009 ylnda ise mevcut kabristandaki mezarlar onarlarak
mermer talarla dzenlenmilerdir. Eski Kelhalil Kynn ky mezarl olarak da
kullanlan blgede, bugn yerleri kaybolmak zere olan birok toprak yapl mezarda
mevcuttur. Ziyaretgh (henz) su ve aevi gibi fiziksel yaplardan yoksundur.

III. B - Efsaneler
a- Mekan Efsanesi:
Yre halknn dillendirdii ve gnmze tad ilk efsane yledir: Del H-
seyin Dede ve Leylek Ana her Cuma (Perembeyi Cumaya balayan gece) gecesi
kaybolurlarm. Bir gn Del Hseyinin ei bu durumdan phe duymaya balar ve
Del Hseyin Dedeyi gz hapsine alr. Fakat ayn gece (Cuma gecesi) uyandnda
yine Dedeyi yatanda bulamazm. afak vakti olduunda Dede tekrar evine d-
nermi... Bu hadise epeyce bir tekrar edince Del Hseyin Dedenin ei artk dayana-
maz ve yreindeki benlii kusar: Sen benden habersiz nerelere gidersin, yoksa Deli
Leylekle mnasebetin mi var? der. Del Hseyin Dedede eine yle cevap verir:
Hanm; gnahma girme, bir srrm var, syleyemem. Eer sylersem yola ihanet
etmi olurum ve yaayamam. Ben seni aldatmadm, aldatmamda... Gel bu hrsndan
vazge!.. Fakat ei ayn stelemeleri dier gnlerde de devam ettirir ve Del Hseyin
Dedeyi srekli sorgular. Yamur da yasa kar da yasa elbiselerin hep kupkuru. Belli
ki uzaklara gitmiyorsun. Sen Deli Leyleki mi kendine dost tuttun?.. Ve tm basklara
dayanamayan Del Hseyin Dede son kez unlar syleyerek gn sonra ruhunu
Hakka teslim eder:
Biz Deli Leylekle her Cuma akam Adyamana Ebu Zer el-Gifariye13
[.652] gidiyoruz ve onun yaralarna derman alyoruz. Bu ikimizin srryd
ve srr aikr (fa) etmek can vermektir. Ben gn sonra vefat edeceim ve
benden gn sonra da Deli Leylek de vefat edecek. Onu yaknma defne-
din.
Nitekim Del Hseyin Dedenin dedii olur ve srrn beyan ettikten gn
sonra kendisi Hakka yrr. Kendisinin Hakka yrmesinin ardndan bu kez de Ley-
lek Ana cann Hakka teslim eder. Mezarlar birbirlerine yakndr (K1 vd.).
13
Eb Zer el-Gfr (.32 / 653): Cndeb b. Cnade b. Sfyan el-Gfari. LakabEbu Zer, Ebu Zer
el-Gifari slam ilk kabul eden sahabelerdenbiriydi. Servet terakm konusundaki gr ve m-
cadelesiyle tannan sahabe. Haram aylarda bile baskn yapmaktan, yamaclktan ve yol kesmekten
ekinmeyen Gfar kabilesine mensuptur. Ebu Zer el-Gfari, 32 ylnn Zilhicce aynda (Temmuz 653)
Rebezede vefat etti. Dier baz sahabeler gibi Eb Zerin de stanbulda Ayvansaray semtinde bir
makam - kabri bulunmaktadr (Aydnl, 1994: 266-269). Ebu-Zerr el-fr Trbesi: Adyaman
merkezde bulunur. Ebu-Zer el-Gfrnin slamn ilk yllarnda, Hz. mer zamannda Bizans toprak-
larna yaplan fetihlere katld ve buralarda ehit olmu sahibelerden biri olduu rivayet edilmekte-
dir. Ebu-Zerr el-Gfr trbesi, Adyamann 5 km. dousundaki Adyaman merkez Ziyaret kynde
ykseke bir tepenin zerinde yer alr. Trbe yre halk tarafndan en ok ziyaret edilen mekanlarn
banda gelmektedir. Alev- Snn herkes bu trbeyi ziyaret etmektedir. Evlenecek olan iftler, dn
konvoyu ile bu trbeye gelir ve trbenin banda mutlu olmak iin dua ederler. Alevler ve Snnler
ifa bulmak ve ocuk sahibi olmak iin buraya zellikle gelmektedir. Burada yaptklar duann ar-
dndan ocuk sahibi olanlar, ocuklar erkek olursa ismini Abuzer koymaktadr. Bu yzden yrede
Abuzer isminde birok kii bulunmaktadr (Renber, 2014: 214).

Katlmclarmza Del Hseyin Dede kimdir? sorusunu sorduumuzda u

aklamalarda bulunmulardr: Del Hseyin Dedenin kyde yaayan bir akrabas
yokmu (kimsesizmi) ve kendisi de ben Dersimden buraya geldim dermi (K1, K2,
K3, K4 vd.).
Peki Leylek Ana hakknda neler sylemek istersiniz? Leylek Ana yani Deli
Leylek, anadan ryan dolaan bir kadnm. Hizmetlerini Del Hseyin Dede stle-
nirmi. Saa sola tuvaletini yapsa bile Del Hseyin Dede bizzat kendisi temizlermi.
Bizden nceki kadnlarn ryalarna ok girermi. Tm ryalarda da Krklar Mecli-
sinde ksz ocuklar emzirdii grlrm. Zemheri aynda bile gle girer ykanr,
ktktan sonra da sanki gnein nndeymi gibi hemen kurulanrm (K1, K2, K3,
K4 vd.).
b - Tarik (Kutsal Asa ya da Aa) Efsanesi14:
14
Tarikat erknlarnda grgden geen Alevi/Kzlbalar genelde tarik altnda ikrar verirler. Bektai-
likte ise ayn ikrar pene alma (Pene-i Ali Aba) ile gerekletirilmektedir (17 Kasm 2013 tarihin-
de Sivasn Divrii lesi Hbek Kynden Dervi ASLANDOAN Dede ile gerekletirdiimiz
szl mlakattan elde edilen bilgi). Ayrca elebilere bal ocaklarn dedeleri ve elebilerin Alevi
kylerine gnderdikleri vekilleri, cem trenlerinde tarik (erkn) yerine ellerini kullandklarndan
peneli olarak da adlandrlmaktadrlar. Bu pene-tarik ikilii o gnlerin bir kalnts olarak bugn
bile srmektedir ve dedeler arasnda tartma konusudur. Asitane-i saniye olarak da bilinen ahku-
lu Sultan Derghnn postniini Mehmet Ali Hilmi Dedebabann Divannda bulunan u drtlk,
tarik (erkn) kullanan Ocakzde dedelerinden farkl olarak Hac Bekta Dergh elebileri ve onlara
bal olanlara bal ocaklarn ve dedebabalarn grlerini ok iyi yanstmaktadr (Yaman, 2006: 60;
Erz, 2014: 84-85):
Sofu niin taptn kuru denee,
Tapacak pene-i Al-i abadr,
Denee hebadr ekmek vermee,
Ehl-i Beyt penesi derde devadr.

Aratrmac (merhum) smail ONARLInn (1949-2006) Malatyann Arapgir lesi Onar Kynde
ki derlemelerinden elde ettii bilgiler aslnda genel manada Alevi/Kzlba toplumundaki tarik
kltne ilikin nemli bilgiler vermektedir (Onarl, 2000: 167-170):
Onar Kynde iki dede evinde tarik ubuu vardr. Kaldr Dedenin evindekine tarik denir,
Kk Koca Dedenin evindekine de rza denmektedir. Bir anlatma gre tarik eyh Hasana
dedelerinden kalmadr. Hz. Muhammedin Akabede bir aacn altnda Mslmanlardan sadakat ve
ballk yemini biat alr ve krr Cemi yapar. Hz. Muhammedin lmnden sonra, Mslman-
lar buray kutsal kabul ederek ziyaret ederler. Halife mer de bu aac kestirir. Dallarn toplayan
Mslmanlar bu sopalar, ubuklar kutsayarak, asa olarak kullanrlar ve sadakat andnda bun-
lar kullanarak yola gelme, girme anlamnda tarik derler. Babadan oula miras olarak geen
tarklar, eyh Hasana da bylesi bir miras olarak kalmtr. Dier tarik ubuu ise, Onar
Kynden bir dede Mehede mam Rza Dergahna gider: Oradan berat, hccet, icazetnme alar-
ak, ecereyi de onaylatr. mam Rzann Trbesinden de gl aacndan bir ubuk kesilerek zerine
ayetler ilenir, L feta ill Ali l seyfe ill Zlfikar yazlarak Dedeye verilir o da kye getirerek,
tarik olarak kullanr. Bir baka sylenceye gre de, Kerbel Tekkesine ecereyi onaylatmaya giden

bir dede, Hz. Hseyinin trbesinin bahesinde yetien Seze aacndan bir ubuk keserek 80 - 100
cm. uzunluunda kye getirerek, tarik ya da erkn ubuu olarak kullanr ve bu kullanlan ubuk
gnmze kadar gelir. Bazlar da Cennetteki Tuba Aacnn bir dal olduunu sylemektedirler..
Byk Ocak Tekkesinde yllk grg cemi yapldktan sonra, en son Cuma akam, Krklar Cemi
yaplr. ah Hatayiden Miranme sylenir. Tark altndan geme ya da tarik alma treni
dzenlenir. Bu tren ve eda etme ekli ve ritelleri Hz. Muhammedin Miraa gidiini ve dnnde
Krklar Meclisine urayn sembolize eden ve uygulanan bir Cem ibadetidir. Krklar Ceminde:
Bir can bir vcud olunur. Hakk ile hk, yer ile yeksan olunur. nsan kendini Cemde Allahta yok
(Fen Fillah) klabilir yani nefsni arzu ve heveslerini atar... Tarik ubuu, kat kat ipekli rtlere
sarl biimde bir yeil torba iinde, kilerin ceetinde (kesinde) zel olarak yaplm yerde durur.
Cuma akamlar burada mum yaklr, lokmalar datlr. Krklar Ceminin olduu gn, tarikin bulun-
duu eve Rehber giderek bir horoz keser ve tariki alarak Byk Ocak Tekkesine getirir. Tarik, mey-
dana girerken Gzcnn iaretiyle cemaat ve Dede ayaa kalkar. Rehber, tariki torbasndan ve ipek
rtlerden kararak, Allah-Muhammed-Ali diyerek iki bandan ve ortasndan perek Dedeye
teslim eder. Dede tariki pp aldktan sonra bir glbank syler. Daha sonra Zkirler, Miracnmeyi
alp, sylemeye balarlar. Musahip kardeler tarikin altndan gemee balarlar. Dede de kez
Allah, Muhammed Ya Ali! diyerek bellerine deecek biimde vurur. Tarikin altndan gemeden
nce sofular ve baclar da ayn ekilde kez perler. Cemdekiler ise hep bir azdan; Dedenin,
tarik altndan geene, suyunu iene, sorgu sual olmaya, Allah! dediinde, onlar da Allah Allah,
eyvallah diyerek yakarrlar.. Tark altndan geen sofular ve baclar: lme dek ikrrmza sdk
kalacaz demek olan bu tren, ayn zamanda eline, beline, diline, iine, eine ve ana sahip
olunacann da anddr. Tm canlar tarik altndan getikten sonra, tarik erkn bitimiyle: Saka bir
bakra ve bir ibrik ile Dedenin nne gelir. Zkirler Hseyini makamnda Hz. Alinin Hakka
yryn anlatan nefesi alp sylemeye balarlar. Cemaatte Allah, Allah! llallah!.. ilahisini
drt beyit eklinde yksek sesle terennm ederler. Dede, tarik ubuunu bakraa koyarak Sakann
dkt su ile ykar. Yine Sakann getirdii hi kullanlmam pegirle iyicene kuruladktan sonra,
ipeklere sararak torbasna koyar. Ve kez ptkten sonra, Rehbere teslim eder. Rehber de ald eve
gtrerek yerine koyar. Saka, bakrataki suyu alarak haran denilen bakr bulgur kaynatlan byk
kazandaki suya katarak tm cemaate tas veya marapalarla datlr. Bu suya, zemzem suyu denir.
ifal ve okunmu dual su olduu iin herkes ier. Hastalara gtrlp iirilir... Su datmndan son-
ra Cem birlenir ve canlar, Meydan Evini terk ederler.. Ktm Kynde, byk bir odann ortasnda
bulunan ve dam tutan byk ve eski bir direkte asl, yeil sarglara sarl asa vardr ki, darda kalan
ksm byk bir ylan bana benzemektedir. Kutsal saylan bu asaya Ktm Mar ya da Ktm
Evliyas denmektedir. Bu asa ile ilgili deiik rivayetler ne srlmektedir. Bu da Aa Kltnn
bir gereidir. eitli kerametler ve mucizeler yklenen Ktm Mar, ev ev, yre yre, ky ky
dolaarak hastalara ifa datt, yoksul ve dknlere yardm ettii, yolda karda iz bulamayanlara
yol gsterdii, srleri a kurtlardan kurtard gibi rivayetler anlatlmaktadr. Mar: ylan demektir.
Malatyann dousunda Abdlvahap Gazinin bulunduu yrede yani Eraf Briha Danda Mar
Ahron Manastr vardr ki Ylanl Kilisede denmektedir. Burann keileri uzun asalarla (kkyle
kt eklindeki sopalarla) ky ky dolaarak vaktin birinde drrlermi, blgede kutsal saylan
bu kiilere torbac denilerek dokunulmazm. Hatta l9.yzyla dein blgede Hristiyan rahip-
leri bu ekilde grmek mmknm. Ayn ekilde dolaan Alev-Bekta-Kzlba Dervilerine de
blgede ska rastlanldn bugn yallar sylemektedir. Ktm Mar Asas blgedeki Paulicien
din adamlarna ait olabilecei gibi, bir Kzlba Dedesine de ait olabilir. Bu asa kutsanarak ve
tarik sopas olarak kullanlarak bugne dek gelmitir. Orta-Asya Trklerinde aa nasl kutsalsa,
Anadoludaki Alevlerde de kutsal saylmaktadr. Kiraz, Melhem, Kayn, Ard, G1 Aalarnn
ubuklar baz yrelerdeki dedelerce tarik ubuu olarak kullanlmaktadr. Arap kkenli Alevler
olan Nusayriler de ise, Sakz Aac kutsal saylmakta, tarikat eyhleri bu aacn dallarn asa olarak
kullanmaktadrlar. Baz blgelerde Dede, ikrr verip nasip alan ya da Msahip olan canlara on-
iki tarik almaktadr. Oniki erkn ile birlikte, Tevhid ekip, Lilahe llllah zikriyle huu ve vecd
iinde yanlara ve ne dalgalanarak, zkirlerin alp syledii Dvazlarla zikretmektedirler... Daha

Tark (ubuu), Erkn (ubuu), Matrak, Deste-p, Ser-Deste, Evliya, Rza,

Asa, Sopa, Denek, Dahanek, Mar, Zlfikar... Bunlarn hepsinin adap ve erknda kul-
lanlan anlamyla- hemen hemen ayn anlama geldiini kaynaklardan tespit ediyo-
ruz.- Bir tan yapmak icap ederse tarik kullanm; Kzlbalkta musahiplik grevinin
yerine getirildii erkn srasnda musahip (yol kardei) olacak olanlarn yeminlerini
(sz=kavl) unutmamalar iin aa dalndan yaplma (bir bakma Hz. Alinin klc
Zlfikar temsil eden) genelde yeil bir beze sarl olarak duran bir denein, mira-
lama erknndan sonra musahip kavline gireceklerin srtna Dede tarafndan dedi-
rilmesi olaydr. Bunun haricinde bir de tarik alma olgusu vardr ki bu olgu, yola
uygun hareket etmeyenleri yola uymaya ynlendirmek iin ya da su ilemedii halde
yola uymaya devam etmelerini salamak iin Dedenin, taliplerini cem trenlerinde
bu tarik denen sopa ile tariklemesidir. Ancak ikrar vermemi genler ve ocuklara
tarik alnmaz (zgl, 2001: 34). Alevilikte tark zerinden atlama yoktur. Tark
sitem deyneidir. Erlere vurulur. Baclarn elleri iine srlr. Baclara erkn vurul-
maz, onlar narindir, incitilmez. Aleviler erkncdr, Bektailer penecidir. Bu, Alevilik
ile Bektailiin ayrlk noktasdr. Aleviler, grlen talip iftine defa erkn (tark)
vururlar (srtlara vurulur). Baclarn elinin iine defa srlr. Baclarn srtna
vurulmaz. Mrit, yere yatm musahiplerin srtna erkn Allah-Muhammed-Ali,
ehitler uyana Allah diye defa vurur. Yerde erkna yatan musahipler lm (ehit)
saylrlar. Zira lmeden nce lmek yani nefs-i emmareden beri olmak bu ekilde olur.
Bu iki can ehit (l) sayld iin ehitler uyana Allah! diye dua edilmi olur ve
musahipler bu sz duyunca ellrine de tark, Allah-Muhammed-Ali diye srlr.
Erkn plr, iftler dizleri zerinde halkay dolaarak, halkaya diz kerek oturmu
olan btn sofularla niyazlarlar. Kkler byklerin elini, bykler kklerin y-
zn per (M. Naci Orhan Dededen akt. Erz, 2014: 128/145-146).
Dede; cemi, tarik, erkn denei, alaca denek denen, d aacndan
sonra ise, saka suyu riteli yaplr. Saka Glbank okunur. Su datmna geilir. Suyu ien nce
Dede olduundan Su me Tercmann okur. Saka da bitiminde ak olsun! der ve tm cemaat de
ayn szckleri tekrarlar. Dededen Hizmet Duas alan Saka, canlara su datmaya balar...
Tarik, tarik ile ilgili kerametler ve tarik uygulamalaryla ilgili tartmalar iin bkz. (Rza YILDIRIM
(2012). Kitim Mar: Dersim Yresi Kzlba Ocaklarn Hac Bekta Evldna Balama Giriimi
ve Sonular. Tunceli: Tunceli niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Say 1, ss.1-21. / Vatan
ZGL (2001). Kitim Mar (Evliyas) ve Tarik-Pene Kavgas. Ankara: Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say 18, ss. 33-44. / Rza YILDIRIM (2010). Bektai Kime Derler?
Bektai Kavramnn Kapsam ve Snrlar zerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi. Trk Kltr ve
Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say 55, ss. 23-58).

veya dier bir kutlu aatan yaplm, 1.20 m boyunda krlmaz, bklmez bir sopa,
bir aa ile idare eder. Bu denek, hususi bir torba iinde, ala kilimle birlikte mreb-
binin evinde saklanr. Tahtaclar, Yozgat, Samsun, Malatya evresi Alevileri erkn-
l veya erkncdrlar. Cemlerde, dedeler erkn denei kullanr. Bektailer, Hac
Bekta evresi Alevileri, Senirkent-Ulubey Bektaileri, Ankara-Beypazar-Karaar
Ky Alevileri, penelidirler. Dedeler veya Bektai Babalar cemleri pene ad
verilen, Ehl-i Beyt Penesini temsil ettiine inanlan, sa elin penesi ile idare ederler
(Erz, 2014: 129-130).
Mar Ermenicede aziz, efendi, Sryanicede evliya anlamna gelirken
Farsa, Zazaca ve Krtede ylan demektir (zgl, 2001: 34). Burada dikkat e-
kilmesi gereken nokta, baka birok Alevi kynde de bulunan kltlemi tariklerin
hepsinde velilik ve ylan imgelerinin i ie gemi olarak grlmesidir. Bu u-
buklar halk muhayyilesinde adeta insanlatrlm ve kendilerine kerametler atfedil-
mitir. Bu kerametler ise ounlukla ylana dnme eklindedir (Yldrm, 2012: 3).
Bir gn Del Hseyin Dedenin hizmetkr Hseyini (nan), Del Hseyin
Dede yanna arr ve obaya inip kyden un getirmesini ister. Hizmetkr Hseyin
davarna binip kye doru yol alr ve kyde ki evin kilerinden ieri girer. O gnk
artlarda elektrik olmad iin kiler biraz da karanlktr. Tam un torbasna elini atp
un dolduracakken birden uvallarn stne uzanm bir ylan (byklnden dolay
kimi zaman ejderha diye ifade edilmektedir) grr ve korkuyla kendisini dar atar.
Korkudan eli kolu balanm halde yola koyulur ve Del Hseyin Dedenin yanna gi-
der. Tm olanlarn kendisine ayan olduu bilinen Del Hseyin Dede, hizmetkrn g-
rnce onu sakinletirir. imdi git bismillahirahmanirahim de ve ieri gir. O grdn
ejderha kaybolacaktr. Sen de ununu al gel. Merak etme o benim tarikimdi (kutsal
sopa=asa). Giderken onu orada braktm sana sylemeyi unuttum. Bu szlerden
sonra cesaretini yeniden toplayan hizmetkr Hseyin (nan) eve varr ve kilere girince
besmele eker. Ejderha (ylan) o an gzden kaybolur. Hizmetkr ise ununu alp dner
(K1 ve K4).
72 yanda ki katlmcmz (K4) tarikle ilgili baka bir ansn bizimle pay-
lamaktadr:
Vakti zamannda Del Hseyin Dedenin tarikinin olduu evde yangn kar
ve tarik o evin bacasndan bir ok gibi frlayarak yaylaclarn kulland ve ayn za-
manda da kyn yasland dan yksek bir yeri olan su kenarna der. Bir vakit

sonra obanlar tarike rastlarlar ve kylye bu durumu aktarp tarikin yerini sy-
lerler. Ky halk toplanp tarikin olduu yere varp ve orada kurban kesmek suretiy-
le tariki yerinden kaldrrlar. Anlatlanlara gre tarik bugn Adyaman ilinin
Glba ilesinin Yarba Kynde ki bir evde saklanmaktadr.15

Buna benzer bir olay Aratrmac Vatan zgl de yle aklamaktadr: Anlatlanlara
gre Kitim Evliyas kaybolmu. Yre halk aram ve kyn ikinci yerleim yerinde
bir am aacnn stnde bulmu. Halk, kurbanlar keserek buradan evliyay tekrar
gtrm. Ancak evliya tekrar ayn am aacna gelip yerlemeye karar vermi. Ev-
liya ksp tekrar geldii iin yreye Kstm ad verilir. Zaman iinde Kstm halk
dilinde Kitime dnr. Evliyann oturduu am aacnn st kesilip direk haline
getirilmi ve Cem evi de bu direin zerine kurulmu (smet Mirolunun eseri sayfa
108den aktaran zgl, 2001: 33).
c - ocuk Efsanesi:
Kyde yaayan katlmclarmz (K1, K2, K5, K6, K7) ziyaretghla ilgili bir
baka efsaneyi bizimle paylatlar. Yetikinliimiz dneminde kyde Elif (Umur)
diye bir komumuz yaamaktayd. Elif ka defa doum yaptysa, ya ocuklar l
doarm ya da doduktan hemen sonra lrlermi. Bir gn Elif yine doum yapm
ve bir olu olmu, adn da Mehmet koymu. Gel vakit git vakit Mehmet bir yan
bulmu. Ancak bir k gn Mehmet ok ar hastalanm ve o kk bedeni lm
deine hapsolmu. Mehmetin annesi Elif bu kez de evlat acsyla kar karya
gelince tek are olarak ziyaretgh grm ve kalkp plak ayaklarla daa doru yol
alm. nce eski Kelhalildeki Nesim Dedeye, sonrasnda ise kabristanlara gidip
niyazda bulunmu. Giderken de kendi kendine unlar dnrm: Gedikten kye
bakarm, eer Mehmet lrse zaten komular kapya toplanrlar ve bana da haber ve-
rirler. Bende evlat acsndan kendimi bir kayadan atp canma kyarm. Evlat acsna
artk dayanamam. Elif; g belada olsa kadn bana, plak ayaklarla ve zemheride
kendini Dedelerin huzuruna kavuturur. Ziyaretgha niyaz olur ve Allaha yalvarr.
O an Elifin duas kabul olur ve hasta olan Mehmet yatanda dorularak oynamaya
balar. Bu durumu gren komular Elifin peinden giderler ve Mehmetin iyiletii-
ni sylerler... Mjdeyi alan Elif adeta ku olur, uarak kye yavrusunun yanna varr.
15
Sz konusu tarikin sakland Glba ilesi Yarba Kynde ki canlarmza ulamamza ramen,
hane halk dinsel bir tren olmadan tariki sakladklar yerden karmay uursuzluk olarak al-
gladklar iin (henz) tariki kayt altna almam bulunuyoruz.

Ne kar engellemitir onu ne de souk plak ayaklarn... Bugn, o kk Mehmet 70

yan devirmi ve torun sahibi bir dededir...
d - Kara Ylan Hikayesi:
Bu anlat ok yakn tarihte gerekletii iin (tahminen 3 yl nce) efsane
olarak deerlendirmek yerine hikye olarak sizlere aktarma ihtiyac duyduk. 72 yan-
daki katlmc (K4) hikyeyi bizlere u ekilde aktarmtr: atroba Ky ile Kelhalil
Ky (imdi ki Kelhalil) arasnda yeni alan bir mermer oca mevcuttur. Mermer
ocann sahibi olan kii ocaa gelip giderken orada alan iilerden yukarda bir
ziyaret olduunu renir. Merak eder ve ziyaretgha doru yryerek trmanr. Fakat
ziyaretgha giderken dua veya nasip almaktan ziyade biraz kukulu (menfaat amal)
gider. Acaba ziyaretin olduu alanda define var m dr? eklinde sorular kalbinden
geirir. Kabirlerin olduu yere vardnda kabirlerin etrafn eviren ta duvarn di-
binde gzne bir kibrit kutusu taklr. Eilip kibrit kutusunu alacakken birden nereden
geldiini bilmedii kara bir ylanla karlar. Ylan bunu kabristanlara yaklatrmaz.
Biraz da korkmu olan mermer ocann sahibi oradan uzaklar ve antiyeye dner.
Durumu iilerine de anlatr ve ben oraya kalbi temiz gitmedim, ondan byle oldu
der. O gn iilerine, ziyaretgha bir kurban adak edeceini ve kabristanlarn ssz
olmad da syler (K4).
IV. Sonu ve Deerlendirme
IV. A - Blgede Yaatlan Alevilik zerine Sosyolojik Baz Tespitler
Gerekletirilen mlakatlarda, Muharrem Orucu da dhil olmak zere talip-
lerin Alevi geleneine uygun ibadetlerinde ok ciddi sosyal kopularn yaand
gzlemlenmitir. Bata rneklem olarak setiimiz atroba Ky olmak zere, Do-
anehir ilesine bal dier Alevi yerlemelerinde yaklak 50 yllk bir zamandan
beri ayin-i cemlerin yaplamad sonu olarak tespit edilmitir. Katlmclarn
birou (K2, K3, K4, K5, K6, K7, K9, K12, K13) ok kk yalarda ayin-i cemle-
re tanklk ettiklerini sylemilerdir. zellikle ehirlere glerin younlat 1950 y-
lndan itibaren, yrede dede-talip ilikilerinin kaybolmaya yz tuttuunu sylemek
mmkndr. Katlmclarn tamam Doanehir ilesindeki Alevi kylerinde yaplan
en son cem trenlerinin tarihini 1959 yl olarak tespit etmi olmalar, blgede gler-
den nce yaatlan adp ve erknn, yaatlamamas sorununu gndeme getirmitir.
Ayin-i cemlerin yaplamamas ve kopmaya yz tutmu dede-talip ilikilerinin
kopmaya yz tutmasnn nedenlerini katlmclar yle aklamlardr:

> Vefat eden dedelerden sonra, dedelik kurumunun ilevlerini yrtecek

insanlarn yetimemesi.
> Ekonomik skntlardan dolay, 1960l yllardan sonra ehirlere gerek-
letirilen kitlesel gler. Bu glerden sonra ky nfuslarnda azalmalar ve sosyal
ilikilerde yaanan kopular. Taliplerin dedelerden kopmas ve talibin dedenin gzeti-
minden kmas.
> Kylerde yaamakta olan dedelerin ehirlere yerlemeleri ve ekonomik
kayglardan dolay dedelik grevlerini yapamamalar.
> ralk (hakkullah)16 olarak adlandrlan ve kylerde dedelere az da olsa
ekonomik gelir salayan sistemin kaybolmas.
IV. B - Dedelik Kurumunun levselliini Yitirmesinin Sosyolojik Bir
Yansmas Olarak atroba Kyndeki Genlerin Erknlarn cra Etmelerin-
de Yaadklar Sorunlar
atroba Kynde yaamakta olan genlerle katlmc-gzlem metoduy-
la yaptmz aratrmalarda, 1960l yllarda balayan glerin neticesinde kopmaya
yz tutmu dede-talip ilikilerinden en ok etkilenen sosyal tabakann genler
olduu kansna varm bulunmaktayz. Ayin-i cemleri gremeyen, yola ikrar vereme-
yen, inanlaryla ilgili geleneksel eitimi dedelerden alamayan, musahiplik kurumunu
vb. unsurlar yaatamayan bu gen nfus, Alevilii ancak bir sosyal kimlik olarak
tadklarn ifade etmilerdir. Aleviyiz, ancak Aleviliin gereklerini renemiyoruz.
Bize yol gsterecek dedelerin hepsi gp gittiler, yolumuz basz kald. Kendi aba-
mzla bir eyler renmeye alyoruz ama yeterli olmuyor. Musahip olmaya veya
yola ikrar vermeye karar versek, kurbanmz kesecek ve cemimizi yrtecek kimse
yok demeleri, dedelik kurumunun yeni yetien genliin Alevi geleneklerini yerine
getirmelerinde ne kadar nemli olduunu bir kez daha kantlamtr (C.D. :19 yan-
da, A.R.. :18 yanda, H. B. H. :19 yanda, S. R. : 18 yanda, E.R. :26 yanda, M..
:18 yanda).
16
Hakkullah: Kutsal (Ehl-i Beyt) soy(un)dan geldiine inanlan Alevi din adamlarna hizmetleri
karlnda (para veya eya olarak) verilen crettir. Hakkullahn, talibin gnlnden kopan ne ise
odur anlayyla belirlendiini tespit ettik (Yazc, 2014: 127).

Kaynaka
AYDIN, Ayhan (2006). Akademisyenlerle Alevilik - Bektailik Syleileri. stanbul:
Horasan Yaynlar, 1. bask.
AYDINLI, Abdullah (1994). Eb Zer el-Gfr maddesi. An-
kara: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 10, ss. 266 - 269.
AZAR, Birol (2005). Benzerlik ve Farkllklar Ekseninde Alev - Bekta nanlar
zerine Bir Deerlendirme. Elaz: Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Cilt 10, Say 2, ss. 81-87.
DOAN, (Kaynak kii) Eref. Cem Vakf Malatya ubesi Bakan. [Alevi Dedesi,
Auien Oca / Mir Seyyid Evlad]. Mlakat tarihi: 28.10.2014 Sal - Malatya.
DEDEKARGINOLU, Hseyin (2014). Muharrem ve Aure. orum: Hnkr Ale-
vilik Bektailik Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl 1, Say 1, s.35, ss. 31-42.
ER, Piri (2014). Yaayan Alevilik. Ankara: Bar Yaynlar, 2. bask.
ERZ, Mehmet (2014). Trkiyede Alevilik Bektailik. stanbul: tken Neriyat, 3.
basm.
EFEND, Seyyid Ahmet Rfat (H.1293). Miratl-Mekasd. stanbul.
MROLU, smet (1990). Kemah Sanca ve Erzincan Kazas (1520 -1566). Anka-
ra: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
NOYAN, Bedri (1995). Bektailik - Alevilik Nedir?. stanbul: Ant Yaynlar ve Can
Yaynlar ortak basm, 3. bask.
ONARLI, smail (2000). Dersimde Baz Gelenek ve nan Motifleri. Ankara:
Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say
XV/15, ss. 150- 190.
ZGL, Vatan (2001). Kitim Mar (Evliyas) ve Tarik-Pene Kavgas. Ankara:
Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say XVIII
/18, ss. 33- 44.
SEZGN, Abdlkadir (2012). Hac Bekta Veli ve Bektailik. Ankara: Aka Yaynla-
r, 6. bask.
IK, smail (2014). Alevi Nusayrilerin slam Anlay ve Temel nanlar (Adana/
Akkap- Hdrl rneklemi). Bingl: Gemiten Gnmze Alevilik I. Uluslararas
Sempozyumu Bildiriler Kitab, Bingl niversitesi Yaynlar, Cilt 1, ss. 248-262.
RENBER, Fevzi (2014). Adyaman Alevlerinde Trbe veya Yatr Ziyareti. An-
kara: Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say

71, s. 214, ss. 209-224.

TUR, Seyit Dervi (2002). Erknname. Almanya: Erenler Yayn.
UURLU, (Kaynak kii) Ali Rza. Alevi Dedesi (Hdr Abdal [Dknler] Oca
Evlatlarndan) ve Cem Vakf Alevi slam Din Hizmetleri Bakan. Mlakat ta-
rihi: 19. 01. 2015, Yenibosna Cemevi - stanbul.
ULUAY, mer (1998). Alevilikte Dua (Glbng). Adana: Gzde Yaynevi, 3. bask.
NL, hsan (2008). Ehli Beyt Oca Alevilik. stanbul: Bilge Matbaaclk.
WAKAMATSU, Hiroki (2014). Kreselleen Alevilikte Ocak Dedelik-Seyitlik
Hakknda Bir Antropolojik nceleme. Bingl: Gemiten Gnmze Alevilik I. Ulus-
lararas Sempozyumu Bildiriler Kitab, Bingl niversitesi Yaynlar, Cilt 1, s. 101,
ss. 95- 111.
YAVUZ, Yusuf evki (1991). Ara maddesi. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf slam
Ansiklopedisi, Cilt 4, ss. 24-26.
YAMAN, Mehmet (2011). Alevilik nan, Edep, Erkn-. stanbul: Demos Yayn-
lar.
YAMAN, Ali (2006). Kzlba Alevi Ocaklar. Ankara: Elips Kitap.
YAZICI, Mehmet (2014). Alevilik -Alevi Deyilerinin ve Glbnklarnn Sosyolojik
Analizi- stanbul: ra Yaynlar, 2. bask.
YILDIRIM, Erdal (2011). Tunceli Yresi Alevilerinde Muharrem Aynn nemi ve
Aure Gelenei. Elaz: Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 16, Say
1, ss. 71-84.
YILDIRIM, Rza (2010). Bektai Kime Derler? Bektai Kavramnn Kapsam ve
Snrlar zerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi. Ankara: Gazi niversitesi
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say 55, ss. 23-58.
YILDIRIM, Rza (2012). Kitim Mar: Dersim Yresi Kzlba Ocaklarn Hac Bek-
ta Evldna Balama Giriimi ve Sonular. Tunceli: Tunceli niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Cilt 1, Say 1, s.3, ss.1-21.

Kaynak ahslar
K1: Meryem ELK (85). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K2: Elif ZEREN (78). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K3: eyho ELK (74). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K4: Gaffar ELK (72). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K5: Hanm ELK (67). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K6: Fatma LHAN (72). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K7: Elif NAN (72). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K8: Mehmet UMUR (66). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K9: Abuzer ELK (50). atroba Ky - Doanehir / Malatya.
K10: Mehmet HATUN. Eskiky Muhtar - Doanehir / Malatya.
K11: Gaffar ATAK, Alevi-slam Din Hizmetleri Grevlisi, Karaterzi Ky - Doan-
ehir / Malatya.
K12: Mahmut Nedim YILMAZ (50). Alevi Kltr Dernekleri Doanehir ubesi
Bakan.
K13: Mehmet CANPOLAT (70). Alevi Dedesi (mam Zeynel Abidin Oca), Eskiky
- Doanehir / Malatya.
K14: Dervi ARSLANDOAN, Alevi Dedesi (Auien Oca), mlakat: 17 Kasm
2013, Hbek Ky - Divrii / Sivas.

Ekler:
Ek I : Merhum Meryem ELK (1927 2012)
Ek - II: Elif ZEREN

Ek - III: Gaffar ELK
Ek - IV: Fatma LHAN (merhum) ve Hanm ELK

Ek - V: Elif NAN
Ek - VI: Merhum Meryem ELK ve Mahmut Nedim YILMAZ

Ek - VII: Mahmut Nedim YILMAZ
Ek - VIII: Mehmet CANPOLAT [Dede] (mam Zeynel Abidin Oca)

Ek - IX: Nesim Dede Ziyaretghnn Genel Grnm
Ek - X: Nesim Dede Ziyaretghnn Genel Grnm

Ek - XI: Nesim Dede Ziyaretghnda Kurban Kesimi
Ek - XII: Abuzer ELK

Ek - XIII: Dervi ASLANDOAN [Dede] (Auien Oca) [Hbek Ky - Divrii

/ Sivas]

BER DIE GEBETSPRAKTIKEN DER ALEVIS IN DER REGION VON DO-

ANEHIR WHREND DES MONATS MUHARRAM UND DIE VOLKSLE-
GENDEN BER IHRE PILGERSTTTEN
Hasan ELK17**
Serkan BALCI18***
Zusammenfassung
Anatolisches Alevitentum bezieht sich auf die Prozesse der Ausformung und Inter-
pretation des kulturellen Gedchtnisses der Menschen in Anatolien im Kontext des
Islams. Das Alevitentum, so wie es gelebt und lebendig gehalten wird, wird nicht
genug durch Feldstudien erfasst, da die meisten Studien ber das Alevitetum sich auf
die Entstehung und historischen Entwicklung des Alevitentums konzentrieren. Der
vorliegende Artikel wurde mit der Absicht verfasst, einige durch Feldstudien gewon-
nene Ergebnisse in Bezug auf die Glaubenspraktiken der Alevis von Doanehir (Ma-
latya) whrend des Monats Muharram und in Bezug auf Legenden ber den Pilgerort
Nesim Dede Ziyaretgh, der von ihnen als heilige Sttte betrachtet wird, der wissen-
schaftlichen ffentlichkeit vorzustellen. Ausfhrungen ber die ethischen Regeln und
rituellen Praktiken der in dieser Region lebenden Aleviten sind ein weiterer Bestand-
teil dieser Arbeit. Wir konnten feststellen, dass besonders die Urbanisierung negative
Auswirkungen auf den Verhaltenskodex und die rituellen Praktiken im Kontext der
Meister-Schler-Beziehung der in der Region lebenden Aleviten hatte. Diese Diskre-
panz im kulturelle Gedchtnis bei der Generation, die regelmig an cem-Ritualen
teilnahmen, und der Generation, die ohne eine regelmige Teilnahme an diesen Ri-
tualen aufwuchs, verursacht bis heute Konflikte. Aus diesem Grund ist unsere Arbeit
von Bedeutung. Darber hinaus hegt diese Arbeit die Absicht, den kulturellen Reich-
tum von lteren Generationen - der um den Kult von Nesim Dede entstanden ist, mit
Legenden und Sagen versehen wurde und zu einem festen Bestandteil der alevitischen
Kultur in dieser Region wurde - an zuknftige Generationen weiterzugeben.
Schlsselwrter: Aleviten, Bektai, Sunniten, Trauer, Epen, Doanehir, Legenden
und Erzhlungen, Die hl. Sttte von Nesim Dede
**
Hitit Universitt, orum, Student eines Masterstudienganges, E-Mail: hasancelikkafkas@gmail.com
***
Hacettepe Universitt, Ankara. Doktorand. E-Mail: sekanbalci09@hotmail.com


Osmanl Grsel Dnyasnda Kzlbalar: Tercme-i Miftah- Cifrul-Camide Yer Alan
Deccal ve Taraftarlar Tasvirlerinin Politik Bir Okumas
OSMANLI GRSEL DNYASINDA KIZILBALAR: TERCME-

MFTAH-I CFRUL-CAMDE YER ALAN DECCAL VE
TARAFTARLARI TASVRLERNN POLTK BR OKUMASI
Qizilbash in Ottoman Visual World: A Political Reading of Depictions From
al-Dajjl and Supporters in Tercme-i Miftah- Cifrul-Cami
Dr. Mrvet HARMAN1*
zet
Kzlba kavramnn kimler iin ilk olarak kullanld belli olmasa da,
bu kavramn 16. ve 17. yzyl Osmanl-Savef dnyasnda nemli bir yer tekil
ettii bilinmektedir. Osmanlda daha ok olumsuz anlamlar barndran bu kavram,
Savefde ise tam kart bir zellie sahip olmutur. zellikle Osmanlda bu
yzyllardaki heterodoks inal topluluklar iin kullanlan kzlba kelimesi konuyla
ilgili yazl metinlerde ska gemektedir. Daha ok yazl alanda karmza kan
kzlba kavram ve bununla nitelenen topluluklar grsel alanda da yer almtr.
zellikle Osmanl topraklarn ziyaret eden seyyahlarn eserlerinde veya eitli yazma
eserlerde karmza kan kzlba topluluklar genellikle giyim kuamlar ile n
plana kmaktadr. Fakat bu devirde retilen baz yazma eserler ise hem konular
hem de kullanlan figrler bakmndan dikkat ekicidir. rnein slam ve Osmanl
dnyasnda kyamet ve alametlerinin btn olarak resmedildii tek rnek olan
Abdurrahman b. Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Bistminin ed-Drrl-Munazzam
f Srrl-smii-Azam adl eseri bunlardan biridir. Trkeye Tercme-i Cifrul-Cmi
olarak evrilmi olan, kyamet beklentisinin ve halk inanlarnn younlat bir
dnemde oaltm yaplan bu eserin farkl tarihli nshalarnda konusu ile ilikili
tasvirler de yer almtr. Eser bugne kadar daha ok teknik ve ikonografik zellikleri
balamnda incelenmitir. Ancak eserin eitli nshalarnda yer alan tasvirler
iinde Deccal konulu sahneler baz zellikleri ile dikkat ekmektedir. Sz konusu
tasvirlerde hem Deccal hem de taraftarlarnn giyim kuamlar ve konumlandrl
biimleri bu tasvirlerin farkl bir adan irdelenmesini olanakl klmaktadr. Yaplan
*
anakkale Onsekiz Mart niversitesi Terziolu Kamps Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi
Blm, harmanmuruvet@gmail.com

Dr. Mrvet HARMAN
bu almada eserin retildii dnemin siyasi, dini ve toplumsal zellikleri gz nne

alnarak Deccal konulu sahnelerin politik bir okumas yaplmaya allmtr. Bunun
iin figrlerde kullanlan kyafetler ve balklar ayn devride karmza kan dier
eserlerdeki benzerleri ile karlatrlmtr. Yine kzlba kavramnn ve bununla
nitelenen topluluklarn yazl tasvirleri ile sz konusu sahnelerdeki figrler birlikte
deerlendirilmitir. Sonu olarak Tercme-i Cifrul-Cminin eitli nshalarnda
yer alan Deccal konulu sahnelerin devrin politik ortamndan olduka etkilendii
anlalmtr.
Anahtar Kelimeler: Kzlba, Osmanl, Savef, Deccal, minyatr.
Abstract
Qizilbash concept was first used in particular for those who are not
known, has an important place in 16th and 17th century Ottoman- Safavid world.
Although it has more negative meanings in the Ottoman, Safavid hosted this concept
oppositely. The word Qizilbash which frequently seen in written texts, mainly
used for heterodox faithful community of the Ottoman Empire in those centuries.
The Qizilbash concept and the communities which described by it, mostly been
encountered in writings also took place visually. Qizilbash socieity mainly come to
the fore with harnesses and clothing which especially appear in various manuscripts
and the works of travellers who visited the Ottoman Empire. Although some of
these manuscripts were remarkable in terms of their subjects and the figures used.
For example, Abdurrahman b. Muhammad b. Ali b. Ahmed al-Bistami ed-Drrl-
Munazzam f Srrl-smii-Azam which was the only example in Islam and the
Ottoman world, depicted as whole concept of apocalypse and portents, was one of
them. In the different dated copies of the work published in the time of public beliefs
and apocalyptic expectations which translated into Turkish as Tercme-i Cifrul-Cmi
also includes subject related depictions. The work so far has been examined in the
context of more technical and iconographic features. However, the scenes subjected
as al-Dajjl (Antichrist), taking place in several copies of depictions, got interest with
noteworthy features. In the subjected depictions, both al-Dajjl s and Supporters
harness, clothing and positionings, making the depictions possible to examined in
a different way. In these studies, a political reading tried to be made considering
the political, religious and social characteristics of al-Dajjl subjected scenes. The

costumes and wearings were compared with their counterparts in the other works we
face in the same revolution. Yet, the written depictions and figures in these scenes of
the Qizilbash concept and its communities, evaluated together. As a result it has
been understood in the different copies of Tercme-i Cifrul-Cmi, al-Dajjl subjected
scenes quite affected by the political environment of the period.
Key Words: Qizilbash, Ottoman, Safavid, al-Dajjl, miniature.
Giri
Kzlba veya Kzlbalk gnmzde olduka fazla tartlan bir kavramdr.

