TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012

TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS

www.turansam.org

(6)
ZMR LEVANTENLER ZERNE NCELEME
Yrd. Do. Dr. Muharrem YILDIZ49

ZET
Levanten kavramnn ortak bir tanm yoktur. Genellikle, 17.yy.dan itibaren eitli
sebeplerle Osmanl topraklarnn liman ehirlerine yerleen; ngiliz, Hollandal, talyan,
Fransz, Macar ve Slav kkenli topluluklardr. Mslman olmadklar hlde eitli
kltrlerle iletiim kurarak sosyal kltrel ve ekonomik alan bata olmak zere
Mslmanlarla ayn at altnda yaamay baarmlardr. zellikle ticari faaliyetlerle n
plana kmlardr. Mtareke ve igal dneminde, Levantenler Yunanllara kar Trklerin
yannda yer almlardr. Gnmzde de zmir ve stanbul gibi ehirlerde siyasi ve ekonomik
anlamda etkinlikleri srmektedir. Levantenlerin Osmanl-Trk tarihinde nemli bir etkisi
olmasna ramen Trk tarihileri tarafndan ok fazla aratrma konusu yaplmamtr.
Makalede, Osmanl Devleti dneminde ve gnmzde, byk liman kentlerinden biri olan
zmirde yaayan Levantenler incelenmitir. Bu alma; yerinde gzlem, rportaj, literatr
ve kaynak tarama yntemleriyle ele alnmtr.

Anahtar Kelimeler: zmir, Levanten, Aznlklar, Rum.

ABSTRACT
There isnt a common definition of the concept of the Levantines. Usually, who
have settled in the port cities of Ottoman territories for various reasons from the 17th
century, are British, Italian, French, Hungarian and Slavic- based communities. Although
they arent Muslims, by communicating with various cultures, mainly in the social, cultural
and econumic fields, theyve been able to live with Muslims. Particularly they have stood
out in the commercial activities. During armistice ad occupation, Levantines took part in the
Turks against the Greeks. And still, in cities such as Istanbul and Izmir, political and
economic activities carry on. Levantines, despite having a significant impact on the
Ottoman-Turks, havent been searched thoroughly. In the article, Levantines who have been
living in Izmir, one of the great port cities, in the time of Ottoman Empire and today, are
investigated. This study is discussed by the methods of obvervation, interview, literature and
scanning resources.

Keywords: Izmir, Levantine, Minorities, the Greek.

GR
zmir tarih boyunca "Anadolunun nemli ticaret merkezlerinden biri olmutur.
M..3000 yllarnda kurulmu50 olan ve birok medeniyetin yaad bu ehir, zellikle 17-
19. yzyllarda Levantenlerin youn olarak yaad bir ehir hline gelmitir. Bu dnemde
zmir'in nemli bir ticaret merkezi olmasnda ve ticaret hayatnn gelimesinde Levantenler
nemli bir yol oynamlardr.
Osmanl mparatorluunda yaayan eitli milletlere mensup yabanclar
Osmanllarn kendilerine tand ticari ayrcalklar (kapitlasyonlar) nedeniyle nemli bir
ekonomik gc ellerine geirmilerdir. Bu yabanclar deiik lke, rk, dil ve din gibi

49
D. . lahiyat Fak. FDB. Dinler Tarihi, e-posta: dr.m.yildiz007@hotmail.com
50
Ekrem Akurgal, Eski zmir I.Yerleme Kantlar ve Athena Tapna, Ankara,1983, s.103

36
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

farkllklarna ramen aznlk psikolojisi, ortak yarar ve akrabalk ilikilerine dayanan bir
yaama dzeni oluturmulardr.
Bu almada, Levanten kavram zerinde yaplan tanmlamalar ve corafi alan
olarak zmir'e yerlemelerine etken olan etmenler ile birlikte zmir Levantenleri ele
alnmaktadr. almann birinci ksmnda Levanten kavram ve Levantenlerin ait olduklar
kimlik yaps, ikinci ksmnda zmir ve zmir Levantenleri ayrntl bir ekilde irdelenmi ve
sonu ksmnda ise dier aznlklar ve onlarn Levantenlerle olan ilikileri incelenmitir.

1. LEVANTEN KELMES ZERNE

Levanten kelimesi; Franszca Gnein domas anlamnda da kullanlan Lever
kelimesinden tremitir. Kelime olarak ise, doulu, douya ilikin veya douda yaayan
manalarna gelmektedir.51 Gnlk dilde bu adn yaygnlamas, Venedikliler ve teki
Avrupal tccarlar araclyla, Hal seferleri sonunda Sur ve Sayda gibi kentlerle ticaretin
gelitii dneme rastlar.52 Kk Asya (Anadolu) ve Suriye kylarn kapsayan Levant,
bazen Yunanistan ve Msr da iine alacak biimde geni tutulmu, bazen de Anadolu
anlamnda ya da Orta Dou ve yakndou ile eanlaml olarak kullanlmtr.53 Corafi
olarak doudan maksat, Orta Dou veya Yakn Dou tabirleriyle paralellik arz eden ve
Akdenizin dou ksm olarak tanmlanabilen bir konumu ifade etmektedir. Bu anlamda,
Franszcada ki Levant kelimesi ou zaman Osmanl topraklarn kapsayan bir blgeyi
nitelemektedir.54
Bu konuda yaplm olan almalara baktmzda; kimileri Levantenleri Roma
Katolik Kilisesine mensup olup arka yerlemi batl insanlar olarak deerlendirir. Kimisi
olaya sosyo-ekonomik bir anlam katar ve Levantenleri din kimliklerini bir kenara brakm
douda yaayan batl tccarlar olarak ifade eder. Bazlar da Levantenlerin gerek meneini
Hal seferlerine kadar gtrr ve o dnemlerde Orta Douda kurulmu olan Latin
devletlerinden arda kalanlar olarak aklamaktadrlar. Bu vb. yaklamlar daha da artrmak
mmkndr. Levantenler meselesinin ncesinden beri zerinde kesin mutabakata
varlamayan bir konu olduunu dndmzde konunun ne kadar kark olduunu
anlamak zor olmayacaktr.
Ortak kabul edilen bir tanmlamas olmayan Levantenler, yerli aznlk gruplar ile
Batl insanlar arasnda farkl bir toplum ve kltr olarak grlmektedir. Bu toplumu
meydana getirenler, ngiliz, talyan, Fransz, Macar ve Slav kkenlidir.

1.1. Levant veya Levanten Kelimesi zerine Yaplan Tanmlamalar

Memalik-i Osmaniyede domu Frenklilerdir.(Herhangi bir Avrupa milletine
mensup insan)55 Tatl su Frenki demektir. Yani; Frenklik taslayan ve Garp detlerini taklit
eden arkl Hristiyanlar hakknda kullanlan tabirdir.56 Levanten; Avrupa asll olup Yakn
Dou lkelerinde yerlemi kimse. Uzun yllar Osmanl Devleti idaresinde bulunan Yakn
Dou lkelerine, zellikle kapitlasyonlarn kabulnden sonra eitli sebeplerle gelip
yerlemi olan Avrupallar, zamanla kendi aralarnda baka rktan olanlarla evlenerek hayli
oalmlardr. inde bulunduklar artlarn neticesi olarak, ive v.b.ynlerden deiik bir
51
Blent enocak, Levantn Yldz zmir, zmir, 2008, s.12
52
enocak, a.g.e., s.13
53
Ana Britannica, c.14, s.427
54
Ethem Eldem, 6-8 Mart 1998 tarihinde Ege niversitesinde, zmirde Avrupa rencileri Genel
Forumunda
Yapt Levantenler ya da Avrupallar toplants panel metni.
55
Redhouse 1880 tarihli basks, s.177
56
Mehmet Ziya Pakaln, Osmanl Tarih Deneyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1946, c.3, s.422

