POLITECHNIKA WROCAWSKA

WYDZIA MECHANICZNY

KIERUNEK: MECHANIKA I BUDOWA MASZYN

SPECJALNO: INYNIERIA MATERIAW KONSTRUKCYJNYCH

PRACA DYPLOMOWA MAGISTERSKA

Analiza przyczyn uszkodze tarcz k

wykonanych ze stopu lekkiego.

Analysis of the causes damages of the light

alloy wheel disc.

AUTOR:
Karol Mynarczyk

PROMOTOR:
dr hab. in. Wodzimierz Dudziski, prof. nadzw. PWr

OCENA PRACY:

WROCAW 2014

1
Podzikowania
Szczeglne wyrazy wdzicznoci kieruje do swojego promotora
dr hab. in. Wodzimierza Dudziskiego, prof. nadzw. PWr za
opiek, yczliwo, wyrozumiao oraz czas powicony na
dyskusj, badania oraz pomoc w opracowaniu wynikw.
Chciabym podzikowa mojej narzeczonej za mio,
cierpliwo i za to, e jest przy mnie na dobre i na ze.
Chciabym podzikowa wszystkim, ktrzy przyczynili si do
mojego rozwoju, a w szczeglnoci swoim Rodzicom.

2
 SPIS TRECI

1. WSTP..... 5

2. CEL I ZAKRES PRACY..... 6

3. RODZAJE ZUYCIA I USZKODZE CZCI MASZYN. 7

3.1. Charakterystyka procesw starzenia i zuycia..... 7
3.2. Sposoby zuywania si maszyn... 8
3.3. Przyczyny uszkodze..... 10
3.4. Przeciwdziaanie uszkodzeniom..... 11

4. MECHANIZMY NISZCZENIA MATERIAW WSKUTEK DZIAANIA

NAPRE... 12
4.1. Charakterystyka oglna pkania.... 12
4.2. Makroskopowe modele pkania..... 14
4.3. Rodzaje pkni. 15
4.4. Pkanie cigliwe..... 16
4.5. Pkanie kruche... 18
4.6. Pkanie plastyczno kruche.......21
4.7. Pkanie zmczeniowe..... 22

5. TARCZE K SAMOCHODOWYCH.... 25
5.1. Charakterystyka koa.. 25
5.2. Tarcze k stalowe i aluminiowe... 26
5.3. Metody produkcji tarcz k samochodowych.... 26
5.4. Konstrukcje tarcz k samochodowych.. 33

6. STOPY ALUMINIUM I ICH ZASTOSOWANIE.... 35

6.1. Oglna charakterystyka.. 35
6.2. Klasyfikacja stopw aluminium..... 36
6.3. Stopy aluminium z krzemem...... 37
6.4. Stopy aluminium z magnezem... 39
6.5. Stopy aluminium z miedzi.... 40
6.6. Umocnienie stopw aluminium.. 40
6.7. Modyfikowanie i obrbka cieplna siluminw.... 43

3
7. METODYKA BADA...47
7.1. Analiza skadu chemicznego.......47
7.2. Badania z zastosowaniem mikroskopii wietlnej....48
7.3. Badania z zastosowaniem metod mikroskopii skaningowej......49
7.4. Badania twardoci...50

8. CZ PRAKTYCZNA....53
8.1. Materia badawczy......53
8.2. Tarcza koa ENKEI.....57
8.2.1. Analiza skadu chemicznego.....57
8.2.2. Fraktografia przeomw....58
8.2.3. Badania mikroskopowe.....63
8.2.4. Wyniki pomiaru twardoci....68
8.3. Tarcza koa BRAID.....69
8.3.1. Analiza skadu chemicznego.....69
8.3.2. Fraktografia przeomw....70
8.3.3. Badania mikroskopowe.....73
8.3.4. Wyniki pomiaru twardoci....76

9. PODSUMOWANIE BADA ........77

10. WNIOSKI KOCOWE..79

11. LITERATURA........80

4
 1. WSTP

Stay wzrost wiatowej produkcji aluminium i szybko rozbudowujcy si przemys

metalurgiczny i wytwrczy jest wynikiem stale ulepszanych metodach wytwarzania oraz
liczniejszych zastosowaniach aluminium i jego stopw we wszystkich dziedzinach gospodarki.
Aluminium ze wzgldu na swoje wasnoci jest atrakcyjnym materiaem dla zastosowa, gdzie
gwnym wymaganiem jest stosunek wytrzymaoci do gstoci. Przewiduje si, e
zastosowanie stopw aluminium bdzie wzrasta, mimo ogromnej konkurencji materiaw
polimerowych oraz kompozytw. Wzrost produkcji, wysze wymagania wytrzymaociowe
stawiane wyrobom i zwikszenie niezawodnoci maszyn i urzdze przy jednoczesnym
obnianiu kosztw produkcji jest wynikiem rozwoju w zakresie budowy maszyn. Skutkiem
tego jest produkcja masowa elementw o coraz to mniejszych przekrojach bez odpowiedniej
kontroli jakoci co wie si ze zwikszeniem wytenia pracujcych elementw
konstrukcyjnych i spadkiem ich wytrzymaoci. Prowadzi to do szybszego zuywania si
czci i urzdze w procesach starzenia i zuycia, ktre stanowi przyczyny uszkodze maszyn
w czasie eksploatacji. Pojawianie si uszkodze i zniszcze czci maszyn wi si z bdami
konstrukcyjnymi, technologicznymi, zym materiaem oraz przecieniem wynikajcym ze zej
eksploatacji.
Poznanie charakteru i przyczyn uszkodzenia jest najwaniejszym etapem w procesie
zapobiegania ich powstawianiu. Analizujc uszkodzony element naley prawidowo go
zinterpretowa i przypisa do danej kategorii. Klasyfikacji tej mona dokona na podstawie
przeomu elementu oraz interpretujc zdjcia struktury w skali makro oraz mikro. Z
poprawnego przypisania rodzaju przeomu oraz interpretacji struktur moemy wywnioskowa
jakie byy przyczyny uszkodzenia danego elementu konstrukcyjnego.
Przedmiotem bada w poniszej pracy dyplomowej s dwie tarcze k samochodowych
wykonanych ze stopu aluminium ktre ulegy zniszczeniu. Obie tarcze ulegy zniszczeniu z t
rnic, e pierwsza w trakcie nagego uderzenia, ktre spowodowao przecienie, a druga w
czasie normalnej eksploatacji.
Kupujc auto naley zwrci szczegln uwag na pochodzenie i oryginalno
wyrobw od ktrych zaley nasze ycie. Kierowcy nie s zwykle wiadomi jak wane s to
rnice. Wybr sposobu produkcji ma olbrzymi wpyw na efekt kocowy. Dlatego projektujc
tarcze koa samochodowego naley zwrci szczegln uwag na dobr materiau, waciw
obrbk ciepln i mechaniczn, warunki eksploatacji oraz sposb wykonania.

5
 2. CEL I ZAKRES PRACY

Celem pracy jest analiza porwnawcza zniszczenia dwch tarcz k samochodowych

wykonanych ze stopu lekkiego oraz poznanie przyczyn uszkodze tych elementw
uszkodzonych w czasie eksploatacji. Takie awarie s bardzo niebezpieczne poniewa od
trwaoci tarcz k samochodowych zaley ycie ludzkie. Dlatego bardzo wanym aspektem
jest materiaowe spojrzenie na ten problem w szerszym zakresie ni tylko ekspertyza.
wiadomie wic pominito zagadnienia wytrzymaociowe. W celu realizacji pracy wykonane
zostan badania makroskopowe, mikroskopowe oraz mikroanalizy skadu chemicznego dla
scharakteryzowania rodzaju przeomu i miejsca inicjacji pknicia. Celem pracy bdzie ocena
poprawnoci wykonania oraz okrelenie sposobu zapobiegania powstawania uszkodze tarcz
k wykonanych ze stopw lekkich. Metody bada dostosowano do celu pracy i obejmuj:
Analizy i mikroanalizy skadu chemicznego materiaw tarcz k;
Badania makroskopowe przeomw;
Badania mikroskopowe mikrostruktury przy uyciu metod mikroskopii wietlnej;
Badania fraktograficzne przy uyciu elektronowego mikroskopu skaningowego;
Pomiary twardoci i mikrotwardoci;

6
 3. RODZAJE ZUYCIA I USZKODZE CZCI MASZYN

3.1. Charakterystyka procesw starzenia i zuycia

Wspczesne tendencje rozwojowe w budowie maszyn zakadaj cigy wzrost ich

osigw, przy rwnoczesnym zmniejszeniu kosztw produkcji i eksploatacji oraz zwikszeniu
trwaoci i niezawodnoci. W efekcie produkowane obecnie maszyny charakteryzuj si
duym wyteniem, tzn. duym nasileniem oddziaywa czynnikw cieplnych, mechanicznych
(zmniejszenie wymiarw i masy przy rwnoczesnym wzrocie obcie i prdkoci) i
chemicznych, co prowadzi do znacznej intensyfikacji procesw starzenia i zuycia. Wiedza na
temat istoty aspektw procesw starzenia i zuycia jest niezbdna w rozwizywaniu
wikszoci zagadnie konstruowania, wytwarzania i eksploatacji. Pozwala ona na racjonalne
konstruowanie, wybr odpowiedniej technologii
wytwarzania oraz optymalizacj waciwoci eksploatacyjnych maszyn.
Procesy starzenia i zuycia s nieodcznie zwizane z istnieniem obiektw
technicznych, wpywajc destrukcyjnie na ich stan techniczny i prowadzc nieuchronnie do
dajcych si obserwowa uszkodze. czne oddziaywanie tych form degradacji struktury
obiektu prowadzi do rozwoju uszkodze prowadzcych do przerwania pracy a nawet fizycznej
spoistoci obiektu. Znajomo podstaw fizycznych zjawisk starzeniowych i zuyciowych
uatwia poznanie i opis generowanych sygnaw diagnostycznych, umoliwiajcych ledzenie
zmian stanu obiektu i przewidywanie uszkodze co warunkuje skuteczno diagnostyki
technicznej. [19]
Przez zuycie elementu maszyny rozumie si trwae, niepodane zmiany jego stanu,
wystpujce w czasie eksploatacji, w wyniku ktrych potencja uytkowy elementu stopniowo
wyczerpuje si. [13]
Starzeniem nazywa si procesy fizyczne zachodzce w materiaach czci maszyn na
skutek wymusze wewntrznych i zewntrznych, powodujcych nieodwracalne zmiany
wasnoci uytkowych czci. Procesy starzenia wystpuj z chwil zakoczenia produkcji
czci. Starzenie fizyczne oddziauje na obiekt w caym procesie jego istnienia, od
wytworzenia do likwidacji, nawet wwczas gdy obiekt nie wykonuje swoich funkcji.
Rozrnia si starzenie fizyczne i moralne, przy czym gwne dla obiektw technicznych jest
starzenie fizyczne. Starzenie moralne jest przedmiotem bada ekonomicznych, gdy obiekty
mog nie ulega starzeniu fizycznemu, ale mog starze si ekonomicznie na skutek postpu
technicznego, stajc si przestarzaymi konstrukcyjnie, z mniejsz wydajnoci i jakoci
produkcji.
7
 Procesy starzenia zale od szeregu czynnikw i oddziaywa zewntrznych i
wewntrznych. Do czynnikw zewntrznych zaliczy mona: wpyw atmosfery, naturalnego
podoa, wsppracujcych obiektw itp., natomiast do czynnikw wewntrznych nale:
procesy mechaniczne, mechaniczno-fizyczne i mechaniczno-chemiczne, wystpujce w trakcie
funkcjonowania i przechowywania obiektu. [12]
Podczas eksploatacji maszyn w materiale zachodz procesy fizykochemiczne oraz
oddziaywania, w wyniku ktrych powstaj elementarne procesy niszczenia materiau. Procesy
niszczenia powoduj starzenie i zuycie si elementw maszyn w wyniku tribologicznych,
zmczeniowych, erozyjnych lub korozyjnych procesw starzenia. [13]