Ne zaman ortaya kt, kimleri niteledii eitli aratrmalara konu olmutur. Fakat
bu kavramn Safev Devletinin kurulmas ile ortaya kt, asl nemini ve oklu
anlamlarn ise Osmanl-Safev mcadelesinde kazand genel kabul grmektedir.
Her iki devletin siyasi-ekonomik ekimesi daha ok din zerinden yrtld iin
bu kavram da ayn dorultuda kullanlmtr. zellikle Safev yneticilerinin Anadolu
topraklarnda ki dini-kltrel-siyasi propagandas heterodoks zmreler zerinde etkili
olmutur. Osmanl ynetimini rahatsz eden hatta sarsan ayaklanmalar ortaya km,
bunun sonucunda ise Kzlba diye nitelenen baz topluluklar, tarikatlar ya da
dervi gruplar srekli gzetim altnda tutulmu veya eitli cezalara arptrlmtr.
Gnmze kadar yansmalar devam eden bu olaylar, tarihi belgeler referans

alnarak daha ok Osmanl-Safev mcadelesi balamnda deerlendirilmitir. Yazl
kaynaklara yansyan bu mcadeleyi grsel belgelerde de bulmak mmkndr. Bu
mcadelenin youn olduu bir dnemde retilen baz yazma eserlerde devrin siyasi-
dini-kltrel yansmalar grlmektedir. Bata her iki devlet arasndaki savalar
olmak zere eitli konular hem Safev hem de Osmanl nakkalar tarafndan
resimlenmitir. Fakat dini konulu baz eserlerde farkl bir yaklam sergilenmitir.
zellikle Osmanlda retilen baz el yamalarnda sarayn hem Safev hem de
Kzlbalara ynelik yaklamn gsteren minyatrler yer almaktadr. Kyamet ve
alametlerinin konu edildii eserlerde yer almalaryla dikkat eken bu minyatrleri
devrin Osmanl-Safev mcadelesi balamnda okuyabilmek iin bata Kzlba
kavramnn kendisine, devrin koullarna ve retilen eserlerin zelliklerine
odaklanmak gerekmektedir.

Dr. Mrvet HARMAN
Kzlba Kavramnn Ortaya k
Trke szlkte ah smail (1487-1524)e uyanlar ile ii mezhebinin bir

kolundan olanlar nitelemek iin kullanlan bu kavramn kkeni ve tarih sahnesine
k net deildir. Fakat zellikle 10. yzyldan sonra slamiyeti kabul eden
konarger Trkmen oymaklar nitelemek iin kullanlan isimlerden biri olduu ve
16. yzyln ikinci eyreinden itibaren youn bir biimde kullanld genel kabul
grmektedir.
Safev Devletinin kurucusu ah smailin babas eyh Haydar (. 1488)

taraftarlarn dierlerinden ayrmak iin onlara Tc- Haydar veya Tc diye
anlan her biri on iki imam temsil eden on iki dilimli, zerine beyaz bir tlbent sarlan
srahi formlu krmz bir brk giydirmitir.2 Bu brk giyenler zamanla Kzlba
olarak adlandrlmtr. Kzlba terimi ilk nceleri sadece eyh Haydar daha sonra
ise btn Safev taraftarlarn ieren ok geni bir sosyal taban iin kullanlmtr.
Balangta Safev taraftar, Safev ordusu gibi siyasi bir nitelik tayan bu kavram,
Safevlerin dini propagandalar ve inanlar nedeniyle dini bir boyuta kavumutur.
Safev yneticileri tarafndan vnle sylenen bu kavram, on iki imam inanc, ruh
g, Tanrnn beer sretinde grnmesi gibi anlaylarla birlikte Trkmen iilik
biiminin ad olmutur. ou aratrmac tarafndan zellikle Anadolu ve Balkanlarda
ortaya kan Bektailik, Alevilik, Rfizlik, Tahtaclar ve ran-Afganistanda ki Ehl-i
Hak ile Aliilhler (Aliyyllhiler) ile ilikilendirilen bu kavram zellikle Osmanlda
Safev Devletinin ortaya kmas ve arkasndan yaanan siyasi mcadeleden dolay
olumsuz anlamlar barndrmtr (Ocak, 2000: 129-159; zm, 2002: 547-557; Onat,
2003: 111-126; zgl, 2004: 255-274).
Osmanlda Kzlba Kavram ve Algs
16. yzylda ah smailin Safev Devletini kurmas (Smer, 1999; Dalkran,

2002: 49-59), taraftarlarn Kzlba veya Kzlba ordusu olarak adlandrmas
ve Osmanl karsnda yeni bir g oluturmas ile birlikte, Osmanlda Kzlba
kavramna olumsuz anlamlar yklenmitir.3 Trk-ran siyasi ve askeri mcadelesinin
2
On iki dilimli bu ta birok tarikat tarafndan kullanlmtr. Her tarikat bu tac ayrntlardaki bir
takm ayrmlarla kendilerine zg bir hale getirmitir (Yahy gh b. Slih el-stanbul, 2005: 84-
90).
3
Osmanldan nce Anadoluda Baba, Rum Abdallar, Hurf, Bektaivb. heterodoks slam in-
anlarna sahip birok topluluk veya tarikat ortaya km ve varln srdrmtr. Hatta zam-

en keskin krlma noktas olarak gsterilen ii Safev Devletinin kurulmas,

Osmanl dnyasndaki heterodoks slam inanlarna sahip topluluklara ynelik bak
asnn tmden deiimine neden olmutur. ah smailin ii anlay ve Anadolu
topraklarndaki propagandas Osmanl-Safev atmasnn neredeyse temel ekseni
olmu ve etkileri gnmze kadar srmtr.4 Dini temelli bu propagandann
sonucunda Anadoluda 1511de ah Kulu (veya Karabykolu), 1512de Nur Ali
Halife, 1520de Bozoklu Celal (dier adyla ah Veli), 1526da Baba Znnun, 1526-
1527de ah Kalender isyan yaanmtr. Bu ayaklanmalar ve Safev Devleti ile
girilen kltrel-dini-politik-ekonomik atmalar nedeniyle Osmanlda Kzlba
kavram olumsuz anlamlarda kullanlmaya balanmtr.5
Kzlba teriminin Osmanl teolojik sylemindeki karl yukarda bahsi geen

Safev Devleti nedeninden dolay zndklk, mlhidlik ve Rafizilik olmutur.6
Bu kelimelerden zndk Snni Mslmanla aykrl ve inanszl, Rfiz ise
slamdan sapml nitelemitir. Aslnda ilk halifenin hilafetini red eden Rafizilik
Osmanlda zellikle 16. yzyldan sonra Kzlba kelimesinin e anlamls olarak
kullanlm ve Rafizilik-Kzlbalk ehl-i kfr kapsamna sokulmutur. Yine bed-
ki-i Kzlba (kt insan-Kzlba), bidat u dalal (slmdan sapm), evba Kzlba
(aalk Kzlba), kzlba- bed- maa (kt yaayl Kzlba), kzlba- ber-ha-
cuy (iddet zere olan Kzlba), kzlba- bi-din (dinsiz Kzlba), kzlba- hannas
an zaman bu topluluklarn bir ksm ayaklanmalar karmtr. Fakat o dnemde bunlar nitelemek
iin Kzlba kavram kullanlmamtr. Kzlba kavram her ne kadar 10. yzyldan itibaren
eitli Trkmen gruplar iin kullanlsa da asl yaygn kullanmn Osmanlda kazanmtr (Ocak,
2000:129-159).
4
ah smail ve ardllar zellikle Osmanl topraklarndaki heterodoks topluluklar kendilerine hedef
semilerdir. Bu topluluklar Safevye balamak iin hem szl hem de yazl propagandaya ba
vurmulardr. Halife denilen kimseler Anadolu ve Rumeli topraklarna gnderilmi ve buralardaki
heterodoks topluluklar iinde ii propagandasn yapmlardr. Yine ahlara ait kitap ve risaleler Os-
manl topraklarna ihra edilmitir (Ocak, 2000: 129-159).
5
Osmanl-Safev atmasnn sepelerini genellikle politik, kltrel veya dini konular olarak genel
kabul grmektedir. Fakat baz aratrmaclar bu atmann temel nedeninin Asya ilerinden gelen ti-
caret yolu zerindeki hakimiyet olduunu iddia etmilerdir (Saray, 1990; Ktkolu, 1993; Allouche,
2001; Bilgili, 2003: 21-41; Kl, 2006; Kpeli, 2009; elenk, 2013: 63-85)
6
Zndk ve mlhid terimleri Emevlerden balayarak tarih boyunca slam dnyasnda ok deiken
bir anlamlar dizisini ifade etmektedir. Bu kelimeler olduka uzun tarihi bir srece ramen, Snni s-
lama muhalif btn inan ve hareketler anlamna gelmektedir. Szlkte bir fikir veya gruptan ayrlan
kii veya topluluk manasna gelen Rfza ise balangta ilk halifeyi kabul etmeyenleri nitelemek
iin kullanlmtr. Daha sonra ise btn ii gruplar ve ii unsuru tayan baz Btni topluluklar iin
de ayn terim kullanlmtr. Olumsuz anlamlarna ramen baz ii mensuplar tarafndan ktlkleri
terk edenler ve ktlkten uzaklaanlar anlamnda savunulan bir terim de olmutur (Ocak, 1998: 14;
z, 2007: 396-397).

Dr. Mrvet HARMAN
(eytan Kzlba), kzlba- melain (lanetlenmi Kzlba), kzlba- mtezelzill-

akdam (uuru sarslan Kzlba), kzlba- rsiyah (karayzl, ayb olan Kzlba),
kzlba- um (uursuz Kzlba), leker-i eytin-i bi-mar (eytan ok olan asker),
muhazele-i melain-i Kzlba (lanetlenmi aalk Kzlba), revafiz-i bi-iman
(imansz sapkn), h- gmrh (doru yoldan sapm h), eyh-i dall (yolu azm
eyh), yecc-i fitne ( fitne yecc)vb. sfatlarla Kzlba ve Kzlbalk olumsuz
bir biimde nitelenmitir (Refik, 1994; Bilgili, 2003: 21-41; Canpolat, 2008; Sava,
2013; z, 2014).
Olduka fazla olumsuz sfatla nitelen Kzlbalk Osmanlda ayn zamnda

bask altnda tutulmas gereken topluluklar nitelemek iin de kullanlmtr. zellikle
belli aralklarla kan isyanlar, Anadolu topraklarndaki Safev-ii propagandas
merkezi ynetimin Kzlba diye nitelenen zmreler zerinde baskc bir politika
gtmesine neden olmutur. Bu kapsamda birok dervi, tarikat mensubu ve sradan
insan takibe alnm, srgn edilmi veya ldrlmtr. Yine baz tarikat yaplar
kapatlmtr.7
Osmanl Grsel Dnyasna Kzlban Yansmas: Tercme-i Miftah-

Cifrul-Cami rnei
Osmanl tarihinde daha ok olumsuz adlarla nitelenen ve merkezi

ynetimi ve toplumsal dzeni bozan isyanlar nedeniyle nemli bir yere sahip olan
Kzlbalar Osmanl grsel dnyasnda da yer almtr. Fakat bu topluluk yelerinin
betimlenmesinde belli bal bir ema uygulanmamtr. nk Osmanlda Kzlbalar
sadece merkezden uzak yaayan krsal blge insanndan olumamaktadr. Kalenderi,
Haydar, Cm, Bektai gibi eitli heterodoks dervi gruplarna da Kzlba denmi
veya onunla ilikilendirilmitir. Bu nedenle zellikle Osmanl minyatr sanatnda ve
yabanc seyyahlarn ya da yazarlarn gravrlerinde karmza kan Kzlbalar
farkl konular erevesinde betimlenmitir. rnein eitli albmlerde veya enlikleri
konu alan eserlerde yukarda bahsi geen heterodoks dervi gruplar topluca veya bal
7
Osmanlda zellikle heterodoks inanlara sahip olan ve daha sonra Bektailik ve Alevilikle kay-
nap ortadan kaybolan Kalenderi, Haydar, Rm Abdllar gibi baz tarikat ya da dervi gruplar
Safev propagandas yaptklar, merkezi ynetime kar geldikleri veya toplumsal dzeni bozduklar
gerekesiyle youn bir takibe uramlardr (Refik, 1994; Karamustafa, 2007; Sava, 2013). Ancak
bahsi geen dervi topluluklarnn Osmanlda sadece olumsuz bir tarihi yoktur. Bunlarn Osman-
lnn kurulu ve geliim aamasnda nemli roller edindikleri de bilinmektedir (Barkan, 1942: 279-
386).

bana tasvir edilmi, bal olduklar tarikatn kimliini yanstan giyim kuamlar ile
verilmilerdir. sterreichische Nationalbibliothek Codex Vindobonensis 8626 albm
ve ayn yerde yer alan Johannes Lewenklauun 8615 nolu albm, 1574 ylnda
Lambert de Vosun yapt Der Staats-und Universittsbibliothek, Breemen Ms.or. 9
nolu albm, Wolfenbttel Ktpanesinde yer alan 1579 ylndan ncesine tarihlenen
albm, Chalcocondylenin Histoire des Turcs, Nicolas de Nicolay Daulphinoysun
1585 tarihi Les navigations, peregrinations et voyages, faicts en la Turquie adl
eseri Osmanl topraklarn ziyaret eden yabanc seyyahlarn hem yazl hem de grsel
heterodoks dervi figrlerini barndrmaktadr. Bunlarn dnda Osmanl nakkalar
tarafndan resmedilen el yazmalarnda da bu figrleri grmek mmkndr. Paris
Bibliotheque Nationalede Bulunan 1688 tarihi Od.7-4 Nolu Albm, stanbul Topkap
Saray Mzesi Ktphanesinde H.1344 nolu 1587 tarihli Surname-i Hmayun ile
B.200 nolu ehinahnme ayn mzede yer alan H.2146, H.2168, H.2155, H.2166,
B.408 nolu albmler bunlara rnek verilebilir (Haase, 1995: 225-233; Sinemolu,
1996: 169-182; Ocak, 1999; Atasoy, 2005: 173-202; Deirmenci, 2006: 79-98;
Karamustafa, 2007; And, 2011: 257-268; etin, 2011: 171-184).8 Olduka fazla
sayda olan bu eserlerle birlikte Kzlba figrlerinin kullanld el yazmalar da
mevcuttur. Bunlar Osmanl-Safev mcadelesini konu alan eserler olup, bunlarda
yer alan Kzlbalar daha ok kzl balklar veya sorgular ile betimlenen Safev
ordusudur. Fakat Osmanlda retilen ve konular ile dikkat eken ender birka eserde
ise farkl bir yaklam grlmektedir. nceleyeceimiz Tercme-i Cifrul-Cmi adl
eser bu yaklamn en gzel rneidir.9
Osmanlda kyamet ve dolays ile halk inanlarnn younlat bir

dnemde retilen bu eser aslnda Abdurrahman b. Muhammed b. Ali b. Ahmed el-
8
Dervi ve abdallara ait tasvirler sadece Osmanl minyatr sanatnda deil 15. yzyldan itibaren
retilen ran el yazmalarnda da karmza kmaktadr (Deirmenci, 2006: 80).
9
Dier bir eser ise Ahval-i Kyamettir. Kyametin halleri, kyametin durumlar anlamna gelen es-
erin manzum eklindeki ilk hali 13. veya 14. yzyla tarihlendirilmektedir. Yazar konusunda gr
ayrlklar bulunan eser, yaln Anadolu Trkesi ile kaleme alnmtr. Eser, 16. yzyl sonu ile 17.
yzyl banda mensur hale getirilmitir. Eserin biri 1615, dieri tarihsiz tasvirli iki nshas mevcut-
tur (stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Hafid Efendi 139, Berlin Staatsbibliothek, Ms. Or. Oct.
1596). Kyamet alametlerini, kyameti ve ahiret yaamn konu alan eserin stanbul Sleymaniye
Ktphanesindeki nshasnda 17 ve Berlindekinde ise 22 minyatr vardr. Bu iki eserin dnda
yaprak eklinde Philadelphia Free Libraryde 4 ve zel bir koleksiyon olan Keir Collectionda 13
minyatr bulunmaktadr. Eserin baz nshalarnda krmz-kzl balklar ile verilmi Kzlba
figrleri karmza kmaktadr (Dilin, 1978; Milstein, 1990: 95-96; Yldz, 2002; Mahir, 2005;
Yaman, 2007; Yaman, 2007: 139-155; Yaman, 2008: 141-157).

Dr. Mrvet HARMAN
Bistminin yazd ed-Drrl-Munazzam f Srrl-smii-Azamn kopyasdr.10

Eser III. Mehmedin (saltanat 1595-1603) emriyle, erif bin Muhammed bin Burhan
tarafndan 1597-1598 yllarnda Trkeye Tercme-i Cifrul-Cmi olarak evrilmitir
(Yaman, 2002: 2-3; Mahir, 2005: 101).11 Yine eserin I. Ahmed (saltanat 1603-1617)
ve I. Mahmud (saltanat 1730-1754) dnemlerinde birer nshas daha yaplmtr
(stanbul niversitesi Ktphanesi, Nadir Eserler Blm, TY 6624, Dublin Chester
Beatty Library, No:444) (Mahir, 2005: 65, 101). slam ve Osmanl dnyasnda
kyamet ve alametlerinin btn olarak resmedildii tek rnek olmas bakmndan
nemli olan bu eserde Deccal12 ile ilgili sahneler kullanlan figrler bakmndan nem
arz etmektedir.13
Eserin ayr nshasnda Deccal; Deccaln knn lan (stanbul

Topkap Saray Mzesi, Badat 373, 257b.), Deccal ve Taraftarlar (stanbul
Topkap Saray Mzesi, Badat 373, 273b., stanbul niversitesi Ktphanesi, TY
6624, 97b., Chester Beatty Ktphanesi, 444, 203b.), Meleklerin Deccal Ordusuna
Saldrmas (stanbul Topkap Saray Mzesi, Badat 373, 238b, stanbul niversitesi
Ktphanesi, TY 6624, 98a., Chester Beatty Ktphanesi, 444, 204b.) ve Hz. sann
10
Hz. Muhammede atfedilen bir rivayette, dnyann yaratl ve yok oluu arasnda yedi bin yl old-
uu ve onun son bininci ylda gnderildii bilgileri, slam dnyasnda kyametin Hicri 1000. ylda
(1591-1592) kopaca eklinde yorumlanm ve Osmanl dnyasnda da bu beklenti olumutur.
1589da kan yenieri ayaklanmas, stanbulu saran veba salgnlar (1590), iki byk yangn gibi
ac olaylar kyamet beklentisini glendirmitir. Hatta saltanat yllar bu dneme rastlayan III. Murad
(saltanat 1574-1595) kyamet kaygsyla Hicri 1000. yldan nce tm eyaletlerde yaanan olaylarn
kayda alnmas gibi eitli nlemlere bavurmutur. Fakat beklenen olmam kyamet kopmamtr.
Kyamet beklentisi sonras ise, I. Ahmed gibi baz fanatik kiilie sahip padiahlarn etkisiyle halk
inanlar ile ilgili eserlerin resimlenmesine ilgi duyulmu ve bunlarn retilmesine devam edilmitir
(Tannd, 1984: 13; Mahir, 2005: 102; Bac, vd., 2006: 196; Yaman, 2002: 21; Yaman, 2007: 218-
219).
11
Fakat baz aratrmaclar eserin emseddin Muhammed b. Slim el-Hallla (. 1335ten sonra) ait
Kitbll-Cefril-Kebir adl eserden Trkeye evrildiini ileri srmlerdir (Aksu, 2001:19). Ay-
rca bu eserin eitli kopyalarnn 16. yzyl boyunca Osmanl saraynda dolamda olduu da ileri
srlmektedir. Yine bu eser zerinden Kanuni Sultan Sleymann Mehdi olarak nitelenmesi, bunun
kltrel politik yn detayl bir biimde ele alnm, ayn eserin daha nceki dnemlerde padiahlarn
Mehdi gibi sunulmasna ynelik bir ilginin uyann gsterdii de dile getitilmitir (Fleisher, 2000:
42-54; Fetvac, 2013: 307).
12
Hristiyanlk ve Musevilikte de var olan Deccal, kyamet alametlerinden biri olarak grlen kiidir.
Yalanc Mesih, bys ve yalanlaryla hakk batl ile kartran kii olarak tanmlanan Deccal, s-
lamda kyametten nce ortaya kacak ve yalanlar ile insanlar dalalete drecek varlk olarak
kabul grmektedir (Sartoprak, 1992; Demirci ve Sartoprak, 1994: 67-72).
13
Minyatrl bu nshalarn dnda stanbul Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde B. 1739 ve B.
374 numaralarla kaytl iki adet minyatrsz nsha daha yer almaktadr (Aksu, 2001: 19; Yaman,
2002: 5).

Deccal Mzrakla ldrmesi (stanbul Topkap Saray Mzesi, Badat 373, 239b.,
stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 6624, 98b., Chester Beatty Ktphanesi, 444,
205b.) sahnelerinde karmza kmaktadr.14 Bu tasvirlerde kompozisyon emas ve
figrlerin betimleni biimleri olduka dikkat ekicidir. Eserin nshasnda yer alan
bu tasvirlerde genellikle cennet, cehennem, Deccal ve taraftarlar temel figrler olarak
kullanlmtr. Baz rneklerde Hz. sa ve taraftarlar bazlarnda ise melekler ordusu
bu sahneye eklenmitir. Tasvirlerde yer alan cennet, iki yannda aalarn (genellikle
servi) yer ald, yer yer altlarndan rmaklarn akt (Kuranda bahsi geen drt
rmak), kubbeli, merdivenli veya merdivensiz bahe kkleri veya tahtlar, cehennem
ise bir ate topu eklinde verilmitir. Tasvirlerde cennet st, cehennem ise alt kelere
yerletirilmitir. Deccal, iki casusu ve genellikle kalabalk verilen taraftarlar ise ya
bal bana ya da Hz. sa ve meleklerle mcadele halinde betimlenmitir.
Eserde, Deccaln Horasandan veya Irak ile Horasan arasnda bir yerden
kaca (stanbul niversitesi Ktphanesi, y.93a), 34 yan gemi, bir gz kr
olduu (stanbul niversitesi Ktphanesi, y.93a), kulaklar uzun bir eee sahip olduu
(stanbul niversitesi Ktphanesi, y.95a), ona sihirbazlarn Trklerin, Yahudilerin tabi
olduu, askerlerinin ounun Yahudilerden olutuu (stanbul niversitesi Ktphanesi,
y.93) bilgilerine yer verilmitir (Yaman, 2002: 131-132). Bu bilgilere uygun olarak
Deccal genellikle koyu ya da ak renkli bir eein stnde oturan beyaz ya da siyah
tenli, sakall bir figr olarak karmza kmaktadr.15 Dier figrlere oranla daha
14
Deccaln yer ald dier bir eser Ahval-i Kyamettir. Eserin farkl koleksiyon ve mzel-
erde bulunan nshalarnda Deccal; Deccaln Etrafn Duvarla evirmesi (stanbul
Sleymaniye Ktphanesi Hafid 139, 11b.), Deccaln Yeryzne Tekrar kmas,
(Berlin Staatsbibliothek Ms. Or. Oct. 1596, 10b.), Deccaln Ahmed b. Abdullah simli
Padiahla Sava (stanbul Sleymaniye Ktphanesi Hafid 139, 15b.), Deccal Zam-
annda Ktlk (Berlin Staatsbibliothek Ms. Or. Oct. 1596, 14b.) ve Deccaln Hz. sa
Tarafndan ldrlmesi (Berlin Staatsbibliothek Ms. Or. Oct. 1596, 1b.) sahnelerinde
karmza kmaktadr. Bu eserin dnda Deccal tasviri basit olarak yaz ve resim zerin-
den gelecek zerine tahminlerin yapld, ierisinde peygamberlerin hayat, bur ve gk
cisimleri, tarihi ve efsanevi kiilerin ykleri, kyamet ve ahiret yaants gibi konularn
yer ald Falname adl yazmann bugn stanbul Topkap Saray Mzesinde bulunan bir
nshasnda da yer almaktadr. Bu tasvirde Deccal eei zerinde taraftarlar ile birlikte
betimlenmitir (stanbul Topkap Saray Mzesi, Hazine 1702, 48b.) (Sezer, 1998: 15;
Milstein vd., 1999; Akar, 2002; Yldz, 2002; Yaman, 2007: 139-155; Yaman, 2007: 218-
219; Bac ve Farhad, 2009) .
15
Deccaln siyah tenli olmas dikkat ekicidir. nk slam inancnda siyah genellikle ktln
ve eytann sembol olmutur. Varl ve ekli konusunda eitli tartmalara ramen, eytan s-
lam minyatr sanatnda genellikle siyah renkli, sakall, irkin bir yaratk eklinde betimlenmitir.

Dr. Mrvet HARMAN
byk boyutlu tutulan Deccal, tek gzl olduu vurgulanrcasna genellikle profilden
yaplmtr. Deccaln biri kll, iren grnml eytan avrat, dieri canavar
suretindeki iki casusu (stanbul niversitesi Ktphanesi, y.96a) ve taraftarlar ise ona
elik etmektedir.16 Baz rneklerde eserin yazl metnine uygun biimde bir casus
kadnken bazlarnda her iki casus garip grnl yaratklar eklindedir. Casuslar
yar plakken dier btn figrler giyiniktir. Bu tasvirlerde dikkat eken nokta Deccal
ve taraftarlarnn giyim kuam ile casuslarnn betimleni biimleridir.
Tasvirlerde Deccal ve taraftarlar devrin kyafetleri ile verilmesine ramen

kzl-krmz veya siyah balklara sahiptir. Casuslarn sadece edep yerleri rtldr.
rnein Deccal ve Taraftarlarnn tasvir edildii bir rnekte kadn eklindeki casusu
ile tamam kzl-krmz balk giymi Deccal ve taraftarlarn grmek mmkndr
(stanbul Topkap Saray Mzesi, Badat 373, 273b.) (Resim 1). Yine Meleklerin
Deccal Ordusuna Saldrmas ve Hz. sann Deccal Mzrakla ldrmesi adl
tasvirlerde ise casuslarn her ikisinin erkek olduu, balklarda ise kzl-krmz ve
siyahn kullanld grlmektedir (stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 6624, 98a.,
stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 6624, 98b.,) (Resim 2-3).17
Osmanlda dini, ekonomik ve kltrel kodlar belirlemek iin giyim kuama

dikkat edilmi bununla ilgili yasal dzenlemeler yaplmtr (pirli, 2002: 510-512;
Bunun balca nedeni ise onun hem karanln hem de ktln vcut bulmu hali olmas eklinde
yorumlanmasdr. Yine eytann siyah teni, onun bozulmu doasn ve cehennem ateleri iindeki
kanlmaz kaderini sembolize etmektedir. Ayrca slam ncesi Arap toplumunda siyah renk uursuz
saylm ve bu nedenle siyah renkli hayvanlarla eytan arasnda bir iliki kurulmutur. Baz rneklerde
ise ender olarak beyaz tenli, kanatl bir melek veya beyaz tenli yal bir erkek eklinde verilmitir
(Acaibl-Mahlukat, Paris Bibliothque Nationale, Suppl. Pers. 332, fol. 209r, El-sarl-Bkiye
anil Kurnil Hliye, 1307-1308, Edinburg University Library, Ms. Arab 161, vr. 48a). eytann
neden bir erkek eklinde tasarland ise tam net deildir. Fakat baz aratrmaclar eytan figr ile
Zerdt inancnda yer alan Ahura Mazda ile savaan ve kt, kt ruh olarak adlandrlan Ehrimen
(Ahrimen, Angra Mainyu) arasnda bir ba kurmutur. nk Ehrimen slam kltrnde eytan
ve iblis szcklerinin karl olarak kullanlmtr. slam minyatr sanatnda eytann da Deccal
gibi betimlenmesi akla bu iki figr arasnda bir ba kurulduunu getirmektedir (Binyon v.d., 1971:
23; Milstein ve Brosh, 1991: 27; elik, 1995: 84; Ate, 1996: 364-370; Milstein vd., 1999: 106;
Hanerliolu, 2000: 130; Yldrm, 2008: 272-273; elebi, 2010: 99-101; Korkmaz, 2010: 107-115;
Ritter, 2011: 34-39).
16
slam dininde Deccaln Yahudi ve baz kadnlardan meydana gelen taraftarlarnn olduu inanc
genel kabul grmektedir (Sartoprak, 1992: 85).
17
Eserin farkl nshalarnda yer alan Deccal ile ilgili tasvirlerin hepsinde bu kzl balklar ve casuslar
grmek mmkndr. Fakat baz rneklerde kzl balklarn yan sra siyah balklar da karmza
kmaktadr.

Turan, 2005: 239-267).18 Bu durum Osmanl minyatr sanatna da yansm, hangi

konu kapsamnda olursa olsun kullanlan figrler giyim kuamn bu toplumsal
kodlarna gre betimlenmitir. Minyatrlerde giyim ve dolays ile onlarn kodlar
gz nne alndnda Deccal ve taraftarlarnn kzl-krmz-siyah balklar n plana
kmaktadr.
Bilindii gibi bu eser, Osmanl-Savef atmasnn younlat bir dnemde

Trkeye evrilmi ve resimlenmitir. Dolaysyla byle bir dnemde retilen bu
minyatrlerdeki figrlerin betimleni biimlerini dikkatli bir biimde incelemek
gerekmektedir. ncelikle Deccaln slam corafyasnda yalanc Mesih, bys ve
yalanlaryla hakk batl ile kartran kii olarak tanmland, kyametten nce ortaya
kacak ve yalanlar ile insanlar dalalete drecek varlk olarak kabul grd
bilinmektedir. Bu nedenle Deccal ile ilgili btn tasvirler aslnda ounlukla olumsuz
figrleri barndrmaktadr (ona kar savaanlar hari). Bunu kuvvetlendirmek iin
ya Deccal ya da casuslar garip grnl yaratklar olarak verilmitir. Deccal ender
birka rnein dnda siyah tenli, tek gzl irkin bir erkek; casuslar ise yazl ksma
uygun olarak ya kll bir kadn ya da garip grnl (canavar) varlklar eklinde
sunulmutur. zellikle hayvans yz ile betimlen casus veya casusular kel balar,
yar plak olular, yer yer kol, ayak ve boyunlarndaki halkalar ile dikkat ekicidir.19
Deccaln erkeklerden oluan taraftarlar ise onu ve casuslarn takip etmektedir.
Tasvirlerde yer alan ve Deccalla savaan veya onu ldren figrler ise genellikle
sahnenin bir kesine konumlandrlm olup balarnda beyaz balk yer almaktadr.
Yer yer bu balklara sahip figrlere boynuz eklenmitir. Bu figrler Deccala kar
savaanlar deil onun sylemi ile kafas karanlar ya da doru yoldan sapanlardr.
Btn tasvirler ve bunlarda yer alan figrler gz nne alndnda ortaya birden fazla
soru kmaktadr: Neden Deccal ve taraftarlarna kzl-krmz, dier figrlere beyaz
ise balk giydirilmitir? Deccaln casuslar neden kel balar, yar plak olular, yer
yer kol, ayak ve boyunlarndaki halkalar ile betimlenmitir?
18
Ayrca Osmanlda baz topluluklarn balarnn renklerine gre adlandrld bilinmektedir. rnein
zbekler Yeilba, Safeviler Kzlba, Osmanllar Akba, Grcler Karaba olarak anlmaktadr.
(Sava, 2013: 7).
19
Dervilerin kulak, boyun , kol, ayak bilei, burun ya da cinsel organlarna taktklar bu halkalarn
sembolik anlamlar mevcuttur. Her dervi grubunun kullanmad veya bir blmn kulland bu
halkalardan rnein kpeler gereksiz konumalara nem vermemeyi, halkalar Hz. Aliye koulsuz
ball, bilezikler harama dokunmamay simgelemektedir.

Dr. Mrvet HARMAN
ncelikle tasvirlerde yer alan figrler kullanlan balklarla birbirlerinden

ayr tutulmutur. Bir yanda kzl-krmz balklar ile Deccal ve taraftarlar, dier
yanda beyaz balklar ile onunla savaanlar. Figrlerin giyim kuamlar zerinden
yaplan bu ayrm tasvirlerde politik gndermelerin olduunu dndrmektedir.
nk Osmanlda balklara ok nem verildii ve Savef taraftarlar veya ordusuna
kullandklar balklardan dolay Kzlba denildii bilinmektedir. Bu bilgiler
gz nne alndnda tasvirlerde yer alan Deccal ve taraftarlarnn Kzlbalar
sembolize ettii, dolays ile eserin retildii devirdeki Osmanl-Savef atmasnn
minyatr sanatna yansd sylenebilir. Yani kyametten nce ortaya kacak
ve inananlar trl yalanlarla doru yoldan saptracak Deccal ile devrin Safev
yneticileri arasnda bir iliki kurulmutur. Zaten eserin kyamet beklentisi ve
bu dorultudaki halk inanlarnn younlat bir dnemde Trkeye evrilip
resimlenmesi ve ayn dnemde Osmanl padiahlarnn dinsel ynleri ile ilgili yeni bir
ikonografinin oluturulmas da bu durumu glendirmektedir. zellikle III. Mehmed
devrinde kyamet ile ilgili analatlardan dolay Osmanllar kyametten nce dnyaya
hkmedecek son hanedan olarak grlm ve birok padiahn dini ynleri n plana
karlmtr. Bu durum Osmanl saraynda retilen ou el yamasna da yansmtr
(Fetvac, 2013).
Minyatrlerde yer alan Deccal, taraftarlar ve casuslar ile dneminin

Kzlba ilikisi sadece betimlenileri ile ilgili deildir. Osmanl devrine ait baz
yazl kaytlarda Kzlbalar veya hetorodoks dervilerinin deccal ve taraftarna
benzetildii de bilinmektedir. rnein k elebi (1519-1571) Seyyid Gazi
Zviyesinde yaayan Kalenderler hakkndaki olumsuz gzlemlerini aktarrken,
Kudmlerinden ky ve kend halk mtennebih olsalar Deccal aralarna uyarlar
eklinde ifadeler kullanmtr (Ocak, 1999: 183). Yine baz yazl kaynaklarda Rfiz
diye nitelenen Kzlbalarn kalabalk olduklar, ilerinde eyhleri adna insanlar
yoldan karmaya alan eytanlar olduklar bilgileri yer almaktadr (Refik, 1994:
18).
Tasvirlerdeki politik yansmann dier bir gstergesi Deccaln casuslardr.

Genellikle hayvans yzleri, kel balar, yar plak olular, yer yer kol, ayak ve
boyunlarndaki halkalar ile betimlenen bu casus figrleri aslnda minyatr sanatnda
ska karmza kmaktadr. Cehennem (zebniler), peygamber yaamlar, eytan,
cin konulu tasvirlerde bu betimlemelerdekine benzer hayvans yzl, kollar ve

boyunlar halkal, yar plak, garip grnl yaratklar yer almaktadr (And, 2008).
Fakat bu figrler bir yandan da Kalender, Haydar, Rm Abdllar gibi heterodoks
dervilerini de anmsatmaktadr. Bu dervilere ait yazl ve grsel betimlemelere
bakldnda bunlarn da kel (ahr darb), bykl, yar plak, el, kol, boyun, kulak
gibi yerlerinin halkal olduklar grlmektedir (Resim 4-5).20 Heterodoks derviler
ile tasvirlerde yer alan Deccaln casuslarnn bu zellikleri aralarnda bir iliki
kurulup kurulmadn yani casus figrlerinin aslnda heterodoks derviler mi olduu
sorunu ile karlamaktayz. Eer Deccal ve taraftarlar ile Safev veya Anadoludaki
Kzlbalar betimlenmise casuslarda da heterodoks dervilerin yer almas kuvvetle
muhtemeldir. nk eserin retildii dnemde Anadoludaki birok dervi zmresinin
ya da abdaln Safev propagandas yapt, ayaklanmalara katld, toplumsal dzeni
ve merkezi sistemi rahatsz ettii, heterodoks inanlara sahip olduu bilinmektedir.
Eer tasvirlerde yer alan casus figrleri dervileri temsil etmekteyse dier yazma
eserlerde yer alan ayn zellikteki garip yaratklarn kimlii sorunlu hale gelmektedir.
Bilindii gibi bunlar slam dininde veya mitolojisindeki cin, eytan, zebni, demon
gibi garip varlklarn grselletirilmi halidir. Fakat bunlarnda genellikle balar
kel, boyun ve kollar halkal, yar plak verildii grlmektedir. Bu durumda doa
st bu yaratklarn belli bir kalba gre betimlendii, garip yaratklar olan Deccaln
casuslarnn da bu kalba uygun yapld, ancak politik gndermelerle ykl olduu
iin dervi ve abdallar akla getirdii sylenebilir. Kald ki Osmanlda daha ok
kyafet albmleri veya dier konulu eserlerde karmza kan heterodoks derviler
dini ikonografinin rnleri olan Siyer-i Neb, Ksas- Enbiy gibi yazmalarda yer
almamaktr. Deccaln casuslar dorudan veya dolayl yoldan heterodoks dervileri
barndryorsa eser bu adan da nemli bir konuma sahip olmaktadr.
Sonu
16. yzylda Savef Devletinin ortaya kmas ile birlikte oluan atma
iklimi Anadolu topraklarna da yansmtr. Osmanlnn politikalarndan rahatsz
olan birok topluluk veya zmre ayaklanmaya balam, bu durumuma bir de
Savef Devletinin uygulad dini-kltrel propaganda eklenince toplumsal dzen
sarslmaya balamtr. zellikle Kzlba topluluklar veya heterodoks inanca
sahip derviler merkezi ynetimin gznde olumsuz deer kazanmtr. Osmanl
20 ahr darb denen drtl tra sa, sakal, byk ve kalarn trana denilmektedir. Bu tra her bir
dervi grubunda farkl bir biimde uygulanmtr (Ocak, 1999: 163; Karamustafa, 2007: 29) .