37
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

biim almlardr. Osmanl mparatorluunun son zamanlarnda daha ziyade deniz

ticaretinin youn olduu stanbul, zmir, Antalya, Beyrut, skenderiye gibi merkezlerde
toplanmlardr. Hlen de buralarda Levantenler vardr.57 lber Ortayl ise bir makalesinde;
esasen Katolik ve Bat Avrupa ile Akdeniz kkenli olup Osmanl topraklarnda yerleen
topluluklara verilen bir tanmlama olarak belirtmektedir.
Bir baka tanmda ise; Yakn Dou lkelerinde yerlemi Avrupal ailelerin
soyundan olup, bu lkelerde doup bym, bu yzden bulunduklar yerin kltrnn az
ok tesirinde kalm, bununla birlikte Avrupallk iddiasnda olan kimse, dou lkelerinde
domu Latin, Tatl su frengi, Levantenlik ise, Levanten olma hli, Levantene uygun
davran, olarak tanmlanmtr.58
Ethem Eldeme gre Levantenler, Avrupallardr. Bunun da Avrupal ve Osmanl
topraklarnda yaayan tm Avrupallar gibi anlamlara gelebileceini belirtmektedir.
lhan Pnar ise; Genellikle Osmanl topraklar zerinde yaayan batl insanlar iin
kullanlan bu kavram, Avrupann dnya hkimiyetini kurduu bir srete karsna kan
her eyi kendi biricikliinde ve onun dnda tanmlama merakndan tr yeniden
kullanlm bir kavramdr.59
Buraya kadar eitli lgili Kiiye, alntlarla yapm olduumuz tanmlara
baktmzda Levanten kelimesi zerindeki anlam benzerliklerinin n plana ktn
grmekteyiz. Burada konuyu biraz daha farkl boyutuyla anlatan Alex Baltazzinin
dncelerini de ifade etmekte fayda mlahaza ediyoruz. yle ki; bilindii gibi Batdan
yani Avrupadan gelip Douda (Levant) birka nesil yerleen Hristiyanlara Levanten
denirdi. Bunlar genellikle Latin yani Katoliklerdi. Sonradan Protestanlk vb. gibi baz
mezheplerden olanlar da Levantenler arasnda yer aldlar. ou Bizans asll olan ve Fener
Patrikhanesine bal olan Hristiyan Ortodokslar, Osmanl millet anlay erevesinde
Doulular, Rum ve Avrupallar tarafndan Grek olarak adlandrlmlardr. Daha ak bir
ifade ile Levantenler, dinlerini, detlerini ve bir yerde Avrupa ile benimsedikleri
balantlarn, dnce tarzlarn muhafaza ederek kendilerini yaadklar lkeyle
btnletirmi ve entegre etmi insanlardr.60
Btn bu almalar sonucunda Levanten kavramnn tanmn biraz daha
somutlatrmak mmkn olsa gerektir. O hlde diyebiliriz ki: Levantenler aslen Batl
olanlardr. Mslman olmadklar hlde daha sonralar eitli sebeplerle Osmanl topraklar
zerinde yerleen, eitli kltrlerle iletiim kurarak ayn at altnda yaamay baarm,
zellikle ticari faaliyetlerle n plana km olan topluluklardr. Trk Dil Kurumunun 1969
ylnda hazrlad Szlkte, 497. sayfada da ifade edildii gibi Yakn Douda uzunca kalp
yerlemi veya evlenerek soyu karm Avrupallardr.

1.2. Levantenlerin Ait Olduklar Kimlik Yaps

Levanten kavram zerinde dururken, zerinde tam bir uzlaya varlmayan bir
tarifi olduunu grmtk. Kavramn kk ve manasyla ilgili bu kadar karmak bir
durumun olmas, ayn ekilde Levantenlerin kimlik yapsyla ilgili olarak da ister istemez
karmak bir durum ortaya karmaktadr. Fakat yine de bilinen bir gerek vardr ki, o da
Levantenlerin yabanc olduklardr. Zira Levantenlerin neredeyse tamam talya, Fransa,

57
Trk Ansiklopedisi,c.23, s.12-13
58
Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, 2005, s.83
59
lhan Pnar, Levant, Levanten, Levantenlik, zmir Kent Kltr Dergisi, zmir, Mart 2001, s.3.
60
Alex Baltazzi, 6-8 Mart 1998 tarihinde Ege niversitesinde, zmirde Avrupa rencileri Genel
Forumunda yapt
Levantenler ve Levantizm konulu panel metni.

38
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

ngiltere, Hollanda, Avusturya, Avusturya-Macaristan vb. devletlerin tebaasndaydlar.61 Bu

devletlere Venediklileri, Cenevizlileri ve Ermenileri de eklemek daha doru bir sonu
ortaya koyacaktr.
Arus Yumulun 6-8 Mart 1998 tarihinde Ege niversitesinde, zmirde Avrupa
rencileri Genel Forumunda yapt Melez Kimlikler balkl konumasnda, Lucy
Garnetten aktardna gre; Levantenlerin damarlarnda neredeyse Avrupann her
milletinin kan dolamaktadr. Garnett, bu cemaatin dier yabanclar gibi kendisini de
arttn sylyor:

zmirde karlatm birok kiinin milliyetini sorduumda bana

sylenen onlarn Katolik olduuydu.
Fransz ya da talyanlar m? diye sorduumda aldm cevap hibiri
oluyordu.

nk bu tip sorulara kar cevaplar genelde cevapszlk eklinde olmaktadr. Fakat

Katolik olduklarn saklamyorlard. Bu strateji belki de onlarn uygulad var olabilme
mcadelesinin bir parasyd. Burada u sonucu ifade etmek daha gereki olur
kanaatindeyiz: Levantenler asllar itibariyle hangi milletten olurlarsa olsunlar, burada
yaadklarndan dolay asl kimliklerinin ok fazla n plana kmasn istemiyorlard.
Neticede baka bir ulusun topraklarnda yayorlard ve kimlik sylemi hayat artlarn
zorlatrabilirdi. Peki, bu hep bylemi devam etmitir? Elbette ki hayr.

Tarihi srecin belirli dnemlerinde bu kimlik onlara ayrcalk kazandrmtr.

zellikle Osmanl Devletinin kapitlasyonlardan sonra batllara kar taknmak zorunda
olduu avantajl durum, Levantenleri daha ak kimlikli hle getirmitir. Bu konuya daha
sonra bir balk altnda deineceimizden burada brakp asl konumuz olan Levanten
kimlii meselesine dnyoruz.

Levantenler bulunduklar corafyada birok kltr bir arada yaatmay baarmlar,

kltrler aras bir uzlamaya gitmilerdir. Bu uzlama, bugn de hla Levanten kimliinin
yaamasna neden olmaktadr. Ekonomik, sosyal, siyasal vs. birok kimlik tehdidiyle
karlam olmalarna ramen kimlik yok olmamtr. Kendilerine yneltilen bu tehditlerle
de uzlama yoluna gitmiler, kltrlerine, hayat pratiklerine yeni eler katmlar, fakat tam
manasyla asimile olmamlardr. Yaadklar blgelerde dier insanlarla her trl iletiimi
kurmular, kltrel faaliyetlere katlmlar, kz alp vermiler. deta melez bir yapy ortaya
karmlar. Fakat yine de ounlukla, asl kimliklerine sahip kmay baarmlardr. Hatta
bir Levantenin szlerinden aktaracak olursak;

kkenleri batda, ayaklar douda olan bu melezlik, batda tekrar ekil

deitiriyor. Burada Levantenler
kkenlerinin batda yattn hissettirirken, batya g edenlerde ise tam tersi bir
duygu yaratyor. Bu
kez Levantenler kkenlerinin douda olduunu hissediyorlar.62

Bu anlaya gre deerlendirdiimizde aslnda Levanten olmann ok da kolay

olmadn grmekteyiz. nk daima iki dnya veya iki kltr arasnda kalan, kh bir o
61
enocak,a.g.e., s.156
62
Arus Yumul, a.g.mkl.

39
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

tarafa, kh br tarafa ekilen, her an adapte olmak iin direnen, fakat kklerinden
kopmamak iin de gayret gsteren biridir.63

Daha nce Levanten kimlii meselesinin karmakln sylemitik. Buraya kadar

ortaya koyduumuz yaklamlar bunu onaylamaktadr. Bu karmak yapy somutlatrma
adna birka rnek sunmak daha belirleyici olacaktr.

Levantenler, genellikle stanbul ve zmir gibi dier byk liman

ehirlerinde yaamaktadr; Levantenleri Trkiyenin zencileri olarak kabul etmek pek yanl
olmaz. Bu insanlar bir zamanlar bu topraklara yerleen Venedikli ve Cenevizlilerin
soyundan gelmektedirler Levantenler akll ve yeteneklidirler.
Genel olarak birden fazla dil konuurlar Her ne kadar dnyay
alglaylar tamamen doulu olsada, kendilerini Avrupal olarak lanse etmeleri temel
zellikleridir Herhangi bir kar beklentisi iinde olduklar insana her trl dalkavukluu
yaparlar, fakat kendilerinden alt tabakada olanlara burunlarndan kl aldrtmazlar.64
Ortaada izi srlebilecek bir Latin kkene dayanan (Hallar, Venedikli,Cenevizli,
Katalan vs.) veya daha ge dnemlerde esasen Katolik ve Bat Avrupa ile Akdeniz kkenli
olup Osmanl topraklarnda yerleen topluluklardr.65
Buraya kadar Levantenlerin kimlik oluumlar zerine verilen rnekleri
oaltmak mmkndr. Fakat her ne kadar rnekleri oaltsakta ok farkl bir ierik ortaya
konulamayacaktr. Kimliklerinin znde Avrupa olduu kesindir. Fakat buna ne kadar sahip
kabildikleri Avrupallara ve Trklere gre farkllk arz etmektedir. Belki unu sylemek
daha uygun olacaktr: Levantenler, doululam Avrupallardr. Burada dikkat edilmesi
gereken bir baka konu ise, onlarn Avrupann Avrupallk bilincine ulamasndan nce
Avrupay terk etmi ve buna bal olarak Avrupallk zihniyet bilincine tam olarak vakf
olmamalardr. Fakat Avrupal olmann kendilerine bir stnlk salad fikrini ou
zaman korumulardr.
Levantenler, talya, Fransa, ngiltere, Hollanda, Avusturya-Macaristan vb.
lkelere mensup yabanclard. Bu durum onlara her zaman zellikle Trklere kar bir
stnlk anlay oluturmutur. Levantenler tabiiyetinde bulunduklar bu lkelerin dnya
zerindeki (sz sahibi olma) konumlar nedeniyle stn olduklar duygusunu
hissettirmekten geri durmamlardr.