3.2. Sposoby zuywania si maszyn

Zuyciem nazywamy proces stopniowego niszczenia czci, pod wpywem czynnikw

fizyko-chemicznych, rodzaju obcie i czasu pracy, w caym okresie eksploatacji. Procesy
zuywania si obiektu zachodz tylko podczas wykonywania procesw roboczych czyli
funkcjonowania obiektu. Procesy zuyciowe obiektw mechanicznych zwizane s z
przetwarzaniem energii w prac mechaniczn i towarzyszcymi im siami, ktrymi
oddziaywaj na siebie jej elementy. W trakcie funkcjonowania obiektu w parach
kinematycznych wystpuj reakcje od przyoonych si, wynikajce z naoonych wizw
geometrycznych i kinematycznych.
Podstawowe rodzaje zuycia pokazane s w tabeli 3.1. i obejmuj : zuycie cierne,
adhezyjne, zmczeniowe, przez utlenianie i cierno-korozyjne. Sam mechanizm przebiegu i
opisu rozwoju tych zuy jest stosunkowo trudny i stanowi przedmiot wielu bada.

Tabela 3.1. Klasyfikacja zuy ze wzgldu na dominujce procesy

ZUYCIE
RODZAJ cierne Adhezyjne Zmczeniowe Utlenianie Cierno-korozyjne
powstanie i tworzenie i
cykliczne poczone
mikroskrawanie, niszczenie usuwanie
PROCESY oddziaywanie dziaanie procesw
rysowanie pocze warstewek
napre zuycia
adhezyjnych tlenkowych

8
 W literaturze technicznej i naukowej istnieje wiele klasyfikacji rodzajw zuycia. S
one bardzo zrnicowane i zwykle niepene, gdy w ich badaniu obserwuje si jedynie skutki
po zatrzymaniu wsppracy. Niemoliwe jest obserwowanie procesu zuycia w czasie jego
trwania, a ocen zjawisk przeprowadza si na podstawie skutkw wsppracy i ich korelacji
z wymuszeniem, materiaem oraz geometri elementw.
Zuycie cierne jest charakterystyczne dla wszystkich czci maszyn wsppracujcych
w skojarzeniach ruchowych i podlegajcych obcieniom powierzchniowym. Zuycie to jest
przede wszystkim zalene od cech warstwy wierzchniej.
Zuycie zmczeniowe podobnie, lecz w mniejszym stopniu, jest uzalenione od cech
warstwy wierzchniej. Niezalenie od rodzaju oddziaujcego okresowo zmiennego obcienia,
maksymalne wartoci napre w podstawowych przypadkach wytrzymaociowych wystpuj
najczciej w strefach warstwy wierzchniej. Jednak nie w kadym przypadku mamy do
czynienia ze zmczeniem w warstwie wierzchniej. Pkanie zmczeniowe powstaje najczciej
w miejscach defektw sieci krystalicznej. Jeli materia podawany jest dziaaniu zmiennych
obcie moe on ulec zniszczeniu nawet jeli naprenia obciajce materia s nisze od
granicy plastycznoci materiau. Ponadto istnieje znana zaleno midzy struktur
geometryczn powierzchni a wytrzymaoci zmczeniow (mikrokarby). Warstwa wierzchnia
wpywa zatem na zuywanie si wyrobu i procesy jej ksztatowania winny zapewni cechy
optymalne ze wzgldu na wasnoci uytkowe wytworw, a przede wszystkim zapewniay
wymagan ich odporno na zuycie cierne i zmczeniowe. Grubo warstwy wierzchniej,
powstaej podczas obrbki mechanicznej metali oraz obrbki cieplnej lub cieplno - chemicznej,
wynosi nawet kilka milimetrw. Stan warstwy wierzchniej moe by scharakteryzowany
zbiorem parametrw, ktrych wartoci s zalene od waciwoci materiau i warunkw
tworzenia warstwy wierzchniej. [19]
Do wielkoci charakteryzujcych struktur geometryczn powierzchni warstwy
wierzchniej zalicza si:
Chropowato powierzchni, mierzon za pomoc profilometrw, gadkociomierzy,
pytek wzorcowych lub przyrzdw laserowych;
Falisto powierzchni, okrelan w sposb mechaniczno-geometryczny lub za pomoc
filtru elektrycznego;
Struktur stref fizyczno-chemicznych, okrelan poprzez badania mikrostruktury przy
pomocy mikroskopw wietlnych i elektronowych;
Badanie mikrotwardoci, poprzez wykorzystanie odpowiedniej metody;
Badanie napre, mierzon metod mechaniczn lub fotometryczn;

9
3.3. Przyczyny uszkodze

Uszkodzenie jest jednym z istotnych zdarze wystpujcych w procesie uytkowania

maszyn, determinujcym niezawodno maszyn, efektywno ich wykorzystania, proces
obsugi technicznych, a take zakres potrzeb diagnostyki technicznej. Najoglniej pojcie
uszkodzenia maszyny zdefiniowa mona jako zdarzenie polegajce na przejciu maszyny ze
stanu zdatnoci do stanu niezdatnoci.
Przez stan zdatnoci rozumie si taki stan maszyny, w ktrym spenia ona wyznaczone
funkcje i zachowuje parametry, okrelone w dokumentacji technicznej. Natomiast przez
stan niezdatnoci rozumie si stan maszyny, w ktrym nie spenia ona chociaby jednego z
wymaga, okrelonych w dokumentacji technicznej. [19]
Istnieje potrzeba i moliwo dokonania dla celw praktycznych podziaw uszkodze,
opartych o jednolite kryteria i uwzgldniajcych wspczesne zdobycze wiedzy. Wystpujcy
w elementach maszyn rodzaj niszczenia jest zaleny od wielu czynnikw, ktre mona
podzieli na:
geometryczne (ksztat, chropowato, bdy ksztatu, itp.);
kinematyczne (rodzaj ruchu, prdko, itp.);
dynamiczne (rodzaj obcienia, sia obciajca, nacisk jednostkowy, itp.);
materiaowe (materia warstwy wierzchniej, itp.);
rodowiskowe (wilgotno, powinowactwo chemiczne, itp.);
cieplne (temperatura, odprowadzenie ciepa, itp.);

Uszkodzenie obiektu rozumiane zatem w najbardziej oglnym sensie polega na tym, e co

najmniej jedna z mierzalnych lub niemierzalnych cech obiektu przestaje spenia stawiane jej
wymagania. Uwzgldniajc dotychczasowe rozwaania mona wskaza na gwne przyczyny
powstawania uszkodze, ktre klasyfikuje si nastpujco:

konstrukcyjne - uszkodzenia powstae wskutek bdw projektowania i konstruowania

obiektu, najczciej przy nie uwzgldnieniu obcie ekstremalnych, tzn. wartoci, ktre w
istotny sposb przekraczaj obcienia nominalne, prowadzc wprost do uszkodze;

produkcyjne (technologiczne) uszkodzenia powstae wskutek bdw i

niedokadnoci procesw technologicznych (brak tolerancji wymiarw, gadkoci powierzchni,
obrbki termicznej, itp.) lub wad materiaowych elementw obiektu;
eksploatacyjne - uszkodzenia powstae w wyniku nie przestrzegania obowizujcych
10
zasad eksploatacji lub na skutek oddziaywa czynnikw zewntrznych nie przewidzianych dla
warunkw uytkowania danego obiektu, co prowadzi do osabienia i przedwczesnego zuycia i
osignicia stanu granicznego;

starzeniowe - zawsze towarzyszce eksploatacji obiektw i bdce rezultatem

nieodwracalnych zmian, prowadzcych do pogorszenia wytrzymaoci i zdolnoci
wspdziaania poszczeglnych elementw.
Czsto na element jednoczenie dziaa energia kilku rnych rodzajw. Dotyczy to np.
energii mechanicznej i cieplnej, wywoujcej pezanie lub zmczenie.

3.4. Przeciwdziaanie uszkodzeniom

Zmniejszanie destrukcyjnego wpywu starzenia fizycznego i zuycia obiektw

mechanicznych jest konieczne we wszystkich fazach istnienia obiektw. Wymierne efekty
zmniejszania liczby uszkodze obiektw technicznych mona ksztatowa w:

dziedzinie konstrukcji - przez naleyty dobr materiaw i ich ksztatw do danych

obcie, ksztatowanie naciskw jednostkowych, prawidowy dobr skadu chemicznego,
wyeliminowanie tarcia suchego, szerokie stosowanie odpowiednich uszczelnie, zapewnienie
odpowiedniej temperatury;
dziedzinie technologii - przez wybr optymalnego rodzaju obrbki, ksztatowanie
optymalnej warstwy wierzchniej, wybr waciwej obrbki cieplnej i cieplno-chemicznej,
prawidowy monta i regulacje;
dziedzinie eksploatacji - poprzez przestrzeganie czstotliwoci i zakresu czynnoci
obsugowych, unikanie przecie i gwatownych zmian prdkoci, monitorowanie stanu.

Oglnie wic metodyka przeciwdziaania uszkodzeniom maszyn pozwala wyrni dwie grupy
metod postpowania:
metody przedeksploatacyjne, stosowane w fazie opracowywania , konstruowania
i produkcji maszyn, z wyranym zaznaczeniem, e s one najbardziej efektywne z punktu
widzenia ekonomicznego;
metody eksploatacyjne, stosowane podczas eksploatacji nawet wwczas, gdy takich
metod nie przewidziano w procesie opracowywania.