Dr. Mrvet HARMAN
dnyasnda Kzlbalarn merkezi otoriteyi rahatsz eden ve toplumsal dzeni bozan

ayaklanmalarda yer almalar, ehl-i snnet inancna sahip olmamalar, onlarn yoldan
sapm, ya da yoldan saptran kiiler olarak grlmelerine neden olmutur. ou tarihi
belgede Kzlba veya onlarla ilikili grlen heterodoks dervi gruplar eytana ya
da Deccala benzetilmi, birok olumsuz sfatla nitelenmilerdir. Yine birok tekke
kapatlm ou Kzlba veya dervi hakknda idam, srgn gibi cezalandrc ve
otorite altna alc yntemlere bavurulmutur.
Merkezi ynetimin srekli gz hapsine tutuu bu gruplarlardan derviler grsel

belgelerde de yerini almtr. Hem yabanc seyyahlarn kitaplarnda hem de nakkahane
veya ar ressamlarnn rettii birok eserde heterodoks derviler tasvir edilmitir.
Bu eserlerdeki dervi figrleri yazl kaynaklarda yer alan zelliklerini yanstmaktadr.
Fakat Kzlba olarak nitelenen gruplara ait tasvirleri bulmak zordur. Osmanlda
kyamet ve dolays ile halk inanlarnn younlat bir dnemde retilen Tercme-i
Cifrul-Cminin eitli nshalarnda yer alan Deccal konulu tasvirler bunlardan
birkadr.
Yazld dnem popler bir eser olan Tercme-i Cifrul-Cmideki tasvirlerde

yer alan Deccal, taraftarlar ve casuslar betimleni biimleri sadece ikonografik deil
politik bir okumaya da olanak vermektedir. zellikle ayn devirdeki yazl kaynaklar
ve bunlarda yer alan Kzlba ve heterodoks derviler ile Deccal benzetmeleri gz
nne alndnda, sz konuzu tasvirlerin yazl kltrn grsel izdmleri olduunu
sylemek mmkndr. Yine bu tasvirlerde yer alan figrlerin balklar ve casuslarn
betimleni biimleri bu karma olanak salamaktadr. Merkezi ynetimi rahatsz
eden, toplumsal dzeni bozan ve Osmanlnn Doudaki en byk rakibi Savef ile
dini-kltrel balara sahip olan Kzlbalar ve heterodoks derviler tasvirlerde,
dnemin algsna uygun bir biimde kt karakterler olarak karmza kmaktadr.
Nakkalar bekli de saray beenisi ya da politikas dorultusunda yalanc Mesih
olan Deccaln Safev ah, taraftarlarnn Kzlbalar, casuslarnn ise Anadolu
topraklarnda propaganda yapan casuslar (dolays ile dervileri) iaret edecek
biimde betimlemilerdir.21
21
Bu el yazmasnn III. Mehmed devrinde neden evrildii, nasl bir ikonografinin uyguland, retilen
nshasnda nakkalar iin zel notlar dld ve eserin bu ekilde yani saray beenisi dorultusun-
da retildii bilinmektedir (Fetvac, 2013: 306-311, 346).

KAYNAKA
Akar, Zhal (2002): Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde Bulunan ki Falname ve
Resimleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits.
Aksu, Hsamettin (2001): Tercme-i Cifr Cefr el- Cami Tasvirleri, Yldz
Demirize Armaan, Haz. M. Baha Tanman, Uun Tkel, stanbul, Simurg
Yaynlar.
And, Metin (2008): Minyatrlerle Osmanl-slm Mitologyas, stanbul, YKY.
And, Metin (2011) 16.Yzylda stanbul Kent-Saray-Gnlk Yaam, stanbul, YKY.
Allouche, Adel (2001): Osmanl-Safev likileri Kkenleri ve Geliimi, ev. Ahmed
Emin Da, stanbul, Anka Yaynlar.
Atasoy, Nurhan (2005): Osmanl Dnemi Tarikat Kyafetleri ve Cihazlar, Osmanl
Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Haz. Ahmet Yaar Ocak, Ankara, TTK, 173-
202.
Ate, Ali Osman (1996): Kuran ve Hadislere Gre eytan, stanbul, Beyan Yaynlar.
Bac, Serpil ve M. Farhad (2009): Falnama The Book of Omens, Wahington,
Smithsonian Institution.
Bac, Serpil vd. (2006): Ottoman Painting, Ankara, KTBY.
Barkan, mer Ltfi (1942): Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon
Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I stila Devirlerinin Kolonizatr Trk
Dervileri ve Zviyeler, Vakflar Dergisi, 2, 279-386.
Bilgili, Ali Sinan (2003): Osmanl tarih Yazarlarnn Algsyla Trkiye-ran
likilerinde Siyas Karakterin Din Sylemi: Kzlbalk, Trk Kltr ve
Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, 27, 21-41.
Binyon, Laurence v.d. (1971):, Persian Miniature Painting, New York, Dover
Publications.
Canpolat, Cemal (2008): Osmanl Belgelerinde Kzlbalar Hakknda dam ve Srgn
Fermanlar, stanbul, Can Yaynlar.
elebi, lyas (2010): eytan, TDVA, 39, 99-101.
elenk, Mehmet (2013): Safevler Dneminin i-Snn likileri zerindeki Etkisi,
e-Maklt, VI, 63-85.
elik, Ali (1995): slamn Kabul veya Reddetii Halk nanlar, stanbul, Beyan
Yaynlar.

Dr. Mrvet HARMAN
etin, . Hakan (2011): Paris Bibliotheque Nationalede Bulunan 1688 tarihi Od.7-4
Nolu Albm Resimlerindeki Dervi Giyim-Kuamlar, Anadolu Kltrlerinde
Sreklilik ve Deiim, Ed. A.Ceren Erel vd., 171-184.
Dalkran, Sayn (2002): ran Safev Devletinin Kuruluuna i nanlarnn Etkisi
ve Osmanlnn rana Bak, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
18, 49-59.
Deirmenci, Tlin (2006): Farkl nanlar, Farkl Kyfetler: Osmnal Resim
Sanatnda Gezici Derviler (16.-17. Yzyllar), Sanat Tarihi Aratrmalar
Dergisi, 1, 79-98.
Demirci, Krat ve Zeki Sartoprak (1994): Deccl, TDVA, 9, 67-72.
Dilin, Cem (1978): XIII. Yzyl Metinlerinden Yeni Bir Yapt: Ahval-i Kyamet,
mer Asm Aksoy Armaan, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar.
El-stanbul, Yahy gh b. Slih (2005): Tarikat Kyafetlerinde Sembolizm, ev. M.
Serhan Tayi, stanbul, Ocak Yaynclk.
Fetvac, Emine (2013): Sarayn mgeleri Osmanl Saraynn Gzyle Resimli Tarih,
ev. Nurettin Elhseyni, stanbul, YKY.
Fleisher, Cornell H. (2000): Mahdi and Millennium: Messianic Dimensions in the
Development of Ottoman Imperial Ideology, The Great Ottoman-Turkish Ci-
vilization, Vol. 3, Ankara, Yeni Trkiye, 42-54.
Gebakan, Yksel (2014): Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat,
Tercme-i Miftah Cifrl-Cami ve Ahvl-i Kymet Eserlerindeki Mitolo-
jik Unsurlar, The Journal of Academic Social Science Studies, 26, 123-141.
Hanerliolu, Orhan (2000): Dnya nanlar Szl, stanbul, Remzi Kitabevi.
Haase, Claus-Peter (1995): An Ottoman Costume Album in the Library of
Wolfenbttel, deted before 1579, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi,
kinci Cilt, Ankara, KBY, 225-233,
pirli, Mehmet (2002): Kyafet, TDVA, 25, 510-512.
Karamustafa, Ahmet T. (2007): Tanrnn Kuraltanmaz Kullar slm Dnyasnda
Dervi Topluluklar 1200-1550, stanbul, YKY.
Kl, Remzi (2006): Kanuni Devri Osmanl-ran Mnasebetleri (1520-1566),
stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk.
Korkmaz, Mehmet (2010): Zerdt Dini ran Mitolojisi, Ankara, Alter Yaynclk.
Kpeli, zer (2009): Osmanl-Safevi Mnasebetleri (1612-1639), Yaynlanmam

Doktora Tezi, zmir, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

Ktkolu, Bekir (1993): Osmanl-ran Siys Mnsebetleri (1578-1612), stanbul,
stanbul Fetih Cemiyeti.
Mahir, Banu (2005): Osmanl Minyatr Sanat, stanbul, Kabalc Yaynevi.
Milstein, Rachel (1990): Miniature Painting in Ottoman Baghdad, California, Mazda
Publishers.
Milstein, Rachel ve Naama Brosh (1991): Biblical Stories in Islamic Painting, Tel
Aviv, Sabinsky Press.
Milstein, Rachel vd. (1999): Stories of the Prophets Illustrated Manuscripts of Qisas
al-Anbiya, California, Mazda Publishers.
Ocak, Ahmet Yaar (1998): Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17.
Yzyllar), stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Ocak, Ahmet Yaar (1999): Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik: Kalenderler
(XIV-XVII. Yzyllar), Ankara, TTK.
Ocak, Ahmet Yaar (2000): Babaler syanndan Kzlbala: Anadoluda slm
Heterodoksisinin Dou ve Geliim Tarihine Ksa Bir Bak, Belleten,
LXIV/239, 129-159.
Onat, Hasan (2003): Kzlba Farkllamas zerine, slmiyt, 3, 111-126.
z, Baki (2014): Alevilikle lgili Osmanl Belgeleri, stanbul, Can Yaynlar.
z, Mustafa (2007): Rfizler, TDVA, 34, 396-397.
zgl, Vatan (2004): Kzlbalk ve Trkmenler, Trk Kltr ve Hac Bekta Vel
Aratrma Dergisi, 32, 255-274.
Refik, Ahmet (1994): Onlatnc Asrda Rfzlik ve Bektlik, Sad. Mehmet Yaman,
stanbul.
Ritter, Hellmut (2011): Dou Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karlatrmal Edebiyat
Metinleri, Ed. Mehmet Kanar, stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Saray, Mehmet (1990): Trk-ran Mnsebetlerinde iiliin Rol, Ankara, Trk
Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar.
Sartoprak, Zeki (1992): slma ve Dier Dinlere Gre Deccal, stanbul, Yeni Asya
Yaynlar.
Sava, Saim (2013): XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Ankara, TTK.
Sezer, Sennur (1998): Osmanlda Fal ve Falnameler, stanbul, Milliyet Yaynlar.
Sinemolu, Nermin (1996): Onyedinci Yzyln lk eyreine Tarihlenen Bir
Osmanl Kyafet Albm, Aslanapa Armaan, Hz. Seluk Mlayim, Zeki
Snmez, Ara Altun, , stanbul, Balam Yaynlar, 169-182.

Dr. Mrvet HARMAN
Smer, Faruk (1999): Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu

Trklerinin Rol, Ankara, TTK.
Tannd, Zeren (1984): Siyer-i Nebi slam Tasvir Sanatnda Hz. Muhammedin Hayat,
stanbul, Hrriyet Vakf Yaynlar.
Turan, Namk Sinan (2005): 16. Yzyldan 19. Yzyl Sonuna Dek Osmanl
Devletinde Gayr Mslimlerin Klk Kyafetlerine Dair Dzenlemeler,
Ankara niversitesi Siyasi Bilimler Fakltesi Dergisi, 60, 239-267.
zm, lyas (2002): Kzlba, TDVA, 25, 5547-557.
Yaman, Bahattin (2002): Osmanl Resim Sanatnda Kyamet Alametleri Tercme-i
Cifrul-Cami ve Tasvirli Nshalar, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara,
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Yaman, Bahattin (2008): Trk Minyatr Sanatnda Cennet, Belleten, LXXII/263,
141-157.
Yaman, Bahattin (2007): Ahval-i Kyamet Yazmalar Resimlerinde Kyamet Sonras
Hayat, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 24/2, 217-234.
Yaman, Bahattin (2007): Dini Kltrn Resimle fadesi: Deccal rnei, Anadolu
ve evresinde Ortaa 1, Ed. Mine Kadirolu, Ankara, Anadolu Varlklar
Aratrma Dernei, 139-155.
Yldrm, Nimet (2008): Fars Mitolojisi Szl, stanbul, Kabalc Yaynevi.
Yldz, Osman (2002): Orta Osmanlca Dnemine Ait Bir Dil Yadigr Ahval-i
Kyamet, Giri, nceleme, Metin, Dizinler, stanbul, ule Yaynlar.

RESMLER
Resim 1: Deccal ve Taraftarlar, Tercme-i Cifr Cefr el- Cami, stanbul Topkap
Saray Mzesi, Badat 373, 273b (Bahattin Yaman).
Resim 2: Meleklerin Deccal Ordusuna Saldrmas, Tercme-i Cifr Cefr el- Cami,
stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 6624, 98a (Yksel Gebakan).

Dr. Mrvet HARMAN
Resim 3: Hz. sann Deccal Mzrakla ldrmesi, Tercme-i Cifr Cefr

el- Cami, stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 6624, 98b (Krat Demirci-Zeki
Sartoprak).
Resim 4: Gezici Derviler, sterreichische Nationalbibliothek Codex Vindobonensis

8626 (Metin And).

Resim 5: Bir Kalenderi Dervii, Histoire des Turc, 1650 (A.Y. Ocak).

Dr. Mrvet HARMAN

DIE KIZILBA IN DER BILDERWELT DER OSMANEN EINE

POLITISCHE LESEART VON ILLUSTRATIONEN DES DAL UND
SEINEN ANHNGERN IN DEM WERK TERCME-I MIFTAH-I CIFRUL-
CAMI
Dr. Mrvet HARMAN22*

Zusammenfassung
Auch wenn uns nicht bekannt ist, fr wen die Bezeichnung Kzlba ursprnglich
reserviert war, wissen wir, dass diese Bezeichnung einen wichtigen Platz in der
Welt der Osmanen und Safawiden des 16. und 17. Jahrhunderts hatte. Whrend im
Osmanischen diese Bezeichnung einen negative Bedeutung trgt, bezeichnet sie in
Savefi [?] etwas Positives. Der Begriff Kzlba kommt in den Texten oft vor und
wurde whrend des Osmanischen Reich in erster Linie fr heterodoxe Gemeinschaften
gebraucht. Dem Begriff Kzlba und den mit ihm bezeichneten Gemeinschaften
begegnet man zwar in erster Linie in textueller Form, doch existieren auch bildliche
Darstellungen besonders in Beschreibung der traditionellen Kleidung von alevitischen
Gemeinschaften in Reiseberichten. Die Themen und Darstellung von Personen in
einigen der Manuskripte aus dieser Zeit sind jedoch sehr bemerkenswert - so z.B. das
Werk Ed-Drrl-Munazzam f Srrl-smii-Azam von Abdurrahman b. Muhammed
b. Ali b. Ahmed el-Bistmi, das als einziges Werk in der islamischen und osmanischen
Welt den Tag des Jngsten Gerichtes und seine Vorzeichen in seiner Ganzheit bildlich
darstellt. Die trkische bersetzung dieses Werkes trgt den Titel Tercme-i Cifrul-
Cmi. In einer Zeit, in der apokalyptische Erwartungen und der Aberglauben immer
mehr zunahm, wurde dieses Werk fters kopiert und kommentiert. Diese Werke wurden
bis heute eher im Hinblick auf die Technik und die Ikonographie untersucht. Man
findet in mehreren Manuskripten Beschreibungen von Szenen, in denen der Dal
vorkommt. Einige Besonderheiten in den Beschreibungen dieser Szenen erregen
besondere Aufmerksamkeit. Man kann sie auch aus einem anderen Blickwinkel
untersuchen, wenn man die Beschreibung der Kleidung sowohl des Dals als auch
seiner Anhnger genauer betrachtet. Die politischen, religisen und gesellschaftlichen
Besonderheiten der Zeit, in der das Werk geschrieben wurde, im Auge behaltend,
*
anakkale Universitt. E-Mail: harmanmuruvet@gmail.com

Dr. Mrvet HARMAN
versucht die vorliegende Arbeit eine politische Leseart jener Textstellen zu machen, in
denen der Dal vorkommt. Aus diesem Grund wurde Darstellung der Kleidung und
Kopfbedeckung der vorkommenden Figuren mit der Darstellung in hnlichen Werken
aus dieser Zeit verglichen. Auerdem wurden der Begriff kzlba und die schriftliche
Darstellung der mit ihm designierten Gemeinschaften gemeinsam mit den Figuren
in den entsprechenden Szenen untersucht. Als Ergebnis kann man festhalten, dass
die in unterschiedlichen Ausgaben de Werkes Tercme-i Cifrul-Cmi vorkommende
Beschreibung der Szenen, in denen der Dal vorkommt, in einem hohen Mae von
der politischen Atmosphre der damaligen Zeit beeinflusst ist.
Schlsselwrter: kzlba, Osmanen, Safawiden, Dal, Miniaturen

NAN KLTR VE TARHSEL ARKA PLANDA

YANLI ANLAILAN BR SM BYEZD
Misinterpretation Of The Name Byezid in Faith And in
Cultural And Historical Background
Ali Sinan BLGL1*
zet
Osmanl ehzadelerine ad olarak verilen Byezid ismini Alev ve Bekta
inanc erevesinde ele alanlar, Yezid ad zerinden, Osmanl hanedannn Alev ve
Bekta inancna kar bir tavr olduu bunun zerine Byezid kelimesinin anlamnn
ve hanedan yelerine ad olarak konulmasnn sebebinin tartlmas kanlmazdr.
Yezid Kerbelada Hz. Hseyini ehit eden Yezid bin Muaviyeden dolay tepki
gren bir isimdir. Trkede Yezid kelimesi; zulmeden, acmasz, hilekr, sahtekr
anlamlar ile kullanlmaktadr. Trkler bu ismi nefret edilen kimseler iin kullan-
maktadrlar. Osmanl Devleti, mcadeleye girdikleri dmanlarn, Yezid olarak isim-
lendirirler. Yldrm Bayezid-Timur mcadelesinden bahsedilirken, Timur Yezid,
Osmanllar ise Peygamber soyuna benzetilir. Kimi yazarlar da benzer benzetmeler
yapmlardr. Tarihi kaynaklarda genellikle Yezid, zulmn ve zalimlerin temsilcisi
olarak vasflandrlr. Svz gelimi k Mehmed, Yezidin adnn getii yerlerde Al-
lah ona lanet etsin manasna gelen leanehullah beddua kelimesini kullanmaktan
ekinmez. Hadid, ani-zde Mehmet Ataullah Efendi, Evliya elebi gibi yazarlar da
Yezid kelimesine pis, alak, cahil, rezil, cnp, haerat, lanetli, kelb, adud (zalim)
gibi hakaret edici sfatlar eklemilerdir. Topular Ktibi Abdulkadir Efendi Yezid ke-
limesine kfirlik gibi daha iddetli bir anlam ykleyerek kffr- Yezidn tabirini
kullanmaktadrlar. Yezid kelimesi hem tarighi kaynaklarda, hem de gnmzde olum-
suz bir anlama sahip olduu anlalmaktadr. Byezid isminin Osmanl hkmdarla-
rna verilmesinde farkl bir durum sz konusudur. Byezid kelimesindeki b- eki
baba/ata manasnda alnr ise Yezidin babas/ atas anlam kar. Gerek ad Eb
Yezid Tayfr b. sa b. Sran olan Byezid-i Bistamnin adndaki dnm halk li-
sanndaki yaygn kullanm ekli ile izah edilmektedir. te bu yazm tarzna istinaden,
B-yezid kelimesinin, Eb-yezid kelimesinin farkl bir yazm tarz olduu, lakin
*
Prof. Dr., Atatrk niversitesi, Kzm Karabekir Eitim Fakltesi, Sosyal Bilgiler Eitimi Anabilim
Dal Erzurum. E-mail: sbilgili@atauni.edu.tr

Ali Sinan BLGL
ayn manaya geldii yaygn bir kanaat olarak kabul grmektedir. Yezid kelimesinin
tad olumsuz mana itibariyle kendilerini slm dnyasnn lideri/hadimi olarak g-
ren, her daim Ehl-i Beyte balln ifade eden Osmanl ailesinin ocuklarna din,
fikr ve mefkre ynnden aykr gelecek bir ismi vermesi beklenemez. O halde b-
eki ile eb ismi arasnda, ifade ettii mana itibariyle balant zayf grlmektedir.
Osmanl inan, dnce ve idealleri dikkate alnarak ileri srlebilecek mantkl g-
r, B-yezid kelimesinin Yezid kart bir mana ifade etmesi gerektiidir. Bu
ifade edilecek mana; din bir ierie sahip olduu gibi, asl olarak Yezid kelimesi-
nin zalim anlamyla ilikili olmaldr. nk ocuklarna Bayezid ismini koyan I.
Murad ve II. Mehmed devirleri ftuhat politikalarnn youn yaand, adalet vurgu-
sunun n planda olduu dnemlerdir. Bu dnemlerde Aleviliin (Safev Kzlbal)
sorun olmad da gz ard edilmemelidir. I.Murad dneminde Osmanllar, Germi-
yanoullar gibi gl Trkmen beyliklerine kar halk koruma siyaseti
izleyerek, adalet prensiplerine olan ballklarn n plana karmlardr.
Zaten mensup olduklar slm Dininin gerei zulmn ztt olan adalet ilkesine uy-
malar zorunluydu. Bunun iin de adaletnemeler yaynladlar. te bu adalete ya-
plan vurgular hkmdarn zihninde ocuuna adaletin ztt olan zulm/zalimlik
kavramyla zdeleen Yezidin adna mukabil/ kartlk anlam veren Farsa b-
eki eklenerek isim yaplm ve adalet vurgusu glendirilmeye allmtr. Bylece
Byezid kelimesinin manas olumlu hale dntrlerek mfik, adil anlam ve-
rilmitir. Sonu olarak; Osmanl ehzadelerine Byezid kelimesinin menei ne olursa
olsun ierdii mana, zulme ve zalime kar olan veya adil olduu kanaati daha
belirgindir.
Anahtar Kelimeler: Byezd, Kzlbalk, Osmanl, Arap ve Fars Dili
Abstract
The people evaluating Byezid, commonly known as the names of Sultans sons in
Ottoman State, within the frame of Alevi and Bektashi faith thinks that it is an atti-
tude of Ottoman dynasty that comes out against Alevi and Bektashi faith; therefore,
it is important to discuss the meaning of Byezid and why it is given as a name to
the men from dynasty. Yezid is an infamous name because of Yezid bin Muaviye

who martyrized Hz. Hseyin in Karbala. In Turkish, the word Yezid is used with its
meanings; high-handed, merciless, cheater, impostor. And also Turkish people use
that name for the one that is hated. Ottoman Empire name their enemies as Yezid.
At Yldrm Bayezid and Timur struggle, Timur is identified as Yezid while Otto-
mans as prophets descendants. Some writers make similar metaphors. In historical
sources, Yezid is generally described as the representative of cruelty and oppressors.
For instance, the poet Mehmed uses leanehullah that means God curse him in
every line that includes the word Yezid. The writers like Hadid, ani-zde Mehmet
Ataullah Efendi, Evliya elebi attach offensive adjectives such as dirty, villianious,
ignorant, dreadful, junub, cursed, canine. Artillery clerk, Abdulkadir Efendi uses the
expression kffr- Yezidn that means infidelity. It is easily understood that the
Word Yezid has a negative meaning in both historical sources and sources at the pre-
sent time. The situation is different in naming Ottoman Emperors. If the appendix
b- in the word Byezid is thought father/ancestor, then Byezid means Yezids
father/ancestor. The transformation in the name of Byezid-i Bistam, whose real
name is Eb Yezid Tayfr b. sa b. Sran, is explained through its common usage in
colloquial language. Accordingly, it is broadly accepted the word B-yezid is dif-
ferent writing version of the word Eb-yezid but has the same meaning. Ottomans
is commonly defined themselves as the leader of Islamic World and with their loyalty
to Ahl al-bayt. Considering the negative meaning of the word Yezid, it is impossible
for Ottomans to give that name to their sons. The connection between the appendix
b- and the name eb remains weak in terms of meaning. Considering Ottomans
beliefs, thoughts and ideas, it requires that the word B-yezid means anti-Yezid.
That meaning has a religious content and also basically it should be related to the
oppressor meaning of the word Yezid. Conquests policy and emphasis of justice
are at the forefront in the periods of Murad I and Mehmed II who gave their sons the
name Bayezid. Additionally, it is important that Alevi (Safevid Kizilbash) did not
pose a problem in the periods of I. Murad and II. Mehmed. Ottomans in the period of
Murat I carry out a public protection policy against powerful Turkmen Beylics like
Germiyans and they give priority to the justice principles. In any case, justice princip-
le against cruelty is an obligation and also a necessity for the Ottomans who believe
in Islam. They have published warrant of justice for this purpose. Considering that
emphasis upon justice emperors attach Persian appendix b which means opposi-

Ali Sinan BLGL
te/contradiction to the word Yezid that is associated with cruelty/oppressor. By

this way, they empower justice point and the meaning of Byezid transforms into
a positive meaning; kind, fair. Consequently, it is obvious that Byezid contains a
meaning that refers to the one who is against cruelty and opressor or fair-minded
regardless of its origins.
Key Words: Byezd, Kizilbash, Ottoman, Arabic and Persian Language
1-Giri
simler ve onlarn anlam ile ilgili yaplan deerlendirmeler tarihin her d-
neminde farkl anlamalara ve deerlendirmelere neden olmutur. ou zaman verilen
isimlerin tarihsel ve kltrel bir deer tad ve o ismi tayann da bir misyonun
devam olduu iddia edilmektedir. Bu iddiann her zaman geerli olduunu sylemek
mmkn deildir. Bununla birlikte milletler zellikle belli isimleri verme hususunda
dikkatli olmuylar ve bunlar ocuklarna vermekte zellikle titiz davranmlardr.
Trklerin slamiyeti din olarak benimsemelerinden sonra, slam tarihine
ve kltrne byk sayg gstermiler ve ocuklarna slam byklerinin isimlerini
vermeye balamlardr. Bu isimlendirmede o kadar ileri gidilmi ki neredeyse arttk
isimlendirmede Trke isimler unutulmaya balanmtr. Bu hassasiyet, baz husus-
larn gzden kamasna, ou zaman zaman yanl anlamalara ve deerlendirmelere
neden olmutur.
slamiyetten nce Trkler ocuklarna ad verirken ok titiz davranmlar,
ocuun ad ile karakteri arasnda bir ba olduuna inandklar iin isimlendirmede
bu hassasiyeti her zaman gz nnde bulundurmulardr. Dede Korkut anlatmlarnda
da grld zere, ocuun isim almasnda onun bir kahramanlk gstermesi de
beklenirdi. Trkler, ismin davranlarla olan balantsna nem vermelerinden tr,
verilen ismin seici olmasna dikkat ederek seici davranmlardr.
simler mensubiyetlerimiz ve inanlarmz gstermie bakmndan da nem-
lidir. Bu konuda dikkatli davranan kimseler, kendi inan ve kimliini belirlemede
nemli olduunu varsayd isimleri kullanmakta ve ocuklarna bu isimleri vermede
daha zenli davranmaktadr. Trkler de kimi zaman millet kimliini n plana karan
isimleri, kimi zaman da inanca ait isimleri tercih etmiler, kimi zaman da verdikleri
isim konusunda yanl anlamalara da sebep olmulardr. Bu yanl anlama ve deer-

lendirmeye sebep olan isimlerden biri ve belki de en nemlisi Byezid ismi gel-
mektedir.
1- Bayazid sminin Osmanl ehzadelerine Verilmesi

Osmanl hanedan tarihinde ehzadelere ad olarak verilen Byezid ismi
muhtelif tartmalara yol amtr. Alev ve Bektalerin genellikle bed-meniin ve
fail-i errin timsali olan ebul-habis Yezid ad zerinden, Osmanl hanedannn
Alev ve Bekta inancna kar bir tavr olduunu iddia etmilerdir. Byezid kelimesi-
nin anlamnn ve hanedan yelerine ad olarak konulmasnn sebebinin akla kavu-
turulmas bu husustaki tarih hakikatlerin daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr.
2- Byezid adnn kkeni zerine
Byezid ( )kelimesi b ( )ve yezid ( )olmak zere bir ek ve bir
isimden meydana gelmitir.
a) Kelimedeki b ekinin ne olduuyla ilgili olarak drt gr ileri srle-
bilir;
1-Arapa bir isim olup, baba, ata anlamna gelen veya baz kelimelerle
meydana getirdii terkiplerde mbalaa ifade eden eb (( )cemi: ab) veya eb
( )ya da b kelimesi (Kl, 1994, 65). Misal:
Eb-i mfik: efkatli baba,
Ebu-cehl ( ;) cehaletin babas: Amr bin Hiam
Ebu Hanife ( ;) Eb Hanfe Numan ibn-i Sbit mam- zam
Ebu-leheb () : alev babas: Abduluzza bin Abdulmuttalip
Ebu Trb: Toprak babas, Hz. Alinin lakaplarndan biri,
Ebul-beer: nsanlarn babas, Hz. dem,
Ebul-feth: fetihler babas,
Eb-z-zeheb: altn babas, zengin adam,
Ebl-l-iber: edepsiz, utanmaz.
Ebu Yezid: Yezidin babas. Memlk kaynaklarnda Arap imlasna uygun
olarak ounlukla Eb Yezid ekli kullanlmtr (Kanat, 2006, 123-134).
Kuzey Afrika Arapasnda ise B-Yezid kullanm ekli olduka yaygndr
(Kl, 1994, 65).
2-Arapa ahs ismi bana gelen, knye ve nispet yerine geen ba- ( )n
eki.

Ali Sinan BLGL
Misal; B-Alev: Seyyid ve suflerin mensup olduu, Arabistanda Terim kasabasnda

yaayan bir ailenin ad.
B-Fakih; B-Alev ailesinin bir kolu.
B-Fadl; Yine Terim kasabasnda yaayan bir eyh ailesi.
B-Mahreme; Asl ad Takiyyddin Abdullah b. mer b. Abdillah B-Mah-
reme el-Yemen olan Yemenli bir fkh ve astronomi limi (Sakkar, 1991a,
355; Sakkar, 1991b, 357; Krbyk, 1991, 358).
3-Farsa bir edat olan ve geldii kelimeye ile ya da ... li anlam veren
ba-, be- ( )eki. Farsada isim ve fiil tabanlarna trl ekler getirilerek sfat ileyi-
inde kelimeler yaplabilmektedir. sim tabanlarna getirilen n eklerle yaplan sfat
eklerinden biri b- ekidir. Misl:
Ceml-i b-kemal: tam, mkemmel gzellik,
yaran- b-saf: safal dostlar,
b-berat: berat ile
b-emr-i li: sadrazam emri, ferman ile
b-haber: haberli,
b-keml: olgunlukla,
b-saf: safal, ho,
b-tapu: tapulu,
b-vekar: vakarl,
be-nm: naml, nl,
be-hred: akll
4-Farsa bir edat olan ve geldii kelimeye ramen, mukabil, yani kar
manas veren b- ( )eki. (kn, 1996, 215). Misal:
b-nur () : nura kar
b-behest () : sese (grltye) kar
b-baht () : talihe ramen
b-an ( ) : bununla beraber, buna ramen (b-n heme ki kr ne-
tevnest bekoned; Btn o abalamaya ramen bir i yapamad) (http://
www.dilciler.com)
b)Yezid kelimesi Arapa has isim olup, Kerbelada Hz. Hseyini ehit
eden Yezid bin Muaviye adna izafeten mevzubahis edilmitir. Bu katil/zalimin adn-
dan dolay tepki gren bir isimdir. Emev hkmdarlarndan (661-750) ikinci (Yezid

b. Muaviye), dokuzuncu (Yezid b. Abdulmelik) ve on ikinci (Yezid b. Velid) halifele-

rin isimleri Yezid olup, ayrca Yezid b. Mhelleb gibi devlet adamlarnn da isimleri-
dir (Yldz, 1986, 413). Yaln olarak Yezid ismine nl u kiilerde rastlanmaktadr;
Eb Yezid Tayfr b. sa b. Sran (lm. 234/848)
Celleddn Eb Yezd Prn (lm. 1457)
Eb Yezd Ma`n bni Yezd bni Ahnes (lm. 683)
Eb Yezd en-Nkkr (. 947)
Eb Yezid el-Kurtub
Eb-Yezd (v. 159/775)
Eb Yezd el-Kazvn
Eb Yezd Ebn b. Yezd (.780)
Ebu Yezid el-Meden
Ebu Yezid ed-Debus (v.430)
Eb Yezid bin Rahmetullah bin mankul
Yezid ismine b taksyla birlikte rastlanan nl kiiler ise unlardr;
Byezid-i Ensr: () : Byezid b. Abdillah b. Muhammed el-
Ensr (980/1573), Afganistanda Reveniyye adl Rafizi bir tarikatn ku-
rucusu.
Byezid-i Bistam ()
Byezid Halife (Bayezid-i Rum) (922/1516): Mutasavvf air, Cemal-i
Halvetinin mridi.
Bayezid Halife b. Abdillah el-Edirnev er-Rm (v. 900/1494)
Byezid I (1354-1403): Osmanl hkmdar
Byezid II (1448-1512): Osmanl hkmdar
Byezid: Kanuni Sultan Sleymann olu, ehzade
3-Byezid adnn manas zerine

Trke szlklerde Yezid kelimesi; zulmeden, acmasz, hilekr, sah-
tekr anlamlarna gelmektedir. Bu kelime umumiyetle nefret edilen kimseler iin
kullanlr. Osmanl tarihi kaynaklar, Osmanl Devleti ile mcadeleye girien dman-
larn, Yezid tesmiye ederek ve zdeletirerek nefret edilen bu kii zerinden Osman-
llara meruiyet kazandrmak istemilerdir. Nitekim krullah (1947, 58) Bayezid-Ti-
mur mcadelesinden bahsederken; Ama Temr daha nce gelip sular tutmutu.

Ali Sinan BLGL
Yezidlilerle Yalava soyu gibi. ki ordu karlap savaa balaynca gazi padiahn
ordusunda bulunan Tatar ve kt dnceli kfir erisi, tpk Kufelilerin Emirl-M-
minn Hseyine yaptn yapp yz dndrdler diyerek Osmanllarn nefretini e-
ken Timur Han Yezid, Osmanllar ise Peygamber soyuna benzeterek iyi ve kt
nitelendirmesi yapmtr. Mevlana Mehmed Ner de (2008, 159) bu mcadeleden
bahsederken; Temr Pencenbih gn sabah Yezid-vr sulu yire konup, Byezid Han
ol gn ikindden sonra Hseyn-vr Kerbel-ve yire kond ifadesiyle Timurun
konumunu Yezide, Sultan Bayezidin konumunu Kerbeladaki Hz. Hseyine ben-
zetmitir. Keza benzer bir benzetme Solak-zde Tarihinde yaplmtr. (Solak-zde
Mehmed Hemdem elebi, 1989, 98) Bu ifadelerle zulmn ve zalimlerin timsali olan
Yezid ile Timuru, mazlumlarn ve ezilmilerin sembol olana Hz. Hseyin ile de
Byezidi zdeletirmitir. Oru Be, Tevrih-i l-i Osman (2008, 152) adl ese-
rinde anlattna gre Sultan II. Bayezid, Austos 1492de Manastrdan Edirneye
yapt bir seyahat esnasnda Kalender dervii kyafeti giymi suikastlarn sald-
rsna uramtr. Oru Be bu saldry yapanlar; Yezid-i havric, Rafiz-i melun
kfir, nemed-p, Haydar-ekl, kulanda, gerdannda halka-i lanet-g-i meng,
meln-fid, snnetsz, taharetsz, necis-i murdr cmlesiyle tm kt sfatlar
Yezid kelimesiyle birlikte ve edeer olarak kullanmtr. Trh-i Osmn Encmeni
kurucularndan Efdaleddin Beyin Yezid iin yazd kara vicdanl, zalim (Efda-
leddin, 1908, 218-220) ifadesi Osmanl entelektel bakn gstermesi bakmndan
nemlidir. Trk edebiyatnda da Yezid ktln sembol olarak anlr. Bu yzden
ktlk yapan insanlara seni yezit seni veya yezid tohumu denir. R. N. Gntekin
de Kolay can kar m o yezidin? (Trk Dil Kurumu Szl) ifadesiyle Yezide
yklenen nefreti ifade eder.
Osmanl kaynaklarnn bazlarnda da Yezidin adnn getii yerlerde Al-
lah ona lanet etsin manasna gelen leanehullah beddua cmlesi (k Mehmed,
2007, 297) veya pis, mundar, alak, rezil kimse manasna gelen pelid (Hadidi,
1991, 129), Yezd-i bed-lik, Yezd-i pr-necis gibi hakaret ierikli eklemeler yapl-
mtr. ani-zde Mehmet Ataullah Efendi (2008, 136) de Yezid-meni chiln
(Yezid-huylu cahiller) tabiriyle Yezid kelimesine ktlk ve hakaret yklemitir. Ev-
liya elebi (2001) ise Yezidi, cnp (pis), haerat, lanetli, kelb, adud (zalim) gibi
sfatlarla anlatr. Topular Ktibi Abdulkadir Efendi (2003, 308) ise 1601 tarihinde
stoni-Belgradta meydana gelen olaylarndan bahsederken Yezid kelimesine kfir-

lik gibi daha iddetli bir anlam ykleyerek kffr- Yezidn tabirini kullanmtr.
Osmanl belgelerinde grlen enteresan bir husus da Yezidlik etmek veya
Yezid taraftar olmann kanunen olmasa bile (nk Osmanl ceza kanunlarnda
byle bir sua rastlanmamaktadr. Fkhta sular cinyt, ksas, diyt, ukbt, hu-
dd, serika ve eribedir.) algda ve anlayta bir su olarak grlmesidir. Nitekim
Mhimme Defterlerinde rastlanlan Musul beyine ve kadsna yazlan bir hkmde
geen Bb Irk halk sdt tarafna rafz isnd idp sdt dahi anlara Yezdlik isnd
idegelmislerdr. (6 Numaral Mhimme Defteri, 1995, 388-389) kaydna gre Mu-
sulun Bbl-Irak mahallesi halk ile burada yaayan Sadatn birbirlerine Rfizlik
ve Yezidlik isnat ettikleri ve ikyette bulunduklar grlmektedir. Bu ikyet zerine
Osmanl hkmeti, Musul beyine ve kadsndan aratrma yaplmasn ve iki tarafn
dmanlna son verilmesini istemitir. Burada ilgin olan Yezidlik etmenin kt bir
davran olduu ve ikyet mevzusu su olarak alglanmasdr.
Osmanl belgelerinde bey-i min-yezid diye enteresan bir tabir vardr. Bu
tabirin manas mzayede yani artrma ile sat yapma demektir. Bu tabirdeki Yezid
kelimesi, baz Osmanl airlerinin dilinde edebiyatmzda kendi manasnda kullanl-
mtr. Mesela;
Met-i hn-i azizana mteri olma
Bu Kerbelada olan bey min-yezid midir? L (Pakaln, 1983, 215)
Yukarda verilen bilgilerden Yezid kelimesinin anlay, alg ve lisanmzda
menfi bir anlama sahip olduu anlalmaktadr. Bu olumsuz anlaya ramen Osmanl
hkmdarlar evlatlarna bu ismi neden vermilerdir? Byezid kelimesinin stlah-ha-
kiki manasnn ortaya karlmas bu sorunun cevabn verecektir.
Byezid kelimesindeki b- eki baba/ata manasnda alnr ise Yezidin
babas/ atas anlam kar. Gerek ad Eb Yezid Tayfr b. sa b. Sran olan B-
yezid-i Bistamnin adndaki dnm halk lisanndaki yaygn kullanm ekli ile
izah edilmektedir. Ayn ekilde baz Eb-yezid adn tayanlar, zellikle de Kuzey
Afrika Arapasnn hkim olduu yerlerde yaygn olarak B-yezid eklini kullan-
dklar grlmektedir. Nitekim Msrl bn Hcer el-Askalan (1372-1449), Yldrm
Byezidden bahsederken onun adn Eb Yezid bek b. Osman at-Trkman olarak
kaydetmitir (nalck, 1948, 350). te bu yazm tarzna istinaden, B-yezid keli-
mesinin, Eb-yezid kelimesinin farkl bir yazm tarz olduu, lakin ayn manaya
geldii yaygn bir kanaat olarak kabul grmektedir. Bu gre istinaden de zellikle

Ali Sinan BLGL
Alev ve Bekta inanca sahip insanlarn Osmanl hanedannn Hz. Hseyin ve Ehl-i
Beyte dmanlk eden ve onlar ehit eden Yezid (leanehullah)in ismini ocukla-
rna vermelerini kartlk ve dmanlk olarak alglamlardr. Oysa yukarda izah
edildii gibi Yezid kelimesi kroniklerimizde, din ve fikr hayatmzda olumsuz bir
mana tamaktadr. Bundan dolay da kendilerini slm dnyasnn lideri/hadimi ola-
rak gren, her daim Ehl-i Beyte balln ifade eden bir ailenin ocuklarna din,
fikr ve mefkre ynnden aykr gelecek bir ismi vermesi beklenemez. O halde b-
eki ile eb ismi arasnda, ifade ettii mana itibariyle balant zayf grlmektedir.
B-yezid kelimesindeki ba- ekinin, Arapa ahs ismi bana gelen, kn-
ye ve nisbe yerine geebilecei de tartlmas gereken bir husustur. Bu durumda al-
d ek aidiyet ve nispet (bant, ilgi, ilinti) bildireceinden, B-yezid kelimesinin
manas Yezidle ilgili/ ilintili/ ilikili, Yezide ait veya Yezid olacaktr. Bu anlam da
Osmanl inan ve dncesine aykr olduundan, knye ve nispet (aidiyet) belirten
bir taknn kullanlmas uygun grlmemektedir.
B-yezid kelimesindeki b ekinin geldii kelimeye ile ya da ... li
anlam veren Farsa ba- edatnn olmas halinde Bayezid kelimesinin manas Ye-
zidli veya Yezidle beraber olacaktr. Bu mana da yukardakiler gibi Osmanl inan
ve dncesine aykr olduundan b ekinin edat olarak kullanlmas uygun dme-
mektedir.
Bu noktada Osmanl inan, dnce ve idealleri dikkate alnarak ileri srle-
bilecek mantkl gr, B-yezid kelimesinin Yezid kart bir mana ifade etmesi
gerektiidir. Bu ifade edilecek mana; din bir ierie sahip olduu gibi, asl olarak
Yezid kelimesinin zalim anlamyla ilikili olmaldr. nk gerek I. Bayezidin
babas Sultan I. Murad, gerekse II. Bayezidin babas Sultan II. Mehmed devirleri
ftuhat politikalarnn youn yaand, adalet vurgusunun n planda olduu dnem-
lerdir. Bu dnemlerde Osmanl Devletinde Aleviliin (Safev Kzlbal) sorun ol-
mad da gz ard edilmemelidir. Sultan I.Murad dneminde Osmanllar, gl
Germiyanoullar gibi Trkmen beyliklerine kar halk koruma siyaseti
izleyerek, adalet prensiplerine olan ballklarn n plana karmlardr
(Emecen, 1999, 10). Zaten mensup olduklar slm Dininin gerei zulmn ztt olan
ve Kitab- Mbinde (Allah) insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmet-
menizi emreder (Nisa Suresi, 58. Ayet) ve phesiz Allah, dil davrananlar sever
(Mmtehine Suresi 8. Ayet) emirlerinin muhatab olarak adalet ilkesini uygulamada

gstermek iin adaletnmeler ve istimaletnmeler yaynlamlardr. Defterdar

Mehmed Paann
Ol ehindir saadet-i kevneyn,
Meyli yok zulme, adle mldir.
Hazret-i izzete ahabbns,
Yevm-i maherde h- adildir.
msralar da Osmanl adalet anlayn gsteren nemli bir kayttr. te bu adalete ya-
plan vurgular hkmdarn zihninde ocuuna adaletin ztt olan zulm/zalimlik
kavramyla zdeleen Yezidin adna mukabil/ kartlk anlam veren Farsa b-
eki eklenerek isim yaplm ve adalet vurgusu glendirilmeye allmtr. Bylece
Byezid kelimesinin manas olumlu hale dntrlerek mfik, adil anlam ve-
rilmitir. Bu ismin/anlamn verilmesi, Osmanl mefkresinin anlalmas asndan
da nemlidir. Zira adalet vurgusu, gerek Sultan I. Murad dneminde mcadele edilen
Anadolu Trkmen beyliklerine ve Balkan Hristiyanlarna, gerekse Sultan II. Mehmed
dneminde mcadelenin youn yapld Hristiyan dnyaya ve yine bir baka Trk-
men Akkoyunlulara kar, Osmanl adil nizamnn (nizam- lem) propagandasnn
etkili bir ekilde yaplmasna katk salad muhakkaktr. Bu da Osmanl ftuhatnn
baarl olmasna ve Devletin ycelmesine yardmc olmutur. Dier taraftan zul-
mn meni konusunda hassas bir ynetim anlayna sahip Osmanllarn ocuklarna
zulme kar manasna gelen bir isim vermesi, adlet-i mahzya denilen katksz,
tam adaleti savunmadaki iddialarn da gsterebilir. Hele ki slm leminin hamisi
sfatyla kendisini ilay- kelimetullahn en byk temsilcisi olarak gren ve Kemal
Paa-zadenin (1991, 545), cihangirlik azmini cezm idb diyerek cihan sultanln
teyid ettii Ebul-Feth Sultan Mehmedin ocuuna Bayezid ismini vermesi, dn-
ce yaps, inanlar ve mefkresi asndan gayet normal grnmektedir. Nitekim Bi-
zansl tarihi Mihail Kritovulos, akdem-i amli rey ve berynn nimet-i adletle
mtenaim olmas kazyyesi idi. szyle Fatih Sultan Mehmedin adalete verdii de-
ere ve anlayna iaret etmitir (zcan, 1982, 26).