2. BR LEVANTEN EHR ZMR

M.. 3000 yllarnda kurulmu66 olan eski zmir, tarih boyunca birok ekilde
adlandrlmtr. zmir, sonralar Smyrna, Smira, Smire, Semire, Lesmire, Lesmirr, Le
Smirle, Ksimire, Zmirra, Asmira, Esmira, Esmire, smira, smire gibi deiik ekillerde
anlmtr.67
Gnmze kadar Smyrna ismi ile yaayan ve Trkede zmir ekline giren bu
kent adnn kkeni konusunda, antik yazarlar eitli yorumlar ne srmlerdir.68 Herodot,
Strabon ve dier baz klasik yazarlar, Smyrna kelimesinin bir kadn ismi olduu konusunda

63
Yumul, a.g.mkl.
64
Pnar, a.g.mkl.
65
Eldem, a.g.mkl.
66
Ekrem Akurgal, Eski zmir I.Yerleme Kantlar ve Athena Tapna, Ankara,1983, s.103
67
Tuncer Baykara,zmir ehri ve Tarihi,zmir,1951,s.21
68
Akurgal,a.g.e., s.11

40
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

birleirler.69 Bu konuyla ilgili anlatlan tarihi hikyelere de bakldnda, Smyrna isminin

kadn olma ihtimali glenmektedir. Yunan tarihisi Herodota gre, Smyrna, mparator
Theseusun karsnn addr. Fakat Smyrnann bir amazon olduunu iddia eden rivayetin
doru olduu fikri daha yaygndr. Ad Amazon olan bir Anazon topluluu, Efes yahut
Kolonfondan Naulochon adn tayan Bayraklda ki ehre gelerek buraya Amazonlarn
ismini vermilerdir.70 Bu gr, ehrin evresinde toprak altnda bulunan ok sayda eski
bakr madalya ve sikkeye dayanmaktadr. Bunlarn bir yznde, banda ta olan Amazon
Smyrna, sa elinde hilal eklinde ilt ve Amazonlarn geleneksel silah olan iki ulu balta
tutmaktadr.71
Smyrna ismi yzyllar boyunca kullanlmtr. Ancak Trkler Smyrna ismini,
kelimeyi meydana getiren ses unsurlar nedeniyle benimsememiler, bu nedenle Smyrna
ismi, Smr veya Smir diye kullanlmtr. Daha sonralar ise smr veya smire
dnmtr.72 1681de zmiri ziyaret eden Holandal gezgin Olfierti Dapper, 17. yzylda
Trkler tarafndan smir, Lamira, Ismyra isimlerinin kullanldn yazmaktadr. 73 Tuncer
Baykarann ifadelerine srarla bakldnda, Trklerin balangtan beri, bu ehri zmir
olarak adlandrdklar kanaatimizi ortaya karmaktadr.
zmirin gemi tarihi hakknda birok ey sylenebilir. En azndan eitli
medeniyetlerin yaad bilinmektedir. Fakat ok eski bir tarihi gemie sahip olan zmirin
tarihi hakknda yeterli ve gvenilir kaynak bulmak bir hayli zor. Eski zmirin tarihiyle ilgili
en nemli bilgileri, zmirde ki arkeolojik kazlar deerlendiren bata Akurgal gibi deerli
aratrmaclarn eserlerinden reniyoruz.74 Bu aratrmalarda da belirtildii gibi zmir
kelimesinin ve zmirin tarihi ok eskilere gitmekte ve hatta yine Akurgaln ilgili eserinde
syledii gibi M.. 3000 yllarna kadar dayanmaktadr. M..630-545 dneminden ise,
zmirin en parlak a olarak sz edilmektedir.
Birok medeniyete ev sahiplii yapm olan zmir, zellikle 17-19. yzyllarda
aktif olarak Levantenleri arlamtr. Levanten etkisi bahsedilen yllar arasnda etkisini
youn bir ekilde gstermitir. eitli aratrmalara gre de, zmir, 17. yzyldan sonra teki
Levant ehirlerinden ok daha hzla gelimi ve zellikle 17-19. yzyllar arsnda en parlak
dnemini yaamtr. Bu nedenle de zmire gelen birok gezgin, gezi notlarnda zmirden;
Levantn baehri, Levantn en parlat ticaret ehri, Levantn en nemli ticaret
merkezi, Levantn incisi, Anadolu kylarnn Marsilyas, Kk Asyann kysnda
bir Marsilya diye bahsetmilerdi.75 lhan Pnar, yine zmirin tarihteki yerini anlatrken
nl bir gezgin olan Tournefortun zmir ve zmir Limanyla ilgili unlar sylediini ifade
eder:

zmir, Levanta giden yol zerinde en gzel limandr ve dnyann en byk

Donamasn iine alabilecek kadar byk bir krfeze sahiptir. Kk Asyadaki yedi
kiliseye sahip ehirler arasnda en ok nlenmi ehir zmir, Levantn en byk ve en
zengin ehirlerinden birisidir.76

Nemci lker ise;

69
Baykara, a.g.e.,s.21
70
Baykara, a.g.e.,s.21
71
Pnar, Gezginlerin Gzyle zmir, 17. Yzyl, zmir, 1998, s.82
72
nar Atay, zmirin zmiri, zmir, 1993, s.22
73
Pnar, a.g.e., s.81
74
Blent enocak, Levantn Yldz zmir, zmir, 2008,s.12
75
enocak,a.g.e.,s.13
76
Gezginlerin Gzyle zmir, 18.Yzyl, zmir, 1996, s.9-10

41
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

zmir tm zellikleriyle bir Dou Akdeniz liman kentiydi. Uzaktan

grn ile bu kent,
Avrupadan gelenleri hemen etkilemitir. Hatta zmire ilk kez
gelen baz Avrupallar, zmirin
gzelliini bir talyan ehrine benzetmekten kendilerini geri
alamamlardr.77

2.1. zmirde Levanten Hayatn Balamas

zmir sadece bugn deil, gemite de Anadolunun nemli ihracat ve ticaret
merkezlerinden birisi olagelmitir. zmirin dnya ticareti asndan yldz 17. yzyln
ortalarna doru parlam ve buras belli bal Avrupa lkeleriyle Osmanl Devleti
arasndaki ticaretin en nemli balant noktalarndan biri hline gelmitir. zmir, batl
gezginlerin ehirdeki ticari hareketlilikten, evrenin zenginlii ve ticaretle uraanlarn
ekonomik zenginliinden vgyle sz etmesi gibi sebeplerin de etkisiyle 18. Yzylda, pek
ok Avrupal tccar ve irketlerinin ilgi oda olmutur.78 Burada Levantenlerin zmir
tercihlerinin sebeplerine deinmekte fayda vardr. Bu sebeplerden bazlarna temas etmek
istiyoruz.

2.1.1 Batllarn zmiri Tercih Etme Sebepleri

Bu ilginin temelinde yatan sebeplerden birisi; bat gezginlerinin ehirdeki ticari
hareketlilikle, evrenin zenginliini ve ticaretle uraanlarn ekonomik seviyelerinden
vgyle sz etmeleridir. Daniel Goffman,79 nl gezgin veya seyyahlardan birisi olan
ngiliz George Sandysin, zmiri daha ok beendiini ifade ederek, anlarnda: sakzda
biraz ipekli yapyorlar biraz da pamuk yetitiriyorlar, ama zmirdekine gre daha deersiz
diyor ve zmir art alan iin heyecan ve hayretle unlar ekliyordu:

zmirin balca rn pamuktur ve bol miktarda yetitirilir. Pamuun tohumunu

tpk bizim tahl
ektiimiz gibi tarlalara ekerler. Bu kadar kk bir kabukta bu kadar ok pamuk
olmasn garip
bulabilirsiniz. Fakat asl pamuun gemilere ykleniini grmelisiniz. Kolunuzun
samayaca kadar kk
bir yere yn uval kadar byk bir balyay sokarlar.80 Fransz William Lithgow ise
ehirden, btn
lkelerle byk bir ipek, pamuk ve pamuklu dokuma ticareti yaplan canl ve zengin
bir liman olarak

77
Nemci lker, 17.Yzyllarda zmir ehri Tarihi, zmir, 1994, s.1
78
www.yerelgundem.com/yazarlar, Ayla Congar, zmirin Mslman Olmayan Halk zmir 2010
79
Osmanl Tarihi Uzman olan Prof.Dr.Daniel Goffman, ABDli bilim adam. Chicago niversitesi,
Bir Ticaret
Merkezi Olarak zmir(1570-1650) balkl doktora tezi ve zmir ve Levanten Dnya kitab ile
Levantenler
hakknda derinlemesine bilgi vermektedir. Halen ABD-Indiana, Ball State Universityde retim
yesidir.
Ayrca, zmir ve Egeden Mimari zlenimler kitab, zmir Tarihi, Osmanl ve Yahudi Tarihi,Osmanl
Tarihinde
ngilizler zerine birok makalesi vardr.
80
Daniel Goffman,zmir ve Levanten Dnya , stanbul,1995, s.45

42
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

bahsediyordu.81

Bir baka sebep ise; 1856 ylnda yabanclara mlk edinme hakknn verilmesidir. Bu
ayrcalk nemli miktarda yabanc nfusun zmire akmasna neden oldu. 1847-1880 yllar
arasnda zmirdeki yabanc nfusun nemli bir art gsterdiine ahit olmaktayz. 1847de
15.000 kii olan yabanc nfus, 1880de 50.000 kiiye ulamt. Bundan dolay zmire
yerleen Avrupal tccarlar, eriler, araclar, komisyoncular, toptanclar vb. hzla artm ve
ehir ticari bir Levanten ehri olmutur. Yaayan halkn say bakmndan nfus dalm
durumuna baktmzda bunu daha net olarak grmek mmkn olacaktr. Mesela; nl
seyyahlardan olan William Jowettin 1818 ylna ait nfus tahminini u ekilde ifade
etmektedir: Trkler 60.000, Rumlar 40.000, Yahudiler 10.000, Latinler 3.000, Ermeniler
7.000 eklindedir.82 zmir ehrinin yllara gre nfus dalmna daha sonra
deinileceinden burada ayrntsna girmeyeceiz.
Blent enocakn belirttiine gre, zmiri Levantin Yldz yapan unsurlarn
banda, liman gelmektedir.83 Nitekim Mbahat Ktkolu, bu konudaki grn;