11
 4. MECHANIZMY NISZCZENIA MATERIAW WSKUTEK DZIAANIA
NAPREE

4.1. Charakterystyka oglna pkania

Pkanie nie jest tylko przyczyn strat ekonomicznych, ale bardzo czsto jest przyczyn
wypadkw miertelnych. Dlatego tak wane jest prawidowe projektowanie aby konstrukcja
nie ulega zniszczeniu.
Materiay w zalenoci od temperatury, stanu naprenia i jego zmian z czasem oraz
otoczenia mog pka w rny sposb. Odksztacenie plastyczne jest oglnie biorc
korzystniejsz form zniszczenia ni pkanie, ponadto pyniecie plastyczne poprzedzajce
pkanie zwiksza znacznie prac towarzyszc pkaniu. Dlatego kady czynnik zmniejszajcy
naprenie pynicia bez jednoczesnej zmiany napre pkania jest korzystny z punktu
widzenia odpornoci na pkanie, chocia jest on niekorzystny z punktu widzenia
wytrzymaoci materiaw. Przeciwnie wzrost napre pynicia plastycznego materiau przez
zmiany mikrostrukturalne sprzyja pkaniu a nie odksztaceniu plastycznemu. Wzrost stosunku
naprenia rozcigajcego do naprenia stycznego przez przyoenie trjosiowego stanu
naprenia rozcigajcego rwnie sprzyja pkaniu. [15]
Chocia granica plastycznoci i wytrzymao na rozciganie s tradycyjnie
podstawowymi parametrami projektowania konstrukcji inynierskich, to nie s to jedyne, a
obecnie nawet nie najwaniejsze parametry przy projektowaniu. Obecnie przy projektowaniu
konstrukcji inynierskich bd jednostkowych elementw bardzo wanym parametrem jest
odporno na pkanie. [15]

Oglnie mona wyrni dwa kracowe przypadki zniszczenia materiaw pod

wpywem napre rozcigajcych:
1) Plastyczne,
2) Kruche.

Materiay bardzo plastyczne np. mied pod wpywem si rozcigajcych najpierw

wyduaj si rwnomiernie, a nastpnie tworzy si przewenie do pojedynczych atomw.
Materiay kruche np. szko pkaj natomiast w niskich temperaturach bez jakiegokolwiek
odksztacenia plastycznego. Te dwa kracowe zachowania materiaw pod wpywem napre
rozcigajcych ilustruj wpyw dyslokacji i atomowo ostrych pkni na zniszczenie
mechaniczne materiaw. Dyslokacje pozwoliy wyjani znaczne rozbienoci midzy
12
wytrzymaoci teoretyczn a dowiadczaln. Podobnie istnienie w materiale pkni czy rys
na powierzchni materiau dostarczaj odpowiedzi dlaczego pkanie kruche nastpuje przy
napreniach rednich, duo mniejszych ni wynika to z si miedzy atomami. Takie
zachowanie jest spowodowane koncentracj napre przed wierzchokiem pknicia. Jeeli
osignie one wytrzymao wiza midzy atomami, to pknicie powiksza si prowadzc do
zniszczenia konstrukcji. Pkania w konstrukcji mog pochodzi z procesu wytwarzania lub
mog powsta w skutek eksploatacji na skutek zmczenia lub innych przyczyn. W cigliwych
materiaach o maej wytrzymaoci jedynie due pknicia (kilka centymetrw) skutecznie
obniaj zdolno konstrukcji do przenoszenia obcie, natomiast w materiaach
wysokowytrzymaych ju pknicia o dugoci kilku milimetrw s grone. [15]

Zniszczenie materiaw przez pkanie moe wystpi w nastpujcych przypadkach:

Podczas powolnego przykadania obcienia zewntrznego;
Podczas gwatownego przykadania obcienia zewntrznego;
Podczas cyklicznych obcie (zmczenie);
Podczas zalenego od czasu odksztacenia (pezanie);
Jeeli w materiale wystpuj naprenia wewntrzne np. cieplne;
Jeeli rodowisko jest aktywne np. krucho wodorowa;

W procesie pkanie moemy wyrni trzy etapy:

1) Akumulacj uszkodze,
2) Zarodkowanie pkni lub pustek,
3) Wzrost pkni lub pustek.

Na samym pocztku powstania pknicia dochodzi w materiale do inicjacji wad

struktury materiau. W nastpnej fazie obserwuje si ich stopniowy rozwj i czenie w
pknicia, natomiast ostatni etap to powstanie dominujcego pknicia prowadzcego do
uszkodzenia elementu.

13
4.2. Makroskopowe modele pkania

W zalenoci od orientacji pknicia wzgldem kierunku obcienia wyrnia si trzy

sposoby obcie. Sposoby obciania materiau przedstawia rys. 4.1.

1) Siami rozcigajcymi prostopadymi do paszczyzny pknicia, takie obcienie

powoduje rozwieranie pknicia;
2) Siami rwnolegymi do paszczyzny pknicia i prostopadymi do krawdzi
pknicia, takie obcienie powoduje cianie wzdune (polizg);
3) Przez siy rwnolege jednoczenie do paszczyzny i krawdzi pknicia, takie
obcienie powoduje rozrywanie (cinanie porzeczne).

Poszczeglne sposoby obcie oznaczone s odpowiednio I, II i III.

Rys. 4.1. Trzy zwykle rozpatrywane sposoby obcienia materiau z pkniciem [15]

Stosowanie wyej wymienionych sposobw obcie podyktowane jest tym, e jedynie dla tak
zorientowanych pkni wzgldem kierunku obcienia mona na obecnym etapie rozwoju
mechaniki pkania w sposb ilociowy analizowa ich powikszanie si. Naley by jednak
wiadomym tego, e pknicia w praktyce maj zwykle rozwinit powierzchnie, ktrej
orientacja wzgldem kierunku przyoonego obcienia odbiega od orientacji w wyej
wyrnionych modelach. [1] [15]

14
4.3. Rodzaje pkni

Metale i ich stopy pkaj dwoma sposobami:

1) Cigliwym,
2) Kruchym.

Pojcia cigliwy i kruchy s pojciami wzgldnymi, gdy to czy dane pknicie jest
cigliwe, czy te kruche w duej mierze zaley warunkw, w ktrych nastpuje tworzenie si
pknicia. Miar cigliwoci jest wyduenie lub przewenie prbki w prbie rozcigania.
Dobra cigliwo jest rezultatem atwoci z jak w materiale mog przemieszcza si
dyslokacje w celu realizacji odksztacenia. W materiale cigliwym ze wzgldu na to, e ju
niewielkie koncentracje napre zostaj szybko rozadowane dziki przemieszczaniu si
dyslokacji, nie tworz si koncentracje napre wystarczajce do zarodkowania pkni.
Klasyfikacje morfologii pkni materiaw przedstawiono schematycznie na rys. 4.2.
Cigliwo zaley od temperatury, rodzaju materiau, szybkoci odksztacenia i stanu
naprenia. Stan naprenia jest okrelany trjosiowym rozkadem napre normalnym i
stycznych w punkcie lub trzema napreniami gwnymi w punkcie.

Rys. 4.2. Klasyfikacja procesw i morfologii pkania [15]

Pkanie cigliwe charakteryzuj si znacznym odksztaceniem plastycznym wok

wierzchoka rosncego pknicia, a zwikszenie si dugoci pknicia jest powolne i wymaga
staego wzrostu naprenia. Pkanie kruche natomiast nastpuje bardzo szybko i towarzyszy
mu jedynie bardzo mae odksztacenie plastyczne. Takie pkanie jest niestabilne i rozpoczty
wzrost pknicia bdzie kontynuowany bez wzrostu przyoonego naprenia dziki energii
sprystej zmagazynowanej w ukadzie. [15]
15
4.4. Pkanie cigliwe

W wyszych temperaturach, jednak nie na tyle wysokich, aby pezanie stao si istotne,
pkanie wikszo metali i ich stopw pod wpywem napre rozcigajcych jest cigliwe.
Rozprzestrzenianiu si pknicia towarzyszy intensywne odksztacenie plastyczne. Wymaga
ono staego doprowadzania energii z zewntrz.
Pkanie cigliwe zachodzi przez zarodkowanie i wzrost pustek i rozpoczyna si zwykle
od czstki innej fazy. Jeeli wikszo czstek, na ktrych tworz si pustki znajd si na
graniach ziaren, to pkanie zachodzi po granicach ziaren i jest nazwane midzykrystalicznym.
Jeeli natomiast rozmieszczenie czstek jest wzgldnie rwnomierne to pkanie zachodzi przez
ziarna i jest nazwane trans krystalicznym. [15]
Niezgodno odksztace midzy twardymi czstkami i osnow powoduje generowanie
podczas odksztacenia dyslokacji. Jeeli w cigliwej osnowie znajduj si kruche czstki innej
fazy, to takie czstki nie s w stanie zaakomodowa duych odksztace plastycznych
osnowy, dlatego ju przy niezbyt duych odksztaceniach plastycznych osnowy naprenie
pochodzce od dyslokacji geometrycznie niezbdnych oraz od si zewntrznych osiga
warno wystarczajc do spowodowania pkania czstek lub jeeli osnowa jest saba do de
kohezji na powierzchni midzyfazowej. Oba typy zachowa powoduj tworzenie si
mikropustek na czstkach. Podczas dalszego odksztacania w materiale midzy mikropustakmi
tworz si lokalne szyjki, a ich zrywanie powoduje czenie si utworzonych na czstkach
pustek. Poniewa procesy zachodz podczas cigliwego pkania s zwykle zwizane z
czstkami innej fazy, dlatego nie naley si dziwi, e cigliwo mocno zaley od wielkoci,
gstoci i zdolnoci do odksztacenia plastycznego czstek innej fazy ora spjnoci granicy
midzyfazowej. [15]
Podczas pkania cigliwego wytrzymao na rozciganie jest mniejsza ni naprenia
konieczne do rozprzestrzeniania si pknicia, dlatego prbka odksztaca si najpierw
rwnomiernie, nastpnie tworzy si szyjka a nie nastpuje zniszczenie materiau przez pkanie.
Po rozpoczciu tworzenia si szyjki dalsze odksztacenie oraz cznie si pustek jest
ograniczone do obszaru szyjki. Nastpnie w rodkowej czci tworzy si pknicie dziki
czeniu si pustek, a kocowe rozdzielenie materiau uzyskuje si przez cicie lub niekiedy
przez przewenie si piercienia otaczajcego to pkniecie. cicie nastpuje pod ktem 45
do kierunku rozcigania tj. na powierzchni maksymalnych napre stycznych. Taki rozwj
pknicia powoduje tworzenie si tak zwanych warg cicia wiadczcych o pkaniu
cigliwym oraz charakterystycznego wygldu stoka powierzchni pknicia prbki. Rozwj
pknicia w prbie rozcigania materiau cigliwego przedstawia rys. 4.3.
16
Rys. 4.3. Rozwj pknicia w prbie rozciganej materiau cigliwego: a) tworzenie si pustek na czstkach
innej fazy; b) czenie si pustek; c) kocowe rozdzielenie przez cicie z utworzeniem warg cicia; d)
niekiedy rozdzielenie nastpuje dziki przeweniu si piercienia zewntrznego. [15]