Sonu ve Deerlendirme
Sonu olarak; Osmanl ehzadeleri ve hkmdarlarna ad olarak verilen Byezid ke-
limesinin menei ne olursa olsun ierdii mana, zulme ve zalime kar olan veya
adil demektir. Yezidin babas veya Yezidle beraber manalar ise, kelimenin geli-

Ali Sinan BLGL
ine gre mmkn olsa bile Osmanl hkmdarlarnn bu manay dnerek ocuk-
larna isim koymadklar muhakkaktr. Aksi takdirde Osmanl inan ve mefkresi ile
atan/akan bir durum sz konusu olurdu ki, bu durum da Ehl-i Beyte ballk
asndan Osmanllarn slm lemindeki meruiyetini tartmal hale getirirdi. ah
Nadir zamannda ii rann dahi Osmanl Hilafetini tanmak istediini beyan etmesi,
Osmanl meruiyetinin tartmasz kabul edildiinin bir gstergesi olarak Bayezid
kelimesine adaletli anlam yklememizi gerekli klmaktadr.
zellikle isimlendirmelerin bir taraftarlk veya muhaliflik oluturma gayelerini ou
zaman tamadklar da dikkate alnacak olursa, gnmzde kimi kargaa ve kaos
karclarn bunlar kendileri iin malzeme olarak kullanma yoluna gittikleri muhak-
kaktr. Trkler arasnda isimlendirmelerde inan tercihlerinin rol dier slam lkeleri
ile mukayese edildiinde yok denecek kadar az olduu grlecektir
KAYNAKLAR
6 Numaral Mhimme Defteri (972/15641565) zet-Transkripsiyon ve ndeks, An-
kara 1995, Devlet Arivleri Genel Md. Yay.
IK MEHMED, (2007), Menzrl-Avlim, (Haz. Mahmut Ak), II, Ankara: TTK
Yay.
EMECEN, Feridun, (1999), Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti Tari-
hi, (Edt. E. hsanolu), 1, stanbul: Zaman Yay.
ES-SAKKAR, Sami, (1991a), B Alev, DVA, c.4, stanbul: SAM Yay.
ES-SAKKAR, Sami, (1991b), B Fadl, DVA, c.4, stanbul: SAM Yay.
EVLYA ELEB, (2001), Seyahatnme, (Haz. Y. Dal-S.A.Kahraman), 4, stanbul:
Yap-Kredi Yay.
HADD, (1991), Tevrih-i l-i Osman, (Haz. Necdet ztrk), stanbul: . Yay.
NALCIK, evkiye, (1948), bn Hcerde Osmanllara Dair Haberler II., DTCFD,
VI/3, Ankara: A. Yay.
KANAT, Cneyt, (2006), Memluk Kaynaklarndaki Osmanl majnn Deiim S-
reci, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXI/1, zmir.
BN KEMAL, (1991), Tevrih-i l-i Osmn, VII. Defter, (Haz. erafettin Turan),
Ankara: TTK Yay.
KILI, Hulusi, (1994), Eb, DVA, 10, stanbul: SAM Yay.
KIRBIYIK, Kasm, (1991), B Mahreme, DVA, 4, stanbul: SAM Yay.

MEVLANA MEHMED NER, (2008), Cihnnm, (Haz. Necdet ztrk), stanbul:

amlca Yay.
ORU BE, (2008), Tevrih-i l-i Osman, (Haz. Necdet ztrk), stanbul: amlca
Yay.
ZCAN, Abdulkadir, (1982). Fatihin Tekilt Kanunnamesi ve Nizm- lem iin
karde katli meselesi, stanbul niversitesi Tarih Dergisi, XXXIII, 1-56.
PAKALIN, M. Zeki, (1983), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, stan-
bul: MEB Yay.
SOLAK-ZDE MEHMED HEMDEM ELEB, (1989), Solak-zde Tarihi, (Haz.
Vahid abuk), Ankara: Kltr Bakanl Yay.
AN-ZDE MEHMET ATAULLAH EFEND, (2008), ani-zde Tarihi, (Haz. Ziya
Ylmazer), 1, stanbul.
KRULLAH, (1947), Behcett-tevrih, (Haz. iftiolu N. Atsz), stanbul: Tr-
kiye Yay.
KN, Ziya, (1996), Farsa-Trke Lgat, 1, stanbul: MEB Yay.
TEKNER, Efdaleddin, (1908/1326), Muhtasar slm Tarihi, I, stanbul: Kader Matb.,
TOPULAR KTB ABDULKADR (KADR) EFEND, (2003), Tarih, (Haz. Ziya
Ylmazer), 1, Ankara: TTK Yay.
YILDIZ, H. Dursun, (1986), Yezid b. Mhelleb, A, 13, stanbul: MEB Yay.

Ali Sinan BLGL

BER DIE MISSDEUTUNG DES NAMENS BYEZID
Ali Sinan BLGL2*
Zusammenfassung
Der Name Byezid begegnet uns als Name fr die osmanischen Prinzen. Es ist
beraus wichtig, sich zu fragen, was die Bedeutung des Namens Byezid ist und
weshalb die Osmanen sich dafr entschieden haben, ihn als Namen fr ihre Herrscher
zu verwenden. Besonders im Hintergrund der Tatsache, dass die Alevis und Bektaschi
dies als einen Ausdruck fr die feindliche Gesinnung der Osmanen ihnen gegen-
ber betrachten. Der Name Yezid ist ein in Ungnade gefallener Name, wegen der
Verbindung zu Yazid b. Muawiya, durch den Hseyin (der Sohn des Imam Ali) den
Mrtyrertod erlebte. Das Wort Yezid assoziiert Begriffe wie Tyrann, erbarmungs-
los, Betrger oder hinterlistig. Es wird fr Menschen gebraucht, die gehasst
werden. Darber hinaus nannten die Osmanen ihre Feinde Yezid. Bei der Erwhnung
der Schlacht zwischen Beyazid und Timur wurden die Osmanen mit der Familie des
Propheten und Timur mit Yazid verglichen. Auch andere Autoren zogen diesen Verg-
leich, und in historischen Quellen reprsentierte dieser Begriff den Tyrannen und die
Unterdrckung. [?]. So zgert z.B. der Dichter k Mehmed nicht, jedes Mal wenn
der Name Yezid erwhnt wird, das Wort leanehullah (?) zu gebrauchen, was Gott
verdamme! bedeutet. Auch Autoren wie z.B. Hadid, ani-zde Mehmet Ataullah
Efendi und Evliya elebi haben das Wort Yezid mit herabwrdigenden Eigenschaften
ergnzt wie z.B. dreckig, niedertrchtig, unrein, verchtlich, Ungeziefer,
verdammt, Hund oder Unterdrcker. Der Amtsschreiber des Kanonenbatail-
lons Abdulkadir Efendi benutzt den Begriff kffr- Yezidn, wobei er den Begriff
mit einem noch bleren Ausdruck, kfirlik (Unglaube) erweitert. Wir begegnen ei-
ner abschtzigen Bedeutung des Begriffes Yezid sowohl in lteren Quellen als auch
in gegenwrtigen Schriften. Es verhlt sich jedoch anders, wird die Namensgebung
fr die osmanischen Herrscher betrachtet. Wenn wir b in dem Wort Byezid als
Vater/Ahne verstehen, dann bedeutet der Name Vater/Vorvater des Yezid. Dieser
Vernderung in dem Namen von Byezid-i Bistam, dessen eigentlicher Name Eb
Yezid Tayfr b. sa b. Sran war, erklrt sich durch den Gebrauch des Namens (B-
*
Prof. Dr. Atatrk Universitt, Erzurum. E-mail: sbilgili@atauni.edu.tr

Ali Sinan BLGL
yezid), der in der Volkssprache im Umlauf war. Von dieser Schreibweise des Namens
ausgehend, gilt es als allgemein erwiesen, dass die Namen B-yezid und Eb-ye-
zid, obwohl sie anders geschrieben sind, dieselbe Bedeutung tragen. In Anbetracht
der abschtzigen Bedeutung des Wortes Yezid, ist es schwierig nachzuvollziehen, dass
die osmanische Herrscherfamilie, die sich als Anfhrer/Diener der islamischen Welt
betrachteten und stets ihre Verbundenheit zu der Familie des Propheten betonten,
ihren Kindern einen Namen gaben, der ihrer Religion, ihrem Weltanschauung und
ihrem Denken zu widersprechen schien. Folglich ist die Verbindung in Hinblick auf
den Sinngehalt von b- und eb als schwach anzusehen. Den religisen und in-
tellektuellen Idealen der Osmanen eingedenk, ist die logische Schlussfolgerung, dass
das Wort B-yezid vielmehr die Bedeutung von Gegner Yezids (Yezid kart)
trgt, da das Wort bzw. der Name einen religisen Inhalt hat und eigentlich mit der
Bedeutung von Unterdrcker, Tyrann verbunden ist, da in der Zeit von Murad I. und
Mehmed II., die ihren Kindern diesen Namen gaben, die Expansionspolitik vorherr-
schend war und ein besonderes Augenmerk auf das Prinzip der Gerechtigkeit gelegt
wurde. Auerdem darf man auch nicht vergessen, dass zu jener Zeit das Alevitentum
(das safawidische Qizilbaschtum) kein Problem darstellte. In der Zeit von Murad I.
betonten die Osmanen ihre Verbundenheit zu den Prinzipien der Gerechtigkeit, indem
sie eine Schutzpolitik gegenber einflussreichen anatolischen Beyliks (wie z.B. die
Germiyan) verfolgten. Sie waren sowieso wegen ihrer Zugehrigkeit zum Islam dazu
verpflichtet, sich an das Prinzip der Gerechtigkeit zu halten. Zu diesem Zwecke brach-
ten sie sog. Gerechtigkeitsschreiben (adaletname) in Umlauf. Diese Wichtigkeit des
Prinzips der Gerechtigkeit fr die osmanischen Herrscher fhrte dazu, dass man, dem
Namen Yezid, um ihm mehr Nachdruck zu verleihen, das persische Prfix b-, was
die Bedeutung entgegengesetzt bzw. dagegen trgt, voranstellte. Somit wurde die
Bedeutung des Wortes Byezid verndert und trug fortan eine positive Bedeutung,
nmlich gerecht und gutwillig. Abschlieend lsst sich sagen, dass es deutlich
wird, dass der eigentlich Sinn des Namens Byezid (vor allem auch fr die osmanis-
chen Prinzen) - was immer auch der Ursprung des Wortes sein mag jemand, der
gegen die Unterdrckung und den Unterdrcker bzw. Tyrann ist bzw. gerecht war.
Schlsselwrter: Byezd, kzlbalk (das safawidische Qizilbaschtum), Osma-

nen, Arabisch und Persisch (?)

TRKYE SELUKLULARINDA DN ESERLER

Religious Structures n Seljuks Turkey
Muhammet KEMALOLU
zet
XI. yzyldan itibaren Trk glerine sahne olan Anadoluda Byk Sel-
uklularn randa gerekletirdikleri Trk-slm mimarisiyle, Anadolu kltrnn
kaynamasndan oluan yeni bir sanat anlaynn rn olan kymetli eserler vcuda
getirilmitir. Bu eserler daha sonraki yllarda Beylikler ve Osmanl mimarisine temel
tekil etmitir. Anadolu Seluklu sanat eserleri incelendiinde bunlar etkileyen bal-
ca faktrlerin slm inanc, slm ncesine kadar uzanan Trk kltr ve nihayet yerli
kltrler olduu sylenebilir. Anadolunun fethi ve Trkiye Seluklular Devletinin
kurulmasndan sonra, alan bu yeni topraklara engin bir vatanseverlik duygusu
ile balanan Seluklu Trklerinin, vcda getirdikleri din, itima, iktisadi m-
esseseler yardmyla, bu lkeyi tam bir Trk yurdu ve i diyar hline getirmeye
altklarn biliyoruz. Bazen devlet adamlarnn almalaryla, bazen hayrsever
vatandalarn gayretiyle, birok yerde de erbab- tasavvufun himmetiyle ortaya
konulan Seluklu messeselerinin, if ettikleri hizmetleri itibariyle tasnife tabi
tutulmalar, ihtidlara tesirleri konusunun rahatlkla incelenebilmesi bakmndan
lzumlu grlmtr. Ne var ki, bunlarn tasnifi pek kolay deildir. Bu hususta
hangi messeselerin din veya itima yahut iktisad olduunu tespit etmek g-
lemektedir. Sz gelii, camlerin ibadet yerleri olarak din messeseler olduu
aktr. Fakat din ilimlerin tahsil edildii medreselerin itima mi yoksa din m-
esseseler mi saylmas gerektii hususu ortada kalmaktadr. Bu eksikliklere Bektai
kltrne ait eserlerin tasnifi de eklenmelidir. Bununla beraber biz imdilik umm
kabul gren, bugne kadar yazlm tasnifler zerinde yryeceiz ve dnemin Bek-
tai kltrne ait dini eserlerini tantmaya alacaz.
Anahtar Kelimeler: XI. Yzyl, Trkiye Seluklular, Trk-slm mimrisi,
Cam, Medrese, mret, Kervansaray, Alevilik, Bektai nanc, Abdallar, Hac Bekta
Veli

Muhammet KEMALOLU
Abstarct
XI. century Great Seljuk Turks from Anatolia, Iran migrations perform the
scene of the Turkish-Islamic architecture, consisting of the combination of the Ana-
tolian culture with a new concept, the product of precious works of art brought into
the body. Principalities and Ottoman architecture, this works as the basis for the later
years. The main factors affecting these works of art are examined Anatolian Seljuk
Islamic belief, dating back to before Islam can be said that Turkish culture and fi-
nally the native cultures. After the establishment of the conquest and Turkey Seljuk
Anatolia State, in that new land to a profound feeling of patriotism and connected to
the Seljuk Turks to make their religious, social, economic institutions help, we know
that this country is trying to bring the case full Turkish homeland and business land.
Sometimes the work of statesmen, sometimes the efforts of philanthropic citizens,
many in Sufism support revealed by himmet of the Seljuk institutions, employment
exercised their services are not subject to classification As has been shown necessary
respect to examine easily the influence of the subject of apostasy. However, their
classification is not easy. Religious or social institutions which are difficult to detect
in this or that economic considerations. The advent of promise, as places of worship
mosques is clear that religious institutions. But the madrasas of collection of religious
knowledge remains or is in the middle of muster points should be considered Is that
religious institutions. Classification of the works belonging to the Bektashi culture
should be added to these deficiencies. However, we have now accepted the public, we
walked up to date on the written grading period and will try to introduce the religious
monuments of Bektashi culture.
Key Word: XI. Century, The Seljuks in Turkey, The Turkish-Islamic Arc-
hitecture, Mosques, Madrasah, Imaret, Caravansaray, Alawism, Bektashi Tradation,
The Abdals,Hadji Bektashi Veli
GR
Trkiye Seluklular Devleti bayndrlk faaliyetleriyle lkenin her kesini

cam, han, kervansaray, imret, kpr, eme ve medreselerle donatmt. Seluklular-
da byndrlk ve imr ileri emir-i mimrn bakanlnda yrtlrd (Es, 2005:451-
452). Anadolu Seluklularndan gnmze kadar ulaan en gzel yaplar arasnda;

Ankarada Aslanhane Camsi, Afyon Karahisardaki Ulu Cam, Konya ve Nidede

Aleddn Camleri, Kayseride Huand Hatun Camsi ve klliyesi, Erzurumda if-
te Minreli Medrese, Sivasta Gk Medrese, Buruciye Medresesi ve ifte Minreli
Medrese, Krehir Melik Gzi Kmbeti, Ahlatta Ulu Kmbet ve ifte Kmbetler,
Aksaray-Konya ve Kayseri-Sivas yollar zerinde Sultan Hanlar, Nevehir yakn-
larnda Az Kara Han, Avanos yaknlarnda Sarhan, Sivasta zzeddin Keykvs
Dru-ifas, Konyada Karatay Dru-ifas saylabilir (Kemalolu, 2013: 1-18;
Kemalolu, 2014: 289-301; Kemalolu, 2014:1-31; Kemalolu, 2015:62-791).
Camler (Mescidler):
Mminlerin topluca Allaha ibdet ettikleri yerler olmalar itibriyle camler

(mescitler) nemli din messeselerdir. Camler, Hz. Peygamber devrinden balamak
zere, sdece Mslmanlarn cemaat halinde namaz kldklar yahut Kuran- Kerm
okuduklar yerler olarak kalmam, cemiyet iin ok nemli olan din-itima hizmet-
leri ile temyz etmitir. slamiyette, mahiyeti icab, din ile siyaset ayrlmaz bir btn
olduundan Halife ve Valiler bir taraftan camde namaz kldrrken, dier taraftan bir-
ok siyasi meseleyi de orada mzakere ediyorlard. Henz hususi meclis ve divanlar
kurulmadan nce idar iler de orada mzakere olunuyordu. Devlet hazinesinin (bey-
tl-mal) muhafaza edildii yer de camlerdi. Camler ayrca mahkeme yeri olarak da
kullanlyordu (Mescit,1979:1-118; Kuban, 1968:60). Btn bunlarn dnda, camler
birer talim ve terbiye yeri idiler. XI. yzyldan itibaren Anadolu sahasnda meden
inkiaf grlmeye ve yeni messeseler ortaya kmaya balad. Gnmze intikal
eden Seluklu eserlerinden birounun XII. yzyln son yars ile XIII. yzyla ait
olmas, ilk yzyln messeselemekten ok yerlemek ve hkim olmak mcadelele-
ri ile getiini gstermektedir. Gnmze intikal eden ilk Anadolu camlerinin XII.
1
Konu ile alakal olarak ayrntl bilgi iin; Kemalolu, M. (2013): XI.-XIII. Yzyl Trkiye Seluklu
Devletinde Dini Eserlerinden Kmbet-Trbe-Ziyretgh-Namazgh ve Cmler, Akademik Bak
Dergisi, Say: 39, Eyll-Ekim-Kasm-Aralk, Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Krg-
zistan, s. 1-18;Kemalolu, M. (2014a): XI.-XIII. Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Drifalar,
Hikmet Yurdu, Dnce-Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi, Cilt 7, Say 13, Ocak-Haziran/1,
s. 289-301;Kemalolu, M. (2014b): Trkiye Seluklularnda tima Messeseler ve Eserler, Akade-
mik Tarih ve Dnce Dergisi, Cilt:1/Say:4/Aralk/2014 ISSN:2148-2292, Volume:1/Number:4/
December, s.1-31 ile Kemalolu, M. (2015): XI.-XIII. Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Eit-
im-retim (Medreseler), Akademik Tarih ve Dnce Dergisi, Cilt:2/Say:5/Mays, s,62-79 adl
almalarmza bakabilirsiniz.

Muhammet KEMALOLU
yzyln ikinci yarsndan kalm olmas bu durumu ifade etmektedir. Fakat bu, ilk
fetih yllarnda camlerin yaplmad manasna gelmez. Sultanlarn fethedilen ehir
ve kasabalar iin minberler gndermeleri, imam ve mezzinler tayin etmeleri camle-
rin varlnn ak iaretleridir. Muhtemelen bu camler, kiliselerden evriliyor veya
gnmze kadar intikal etmeyen zayf malzeme ile yaplyordu. Kitabesi tespit edile-
meyen kk camlerden bir ksm da bu devirden kalm olabilir (Cahen, 1979:246;
etin,1981:126).
Aslnda camlerin, Anadolunun slmlamasna iki ynden tesiri olmutur.
Bu tesirlerden ilki ve phesiz asl nemli olan, Mslman halka ynelen hizmetle-
ri, ikincisi de gayr-i Mslimlerin ihtidsna sebep olmas ile ilgilidir. Camlerin yeni
fethedilen ehir ve kasabalarda Mslman halk iin iskn mahalleri oluturan ilk Sel-
uklu messeseleri olmalar bu balamda nem tamaktadr. Hemen her Anadolu
ehrinde bu tr mescitlere ve evrelerinde kurulan mahallelere rastlamak mmkndr.
Bu durum camlerin, yeni iskn mahallerinin teekklne ve gelimesine, daha ok
Mslmann ehirlere yerleerek ehrin grntsn deitirmesine ve slmlama-
nn sratlenmesine nemli lde tesir ettiini gstermektedir (etin,1981:129; Ke-
malolu, 2015:62-79).
Camlerin Mslman halka ynelen ve ok daha mhim olan baka bu hiz-

meti de buralarda yrtlen tebli ve irad faliyetleridir. Bylece camlerde, en azn-
dan din heyecan yaatmak ve topluma cihd ruhunu vermek gibi nemli hizmetler
yerine getirilmitir. slmlatrma almalarnda bunun ne kadar nemli olduu gayet
aktr, grevlilerin hutbe, vaaz ve baka yollarla halka camlerde din bilgiler ka-
zandrmaya almalar da ok nemlidir. nk bu tr eitim, faaliyetleri ile henz
aman kltrnn izlerini muhafaza eden, din bilgileri olduka zayf geni Trk
men guruplar hem din bilgilerle tehiz edilmi hem de daha, salam bir imn sahip
Mslmanlar olarak yetitirilmi, bylece, kendilerine gre daha kkl kltre sahip
bulunan Hristiyan ahali karsnda kolaylkla eriyebilecek kitleler olmaktan kurtarl-
mlardr. Dolaysyla bu durum, slm kltrnn Anadoluda glenmesine, siyasi
hkimiyet yannda kltr hkimiyetinin de teekklne imkn vermitir. Kentlerin
kurulu ve geliimleri, mahallelerin oluumlar, hep cam/mescit ilikisi sonucunda
olmutur (Kuban, 1968: 193). Anadoluda ilk in edilen camler surlarn ierisinde,
hatta Konya Aleddn Camnde olduu gibi i kalede yaplmtr. lk camler eski

geleneklerin devam olarak sarayla bir arada in edilmitir. Bylelikle kenti idari ve
din adan etkileyen iki unsurun birliktelii ehrin yaplamasn salamtr (Kema-
lolu, 2013: 1-18; Kemalolu, 2014: 289-301; Kemalolu, 2014:1-31; Kemalolu,
2015:62-79).
Seluklu kentinde cam, imar veya iskn arzu edilen kentin ya da mahallenin
ekirdeini oluturmutur (Kuban, 1968: 193). Camnin etrafnda dier ilevleri st-
lenen yaplar da bazen yerleebiliyordu. Mahallelerin oluumunda camler ynlendir-
meyi salayan unsur olarak Osmanl dneminde de karmza kmaktadr (Eravar,
2002:343-373,419-433).
Anadoluda ilk in edilen camlerin bir ksm, eski kilise veya yap kaln-
tlar zerine kurulmu, baz camler de ehir yaplamalarnn merkezini tekil et-
mitir. Daha sonralar in edilen cam ve mescitlerin genellikle yeni alanlarda ku-
rulduklar bilinmektedir. Tarihi kaynaklarda ehirlerde ilk in edilen bu camlerin,
Ulu Cam olarak adlandrldna ilikin herhangi bir bilgi bulunmamaktadr (Tanyeli,
1987:177). Kayseri Ulu Camnin, XIII. yzylda Sultan Cam olarak adlandrld
bilinmektedir (Smer, 1985:85). Yine Konya ve Sivasta Camlerin Ulu Cam olarak
ayrmnn yaplmad grlmektedir. Seluklu kentinde Sulatanlarn namaz kld
ve dier camlerden daha byk Seltin Camleri bulunmaktadr. Trklerin Anado-
luda tutunmalar ve yerlemeleri iin yaklak eyrek asr gemi ve ancak Trkler
Anadoludaki yap faaliyetlerine XII. yzyln ikinci eyreinden itibaren balayabil-
milerdir. Bu sebeple XII. yzyl Anadoluda Trk Cam mimarisinin de bir balang-
c saylabilir. XII. yzyln ilk yapsnn Erzurum Kale Cam ve yzyln son yapsnn
da Kzltepe Ulu Cam olduu grlmektedir (Gler, M., Kolay, . A., 2006:83-90;
Kemalolu, 2013: 1-18).
Namazghlar (Musalllar):
Namazgh (namaz yeri), Farsa bir kelime olup szlk anlam namaz klnan
yer manasnadr. ehir dnda, krda bir mihrap konulmak suretiyle, namaz klnmak
iin hususi yaplan yerdir. Kervanlarla yaplan uzun yolculuklarda, Mslmanlarn
konakladklar yerlerde birer namazgh bulunurdu. Bu yerlerin etrafna ve iine glge

Muhammet KEMALOLU
vermek iin aalar dikilir, yaknlarna da su imek, abdest almak ve hayvanlar sula-
mak iin eme yaplrd. Baz namazghlarn zerleri ak, bazlarnn kapal olurdu.
Hutbe iin minberi olan namazghlar da vard. Sefer halindeki ordu da bu namazgh-
larda namaz klar.
Ali Baba Namazgh (Musalla): Malatya-Battalgzi. 1242-43 tarihinde,

Sacettin shakolu Kemalettin Kamyar tarafndan yaptrlan bir Seluklu eseridir.
Battalgzi-Malatya: 1243 ylnda Seluklular tarafndan yaplmtr (Kema-
lolu, 2013: 1-18).
Ziyretghlar:
Trkler arasnda ziyretghlara ynelik byk saygnn ve bu ziyretghlar

erevesinde var olan kltrel deerlerin kkeninde hi phesiz eski Trk inanlar
ve slmiyetin kaynama olgusunun yatt sylenebilir. Buna eitli zaman ve mekn-
larda farkl din ve kltrel unsurlarn da katlmas sz konusu olabilir. Ancak arlkl
unsurlarn eski Trk inanlarndan ve bunlarn slmlamasndan geldii muhakkak-
tr. Trk halklarnn ziyretgahlara ynelik gerek dn gerekse davran bakmn-
dan benzeri kalplar olduu sylenebilir. Bunlar da yine hem eski Trk inan siste-
mi, hem de slamiyet ile balantldr. Ziyretghlara gitme nedenleri, bu meknlarda
sergilenen davran ve gelenekler (sofra, kurban, aput balama vb.), semboller ve
bu ziyaretghlardaki biim zellikleri bizi doal olarak bu dnceye gtrmektedir.
Byk Trk mutasavvf Ahmed Yesevinin Trkistanda bulunan ziyretgh kinci
Mekke olarak grlmekte, halk tarafndan buraya yaplan ziyaretler Hacca gitmek-
le e tutulmaktadr. Bunu simgelemek zere halk arasnda Medinede Muhammed,
Trkistanda Hoca Ahmed deyii yerlemi durumdadr. Anadoluda Mslmanlarn
her zaman ziyaret ede geldikleri pek ok yer olmakla beraber, burada zerinde dura-
camz ziyretghlar sadece Mslmanlarca deil, onlarla beraber Hristiyanlarca da
kutsal saylan ve deta her iki toplumun birlikte gidip ziyaret ettikleri yerlerdir. nk
byle yerler ayn gaye ile iki ayr dine mensup olan insanlar bir araya getiriyor ve ara-
larnda sosyal mnasebetlerin kurulmasna yardmc oluyordu. phesiz bu yaknla-
madan krl kanlar, siyasi ve kltrel hkimiyeti ellerinde bulunduran Mslmanlar
oluyordu. Ortaya kan bu yeni ziyaret yerleri Mslmanlarla Hristiyanlar bir araya

getiriyor, aralarnda ahenkli bir mnasebetin domasna, msamahakr davranlarn

artmasna sebep oluyordu. Grlyor ki Seluklular devri Trkiyesi, u veya bu ekil
ortaya km ve Mslmanlarla Hristiyanlarn gidip beraber ziyaret ettikleri birok
mterek ziyretgha sahne olmutur. Maksadmz bunlarn listesini vermek deildir,
iaret etmek istediimiz husus, buralarda Mslmanlarla karlaan, onlarla kltr al
veriinde bulunan Hristiyanlarn, ruhi yaplarn anlatmaktadr. Bu yerlere gidenlerin
eitli madd ve manev skntlar olan, bu skntlardan kurtulmak iin manev yar-
dm dileinde bulunmak zere buralara koan dertli, aresiz kimseler olduklar d-
nlrse, byle bir muhitte grecekleri madd-manev yardmlarn onlarn ruhlarnda
ne derin izler brakacan tahmin etmek zor olmaz. Vakflar ve dier sosyal tesisleri
ile dindalarna olduu kadar Hristiyanlara da kol kanat geren Mslmanlarn, ziy-
retghlarn ruhan havasna uyarak daha ok yardm yapacaklar aktr (Kemalolu,
2013: 1-18) .
Seluklular devrinde Anadoluya gelen ve bu lkenin fethi ve slmlamasn-

da emei geen Trkmen eyhlerinin pek ou lmlerinden sonra vel olarak telkki
olunmu ve mezarlar birer ziyaretgh hline getirilmiti. Bylece, Trkmen eyh ve
babalarnn ziyaretgh olan mezarlar Ortaa Trkiyesinin her tarafn doldurmu ve
Anadoluyu deta bir evliya diyar hline getirmiti. Anadolu bu neviden yzlerce fa-
tih, kumandan, sahabe, evliya, yatr, kermet ehli zevtn ziyretgh ile dopdolu olup
bu topraklar vatan yapanlar bu ruhn zevattr. Mehur seyyahmz Evliya elebi
din ayrm yapmakszn, gezdii, grd her yerin ziyaretghlarn dikkatlice tasvir
etmektedir. (Turan, 1953:531-564; Kemalolu, 2013: 1-18; Kemalolu, 2014:1-31).
Sar Ahmet Dede Ziyaretgh: Bekte kynde2metfun olan Sar Dedenin,

Seluklu Devletinin kt sralarda komu ky olan Selik kyne gelip yerleen
Seluklu beylerinden olduu sylenen Sar Selukun kardei olduu da halk tarafn-
dan rivayet edilmektedir.
2
Bekte Ky, Afyonkarahisar iline 68, Sandkl ilesine ise 7 km Dou mesafede olup Kumalar da
eteklerinde yer almaktadr.

Muhammet KEMALOLU
Trbeler ve Kmbetler
Trbe, Mslmanlardan, byk lim, vel, hkmdar, hkmdar zevcesi ve

ocuklar, emir, vezir ve komutanlarn kabirleri zerine in edilmi, zerleri zellikle
kubbelerle rtl binalara ve Mslman olmayanlarn kabirleri zerine yaplm bi-
nalara denilmitir. slm byklerinin st ak olan mezarlarna da onlara hrmeten
trbe denir. ran ve Azerbaycanda trbeye, sonundaki ty telffuz ederek trbet
derler. Trbelerin atlar birer kubbe ile kaplanm olduundan bunlara kubbe de
denilmi, Trklerde ve randa bunlara kmbed veya gmbed denilmitir. Maribde
trbelere marabt denilir. ehidlerin gml olduu ve zerinde onlarn hatrasna
yaplm olan byk yaplara Mehed (ehidlik) ad verilmitir. Anadolu Seluklu
mimarisinde ant mezarlar nemli bir yer tutar. Kmbet ve trbe eklinde in edi-
len bu yaplar arasnda cam, medrese ve klliyelere bal olanlar dnda tek bana
bulunanlar daha byk bir ounluu oluturmaktadr. Seluklulardan gnmze ge-
len en erken tarihli mezar ant, Konya Aleddn Camsi avlusundaki XII. yzyldan
kalma II. Kl Arslan Kmbetidir. Bir dier Seluklu Sultan zzeddin Keykvus
ise, Sivastaki medresesinin gney eyvnnda gmldr ve zerine tuladan on ke-
narl bir kmbet yaplmtr. Medrese ve camlere bal eitli trbe ve kmbetlerden
baka ilgi ekici bir mezar ant, Tercanda Mama Hatun Kmbetidir. Ahlat, 13. yy.
kmbetleriyle dikkati ektii kadar, mezar talaryla da nemli durulan bir merkezdir.
Burada eyh Necmeddin, Hasan Padiah, ifte Kmbetler gibi rneklerin en dikkate
deerlerinden birisi, silindir gvdesiyle Ulu Kmbetdir (Kemalolu, 2013: 1-18).
XI.-XIII. Yzylda Anadoludaki Seluklu Trbeler ve Kmbetleri
Baba lyas Trbesi:Baba lyas, bilindii gibi, Anadoluya XIII. yzylda Anado-
lu Seluklular devrinde, Horasandan geni bir Trkmen kitlesi ile birlikte
gelmi, bugn trbesinin bulunduu lyas/at ky evresine yerlemi ve
burada kurduu zaviyede bir Vef eyhi olarak faaliyetlerini srdrm olan
nemli bir Trkmen babasdr. Baba lyasn bu srete Trkmenler zerinde
nemli bir etkisi olup Trkmenler de, Baba lyasa sarslmaz bir inanla ba-
l idiler. Baba lyasn hreti burada her geen gn artmakta olup n Ana-
doluda her yere yaylm, adeta onu ve taraftarlarn bilmeyen kalmamt.

yle ki torunlarndan olup ayn zamanda nemli bir tarihi olanElvan e-

lebi(760/1359)nin bize verdii bilgilere gre, bata o dnemin hkmdar
olan I. Aleddin Keykubd olmak zere pek ok devlet adamnn onunla g-
rmeyi istedikleri, hatta I. Alaattin Keykubat ile Baba lyasn grtkleri
ve bylece Seluklu ynetimi ile Trkmenler arasnda gzel ilikiler ve iyi
bir diyalog ortamnn oluturulduu anlalmaktadr (Yldz, 2011:267-285).
Bekt Baba (Hac Bekt) Trbesi-merky Ky, 13. yyn ikinci yars3.
Buharal Bedrettin Trbesi-enky, 13-14.yy., Beylikler dnemi (Kalafat,
1999:518)4. Buhara Halifelerinden Seyyid Muhammed, Seyyid Burhaneddin
Efendiler
Hacm Sultan Trbesi: Sandklya bal Susuz kyndedir (zer-Hsrevolu-z-
seki, 2010: 40).
Horasan Baba Trbesi, 1040, eyh (Baba) smail Kemalettin (Kalafat, 1999:521)5.
Kadnck Ana (Ayni Ana) Trbesi-Seyitgzi, 13. yyn ilk eyrei, Kadnck Ana
mmhan Hatun (Say, 2001:187)6.
Kalender (Karakurt) Baba Kmbeti, 1135, Seluklu Emirlerinden Karakurt baba
ad ile de bilinen Kalendar Baba adna yaptrld anlalmtr (Kemalolu,
2013,1-18).
Kaygusuz Abdal Trbesi-Kabaca Ky, 1168, Kaygusuz Abdal (Kalafat, 1999:512)7.
Krkkzlar Kmbeti-Niksar, 12. yzyln ilk eyrei.
Krmz Ebe Trbesi-Talca Ky, Rivayete gre, Aleddn Keykubatn ordularn
bir kova ayranla doyurmu, ayran hl bitmemitir. Gy Anadolu keli-
mesi Krmz Ebenin askere dolduraym demesinden kmtr (Kalafat,
1999:512).
Sar Saltk ve Trbesi: Sar Saltukun asl ad erif Hzrdr. Saltukoullar beyi
Melik ah Saltukun tek oludur. erif Hzrn Saltuk adn al ise bir ge-
lenee dayanmaktadr. Kahramanmza Saltuk adn, savata yendii Alyon
adl bir dman vermitir. Mslman olan Alyona da Saltuk, lyas adn
verir. Bu ad verme olay dnda eserde geen dier ad verme olaylar Sal-
3
Eskiehir-Mihalk.
4
Mula, Milas lesi, Selimiye Kasabas.
5
Erzurum.
6
Eskiehir.
7
Ankara, Beypazar.