Ak denizin tesirlerinden uzak mkemmel bir liman olmas, sahile pek yakn bir
mesafede sularn
derinlemesi dolays ile gemilerin girip kmasna elverili bulunmas,
Anadolunun, Batya alan kaps
durumundaki zmire dnyada rakipsiz bir yer salamtr.84

eklinde belirtmitir.

zmirin Levantenlerin ticaret merkezi olarak ykseliinin bir dier nemli sebebi de;
Halep, skenderun ve Badat gibi blgelerden yaplan ticaret rnlerindeki darlktr. Bu
rnlere baktmzda, ipek, pamuk ve tahlgiller n plana kmaktadr. Yani zmir
corafyasnda da ticaretin merkezini oluturan rnlerdir. O blgelerdeki rn darlnn
yan sra sk sk kan i atmalar ve hatta savalar nedeniyle de blge her geen gn daha
emniyetsiz bir hl alyordu. Bu blgelerdeki lkeler ticari darlk nedeniyle vergi oranlarnda
da inanlmaz artlara gitmilerdi.85 Ayrca tamaclk gvenlii her geen gn azalyordu.
nk korsanlar ve eteler byk ekonomik kayplara neden oluyordu. Bu durum karsnda
aresiz kalan Avrupal tccarlar, daha gvenli ve daha ucuz olan zmire ynelmeye
baladlar kanaati belirgin bir hl almaktadr.
Bir baka neden ise; Osmanl Devletinin zellikle kapitlasyonlarla birlikte
Batllara verdii ekonomik imtiyazlardr. Bu faktr ok nemli bir rol oynamtr. Batl
tccarlardan alnan vergilerin ok aza indirilmesi, darya karlan rn kotasnn
artrlmas ve hatta bu konuda ciddi bir denetimin yaplmamas da sebepler arasndadr.
Osmanlnn neden byle bir ayrcala gittii konusunda farkl yaklamlar vardr. 86 Bu
konuda Raziye Oban; devletin gmrk gelirlerini artrma dncesini n plana kmaktadr.
Obana gre devlet gelirlerini artrmak iin ok cazip toleranslar tanyor, bu da tccarlar

81
Goffman,,a.g.e.,s.46
82
enocak,a.g.e.,s.161
83
enocak,a.g.e.,s.16
84
Mbahat Ktkolu, zmir Tarihinden Kesitler, zmir, 2000, s.285
85
Goffman,a.g.e., s.44
86
Raziye Oban, Levanten Kavram ve Levantenler zerine Bir nceleme, Trkiyat Aratrmalar
Dergisi,2006,s.345

43
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

cezb ediyordu. Balangta sadece ticaret iin giden tccarlar, zamanla buralara yerlemeye
baladlar.87 Daniel Goffman ise; devlet yapsndaki otoritesizlii sebep gstermektedir.
Dier almalara da baktmzda ise devletin ticari hayat canlandrma ve gelirleri artrma
dncesinin arlk kazandn grmekteyiz.
n plana kan dier nemli neden ise uluslararas denizlerde gerekletirilen
ticari hareketlilikte korsanlarn baa bela olmasdr. Byk ve korunakl bir krfezin iinde
geni bir liman olan zmir, korsan aknlarn pskrtmek asndan skenderun, Sakz ve
dier dou Akdeniz limanlarndan daha iyi durumdayd. Livornoya, Venedike ve dier
bat Akdeniz limanlarna skenderiye, skenderun hatta stanbuldan daha yaknd, stelik
girii, yalnz korsanlarn deil, tccarnda sakland ya da gvenli bir liman arad saysz
ege adas tarafndan korunuyordu.88
Btn bu sebepler Batl tccarlarn zmire olan ilgisini her geen gn daha da
arttrmtr. Hatta belirli bir zaman sonra ehrin ekonomisinde tek sz sahibi olmulardr.
zmirli Levantenler arasnda ticari alanda Franszlar ve ngilizler daha ok sz sahibi idiler.
Daha sonralar bunlara Hollandallar da eklenmitir. Ermeniler genelde rn retici veya
yetitirme pozisyonunda kalmlardr. Rumlar ise daha ok ara eleman olarak yer
almlardr. Hemen hemen batl zengin Levanten ailelerin hepsinde Rum hizmetiler vard.
Dolaysyla ticareti ynlendirenler Fransz, ngiliz ve Hollandal Levantenlerdir. Bunlarn
arasna Venediklileri de eklemek daha doru olacaktr. ok ciddi kazan salamlardr.
Buna bal olarak ta bu lkelerin vatandalarnn says gittike artmaya balamtr. Bu ar
ticari hareketlilik Bat dnyasnda geni yank bulmu sradan ii vatandalar bile akn akn
Bat Anadolu kylarna yerlemeye balamlardr. 1604-1607 yllar arasnda ksa srede
zmirin ticaretinde bir patlama oldu. Kentin gmrk gelirleri 981.854 akeden 1.332.733
akeye kt.89

2.2. ZMRDE BULUNAN LEVANTENLER

zmirde Levanten dnyay oluturan Batl ve dier aznlklara baktmzda, tarihi
sre iinde farkllklarn artn grmekteyiz. Farkllktan maksat; mensubu olunan reaya
saysnn gn getike artmasdr. lk balarda talyan ve Franszlar hemen hemen tek millet
olarak bulunurken, daha sonralar bu milletlerin eitlilik arz etmesidir. Bu da doaldr. Bu
doall anlamak iin Frenk diye de tarif edilen Levantenlerin zmir tercihlerinin
sebeplerini ifade etmekte fayda vardr. O da udur: Levantenlerin zmir tercihinin ortak
paydas, Osmanl Devletinin, zellikle zmirin sunduu benzersiz zgrlkten
yararlanmak ve ok para kazanmak arzusudur. zmir limannn zellii ve etkinlii, gmrk
gelirlerinin artrma dncesiyle yerel yneticilerin toleransl yaklamlar sonu itibariyle
zmiri batl gmenlerin ve tacirlerin ilk tercihi yapmtr.
imdi bu aznlklar srasyla grelim: Trklerin Avrupaya Frengistan, eitli
sebeplerle Trkiyeye gelen ve yerleen Avrupallara da Frenk dedikleri bilinmektedir.
Dou Akdeniz ile ilikileri ok eskilere dayanan talyan ve Franszlara, daha sonra srasyla
ngiliz, Hollandallar, Almanlar vb. katlr.90

2.2.1. talyanlarn zmir Tarihi

Frenkler arasnda tarih olarak ilk akla gelen talyanlardr. Onlarn Levanten
dnyann, ilk ekirdeini oluturduklar sylenebilir. Ortaada Bizanstan imtiyaz elde

87
Oban,a.g.e.,s.346
88
Goffman,a.g.e.,s.60
89
Goffman, zmir ve Levanten Dnya, s.51
90
Serap Ylmaz, zmirli Levantenler, Avrupal m Levanten mi?, stanbul 2006, s.121

44
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

eden Cenevizliler, stanbul gibi, bu kentte de koloni kurdular. Venedik dnemi ise daha
sonra balar. Venedikliler Dou Akdeniz ticaretine hkim olduklarnda, ncelikle Sakz
adas bata olmak zere Ege adalarna yerleip sonra zmire gemitir. zmirin eski talyan
ailelerinden bazlar gnmze kadar gelmitir. Aliotti Biraderler adyla n salan aile
bunlardan birisidir. Bu aile, 17. yzyla kadar Sakz adasnda bulunup, daha sonra zmire
yerlemitir. Floransa kkenlidir. 17.yzyl balarndan itibaren talyanlarn ticaret alar
neminden ok ey kaybeder.91 Bu sonucun ortaya kmasndaki en byk sebeplerden
birisi Franszlarn kente youn ilgi gstermesi ve ticarette etkin sz sahibi olmaya
balamalardr.