Bardzo czsto gwnym elementem powierzchni takiego przeomu s doki, wgbienia

w rodku ktrych znajduj si czstki wtrce, na ktrych utworzyy si pustki. W centralnej
czci pknicia doki s rwnoosiowe, a na cianach czaszy wyduone. Znaczne
zmniejszenie cigliwoci ze wzrostem uamka objtoci wtrce niemetalicznych i czstek
innej fazy jest rezultatem intensywnego zarodkowania pustek na czstkach i atwo z jak
nastpuje ich cznie si w miar zmniejszania si odlegoci midzy nimi. Ksztat dokw na
powierzchni przeomu zaley od stanu napre. Utworzone w warunkach jednoosiowego
rozcigania doki maj ksztat kulisy. Poniewa wzrost i cznie si takich pustek odbywa si
dziki odksztaceniu plastycznemu, to naley oczekiwa, e energia pkania powinna by
zalena od wielkoci dokw, a mianowicie powinny rosn z ich wielkoci. Jeeli
zniszczenie jest spowodowane napreniami stycznymi to pustki rosn i cz si wzdu
paszczyzny maksymalnych napre szytych. Dlatego pustki s wyduone, a na powierzchni
przeomu wystpuj doki paraboliczne. Jeeli natomiast naprenia s rozcigajco-zginajce,
to tworz si doki wyduone. Zasadnicz rnic midzy tymi dokami i dokami
utworzonymi pod wpywem napre stycznych jest taka, e te doki s na obu
powierzchniach przeomu zwrcone w tym samym kierunku.

17
4.5. Pkanie kruche

Pkanie kruche jest definiowane jako pkanie zachodzce wwczas, jeli naprenie
rednie przenoszone przez materia jest mniejsze ni warto granicy plastycznoci i ktremu
towarzyszy bardzo mae odksztacenie plastyczne lub absorpcja energii. Takie pkanie
nastpuje bardzo gwatownie i prawie bez ostrzeenia. Zachodzi bez zauwaalnych ladw
odksztacenia plastycznego. Charakteryzuje si ma energochonnoci procesu, nie wymaga
zwikszenia naprenia dla propagacji pknicia. Jest ono bardzo grone, gdy powoduje
zwykle due straty finansowe a niekiedy rwnie wypadki miertelne. Typowym przykadem
pkania kruchego s przykady zniszcze statkw z okresu II wojny wiatowej. Z 2500 statkw
Liberty zbudowanych podczas drugiej wojny wiatowej, 145 pko na dwie czci, a 700
doznao powanych uszkodze. Awarie wystpoway przy bardzo maych napreniach, na
przykad gdy statek znajdowa si w doku. Badania wykazay, e pknicia konstrukcji statkw
byy kruche, a przyczyn awarii byy wady powodujce koncentracje napre.
Najbardziej kruch form pkanie jest pkanie upliwe, ktre nastpuje przez zrywanie
wiza atomowych midzy okrelonymi paszczyznami krystalograficznymi. Skonno do
pkania upliwego ronie ze wzrostem szybkoci odksztacenia, z obnieniem temperatury
odksztacenia i ze wzrostem trjosiowoci napre rozcigajcych. Pkanie kruche wymaga
znacznie mniejszej energii ni pkanie cigliwe.
Zdolno materiau do odksztacenia plastycznego w ssiedztwie wierzchoka pknicia
zapobiega rozprzestrzenianiu si pknicia. Kady mechanizm umocnienia zwikszajcy
granice plastycznoci ogranicza jednoczenie zdolno do odksztacania plastycznego, a przez
to zdolno do stpienia wierzchoka pknicia. W stopach o strukturze krystalicznej A2 np.
stalach ferrytycznych, naprenie ronie gwatownie z obnieniem temperatury, co powoduje
gwatowny wzrost granicy plastycznoci w niskich temperaturach. W materiaach o strukturze
A1 skadowa naprenia jest maa. Dlatego zaleno granicy plastycznoci od temperatury
jest saba i takie materiay mog by stosowane w warunkach kriogenicznych. Przypomnijmy
e aluminium krystalizuje wanie w sieci A1. [15]
Metale charakteryzujce si siln zalenoci granicy plastycznoci od temperatury i
szybkoci odksztacenia wykazuj skonno do pkanie kruchego. Podczas rozprzestrzeniania
si pknicia upliwego w materiale polikrystalicznym na granicy ziaren nastpuje zmiana
kierunku wzrostu pknicia, gdy paszczyzny w poszczeglnych ziarnach maj rne
orientacje przestrzenne. Poniewa orientacja paszczyzn upliwoci w ziarnach tworzcych
granic jest rna, to rozprzestrzenianie si pknicia po przejciu przez granice jest
kontynuowane na wielu paszczyznach rwnolegych do siebie, co powoduje tworzeni si
18
uskokw. Schemat tworzenia si uskokw podczas pkania upliwego przedstawiony jest na
rys. 4.4.
Z tej przyczyny na powierzchni przeomu upliwego tworz si mae nieregularnoci,
gdy w niektrych ziarnach pknicie ronie jednoczenie na wielu rwnolegych
paszczyznach krystalograficznych. Takie rwnolege pknicia s poczone uskokami
utworzonymi przez wtrne pknicia upliwe lub przez cicie. Uskoki na paszczynie
upliwoci mog rwnie powstawa w rezultacie przecinania dyslokacji rubowych przez
paszczyzn pknicia upliwego. Zwykle uskoki na powierzchni przeomu upliwego s
rwnolege do kierunku rozprzestrzeniania si pknicia i prostopade do makroskopowej
paszczyzny pknicia. Bardzo czsto w obszarze jednego ziarna w miar rozprzestrzeniania
si pknicia nastpuje czenie si maych uskokw w wiksze co pozwala ustali kierunek w
jakim nastpowa wzrost pknicia upliwego w materiale. Przejcie pknicia upliwego moe
odbywa si przez granice ziarna z tworzeniem uskokw i ich czeniem. [15]

Rys. 4.4. Schematyczne przedstawienie tworzenie si uskokw podczas pkania upliwego:

a) poczenie rwnolegych pkni, przez pkanie upliwe lub cicie; b) zapocztkowane przez dyslokacje
rubow; c) tworzenie si uskokw po przejciu wierzchoka pknicia przez granic skrcania. [15]

19
 Metale o strukturze A1 nie pkaj upliwie, gdy w nich wystpuje znaczne
odksztacanie plastyczne zanim naprenie osignie wystarczajc warto dla pkania
upliwego. Bardzo wanym czynnikiem jest dobrze dobrana obrbka cieplna. Poniewa
materia o sieci krystalicznej A1 moe posiada cechy przeomu kruchego jeeli zosta le
obrobiony cieplnie. Pkanie upliwe wystpuje natomiast czsto w metalach o strukturze
krystalicznej A2. Bardzo czsto chropowata powierzchnia przeomu kruchego, uwidocznia
wielko ziarna.

Podsumowaniem tych dwch modeli pkania jest tabela numer 4.1. w ktrej znajduj
si rnice midzy pkaniem kruchym i cigliwym.

Tabela 4.1. Rnice midzy pkaniem kruchym i cigliwym.

KRUCHE CIGLIWE
Pkanie zachodzi przy napreniach Pkanie zachodzi przy napreniach
niszych od wymaganych do pynicia odpowiadajcych granicy
Naprenie
plastycznego na caym przekroju plastycznoci dla caego przekroju
poprzecznym porzecznego
Pkanie jest procesem Pkanie jest procesem
Energia
niskoenergetycznym wysokoenergetycznym
Szybko
wzrostu Dua Maa
pknicia

20
4.6. Pkanie plastyczno kruche

W wielu materiaach z obnieniem temperatury wystpuje stopniowe przejcie od

pkania cigliwego do pkania kruchego. Zarodkowanie wystpuje na powierzchni lub w
warstwie przypowierzchniowej. Mikropknicia powstaj w osabionych obszarach
powierzchni powodujc lokalne odksztacenia plastyczne. Dochodzi do rozwoju polizgu, i po
przekroczeniu wartoci krytycznej, materia pka. W praktyce materiay maj ju
zarodkowania pkni. W momencie, kiedy zarodek ju powstanie, to jego rozwj jest
niekontrolowany. Pkanie kruche dzieli si na trzy kategorie.
Pierwszy typ pkania wystpuje w materiaach kruchych. Takie pkanie przechodzi
przez ziarno lub po granicach ziaren i spowodowane jest wadami w materiale. Pkanie typu I
zachodzi duo poniej granicy plastycznoci. Przed pkniciem nie dochodzi praktycznie do
plastycznego odksztacenia materiau.
Drugi typ pkania jest poprzedzony odksztaceniem w mikroobszarach. Spowodowane
jest to przekroczeniem mikroskopowej granicy plastycznoci, ktra powoduje lokalne
uplastycznienie ktre inicjuje propagacje pknicia. Pkanie typu II zachodzi kiedy
mikroskopowa granica plastycznoci zostaje przekroczona i nastpuje lokalne uplastycznienie
materiau ktre inicjuje propagacj pknicia. Pkanie moe odbywa si przez ziarna lub po
graniach ziaren. Naprenia poprzedzajce pkanie s wystarczajce do aktywowania polizgu
lub bliniakowania na uprzywilejowanych paszczyznach co powoduje powstawanie
mikropkni zwykle na graniach ziaren midzy ziarnem odksztaconym i nieodksztaconym.
W tym sposobie pkania odksztacenie wystpuje w caej prbce. Jest ono mikroskopowo
niejednorodne, a spowodowane lokalnym odksztaceniem niespjnoci odksztace prowadz
do zarodkowania pkni. Materiay tak pkajce nie wykazuj makroskopowego
odksztacenia plastycznego zatem mog by rozpatrywane jako kruche ciaa stae. [15]
Pkanie typu III nastpuje po przekroczeniu makroskopowej granicy plastycznoci.
Materia ulega uplastycznieniu praktycznie w caej swojej objtoci a dopiero potem pka.
Pomimo e makroskopowe pynicie plastyczne poprzedza III sposb pkania, to jest to
pkanie kruche, poniewa mechanizm pkania jest identyczny jak w I i II sposobie pkania.
Pkanie III powiksza si w sposb upliwy lub przez granice ziaren.