Muhammet KEMALOLU
tuka yenilerek Mslman olan kiilere Saltuk tarafndan bir Trk ad veril-
mesi ile ilgilidir. Saltuk-nmeye gre Sar Saltuk 99 yl yaam, sonunda
dmanlar tarafndan zehirlendikten sonra hanerlenerek ehit edilmitir.
Saltuk-nmede Sar Saltukun on iki mezar olduu belirtilmektedir. Sar
Saltuk, beylerin ve krallarn mezarna sahip kmak isteyeceklerini syle-
yerek her isteyene verilmek zere birer tabut hazrlamalarn vasiyet eder.
Sar Saltukun mezarn kendi lkesinde bulundurmak isteyenler, kendilerine
verilecek tabutta Sar Saltukun vcudunu grecektir. Vasiyete gre adamlar
Sar Saltuku ykayp kefenleyiperann yanna getirirler. Ayrca isteyen
beylere verilmek zere on bir tabut hazrlarlar. nk Sar Saltuk lmnden
sonra on iki yerde makamnn olacan kendilerine sylemitir. evredeki
beylerden ve krallardan her isteyene bir tabut verilir. Tabutu alan, Saltukun
cesedinin kendisinde olduunu grr ve lkesine dnerek cenazeyi defne-
der.Saltuk-nmeye gre Sar Saltukun tabutunu alarak lkesine gtren
krallar ve beyler unlardr: Tatar Han, Eflk, Bodan, Rus, ngrs (Ma-
car), Leh (Polonya), eh (ek), Bosin (Bosna), Beravati (? Hrvat), Karnata
(?). Babaya ve Edirneye gmlen tabutlarla mezar says bylece on ikiye
ulamaktadr (Akaln,1998:10-24).
Seyyid erif Trbesi-Develi, H.695-M.1295/96, eyh Seyyid-i erif (Akok-z-
g,1955: 377-384).
Sitti Zeynep Kmbeti8-Battalgzi, 13. Yzylda (Ersoy, 1992:11-15).
Sultanba Mezarl Eyvan Trbe-Ktahya-13. yzyl ortalar.
eyh Necmettin Kmbeti-Ahlat, H.619/M.1222, eyh Necmettin.
Yusuf Bin Yakub Trbesi-, H.677/M.1278-79 yllar, Yusuf bin Yakup Bey.
Tekkeler:
Anadolunun Trklemesi ve slmlamasndan sz ederken tekke ve zavi-

yeler zerinde de durmak gerekir. nk tekke ve zaviyelerin bu hususta gerekten
nemli hizmetleri grlmtr. Ouz Trkleri, Anadoluda yerletikleri zaman, slm
lemindeki tasavvuf cereyan deiik ekil ve biim almt. Anadoluda, Seluklu
Devleti kuvvetlenerek birok Trk-slm merkezleri temelleince, slm memleketle-
8
Zeynep Hanm Kmbeti.

rinin genel ananesine uyarak, oralarda da tekkeler kuruldu. Etraftan gelen veya orada
yetien derviler, eyhler, Anadolu evresinde de kuvvetli bir tasavvuf cereyan uyan-
drmaya muvaffak oldular. Bunlar arasnda randan, Msrdan, Irak ve Suriyeden
gelmi bir takm mutasavvflar olduu gibi, Horasan ve Mvernnehir Trkleri ara-
snda yetimi birok derviler, hatta Orta Asyadan gelme Ahmed Yesev tarikat
mensuplar da vard (Kprl, 1976:171; Cebeciolu, 1997: 268).
Tekkelerin, Anadoluda ilk defa ne zaman kurulduklar bilinmemekle bera-

ber, Anadolu gazlarna katlan Trkistan gnllleri arasnda pek ok sayda eyh
ve derviin bulunduu bilinmektedir. Bu sebeple, tekke ve zviye mensubu olan bu
gnlllerin daha ilk fetih yllarnda Anadolunun muhtelif blgelerine yerleerek z-
viyelerini kurduklar tahmin olunabilir. Malazgirt Zaferinden ve ilk fetih yllarndan
sonra, zaman zaman, Anadoluyu tazyik eden Hallara kar cihd yapmak iinde
Dou slm leminden dervi guruplar gelmi olmakla beraber, asl dervi g Mo-
ol stilsndan sonra vuku bulmu ve bu devirde Anadoluya Snni veya aman
fikirler tayan olduka kalabalk dervi zmreleri gelmitir. Trkistan ve Buharadan,
Horasan, Irak ve randan Seluklu sultanlarnn himyesine snmak iin Anado-
luya koup gelen bu dervilerden bir ksm ehir ve kasabalara yerleirken, bazlar
da ulara, Trkmenlerin youn bulunduu blgelere ve Hristiyan topraklarna yakn
yerlere yerleerek faaliyetlerini srdrmlerdir (Kprl,1942:207-293).
Bu Trkmen eyh ve dervileri zamanla birer vel telkki olunmu ve kendi-

leri iin menkbenmeler bile vcuda getirilmitir. Tarih metinlerde, belli tarikatlara
mensup eyh ve dervilerin ehir, kasaba ve kylerde yahut yol kenarlarnda kur-
duklar ve gelen-geene bedava yemek yedirip misafir ettikleri tekkeler iin deiik
terimler kullanlmtr. Bunlar arasnda ribt, hankah (Eyice, 1971:39-56; Cebeci-

Muhammet KEMALOLU
olu, 1997: 327)9, savmaa (Cebeciolu, 1997: 620)10, dveyre11, medrese, imret,
dergh, sitane gibi terimler bulunmakla beraber, daha ok tekke ve zviye terimleri
yaygnlamtr. Sosyal bir kurulu olan tarikat iin, benzeri dier sosyal kurulularda
olduu gibi bir mteebbis (nc) bulunmas gerekir. te bu kii tarikatta eyhtir.
eyh veya mrid, bir blgede irada balamak zere mezun olup karar verdiinde
yaplacak ilk i, zikir ve ibadetlerin, tarikatn ruh eitim ve teki disiplin ve terbiye
kurallarnn uygulanabilmesi iin mbed, ilehne, halvet mahalli, hamam, namaz-
gh, ahane, kiler, frn, ahr, misafirhane vb. gibi yerlerden meydana gelen bir tekke
teminidir (Kara, 1990:28, 80, 216; Uluda, 1990:42-43).
Tekke mensuplarnn, dolaysyla tekkelerin, Anadolunun slmlamas hu-

susunda birinci derecede nemli hizmetleri bulunduu, irad ve tebli faaliyetleri ile
gayr-i Mslimlerin ihtidsna alm olduklar hususu bizzat tekke mensuplarnca
da ifade edilmi ve bu anlay menkbnmelere yukarda belirttiimiz tarzda intikal
etmitir (etin, 1981: 136).
Bir itima yardm messesesi olduu kadar, bu tekkelerin ayn zamanda bir
imar ve iskn vastas olmas ve emniyet ve mnakaltn temini ve din propagan-
da bakmndan birinci derecede ehemmiyetli tesislerdir. Tekke ve zviye mensuplar,
tekke dnda gsterdikleri faaliyetler yannda; cokun yinleri, msamahakr tutum-
lar ve kurduklar sosyal tesisler ile de pek ok gayr-i mslimi zviyelerine ekiyor
ve onlarn ihtidsna sebep oluyorlard. Bu yeni Mslmanlardan pek ou tekke ve
zviyelerde kalyor; mutaassb ve hararetli din propagandistleri olarak gayr-i Mslim
rkdalar arasnda slm dinni yaymaya alyorlard.
9
Hankh, Farsa tekke manasnda ve tekkenin byne verilen bir isimdir. sitane anlamy-
la edeerdir. Bektalerde ve baz tarikatlarda, hankh eyhin madd ve manev ynetimi altnda
bulunurdu. Buralar birer din messese, itima yardm kuruluu, hayr ve efkat kayna, toplant
merkezi ve gnmz tabiriyle birer kulp mesabesindeki yerlerdi.;rnek: Boyalky Hanikah: 13.
yzyln ilk yarsnda, Afyon, Sinanpaa ilesine bal Boyalkyde bulunmaktadr. Ayn avlu ier-
isinde Eyvan Trbe ve Kurey Baba Knbeti ile birlikte bir yap topluluu oluturmaktadr; Ebu
ems Hankah: Tokatta Yameydan Mahallesinde bulunur. H.708/M.1288 ylnda, Eb ems bin
el-Hseyin tarafndan yaptrlmtr.
10
Savmaa, Arapa ibadethane anlamnda bir kelimedir. slamn erken dnemlerinde, zaviyelere, sav-
maa denirdi. Hristiyan mistikleri de, uzlete ekildikleri yerlere savmaa ad verirdi. Hristiyanlarn
savmaasna manastr da denirdi. Bu gibi yerler, tefekkre engel tekil edecek, toplumsal hareketlil-
iin canl olduu yerlerden uzaklarda, da balarnda, ssz yerlerde kurulurdu. Kn, savmaay,
zikir ehlini, zikrettiine yaklatracak yerler olarak tanmlar.
11
Deyr: Arapa manastr demektir. Tasavvuf olarak u anlam ifade eder: nsanlk alemi..

Bu din messeseler iskna tesirleri ynyle de Anadolunun Trklemesi

hususunda hizmet vermilerdir. Anadolu Trk ehrinin kurulu ve gelimesinde, hal-
kn din inanlarnn temsilcisi olan dervilerin, gelime mekanii ile yakn ilgisi ol-
mutur, Wittek, Kprl ve bakalar, Anadolunun fethinde, Gzilerin, Abdallarn
bir baka deyile Horasan erenlerinin nemli bir rol olduunu gstermilerdir.
Anadoluda pek ok ky adnn dorudan doruya tekke olmas veya tekke

szn ihtiv eden isimler olmas (Tekkeky, Tekkedere, Tekkeviran, Tekkekaya v.s.
gibi)da tekkelerin Anadolunun iskn hususunda oynadklar rol gstermektedir
(Kuban, 1968: 60). Gerek Seluklular gerek Osmanllar, bilhassa ularn enlenmesi
ve Trk hkimiyetinin tesisi iin, Horasandan gelen dervilere bo araziler gsterip
onlarn buralarda zviyelerini kurmalarna msaade ediyorlard (Barkan, 1952: 295;
etin, 1981: 138).
12. ve 13. Yzylda Anadoluda yaayan topluluklara baktmzda, Mool

istilasndan dolay Anadoluya yerlemi ve Snni olmayan dnce sistemine (hete-
rodoksiye) bal nemli ahsiyetler ise: Kalenderi olan, Cemd-Din Sv; Cavlaki
olan Ebubekr-i Niksri; Haydari olan, Hac Mbarek-i Haydari ve eyh Muham-
med-i Haydar; Babai olan, Baba lyas- Horsn ve Baba shak; Vefai olan, Dede
Gargn ve eyh Edebali; Ahi olan Ahi Evran ve de bunlarn yan sra heterodoks ve
batini yapdaki Aleviliin yaylmasn ve kklemesini salayan Hnkar Hac Bek-
ta Veli, Barak Baba, Geyikli Baba, Dolu Baba, Postinp Baba, Abdal Musa,
Otman Baba, Sultan Sucud Din Veli, Karacaahmet Sultan, Seyyit Battal Gazi,
Seyyit Hseyin Gazi, Seyyit Ali (Kzl Deli) Sultan, Saru Saltuk gibi adlar nemli
ahsiyetlerin bir rpda sayabilinecekleridir.
Anadoluya gelen Abdallarda bu iskn faaliyetinde nemli bir yere sahipti.

Abdallar, soy itibariyle Trkmendirler. Bugnk Anadolu Abdallar Bab ve Bek-
ta Horasan Trkmenlerinin bakiyeleridirler. Abdallarn balca merkezleri Seyitgazi
(Altnsapan, 1993: 115; Parman-Altnsapan, 2001: 115-228)12 idi.
12
Eskiehirin Seyitgazi ilesinde bulunan Battal Gazi Dergh Alevilerin ulu bildikleri ve Ehlibeyt
soyundan saydklar Seyit Battal Gazinin (675-740) yatrnn bulunduu yerde 1208 dolaylarnda
kurulmutur. Bu dergh yzyllardr ilemektedir.

Muhammet KEMALOLU
Abdallarn bir ksm Otman Babay veya Baba uca tarikatlarnn b-

ykleri olarak tanrlard. demin snneti diye plak gezer, sa, sakal, ka ve b-
yklarn tra ederlerdi. Bunlar slm eriat hkmlerine uymaz ve eriat ehlinden
holanmazlard. Muharrem aynda, Kerbel ehitlerinin yasn tutarlar, vcutlarnda
bakla yaralar aarlar, sonra byk bir aure ziyafeti verirlerdi (Cebeciolu, 1997: 2,
109). Anadoluda Seyitgaziden baka, Ankarann Kaya yresindeki Hseyingazi
tekkesiyle, Yakup Abdal tekkesi de Abdallara aittir (Kemalolu, 2011:152)13.
Hseyin Gazi Ziyareti ve Tekkesi: Trbe ve tekke Hseyin Gazi Dann

zirvesine yakndr. Hseyin gazi ziyaretghnda Hseyin Gazinin Trbesi ve trbenin
dousunda bir mezar ve mezarn dousunda etraf yarm metre kadar yksek talarla
evrili bir adak, niyet kuyusu vardr. Burada bir mezar olmamasna ramen talarla
bal bezler, ipler vardr. Yine burada al ve aa ziyaretghlar vardr.
Yakup Abdal Tekkesi: Ankara blgesine ilk yerleen dervilerdendir. Tr-

besi, ankaya ilesi Yakupabdal Kyndedir. Elmadann yamacnda bulunan bu
ky, Osmanl belgelerinde katiplerce kayt esnasnda, Polatlda bulunan Baba Yakup,
Kazanda bulunan Yakup Dervi, ubukta bulunan Yakup Hasan ile Yakup Abdal
isim benzerlii dolaysyla sehven kartrlmtr. Gnmzde Yakup Abdal Trbe-
sinde bulunan Arapa kitabeyi: Bu bina sultanl-evtad Yakup Abdal diye bilinen
DerviSinan iin 1077(1666) Muharreminde yapldolarak okuduk. Arapa kitbe-
nin altna mermer zerine Trke olarak kit-be okunmu veMuharrem aynda Sul-
tan Evtad Ebdal YakupDervi Sinan bu camii olu iin yaptyazlmtr. Sultanl
evtad kelimesi sultanlarn, emirlerin dayana, yani danman, maviri, en gven-
dii kii anlamna gelir. Bu kitabeden Yakup Abdal (Dervi Sinan)n hayatta iken bu
blgedeki manevi nfuzunu anlatmaktadr.
Hacm Sultan Tekkesi: Hacm Sultan tarafndan ya da Sandkldaki ha-

lifesi Dervi Hac tarafndan kurulmu olduu sylenir. XIII. yzyln sonlar XIV.
yzyln balarnda tesis edildii anlalr (Maden, 2013:129-146).
13
Gziyan- Rum, Ahiyn- Rum, Bacyan- Rum ve Abdalar- Rum vb. sosyal zmreler iin ayrca
baknz: Kemalolu,M. XI- XIII Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Sosyal Zmreler, Gmhane
niversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Gmhane, Say:4, Haziran, 2011,s.145-158).

Zviyeler:
Zviyeler bir toplanma ve hizmet yeri olup, gerektii takdirde gelen ve gi-
denlere konaklama yeri olarak hizmet veren meknlardr (aatay, 1974:51-52; Gl-
ll, 1977: 8). Ayrca, zviyeler, tekkeler gibi tarikat etkinliklerinin yrtld, daha
ok krsal alanlarda kurulan ve farkl ilevleri olan yaplardr. Zviyelerde grev ya-
pan eyhlere, zviyedr, buralarda oturan dervilere de, zviyenin denirdi.
Zviyeler de zelliklerine gre:

Tarikat zviyeleri,
Ahi zviyeleri
Zviyeli Camler olarak e ayrlr (Faruki- Ocak,
1964:468-476; Sami, 1998:674; Develiolu, 1998:222; Akay, 1995:111-
112).
slm leminde zviyelerin douu konusu, tasavvuf akmnn

balangc konusu ile paralellik arz eder (Ocak, 1978:247; Kemalolu,
2012:111-140).
Bir tasavvuf messesesi olarak zviyelerin ran, Horasan ve M-

vernnehr blgelerinde de yaygn bulunduu mahede ediliyor. Daha X.
yzylda Fergana, Merv, Semerkant, Buhara ve Grcan dolaylarnda sfler
iin irili ufakl saysz hnikh (zviye)ler vard.
Buralar daha nce Budizm ve Maniheizmin yaygn bulundu-
u alanlar olduu iin ad geen dinlere ait manastrlarla doluydu (Esin,
1972:345). Byk Seluklulara gelince, onlar da imparatorluun her yan-
n cam, medrese ve kervansaraylarla doldurmular, bu arada tabii olarak
hnikhlar da yapmlardr. Nizml-Mlk (1092) fakihlere, ulemaya im-
paratorluun muhtelif yerlerinde, medreseler (Nizmiye Medreseleri) yapt
rrken, bir yandan da zviyeler in ettirmekte, bu maksatla ylda 600.000
dinar harcamaktayd. randa ve Trk nfusunun az bulunduu Suriyede
ynla hnikh ve ribt yaptrmt. sadece amda 9, Hlepte 7 hnikh ve
ribt vard (Turan, 1993: 237-239; Ocak, 1978: 251).

Muhammet KEMALOLU
Zviyeler, normal olarak teki btn sosyal messeseler gibi bu-

lunduklar zaman ve meknn gerektirdii itima, iktisad ve din artlara
bal olarak din-tasavvuf fikirlerin yaylmas ve yaanmas amacyla ku
rulan messeselerdir. Kurulan zviyeler tpk ortaa manastrlarndaki gibi
masraflarn kendi retim gleriyle karlyorlard. Bu zviyelerin etrafnda
tarlalar, baheler, balar ve deirmenler meydana geliyor, hayvan srleri
besleniyordu. Derviler hem kendi ihtiyalarn, hem de gelip gecen yolcula-
rn masraflarn bizzat kendi emekleriyle karlyorlard. Seluklular dnemi
ile Osmanllarn ilk zamanlarnda zviye eyhleri, muhtelif tarikatlara men-
sup kermet sahibi veller hviyetindedirler. Haklarnda ynla Menkbeler
teekkl etmitir. Mesel bunlar arasnda Hac Bekt14, Ahi Evran gibi bir-
oklar saylabilir.
Bo arazilere veya yeni fethedilen topraklardaki kylere yerleen

gzi-derviler ve eyhler iin durumun biraz baka olduu grlyor. Bura-
lardaki zviyelerin kurucusu olan eyhler, yerletikleri yerlerde bir hanedan
kuran ve yaadklar toplumun yneticisi bulunan ahsiyetlerdir. Bu eyhler
btn akraba ve airetleriyle birlikte yayorlard (Barkan, 1952: 284, 285,
295, 296; Ocak,1973:129-208).
Bu zviyelere urayan yolcular orada herkese ak bir misafirhane,

yatacak yer ve yiyecek bulabilmektedirler. Hatta bunlardan bazlarnda mev-
cut kazan ve tepsilerin adedi hi olmazsa ayin ve bayram gnlerinde byk
mikyasta yemek datldn ispat etmektedir. Mesel, Haskyn kylerin-
de, Yamur Olu Hasan Baba zviyesinde, 16 kazan, 37 tepsi ve 15 bak-
ra vardr ve senede 350 kadar adak koyun kesilmektedir, irmende Hr
Baba Zviyesinde sekiz kazan, 16 tepsi vardr. Dier biroklarnda gerek
yemek takmlar gerek hal, yatak ve yorgan oktur (Barkan, 1952: 304).
14 Hac Bekt hazretleri ile ilgili ayrca; Kemalolu,M. Seluklular

Dneminde Anadolunun Trklemesi-slamlamas ve Hac Bekta- Veli,Alevi-
BektaiKltr Enstits Dergisi, Say:5, Almanya, 2012,s.111-140 adl almamza
baknz.

Anadolu topraklarnda zviyeler Anadolunun iskn, Trkleme-

si ve Mslmanlamas konusu ile paralellik arz eder. Bu lkede zviyeler,
ilk devirlerde bir iskn unsuru olmulardr. Anadoluda slamiyetin yayl
masnda en nemli rol oynamlardr. Anadoluya, zellikle, XIII. yzyl
balarndan itibaren vuku bulan glerde deiik tasavvuf mekteplerine ba-
l Snni veya aman dervi guruplar gelmilerdi. Bunlar fethedilen top-
raklarda yerleiyor ve mritleriyle beraber zviyeler ayorlard. Mvern-
nehr, Harzem, Horasan, Azerbaycan ve Suriyeden g eden bu dervi ve
eyhler ounlukla Trk olmakla beraber, ran veya Arap asll olanlar da
vard. phesiz bunlarn her biri geldii yerin fikir cereyanlarnn etkisi al-
tnda olduundan XIII. yzylda Anadolu deiik tasavvuf akmlarnn kay-
nat ve yeni sistemlerin ortaya kt renkli bir lke olmutu. Kbrevlik,
Shreverdlik ve Melmlik gibi yksek zmre tarikatlarna mensup olan
eyhler Konya, Kayseri ve Sivas gibi byk kltr merkezlerine yerleerek
zaviyelerinde faaliyetlerini srdryorlard. ehirlerde bir eyhin zviyesi
etrafnda meydana gelen mahallelerin okluu, zviye adyla anlan saysz
mahallelerden anlalmaktadr (Barkan, 1952: 303-304).
Zviyelerin nemli dier bir hizmeti de Anadolu ve Rumelinin s-

lmlatrlmas srasnda olmutur. Yeni fethedilen topraklarda msamaha-
c ve telifi olmalar sebebiyle evrelerine birok Gayri Mslimi cezbeden
eyhler Mslmanl kolayca kabul ettiriyorlard. Gayri Mslimler ya ateli
ve cokun, esrarl din ayinlerin veya din fark gzetilmeden hastalara ve
yoksullara yaplan yardm etkisiyle Mslmanl kabul ediyordu (Turan,
1979: 166-167). lk devirlerde zellikle hudut blgelerinde Bizansn ar
vergilerinden bkm ve ezilmi ahaliye slamiyetin bu zviyelerde sunulan
popler ekli ok ilgi ekici geliyordu (Wittek, 1944:114-15).
ehir ve kasabalardaki yksek tabakaya mensup eyhlerin kur-

duklar hnikh ve zviyelerden baka, yol zerinde, kylerde ve gebe
muhitlerinde yaayan ehlisnnet ve cemaat d eyhlerin kurduklar zvi-
yeler vard. Samimi birer Mslman olmalarna ramen, eski Trk inan
ve geleneklerinin etkisini hl tayan baba, dede ve abdal lakapl

Muhammet KEMALOLU
okumam, bu dervi ve eyhler daha ok kyleri ve gebe muhitlerini se-

iyorlard. Bunda ince din ve tasavvuf konularla uraacak bilgi seviyesine
sahip olmamalar kadar, ehirlerdeki Snn evreler ve eyhlerle de pek an-
laamamalarnn rol de vard.
Anadoluyu, zellikle XIII. yzyldan itibaren dolduran bu dervi

ve eyhler arasnda phesiz aslnda bir geim salamak iin gelen serseri
ve macerac kimselerin bulunduunu da hatrdan karmamak gerekir. Sz
konusu ehlisnnet ve cemaat d dervilerin daha ok Kalenderilik, Vef-
lik, Yesevlik ve Haydarlik gibi o devir Anadolusunda yaylm tarikatlara
bal olduklar mahede edilmektedir. XIII. yzylda btn Suriye ve hatta
Msrda ynla zviyeye sahip olan Kalenderlerin Anadoluda da birok
zviyeleri vard (Turan, 1953: 543-546). Haydar eyhlerinden mehur Hac
Mbrek-i Haydarnin, Konyada, Mevln zamannda byk bir zviyesi
olduunu Eflk bildiriyor. Ayrca bu zatn baz halifelerinin teki ehirlerde
zviyeleri vard. Muhtemelen Vefye tarikatndan olup 1240larda nemli
bir ayaklanma kartan ve kendisini peygamber iln eden Baba lyas- Hor-
sannin, at (Amasyaya bal imdiki lyas ky)daki zviyesini burada
anmak gerekir. Bu zviyeden ynetilen ayaklanma, Anadolu Seluklu Dev-
letini son derece sarsarak nihayet arkasndan Mool galini kolaylatr
mtr. Baba lyasn ok saydaki halifelerinin ise Tokat, Krehir, orum
gibi Kuzey-Dou Orta Anadolu ehirlerinde eitli zviyeler bulunuyordu
(Ocak, 1978: 255).
Bazen bir Hristiyan kynde, bir manastrn, kilisenin yerine veya

yanna kurulan zviyeler, zamanla oradaki Hristiyan azizine ait Menkbe-
lerin zviyeyi kuran eyhinkine karmasna, bylece her iki din mensupla-
r arasnda bir yaklamann ortaya kmasna imkn veriyorlard. Bunun en
gzel rneini Hac Bekt ile Baba lyas- Horasani tekil ederler. Hac
Bekt Mslman ahali tarafndan kutsal bir vel kabul edilirken blgedeki
Hristiyanlarca da Saint Charalambus olarak takdis olunmaktayd. orum
yaknlarndaki Elvan elebi Zviyesi civarnda ise Baba lyas- Horasani
ile Saint Georges halk tarafndan ayn kimse olarak kabul ediliyordu (Tr-
kiye Mektuplar, 1939:77-78).

Anadolu Seluklu Devletinin dalmas zerine bamszlklarn

elde etmek iin harekete geen mahall beylikler, otoritelerini salamak ama-
cyla kendi topraklarnda yaayan eyhlerin madd ve manevi nfuzlarndan
faydalanmak yoluna gidiyorlar, zengin vakflara dayal yeni zviyeler ve tek-
keler ayorlard.
Tarikat Zviyelerine bakacak olursak:
Ahi zviyeleri: Ahiliin XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren

Anadoluda grlmeye balad bilinmekte, daha nce tarih kaynaklarnda
ah adlarna rast gelinmemektedir (Glpnarl, 1954: 3-50). Eflk, Mevlna
zamannda Konyada yaayan ve burada zviyeleri olan baz Ahilerin isimle-
rini anar ki bunlar, Ah Ahmed ah, Ah Kayser, Ah oban ve Ah Mahmud
gibi kimseler olup zellikle birincisinin binlerce mridi olduu sylenmek-
tedir. Bu kaytlar ah zviyelerinin, XIII. yzylda ne kadar yaygn olduklar-
n az ok gsterecek niteliktedirler (Ocak, 1978: 258-259).
Rufi zviyeleri: XIII. yzyln ikinci yarsndan balayarak Rufi

zviyelerinden sz eden kaytlarn kaynaklarda yer ald grlr. 1258de
Badadn Hlg tarafndan tahribi zerine merkezi burada bulunan ve o
sralarda Irakn her tarafna yaylm bulunan bu tarikatn Anadoluya da
srayaca tabiidir. Moollarla temastan sonra Orta Asya Trk-Mool a-
manzminin baz etkilerini alarak aa halk tabakalarnda deiik bir biim
bulan bu tarikat mensuplarnn ehir ve kasabalarda daha ok fakir ahaliden
meydana geldii dnlrse, Ruf zviyelerinin de bata Konya olmak
zere dier ehirlerde yer aldklar tahmin edilebilir.
Mevln Celleddn-i Rm (1273)den (Kanar, 1992:14) sonra

bir tarikat haline gelen ve sratle yaylan Mevlev zviyelerini de anmak ge-
rekir. zellikle Mool boyunduruundan bkm ve midini kaybetmi Ana-
dolu ehir halk iin Mevlevlik bir teselli kayna halini almt. Mevlev
eyhleri hemen her byk ehirde zviyeler ayor, birok mritler yetiti-
riyorlard. Merkezi Konyadaki Dergh- Mevln olmak zere gerek Kara-

Muhammet KEMALOLU
manoullar gerekse Osmanllar zamannda Mevlevliin kazand nem,

tarikatn zviye ve tekkelerinin saysn gittike arttryordu.
Bektlie bakld zaman, XV. yzyln balarnda Hac Bekt-

Vel (1271) adna kurulan bu tarikatn zviyelerinin Anadoluda hzla ya-
yld grlyor (Haslok, 2000:2). imdiye kadar yaplan aratrmalardan
kan sonuca gre Bekt zviyeleri en ok Orta Anadoluda eskiden Baba
hareketinin merkezi olan Amasya, Tokat, orum, Sivas ve Krehir ile Kon-
ya, Ankara, Harput ve Erzurum dolaylarnda ve gneyde Antalya civarlarn-
da bulunduu anlalmaktadr (Kprl, 1935: 142).
Yzyllar boyunca Trk halknn din, itima ve fikr hayatn yo-

uran zviyeler, gayri Mslim halkn da memlekette Mslman ahali ile
uzlam bir ekilde yaamasn kolaylatrmtr (Ocak, 1978: 268,269; Ke-
malolu, 2013:1-31).
Demireyh Zaviyesi: orum civarndaki ilk Bektai zaviyelerin-

den biri, Karahisardemirli Kyndeki Demireyh Zaviyesidir. Demireyh,
XIII. yzylda orum ve civarna gelen ilk alperenlerdendir. Asl ad Meh-
mettir. Demir eyh ismi kendisine ldkten sonra verilmi olup rivaye-
te gre trbesinde bulunan yekpare demirden almtr. Kendisi Sareyh ve
k Paann halifelerinden Baleyhin kk kardeidir. Bizans dnemin-
de gnmzde oruma bal Sungurlu kazasnda kendi adyla anlan kye
yerlemitir. Demireyhin Trbesi, Sungurlu ve civarnn Trklerin eline
gemesinden sonra yaplmtr. Trbenin yannda tekkesi vardr (Haksever,
2008:67-87).
Ocak Ky (Kemaliye-Erzincan), XIII. yy. da Hz. Muhammed

soyundan gelen seyyitlere tannan Yeil sark sarma hakkna sahip Hdr
Abdal Sultann zaviyesi etrafnda, sylenceye gre; 12 hane ile kurulmu-
tur. eitli devirlerdeki Osmanl kaytlarndan ve padiah fermanlarndan
elde edilen bilgiye gre Hdr Abdal Sultann ceddi Hz. Hseyinin olu
Zeynel Abidindir. Ocak Ky Osmanl devrinde gelip geene yemek veren

bir vakf niteliindeydi. Hdr Abdal Sultan, Hnkr Hac Bekta- Veli der-
vilerinden olup, tarikat trelerine gre Dknler Oca mrididir (Ya-
man, 1998: 27-34).
Hdavendigr mareti: Edirnenin en eski cami olarak Hac Bek-

tai Velinin izni sonucu 300 dervii ile Edirneye gelip Hzrlk denilen
mevkide yaptrd mescittir. Fetihten sonra Murad Hdavendigr bu mes-
cidi geniletmi ve ismi Hdavendigr Camii diye anlmaya balanmtr.
Bu imaret Tunca Nehri kysna yaplm ve nehirden gelebilecek sel tehli-
kelerine kar ta duvarla korunmutur. Fakat 973/15651566 ylnda mey-
dana gelen selde ta set yklm ve zaviye zarar grmtr (Evliya elebi,
2006:560; Dikta, 2008:66).
Mesudiye Dergh, Amasya, Harzemli Taceddin- Ebul-Vefann

halifelerindenSultan Birinci Mesudyaptrmtr (apolyo, 1963: 416-417;
Saltk, 2009, 81 ).
KAYNAKA
Akaln, kr Haluk. (1998): Sar Saltukun Trbe ve Makamlar zerine, I. Trk

Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi, 12-17 Austos,s.10-24.
Akay, Hasan. (1995): Zaviye, slam Terimler Szl, stanbul.
Akok, Mahmut-zg, Tahsin. (1955): Develi Abideleri, Bel: 19, Say: 76, Ankara,
s. 377-384.
Altnsapan, Erol. (1993): Eskiehir Seyitgazi Klliyesi, Dekorasyon Dergisi, Say:
45, s.115.
Barkan, . L.(1952): stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler,
Vakflar Dergisi, Say: II, Ankara, s. 279-304
Cahen, Claude. (1979): Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul.
Cebeciolu, Ethem.(1997): Tasavvuf Terimleri ve DeyimleriSzl, Ankara.
aatay, Neet. (1974): Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara.
etin, Osman. (1981):Seluklu Meseseleri ve Anadoluda slmiyetin Yayl, s-
tanbul, Marifet Yay.

Muhammet KEMALOLU
Danman, H. Gnhan. (1998): Samsun Yresi Ahap Mimarisinin Gelenekselli-

i-Bafra kiztepe Arkeolojik Verilerinin Inda aramba Gkeli Camnin
ncelenmesi, IX. Trk Tarihi Kongresi Bildirileri, Ankara, C. I, s. 135-144.
Develiolu, Ferit. (1998): Lgat, Ankara.
Dikta, Arzu, XVI. Yzyln Son eyreinde Edirnede Sosyal Hayat,Baslmam
Yksek Lisans Tezi, Edirne, 2008.
Duran, Remzi.( 2006): Konya Alaeddin Camisi Kitabeleri, Anadolu Seluklular ve
Beylikler Dnemi Uygarl, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara.
Durukan, A.( 1998): Anadolu Seluklu Sanatnda Kadn Baniler, Vakflar Dergisi,
XXVII, s. 15-36.
Eravar, Osman. (2007): Evdir Han, Anadolu Seluklu Dnemi Seluklu Kervansa-
raylar, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara.
Ersoy, Bozkurt.(1992): Eski Malatya (Battalgazi) Trk-slam Eserleri, Kltr ve
Sanat, 4/6, Aralk, s.11-15.
Es, Muharrem.(2005): Ahilik ve Yerel Ynetimler, I. Uluslararas Ahilik Kltr ve
Krehir Sempozyumu 12-13 Ekim 2004, Krehir, C. 1, Krehir, s.451-452.
Esemenli, Deniz. (1989): Alaeddin Cam ve Medresesi, T.D..A., C.2, stanbul,
s.328-329.
Esin, Emel. (1972): Burkan ve Mani Dinlerin evresinde Trk Sanat, T.K.A.E.,
II/332, stanbul, s.345.
Eskici, Bekir. (2006): Malatya, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl-
II, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara.
Evliya elebi. (2006): Evliya elebi Seyahatnamesi, III, stanbul.
Eyice, Semavi. (1971): Anadoluda Orta Asya Sanat Geleneklerinin Temsilcisi olan
bir Eser: Boyalky Hanikah, Trkiyat Mecmuas, C.XVI, ..T.E, s.39-56.
Faruki, S.-Ocak, A.Y. (1964): Zaviye, .A., C.13, stanbul, s.468-476.
Glpnarl, Abdulbaki. (1950): slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat, ...F.
Mecmuas, C:11, stanbul, s.3-50.
Gler, Mustafa, Kolay, lknur Aktu. (2006): 12. Yzyl Anadolu Trk Camileri, T
Dergisi/A, Mimarlk, Planlama, Tasarm, C.5, Say: 2, Ksm: 1, Eyll, s.83-
90.
Glll, Sebahattin. (1977): Ah Birlikleri, stanbul.
Gzel, Abdurrahman.(1989): Alanyada Ziyaret ve Ziyaret Yerleri, Antalya III.Sel-
uklu Semineri Bildirileri 10-11 ubat 1989, Antalya Valilii Yay., stanbul,
s.71-78.

Haksever, Ahmet Cahid, orum Bektai Zaviyeleri: Tarihi Sreleri ve Fonksiyonla-

r, EKEV Akademi Dergisi, Say:36,Erzurum, 2008,s.67-87.
Haslok, F.R. (2000): Bekta Tetkikleri, ev.Rgp Hulusi, Ankara.
lter, Figen. (1975-76): Sivrihisar Yresi Aratrmalar, Anadolu (Anatolia), XIX,
s. 13-49.
Kalafat, Yaar. (1999): Diyanet leri Bakanl Arivine Gre Horasan Eri Olarak
Bilinen Anadolu Yatrlar-I, C. 40, s. 511, dergiler. ankara. edu. tr/detail.
php?id=37&sayi_id=743.
Kanar, Yksel. (1992): Mevln Celleddin Rm, stanbul.
Kara, Mustafa. (1990): Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah Yay., stanbul.
Karamaral, Haluk. (1982): Konya Ulu Cam, Rleve ve Restorasyon Dergisi, Say
4,s.121-132.
Kemalolu, M. (2013): XI.-XIII. Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Dini Eserle-
rinden Kmbet-Trbe-Ziyretgh-Namazgh ve Cmler, Akademik Bak
Dergisi, Say: 39, Eyll-Ekim-Kasm-Aralk, Uluslararas Hakemli Sosyal
Bilimler E-Dergisi, Krgzistan, s. 1-18.
Kemalolu, M. (2014a): XI.-XIII. Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Drifa-
lar, Hikmet Yurdu, Dnce-Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi, Cilt
7, Say 13, Ocak-Haziran/1, s. 289-301.
Kemalolu, M. (2014b): Trkiye Seluklularnda tima Messeseler ve Eserler,
Akademik Tarih ve Dnce Dergisi Academc Journal of History and Idea,
Cilt:1/Say:4/Aralk/2014 ISSN:2148-2292, Volume:1/Number:4/December,
s.1-31.
Kemalolu, M. (2015): XI.-XIII. Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Eitim--
retim (Medreseler), Akademik Tarih ve Dnce Dergisi,Cilt:2/Say:5/Ma-
ys,s,62-79.
Kemalolu,M. (2011): XI- XIII Yzyl Trkiye Seluklu Devletinde Sosyal Zmreler,
Gmhane niversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Gmhane,
Say:4, Haziran,s.145-158
Kemalolu,M. (2012): Seluklular Dneminde Anadolunun Trklemesi-slamla-
mas ve Hac Bekta- Veli,Alevi-BektaiKltr Enstits Dergisi, Say:5,
Almanya,s.111-140
Kprl, Fuat. (1935): Abdal, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, 1.Fasikl, stan-
bul.

Muhammet KEMALOLU
Kprl, Fuat. (1942): Ribat, Vakflar Dergisi, C:II, Ankara, s.167.

Kprl, Fuat. (1970): slm Sf Tarikatlarna Trk-Mool Samanlnn Tesiri, la-
hiyat Fak. Dergisi, XVIII, 141-152.
Kprl, Fuat. (1976): Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara.
Kuban, Doan. (1968): Anadolu-Trk ehri Tarih Gelimesi, Sosyal ve Fizik zel-
likleri zerinde Baz Gelimeler, V.D., Say: VII, s.60.
Kmbet Maddesi.( 1979): Rehber Ansiklopedisi, C. 2, stanbul, 1984, s. 56.
Maden, Fahri, 2013, Sandklda Bektailik,Bektai TekkeveTrbeleri, Trk Kltr
ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi,Say 66,129-146.
Mescit. .A., C.VIII, stanbul, s.1-118.
Mlayim, Seluk. (2000): pliki Cam, TDV..A., C.22, stanbul, s.373-375.
Namazgah Maddesi. (1984): Rehber Ansiklopedisi, C.5, stanbul, s.38.
Ocak, A.Yaar. (1973): XIII, Yzyln lk Yarsnda Anadolu (Bozok) da Bir Baba
eyhi:Emirci Sultan, Tarih Enstits Dergisi, IX, s.129-208.
Ocak, A.Yaar. (1978): Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S:XII,, s.247.
Oral, M. Zeki. (1948): Malatya Kitabeleri ve Tarihi, III. Trk Tarih Kongresi (Anka-
ra 15-20 Kasm 1943) Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara, s.437.
Oral, M. Zeki. (1961): Konyada Sral Medrese, Bel: 99, T. T. K. Yay., Temmuz,
Cilt: XXV, s. 355-396.
Oral, Zeki. (1962): Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve
Tariheleri, V.D., Say V, Ankara, 23-77.
zbek, Yldray. (2001): Kayseride Bilinmeyen Bir Seluklu Yaps Yazr Ky
Cam, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, C.2, Konya,
s.147-152.
zer, M., Hsrevolu, H. ve zseki, A. (2010). Belgelerle Sandkl ve Yunus Emre.
ztrk, Nazif. (1991): Vakflar Ariv kaytlarna gre Niksar Vakflar, V.D., Sa-
y:XXII, Ankar, s.45-68.
Parman Ebru-Altnsapan Erol. (2001): Eskiehir-Seyitgazi-Kmbet Kynde Him-
met Baba Trbesi ve Devirme Malzemesi, Yldz Demirize Armaan, s-
tanbul, s. 115-228.
Saltk, Veli. (2009 ): Trkmen syanlar, Kulolu Yay.
Sami, emseddin. (1998): Kmus- Trk, stanbul.
Say, Yamur. (2001): Seyyid Battal Gazi Klt ve Seyyid Battal Gazi Klliyesi,

Tarihte Eskiehir Sempozyumu-1 (2-4 Kasm 1998), Eskiehir, s.171.

Smer, Faruk. (1985): Yabanlu Pazar (Seluklular Devrinde Milletleraras Byk Bir
Fuar), Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar.
apolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul
,1963.
imir, Zekeriya. (2001): Konyadaki Seluklu ini Dekorasyonunda Kufi ve Mali-
ki Yaz, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri
11-13 Ekim 2000, Konya, C.II, S..S.A.M, Konya, s.311-331.
Tanyeli, Uur. (1987): Anadolu-Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci (XI.-
XV.Yzyllar), Doktora Tezi, T Mimarlk Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Tuncer, O. Cezmi. (1971): Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Cam, nasya, C. VII, s. 75.
Turan, Osman. (1979): Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi, C:I-II, stanbul.
Turan, Osman. (1993): Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul.
Turan, Osman.(1939): Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak, 60. Doum
Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, Osman Yaln Matbaas, stan-
bul, 1953, s.531-564.
Trkiye Mektuplar, trc, . R. Dorul, stanbul.
Uur, M. Ferit. (1941): Tavus Baba, Konya, V/37, s.15-17.
Uurlu, Ergl. (1968): Ankara Kzlbey Cam Minberi, T.E.D., Say 10, s.75-88.
Uluam, Abdsselam. (1995): Eski Vanda Seluklu zleri, IV. Milli Seluklu Kl-
tr ve Medeniyetleri Semineri, (Konya, 25-27 Nisan 1994, Bildiriler), Kon-
ya, s.53-67.
Uluam, Abdsselm. (1996): Eski Vandaki Mimari Antlar, Trkiye Bankas
Kltr Sanat Dergisi (Van zel Says), Say 32, Ankara, s.19-24.
Uluda, Sleyman. (1990): Takdim, Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zavi-
yeler, stanbul, s.42-43.
nal, Hseyin Rahmi. (1984): Eber Knbeti ve Sar Lala Trbesi (Afyon), Arkeo-
loji-Sanat Tarihi Dergisi, zmir, s. 187-188.
Wittek, Paul. (1944): Mentee Beylii, trc. O. . Gkyay, Ankara.
Yaman, Ali, (1998). Kzlba Alevilerinin Dkn Oca Hdr Abdal Sultan ve Ocak
Ky,Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Mer-
kezi Hac Bekta Veli Dergisi, IV/8, K, s. 27-34.

Muhammet KEMALOLU
Yaman, Ali. (2005): Trk Dnyasnda Ziyaret Kltrnn Ortak Baz Unsurlar Hak-
knda, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi-Manas niversiteti Ko-
omdklimder Jurnal, Bikek, Say: 14, ss.29-37.
Yldz, Harun. (2011): Alev/Bekta Kltrnde nan Merkezleri: Amasya Yresi
rnei, I. Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu, Hitit niversitesi
Hac Bekta Veli Aratrma ve Uygulama Merkezi, (07-09 Mays 2010, o-
rum), I, Ankara, s.267-285.