2.2.2. Franszlarn zmir Tarihi

zmirde yaayan Avrupallar arasnda yerleim alanlarn, yerleim zamanlarn,
uratklar faaliyet alanlarn, kolonilerinin oluumunu ve tarihsel geliim srecini en iyi
izleyebildiklerimiz Franszlardr. zellikle 1640l yllardan sonra Franszlarn zmire
gelileri hz kazanmtr. Bu gmenler u deiik ehirlerden gelmektedir: Paris,
Bourgogne, Berry, Lyon, Dauphine, Grenoble, Toulose, Carcasson, Narbonne, Montpellier,
Toulon, Marsilye vb. Bununla birlikte tccarlarn neredeyse tamam Marsilyada, sanatkr
ve hizmetliler ise ounlukla Gney Fransa da yer alan deiik ehirlerden yola kmtr.92
Franszlar devam eden zaman iinde arln iyice hissettirecek, hatta en etkin
millet olacaktr. yle ki; sonralar Franszca, Levantenler arasnda kullanlan ortak dil hline
gelmitir. Franszlar ngilizler takip etmitir. Onlardan sonra ise, Hollanda, Almanya ve
hatta Portekizliler kente yerlemeye balamlardr. Ama hibiri Franszlarn arln
kramamlardr diyebiliriz.
Dou Akdeniz ticaretine sonradan katlan Fransz ve ngiliz tccarlarn kente
yerlemeleri kimi belki de eski talyan ailelerinden hanmlarla evlilikler yoluyla olmutur.
Fransa hem bayra hem de dili ile Levanten dnyaya damgasn vuran lke olmutur. 1536
ahitnamesine gre Venedikliler dnda Osmanl limanlarnda kabul gren tek bayrak Fransa
bayradr.93 17. yzyldan balayarak, yalnz Musev ve Hristiyan Osmanl halk deil,
dier Avrupallar arasnda da pek ok insan, zellikle 18.yzylda bu bayran altnda
himaye aramtr.94 Franszlara verilen kapitlasyonlarn bu durumun ortaya kmasnda
etkili olduunu unutmamak gerekir. Bunun sonucu olarak ta Franszca Levantenler arasnda
deta bir ticaret dili olmutur. Zaten bir Fransz okulunda okumann, baarl bir Levanten
olmann kurallarndan birisi olmas, bu sonucu en iyi ifade eden davran olarak kendisini
gstermektedir.
zmirli Levantenler arasnda Franszlarn says resmi rakamlarn zerindedir. nk
kaak yollardan gelip, kendisini bir ekilde kamufle ederek yaayanlarn says az deildir.
zellikle ticaret younluundan kaynaklanan ve kaptanlarn oturma iznine bakmakszn bu
kiileri gemilere almalaryla kaak olarak zmire gelen gmenler, dikkat ekmeden
dolaabilmek ve ilerini yrtebilmek iin Trk usul giyim kuam tercih ediyorlard. Sa
sakal tralarn bile Trk kltrne uyduruyorlard. Ayn dikkat kadnlar iinde geerliydi.
Dolayssyla o zamann artlarn da hesaba kattmzda gerek saylar net ifade etmek
mmkn olmamaktadr.
Franszlarn toplumsal ve ekonomik etkinlikleri Levant Kumpanyasnn kurulma
ncesi ve sonras byk farkllk gstermektedir. 1670 ncesi daha ok, lkelerinde

91
Ylmaz,a.g.e.,s.122
92
Ylmaz,a.g.e.is.124
93
Ylmaz,a.g.e.,s.125-126
94
Ylmaz, a.g.e, s. 90

45
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

bulamayacaklar bir hayat art veya bir i bulmak iin gelen, eitli meslek dallarna
mensup olanlar koloni iinde ounluktadr. Bu dnemde tccarlar krala bal olmakszn,
kendi hesabna almakta, ticaret etkinlikleri Marsilyal tccarlarn zel giriimine bal
olarak seyretmektedir. Aslnda ocuk ve kadnlar hari, her iki dnemde de kentte 75
Fransz var. Ancak bir dnemden tekine tccar ve sanatkr says greli olarak azalrken,
aksine din adam ve himaye altna alnanlarn yani beratllarn says artmaktadr. Bu
olguyu, izlenen say snrlamas politikas ve 1740 kapitlasyonlar ile aklamak
mmkndr.95
17. Yzylda zmirdeki Fransz nfusu gentir. Kadn ve ocuklar bir yana,
kolonide 20-40 ya arasndakiler ounluktad r.1670lerden itibaren dier Osmanl
limanlarnda olduu gibi zmirde de evli Franszlarn, yani ailelerin yaadn biliyoruz.
Fransz yetkililerce kadnlarn Osmanl limanlarna gitmesi yasaklanm olmasna ramen
genellikle gz yumulduu anlalmaktadr. Karma evlilik ancak 1750de serbest braklr.
zmirde 1750-1760l yllarda kendi gibi Fransz veya dier Frenklerle evlenmi 18i
sanatkar, 11tccar, 12si yardmc olarak alan olmak zere toplam 40 kii
bulunmaktadr. Franszlarn gayr- mslim reaya ile evliliklerine gelince, o yeni hukuki
problemler ortaya karabilmektedir. Mesela Fransz Bykelisinin tercman (Fanton),
1792de Osmanl Hkmetine bavurarak, zmirde saatilik yapan ve reaya kz ile evli bir
Fransz esnafn (Berthold), zmir cizyedar tarafndan ahitnamelere aykr olarak, cizye
vermeye zorlandn bildirip ikyette bulunur. stanbuldan zmir naibine gnderilen
emirde bu gibilerin mstemin farz olduunu ancak saatinin satn ald emlak ve
araziler var ise sair mstemin misill bunlar tekrar Mslmanlara satarak kendilerinin i
yerinde ve dier mlklerde kirac olarak oturmas gerektii belirtilir. Aslnda Fransz
hkmeti de vatandalarnn Osmanl limanlarnda mlk edinmesini yasaklayan bir politika
izlemektedir. 18.yzyl ortalarndaki bu politika zmirde de tccar ve grevli saysnn
azalmasna neden olmutur. Ancak kentte yaayan Frenkler arasnda yine de Franszlar
ounluktadr.96
Buraya kadar sylenenlerden sonra, Franszlarn zmirin Levanten tarihindeki yeri
daha net ortaya kmaktadr. zmirin byk dnm geirdii 19. yzyln balarndan
itibaren Fransz etkisi hep aktif olmutur. Bu etkinin temelini oluturan Fransz aileler
vardr. Bunlar zellikle ticaret alannda ok ileri dzeylere gelmiler, sonrasnda ise ehrin
eitli kurumlarnda nemli makamlarda yneticilik pozisyonunda bulunmulardr. Hatta
ehrin ynetiminde dahi siyasi bir aktr haline gelmilerdir. Bunlarn en gze batanlar La
Fontaine, Whithal ve Giraud aileleridir. Bu aileler hakknda ksa da olsa bir bilgi vermek
faydal olacaktr.

1- La Fontaine Ailesi
Ailenin ilk yesi James La Fontaine, ngilterede iken Levant Kumpanyasnn
yesidir. zmirde Edwards Hayes ile ortaklk kurarak, i hayatn Hayes La Fontaine and
Co. simli firmada srdrr. Byk oul Charles Constantine, babas ldnde ad geen
firmann byk orta olur.97 Byk oul Charles, orta olduu byk firma 1852de
kapandktan sonra, Trakyada Pelion gm ve kurun madenlerinde yneticilik yapar.
1855de Osmanl Bankasnn zmir ubesi mdrlne atanr. Charles daha sonra bu
bankann genel mdr olur.98 Ve ailenin bu st dzey yneticilik serveni dier yeleri

95
Ylmaz,a.g.e., s.126
96
Ylmaz,a.g.e.,s.126
97
Ylmaz,a.g.e.l,s.129
98
Ylmaz,a.g.e.,s.129

46
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

tarafndan farkl platformlarda devam eder. La Fontaineler bu gelimelerden sonra Osmanl

topraklarnda kk salm ailelerden olmulardr.

2- Whithal Ailesi
Whithall ailesinin ilk yesi, 1809 ylnda bir ngiliz ticaret evi (Breed et Co.)
tarafndan zmire gnderilen, Liverpollu tccar Charlton Whithalldur. Charlton, Graud
evlerinden birini kiralayarak Bornovaya yerleir. Hemen arkasndan kardei James ve dier
aile yeleri gelir. Charlton Whithall, Jean Babtiste Giraudun aile irketiJ.B ve Giraud et
Cie yi 16 yandaki olu Alexandre Girauda brakarak vefat ettii 1881 ylnda, kendini
zmire gnderen ngiliz irketinin de iinde yer ald irketini kurar:La Societe C.Whithall
Co. Bu irket zamanla Anadolunun en nemli ticaret evi hline gelir.99
Whithall ailesi zamanla dier Levanten ailelere de rnek olmutur. zellikle
Fransadan bir ok kiinin bu irket araclyla zmire yerleme imkn bulduklarn
belirtmek gerekir. deta ticari bir imparatorluk hline gelen Whithaller, devam eden srete
dier Levantenlerin ounda olduu gibi zmirde tutunamazlar ve zmiri terk ederler.100

3- Giraud Ailesi
Fransz aile Giraudlar, zmirin kkl ailelerinden biridir. Ailenin tarihi, zel ariv
ve yaayan aile yeleri ile yaplan szl tarih almasna gre, 1760l yllarda zmire
yerleen tccar ve armatr Jean Babtiste Giraud ile balamaktadr. Babtiste, daha sonralar
kendi irketini kurar. 1780li yllarn sonlarna doru, kendisi gibi zmirin banliys
Bornovada yaayan Venedik Konsolosu Lukas Cortazzinin kz ile evlenir. Giraud
zamanla zmirin en zengin tccarlarndan birisi olmutur.101 Bu ailelerin sadece zmirin
deil Trkiyenin de sanayi uygarlna girite byk rol oynadklarn belirtmek gerekir.
Mesela; Giraudlarn ekonomik alandaki etkileri daha ok tekstil alanndadr. Bu alanda
birok fabrikalar ve retim tesisleri vardr. Bunlardan bir tanesi olan zmir Pamuklu
Mensucat T.A..dir. Yine yn mensucat konusunda da nemli sze sahiptirler. Belki de
bu gelimilikleri onlar, zmirde kalan nadir Levanten ailelerden birisi yapmtr.102
Fransz ailelerin saysn daha da artrmak mmkn. Fakat Franszlar stn klan bu
ticari durum ok uzun srmeyecektir. Bu durumun ortaya kmasnda muhakkak ki
Osmanl-Fransz ilikilerinin uzants etkin rol oynamtr. zellikle ngilizlerin sanayi
devriminin bundaki rol fazladr. ngilizlerin sanayi devriminden sonra Osmanl
limanlarnda ngiliz gemileri daha ok grnmeye balamtr. Bu fazla grnme durumu,
ngilizlerin btn dnyadaki ticari balarn hesaba katarsak kendini daha ok hissettirmeye
balamtr. Zamanla Franszlarn etkisi iyiden iyiye krlarak ngiliz etkisi ortaya kmtr.
Bu etkinin ortaya knn tabii ki eitli nedenleri vard. ngilizlerin ticari faaliyetleri ve
etki alanlar konusuna daha sonra deinileceinden burada bu kadar bilgi ile yetiniyoruz.