21
4.7. Pkanie zmczeniowe

Zmczeniem nazywamy niszczenie materiau na skutek powolnie rozwijajcego si z

czasem pknicia lub pkni pod wpywem obcie cyklicznie zmiennych. Zmczenie jest
niebezpieczn form niszczenia przez pkanie materiaw poddanych obcieniu cyklicznie
zmiennemu, gdy zniszczenie przez zmczenie wystpuje przy obcieniach duo mniejszych
od obcie wymaganych do spowodowania zniszczenia w warunkach obcienia staego.
Podczas rozwoju przeomu zmczeniowego od jego zainicjowania do cakowitego
rozdzielenia obcionej czci, moe min wiele tygodni, miesicy a nawet lat. Zaley to od
materiau, jak i rodzaju oraz wielkoci obcie. Przeom zmczeniowy powstaje podczas
dziaania obcie zmiennych. [2]
Ponadto zniszczenie zmczeniowe powstaje nagle i bez ostrzeenia. Zwykle przez dugi
czas i nie wystpuj zewntrze objawy wskazujce na to, e w materiale rozwija si pknicie
zmczeniowe. Zmczenie jest bardzo wane rwnie dlatego, e ocenia si, e jest ono
przyczyn ok 90% zniszcze ruchomych czci maszyn.
Zniszczenie zmczeniowe ma charakter zniszczenia kruchego nawet w cigliwych
materiaach. Takie zachowanie jest spowodowane tym, e zniszczeniu zmczeniowemu
towarzyszy bardzo mae odksztacenie plastyczne. Proces zniszczenia zmczeniowego
zachodzi przez zarodkowanie i wzrost pkni, a powierzchnia pknicia jest prostopada do
przyoonego naprenia rozcigajcego. Pojawiaj si najpierw lokalne odksztacenia
plastyczne. Zaczyn si zwykle od lokalnego cicia lub od pknicia polizgu. Pknicia te
mog tworzy si w rnych miejscach. Typowymi miejscami s miejsca blokowania ruchu
dyslokacji, taki jak granice ziaren czy granice midzyfazowe. Zarodkowanie pkni moe
rwnie wystpi przy krzyowaniu si rnych systemw polizgu lub na granicy bliniakw.
Pasma polizgw po wyjciu na powierzchni powoduj powstanie mikrokarbw. Typowym
miejscem pkni s wszelkiego rodzaju wady powierzchniowe elementw powstajce w
procesie ich wytwarzania. Rwnie wady wewntrzne mog by rdem pkni
zmczeniowych. Powstajce mikropknicia lub mikropory cz si ze sob podczas
eksploatacji elementu, doprowadzajc do rozwoju pknicia gwnego. [2][15]
Wytrzymao zmczeniow bardzo mocno zmniejszaj wszelkiego rodzaju gwatowne
zmiany przekroju, takie jak otwory, rowki i ostre zmiany powierzchni. W tych miejscach
dochodzi do koncentracji napre a w konsekwencji do inicjacji pknicia zmczeniowego.
Rwnie wytrzymao zmczeniow obniaj wszelkiego rodzaju poczenia (sworznie, nity,
poczenia adhezyjne lub spawane).

22
 Na powierzchni pknicia zmczeniowego wystpuj czsto charakterystyczne linie
nazywane liniami zmczeniowymi lub liniami spoczynku. Charakterystyczne miejsca i strefy
powierzchni przeomu zmczeniowego przedstawia rys. 4.5. Miejsca te odzwierciedlaj
poszczeglne etapy jego tworzenia si, od inicjacji do cakowitego rozdzielenia materiau.
Pknicia zmczeniowe zarodkuj zwykle na powierzchni elementu. Powierzchnia przeomu
zmczeniowego nie wykazuje makroskopowych odksztace plastycznych i w tym sensie jest
podobna do przeomu kruchego, jednak odrniaj j zrnicowane strefy przeomu.

Gwnymi cechami przeomu zmczeniowego s:

Miejsce zarodkowania pknicia zmczeniowego;
Obszar powierzchni pknicia zmczeniowego z liniami zmczeniowymi;
Obszar doamania rozpoczynajcy si od miejsca, w ktrym pknicia zmczeniowe
osigno wielko krytyczn.

Rys. 4.5. Charakterystyczne miejsca i strefy powierzchni przeomu zmczeniowego: 1) ognisko, 2) linie
zmczeniowe, 3) uskoki wtrne, 4) strefa zmczeniowa, 5) strefa doamania. [2]

Na powierzchni takiego przeomu wystpuj dwa obszary, jeden gadki z

koncentrycznymi liniami zmczeniowymi, a drugi szorstki i ziarnisty. Pierwszy obszar
powstaje stopniowo podczas obcie cyklicznych, natomiast drugi gwatownie, gdy dugo
pknicia zmczeniowego przekroczy warto krytyczn dla dziaajcego obcienia.

23
 Na pocztek tworzenia si przeomu zmczeniowego skadaj si trzy etapy. Pierwszy
etap to pojawienie si, na skutek cyklicznych obcie, miejscowych odksztace
plastycznych. Drugi etap powstanie mikropkni i wreszcie trzeci etap rozwj mikropkni
i ich cznie w pknicia gwne. Finalne pknicie zmczeniowe przebiega prostopadle do
kierunku najwikszych napre normalnych.
Miejsca od ktrych rozpoczyna si przeom nazywamy ogniskami. Tam powstaj lub
mog ju wystpowa mikropknicia, ktre w trakcie eksploatacji utworz postpujce
pknicia zmczeniowe. Sprzyjajcymi miejscami do wystpowania ognisk s miejsca
spietrania napre, a wic wszelkiego rodzaju karby, podcicia, lady po obrbce
skrawaniem, pknicia hartownicze lub wewntrzne niecigoci. Wok ognisk wystpuj
nieraz strefa trzyogniskowa o innej gadkoci, co moe by spowodowane inn prdkoci
rozwoju pknicia. [2]
Podczas wzrostu pknicia, w miar eksploatacji elementu, jego powierzchnie tr o
siebie i si wygadzaj. Tworzy si gadka cz przeomu, noszca nazw strefy
zmczeniowej. Gadko tej strefy jest tym wiksza, im duej rozwijao si pknicie, czyli im
mniejsze byy naprenia zmczeniowe. W Stefie tej mog by widoczne linie spoczynkowe.
Wystpowanie tych linii przypisuj si rnym zjawiskom takim jak zatrzymanie si pknicia
lub zmniejszenie jego rozwoju. Brak linii zmczeniowych moe wiadczy o nieznanej, cigej
pracy elementu przy staej amplitudzie naprenia. Gwnemu pkniciu zmczeniowemu
mog sprzyja mniejsze pknicia, odgaziajce si w gb od powierzchni przeomu, zwane
pkniciami wtrnymi. [2]
Postpujce pknicie zmczeniowe zmniejsza czynny przekrj obcionego elementu,
wywoujc w nim coraz wiksze naprenia, co doprowadza do ostatecznego gwatownego
przeamania. Utworzona w ostatniej fazie cz przeomu nosi nazw strefy doamania. W
strefie tej powstay przeom przypomina przeomy wywoane obcieniem statycznym. Jeeli
waciwoci materiau ora warunki obcienia podczas obcienia finalnego pkania sprzyjay
pkaniu kruchemu, to zaobserwujemy przeom kruchy w strefie doranej. Natomiast jeeli
materia charakteryzowa si cigliwoci, to wystpi przeom o charakterze plastycznym. [2]
Aby poprawi wytrzymao na zmczenie materiaw o duej wytrzymaoci na
rozciganie naley je uczyni czystymi. W przypadku aluminium i jego stopw dotyczy to
zastosowania czystszych materiaw wejciowych.

24
 5. TARCZE K SAMOCHODOWYCH

5.1. Charakterystyka koa

Koa jezdne samochodw s osadzone na piastach i przenosz na elementy none

pojazdu wszystkie reakcje drogi pionowe, styczne i boczne. Zalenie od usytuowania i
funkcji, jak speniaj koa jezdne, dzieli si je na napdzane i nienapdzane. W samochodach
wszystkie koa s takie same, co zapewnia ich wymienno.
Koo skada si z obrczy, elementu czcego obrcz z piast oraz osadzonego na
obrczy ogumienia. Zarwno ogumienie, jak cae koa powinny by tak zamocowane, aby
kierowca mg je atwo zdemontowa i wymieni.
Ze wzgldu na ich znaczy wpyw na wasnoci trakcyjne pojazdu koa musz
odznacza si:
Odpowiedni nonoci, a wic zdolnoci do przenoszenia odpowiednich dla danego
pojazdu obcie;
Moliwie du przyczepnoci do nawierzchni i odpornoci na boczne znoszenie w
rnych warunkach drogowych i atmosferycznych;
Maymi oparami toczenia;
Zdolnoci tumienia drga i wstrzsw;
Odpornoci na zuycie i uszkodzenia;
Ponadto nieoczekiwane zniszczenie koa podczas jazdy powinno stanowi jak
najmniejsze zagroenie bezpieczestwa pojazdu. Decydujcy wpyw na spenienie tych
warunkw ma ogumienie k. [7]
Istniej rne konstrukcje k jezdnych tarczowych. Tarcze mog by przyspawane,
zgrzane lub przynitowane do obrczy. Obecnie koa nitowe wyszy ju niemal z uycia.
Obrcze k musz mie ksztat cile dopasowany do osadzonego w nich ogumienia. Opona
musi by tak osadzona eby po napenieniu powietrzem wytworzya si dostateczna sia tarcia
pomidzy opon a obrcz, wystarczajca do przeniesienia dziaajcych na koo si.
Tarcze k mog by toczone lub odlewane. W wikszoci samochodw tarcze k s
poczone z obrcz nierozcznie. Natomiast do piast tarcze k s przykrcane rubami.
Poczenie to musi by trwae i zapewnia dokadne rodkowanie k. Jest to bardzo istotne ze
wzgldu na wyrwnowaenie k. W przypadku le dokrconych k ryzyko uszkodzenia
wzrasta. Gdy tarcza jest dokrcona za sabo to konstrukcja nie jest sztywna, natomiast gdy
tarcza dokrcona jest za mocno, moe dochodzi do urywania rub. Stosuje si rne sposoby

25
czenia tarczy z piast. Z reguy stosuje si ruby i nakrtki o stokowo uksztatowanych
powierzchniach, odpowiadajcych powierzchniom otworw w tarczy.