RELIGISE ARCHITEKTUR IM GEBIET DER RUM-SELDSCHUKEN
Muhammet KEMALOLU
Zusammenfassung
Anatolien erlebte seit dem 11. Jahrhundert eine trkische Einwanderung. In dieser
Zeit sind viele wertvolle Werke in Anatolien entstanden, die ein Produkt der Vers-
chmelzung der trkisch-islamischen Architektur der Groen Seldschuken, die sie im
Iran zuvor etablierten hatten, und der anatolischen Kultur sind. Diese Werke wurden
zum Fundament der Architektur der anatolischen Frstentmer und der Osmanen.
Man kann sagen, dass, wenn man die Kunstwerke der anatolischen Seldschuken un-
tersucht, sie in erster Linie vom Islam, der vorislamischen trkischen Kultur und loka-
len Kulten beeinflusst sind. Wir haben sichere Kenntnis darber, dass die Seldschuken
versuchten, dieses Gebiet, das ihnen nun zugnglich war und mit dem sich die trkis-
chen Seldschuken nach ihrer Eroberung und der Grndung des Reiches der Rumsel-
dschuken verbunden fhlten, mithilfe von religisen, sozialen und wirtschaftlichen
Institutionen zu einem echten trkischen Vaterland zu machen und eine funktionieren-
de Wirtschaft aufzubauen. Man betrachtete es als notwendig, diese Einrichtungen der
Seldschuken - die zuweilen durch die Initiative von Regierungsbeamten, zuweilen
durch die Anstrengung der Brger oder sehr oft durch den Segen und die Kraft von
Sufis ins Leben gerufen wurden im Hinblick auf den Dienst, den sie leisteten, einer
Kategorisierung zu unterziehen, damit man ihre Bedeutung fr die Konversion besser
untersuchen kann. Ihre Kategorisierung ist jedoch nicht so einfach, da es schwierig
ist, zu bestimmen, ob eine Einrichtung religiser, sozialer oder etwa wirtschaftlicher
Natur ist. Es liegt natrlich nahe, dass Moscheen religise Einrichtungen sind, jedoch
die Frage, ob (z.B.) Medresen (religise Schulen), wo die religisen Wissenschaften
gelehrt wurden, als soziale oder etwa als religise Einrichtungen betrachtet werden
sollten, bleibt noch zu klren. Dazu kommt noch das Fehlen einer ordentlichen Met-
hode zur Klassifikation von Werken, die zur Kultur der Bektaschi gehren. Dies im
Auge behaltend werden wir uns fr unsere Zwecke damit begngen, mit vorhandenen
und akzeptierten Klassifikationen zu arbeiten und uns bemhen, religise Werke der
Bektaschi Kultur (gebhrend) vorzustellen.

Muhammet KEMALOLU
Schlsselwrter: 11. Jahrhundert, Rum-Seldschuken, trkisch-islamische Architek-

tur, Moschee, Medrese, mret (ffentliche Suppenkchen), Karawanserei, Aleviten-
tum, Bektaschi-Glaube, die Abdal, Hac Bekta Veli

Genelde Derghlarn zelde Hac Bekta Derghnn Konumu ve zm nerileri
GENELDE DERGHLARIN ZELDE HACI BEKTA DERGHININ

KONUMU ve ZM NERLER
Locatons of Dervish Convents, Solutions About Locations And Convent Of
Hac Bektas Veli
Hseyin DEDEKARGINOLU
zet
Trkiyede derghlar ve bunlarn konumu ile ilgili tarihsel sre iinde yaplan de-
erlendirmeler bizi farkl anlaylar ve grleri ortaya koymaktadr. Gnmzde
derghlarn ilevleri ile ilgili tartlan sorunlarn banda bunlarn etkinliinin yann-
da tadklar manevi rollerini ne lde yerine getirdikleridir. zellikle Hac Bekta
Velinin trbesinin de iinde bulunan meknn fonksiyonellii ile ilgili tartmalar her
geen gn artmakta, bu konuda ne gibi tedbirlerin alnmas gerektii eitli kesimler-
ce ele alnmaktadr. Bilindii zere tarikat pirlerinin veya tarikatn byk eyhlerinin
ikamet edip irat faaliyetlerini srdrdkleri veya kabirlerinin bulunduu merkez
tekke anlamndaki yerlere dergh (byk tekke) denmektedir. Bu derghlarn her biri
hem inansal, hem de sosyal adan gemite nemli rollere sahip olmulardr. Bu
tekke ve zaviyeler, Alevlerle Snniler arasnda nemli ortak paydalardan biri olan
tasavvufun yaand yerlerdi. Bunlarn kapatlmasnn kitab din anlay dnda bir
serbestlik salayan byle nemli bir kaynama merciinin ortadan kalkmasna yol at-
sylenebilir. Gnmzde Alevilerin en nemli tekkelerinden birisi olan Hac Bek-
ta Tekkesi her ne kadar ziyarete ak bir yer ise de bu ziyaret bir kabir ziyaretinden
teye gemez. Dergh olarak tam ilevsel olamamasnn nndeki engel 677 sayl
Tekke ve Zaviyeler Kanunudur. Mze statsnde olan bu yere yakn zamana kadar
cret deyerek giriliyordu. Tekke ve zaviyelerin gemite nasl bir mekn olduu bu-
gn ise toplumun manevi ihtiyalarna cevap verebilmesi iin hangi dzenlemelerin
yaplmas gerekmektedir? Gnmzde Alev ve Bektaliin retildii merkezler
olarak hizmet grecek cemevleri acaba bu boluu doldurabilecek midir?
Anahtar Kelimeler: Dergh, Tekke, Zaviye, Hac Bekta, Erbain, ile.

Abstract
There has been different approaches and perceptions about dervish convents and their
locations during historical process. Currently, these Islamic monasteries have an im-
portant role in terms of their functions and their spritual responsibilities for society.
Partially, Convent of Haci Bektas Veli Dargah has been discussed during the historical
process by academicians and researchers. These discussions has based on its functio-
nality. Solutions about coordinations has aslo been produced by researchers.
As we know, dervish convents, in other words dervish monasteries means a place
where sheikhs lived and maintained their rituals. These monasteries have important
religional and social roles during historical process.
These monestries and zawiyahs were places that lived Islamic mysticism. Islamic
mysticism was very important for society. Because this notion is a common ground
for both Alevi and Sunni people. Now, we can say that closed up these places provide
people to free zone caused to disappeared of this common ground for people.
At the present time, Convent of Haci Bektas Veli is most important monastery for
Alevi community, but unfortunately it has been unabled to exceed historical places
to visit.
Convent of Haci Bekta Veli has not a function as a monastery because of in accor-
dance with the law no 677. This place has statuted as a museum and visitors had to
pay museum entrance fee until quite recently. At the present time, what can we do
for invigorate this place again? Could djemevis as a place that teached and learned
Alevism and Bektashism bridge the places?
Keywords: Dervish Convents, Monastery, Zawiyah, Haci Bektas Veli, Erbain, Suffer
Giri
Dergh, Farsadan gelen kap eii anlamnda bir szck olup byk makamlarn
kaps, hangah olarak ta ifade edilir. Hangah terimi bir yceltme ifadesi olarak kul-
lanlmaktadr. ayet ilahi szc ile beraber kullanlrsa (ilahi hangah) Allah kat
anlamna gelir. ahlara, padiahlara veya hkmdarlara ait makamlar onurlandrmak
amacyla Dergh- l eklinde de kullanlr. Buradaki yce kap olarak ifade edilen
anlam padiahn oturduu Saraydr. Edebiyatta, snlacak yer manasnda kulla-
nld gibi, bir hizmet ve eitim kurumu olarak da ilenmitir. Osmanl devrinde bir

tarikatn veya tarikat kolunun merkezi olan tam teekkll tekkeler iin kullanlmtr.
Bu kullanmn XVI. yzyldan itibaren yaygnlk kazand ve btn tarikatlarn ter-
minolojisinde yer ald anlalmaktadr. slm fetihleriyle birlikte ktada faaliyet
gsteren tekkeler ou zaman mstakil bir kurum halinde hizmet verirken bazen bir-
ok kurumu barndran klliyelerin iinde yer almtr. Bu makale dergh, tekke ve za-
viyelerin nasl bir mekn olduu, gnmzdeki ilevi, yerel yneticilerin ve toplumun
bak etrafnda ekillenecektir.
1. Dergh
sitne ya da Tekke: Tarikat pirlerinin veya tarikatn byk eyhlerinin ikamet edip
irad faaliyetlerini srdrdkleri veya kabirlerinin bulunduu merkez tekke anlamn-
da bir tasavvuf terimidir. Dier slami ilimlere gre medrese ne ise tasavvufa gre
tekke de odur. Farsada kap eii, kap dibi, eik yan gibi anlamlara gelen s-
tan kelimesinden tretilmi olup Trkede sitne eklinde telaffuz edilir. Osmanl
devrinde bir tarikatn veya tarikat kolunun merkezi olan tam teekkll tekkeler iin
kullanlmtr. sitnelere bal daha kk kapsaml tekkelere de genellikle zaviye
denilegelmitir. Byk tekkelere, yine Farsadan alnm olan ve ayn anlam tayan
dergh da denilmektedir (Glpnarl, 1995: 138).
Genellikle merkezi olduklar tarikatn veya tarikat kolunun kurucusu mutasavvflarn
trbelerini barndrdklar iin sitnelere pirevi, makm- pr, huzr- pr, sitne-i pr
gibi adlar da verilmektedir. Temsil ettikleri tarikatn yaygnlk ve etkinlii asndan,
Anadoluda en nemli sitnelerin bazlar unlardr. Konyada Mevln (Mevleviy-
ye), Krehir Hacbektata Hac Bekt Vel (Bektaiyye), Ankarada Hac Bayrm
Vel (Bayrmiyye), znikte Erefolu Rm (Kdiriyye-Erefiyye) ve Kastamonuda
ban Vel (Halvetiyye - bniyye) tekkeleri idi. te yandan, saltanat ve zellikle
hilfet merkezi olmas dolaysyla btn tarikat ve tarikat kollarna ait ok sayda
tekkenin bulunduu stanbulda her zmrenin bir sitnesi mevcuttu. Kaynaklarda
pvy- tarkat- liyye-i... bal altnda zikredilen bu sitnelerden bazlar un-
lardr: Merdivenkynde ahkulu Sultan (Bektaiyye), Kocamustafapaada Snbl
Sinan (Halvetiyye-Snbliyye), Kasmpaada Hasan Hsmeddin Uk (Halvetiy-
ye-Ukyye), skdar Doanclarda Aziz Mahmd Hdy (Celvetiyye), Topha-
nede smil Rm (Kidiriyye-Rmiyye), Karagmrkte Nreddin Cerrh (Halvetiy-
ye-Cerrhiyye), Koskada Abdsselm (Sadiyye-Abdsselmiyye) ve Kasmpaada

Ebrrz (Bedeviyye) tekkeleri. Kurulu tarihlerine gre kronolojik olarak sralanan

bu tekkeler ayn zamanda previ olma zelliini tarlar. (Tanman, 2012: 485486).
Tarikatlarn bulunduu tekkelere de dergh ismi verilmektedir. Eskiden, tarikattan,
yoldan olanlarn topland zikir yeri, tarikatevi, sofilerin usullerini uygulamak iin
topland yere denirdi. Derghta, tarikat ilkeleri retildii gibi saz da alnr. Alevi
edebiyatnn elerinden olan deyiler, dvaz imamlar, mersiyeler, miralamalar vs.
okunur. Bunlarn eitimi ve retimi de yaplrd.
Tekke yaplarnn bykl tarikatlara gre deiir. Tek bir mekndan oluan tek-
kelerin yan sra, geni alana yaylm birok yapy barndran klliye grnml
tekkeler de vardr. Tekkelerin tek bir mekndan oluanlar genellikle tarikata bal
kiilerin haftann belirli gnlerinde bir araya geldikleri, tarikata zg trenleri d-
zenledikleri yaplardr. Birden ok mekndan oluanlarda ise tarikat etkinlii daha
geni ve sreklidir. Derghta, genellikle eyhin ailesiyle birlikte oturduu ayr bir
yap vardr. Dervilerin srekli ya da geici olarak barndklar yaplar, aevi, hamam,
amarhane gibi yerler ve tarikata bal kiilerin toplanp ayin, sohbet ya da zikir
denilen trenlerini dzenledikleri ayr bir mekn bulunur. Merkez tekkeler (derghlar)
doal olarak daha ok mekndan oluur. Her dergh bulunduu semt iin bir sos-
yal yardm kurumu roln oynard. Herkes, bilhassa fakir ve muhta halk tabakalar,
dergh kendisi iin bir snma yeri bilirdi. Tekkelerde her gn yemekler ve belirli
zamanlarda lokmalar ve aureler piirilir, halka datlrd. Zenginler ve hayrsever
kimseler de tekkelerin bu hizmetini bildikleri ve grdkleri iin zaman zaman bu
tekkelere kurbanlar adarlar, yiyecekler gnderirler ve bunlarn fakirlere yedirilmesini
isterlerdi (Ergin, 1997: 234).
Tekkeler daha ok kurucu eyhlerin istedii meknlarda ina edilmitir. Baz tekke-
ler devletin iskn politikasna uygun yerlerde kurulmu ve devlete desteklenmitir.
Byle bir grevle tesis edilen tekkeler tasavvuf eitiminin yan sra gvenlik ve ticaret
gibi konularda da hizmet vermitir. Sohbet, ibadet, muhabbet ve hizmet merkezli din
hayat esas alan tekkelerde en st dzeyde coku ve heyecan yin merasimlerinde, en
hznl zamanlar muharrem aynda byk cemaat ile dzenlenen trenlerde yaan-
mtr
Tekkeler eyh tarafndan ynetilir. Tekkenin ynetim esaslarn tasavvuf gelenekleri
ve eyhin tavr belirler. Vakf geleneinin yaygnlamasyla birlikte vakfiye metinle-
rinde yer alan artlar o tekkenin idaresine yn vermitir. Vakfiyelerde tekke eyhlii-

nin babadan oula intikal eden bir grev eklinde tespiti, yetkin ve yeterli olmayan
eyh evldnn ortaya kard problemler ve post kavgalar tasavvuf hayatnn itibar
kaybetmesinde nemli rol oynamtr. Tarih boyunca devlet yneticileri genellikle
tekke eyhi tayinlerine karmam, ancak gerekli durumlarda tekkenin ynetimine
mdahale etmitir. Osmanl dneminde bu uygulamann en arpc rnei, 1826da
Yenieri Ocann kaldrlmasyla birlikte yasaklanan Bektalie ait tekkelere yap-
lan eyh tayinlerinde grlmektedir (Kara, 1999: 158).
Nevehire bal Hacbekta ilesindeki Hac Bekta Veli Dergh avluya alan
bir yaplar topluluu biimindedir. Bu yaplar, Hac Bekta Veli Trbesi, Balm Sultan
Trbesi, aevi, kilerevi, mihmanevi, amarhane, hamam, meydan, muhabbet divan
ve mescittir. Eskiden var olduu bilinen erzakevi ile ekmekevi yklmtr. Mevlevi ta-
rikatnn merkezi olan Konyadaki Mevlana Dergh da Mevlana Trbesi, semahane,
mescit, mutfak, dervi hcreleri ile dede ve elebi dairelerinden oluur. Tekkeler iin-
de tarikat byklerinin gmld trbeler, tekke bahesinde de daha ok dervilerin
gmld, hazire ad verilen kk mezarlklar bulunur. Hazire; cami, trbe, tekke
vb. yerlerde evresi parmaklklarla evrili mezar yerine denir.
Aleviler asndan kutsal ziyaret yeri olarak kabul edilen pek ok dergh, tekke, zaviye
ve trbeler tarihte nemli ilevler stlenmesine ramen byk blm harap haldedir.
Bir ksm bakmszlktan yok olmakta ve o blgenin tarih ve kltr ile ilgili bilgiler
zaman iinde silinip gitmektedir. Bir ksm ise konuya ilgi duyan baz hayrseverler
ve Sivil Toplum Kurulular (STK) tarafndan yenilenmektedir. Ancak bu yenilemeler
konunun uzman olmayan kiiler tarafndan yapld iin tarihsel ve kltrel deer-
leri yok edilmektedir. rnek: Amasyann lyas Kyndeki Baba lyas Trbesinin
Zhre Ana adyla maruf birisi tarafndan yenilenmesiyle tarihsel kalntlarn mimari
ynden yok edildiini grmekteyiz. Trbenin duvarna bir mermer zerine ayn kii
tarafndan yazlm olan drtlkler ise oradaki tarihsel kiilii gnmzn siyasi ve
popler anlayna gre edebi ynden yeniden dizayn edilmektedir.
2. Hacbekta lesi ve Hac Bekta Derghn Konumu
Hac Bekta Dergh Hac Bekta Veli adna kurulmutur. 13.yzylda (12091271
yllar arasnda) yaad kabul edilen ve asl ad Muhammed olan Hac Bekta Veli
29-30lu yalarda iken Anadoluya gelir. Kimi yerleri dolatktan sonra o gnk ad
Sulucakarahyk, bugnk adyla Hacbektaa yerleir. Derghn kurulmas Hac
Bekta ile birlikte balar. Dergh Hac Bekta zamannda yaplm, ilehane (Kzlca
Halvet) ve buna eklenen yaplardan meydana gelmitir.

Hac Bekta Velinin lmnden sonra Orhan Gazi, I. Murad (Hdavendigr), Yld-
rm Beyazt ve Yavuz Sultan Selim zamannda yaplan eklerle dergh geniletilmi ve
XVI. yzylda bugnk konumuna gelmitir. Osmanl sultanlar ehzadeliklerinden
itibaren tasavvuf kltr ile yetitirilmi, bu terbiyenin etkisini pek ou hayatlarnn
sonuna kadar korumulardr. Bazlarnda bu koruma bir dervi ve bir mrid kadar
aktif olduunu u beyit en gzel ifade etmektedir (Kara, 1999:137):
Padiah lem olmak bir kuru dava imi,

Bir veliye bende olmak cmleden evla imi
Daha sonraki yllarda kimi eklenti ve dzenlemelerle trbeler, mezarlk, aevi, kiler-
ler, ambarlar, konukevi, emeler, amarhane, hamam, meydanevi, ilehane, yne-
tim yeri, tekke, eitim ve sohbet odalarndan oluan byk bir klliye oluur.
Hac Bekta Velinin trbesi, Seyyid Ali Sultan tarafndan 1385 ylnda yeniden yap-
trlmtr. Sultan II. Beyazt 14851486 yllarnda trbenin evresini dzenlettirmi
ve kubbesini de kurunla kaplatmtr. Sultan IV. Mustafann 1807deki onarmndan
sonra Sultan II. Mahmut 1827 ylnda trbe dnda kalan btn yaplar yktrm
ve dergh avlusunun dou kesine cami yaptrmtr. Sultan Abdlaziz stanbuldan
gnderdii mimarlar ile Hac Bekta Veli Dergh Postniini Ali Celaleddin ele-
binin kontrolnde yap topluluunu yeni batan yaptrm ve trbeleri de onartmtr.
Sultan II. Abdlhamit de 1895te dergh onartm, geniletmi ve bugnk durumuna
gelmesini salamlardr. Cumhuriyet dneminde Vakflar Genel Mdrl 1958 y-
lnda dergh restore etmi, Milli Eitim Bakanl da 16 Austos 1964 ylnda Hac
Bekta Veli Mzesi haline getirmitir. Hac Bekta Dergh ayn zamanda bir kltr
ve eitim merkeziydi, Anadolu ve Balkanlardaki tekke eyhleri burada eitim grr-
lerdi.
Pirevini gelitiren Bektai Tarikatna yeni biim kazandran Balm sultan olmutur.
Kalender elebi ayaklanmasndan sonra Hac Bekta Veli Derghnn halk zerinde-
ki etkisinden korkan Osmanl padiah bu etkiyi krabilmek iin dergha 1552 ylnda
Sersem Ali adnda bir kiiyi Dede-Baba unvanyla atad. Daha sonralar da Mcer-
ret (Evlenmemi) Devirme dervilerin yerletirildi. II. Mahmutun Yenieri Oca
ve Bektai dergahlarna kar yrtt ykm ve kymdan, Pirevi de nasibini alr.
Dergah postniini Hamdullah elebi Amasyaya srgn edilerek yerine Naki eyhi

Mehmet Sait Efendi atanr. Daha sonralar Osmanlnn yklmas, Cumhuriyetin ilan
edilmesinden hemen sonra 30 Kasm 1925 tarihinde 677 sayl yasayla kapatlr. 30
Terinisani 1341 (30 Kasm 1925) tarih ve 677 sayl Tekke ve Zviyelerle Trbele-
rin Seddine ve Trbedarlklarla Birtakm Unvanlarn Men ve lgasna Dair Kanun-
la Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisindeki tekkeler kapatlmtr. 10 Haziran 1949
tarih ve 5438 sayl kanunla 677 sayl kanuna muhalefet edenler hakkndaki cezalar
arttrlm, 1 Mart 1950 tarih ve 5566 sayl kanunla sadece on dokuz trbe ziyarete
almtr. Bunlarn ierisinde Ankarada Hac Bayram trbesi, Krehirde k Paa
trbesi, Akehirde Nasrettin Hoca trbesi gibi trbeler olmasna ramen Hac Bekta
trbesi yoktu. 1961 anayasasnn getirdii rahatlama sonucu 1964 ylnda mze olarak
almtr.
Nevehirin Hacbekta ilesindeki Hac Bekta trbesinin al tarihi olan 16 Aus-
tos 1964den itibaren gnmze kadar her yl dzenli olarak Ulusal dzeyde 16 Aus-
tos 1990dan itibaren uluslararas dzeyde Hac Bekta Veliyi Anma ve Kltr-Sa-
nat Etkinlikleri yaplmaktadr. Hac Bekta dergh zellikle Anadoludaki Aleviler
ve Balkanlardaki Bektailer asndan nemli bir merkezdir. Bu merkezin nemli
derghlardan birisi olmas Anadoludaki btn ocaklarn bal olduu tek merkez-
dir anlamna gelmez. Byle bir anlam karan baz aratrmaclar dergh ile ocak
arasndaki fark anlayamadklar iin dergh ocak anlamnda kullanmaktadr (Dede-
kargnolu, 2011: 379394)
Her halkarda yzyllardr ilevini devam ettirmi ve ayakta kalm olan bu dergh
Anadoludaki Aleviliin sembol saylacak bir zelliktedir. Bu yl Austos aynda
52. ulusal ve 26. uluslararas Hac Bekta Veliyi anma etkinlikleri gerekletirilmi-
tir. 1520 yl ncesi bu etkinliklere Cumhurbakan ve Babakan dzeyinde katlm
saland halde son yllarda gerek devlet temsilcileri ve siyasi parti temsilcilerinin
gerekse halkn katlmnn gittike azaldn grmekteyiz. 34 gn sren etkinlikler
bir inan merkezinde olmas gereken etkinlikten ziyade adeta bir panayr havasnda
gemektedir ki bu yl o havann da altnda inmitir. ayet yakn zamanda bu etkinlik-
ler Hac Bektan adna yakan ve dncelerini yanstan bir etkinlik ekline dn-
mezse tamamen biter. Nfusu azalarak be bine inmi olan Hacbekta ilesi de ile
vasfn kaybederek muhtarla dnr.

2.1 Hac Bekta Etkinliklerindeki Zayflamann Nedenleri?

2.1.1 Derghn Mze Statsnde Olmasndan Kaynaklanan Sorunlar
Derghn ziyaretilerinin byk blmn Aleviler oluturmaktadr. Kendilerine ait
inan temelli bir ziyaret yerine mzeye girer gibi para deyerek (para denmesi im-
dilik kaldrld) girilmesi maneviyat azaltmaktadr.
Kltr Bakanlna bal resmi grevlilerin Alevi inancnda olmayan kiilerden se-
ilmesi ya da Alevi kkten gelmi olsa bile Alevilie inanmayan kiilerden olmas
engellenmelidir.
Resmi grevlilerin Alevilie bak Snni gzlkle veya Alevilii okuyuu Snni sz-
lkle olduu iindir ki; ilehanede erbain karan bir derviin nne rahle koyup krk
gn Kuran okuduunu anlatmaya almaktadr. Oysa gerekte ile ya da dier
adyla erbain krk gn sreyle zel bir meknda inzivaya ekilip nefsan arzulardan
kurtularak ruh temizliine ermek iin giriilen sk perhiz ve mahrumiyet dnemi an-
lamna gelmektedir. . Erbane giren ileke (murid-i talib, salik) burada duyu organ-
larnn d dnya ile ilgisini kesmeye abalar ve btn dikkatini i lemine yneltir,
dncesini kalbi zerinde younlatrr (Uluda-Eraydn, 2012: 270).
Alevi kavram ve terimlerini bilmeyen kiiler tarafndan yaplan faaliyetlerde nemli
hatalar yaplmaktadr. Hnkra atfedilen;
Sevgi muhabbet kaynar yanan ocamzda

Blbller evke gelir gl aar bamzda
Hrslar kinler yok olur akla meydanmzda
Aslanlarla ceylanlar dosttur kucamzda
iirinden hareketle hazrlanan heykelde Hnkrn kucana ceylan yerine boynuzlu

geyik vermiler. Mze yaklamnn bir sonucu olarak evrede bulunan Fikret Otyam,
lhan Seluk ve k Mahzuninin mezarlar ziyareti asndan trbeyi geride brak-
maktadr.
2.1.2 Yneticiler ve nderler Arasndaki Sorunlar

Yerel yneticiler ile inan nderleri ve STK temsilcileri arasnda bir uzlama olma-
dndan dolay herkes kendi gcn ve etkisini gsterme abasndadr. lenin Bele-
diye Bakan ile Hac Bekta soyundan nde gelen isimlerin birbirleriyle iletiiminin

kopuk olmas. Ayn ekilde STK temsilcisi olan vakf, dernek ve dier kurumlar adeta
kendilerini siyasi parti gibi grmekte, hatta bir ksm konumlarn siyasette basamak
olarak kullanma abasna girmektedir. Bunun nne gemek iin; bir olmak, iri ol-
mak, diri olmak iin ben demeden biz demeyi renmeli ve uygulamalyz.
2.1.3 lenin Bir nan Merkezi ile Uyumayan Yanlar

lenin cadde, sokak, meydan ve kltr merkezi gibi yer adlarna baktmzda Ale-
viler tarafndan kutsiyet atfedilen veya ulu saylan ahsiyetlerin isimlerinden hi biri-
ni grmek mmkn deil. rnein ah- Merdan Kltr Merkezi, Ehlibeyt Caddesi,
Abdal Musa Meydan, Zlfikar Sokak vs. gibi adlar yerine A. Taner Klal Sokak,
k Mahzuni erif Caddesi, Uur Mumcu Park, smet nn Sokak gibi Alevilerle
inansal olarak ortak paydas olmayan ama siyasal ve kltrel ortak payda da bulu-
tuumuz isimler yer almaktadr.
Esnafn satt mallardan kitap ve hediyelik eyalar arasnda 1970lerden kalma sol
ideolojinin nderi ve sembol saylan yaynlar ve eyalar grmekteyiz. rn: Na-
zm, Hikmet, Ylmaz Gney, Mahir ayan, brahim Kaypakkaya, Ahmet Kaya ve De-
niz-Yusuf-Hseyin, vs. gibi resimler Ehlibeyt ve On ki mam resimlerinden fazladr.
unu unutmayalm ki bu ahsiyetler ulu deil nldr.
Aratrmac ve akademisyenler tarafndan hazrlanan ve ciddi yaynevleri tarafndan
datlan kitaplar ve dier yaynlardan ziyade amatr ve yazar tarafndan basks yap-
trlp yine yazan tarafndan antada pazarlanan yaynlar ounluktadr.
2.1.4 Etkinlik Dneminde Sokaklarn Hali

Etkinlik dneminde sokak ve caddelerde kurban kesilmesi, kaldrmlarda kurulan
adrlar rahatszlk yaratmakta ve buraya ingenelerin kt davranlar sergileyerek
olumsuz rnekler oluturduundan ikyet edilmektedir Gemite bir yneticinin bu
kiileri ehre sokmamakla tehdit ettiini de biliyoruz. Bunlar syleyenler unu bil-
miyorlar: Hac Bekta Ocana bal talip topluluklarnn -babagan kolu hari- byk
ounluu Abdal ve ingenelerden olumaktadr. Bu iki toplulukta ten renkleri bir-
birine yakn olduu iin Abdallar da ingene sanlmaktadr. Bana gre her iki gruba
mensup olanlar, Alevi topluluklar iinde inansal olarak en az bozulmaya uram
kimselerdir. Bunlara adrlarn kuracak ve konaklayabilecek yer gsterilmedii sre-
ce bu sorun devam edecektir.

2.1.5 Etkinlik Tarihi Yanltr

Her yl 16 Austosta balayan anma etkinlikleri, Hac Bekta Veli Klliyesinin 16
Austos 1964te mze olarak almas ile balamtr. 1990 ylndan itibaren anma
trenlerine uluslararas bir nitelik kazandrlmaya allm ise de pek baarl oluna-
mamtr. 1990l yllarda katlmn ve etkinliklerin youn olmas sebebiyle sre 3-4
gne karlm 15 Austos leden sonra balayan etkinlik tarihi 18 Austos akam
sona erecek ekilde uygulanmtr..
Hac Bekta etkinliklerinin yapld tarih olan 1518 Austos tarihlerini sabitlemek
yanl bir seimdir. nk gerek Austos ay gerekse 1518 tarihlerinin Hac Bekta
ile her herhangi bir balants yoktur. Bu tarihler hafta iine yani alma gnlerine
denk gelmekte olup bu da katlm azaltmaktadr. Hafta sonuna denk gelecek ekilde
bir dzenleme yaplabilir. rn: Etkinlikler her yl Austos aynn nc Cuma gn
balar, Pazar gn akam sona erer eklinde olabilir.
Sonu
Son iki asrdr tasavvuf kadar tekkeler de ounlukla menfi olarak deerlendirilmi,
slam dnyasn gerileten unsurlar arasnda saylmlardr. Son yllarda bu anlay ge-
erliliini kaybetmeye balamtr. Afrika ve Asyada olduu gibi Avrupada da sla-
miyetin tasavvuf ve tekkeler vastasyla yaylmaya balamas ve hz kazanmas bu
zihniyeti deitiren en mhim sebepler arasndadr. Hac Bekta Anadoludaki Alevi-
liin kurucusu olmasa da en nemli birka ereninden birisidir. Bundan dolay adn bu
erenden alan Hacbekta ilesi sembol bir kenttir. Orada bulunan trbe de Alevilerin
en nemli ziyaret yerlerinden birisi hatta birincisidir. Burada yaplan etkinliklerde ve
eitli faaliyetlerde Aleviliin Hak-Muhammed Ali yolu olduu ve Alevilerin yetmi
iki millete bir nazarda bakmas gereinden hareket edilmelidir. Alevilii belili siyasi
gre ve etnik gruba mal etmek yanltr. nk Alevilik inanc hibir kiinin, hi-
bir ailenin, hibir blgenin, hibir etnik grubun, hibir siyasi partinin ve ideolojinin
tekelinde deildir ve olmamaldr. Alevilikte etnik vurgu yaplmaz ortak payda Alevi
olmaktr. Krt Alevi, Trk Alevi gibi etnik vurgu yapma son otuz yln rndr.
Hacbekta lesi ve yerel ynetimi Hac Bekta ile var olduunun farknda olmaldr.
nanca kar sylemde bulunanlar inan kurumunda sz syleme konumunda olma-
maldr. Hacbekta ilesi ve oraya ziyarete gelenlerin byk ounluunun Alevi ol-
duu unutulmamaldr.
Grnen o ki gemite Alev ve Bektaliin retildii merkezler olan tekke ve za-
viyelerin yerini cemevleri almaktadr. Okullarda verilen yanl eitimin sonucu Ale-
vi genler Snnilii slamn tamam zannettii iin Alevilik algsn anti-Snnilik

zerine oturtmaktadr. Cemevlerinin ibadethane statsnde olmas iin gereken ya-

sal dzenlemeler en ksa zamanda yaplmaldr Aksi durumda ise bu yerler, tepkisel
meknlar olarak Alevlerin slamdan hzla uzaklamalarna sebep olacaktr.
KAYNAKLAR
DEDEKARGINOLU Hseyin (2011). Alevilikte Tanmlar ve Terimler, Trk Kl-
tr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, S:60, s.379394.
ERGN Osman Nuri (1997). Trk Maarif Tarihi, stanbul: Eser Neriyat,
FRDEVS-i RUM, Vilyet-nme: Mankb- Hnkr Hac Bekta- Veli, (Haz.: Ab-
dulbki Glpnarl,) stanbul 1995.
KARA Mustafa (1999). Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul:-
Dergah Yaynlar
TANMAN M. Baha (2012). Asitane, TDV slam Ansiklopedisi C:3, Ankara: Trki-
ye Diyanet Vakf Yaynlar, s.485486.
ULUDA S. SleymanERAYDIN Seluk (2012). Erbin, TDV slam Ansiklope-
disi C:1, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, s.270.


BER DE LAGE DER DERWSCHKLSTER NSBESONDERE DE

LAGE UND STELLUNG DES HACI BEKTA DERWSCHKLOSTERS UND
ENGE VERBESSERUNGSVORSCHLGE
Hseyin DEDEKARGINOLU1*
Zusammenfassung
In den Untersuchungen ber die Derwischklster (dergh) in der Trkei hat sich vor-
rangig die Frage nach deren Funktion in der heutigen Gesellschaft gestellt. In diesem
Zusammenhang ist, neben der Frage nach ihrer Wirkung, besonders die Frage von
Bedeutung, in welchen Ausma sie noch ihre spirituelle Aufgabe erfllen. Man dis-
kutiert heutzutage immer mehr ber die Funktionalitt der Komplexes um das Heili-
gengrab von Hac Bekta Veli, und verschiedene Gruppierungen uern sich ber die
notwendigen Manahmen, die zum Erhalt und die Entwicklung dieses Komplexes
durchgefhrt werden mssen. Ein Derwischkloster (dergh) ist ein groes, zentra-
les Derwischkonvent (tekke), in dem die Ordensmeister bzw. die hochrangigen Sha-
ikhs des Ordens lebten und wo ihre spirituellen Unterweisungen stattfanden. Diese
Derwischklster spielten sowohl fr den Glauben als auch fr die Organisation der
Gemeinschaft eine wichtige Rolle. In diesen Derwischkonventen (tekke) und Derwis-
chklausen (zaviye) wurde der Sufismus praktiziert, der die Sunniten und die Aleviten
miteinander verband. Man kann sagen, dass deren Schlieung dazu gefhrt hat, dass
ein Ort verlorenging, der auerhalb der Buchreligion lag - und deshalb eine gewissen
Freiheit schaffte - und an dem solch ein Zusammenflieen und Zusammenwachsen
mglich war. Obwohl man zur tekke von Hac Bekta pilgern kann, die eine der be-
deutendsten der heutigen Aleviten ist, ist diese Pilgerreise heutzutage nicht mehr als
ein (einfacher) Grabbesuch. Es ist das Gesetz fr Derwischkonvente und Derwischk-
lausen (Nr. 677), dass diesen Ort daran hindert, seine Funktion als dergh vollstndig
zu erfllen. Man musste sogar bis vor kurzem Eintritt bezahlen, um den dergh zu
betreten, bis ihm Museumsstatus zugesprochen wurde. Was muss gemacht werden
*
spiritueller Lehrer (dede) des Dede Garkn Oca, Autor

und welche Manahmen mssen getroffen werden, damit die Derwischkonvente und
Derwischklausen wieder die spirituellen Bedrfnisse der Gemeinschaften befriedi-
gen knnen? Knnen die sog. cemevi (alevitische Versammlungshuser), in denen die
Lehren der Aleviten und Bektaschi heutzutage vermittelt werden, diese Rolle etwa
bernehmen?
Schlsselwrter : dergh, tekke, zaviyeh, Hac Bekta, erbain, ile

Derlemeler
Compilations / Kompilationen


ALEVLK VE BEKTALK ALANINDA

ARATIRMA VE ALIMA YAPAN PR ER
Av. Ali YILDIRIM- Aratrmac, Yazar
Z GEM
Piri Er, Anadolu Alevilii konusunda ok nemli almalar olan aratrmaclarn
banda gelmektedir. 1964 ylnda Sivas-Divrii - Gkebel kynde dnyaya gelen
Piri ER, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Halkbilim (Folklor) blmden
1988 ylnda mezun oldu. 1988 ylndan bu yana Kltr Bakanl Halk Kltrlerini
Aratrma ve Gelitirme Genel Mdrlnde folklor aratrmacs olarak grev yap-
makta ve Anadolu Alevilii konusundaki almalarn srdrmektedir. 2002 ylnda
ayn birimde ube Mdrl grevine atand, bu grevini halen (Kltr ve Turizm
Bakanl, Aratrma ve Eitim Genel Mdrl) srdrmektedir.
Anadolu Aleviliinin geleneksel boyutu zerinde, halkbilim bak asyla, alan ara-
trmalarna dayal olarak almalarn yrtmektedir. Yurtii ve yurtdnda katld
yzlerce halk kltr alan aratrmas bulunmaktadr.
YAPTII YAYINLAR
KTAPLAR:
1- Geleneksel Anadolu Alevilii, ERVAK Yaynla-

r , Ankara 1998 , 134 s .
Piri Er, eserinin nsznde unlara temas etmekte-
dir:
Anadolu Alevilii diye tanmladmz kavramn
ierii kafam hep kurcalayan ve bir trl netlik ka-
zandramadm bir dnce olarak uzun yllar d-
ncemdeki varln koruduktan sonra son on yl
iinde aratrma ve bulma abasna dnt. Anado-
lunun pek ok yerini gezip Alevi nfusun youn ol-
duu yerleim alanlarnda almalar yaptm. Yapt-
m bu almalardaki tespitlere ilikin materyalleri

Av. Ali YILDIRIM
grev yapm olduum Kltr Bakanl, Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme

Genel Mdrlnn Halk Kltr Arivine kazandrdm. Bu almalarda elde et-
tiim bilgiler ve literatr taramalar sonucunda elde ettiim bilgilerin harmanlanmas
ile ortaya kan sonular belirli llerde kafamdaki sorulara k tuttu. Bu bilgile-
ri siz deerli okurlarm ve bilim dnyasnn hizmetine sunuyorum. almamn bu
alanda eksiklii hissedilen Anadolu Aleviliinin geleneksel boyutuna aklk getirme
konusunda katk salayaca inancndaym. leriki yllarda yaplacak almalarla el-
deki bilgileri yenilemek ve gelitirmek, daha geni kapsaml yeni basklar yapmak en
byk dileimdir. Bilgilerinden yararlandm kaynakada yer alan basl eserlerin
yazarlarna ve bu kitabn oluumunda ana kayna oluturan listelerde isimleri geen
kaynak kiilerime sonsuz teekkrlerimle
2- Direnen Kltr/ Anadolu Alevilii, Detay Yaynclk / stanbul, 2006, 304 s .

Eser hakknda u deerlendirme yaplmaktadr: Alevilik
nedir? Nasl yaanr? Hakknda gereklerin yan sra ne
yazk ki ok sayda ve yaygn hurafenin de dilden dile
dolat Alevilik, snrlar tam olarak belirlenememi,
anlatlamam bir kltr. Tarih boyunca maruz kaldklar
bask ve asimilasyon politikalar Alevileri kendi iine ka-
panmaya zorladndan, bu kltrn inanlarna, ibadet
ekillerine ilikin tartmalar hala sryor...
Piri Er, Direnen Kltr: Anadolu Alevilii adli kapsaml
almasnda, her trl baskya, zorlama ve kyma ra-
men bugne kadar varln koruyabilmi bir kltr,
inanc, gnmzde yaayan ekliyle aktaryor.
3- Yaayan Alevilik, Bar Kitap Yaynlar, Ankara 2013, 256 s; Geniletilmi 2.

Bask: Haziran 2014, 330 s.
Piri Er, bu eserle ilgili unlar dile getirmektedir. Ad Yaayan Alevilik olmakla
birlikte deien bir Alevilikten sz ederek balamak istiyorum kitabn sunu bl-
mne. Anadolu Alevilii dinamik yaps gerei deimekte ve de yer yer dnmekte
olan bir inantr. Bu deiimin kimi boyutlar kendi doas gerei yaanrken, kimi
boyutlar Alevilere ynelik asimilasyon almalarnn bir sonucu olarak ortaya k-
maktadr, demektedir.