2.2.3. Hollanda ve ngilizlerin zmir Tarihi

Osmanllar, Katolik olmamalar ve dolaysyla slamiyet ile ideolojik ekime
geleneine sahip olmamalar nedeniyle, Hollanda ve ngiliz devletlerine daha akt.103

99
Bkz. Resul atalba, Anglikan (ngiliz) Kilisesi Misyonerlii ve Osmanl-ngiliz likilerine Etkileri,
Y.15, S. 24, anlurfa
2010, s. 174-176; Ylmaz,a.g.e.,s.132
100
Ylmaz,a.g.e., s.134-135
101
Ylmaz,a.g.e., s.136
102
Ylmaz, a.g.e., s.136
103
Goffman, a.g.e., s.85

47
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

Fakat zellikle ngilizlerin Anadoluya olan ilgilerini ve zmire yerleimlerini sadece bu

adan izah etmek yetersiz olacaktr. Osmanl ile ngiliz devleti arasndaki siyasi ve
ekonomik ilikiler gz ard edilemeyecei gibi, ngilizlerin dnya ticaretindeki roln
unutmamak gerekir. ngilterede uygulanan yeniliki ekonomik yap onlar birok konuda
avantajl konuma getirmekteydi. Bu yap Levant Kumpanyasnn Londradaki yneticileri,
stanbuldaki eli, taradaki konsoloslar ve drt bir yandaki tccar arasnda sk sk sert
tartmalara neden olmakla birlikte, Osmanl g rntleri karsnda esneklik salyor,
ynettikleri tccar topluluunun saygsn kazanm yetenekli ve mucid kiilerin irket
iinde sorumlu grevlerde bulunmasna imkn veriyordu.104 Dolaysyla, ngiliz sisteminde,
kat yetki snrlarnn olmamas ilerini biraz daha kolaylatryordu.
Btn bunlarn karsnda Hollandallar da gz ard etmemek gerekir. ngilizlerin
karsnda ki tm dezavantajl durumlarna ramen, zmirde ki konumlarn
glendirmekte, Osmanl Devletinde ki merkezi otoritenin ksmen zayflamasndan
yararlanmlardr.
zmirdeki Hollandallar 17.yzyln ilk on yllarnda Kalenderolu, Cennetolu ve
lyas Paa gibi ekyalarn da hazrlad bulank ortamda hayat buldular. Levanten konsolos
Nicolini Orlando, zmirde ki ilk Hollanda konsolosuydu. Yeni kurulan Hollanda Levant
Kumpanyasnn yneticileri, rakip devletlerin oktan yerlemi konsolosluklaryla rekabet
edebilecek kadar bilgili adamlar olmadn grnce, yerli kozmopolit cemaatler arasndan
Ermeni, Rum ve Yahudileri kullandlar.105 Nitekim sz konusu stratejinin faydasn grdler
ve nemli bir ticari argman haline geldiler. Bunun devam olan srete Hollandallar da
zmirin Levanten Dnyasna nemli bir giri yapm oldular.

3. DER AZINLIKLAR VE LEVANTENLERLE OLAN LKLER

Aznlk, bir toplumsal kategoridir. Aznlk terimi dil, din, rk ya da etnik kken
bakmndan aznlkta bulunan farkl zellikler gsteren toplumsal bir kategoriyi ifade
eder.106 Aznlk terimi Egemen bir devlet ierisindeki dier gruplardan farkl olan ulusal,
etnik, dinsel veya dilsel bir grup 107 olarak ta tanmlanabilir.
zmiri ksa zamanda bir Levanten ehri yapan nemli unsurlardan birisi de farkl dil,
din ve millete sahip olan Rum, Ermeni, Yahudi ve Levantenlerin Osmanl
mparatorluunun byk hogrs sayesinde kendi kltrlerini ve inanlarn zgrce
yaayabilmeleri olsa gerektir. Zaten muhtelif yerlerde alm olan ve deta i ie gemi
olan ibadethane, hastane, tiyatro vs. kurumlarna baktmzda bunu grmek daha da kolay
olacaktr. Dier aznlk gruplar ile Levantenler arasndaki ilikilere deinmeden nce bu
gruplarn hangi milletlerden olduklarna ksaca deinmek daha faydal olacaktr
dncesindeyiz.
19. Yzylda, Osmanl mparatorluunun birok kentinde olduu gibi, zmirde de
Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler, gayri mslimlerin oluturduu en kalabalk ve en nemli
cemaatlerdi.108 Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler, uzunca bir sre birlikte olmann da
etkisiyle, dinsel gereklerin zorunlu kld farkllklar dnda det ve gelenekler ynnden
birbirlerine ve Trklere yakndlar.109 Bu ynyle bahsettiimiz aznlk grup
Levantenlerden ayrlmaktadr.

104
Goffman, a.g.e., s.85
105
Goffman, a.g.e., s.86
106
enocak,a.g.e.,s.155
107
Erol Anar, te Kyda Yaayanlar, Aznlklar, Yerli Halklar ve Trkiye, stanbul 1997, s.15
108
enocak,a.g.e.,s.155
109
enocak,a.g.e.,s.156

48
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

3.1. Rumlar
Rum szc Trke' de u anlamlarda kullanlr:
Dou Roma (Bizans) mparatorluu snrlar iinde yaam ve Roma yurtta
haklarna sahip olmu kii.
Eskiden Osmanl mparatorluu iinde yaam, gnmzde ise Mslman lkelerde
yaayan Helen soyundan gelen kii.
Yunanistan dnda yaayan, Yunanca konuan ancak Yunan vatanda olmayan
kimse.110
Tarihte Dou Roma mparatorluu'nu oluturan 6. yzyl'a kadar Latince konuan ve
6. yzyl'dan sonra Yunanca konuan kimselere Mslman lkelerde Rum denirdi.
Gnmzde Rumlarn byk ksm Kbrs'da yaamaktadr. Anadolu'ya yerlemeleri ok
eski tarihlere dayanan Rumlar, 1923 ylndan sonra Trkiye-Yunanistan Nfus Mbadelesi
ve en son olarak 6-7 Eyll Olaylar ile Trkiye Cumhuriyeti'nden neredeyse tamamen
ayrldlar.111
Rum kelimesi herhangi bir din/mezhepsel anlam tamamakla birlikte Rumlarn
tamamna yakn Dou Ortodoks Kilisesi mensubudur. Bu tanmdaki Rum szc Helen
kkenli Rumlar kapsamaktadr. Diyar- Rum'da (Anadolu'da) yaayan ve farkl dinlere
mensup olan kimseler iin de "Rum" (Rum Diyarndan olan) sfat Mevlana Celaleddin
Rm rneinde olduu gibi kullanlmtr.112
Rumlar tarih boyunca Anadolunun nemli bir aznlk grubu olarak hep var
olmulardr. Rumlarn Trkiyede ki yaad evrelere baktmzda bunu sylemek
mmkndr. Rumlar, yzyllardr bu blgede yaam ve Anadolunun yerli kltr ile
yorulmu Hristiyan bir halkt. Grek kltrnn, skender mparatorluu ile rana kadar
tanmas sz konusu olmusa da, bu kltr Anadolunun dier kltrleriyle karm ve
dolaysyla Grek kltrnden apayr bir kltr olumutu. Yine Anadolu Hristiyan halkn
tad kltrde, ilk bakta Grek kltrnn daha egemen olduu izlenimi ksa da bu
sadece d grntedir. Halkn ayn din ve mezhebe sahip olmas, Grekeye benzeyen bir
dil kullanmas byle bir gre neden olmaktadr. Halbuki, Anadolunun yerli kltrne,
geni lde bir Trk-slam kltr de karmt. Bunun sonucu olarak, birok yerde halk
Rumcay unutmu ve anadil olarak Trkeyi kullanmaya balamt.113 Mesela, zmir-
Manisa demiryolu zerindeki 4.500 nfuslu Horozky kasabasnda anadili Trke olan
Rumlar yayordu. stelik bu kasaba, bat sahillerinde bulunduu hlde anadili Trke olan
Rumlarn yaad tek yerleim birimi de deildi.114 K.A.A.M.n ayn sayfasndaki bir
baka ifadeye gre, Roma imparatorluu ikiye ayrldktan sonra douda kalan parasna, 16.
Yzyldan itibaren Avrupallar Bizans adn verdiler. Ancak, yzyllar boyunca, Romal
anlamna gelen Rum kelimesi gerek Trkede deiik biimlerde dier dillerde Bizans ve
zellikle de Anadoluyu ifade etmek iin kullanld. Anadolu Seluklu dneminde ise daha
ok Rum kelimesi kullanlmaya balad. te bu sebeple, Anadolu Seluklularndan sonra
tek kullanlan tanmlama olduu sylenebilir.
Biz burada Rumlarn, btn Anadolu tarihini ortaya koyacak deiliz. nk esas
amacmz Rumlarn zmir tarihini anlatmaktr. Dier trl Karadenizde ki Rum Pontus