5.2. Tarcze k stalowe i aluminiowe

Tarcze k samochodowych moemy podzieli na dwa rodzaje. Tarcze stalowe i

aluminiowe. Aluminiowe wykonywane ze stopw lekkich i zalecane do samochodw typowo
miejskich ze wzgldu na nisz odporno na kruche pkanie. Tarcze stalowe jak nazwa
wskazuje wykonane ze stali zalecane w szczeglnoci do samochodw sportowych ze wzgldu
na lepsz cigliwo.
Tarcze k wykonanych ze stopu aluminium maj swoj popularn nazw - alufelgi. Do
gwnych ich zalet naley:
Mniejsza masa wyrobu ta waciwo przekada si na wolniejsze obcienie i
zuywanie si elementw zawieszenia samochodu;
Poprawienie estetyki auta;
Wiksza dokadno wykonania;
Lepsze chodzenie elementw ukadu hamulcowego, poprzez zwikszenia cyrkulacji
powietrza wok tarcz oraz bbna;

Tarcze stalowe skadaj si z czci zewntrznej oraz elementu mocujcego, ktry czy
t zewntrzn cz z osi pojazdu. Wszystkie elementy najczciej si spawa, zapewniajc
wiksz integralno konstrukcji w czasie jazdy. Bez wtpienia gwn ich zalet jest to, e s
zdecydowanie tasze od tarcz k wykonanych ze stopw aluminium.

5.3. Metody produkcji tarcz k samochodowych

Tarcze aluminiowe powstaj w procesie ksztatowania odpowiednio przygotowanego

stopu aluminium. Moemy je podzieli na odlewane, kute oraz wyciskane. Kada z tych metod
niesie za sob rne kocowe efekty wytrzymaociowe. Produkcja tarczy aluminiowej
to zoony proces technologiczny i dlatego odlewanie odlewaniu nierwne.

Najpowszechniej stosowan metod wytwarzania tarcz k wykonanych ze stopw

aluminium jest odlewanie niskocinieniowe. Odlewanie to stosowane jest tylko dla stopw
metali niezalenych. W tym odlewaniu stosuje si form stalow do ktrej wlewa si cieky

26
metal w wyniku dziaania niskiego cinienia. Ze wzgldu na bardzo szybki proces krzepnicia,
odlew wykonany w formach trwaych charakteryzuje si gst, drobnoziarnist struktur, o
dobrych waciwociach mechanicznych. Zasada odlewania pod niskim cinieniem zostaa
przedstawiona na rys. 5.1. Metalowa forma jest zamontowana powyej szczelnego pieca
zawierajcego cieky metal. Wyoona materiaem ogniotrwaym rura wznona
doprowadzajca rozciga si od dolnej czci formy metalowej do pieca zawierajcego cieky
metal. W momencie doprowadzenia powietrza do pieca bdcego pod niskim cinieniem (15-
100 kPa) cieky metal podnosi si wewntrz rury doprowadzajcej i wpywa do komory formy
metalowej z przepywem o bardzo maej turbulencji. Powietrze z formy jest odprowadzane
przez odpowietrzenia i podzia formy. W momencie zakrzepnicia metalu w formie zostaje
odcity dopyw powietrza do pieca, dziki czemu cieky metal znajdujcy si w przewodzie
doprowadzajcym spywa z powrotem do pieca. Po okrelonym czasie chodzenia odlewu,
forma otwiera si i wyjmowany jest z niej odlew. Ze wzgldu na brak wleww
doprowadzajcych i nadleww uzyskiwany w tej technologii uzysk metalu jest nadzwyczaj
wysoki, zwykle powyej 90%. W wyniku odlewania pod niskim cinieniem mona uzyskiwa
odlewy o duej dokadnoci wymiarowej i dobrej jakoci powierzchni. Moliwe jest rwnie
wykonywanie skomplikowanych odleww z wykorzystaniem rdzeni piaskowych. Technologia
ta jest zwykle stosowana do wykonywania odleww ze stopw aluminium, na przykad takich
czci motoryzacyjnych jak tarcze k. [9]

Rys. 5.1 Zasada dziaania urzdzenia do odlewania pod niskim cinieniem [10]

27
Po wystygniciu odlew tarczy jest poddawany pobienym ogldzinom zewntrznym pod
wzgldem wystpowania wad powierzchniowych, ktre mog mie niekorzystny wpyw na
trwao produktu. Jeli wady takie nie zostan stwierdzone, bada si take struktur
wewntrzn odlewu w urzdzeniu rentgenowskim. Jeli nie ma zastrzee co do jakoci
odlewu, tarcze trafiaj na pocztek linii obrbki. Teraz naley wykona tzw. sztuczne
starzenie. Polega to na wygrzewaniu odlewu w okrelonej temperaturze, a nastpnie powolnym
schadzaniu. Proces ten wpywa na twardo i utrwalenie waciwoci mechanicznych. Po
zakoczeniu obrbki cieplnej przychodzi pora na obrbk maszynow. Wanie w tym etapie
nawierca si otwory montaowe oraz usuwa pozostajce jeszcze nierwnoci i zadziory. Po
umyciu przy uyciu myjki automatycznej tarcze trafiaj na stanowisko obrbki rcznej, gdzie
dokonuje si ostatecznego szlifu. Przygotowane w ten sposb obrcze ze stopw lekkich
pokrywa si trzema warstwami lakieru. Powoka odpowiadajca za kolor tarczy aluminiowej
moe przybiera dosownie kad barw. Najpopularniejszymi wykoczeniami s srebrny,
czarny, czarny matowy, grafit lub biay, ale w ofercie producentw moemy te spotka wiele
innych ciekawych kolorw obrczy.

W odlewaniu do form trwaych pod wysokim cinieniem wykorzystuje si form trwa

(form metalow), do ktrej pod wpywem dziaania wysokiego cinienia wlewa si cieky
metal. Zastosowanie wysokiego cinienia powoduje turbulentny przepyw metalu, co pozwala
na wykonanie odleww charakteryzujcych si du powierzchni i ma gruboci cianki.
Formy s zwykle wykonane z dwch blokw stalowych, kady zawierajcy cz wnki
formy, ktre s zczone razem w momencie wykonywania odlewu. Ze wzgldu na wysokie
cinienie metalu, maksymalny wymiar odlewu jest ograniczony maksymaln si zwierania
formy. W celu odtworzenia wewntrznych powierzchni odlewu stosowane s wcigane i
wyjmowane rdzenie. Ze wzgldu na wysokie cinienie metalu, mog by stosowane jedynie
rdzenie metalowe. To ogranicza moliwy stopie skomplikowania odlewu. Metal jest
utrzymywany pod cinieniem do momentu wystudzenia i zakrzepnicia. Po zakrzepniciu
powki formy s otwierane, a odlew jest wyjmowany, zwykle z wykorzystaniem
zautomatyzowanego systemu wycigania odlewu. Przed uyciem formy s podgrzewane i
pokrywane rodkiem smarnym, a nastpnie s chodzone powietrzem lub wod w celu
utrzymania podanej temperatury. Stosuje si dwa podstawowe rodzaje maszyn do odlewania
w formach trwaych pod wysokim cinieniem: maszyny zimnokomorowe i maszyny
gorcokomorowe. Zasada odlewania pod wysokim cinieniem zostaa przedstawiona na rys.
5.2. [10]

28
Rys. 5.2. Maszyny zimnokomorowa i gorcokomorowa do odlewania pod wysokim cinieniem [10]

Maszyny do odlewania gorcokomorowe posiadaj zbiornik ciekego metalu, form

trwa i urzdzenie transportujce metal, ktre automatycznie zabiera cieky metal ze zbiornika
i pod cinieniem wymusza jego przepyw do formy metalowej. Stalowy tok i system cylindra
z gsi szyjk wymusza wytworzenie niezbdnego cinienia wewntrz formy. Gsia szyjka jest
wykonana w formie kanau eliwnego, ktrym cieky metal jest transportowany ze zbiornika
do formy. Cinienie w tych maszynach moe wynosi od kilku barw do ponad 350 barw.
Maszyny gorcokomorowe s stosowane do wykonywania odleww ze stopw cynku i
magnezu. [10]
Zimnokomorowe maszyny cinieniowe charakteryzuj si tym, e zbiornik ciekego
metalu jest oddzielony od maszyny. Stosuje si rczne lub mechaniczne zalewanie yk iloci
metalu wystarczajcej na wykonanie jednego odlewu. Metal wlewa si do niewielkiej komory,
z ktrej pod wpywem cinienia, jest transportowany do wnki formy. Cinienie jest
wytwarzane przez system hydrauliczny, poczony z tokiem, i zwykle wytwarza cinienie w
zakresie do 700 barw. W maszynach zimnokomorowych stosuje si metal o temperaturze
niewiele powyej temperatury topnienia, w stanie lekko-pynnym. Z tego powodu metal jest w
kontakcie z tokiem i komor prasowania tylko przez bardzo krtki czas. Proces ten jest zwykle
stosowany do odlewania aluminium. [11]
Odpowiednie smarowanie komory oraz toka prasujcego jest bardzo wane dla
uzyskania dobrego odlewu cinieniowego. Smarowanie formy wpywa na jako odlewu,
gsto, jako powierzchni, atwo wypeniania wnki formy oraz atwo wyjmowania
odleww z form. Odpowiednie smarowanie moe take zwikszy wydajno, obniy koszty

29
konserwacji i obniy zjawisko narastania materiau na powierzchni formy. W wikszoci
materiay smarne s mieszanin smaru i materiau nonego.
Odlewanie w formach trwaych pod wysokim cinieniem nie jest stosowane do stopw
elaza. Technologia ta znalaza szerokie zastosowanie do stopw aluminium. Formy metalowe
s bardzo drogie, lecz mog wytrzymywa nawet do 150000 zala. Z tego te wzgldu
technologia ta najlepiej nadaje si do odleww wielkoseryjnych. Gowna zalet odlewania pod
wysokim cinieniem nad innymi technologiami odlewniczymi jest moliwo wykonywania
bardzo skomplikowanych odleww. Moliwo odlewania skomplikowanych ksztatw czyni
moliwym wytworzenie produktu w formie jednego odlewu zamiast skadania go z elementw
odlewanych. To bardzo ogranicza koszty odlewania, jak rwnie produkcji oraz obrbki.
Dlatego te odlewanie w formach trwaych pod wysokim cinieniem, charakteryzujce si du
dokadnoci wymiarow i zapewniajce dobr jako powierzchni w porwnaniu do innych
metod odlewania moe w znacznym stopniu ograniczy lub wyeliminowa kosztowne procesy
obrbki. Z wykorzystaniem tego procesu mog by wykonywane odlewy cienkocienne.
Rezultatem tego mog by oszczdnoci materiau oraz ograniczenie masy komponentw. W
aktualnie stosowanych procesach odlewania w formach trwaych pod wysokim cinieniem
wytwarzana jest stosunkowo maa ilo zanieczyszcze, w porwnaniu z innymi metodami.
Jednak pewna ilo emisji gazowej i pyowej ma miejsce podczas wtryskiwania metalu. Pyy
tlenkw metali powstaj w wyniku parowania i kondesacji pewnej iloci niektrych metali.
Emisja gazowa moe pochodzi ze: stopionego metalu; przemian substancji chemicznych, ze
rodkw smarnych natryskiwanych na gorc form metalow oraz ich kontaktu z ciekym
metalem. Emisja do wody moe mie miejsce, gdy pojawi si wyciek z systemu
hydraulicznego, nagrzewania olejowego lub chodzenia wodnego. [9] [10]