4- Zakir, Sereme Yaynlar - Hnkar Yaynclk, stanbul 2014, 46 s. (El Kitap-

)
ZAKR (CEM AII)

Anadolu Alevilerinin ibadet olarak gerekletirdik-
leri cemlerde, yrtlen on iki hizmet ierisinde yer
alan ve inan nderleri olan dedelerden sonra gelene-
in taycl anlamnda en nemli grevi stlenen,
yolun kurallarn saz eliinde inan mensuplarna
anlatan hizmet sahiplerine, blgelere gre (sazandar,
gvender, ak baba) gibi farkl isimler de verilmekle
beraber genel olarak zakir ya da cem a denil-
mektedir.
Anadolu Alevileri inan pratiklerinin ve geleneksel
motiflerin aktarmn yazl kaynaklardan ok szl
aktarmla gerekletirirler. Alevi toplumunun yzyl-
lar boyu gizlilikle zdelemesine neden olan sr

Av. Ali YILDIRIM
anlay bu topluluun kendini anlatmasn ve anlalmasn gletiren en nemli

etkenlerden biri olmutur. Sr olarak nitelenen inan elerinin tayclar ise inan
nderleri olan dedeler ve babalar yannda, zakirlerdir.
Alevi ilke ve retilerinin aklarn saznda, sznde ifade ediliyor olmas, yol men-
suplarnn da onlara bir kutsiyet yklemelerine zemin hazrlam, aklarn szne
verdikleri nemi ifade eden Kurann z an sz sylemi ya da kutsal olduu-
na inandklar an saz iin Telli Kuran tanmlamasn yapmalar, Aleviler iin
zakirlik geleneinin ne anlam tadn vurgulamak asndan nemlidir.
Zakirlik kurumunu yaatarak gelecee tayacak yeterli sayda inan mensubunun
bulunmay, zakirlik kurumunun, dolaysyla inancn yaamasn mmkn klan en
nemli paralardan birinin ypranmasna ve zayflamasna zemin hazrlamaktadr. Bu
alandaki anmay nlemek ise Alevi rgtlerine den bir grevdir. Zira zakirler Ale-
viliin hafzasdrlar ve hafzann kaybolmas inancn da kaybolmas anlamna gel-
mektedir.
MAKALELER :
1- Anadolu Aleviliinde Aure Gelenei Nefes Dergisi , Say 19 , Mays 1995 .
2- Anadolu Aleviliinde Kadnn Toplumsal Yaamdaki Yeri Nefes Dergisi , Say
20, Haziran 1995 .
3- Anadoluda ki Halk Hareketi ( Babailer , eyh Bedreddin )Nefes Dergisi , Say
26 , Aralk 1995 .
4- Anadolu Alevi nancnda Aa Kltnn zleri Trk Halk Kltr Aratrmalar
1994 , Kltr Bakanl Yaynlar / 1758 , HAGEM Yaynlar /224 , Ankara 1996 .
5- Yozgat li Merkez le Kababel Kynde Alevi nanlar Trk Halk Kltrnden
Derlemeler 1994 , Kltr Bakanl Yaynlar 1796 , HAGEM / 228 , Ankara 1996 .
6- orum li Alaca lesi Eskiyapar Kynde Alevi nanlar Trk Halk Kltrn-
den Derlemeler 1995 , Kltr Bakanl Yaynlar /1858 , HAGEM/235 , Ankara 1996
.
7- Anadolu Aleviliinde ki ( Bade , Dem , Dolu , Mey ) 1 . Trk Halk Kltr
Aratrma Sonular Sempozyumu Bildirileri , Kltr Bakanl Yaynlar / 1800 ,
HAGEM /227 , Ankara 1996 .
8- Anadolu Alevilii le Hatay Aleviliinin Karlatrmal ncelemesi Folklor /
Edebiyat Say 7 , Ankara Haziran 1996 .
9- Anadolu Aleviliinde lm ( Ahret , Kyamet , Cennet , Cehennem) 5 . Millet-

leraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri , Kltr Bakanl Yaynlar 1872 ,
HAGEM /247 , Ankara 1997 .
10- Anadolu Aleviliinde Kurban Cem Dergisi , Mays 1997 , Say 66 .
11- Anadolu Aleviliinde Halka Namaz Cem Dergisi Haziran 1997 , Say 67 .
12- Anadolu Aleviliinde Semah ve Oyun Kavramlar zerine Trk Halk Kltr
Aratrmalar 1997 , Kltr Bakanl Yaynlar / 2176 , HAGEM / 275 , Ankara 1998
.
13- Anadolu Aleviliinde Eren Kavramnn Younluunun Nedenleri 1 . Uluslara-
ras Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri , ERVAK Yaynlar , Ankara
1998 .
14- Anadolu Aleviliinde Dedelik Kurumu levleri ve Gncel Konumu 2 . Trk
Halk Kltr Aratrma Sonular Sempozyumu Bildirileri , Kltr Bakanl Yayn-
lar /2413 , HAGEM /295 , Ankara 2000 .
15-Anadolu Alevi Bektai Geleneinde Nevruz ve Isparta / Gnen / Gmgn
(Baladz) Ky rneinde Nevruz Cemi Uluslararas Nevruz Sempozyumu Bildiri-
leri , Kltr Bakanl Yaynlar / 2390 , HAGEM / 291 , Ankara 2000 .
16- Semahlarn Halk Oyunu Olarak Derlenmesi ve Karlalan Problemler Trk
Halk Oyunlarnn Sahada Derlenmesinde Karlalan Problemler Sempozyumu Bil-
dirileri , Kltr Bakanl Yaynlar /2489 , HAGEM /303 , Ankara 2000 .
17- anakkale Balkesir Kazda Trkmen ( Tahtac ) lerinde krar Aldrma Ulus-
lararas Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri ERVAK Yaynlar , Ankara 2001 .
18- Anadolu Alevi Bektailii Konusunda Yazl Kaynaklarda Yer Alan Birka l-
gin rnek Yol Dergisi , Say : 3 , Ocak ubat 2000 / Ankara .
19- Orta Anadoluda Yaayan Alevilik Bilgi Toplumunda Alevilik Sempozyumu
Bildirileri ( 17-19 Mays 2002 ) Almanya /Bielefeld Alevi Kltr Merkezi Yayn ,
Ankara 2003 .
20- Gelenekten Medyaya Deien Alevi Semahlar 6 . Milletleraras Trk Halk Kl-
tr Kongresi Medya ve Geleneksel Kltr Seksiyon Bildirileri , Kltr Bakanl
Yaynlar /2931 , HAGEM /331 , Ankara 2002 .
21-Arap Alevilii / Nusayriler ve nan Esaslar Yol Dergisi , Say : 21 , ocak
ubat 2003 / Ankara .
22- Anadolu Aleviliinde Hz. Ali Alglay Yol Dergisi, say: 26, Mays-Haziran
2003 Ankara.

Av. Ali YILDIRIM
23- Hatainin iirlerinde ve Szl Gelenekten Derlemelerle Anadolu Alevi Bektai

Geleneinde lmeden nce lmek Kavram I. Uluslar aras ah smail Hatai Sem-
pozyumu Bildirileri, Hseyin Gazi Kltr ve Sanat Vakf Yaynlar / 4, Ankara 2004,
s.86 93.
24- Anadolu Aleviliinde Muharrem ve Aure Yol Dergisi, say: 27, Ocak- ubat
2006 Ankara.
25- Mansurdan Nesimiye Nesimiden Anadolu Aleviliine Enel Hak nanc
Uluslar aras Nesimi Sempozyumu Bildirileri, Hseyin Gazi Kltr ve Sanat Vakf
Yaynlar / Ankara 2006.
26- Alevi Bektai Geleneinde ki Kltr (Dem, Dolu) 2. Uluslararas Trk Kl-
tr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni 17-19 Ekim 2007, Gazi niversitesi
Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2007.
27- Balkanlarda Hac Bekta Veli zleri: Makedonya Bulgaristan ve Arnavutluk r-
neinde Bektai Tekkeleri ve Trbeleri Uluslararas Trk Kltr ve Hac Bekta
Veli Sempozyumu 30-31 Ekim 2009 skp/Makedonya, Bildiriler Kitab, Gazi ni-
versitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yaynlar Aratrma
Dizisi-12, S: 305-327
28- Szl Gelenekten Derlemelerle Hatay Alevileri (Nusayrler) ve nan Esaslar,
Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Hac Bekta
Veli Aratrma Dergisi, 2010, XVI/54, Bahar, s. 277-290.
29- Deitik Sereme Dergisi, Hnkar Hac Bekta Veli Vakf Yaynlar, Say: 8,
Nisan 2014, stanbul.
PR ER: HER DEM GEREN PENDE

Piri Er yazdklar ve yazdklar ile uyumlu davran ve yaants ile btn bir aydn,
aratrmac ve yazardr.
DRST BR ARATIRMACI
Olgular maniple etmez
Gerein peindedir gerein cann okumaz
Olduu gibi yanstr.
Salt grneni deil arka plandaki ayrntlar da ortaya koyarak grnenin arkasndaki
gize iaret ederek imajla yanlmamza izin vermez.
O her dem gerein peindedir.

Aratrma konusundaki kitabi bilgilere ayrntlaryla vakftr. Bir n hazrlkla alana

kar. Alandan bilgi sunar.
Kendi samimiyeti ve itenlii ile karsndaki kaynak kiinin de samimi ve itenlikli
davranmasn salar. Szde alanda bilimsel alma yapanlarn kendi grlerini alana
teyit ettirmesi, alandaki kaynak insanlar kendi istei dorultusunda konuturmas
Ynlendirici yanltc gerekliin yerine kendi duygu ve grlerini hakim klc bir
tarzdan zellikle uzak durur.
Piri Er bir aratrmac olarak konusuna ve alana hakimdir. Bu nedenle de alanda
a)Soruyu kime soracan
b)Kime ne soracan bilir.
Kaynak kii olamayacak nitelikte bir kiiden kaynak kii yaratmaya kalkmaz.
Kaynak kiiye kendi dnyasnn ve hacminin tesinde szler syletmekten uzak durur.
O kiilerin dzey, kapasite, bilin, grg, yaanmlk, dnyas, evresi neyse muhab-
betinin dzeyini o dzeyde tutmaya zen gsterir.
Kaynak kii kadar hatta ondan daha da fazla konusuna hakimdir.
Bilir, (bilmediinden deil) ama pein yarglardan kanr, iz srer, kaynak kiinin
gnln kazanr ve emesini aktr. Bilgi alamaya balar.
Bir geree erime hali olarak itenliklidir. Karnndaki kii bunu grd an yaban-
clama ortadan kalkar.
Kyler kasabalar dalar yatrlar trbeler
Alandan alr, alandan syler
O her dem gerein peinde koan bir aratrmacdr.
GLE YZL BR DERV
Mtavazidir. Dervi ruhlu, dervi gnll, dervi mizaldr.
Gle yzldr.
En sert en keskin konutuu toplulua belki de en aykr szleri o incelikli gle yzl
haliyle ylesine ifade eder dile getirir ki zehir gibi szleri eker tadnda alglanr.
LKEL NATI
NKTEDAN VE SEVNL
Her yere koar, yardm isteyip de karln alamayan yoktur
lkelerinden vazgemez
Her meydana girmez, her sofraya oturmaz.

Av. Ali YILDIRIM
SEMAH DANIMANLII
Bata TRT kurumunun hazrlad Krklarla Dne Dne - Semah belgeseli olmak
zere birok projede danman olarak yer almtr.
SEMPOZYUM, KONGRE DZENLEYCS,
TV PRORAMLARI KATILIMCISI,
AIK OTURUM, PANEL, SYLE, EYM ALIMASI ve SUNUMlarda onu
grmek mmkndr. Ancak o kendini hi belli etmez.
KTAPLARI VE ALEVLK ANLAYII
Piri Er Geleneksel Anadolu Alevilii(1998) , Direnen Kltr/ Anadolu Alevilii,
(2006), Yaayan Alevilik, (2013) kitaplarnda esas olarak derleme, aratrma ve in-
celemelerinden yola karak Aleviliin balca temel konularn ak, yaln, duru bir
dille kaleme almtr. Bu kitaplarda ilenen her konu bal bana bir bilgi kaynadr.
Anadolunun drt bir yresinde yaanan Alevilii ve Alevilik anlayn bizlere akta-
rr. Piri Erin kitaplarnda iledii, Anadolu Aleviliinde Ali Algs, Enel Hak nanc,
Eren Yaratm, Semah, Hzr, Muharrem, Msahiplik, Dedelik, Ocak Sistemi, Kurban,
Dem - Dolu, Nevruz, Dknlk, lmeden nce lmek, Hakka Yrmek gibi ele
ald konularn tamam derleme ve aratrma notlaryla delillendirilmitir. O neden-
dir ki Piri Erin kitaplarn okuyanlar veya onu dinleyenler tm bu konularda ikna ve
salam bir bilgi sahibi olurlar.
Piri Er kitaplarnda bir btn olarak Anadolu Aleviliinin zgnln ortaya koyar.
Ona gre Alevilik tarih, teoloji inan ve ritelleriyle Anadolu kkenlidir, Anadolu
corafyasnn kadimden beri sregelen bir rndr.
Yaayan Alevilik kitabnn sunuunda Alevilii tanmak ve anlamak isteyenler iin bu
kitab kaleme aldn not ederken bir yandan da Alevilikteki deiim ve dnm
net gzlemlerle dile getirir. Aleviler diyor ki diye balayan deerlendirmelerinde u sapta-
malarda bulunur.
-Kylydk; kentli olduk, Trkiyeliydik; Avrupal olduk, deitik.
-Dedelere balydk; rgt liderlerine balandk, deitik.
- Ocaklara balydk; cem evlerine, derneklere, vakflara balandk, deitik.
-El ele el hakka diyor, pire, mride balanyorduk; dernekten - vakfa; vakftan - federasyona
balandk, deitik.
-Pire, mride yrtt hizmet karl hakullah veriyorduk; dedeler smrc deyip ha-
kullah vermemeye baladk, kylerimizden kovduk, deitik.

-Snni anlaya gre slam dydk, kimi Alevi vakflarnn bnyesinde Alevi slam Din Hiz-
metleri Bakanl kuruldu, deitik.
-Enel Hak der, Hakk insanda grrdk, erenlerimiz tahta kllyd, insan incitmezdik; insana
kydk, deitik.
-Tek eliydik, yoldan olanla evlenirdik, boanmak dknlkt; tek elilii ilkel bulduk, yoldan
olmayanla evlendik, boanmay hak bildik, dtk, deitik.
-Tarikten geiyorduk; Aleviler aaca tapyor demesinler diye peneden gemeye baladk, de-
itik.
-Cemin yaplacan hizmet sahibi peyik duyururdu; cep telefonundan mesaj, internetten e-mail
atar, faceboktan, tivitrdan duyuru yapar olduk, deitik.
-Dede, zakir gelenei hafzasnda tayordu; nlerine rahle, stne kitap, yazl dokman, inter-
net bilgisi koyduk, deitik.
-Eikteki de bir dekteki de der, cemde herkesin eit olduunu syler, makama hrmeten de-
demizin altna dek serip, eline niyaz ederdik; yeni cem evlerimizde dek yerine cami minbe-
ri gibi ayrlm mekanlar yaptk, dedeyi talipten ayrdk, eli yerine halya, kilime niyaz etmeye
baladk, deitik.
-Ocak zakirini dinliyorduk; cem evi aklarn, sanatlar dinler olduk, deitik.
-Az perdeli uzun sapl dede balamas alyorduk; ok perdeli ksa sapl balama almaya ba-
ladk, deitik.
-Semah dner, sema bilmezdik; semahmzn ortasna Mevlevi semazen yerletirdik, deitik.
-era uyandryor, yalar, mumlar yakyorduk; ampull lambalara dndk, deitik.
-Kyde, cemdeyken evlerimizi bekleyen, hizmet sahibi bekilerimiz vard; kentte, evimizi yol-
dan olmayan komumuza emanet edip ceme gider olduk, deitik.
-Musahibi olmayana hizmet yrttrmezdik; ikrar vermemi kk ocuklara hizmet yrttr-
meye baladk, deitik.
Cemlerde diz st btn gece oturur hizmet yrtrdk; sandalyeye oturarak seyrettiimiz cem-
lere, iki saat dahi dayanamaz olduk, deitik.
-Birbirini bilen talipten rzalk alrken; birbirini tanmayan cem evi cemaatinin Allah eyvallah
na raz geldik, deitik.
-Cemlerde dedenin yannda ana bac otururdu, kadn erkek yan yanaydk; kadn-erkek ayr
kaplardan cem evlerine girmeye, ayr yerlerde oturmaya baladk, deitik.
-Dar, dknlk kakt; mahkemelere dtk, deitik.
-Dknler, aknlar ceme alnmazd; rgt liderlerimiz birbirine kst-dt, deitik.

-Ceme getirilip iaretini grmeden tlatmadmz, kemikleri ve derisini de srladmz kur-

ban yerine; grmediimiz kurbanlar vekaleten kestirmeye baladk, deitik.
-Rzalk alnp destur verilmeden bir lokmas dahi yenmeyen kurbandan; kurban sahibi dahi
bilinmeyen tabldot lokmalar yemeye baladk, deitik.
-Dem alyor, dolu dualyorduk; kola, fanta imeye, iki gnah demeye baladk, deitik.
-ftar, sahur nedir bilmez, oru aardk; be yldzl otellerde devlet protokolne iftar yemekleri
vermeye baladk, deitik.
-Auremizi dedemizin okuduu glbanklar eliinde, kara kazann banda, gelenee uygun
pratiklerle piirir ve datrdk; yemek firmalarna yaptrdmz aureleri kat tabaklarda, top-
luluklara datmaya baladk, deitik.
-Gnl hacc yapar, Hac, Umre nedir bilmezdik; rzalk almam 100 ansl dedemizi Kltr ve
Turizm Bakanl aracl ile Necef ve Kerbela yannda Umreye, ilahiyat profesrleri eliin-
de gnderdik, deitik.
-Musahiptir musahibin varisi, kisi de bir elmann yars der, varmz musahibimiz ile pay-
lardk; musahibi unuttuk, borsadan hisse alr, yoldan olmayanlarla kar pay paylar olduk,
deitik.
-lmeden nce lr, beyaz kefen giyip hesabmz pir huzurunda bu dnyada verir, zerimizde
insan hakk kalmadan gerdik; yaarken girmediimiz camilerde, imam huzurunda, bizi tan-
mayan cemaatin hakkn helal etmesine raz geldik, deitik.
-Hakka yrr, sr edilir, darmz ekilirdi; ldk, gmldk, mevlidimiz okundu, deitik.
-Camiye gitmezdik; cami avlusuna cem evi yaplmasna raz geldik, deitik.
-Cem evlerine gidiyor, camiye gitmiyorduk; ite orda deimedik.
Bu vurgulamalar Aleviliin gnmzdeki somut durumunu ve yaanan sorunlar gr-
mek, deerlendirmek ve zm retmek asndan son derce deerlidir. nk alt
izilen sorunlar aslnda zmne ilikin cevaplar da iermektedir.
Piri Er Anadolu Aleviliinin koullara uyma, deime ve dnme potansiyelini bn-
yesinde tama zelliine vurgu yaparak zmszl de red etmektedir.
Elbette yazar yapt belirlemeler ile atlacak admlar ve gidilecek yol asndan bir
yol haritas izmektedir. Bu btnc yaklam zn ve dinamizmini geleneksel Ana-
dolu Aleviliinden aldndan dolay salkl ve Aleviliin kltrel ve inansal kodla-
ryla da uyum iindedir.
SONU
Piri Erin dier zelliklerinin yan sra bir aratrmac ve yazar olarak konular ele

alrken uygulad yntem gereklie bal kalma ve olan olduu gibi yanstma nite-
likleriyle son derece deerli ve bilimsel kltrel birikime kymetli bir katkdr.
Yntemi ve yazdklar gen aratrmaclar asndan bir klavuz niteliindedir.


Arnavuta zet
Arnavuta zetler
Albanian Summeries / Prmbajtiet N Shqip

Arnavuta zet

Arnavuta zet
ARNAVUTA ZETLER
ALBANAN ABSTRACTS
ALBANSCH FASST
Anila SHEHU POLAT1*
Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi bu saysnda yer alan makale ve aratrma

yazlarnn Arnavut okuyucular iin ksa bir zetlemesini yaparak, onlarn da dergimi-
zin ierii ile ilgili az da olsa bir bilgiye sahip olmasn, gerektiinde geni eviriler
yapmalarna zemin hazrlamak istedik.
Pr lexuesit shqipfols t Revists Studimore Alevizmi-Bektashizmi kemi prgatitur

nga nj prmbajtie t shkurtr n Shqip pr t gjitha shkrimet dhe studimet e prfshira
n kt numr, sepse mendojm q n kt mnyr mund t krijojn nj ide sado t
vogl prreth prmbajties s ksaj reviste dhe kshu duam t krijojm dhe ti hapim
rrug mundsis q n rastet e nevojshme t bhen m shum prkthime. Duke filluar
nga ky numr vazhdimisht do t botojm prmbledhjet e shkrime n Shqip n nj faqe
m vete ashtu si dhe e kemi br n kt numr.
*
Aydn niversitesi, Didim meslek Yksekokulu Okutman

Arnavuta zet

Arnavuta zet
BESIMI ALEVIAN PR VDEKJEN, FUNERALET, VAJTIMIN DHE RITUA-

LET E TYRE
Prmbledhje
Ali AKTA2*
Besimi egziston n t gjitha shoqrit/ komunitetet npr bot, gjithashtu egzistojn

edhe rituale funeralesh t prshtashme me kto besime. Natyrisht q edhe komunitetet
aleviane kryejn ritet e nevojshme gjat ceremonive mortore q jan n prputhje me
besimin e tyre. sht spikatur q n vartsi t zonave rezidenciale ku jan prqndruar
n qytete apo fshatra ose sipas nivelit arsimor egzistojn disa nuanca n mnyrn se
si alevit reagojn kur ata humbasin t afrmit, n pikpamjet q kan ndaj rasteve
t vdekjes si dhe ndaj konceptit t vdekjes dhe n mnyrn e riteve t varrimit. N
themelin e ktyre ndyshimeve t vogla qndron arsyeja se n besimin Alevi nuk ka nj
prkufizim kohe pr funeralet/varrimin dhe nuk ka nj urdhres fetare ku t prcak-
tohet sakt se ku dhe n koh duhen kryer ceremonit mortale.
Normalisht n sistemin e doktrins Aleviane nuk gjendet tradita e xhamis dhe hoxhs
por me kalimin n jetn qytetare dhe aktualisht funeralet realizohen prmes sistemit
t prcaktuar nga bashkit prandaj dhe pas viteve 1950-t n funeralet e komuniteteve
alevive filluan t marrin pjes xhamit dhe hoxhallart. N ambjentet e qyteteve fillu-
an t shfaqen disa propleme dhe dukuri jo t hijshme sidomos n vendet ku xhamit
dhe hoxhallart kishin fuqi ndikuese. Pr shembull; ndonjhr ka ndodhur q n disa
xhami nuk pritej mir sjellja e kufomave t Alevive (populli ndyshe i quan kzll-
bash) ose disa hoxhallar kur e kuptonin apo msonin q kufoma u prkiste Alevive
nuk donin q ta lanin at apo t falnin namazin e funeralit. N kt sistem tashm t
legjitimuar hoxhallart prfitojn nga rasti dhe gjat kohs kur kndohen lutjet dhe
mevluti mundohen t prhapin besimin synni me struktur ortodokse -, kshtu q ka
lindur nj tjetr problem pasi hoxhallart bnin prpjekje intesive pr t br alevit
t kushtzuar sipas forms synni. Aleviant, kto aplikimeve q bheshin/bhen n
ceremonite funerale i konsinderojn si intorelanc dhe mosrespektim prandaj dhe i
kritikonin ashpr duke thn: Kemi lindur Alevi. Nuk duam t vdesim si Synni.
*
Studiues Sociolog

Arnavuta zet
N Alevizm pr vdekjen ka dy komente kryesore. Komenti i par sht vdekja bio-

logjike. Komenti i dyt sht Vdekja n ceremonin Nasip (Rrfim). Kt vdekje
Alevit e titullojn si vdekja para vdekjes dhe vdekje. Vdekja n ceremonin e
rrfimit sht nj vdekje vullnetare dhe kjo faz n asrimin alevi pranohet si nj nga
fazat m t mrekullueshme dhe m t vshtira.
N Alevzm prdoren shprehje si T bhesh nj me t Drejtn, T bhesh i Drejt
me t Drejtn dhe Erdhm nga e Drejta, shkojm tek e Drejta. Prandaj dhe n vend
q t prdoret fjala vdiq prdorin fjalt Shkoi te e Drejta ose Ndroi Jet. M
kto shprehje dukuria e vdekjes shpjegohet si zhdukje, pa kthim mbrapa, ndar-
je dhe nga ana tjetr si ribashkim, takimit t srishm. Prandaj dhe preferohet q
n vend t fjals vdiq t prdoren fjalt Shkoi te e Drejta, ndroi jet. Kto jan
aplikime q nuk tregojn vetm largimin nga bota por edhe ribashkimin. Prandaj dhe
n vend t Ceremoni Funerrali prdorin shprehjen Erqani i Vajtjes tek e Drejta.
N alevizm gjrat e pra q duhen br pr rastet si dhnja e kuptiit t vdekjes, smun-
djet dhe vizitat tek t smurt, detyrat ndaj njerzve q jan buz varit, Erqani e Vajt-
jes tek e Drejta jan [prgatitja e qefenit, larja e kufoms, mbshtjellja e kufoms me
qefen, krkim i faljes, falja e namazit pa sexhde, transportimi i kufoms pr n varr,
varrimi i t vdekurit, dhnja e ngushllimeve, takimet pr kryeshndosh, hedhja e
ujit mbi varr] pas kthimit nga varrimi, pr personin q ka ndruar jet jepet dreka/darka
e t dyzetave. Kto shtje prcillen n traditat gojore Aleviane, besimin, Gylbanklar
(lutje), nefeset (vjershat aleviane) dhe ritet e tyre.
Fjalt Kye: Alevizmi, Vdekja, Kufoma, Zija, Lutjet, Ceremonit

Arnavuta zet
DISA PRCAKTIME PR RITUALET Q KRYEJN ALEVIANT NGA

DOANEHR( Doanshehir) N MUAJIN MUHARREM DHE MITET PO-
PULLORE PR PELEGRINAZHIN (SHEMBULLI I FSHATIT ATIROBA
Shatroba)3*
Hasan ELK4**
Serkan BALCI5***
Prmbledhje
Alevizmi i Anadollit; nnkupton t gjih proesin e memories kulturore n formi-

min e strukturave Islame, kohzgjatjen dhe interpertimin e tyre. Shumica e studimeve
t bra pr Alevizmin jan prqndrua n proesin histroik t lindjes dhe zhvillimit
t tij, prandaj dhe dalim n prfundimin q Alevizmi q prjetohet/mbahet gjall n
Anadoll nuk sht hulumtuar mjaftueshm nga pikpamja e studimeve n teren. N
kt studim kemi ndejtur larg temave historike dhe t lindjes s Alevizmit e pr t
trhequr vmendjen e studiuesve kemi prpiluar konstantimet tona t bra sipas t t
dhnave t mbledhuara nga studimet n teren pr ritualet e lutjet q bhen n muajin
e Muharremit nga ana e Alevive n Doanehir (Malatya) Doanshehir sht nj vend
n rrethin Mallatja n Turqi- si dhe kemi prmbledhur gojdhnat pr mitin popullor
t Nesim Dede Ziyaretgh (Vendi Vizite e Dede Nesimit) vend ky q pr alevit e
Doanehir-it sht i shenjt. Prnadaj dhe ata organizojn peligrinazhe pr kt vend.
Nj pik tjetr e prfshir n kt studim jan konstatimet e bra n teren pr sa i
prket zbatimit t rregullave dhe t metodave t mirsjelljes. N kt studim u vu re
q n kt rajon pas fillimit t proesit t urbanizimit n aplikimin e rregullave dhe
mnyrave t mirsjelljes ka filluar q disa prej ktyre rregolave t mos respektohen
dhe veanrisht marrdhniet dede- talip (krkues, nxns) kan filluar t dobsohen.
Si rrjeddhoj n memorien kulturore t brezave t rinj q nuk kan par me sy asnj
*
E kemi pr detyr q t falenderojm Kryetarin e Filjalit t Malatya-s t Komunitetit CEM Zt. Mus-
tafa Bahadr Erta i cili me an t mendive dhe sygjerimeve t tij dha nj ndihm t madhe n pjekjen
dhe formulimin e prmbajties s ktij studimi.
**
Student Masteri n Universitetin Hitit, Institutin e Shkencave Sociale, Departamenti i Filozofis dhe
Shkencave Fetare, e-mail: hasancelikkafkas@gmail.com
***
Student Doktorature n Universitetin Hacettepe, Institutin e Shkencave Sociale, Departamenti i Folk-
lorit Turk, e-mail: sekanbalci09@hotmail.com

Arnavuta zet
mejdan sht formuar nj hendek q krijon konflikt mes brezave m t moshuar q

jan rritur mes ritualeve t xhemit. Nga kjo pikpamje ky studim fiton rndsi. Prve
ksaj kemi si qllim q gojdhnat pr mitin e Nesim Dede Ziyaretgh t treguara nga
brezat e moshuar dhe q jan pjes e memories kulturore Aleviane tjua transportojm
brezave t rinj.
Fjalt Ky: Alevi, Bektai, Synni, Vajtim, Mit, Doanehir, Tregime fetare, Nesim
Dede Ziyaretgh.

Arnavuta zet
KZLLBASHT N BOTN VIZUALE OSMANE: NJ LEXIM ME

PIKPAMJE POLITIKE E PWRSHKRIMIT ANTIKRISHTRIMI DHE
PASUESIT E TIJ DORWSHKRIMET KOPJE TW VEPRWS TERCME-
(terxhyme-i ) MFTAH-I CFRUL(xhifrul) CAM (XHAM)
Dr. Mrvet HARMAN6*
Prmbledhje
Termi Kzllbash (kokkuq) z nj vend t rndsishm n shekujt 16-t dhe 17-t

n botn Otomane-Savevf (nj shtet i krijuar n at koh n Iran nga Alevit Turq)
e megjithat nuk dihet sakt se kur dhe si filloi t prdoret kjo fjalw. Ky koncept tek
Otomant prdorej me njw kuptim shum negativ kurse Savefit e prdonin n kup-
tim krejt t kundrt.
N kto shekuj termi kzllbash prdoret shpesh sidomos n shkrimet q kan lidh-
je me temn e komuniteteve me besim heterodoks. Ky koncept m shum na del pr-
para n fushat e shkruara dhe paraqitet si njw element viziv n komunetietet e cilsura
n kt form. Veamrisht n shkrimet e udhtarve q kan shkelur tokat Otomane
dhe komunitetet kzllbash prshkruhen hollsisht nga pikpamja e karakteristika-
ve t mnyrs se si vishen. Por mbi tw gjitha disa vepra, dorshkrime t shkruara n
kto koh trheqin vmendjen e studiuesve pr temat q ato hulumtojn e gjithashtu
edhe pr figurat q ato prdorin. Pr shembull vepra Abdurrahman b. Muhammed
b. Ali b. Ahmed el-Bistminin ed-Drrl-Munazzam f Srrl-smii-Azam sht
nj nga ato shembuj ku sipas bots slame dhe Otomane ka marr n dor temn e
Fundit t Bots dhe shenjat q tregojn afrimin e saj. Kjo vepr n turqisht sht
prkthyer si Tercme-i Cifrul-Cmi dhe n nj periudh kur besimi i popullit ishte
n ritje kjo vepwr u shumwfishua pr arsye t tems qw pwrmbante ku flitej pr shen-
jat ardhjes sw fundit t bots, prandaj dhe gjendet n koje q kan data t ndryshme.
Deri m sot Vepra sht studiuar m shum nga pikpamja teknike dhe ikonogafike.
Por n disa kopje t ksaj vepre t trheq vemendjen disa prshkrime dhe skena me
prmbajtie Antikrishtrimi. N kto prshkrime t ktyre kopjeve gjenden studime
*
Universiteti Onsekiz Mart n anakkale Kompleksi Terziolu Fakulteti i Shkencave dhe Letersis
Dega e Historis s Arteve, harmanmuruvet@gmail.com

Arnavuta zet
me pikpamje t ndryshme qoft pr antikrishtrimin qoft edhe pr mnyrn e ves-

hjeve. N kt studim skenat Antikrisht t pasqyruara n veprwn e sipwrpwrmendur
jan humultuar nga pikpamjet politike duke patur parasysh karakteristikat politike
fetare dhe kulturore t asaj periudhe. Prahdaj dhe veshjet q jan prdorur n kto
skena jan krahasuar me ato t veprave t ngjashme q i prkasin t njejts periudhe.
Srish edhe koncepti kzllbash dhe komunitetet e cilsuara si t tilla jan vlersuar
sipas prshkrimeve t skenave n fjal. Si prfundim u konstatua se vepra Tercme-i
Cifrul-Cmi sht ndikuar nga ambjenti politik q ekzistonte n ato koh dhe kjo ka
ndikuar edhe n mnyrn e pasqyrimit t skenave Antikrisht.
Fjalt Ky: Kzelbash, Otoman, Savef, antikrishtrim, miniatyr.

Arnavuta zet
KULTURA E BESIMIT DHE NJ EMR Q MUND T JET KEQKUPTU-

AR N SFONDIN E HISTORIS.. BYEZD (Bajezid)
Ali Sinan BLGL7*
Prmbledhje:
Emri Byezid u vihej princrve Otoman, disa studiues e konceptojn kt fakt sipas
besimit Alevi dhe Bektashi prandaj dhe mendojn q ky emr vjen nga emri Yezid
(Jezid) dhe sht prdorur nga dinastia Otomane si nj reagim kundr besimit Alevian
dhe Bektashjan prandaj dhe kjo on n krijimn e nj debati pr arsyen se kuptim ka
emri Byezid dhe pr far arsyesh sht prdorur ky emr n dinastin Otomane.
Emri Yezid sht emri i personit q n luftn e Kerbelas e bri dshmor Hz. Hy-
sejnin ai ishte Yezid Biri i Muaviye (Muavije) prandaj dhe shpesh reagohet ndaj ktij
emri. Fjala Yezid n turqisht shpesh prdoret n kuptimin prndjeks, i pamshirs-
hm, hileqar, mashtrues. Turqit kt emr e prdorin pr ata t cilt urrehen. Shteti
Otoman i quante Yezid armiqt me t cilt ata prlesheshin. Kur flitet pr prleshjen
Yldrm (jlldrm) Byezid Timur, Timuri titullohet si Yezid, kurse Otomant
quhen me prejardhje nga fisi i Profetit. Edhe disa shkrimtar kan br krahasime t
ngjashme. N burimet historike zakonish t pamshirshmit dhe keqbrsit prkufiz-
hen si Yezid. Pr shembul; Ak (ashk) Mehmed, n vendet ku prdoret emri Yezid
nuk heziton t prdori mallkimin leanehullah q nga arabishtja prkthehet Allahu
e mallkoft. Edhe shkrimtar dhe autor t tjer si Hadid, ani-zde Mehmet Ataul-
lah Efendi, Evliya elebi fjals Yezid i kan shtuar mbiemra ofendues si pis, injorant,
i ult, i turpshm, insekt, buracak. Nnpunsi i Artileris Abdulkadir Efendi pran
fjals Yezid ka prdorur fjaln heretik duke e theksuar shum m tepr kuptimin jo t
mir t ktij emri. Pra kuptohet q fjala Yezid edhe n burimet historike edhe n ditt
e sotme ka nj kuptim negativ. Por prdorimi i Emrit Byezid n dinastin Otomane
sht nj situat e ndryshme. N qoftse shtojca ba n fjaln Byezid pranohet me
kuptimin baba/at nga kjo fjal del kuptimi si Babai i Yezidit. Emri i vrtet sht
Eb Yezid Tayfr b. sa b. Sran n t folurn popullore shpesh prdoret si Bye-
zid-i Bistam. Pikrisht duke u bazuar n kt mnyr t shkrimit fjala B-yezid
*
Prof. Dr., Universiteti Atatrk n Erzururm, Fakulteti i Arsimit Kzm Karabekir, Debartameni i
Arsimit t shkencave e-mail: sbilgili@atauni.edu.tr

Arnavuta zet
shkruhet ndryshe nga fjala Eb-yezid e megjithat shpesh pranohet dhe mendohet
sikur ka t njejtin kuptim. Pr arsye se fjala Yezid ka nj kuptim negativ shum lider
t bots slame jan t mendimit q nga nj dinasti si ajo Otomane pra nj dinasti q
e shpreh qart prkushtimin e tyre ndaj fes dhe Ehl-i Bejtit nuk mund t prdoret nj
emr q sht i paprshtatshm nga pikpamja fetare. Prandaj dhe sipas ksaj mund-
sija q parashtojca ba t jet prdorur n kuptimin baba sht e dobt. Duke patur
parasysh idealet dhe konceptin Otoman sht m e llogjikshme q fjala B-yezid
t jet prdorur n kuptimin kundrshtar i Yezidit. Ky kuptim sht i prshtatshm
me fen dhe nuk ka lidhje me fjaln negative Yezid. Sepse n periudhn e Muradit
i I dhe Mehmet i II t cilt fmijve t tyre u vun emrin Byezid kan prejetuar nj
periudh ku n politikn Otomane nxirret n plan t par fenomeni i drejtsis. N
kto periudha nuk duhet ln pas dore dhe fakti q Alevizmi (Kzllbasht Safev)
nuk prbjn problem. N periudhn e Muradit t I Otomant, ndoqn politikn e
mbrojties s popullsis nga Dinastit e forta Turkmene si ai i Germiyanoullar duke
nxjerr n plan t par se sa shum rndsi i jepnin drejtsis. Prve ksaj edhe n fen
Islame drejtsis i jepet nj rndsi e madhe pr t penguar persekutimin dhe ata jan
t detyruar t respektojn fen. Prandaj dhe botuan shkrime pr drejtsin. Pikrisht
pr kt arsye sundimtart otoman pr t theksuar se sa shume rndsi i japin drejt-
sis fjals Yazid i shtuan nj parashtes nga gjuha Perse pra me parashtesn ba nga
nj kuptim negativ e shndruan at n nj emr me kuptimin t kundrt duke theksuar
kshtu drejtsin. Pra kuptimi i fjalz Byezid sht i dashur, i drejt. Si prfun-
dim; mund t thuhet q emri Byezid q u sht vn princrve Otoman ka kuptimin
Kundrshtar i persekutimit dhe mizoris ose i drejt.
Fjalt Ky: Byezd, Kzllbash, Otoman, Gjuha Arrabe dhe Perse

Arnavuta zet
VEPRAT FETARE TEK SELUKT E TURQIS
Muhammet KEMALOLU
Prmbledhje
Selukt kan nj vend t rndsishm n historin Turke, ata jo vetm q

krijuan nj qytetrim por dhe patn nj kultur t zhvilluar. Pr t vlersuar sakt kt
periudh duhet q t studiohen strukturat e arkitekturs dhe veanrisht t studiohen
strukturat arkitekturore pr objektet e kultit. Duke filluar nga shekulli XI Anadolli u
b skena e migrimit t Turqve prandaj dhe Selukt q ndodheshin n Anadoll u ndi-
kuan nga Arkitektura Turke-slame q egzistojn n Persi dhe duke e prshtatur at
me kulturn e Anadollit i dhan nj kuptim t ri artit t arkitekturs e ndrtuan vepra
t reja. Kto vepra m von formuan themelin e arkitekturs s dinastis Otomane. N
periudhn e ton t trheq vmendjen fakti q kto vepra ndikojn arkitekturn mo-
derne. Kur ekzaminohen veprat artistike t Selukve t Anadollit vihet re q faktort
kryesor q kan ndikuar n ato jan besimi Islam, kultura Turke q egsistone para
besimit slam dhe kulturat vendase. Pas marrjes s Anadollit dhe formimit t Shtetit
Turk t Selukve kto toka t reja i mbrojtn me fanatizm t madh. Dim q Turqit
me fen q e solln me trupin e tyre si dhe me ndihmn e institucioneve sociale dhe
ekonomeike u prpoqn t formojn nj shtet t fuqishm. Veanrish n arkitekturn
e kulteve fetare t periudhs s Selukve n fasadat e jashtme dhe t brendshme
kan nj struktur specifike dhe jan vepra q duhet t studiohen me kujdes pr sa
i prket vlerave treguese. Instuticionet Seluke ndonjhre jan ndrtuar me punn e
drejtuesve, udhheqsve t shtetit e ndonj her sipas misticizmit dhe besimeve fe-
tare, prandaj dhe sht e nevojshme t studiohet mnyra e funksionimit t tyre pr t
konstatuar se si kto instuticione kan ndikuar m von n qytetrimet m t reja. Por
nga ana tjetr nuk sht e leht klasifikimi i ktyre veprave. Prandaj dhe sht e vs-
htir t percaktohet se cili objekt sht prdorur pr misticizm e cili pr instuticionet
ekonomike apo sociale. Dihet qart q xhamit jan objekte t ndrtuara pr qllime
fetare por sht e veshtir q ti prcaktosh medreset si ndrtesa mistizmi ose ndrte-
sa me qllime sociale. Ktyre mangsive duhet tu shtojm edhe veprat q i prkasin
kulturs Bektashiane. Ne do t prparojm sipas komenteve q prgjithsisht jan

Arnavuta zet
pranuar si t sakta dhe duhet t prqndrohemi veanrisht n veprat q konsindero-

hen t rndsishme sipas besimit Alevi e Baktashi. Duhet t dikutohet pr mnyrn e
funksionimit t ktyre veprave dhe arsyeja prse jan ndrtuar.
Fjalt Ky: Shekulli XI, Selukt e Turqis, Arkitektura Turko-Islame, Xha-
mi, Medrese, Bujtinat, Alevizm, Bektashi, Misjonert e Besimit, Haxhi Bektash Veli.