110
TDK.gov.tr
111
http://tr.wikipedia.org/wiki/Rum
112
http://tr.wikipedia.org/wiki/Rum
113
Yavuz Ercan,Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Ankara, 2001 s.77
114
K.A.A.M(Kk Asya Aratrmalar Merkezi-Atina),G, Rumlarn Anadoludan Mecburi Ayrl
(1919-1923), stanbul,2001, s. 50

49
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

Devletinden balayp stanbul Roma mparatorluuna kadar ok farkl konulara girmek

durumu ortaya kacaktr. Hatta Anadoludaki irili ufakl dier Rum yerleimlerinden de
bahsetmek gerekecektir.
zmirin nfusunu oluturan cemaatler ayr semtlerde yaard. Kentte bir Trk
Mahallesi, bir Rum Mahallesi, bir Ermeni Mahallesi, bir Yahudi Mahallesi ve bir de Frenk
Mahallesi vard.115 zmirde Trklerden sonra gelen en kalabalk nfus Rumlara aitti.
Nitekim 1914 yl resmi nfus rakamlarna gre bakldnda; 378.000 Mslman-Trke
karlk; 217.686 Ortodoks-Rum bulunurken, ABD zmir konsolosluu verilerine gre,
sava ncesinde zmirin nfusu 400.000 dolayndayd ve bunun 165.000i Trk, 40.000
Yunanistan uyruunda olmak zere 155.000i Rumdu.116 Rakamlara bakldnda ok ciddi
bir Rum nfusun olduu dikkat ekmektedir.

3.1.1 Rumlarn zmir Tarihi ve Varlk Sreci

Yunan ulus devletinin kurulmasyla birlikte Rumlar iin durum deimeye balad.
Osmanl Devletinin siyasi uygulamalarnda her yabanc devlet iin olduu gibi Yunanistan
vatandalar iin de yabanc statsnn getirmi olduu ayrcalklar vard. Bu dnemde
binlerce Yunan vatanda, sahip olduklar yabanc statsnn avantajlarnn bilinciyle,
Osmanl Devletinin balca ticaret merkezlerine yerleiyorlard. Onlar eken ey, ticaret,
serbest meslek ve hatta din yani hangi alanda olursa olsun, anslarnn yksek oluuydu.117
Yunan vatandalar bu tarihten sonra, varlklaryla yerli Rum nfusun ulusal bilincini
gelitirmekteydi. Okuduklar gazete ve dergiler, lkelerinin diplomatik temsilcileriyle
ilikileri, yerli Rumlarla birlikte devam ettikleri kiliselerde dile getirdikleri milli duygular,
hep bu gelimeye katkda bulunuyordu.118 Aslnda Rumlarn bu tutumunun, zmirdeki
hayatlar iin sonun balangcn oluturduunu sylemek mmkndr. Yani Osmanl
Devletinin topraklar zerinde yaayan btn Rumlar iin mthi bir propaganda ve ulusal
bilinci uyandrma mcadelesi n plana kmtr. Nitekim Rauf Beyrunun ifadelerine
bakarsak durum biraz daha netlemi olacaktr. yleki: 1821 ylndan nce Rumlar
snrsz bir zgrlkten yararlanmaktadr. Onlar her yerde davranlarndaki kstahlk ve
grltl neeleri ile saptamak olanakldr. denildii hlde, sonraki anlatmlarda
zmirdeki Rumlar, Mora Yarmadasndakilerin aksine, sanki zgrlkten ok, bar iin
yaratlm gibidirler. Osmanl Devletinin hibir kentinde Rumlar, zmirde olduu kadar
bask altnda yaamamlar. Buna ramen yine byle kalmlardr.119 denilmesi bu farkll
aka ortaya koymaktadr.
Yunan ulus devletinin kurulmasyla birlikte, Osmanl mparatorluunun Rum
uyruklular basit bir seimle kar karya kaldlar: Ya Osmanl mparatorluunun paras
olarak kalacaklar, ya da krallktaki soydalarnn rneini izleyip bamszlk mcadelesine
girieceklerdi. Nitekim, Gezgin Ubicini, 1850lerde yle diyordu:
Siyasi eilimlerine gelince. Trkiyedeki Rum uyruklular ikiye ayrlabilir:
Trkiyeye ve var olan
statkonun idamesine bal olanlar ve deiimin, hrsn, hayalin Rum halkn
zgrlemesinin partizanlar

115
Erkan Sere,zmir ve evresi Nfus statistii 1917, zmir, 1998,s.5
116
Sere,a.g.e., s.6
117
Gerasimos Augustnos,Kk Asya Rumlar.Ondokuzuncu Yzylda nan,Cemaat ve
Etnisite,Ankara,1997,s.326
118
Augustnos,a.g.e.,s326
119
Rauf Beyru, 19.Yzyln lk Yarsnda zmirde Sosyal Yaam; zmir, stanbul, 1992 , s.169

50
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

olan dierleri.120

Ama aslnda zmirde Rumlar kendilerini zgr ve mutlu hissediyorlard. Trklerle

de pek sorunlar yoktu.121 zmirli Rumlar Trklere gre ok stn bir refah dzeyine
sahiptiler. Tccarlarn, sanayicilerin, kk esnafn byk bir ounluu Rumdu. Tarm
sektrnde alan nfusun iinde Rumlarn ekonomik durumlar Trklerden ok
stnd.122 Yunanistandakiler ise, Trkiyedeki Rumlar esir olarak gryorlard. Onlara
gre Trkiyedeki Rumlar mutlaka zgrlklerine kavumalydlar.123 Bu sebep
erevesinde Yunanistan tarafndan, ierde ve darda birok plan devreye sokulmutu.
Bu planlarn bazlarna ksaca deinecek olursak; Yunanistandan zmire g eden
Yunan vatandalarnn veya I. Dnya sava srasnda Yunanistana kap, orada askerlik
eitimi alm, daha sonra da gizlice geri getirilmi yerli Rumlarn Rum toplumu zerinde
olturduklar baskyla, toplumsal hakimiyet, deiimin, hrsn, hayalin ve Rum halknn
zgrlemesinin partizanlar olan grubun eline geti. Rum okullarnda gizlice askeri eitim
yapmak iin izci rgtleri kuruldu. Trkiyeye getirilen baz Rumlar, ekya eteleri
kurmakla grevlendirdi.124 Tekrar hatrlatmak gerekirse; Rumlar, o zamanlar bu tehlilei
oyunun Anadoluda ki varlklar iin sonun balangc olduklarn bilmiyorlard.

3.1.2. zmirli Rumlarda Dini Hayat

Rumlar, din konusunda ok tutucu idiler. Onlarn bu tutuculuu, yalnzca
Mslmanl kabul etmi olanlara kar deildi.1809da Ortodoks bir Rum kznn Katolik
olma istei, kentte bu toplumlar arasnda byk karlklara neden olmu, Rumlar bata
papazlar olmak zere eitli toplu giriimlerde bulunup zor kullanma yolunu semilerdi.125
Rumlar, Paskalya Bayram srasnda taknlk yapyorlar ve olaylar karyorlard. Sarho
olup saa sola saldryorlard. Bazen, yaralanmalr oluyordu. Birka kiinin yaralanmas,
Runlarn Paskalya trenlerinde normal kabul edilen olaylard.126
Baz Rumlarn dinsel hogrszlkleri nedeniyle, zmirde kardklar olaylarn
okluu bir hayli dikkat ekicidir. Din yznden kan olaylarn en nemlisi, Kan ftiras
nedeniyle kan olaylard. Rumlarn, Yahudilerin ekmek yapmnda Hristiyan kan
kullandklar eklindeki aslsz sulama nedeniyle kardklar olaylar, bazen can, bazen mal
kaybyla sonulanyordu.127
120
Augustinos, a.g.e., s.326
121
Kozmas Politis,Yitik Kentin Krk Yl,stanbul,1994, s.5 (Politis,Yksek renimini zmirde
tamamlamtr.
1922 ylna kadar zmirde kalmtr. nl bir Rum yazar olan Kozmas Politis, 1922 ylndan sonra
ailesi ile
birlikte zmirden ayrlmtr. Bahsedilen eserinde zmir ile ilgili bir ok hatras anlatlmaktadr. u
ifadeleri
konumuza k tutmas asndan nemlidir: zmirde yaarken kendimizi hr hissediyorduk.1914
ncesi
Trklerle hibir sorunumuz yoktu..Ama Yunan ordular zmire yerleince kendimizi, dman bir
gcn
demeyeyim ama, yabanc bir gcn altnda hissetmeye baladk.)
122
Bilge Umar, zmirde Yunanllarn Son Gnleri, Ankara, 1974, s.58
123
Engin Berber, Mtareke ve Yunan gali Dneminde zmir Sanca., D.E..Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi
Enstits,Doktora Tezi,zmir,1993,S.137
124
Umar,a.g.e.,s.49
125
Beyru,a.g.e.,s.69
126
Beyru,a.g.e.,s.79
127
Erpi,a.g.e.,s.9