Tanie podrbki s najczciej produkowane metod odlewania grawitacyjnego. Jest to

najgorsza i najtasza metoda. Stop aluminium wlewany jest do formy i rozpywa si w niej
pod wpywem dziaania siy cikoci. Struktura takiej tarczy samochodowej jest przez
to niejednolita. Efektem takiego dziaania jest produkt, ktry nawet jeli z zewntrz ma
odpowiedni wygld, to zdecydowanie czciej, ni ma to miejsce przy innych metodach
odlewu, posiada niedoskonaoci w swej strukturze wewntrznej. Wewntrz powstaj pcherze
powietrza (tzw. pory), ktre j zaburzaj i osabiaj konstrukcj obrczy. Porowato, czyli
ilo pustych przestrzeni w tych miejscach, gdzie nie wystpuje materia stay, tylko powietrze
bd woda, jest bardzo dua. Schemat odlewania grawitacyjnego przedstawiony jest na rys.
5.3. Plusem tej metody jest brak koniecznoci stosowania specjalistycznych urzdze.

30
Rys. 5.3. Kokila do odlewania tokw aluminiowych: 1 ruchoma cz korpusu, 2 nieruchoma cz
korpusu, 3 podstawa korpusu, 4 ukad wlewowy [11]

Kute obrcze aluminiowe charakteryzuj si najlepszymi wasnociami

wytrzymaociowymi. Stop aluminium podgrzany do odpowiedniej temperatury jest
ogromnym naciskom. Z kawaka sprasowanego aluminium wykuwana jest tarcza
samochodowa. Wyroby te trafiaj najczciej do samochodw sportowych. Zalet stosowania
tej metody jest wysoka wytrzymao gotowego elementu. Odkuwki odznaczaj si wysz
wytrzymaoci ni odlewy. Dobrze zrobiona tarcza zachowuje si sprycie, oddajc cz
energii. Sabej jakoci tarcza jest sztywna i mniej wytrzymaa. Przejmuje na siebie wiksz
cz energii uderzenia i duo atwiej ulega zniszczeniu. Takie obrcze polepszaj dynamik
samochodu dziki swojej mniejszej wadze. Mniejsza waga wirujcego koa wpywa rwnie na
efektywniejsze hamowanie. Na tych koach nie spotkamy si z biciem na kierownicy
wywoanym skrzywieniem obrczy. Pozytywny efekt uywania tarcz kutych, ze wzgldu na
ich wag, odczuwa take wiele elementw samochodu takich jak amortyzatory, posie,
przeguby, way. [11]
W czasie kucia stopw Al szczeglnie wanym czynnikiem jest utrzymanie
przepisowej dla danego stopu temperatury kucia. Zbyt wysokie temperatury powoduj
nadtopienia eutektyki i zwizane z tym znaczne obnienie waciwoci mechanicznych. Przy
stopach ulepszonych cieplnie temperatura kucia musi by bezwzgldnie nisza od temperatury
przesycania. W tym celu do kucia stopw aluminium nie mog by uywane zwyke piece
grzewcze bez dokadnego pomiaru temperatury. Najlepsze s piece z wymuszonym obiegiem
powietrza, piece solne lub wanny olejowe. [4]

31
 Za niskie temperatury kucia powoduj pkanie odkuwek i rysy. Rysy te wskutek
natychmiastowego pokrywania si warstewk tlenku nie daj si zgrza i w czasie kontroli
odkuwek musz by usunite przez szlifowanie lub frezowanie. [4]
Wana jest rwnie temperatura narzdzie uytego do kucia. Zimne narzdzia zbyt
szybko studz materia, a zbyt gorce powoduj przylepianie materiau odkuwki do narzdzia.
Kucie stopw lekkich prowadzi si na prasach hydraulicznych lub ciernych. Drobnoziarnisto
odkuwek ze stopw lekkich osiga si poprzez kucie w niszych temperaturach z wysokim
stopniem przerobienia przy maych prdkociach odksztacenia. Niewaciwy wybr agregatu
do kucia moe spowodowa niepodan gruboziarnisto odkuwki. [4]
Kucie w matrycach stosuje si wtedy gdy wymagana jest maksymalna oszczdno
materiau. Odkuwki wstpne otrzymuje si rnymi sposobami za pomoc walcowania, gicia,
kucia, wycinania itp. Tak przygotowany materia ukada si w matrycy i nastpnie uderzeniem
stempla wciska, przyjmujc przy tym gotowy ksztat. Specjalnymi zaletami odkuwek
matrycowych s ich wysokie wasnoci mechaniczne i dua rwnomierno struktury,
zasadniczo rna od struktury odlewu. Duy wpyw na jako procesu ma szybko
odksztacenia. Dla kucia aluminium odksztacenie powolne jest bardziej korzystne ni
odksztacenie szybkie. Przy obrbce na gorco zachodz rwnoczenie dwa procesy dziaajce
przeciwnie na opr plastyczny: umocnienie i zdrowienie. Szybko umocnienia wyznacza si
szybkoci odksztacania, a szybko zdrowienia szybkoci rekrystalizacji, zalen od
temperatury. W zalenoci od wzajemnej szybkoci obu procesw opr plastyczny przy danej
temperaturze zmienia si. Jeeli szybko odksztacania jest zbyt dua i proces odksztacania
zbyt krtki, to metal nie zdy zrekrystalizowa i bdzie stawia znaczny opr plastyczny.
Zmniejszenie prdkoci odksztacania, a wic przeduenie czasu trwania procesu, powoduje
zatem podobny skutek jak zwikszenie temperatury. Schemat kucia w matrycach przedstawia
rys. 5.4. Widzimy ruchom cz matrycy oraz nieruchom doln. Pomidzy czci matrycy
umieszcza si materia przeznaczony do kucia. Prasy zapewniaj rwnomierne wciniecie
metalu w najgbsze zakamarki matrycy. Szybkie uderzenia suwaka powoduj powstawanie
wewntrznych pkni, poniewa przy takim uderzeniu odksztaca si tylko powierzchnia
zewntrzna odkuwki. W celu uatwia pynicia materiau w matrycy suy smarowanie
matrycy. [4]

32
Rys. 5.4. Kucie matrycowe: a) mocowanie matrycy, b) odkuwka, c) okrojnik 1 grna cz matrycy, 2
dolna cz matrycy, 3 materia przeznaczony do kucia

5.4. Konstrukcje tarcz k samochodowych

Jeli chodzi o konstrukcje tarcz to najpopularniejsze s tarcze jednoczciowe, ktre s

tasze i bardziej wytrzymae ni rzadsze na naszych ulicach tarcze dwuczciowe, uywane w
samochodach sportowych. W wypadku powanego uszkodzenia tarczy jednoczciowej
wymagana jest wymiana caej tarczy. W wikszoci produkowane metod kucia tarcze
trzyczciowe przeznaczone s gwnie dla limuzyn segmentu premium lub sportowych aut.

Gwnymi zaoeniami tarcz jednoczciowych byo osignicie wysokiej

wytrzymaoci, niskiej masy i moliwoci chodzenia duych tarcz hamulcowych. Rozwj i
udoskonalanie technologii produkcji tarcz aluminiowych doprowadziy do stopniowego
obnienia kosztw produkcji, a tym samym upowszechnienia si ich na rynku. Kolejnymi
drogami rozwoju s metody produkcji felg kompozytowych wykonanych z wkna wglowego
lub kevlaru. [8]
Zalety tarcz jednoczciowych w porwnaniu do wieloczciowych to oczywicie
niszy koszt produkcji, wiksza sztywno oraz wiksza wytrzymao. Wadami takich tarcz
jest oczywicie brak moliwoci naprawy w przypadku uszkodzenia. Nie ma innej moliwoci
jak wymiana caej tarczy. S to oczywicie najbardziej popularne tarcze samochodowe
dostpne na rynku.

Druga konstrukcja tarcz k samochodowych skada si z dwch elementw. Jest ona

bardziej skomplikowan oraz drosz odmian obrczy. Tarcze tego rodzaju skadaj si z

33
obrczy (czci zewntrznej, na ktr montowana jest opona) oraz rotoru (czci wewntrznej,
ktr przykrca si do piasty). Oba elementy s poczone ze sob rubami. Obie czci
skadowe mog by wykonane technologi odlewania lub kucia, najpopularniejsz kombinacj
s kute obrcze (zapewniajce niska mas i du wytrzymao) i odlewane rotory
(zapewniajce dua swobod designu i relatywnie niski koszt produkcji). Tarcze
dwuczciowe zostay zepchnite na margines oferty rynkowej (zdominowanej gwnie przez
felgi jednoczciowe). Nie s ju rwnie czsto spotykane jako rozwizanie stosowane przez
producentw samochodw, a segment ekskluzywnych felg budowanych na zamwienie
sprowadza si waciwie tylko do felg trzyczciowych. Gwnym powodem tej sytuacji jest
dynamiczny rozwj rynku felg jednoczciowych i ich stosunkowo niska cena. Pewn szans
dla felg dwuczciowych s projekty wykorzystujce obrcze wykonane z wkna wglowego
lub stopu magnezu, jednak ich bardzo wysoka cena powoduje, e s dzi uywane prawie
wycznie w sporcie. [8]

Ostatni rodzaj konstrukcji tarczy koa to konstrukcja trzyczciowa skrcana. Tarcze

trzyczciowe s dzi jednym z najbardziej elitarnych produktw motoryzacyjnych. Dziki
swojej wieloczciowej budowie pozwalaj na du rnorodno i moliwo bardzo
precyzyjnej budowy tarcz zgodnie z oczekiwaniami klienta. Ich elementami skadowymi,
podobnie jak w przypadku tarcz dwuczciowych, jest rotor (czyli cz wewntrzna
przykrcana do piasty), obrcz wewntrzna i rant zewntrzny. Wszystkie czci s ze sob
skrcane rubami. Tarcze trzyczciowe s w wikszoci produkowane metod kucia. Ze
wzgldu na koszty produkcji i nakad pracy potrzebny do ich budowy, s towarem drogim,
ekskluzywnym, produkowanym w niewielkich seriach pod konkretne zlecenie klienta. Dziki
swojej elitarnoci zawsze znajd zbyt wrd wacicieli egzotycznych aut sportowych czy
drogich limuzyn segmentu premium. [8]

Rnice konstrukcji tarcz maj diametralny wpyw na ich waciwoci, ale rwnie i
cen. Dlatego te na rynku najczciej spotkamy stosunkowo tanie tarcze jednoczciowe, a
komplet dwu- czy trzyczciowych felg moe kosztowa tyle, co niewielki samochd. I nie ma
si co temu dziwi, bo technologia ich produkcji bywa niesychanie droga.