Arnavuta zet
GJENDIA E PRGJITHSHME E DERGJAHVE DHE VEANRISHT

GJENDIA E DERGJAHUT T HAXHI BEKTASH VELIUT SI DHE REKO-
MANDIMET PR RUGZGJIDHJET E MUNDSHME
Hseyin DEDEKARGINOLU8*
Prmbledhje
Studimet e ndryshme historike dhe prqendrimet e Dergjahve n Turqi nxjerrin n

pah vizione dhe konceptime t ndryshme. N ditt e sotme temat m t rndsishme
q diskutohen jan vlerat shpirtrore t Dergjahve dhe aktiviteti dhe funksionet q
ato kryejn. do tit e m shum po diskutohet pr kto funksione dhe veanrisht
diskutohet pr funksionin e kultit q gjendet n Tyrben e Haxhi Bektash Veliut e n t
njejtn koh nga pal t ndryshme diskutohet se cilat jan masat q duhet t merren n
lidhje me kt tem. Dihet q n vendet ku kan banuar ose kan punuar prirsit e tari-
kateve apo shehelert e mdhenj ose n vendet ku ato jan varrosur jan ndrtuar Teqe
t mdha q ndryshe quhen Dergjah. do njra nga kto teqe n t shkuarn ka patur
nj roll t rndsishm si nga aspekti social ashtu edhe nga aspekti i besimit. Kto
teqe dhe kulte mistike jan objekte ku sht prjetuar misticizmi sipas pikpamjeve
t njeta t besimeve Synni dhe Alevi. Mund t thuhet q mbyllja e ktyre kulteve q
ishin shembull i tolerancs ndrfetare shkaktoi pengimin e bashkimit t autoriteteve t
sekteve t ndryshme. N ditt e sotme nj nga Teqet m t rndsime pr Alevit sht
ajo e Haxhi Bektash Veliut por megjithse ajo sht e hapur pr vizitort kto vizita
sjan gj tjetr vese vizita varri. Shkaku q nuk lejon q Dergjahu t funksionoj
plotsisht sht neni 677 pr Legjiistraturn e Teqeve dhe Kulteve t Besimit. Pr
tu futur n kt kult q ka statusin e Muzeut deri para ca kohsh duhet t bje pages.
Por far duhet t bhet me qllim q kultet mistike dhe Teqet t kryejn funksionet
e tyre dhe t plotsojn kto nevoja shpirtrore?! A thua shtpit e Xhemit q tashm
prdoren si qendra t arsimit fetar pr Alevit dhe Bektashjint do t jen n gjendie
q t potsojne dhe t prmbushin kto nevoja?
Fjalt Ky: Dergjah, Teqe, Faltore, Haxhi Bektash, ile (vuajtije).

*
Dede i Dergjahut Dede Garkn -Shkrimtar


Kitabiyat
Catalogues / Buchvorstellung


Bilim Camiasnda stad ve Gnl Dostu: Do. Dr. Ali Yaman
2015 YILINDA ALEVLK ve BEKTALK
HAKKINDA YAYIMLANAN KTAPLARDAN SEMELER
Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi
2015 ylnda Alevilik ve Bektailik ekseninde birok eser yaymland. Bu eserlerin

nemli bir ksm okuyucularna ulat, bir ksm da yeterince ilgi grmedi. Alevilik-
Bektailik Aratrmalar Dergisi bu eserlerden bazlarn okuyucularmzla paylaalm
istedik. Btn eserleri tantmaya ayrdmz blmn hacminin yetmeyeceinin tak-
dir edilmesini, ilerleyen zamanlarda dier yaynlardan da bize ulatka okuyucular-
mz haberdar edeceimizi ifade etmek isteriz.
HAKERENLER BUYRUK, Prof. Dr. Fuat Bozkurt
lk eserimiz Fuat Bozkurt tarafndan kaleme al-

nan Hakerenler Buyruk adl almadr. Eserin
hazrlaycs Prof. Dr. Fuat Bozkurt, 1969da Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesi Trk Dili ve Ede-
biyat Blmn bitirdi. Almanyada doktora
yapt. Alt yl Ege niversitesinde altktan
sonra 1982de YK uygulamasyla grevinden
alnd. On yl talya, Almanya ve Hollandada
eitli niversitelerde grev yapt. Avrupann
pek ok yerinde Alevlik ve Trk dili zerine
konferanslar verdi. Akdeniz niversitesinden
emekli oldu. almalarna devam etmektedir.
Bozkurtun hazrlad eserin tantmnda u bil-
gilere yer verilmektedir: mam Cafer Buyruu
ya da ksaca Buyruk diye bilinen yapt, Aleviler
arasnda en ok okunan itaplarn banda gelir; yaam ve inan yolunu aydnlatan
kutsal kitap olarak benimsenir. Yaptn Aleviler arasnda bylesine stn tutulmas,
onun Alevi inan, tre, tren ve sylencelerini iermesinden kaynaklanr. Fuat Boz-
kurt, bu almasnda mam Cafer Buyruunu gncel deer yarglar nda yeni-
den iliyor. Fuat Bozkurt eserle ilgili u deerlendirmeyi yapmaktadr: Bu alma,

Seyhan KAYHAN KILI
pek ok ada kaynak taranarak, uzun zaman alan sabrl bir urala ortaya kondu.
Sonuta alma zgn Buyrukun konu balklar ile z iletisine sadk kalnarak ye-
niden yazlm bir yol klavuzuna dnt.
BEKTALK TEDKKLER, Frederick William Hasluck, ev. Ragp Hulusi.
Frederick William Hasluck, 1878 ylnda

dnyaya gelmi ve 22 ubat 1920 svirede
hayata gzlerini yummutur. ngiliz antikac,
tarihi ve arkeolog olarak anlan aratrmac,
almalarnda n adlarnn ba harflerinden
oluan F.W. Hasluck imzasn kullanr. I. Dnya
Sava ncesi dnemde Trkiye ve Yunanistan
bata olmak zere, Ortadou ve Balkanlarda
arkeolojisi alannda kayda deer aratrmalar
yapmtr. Arkeolojideki ilk yllarnda Erdek
yaknlarndaki Kizikos antik kenti zerine ilk
derinlemesine almalar gerekletirdi. 1906
ylnda bir gezide btn olarak tarad Gney
Marmara blgesinde ve Trakya, Ege ve Marma-
ra adalar, Antalya gibi dier yerlerde de nemli
arkeolojik keifler yapt. 1910 ylnda Aynaroz Yarmadasndaki manastrlar blgesine
giren ilk ngiliz oldu. 1913 ylnda gittii Konyada Trkler in idaresi altnda slamiyet
ve Hristiyanlk ilikileri zerine iki yl sren bir aratrma yapt ve aratrmalarnn
ou kitap olarak lmnden sonra ei Margaret M. Hasluck tarafndan yaynland.
Bektai gelenei ile zel olarak ilgilendi. Daha sonra Ortadou dilleri uzman ola-
rak Atinadaki ngiliz bykelilii istihbarat blmnde grev ald. Ertesi yl tedavi
grmek zere svireye gitti ve 42 yanda iken burada ld. Aratrmac tarafndan
titiz bir aratrma sonucu kaleme alnan eser, birok kez yaymland ve nemini her
zaman korudu. Eserin 2015 ylnda Kurgan edebiyat yaynlar tarafndan yeniden
yaymlanmas ile konu tekrar okuyucularn dikkatine sunulmu oldu. Eserin tantm
yle yaplmaktadr: Bektalik Tedkikleri, sabrl, merakl ve dikkatli bir aratrma
mahsuldr. Anadoludaki Bekta tekkelerinin taranp tantlmasyla balayan
inceleme, Rumeli ve Msra kadar uzanmakta; aratrma, birka harita ve resim-

le desteklenmektedir. Kitapta yer alan makaleler, kuvvetli dipnotlarla beslenmitir.

Dolaysyla her ne kadar bir Hristiyan olsa da yazar, konuyla ilgili Mslman- gayri-
mslim grlerini, dipnotlar derek gstermitir. Bu yzden kitap, ilm gvenilirlik
bakmndan takdire ve itimada ayandr.
Eserde tantlan tekkelerin szl krokilerinin izilmesi ve tasvirleri, herhalde ada

aratrmaclar iin de faydal olacaktr. Zr bu tekkelerin bir ksm, gnmzde har-
be halindedir. Bu harbeleri, herhalde ancak F. R. HASLOKun tasvrleri, haylen de
olsa imra imkn verecek gibidir.
VESK- BEKTAYAN, Yusuf Kkda, Aye Deerli , Bekir ahin
Yusuf Kkda, Aye Deerli , Bekir ahin ta-

rafndan hazrlanan Vesik-i Bektaiyana Gre
Osmanl Devletinde Bektai Tekkeleri adl a-
lma 2015 ylnn en dikkat eken almalar
arasnda yer almaktadr. Eserle ilgili u bilgiler
aktarlmaktadr: Bektailik, II. Beyazid tarafn-
dan XVI. yzyl balarnda Safeviliin bir dier
deyile Kzlbaln etkilerini bertaraf etmek
dncesiyle Balm Sultana kurdurtulmu bir
tarikattr. Bunun iin Osmanl Devletinin hkim
olduu topraklarn hemen her tarafnda Bektai
tekke ve zaviyelerinin kurulmas tevik edilmi-
tir. Balm Sultan Safeviliin yaylmasn nlemek
iin Bektailii Osmanl siyaset anlay ere-

vesinde kurduktan sonra tarikat silsileleri Hz.
Aliye dayanan ancak aslnda ayr birer tarikat durumunda olan ve deiik eyhler
tarafndan Bektailikten ok nce temelleri atlan tasavvuf yollarna ait tekkelerdeki
dervileri Safeviliin etkisinden uzak tutmak iin Bektailere balamtr. Bu konuda-
ki uygulamalara XVII. yzylda da devam edilmi; buna paralel olarak XVI. yzyldan
sonra devletin desteiyle ok sayda tekke ina edilmitir.
Bektai tekkelerinin saylarnn hzla artt, bunun iin XVIII. yzylda Bektailiin
en fazla yaylan tarikat olduu Vesik-i Bektaiyandaki belgelerden anlalmaktadr.

Seyhan KAYHAN KILI
Bu arada baka tarikatlara ait tekkelerden bazlarnn Bektailerin eline getii de

grlmektedir. Osmanl lkesinde Bektailiin XVI. yzyl balarnda Balm Sultan
tarafndan kurulmasndan sonra bu tarikat adna kurulan tekkelerin saylar her ge-
en gn artm; XVIII. yzylda 200 gemitir. XIX. yzylda ise iki hatta kat
artt belirlenmitir.
HACI BEKTA-I VELDEN BLGELK, brahim Murat,
brahim Murat tarafndan Hac Bekta Veli etra-

fnda anlatlan ve ona ithaf edilen bilgelik mah-
sl anlatmlar bir araya getirerek hazrlad
Hac Bekta- Veliden Bilgelik Hikayeleri
adl eser dikkat eken yaynlar arasnda yer ald.
Esedir tantm ile ilgili u bilgiler aktarlmakta-
dr: zn Bilirsen zrden Kurtulursun. n-
sann Gerek Gzellii, Sznn Gzelliidir.
Mrifet, Nefsi Silmek Deil, Bilmektir. Her Ne
Ararsan Kendinde Ara. Arifler Hem Ardr, Hem
Artc. Bir Olalm, Iri Olalm, Diri Olalm. ri =
Byk Diri = Gl, Canl Dmannzn Dahi
Insan Olduunu Unutmaynz. Eline, Beline, Di-
line Sahip Ol. Mrifet Ehlinin Ilk Makam Edep-

tir . Okunacak En Byk Kitap Insandr. Kendine
Ar Geleni Bakasna Yapma! En Yce Servet Ilimdir . Dnce Karanlna Ik
Tutanlara Ne Mutlu. limden Gidilmeyen Yolun Sonu Karanlktr. almadan Gei-
nenler Bizden Deildir.
ARFLERN SULTANI, Muharrem Uan, Kalander Yaynevi, stanbul 2015.
Muharrem Uan tarafndan kaleme alnan Ariflerin Sultan adl eser, Kalander Ya-
ynevinden kt. Eser hakknda u bilgiler aktarlmaktadr: Hz. Muhammed Musta-
fann mam Aliye vasiyetleriyle balayankitaprfan derinliklere yol aldktan sonra
Hz. Fatma Zehrann dilinden Hz. Muhammed Mustafa konusuyla kitabn zirvesine
ulat, Alevi Ozanlarn Dilinden Hz. Muhammed Mustafa adl zet blmle kitab
bitirdim. klarn her satrndan bir ders karp her satrndan bir eyler kazana-

caklar byle bir kitab bitirmek iin bizi kendine meftun edenden baka araz aran-
mamaldr.
Bu kitapla birlikte ilk defa Alevi ozanlarn iirlerinde Hz. Muhammed Mustafa akta-
rlmaktadr. Kitapta rfann ne olduu, Hz. Muhammed Mustafann nasl ariflere yol
gsterdii, gzel ahlaka ve irfana dair en kk bir bilgisi olanlarn bilgilerinin ve
arif olanlarn irfanlarnn kaynann Hz. Muhammed Mustafa olduu aklanmtr.
nsanlarn insanlktan sadece cesetlere sahip olmasnn kald bir zamanda lemi
aydnlatan Allahn en byk Gneinin esiz ve olaanst varlna sunuyorum.
Ariflerin ve hak yolda olanlarn kalplerine hediyedir.
Biz Zlfikr kalem yaptk,

Alinin gzyalaryla yazyoruz.
-Muharrem Uan-
le bakarm l sen olarak grrm,
Denize bakarm denizi sen olarak grrm,
Daa, ovaya her nereye baksam da
Senin endamnn gzelliinden bir alamet gr-
rm.
Senin ak gamn her kafaya nasl girer,
Her lkeye gelen bir hma kuusun.
Akndan dolay onurlu olanlarn ba diktir.
nk gne evvel dalara vurur.

Seyhan KAYHAN KILI
BAKT SIRRI, Ahmed Rfk, Haz. Hr Mahmut Yce,
Hr Mahmut Yce tarafndan yayna hazrlanan Bakt Srr yeniden yaymlanarak

okuyucularn ilgisine sunuldu. Eserin sunu ksmnda, XIX. asrn ikinci yarsndan
itibaren nce Hurfilie ait eserler yaynlanmaya balam, buna bir tepki olarak
Snn kesimden Hurfilik ve Bektlik ayrm yaplmadan genel fakat sert tenkitler
ykselmitir. Bunun zerine Bektliin Osmanlnn en eski ve yerli bir tarkat ola-
rak tarkat silsilesinin, usl ve esasnn bulunduu, nzenn yaps ile dinin zn
tad, Huruflikle bir ilgisinin olmadna dair eserler kaleme alnmtr.
Bu tartmalardan hareketle Ahmet Rfk (1884-935), Bekt Srr adyla iki cilt-
lik eserini yaymlamtr. Eserin birinci cildinde, tarkatn tarihi, dedebabalarn ve
nemli ahsiyetlerin biyografilerine yer verilmi, konuyla ilgili Snn kesimden gelen
tenkitlere cevap verilmitir. kinci ciltte ise Bekt gelenekleri tantlm, zellikle
elebiler kolu muhatap alnarak tarkat ierisindeki ihtilafl ve tartmal konulara
aklk getirilmitir.
Ahmed Rfknn grlerine cevap vermek ve

kendi fikirlerini neretmek iin elebi Ahmed
Cemaleddin Efendi Mdafaay kaleme almtr.
elebilerin Hac Bekt Vel neslinden geldii ve
derghn resmi mtevellisi olduklarn kantla-
yan ok sayda fermn, bert, mahkeme karar
suretini ihtiva eden bu eser III. cilt olarak kabul
edilmitir. Ayn yl bu defa A. Rfk Mdafaaya
Mukabeleyi yazarak IV. cildi oluturmutur. Bu
esnada Bektlik hakknda baka yazarlar da
kalem oynatmaya balamlardr. Biz bu cildin
sonuna Ahmed Saf Beyin Bektler hakkndaki
Sefne-i Sf iinde zaman zaman serdettii ka-
naatlerini de toplayp aldk.

Bu eser kendisinden nceki ve sonrakilerle bir asra yaklaan Bektlik tartmala-
rnn zaman ve dnce olarak tam merkezinde yer almaktadr. Bu nedenle hibir
aratrmacnn grmezlik edemedii, kaynak bir eserdir. denmektedir.

TRKYEDE TETKLENEN FAY HATTI ALEV - SNN FARKLILAMASI,

Fazl Arabac,
Prof. Dr. Fazl Arabac tarafndan kaleme alnan Trkiyede Tetiklenen Fay Hatt
Alevi - Snni Farkllamas adl eser, sosyolojik bir tahlil ortaya koymas bakmn-
dan dikkat ekici bir eser olarak karmza kmaktadr. Yazar bu almasn daha
nce kaleme ald almalarn sistematiini esas olarak oluturduunu dile getir-
mektedir. Eserin tantmnda u bilgiler aktarlmaktadr:
Gnmzde, ok farkl i ve d etkenlerin tesiriyle yok

edilmeye maruz braklan, toplumumuzdaki kenetleyi-
ci ve btnleyici unsurlarn zayflamas; uluslararas
etkenlerin devreye girmesi, postmodern syleme bal
din kimlik araylar gibi sebeplerle, toplumumuzda
dine dayal ayrmann fay hatlarn tetikler oldu.
Bu yanl anlaylarn nlenmesine katk olmas ba-
kmndan faydal olacan umduumuz bu alma,
daha nce yapm olduumuz Alevlik ve Snnliin
Sosyolojik Boyutlar konulu almann teorik ks-
mndan retilmitir. Ad geen almann teorik ksm
sosyal ve dini farkllama asndan deerlendirilmi,
mevcut farkllamann paralanmaya dnmemesi
asndan farkllama iinde bir arada yaamann
din ve sosyolojik temelleri, akademik dzeyde okuyu-
cularn istifadesine sunulmutur.
HSNYE RSALES, Cemaleddin Hseyin Nia-

buri, ev. Kemal Knta
Cemaleddin Hseyin Niaburinin yazd Kemal

Kntan Trkeye aktard, Hsniye Risalesi,
Alevilerin sayl yazl kaynandan birisi olarak ka-
bul edilmitir. Kitabn asl konusu Hsniye adl mam
Cafer Sadkn hizmetisinin, mam Sadka ren-
cilik yapp Ehl-i Beytin ilim denizinden faydalanp

Seyhan KAYHAN KILI
beslenmesinin sonucunda gerekleen olaylardr. Abbas halifesi Harun Reid dne-

minde Hsniye, Ehl-i Beyt muhalifi olan bilginlerle tartarak mam Cafer Sadkn
rencilerini nasl eittiini ve Ehl-i Beytin stnln ispat etmek istemitir.
Hsniye Risalesini Osmanl Trkesinden Kemal Knta Tercme etti. Ayn zaman-
da kitap, daha nce ismi anlmayan kitabn yazar ve Hsniye ile ilgili kk bir ara-
trma da yaynlanmtr. Kitabn yazarnn kim olduu ve nasl bir bilgi birikimine
sahip olduu ilk defa elinizdeki eviri de dile getirilmitir.
Hsniye, Ehl-i Beyt sevgisini ve bilgiye nasl ulatn Abbas saraynda yle hay-
krmtr:
Allaha andolsun ki Allahn szne inancm ve ikrarm vardr. Onun aklamasn,

yorumunu ve kapal manalarn yle kimselerden rendim ki Kuran, onlarn deerli
dedelerine, onlarn evinde indirilmitir. Ben gerei gibi onlardan anladm ve hakika-
tine eritim.
ALEVLKTE HAKKA YRME ERKNI, Cemal ahin
Cemal ahin tarafndan kaleme alnan Alevilikte

Hakka Yrme Erkan adl eser talik Yaynlar ta-
rafndan okuyuculara sunuldu. nsanlarn var olma
sebebi ve bu sebebe bal olarak inanca ait ihtiya-
larn karlayan uygulamalar, tarih sahnesinde her
zaman var olmaya devam ederlerken, kimileri de
zamanla yok olup gitmilerdir. Alevi toplumunu bu-
gne kadar ayakta tutan en nemli g, yoldur. Ale-
vilik, yzyllardan bu yana bu yola sadakatle bal
kalnarak ve nesilden nesile tanarak bu gnlere
gelmitir.
Gnmzde Alevilik inancna ait uygulamalarn

kentleme ve glerin getirdii danklkla birlikte
geleneini kaybederek znden uzaklamtr. Dede ve taliplerimizin karlkl rza-
lklar ile yryen bu sre, zellikle kent koullarnda tkanm ve gittike yabanc
uygulama ve inan ritelleri ile dolmaya balamtr.

ahimerdan Alinin, zaman sana uymazsa sen zamana uyacaksn sznden de yola
karak, en bozulmaya yz tutan erknlardan olan Hakka Yrme Erkn bu eserle
yeniden ele alnmtr.
Uygulamalarn bazlar yzyllardr srdrlmekte, bazlar ise yakn dnemde farkl

inanlardan etkilenerek nemli oranda deiikliklere uramtr. Alevilik, esaslarna
uymayan ekilciliklere dnm bulunmaktadr. Bu bir anlamda inancn znden
uzaklamas anlamna gelmektedir. nancn gzellikleri, ilkeleri ortada iken, bu tr
yabanclamalardan arndrlmas, eserin hazrlanmasnda bir gereklilik olarak grl-
mtr.
KOYUN BABA VELAYETNMES, Muzaffer Doanba
Muzaffer Doanba, Alevilik ve Bektailik hakknda

ok nemli almalar yapan, yapt almalar ile
birok bilinmeyeni ortaya karan deerli bir ara-
trmacdr. Alivelik ve Bektailik asndan nemli
eserler arasnda kabul edilen Koyun Baba Velayet-
nmesi bu deerli aratrmacmz tarafndan gzden
geirilerek yeniden yayna hazrland. Eser hakknda
Doanba unlar ifade etmektedir: Gerek Anado-
luda gerekse de Anadolu dndaki slm coraf-
yasnda tarihsel sre ierisinde yaam ve ldk-
ten sonra trbesi veya mezar bir ziyaretgh halini
alarak adeta bir inan merkezi olmu veliler bulun-
maktadr. Genellikle Kuran- Kerim ve Ehl-i Beyt
eksenli bir slm alglamasna sahip olan bu veliler deyim yerindeyse gayri Snn bir
slm anlay sergilemilerdir. yle ki, yaadklar ada egemen olan Snn-slm
anlay bu velileri ou zaman gayri slm bulduklar iin eletirmi ve hatta katlet-
milerdir. Sz edilen veli tipinin tipik bir rnei de kukusuz Koyun Baba Sultandr.
Bu almada da Koyun Baba ve onun lmnden sonra kaleme alnm olan velyet-
namesi zerinde durulmaktadr.

Seyhan KAYHAN KILI
ALEVLN TASAVVUF BOYUTU, Hseyin Bal
Hseyin Bal tarafndan kaleme alnan ve Sentez

Yaynlar tarafndan piyasaya karlan Aleviliin
Tasavvuf Boyutu, bu alanda yaynlanm en dikkat
ekici almalar arasnda yer almaktadr. Eserle il-
gili u bilgiler aktarlmaktadr: Ak ve hikmet yolu
olarak tasavvuf Aleviliin merkezindedir. Aleviliin
tarihsel, sosyolojik boyutlarnn yannda derin bir
tasavvufi boyutu vardr. Aleviliin tasavvuufi boyutu,
tasavvufun temel kavram ve temalarnn iinde iler-
leyerek, Kurnn btn yorumunu benmiseyerek,
insan ve Tanr sevgisini ycelterek olumutur. Bu ta-
savvuf, ilmin kaps Hz. Ali, mam Cafer-i Sadk, Ah-
med Yesevi, Hac Bekta Veli, Yunus Emre, Yedi Ulu
Ozann ve cmle erenlerin eserlerinde, nefeslerin-
de, deyilerinde temellendirilmitir. Bu mtevaz alma sz konusu kaynaklara ula-
may, onlar anlamay ve buralarda bulunan cevheri paylamay amalamaktadr.
Alevi-Bektailiin geleceini, yine yolumuz zerinden srdrmek, ocuklarmza ay-

dnlk gelecek salayabilmek, Alevi-Bektai gibi yaamalarn salamak elimizdedir.
Bu ayn zamanda Alevi-Bektai doup, Hakkla Hakk olmak isteyen canlarmz iin
de grevimizdir.lk eserimiz Ayfer Karakaya - Stump tarafndan kaleme alnan Vefa-
ilik, Bektailik, Kzlbalk adl almasdr. Eser stanbul Bilgi niversitesi Ya-
ynlar tarafndan yaymland. Eserle ilgili Prof. Dr. Cemal Kafadarn kaleme ald
tantm yazsn aynen alyoruz:
Fuad Kprlnn 20. yzyln balarnda formle ettii ekliyle paradigmalam,

ancak yeterince snanp sorunsallatrlmam Anadolu dinsel ve kltrel tarihine
dair baz varsaymlar -bazen kimlik siyaseti arenasnda farkl pozisyonlar destekle-
mek iin ters yz edilerek de olsa- Alevi-Bektai tarihine bak byk oranda ekil-
lendirmeyi srdrmektedir. Nitekim szl kltr-yazl kltr, yksek slm-halk
slm, ortodoksi-heterodoksi gibi ift kutuplu kartlklar ve senkretizm gibi
normatif kavramsallatrmalar ana akm Trkiye/Osmanl tarihilii ile bu izgiye

Ahmet Yaar Ocak Hayat ve Eserleri
muhalif aratrmaclarn Alevi-Bektai gemiine

baklarnda sklkla gzden kaan bir ortaklk
tekil etmektedir. Yaygn kabul grm bu var-
saymlarn ve zerlerine ina edilen alternatif
st-anlatlarn, hem kavramsal dzeyde sorgu-
lanmas hem de yeni veriler nda test edilmesi
bugn geldiimiz noktada artk mmkn ve elzem
grnmektedir.
Vefailik, Bektailik, Kzlbalk, bu ynde uzun

yllara yaylm bir abann rndr. Eserde yer
alan makalelerin biri hari tm, 1990l yllarda
yaanan Alevi kltrel canlann takiben gn y-
zne kmaya balayan, Alevi dede ailelerinin zel
arivlerindeki belge ve yazmalara dayanmaktadr.
Tarihilerin ilgisini henz yeterince ekememi bu son derece nemli yeni yazl kay-
naklar Alevi-Bektai tarihinin ana meseleleri hakknda bize yepyeni veriler ve mevcut
kalplarn tesinde taze ve ok daha nansl bak alar sunmakla kalmamakta, ayn
zamanda Anadolu dinsel ve kltrel tarihine dair byk hikyeyi de nemli nokta-
larda tashih etmektedir.
Karakaya-Stump bu kitapta toplanan yazlarnda imdiye dek kullanlmam belgeleri

byk bir ustalkla konuturarak Alevi tarihi almalarnda yepyeni bir r ayor.
Alevi tarihini btn zenginliini yanstarak yazabilmemiz iin umarm bakalar da
onun ardndan ayn salam ve allagelmi khne sylemleri kknden sarsan adm-
larla yryecektir. Ksacas bu kitap gerek Alevi tarih yazmnn ilk derin soluu -
sindirerek okumak gerek.

Muhammet KEMALOLU

Arnavuta zet
Yaz Teslim Kurallar
1. Dergiye gnderilecek yazlar, Word (6,0 ve st srm, IBM uyumlu) programnda yazlm
olmaldr.
2. Yazlar, Times New Roman karakterinde, 12 punto ve bir buuk satr aralyla yazlmaldr.
Yazlar sayfann bir yzne basl bir metin, elektronik posta veya CD kaydyla teslim edilme-
lidir.
3. Makalelerin kaynaka ile birlikte 21 sayfay gememesi tercih edilir. Makalelerin yazm
dilinin dnda 250-500 kelime civarnda ngilizce ve Trke zetleri de yazyla birlikte gnde-
rilmelidir. zette, aratrmann kapsam ve amac belirtilmeli, kullanlan yntem tanmlanmal
ve ulalan sonular ksaca verilmelidir.
4. Yazda paragraflar girintili olmal; ancak girintiler iin sekme- veya boluk tular kullanl-
mamaldr. Ltfen paragraf zelliklerinden ayarlama yapn.
5. Gnderilecek yazlarn baka bir yerde yaynlanmam olmas ya da yayn iin deerlendir-
me aamasnda bulunmamas gerekir.
6. Yazar ismi ya da isimleri makalede deil, makaleye ilitirilecek kapak sayfasnda yer alma-
ldr. Bu kapak sayfasnda, yazar isimleri dnda metin bal, yazarn adresi, telefonu, varsa
el-mek adresi ve faks numaras yer almaldr.
7. Hakem raporlar dorultusunda yazarlardan, yazlarnda baz dzeltmeler yapmalar istene-

bilir.
8. Yaznn yaymlanmas konusunda son karar dergi yayn kuruluna aittir. Yayn kurulu kara-
rna ilikin bir mektup, hakem deerlendirmelerinin birer fotokopisiyle birlikte en ksa srede
yazarlara gnderilir.
Yazlarn Gnderilecei Adres:
Alev-Bekta Kltr Enstits
Adres: Malberg 1 53547 Hausen (Wied) Almanya Deutschland/Germany
Tel: 00 49 (0) 2638 42 45 - 00 49 (0) 2638 94 59 60
Belge geer (Fax): 00 49 (0) 2638 94 59 59
El-mek(E-mail):
abk.enstitusu@gmx.net
abkenstitudergi@outlook.com

Arnavuta zet
Kaynaklarn Dzenlenmesi
Metin iinde kaynak gsterme
1. Ana metindeki tm gndermeler metin ii dipnot sistemi ile belirtilir. Metinde uygun yerde
parantez alarak, yazarn veya yazarlarn soyad, yayn tarihi ve alntlanan sayfa numaras be-
lirtilir. Ayn kaynaklara metinde tekrar gnderme yaplrsa yine ayn yntem uygulanr; a.g.e.,
a.g.m. gibi ksaltmalar kullanlmamaldr. rnek: (Yaln, 2000: 71-76)
2. Alntlanan yazarn ad, metinde geiyorsa, parantez iinde yazarn adn tekrar etmeye gerek
yoktur. rnek: Deniz (1995: 57), yazma alkanlnn znel olmayan bilimsel temellere
oturtularak gelitirilmesi gerekir.
3. Gnderme yaplan kaynak iki yazarl ise, her iki yazarn da soyadlar kullanlmaldr. rnek:
(Postman ve Powers, 1996: 122)
4. Yazarlar ikiden fazlaysa ilk yazarn soyadndan sonra vd. ibaresi kullanlmaldr. rnek:
(Keyman vd., 1996: 149)
5. Gnderme yaplan kaynaklar birden fazlaysa, gndermeler noktal virglle ayrlmaldr. r-

nek: (Erdoan, 1997: 150; Grbilek, 1993: 61)
6. Metin iinde yer almas uygun grlmeyen aklamalar iin sayfa alt dipnot yntemi kul-
lanlmal ve bu notlar metin iinde 1, 2, 3 eklinde sralanmaldr. Bu not iinde yaplacak
gndermelerde de yukardaki yntem uygulanmaldr.
Kaynakann Dzenlenmesi
1. Kaynakada sadece yazda gnderme yaplan kaynaklara yer verilmeli ve yazar soyadna
gre alfabetik sralama izlenmelidir.
2. Bir yazarn birden ok almas kaynakada yer alacaksa yayn tarihine gre eskiden yeniye
doru bir sralama yaplmaldr. Ayn ylda yaplan almalar iin a, b, c... ibareleri kullanl-
mal ve bunlar metin iinde yaplan gndermelerde de ayn olmaldr.
Kitap
Yaln, Alemdar (2005): ada nsan ve Edebiyat, Ankara, Aka Yaynlar.
eviri Kitap
Postman, Neil ve Steve Powers (1996): Televizyon Haberlerini zlemek, ev. Asl Tun, stan-
bul, Kavram Yaynlar.
Derleme Kitap
Tufan, Hlya. der. (1995): Kamuoyu Kimin Oyu? stanbul, Kesit Yaynclk.
Derleme Kitapta Makale

Arnavuta zet
Bourdieu, Pierre (1995): Kamuoyu Yoktur, ev. Hlya TUFAN, Kamuoyu Kimin Oyu? der.
Hlya Tufan, stanbul, Kesit Yaynclk.
Dergide Makale
stnler, Fahriye (2000): Trkiyede Demokrasi Tartmalarnn Dnsel Arka Pln: 1845-
1950 ODT Gelitirme Dergisi, 27(1-2), 183-206.
Yaymlanmam Tez
Yldrm Becerikli, Sema (1999): rgt Kltr Oluumunda rgt i letiimin Rol: Depart-
manl Maazclk Sektrnde Halkla likiler Asndan Bir Deerlendirme: Beendik A..
rnei, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, A.. Sosyal Bilimler Enstits.
Tebli
Kaymas, Serhat (2001): Kreselleme, Etnik G ve Ulus Devlet zerine Bir Deerlendirme
ODT 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, 21-23 Kasm, Ankara.
nternette Makale
Atabek, mit (1998): letiim Teknolojileri, http://www.ilet.gazi. edu.tr. 28.10.1998.
Alevlik-Bektalik Aratrmalar Dergisinin Temin Edilebilecei Yer
Tel: 00 49 (0) 2638 42 45 - 00 49 (0) 2638 94 59 60
Belge geer (Fax): 00 49 (0) 2638 94 59 59
El-mek (E-mail): abk.enstitusu@gmx.net

Arnavuta zet
GUIDELINES FOR MANUSCRIPTS TO BE SENT TO THE JOURNAL
1. Manuscripts must be written in Word 6.0 and further versions (IBM compatible).
2. Manuscripts must be written in Times New Roman 12 font, on only one page of the paper,
and must be turned in to the editorial board in one copy along with the CD.
3. Manuscripts are best if they do not exceed 20 pages. Abstracts in Turkish and English, ap-
proximately 250 500 words, must also be sent to the board. Abstract should cover the purpose,
scope, method and conclusions of the study.
4. Indentation must be used and tab key is desired.
5. Manuscripts must be originally sent to the board, and no other places for publication or
evaluation.
6. Author or author name(s) must be written on a cover page. The cover page must also include
the title, author(s) address(es), phone number, and fax number or e-mail (if any).
7. Manuscripts might need correcting upon the evaluations of the referees of the
journal.
8. Final decision for publication belongs to the board. A letter concerning the decision of the
board is going to be sent to the author(s) along with a copy of the referee evaluations as soon
as possible.
Manuscripts must be sent to:
Tel: 00 49 (0) 2638 42 45 - 00 49 (0) 2638 94 59 60
Fax: 00 49 (0) 2638 94 59 59
E-mail:
abk.enstitusu@gmx.net
abkenstitudergi@outlook.com
Citations
1. Texts must follow in-text footnote system. In paranthesis in the text, authorsname, date of
publication, and page number is given. If a source is cited many times, parantheses are given in
stead of ibid, idem, op. cit. etc. For example, (Okay, 2000: 71-76)
2. If the authors name is mentioned, without quotations, the following is done: zer (1995:
57), dnce alflkanlklarnn Ben deeri toptanclnn ve tiryakiliinin, en dolaysz ifadesi
olduunu sylemektedir.

Arnavuta zet
3. If cited source is of two authors, both are given for example, (Postman and Powers, 1996:
122)
4. If cited source is of more than two authors, et als. is used. For example, (Keyman et
als.,1996: 149)
5. If source cited are more than one they must be separated by a semi-colon.
6. Additional information must be given on the same page and enumerated 1, 2, 3. Citations in
them must follow the above guidelines.
References
1. References must include only the cited sources and be given in alphabetical order.
2. If more than one source of the same author are cited, they must be put in an
chronological order from the oldest to the newest. Sources of the same years must be
given letters a, b, c,...
Book
Bostanc, M. Naci (1995): Toplum, Kltr ve Siyaset, Ankara, Vadi Yaynlar.
Translated book
Postman, Neil ve Steve Powers (1996): Televizyon Haberlerini zlemek, ev. Asl TUN, s-
tanbul, Kavram Yaynlar.
Compiled book
Tufan, Hlya. der. (1995): Kamuoyu Kimin Oyu? stanbul: Kesit Yaynclk.
An article in a compiled book
Bourdieu, Pierre (1995): Kamuoyu Yoktur ev. Hlya Tufan, Kamuoyu Kimin Oyu?, der.
Hlya Tufan, Istanbul, Kesit Yaynclk.
A journal article
stnler, Fahriye (2000): Trkiyede Demokrasi Tartmalarnn Dnsel Arka Plan, 1845-
1950 ODT Gelitirme Dergisi, 27(1-2), 183-206.
Unpublished thesis
Yldrm Becerikli, Sema (1999): rgt Kltr Oluumunda rgt i letiimin Rol: Depart-
manl Maazclk Sektrnde Halkla likiler Asndan Bir Deerlendirme: Beendik A..
rnei, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, A.. Sosyal Bilimler Enstits.
Conference paper

Arnavuta zet
Kaymas, Serhat (2001): Kreselleme, Etnik G ve Ulus Devlet zerine Bir Deerlendir-
me, ODT 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, 21-23 Kasm, Ankara.
Internet article
Atabek, mit (1998): letiim Teknolojileri, http://www.ilet.gazi.edu.tr. 28.10.1998.
Address where Journal of Alevism-Bektashism Studiescan be obtained
Publishers Address / Adresse des Herausgebers
Tel: 00 49 (0) 2638 42 45 - 00 49 (0) 2638 94 59 60
Fax: 00 49 (0) 2638 94 59 59
E-mail: abk.enstitusu@gmx.net

Arnavuta zet

Arnavuta zet

Arnavuta zet

Arnavuta zet

Alevi Bektasi Dergi 2015 12 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alevi Bektasi Dergi 2015 12 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALEV - BEKTA KLTR ENSTTS

Das Alevitisch - Bektaschitische Kulturinstitut e.V.

Say/Issue/Heft : 12, K/ Winter 2015

Alevi-Bektai Kltr Enstits Adna Yayn Sahibi

Editr Yardmcslar/ Assistants to Editor/ Lektoratsassistent

YAYIN KURULU/ EDITORIAL DEPARTMENT/REDAKTON

Prof. Dr. Alemdar YALIN / Gazi niversitesi/Gazi University

Trkiye/Trkei: Hseyin DEDEKARGINOLU

Prof. Dr. dem CEYHAN/Celal Bayar niversitesi

ALMANCA DL EDTR/ GERMAN LANGUAGE EDITOR/

NGLZCE DL EDTR/ ENGLISCH LANGUAGE EDITOR/

ARNAVUTA EVR / ALBANIAN TRANSLATION/

TEKNK YARDIMCILAR/ TECHNICAL ASSISTANT/

TRKE DZELT/ TURKISH PROOF /TRKSCHE NACHBEARBETUNG:

Gnderilen yazlar yaynlansn veya yaynlanmasn iade edilmez.

Zugesandte Manuskripte werden, unabhngig von ihrer Verffentlichung, nicht zurckerstattet.

Alevilerde lm, Cenaze, Yas lgili nan ve Riteller

Doanehir Alevilerinin Muharrem Ayndaki badetlerine Dair Baz Tespitler

Osmanl Grsel Dnyasnda Kzlbalar: Tercme-i Miftah- Cifrul-Ca-

Trkiye Seluklularnda Dini Eserler

Genelde Derghlarn zelde Hac Bekta Derghnn Konumu ve zm

Qizilbash in Ottoman Visual World: A Political Reading of Depictions

Misinterpretation Of The Name Byezid in Faith And in Cultural And His-

Religious Structures in Seljuks Turkey

Locatons of Dervish Convents, Solutions About Locations And Convent Of

Albanian Abstracts 195

Anila Shehu POLAT

Selected Areas in Alevism and the Bektashi 2015 Posted in Books

ber die Missdeutung des Namens Byezid

Religise Architektur im Gebiet der Rum-Seldschuken

Albanisch Fasst 195

Anila Shehu POLAT

Alevitentum und die Bektaschi zu Vorsingen im Jahr 2015 Posted in Bcher

Prof. Dr. Gyasettin AYTA

Dnyada nemli bir deiim ve donusum sreci yaanmakta, bu deiimden

Hac Bekta Veli, bu kltrn oluum srecinde kltrn tanmlanmasna adn

Bilgisizlik en karanlk kuyulardan daha karanlktr. nsan iine eker ve kendi

Enstitmz, 14 Ekim 2015, Muharremin 1. gnnden itibaren, 12 gn boyunca her

Alevilik Bektailik Aratrmalar Dergisi, yaynland ilk gnden bu yana

2016 ylnn insanla bar ve huzur getirmesi dileiyle sayglarmz sunarz.

ALEVLERDE LM, CENAZE, YAS LGL NANI VE RTELLER

Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi / 2015 / 12 17

Anahtar Szckler: Alevilik, lm, Cenaze, Yas, Glbank, Riteller

18 Forschungszeitschrift ber das Alevitentum und das Bektaschitentum / 2015 / 12

Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi / 2015 / 12 19

20 Forschungszeitschrift ber das Alevitentum und das Bektaschitentum / 2015 / 12

ALEVLKTE LMEK (KRAR ALMAK) VE KNC DOUM

Mnire Bac da bu doumu bir nefesinde:

Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi / 2015 / 12 21

Alevilikte yola giren kii, kendisini tm ktlklerden, istenmeyen davranlar-

ALEVLKTE LM (HAKKA YRMEK / KAVUMAK)

22 Forschungszeitschrift ber das Alevitentum und das Bektaschitentum / 2015 / 12

Allah gizli deil sana benziyor

Affedici, balayc olan Tanrdan korkmayan Aleviler, ak derecesine varan

Yz bin cehennem olsa, korkmam birinden

Bilirsin ben kulum, sen sultanmsn

XIII. yzyl Alevi ozanlarndan Yunus Emre de lm sonucunda Tanrya ulama-

Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi / 2015 / 12 23

ve Azrail inancna da kar kmaktadrlar. Cumhuriyet dneminin nemli klarn-

Katran kazanlarm kaynyor dersin

Para vereni srattan geirdin

Bir duda yerde birisi gde

Ulu Tanr ulu derler amenn