51
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

3.2. Levantenler ve Rumlar Arasndaki likiler

Levantenler ile dier aznlk gruplar arasndaki iliki de, ticari menfaat mcadelesi
zaman zaman etkin rol oynamtr. Bu sebeple Mtareke ve igal dneminde, Levantenlerin
genellikle Yunan aleyhtar olduklar, Trkleri Yunanllara tercih ettikleri, Van Der Zee,
Wood, Giraud, Whittall ve Maltass aileleri gibi birok Levanten ailenin Trkleri
destekledikleri bilinmektedir.128 Blent enocak bu durumu; Kapitlasyonlarn salad
ayrcalklar sayesinde byk bir servet yapan Levantenlerin, Yunanllarn hkim olduklar
bir zmirde, istedikleri dzeni kuramayacaklarn bilmeleriydi. 129 eklinde ifade
etmektedir. Nitekim, ayn meseleyle ilgili olarak, o dnemin Amerikan Konsolosu olan
Gerge Horton, 19 Temmuz 1919 tarihli raporunda:

.Bir tek atla ekilen eski psk arabalardan oluan zmirin

tramvay sistemini ya da
ortaadan kalma klandrma sistemini grenler, Trk
Hkmetinin himayesinde kt
hizmetleri pahalya satarak zengin olan bu baylarn niin Yunan
aleyhtar olduu
anlalabilir. Hemen hemen btn firmalar, Trk ortaklarla ya da
Trk memurlarla
birlikte alarak, byk kr saladklar ve byk ayrcalklardan
yararlandklar iin,
Douda balca ticari rakipleri olan Yunanllarn geliinden hi
honut olmadlar

diye aka belirtmektedir. Uzun sre zmirde yaam olan Forbes adl nl ngiliz
i adam130 ise 30 Nisan 1921 tarihinde, Lord Riddelle gnderdii yazsnda yle diyordu:

Yunan igali altnda bulunan blgelerde durumun oldua kt olduunu

belirtmekten znt
duymaktaym. Yunanllar, Trkleri ynetecek yetenee sahip kiiler
deillerdir.
ngilteredekilerin, Yunanllarn gerek ehrelerini bildiklerini
sanmyorum. Nazilli blgesinde
bu gne dek yaplan kamlama, imdi kurunlamaya dnmtr. Tm
lkede bir terr havas
128
www.compapp.dcu.ie/humphrys/FamTree/Maltass/turkey.history.html
129
enocak,a.g.e.,s.175
130
http://www.nedimatilla.com/index.php?option=com_content&task=view&id=135&Itemid=39
Forbes Ailesi, Bucada ve Bornovada kkleri olan zmirdeki Levanten aileler iinde en
zenginlerden biriydi. Forbes Ailesi
de uzun romanlara konu olabilecek bir aileydi ama zmir romanlar henz yazlmaya balamad
iin onlarn da yks henz
edebi bir eser hline dnmemiti. Forbeslerin Birinci Kordonda bir dviz brolar da vard.
zmire yanaan gemilerden
inenlerin yanlarnda getirdikleri paralar ile zmirde geen paralar arasnda da bir deiim
yaplmas gerekirdi. Burada en
gvenli change-exchange iin Forbeslere bavurmak yeterliydi. Forbes ailesi, Rumlarn
Anadoludan karlmasna
paralel olarak, 1920 ylndan sonra zmiri terk ederek ngiltereye yerlemitir.

52
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

esmeye balamtr. Yunanistandan en son gelen askerlerin disiplini

olduka zayftr.
Grdkleri her Trkn ba bo bir kpek gibi ldrlmesini grev
sayyorlar. Hibir Trk
imdi blgede gven iinde dolaamyor ve hatta Osmanl Rumlar bile
Yunan askerlerince
tedhie tabi tutuluyor.131 Forbes bir baka yazsnda yine Riddelle
zmir kentinde, her iki
taraf da irkin olaylar karyor; ama bunun nedeni, Trkleri rkten Yunan
propagandasdr. Bu
lkeyi veya herhangi bir blmn bu srada Yunanllara vermenin
korkun bir hata olaca
kansndaym.

diyordu.132

Harold Francis adl bir ngiliz de, ngiltere Dileri Bakanlna 25 ubat 1920
tarihinde gnderdii bir yazda; zmiri Yunana vermek, Liverpoolu Rusyaya ve
Marsilyay veya Havr Almanyaya teslim etmeye benzer. demekteydi. 133

SONU
Sonu olarak btn bu rneklere baktmzda; Levantenlerin, Osmanl devleti
topraklar zerinde yaayan batllar olduklarn syleyebiliriz. Levantenler, zmir serveni
boyunca her trl kltrel etkileimde bulunmular ve uyum srecini baaryla
srdrmlerdir. Ekonomi, eitim, salk, spor gibi birok alanda zmirin geliimine
katkda bulunmulardr. Bugn saylar ok azalm olsada, Forbes, Aliberti, Arkas, Battalzi
ailelerinin hla byk bir ekonomik etkinliinin olduu grlmektedir. Fakat zellikle
Cumhuriyet dneminden sonra yabanclara tannan birok ticari ayrcaln sona ermesiyle,
zmirin levanten nfusu olduka azalmtr. zmiri ksa zamanda bir Levanten ehri yapan
nemli unsurlardan birisi de farkl dil, din ve millete sahip olan Rum, Ermeni, Yahudi ve
Levantenlerin Osmanl Devletinin byk hogrs sayesinde kendi kltrlerini ve
inanlarn zgrce yaayabilmeleri olsa gerektir. Zaten muhtelif yerlerde alm olan ve
deta i ie gemi olan ibadethane, hastane,tiyatro vs. kurumlarna baktmzda bunu
grmek daha da kolay olacaktr.

KAYNAKA
AKURGAL Ekrem; Eski zmir I.Yerleme
Kantlar ve Athena
Tapna,Ankara,1983
Ana Britannica Ansiklopedisi; c.14
ATAY nar; zmirin zmiri, zmir 1993
ANAR Erol; te Kyda Yaayanlar, Aznlklar, Yerli Halklar ve Trkiye,
stanbul, 1997
AUGUSTINOS Gerasimos; Kk Asya Rumlar Ondokuzuncu Yzylda nan,

131
Salahi Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde Yunan stilaclarn Bat Anadoluda Uygulad
Siyaset,Son Yllarda
zmir ve Bat Anadolu Uluslararas Sempozyumu Teblileri,zmir,1994,s.69
132
Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar,stanbul,1994,s.30
133
Sonyel,a.g.m.s.67

53
 TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 1 3 * KI, 2012
TURAN STRATEJK ARATIRMALAR M ERKEZ DERGS
www.turansam.org

Cemaat ve Etnisite, Ankara 1997

BALTAZZ Alex; 6-8 Mart 1998 tarihinde Ege niversitesinde, zmirde
Avrupa rencileri Genel Forumunda yapt Levantenler ve Levantizmkonulu panel
metni.
BAYKARA Tuncer; zmir ehri ve Tarihi,zmir,1951
BEYRU Rauf; 19.Yzyln lk Yarsnda zmirde Sosyal Yaam; zmir,
stanbul,1992
BERBER Engin; Mtareke ve Yunan gali Dneminde zmir
Sanca.D.E..Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits,Doktora Tezi,zmir,1993
ATALBA Resul; Anglikan (ngiliz) Kilisesi Misyonerlii ve Osmanl-ngiliz
likilerine Etkileri, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Y. 15, S. 24, anlurfa
2010
DOAN Mehmet; Byk Trke Szlk, 2005
GOFFMAN Daniel; zmir ve Levanten Dnya, stanbul,1995
K.A.A.M., G; Rumlarn Anadoludan Mecburi Ayrl (1919-1923), stanbul,
2001
KTKOLU Mbahat; zmir Tarihinden Kesitler, zmir, 2000
ELDEM Ethem; 6-8 Mart 1998 tarihinde Ege niversitesinde, zmirde Avrupa
rencileri Genel Forumunda yapt Levantenler ya da Avrupallartoplants panel
metni.
ERCAN Yavuz; Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler,Ankara 2001
Redhouse; 1980
ENOCAK Blent; Levantn Yldz zmir, zmir 2008
SERE Erkan; zmir ve evresi Nfus statistii 1917, zmir 1998
PAKALIN Mehmet Ziya; Osmanl Tarih Deneyimleri ve Terimleri Szl,
stanbul 1946, c.3
Trk Ansiklopedisi; c.23
OBAN Raziye; Levanten Kavram ve Levantenler zerine Bir nceleme,Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, 2006
PINAR lhan; Levant,Levanten, Levantenlik,zmir Kent Kltr Dergisi, zmir,
Mart 2001
___________; Gezginlerin Gzyle zmir, 17.Yzyl, zmir 1998
___________; Gezginlerin Gzyle zmir, 18.Yzyl, zmir 1996
POLTS Kozmas; Yitik Kentin Krk Yl, stanbul,1994
UMAR Bilge; zmirde Yunanllarn Son Gnleri, Ankara,1974
LKER Nemci; 17. Yzyllarda zmir ehri Tarihi, zmir, 1994
YILMAZ Serap; zmirli Levantenler, Avrupal m Levanten mi?, stanbul
2006
www.compapp.dcu.ie/humphrys/FamTree/Maltass/turkey.history.html
www.yerelgundem.com/yazarlar,Ayla Congar, zmirin Mslman Olmayan
Halk zmir 2010
http://tr.wikipedia.org/wiki/Rum

54