34
 6. STOPY ALUMINIUM I ICH ZASTOSOWANIE

6.1. Oglna charakterystyka

Aluminium naley do metali o bardzo duym znaczeniu technicznym. Jest stosowane

zarwno w postaci czystego metalu, jak i wielu stopw. Jest jednym z najbardziej
rozpowszechnionych pierwiastkw w skorupie ziemskiej. Aluminium nie wykazuje odmian
alotropowych i krystalizuje w sieci regularnej cienne centrowanej typu A1. Czyste aluminium
mona umacnia tylko odksztaceniowo. Chemiczne czyste aluminium jest metalem
plastycznym o maej wytrzymaoci na rozciganie (Rm < 50 MPa) i maej twardoci (15 HB).
Jest metalem lekkim (= 2,7Mg/m3), rednio topliwy (Tt = 660C) o dobrej przewodnoci
elektrycznej i cieplnej. Przewodno elektryczna ulega znacznemu zmniejszeniu wraz ze
zwikszeniem stenia zanieczyszcze i domieszek, gwnie Fe i Si, a take Cu, Zn i Ti.
Pierwiastki te powoduj ponadto obnienie plastycznoci, lecz zwikszaj waciwoci
wytrzymaociowe. Cakowite usunicie zanieczyszcze jest niemoliwe lub nieopacalne i
dlatego do pewnej zawartoci s one tolerowane.
Aluminium wykazuje du odporno na korozj. Na powierzchni pokrywa si cienka
warstwa Al2O3, chronic przed korozj atmosferyczn, dziaaniem wody, stonego kwasu
azotowego, licznych kwasw organicznych, a take siarkowodoru. [3]
Czyste aluminium znalazo zastosowanie w przemyle spoywczym, chemicznym i
elektrotechnicznym. Ze wzgldu na due powinowactwo do tlenu aluminium w postaci
elazostopw stosuje si do odtleniania stali.
Stopy aluminium, dziki zastosowaniu rnych mechanizmw umocnienia, maj
znaczne lepsze waciwoci wytrzymaociowe i wiksz twardo ni czysty metal. W stopach
wykorzystuje si wszystkie mechanizmy umocnienia. Najpowszechniej stosowanymi
dodatkami stopowymi aluminium s: krzem, mied, magnez, mangan i cynk. Zadaniem
dodatkw stopowych jest zwikszenie wytrzymaoci stopw oraz uzyskanie innych
korzystniejszych waciwoci.
Aluminium i jego stopy zajmuj drugie miejsce pod wzgldem wielkoci produkcji po
stopach elaza. Obecnie opracowanych jest ponad 300 stopw aluminium rnicych si
skadem chemicznym oraz wasnociami, a ok. 50 z nich jest powszechnie stosowane w
przemyle. Do kadej klasy stopw zgodnie z jego skadem chemicznym odpowiednio
dobierane s procesy technologiczne w celu uzyskania jak najbardziej optymalnych wasnoci.
Ze wzgldu na technologie dalszego przerabiania stopw na bazie aluminium mona podzieli

35
je na stopy odlewnicze oraz do przerbki plastycznej, te ostatnie dzieli si na nieobrabiane
cieplnie i obrabialne cieplnie.

6.2. Klasyfikacja stopw aluminium

Stosunkowo niskie wasnoci wytrzymaociowe aluminium mona zwikszy przez

wprowadzenie pierwiastkw stopowych oraz obrbk ciepln stopw. W porwnaniu ze
stalami stopy aluminium charakteryzuj si znacznie mniejsz mas, a w niskiej temperaturze
dobr udarnoci. Z tych wzgldw stopy aluminium s bardzo czsto stosowane na
konstrukcje inynierskie oraz pojedyncze ruchome czci obcione dynamiczne.

Najoglniej stopy aluminium ze wzgldu na sposb wytwarzania dzielimy na :

Odlewnicze;
Do przerbki plastycznej.

Odlewnicze stopy aluminium s przewanie stopami wieloskadnikowymi o duym

steniu - od 5 do 25% - pierwiastkw stopowych. Gwnie stosuje si: Si, Cu, Mg i wiele
innych rnych zestawie. S to przewanie stopy o skadzie eutektycznym, gdy
charakteryzuj si nisk temperatur topnienia. Charakteryzuj si rwnie dobr lejnoci i
czsto maym skurczem odlewniczym. W stopach tych ze wzgldu na du ilo dodatkw
stopowych wystpuje eutektyka. Zawarto dodatkw stopowych w odlewniczych stopach
aluminium jest wiksza ni w stopach do przerbki plastycznej. Umocnienie stopw
zapewniaj mieszaniny faz wystpujce w strukturze, co mona zwikszy poprzez
rozdrobnienie skadnikw mikrostruktury. Cz stopw mona umacnia wydzieleniowo.
Niektre z nich mona przesyca w celu poprawy plastycznoci. Zanieczyszczenia Fe
wystpujce w stopach mog tworzy due pytkowe wydzielenia kruchych faz Al-Fe i Al-Fe-
Si. Niekorzystny ksztat tych wydziele mona zmieni dodajc Mn, powstaj wtedy mniejsze
wydzielenia wieloskadnikowego zwizku Al-Fe-Mn-Si w postaci tak zwanego chiskiego
pasma. W tabeli numer 6.1. podano zakresy ste gwnych dodatkw stopowych oraz
zakresy wasnoci mechanicznych odlewniczych stopw aluminium. Najczciej spotyka si
stopy aluminium z krzemem, zwane siluminami. Pod wzgldem zawartoci krzemu siluminy
dzielimy na: podeutektyczne zawierajce od 4 do10% Si, eutektyczne 10-13% Si oraz
nadeutektyczne 17- 30% Si. Im drobniejsze ziarno odlewu, tym wysze s wasnoci
wytrzymaociowe siluminw. [3]

36
Tabela 6.1. Stenie gwnego dodatku stopowego oraz wasnoci mechaniczne odlewniczych stopw Al.

Waciwoci mechaniczne
Gwny dodatek stopowy [zaw. % mas.] Re [MPa] A [%]
Si (5,0 - 23,0) 125-295 0,5-6
Cu (2,0 - 11,0) 95-230 0,5-5
Mg (3,5 - 8,0) 80-175 10-15

Stopy do przerbki plastycznej zawieraj znacznie mniej, bo okoo 5% pierwiastkw

stopowych. Gwnymi dodatkami s zwykle: Cu, Mg, Mn a take Si, Zn, Ni, Cr lub Ti.
Niektre z tych stopw s stosowane w stanie zgniecionym lub po wyarzaniu
rekrystalizujcym, a cz jest poddawana obrbce cieplnej polegajcej na utwardzaniu
wydzieleniowym.

6.3. Stopy aluminium z krzemem

Aluminium tworzy z krzemem ukad z eutektyk, wystpujc przy steniu 12,6% Si, i
dwoma roztworami staymi granicznymi o rozpuszczalnoci skadnikw zmniejszajcej si
wraz z obnieniem temperatury. Roztwr (Si w Al) wykazuje sie regularn typu A1.
Aluminium w temperaturze eutektycznej rozpuszcza si w Si w bardzo niewielkim steniu
ok. 0,07%, a w temperaturze pokojowej nie wykazuje niemal zupenie rozpuszczalnoci w Si.
Wykres rwnowagi Al Si na ktrym wida omawiane elaznoci pokazuje rys. 6.1.
Eutektyka skada si z gruboiglastych krysztaw na tle krysztaw roztworu staego . W
stopach podeutektycznych na tle roztworu staego wystpuj obszary eutektyki. W stopach
nadeutektycznych na tle eutektyki wystpuj do due ostroktne wydzielone pierwotnie
krysztay , bdce prawie czystym krzemem. Wydzielenia krzemu zapewniaj dobr
odporno na cieranie, lecz pogarszaj obrabialno stopw. Struktur tego siluminu mona
polepszy przez szybkie chodzenie po odlaniu lub modyfikowanie. [3]
Wpywa to ujemnie na wasnoci mechaniczne tych stopw. Efekt umocnienia
zapewniaj twarde krysztay Si (ok. 1000 HV), umocnienie roztworowe fazy jest niewielkie.
Siluminy maj skonno do gruboziarnistoci , przeciwdziaa si jej przez szybkie chodzenie
odleww lub modyfikacj stopw.

37
 Rys. 6.1. Wykres rwnowagi Al Si. [3]

Podstawow grup stopw Al z Si stanowi stopy odlewnicze zwane siluminami, o

steniu 430% Si. Krzem, jako podstawowy skadnik tych stopw, zapewnia dobr
rzadkopynno oraz lejno i may skurcz odlewniczy. Siluminy o skadzie eutektycznym
charakteryzuj si bardzo dobrymi wasnociami odlewniczymi, nie wykazuj skonnoci do
pkania na gorco. Wasnoci mechacenie stopw obniaj si jednak wydzielenia krysztaw
roztworu (praktycznie krysztaw Si), co wystpuje szczeglnie po wolnym chodzeniu z
temperatury odlewania.
Siluminy podeutektyczne modyfikuje si sodem, dodawanym w postaci mieszanin.
Dodatek Na obnia temperatur przemiany eutektoidalnej i powoduje przesunicie punktu
eutektoidalnego do wikszego stenia ok. 13 % Si. Struktur stopw modyfikowanych
stanowi drobnoziarnista eutektyka + z wydzieleniami fazy .
Siluminy nadeutektyczne wykazuj due wydzielenia krysztaw roztworu
(praktycznie krysztaw Si). Stopy te modyfikowane fosforem, ktry tworzy dyspersyjne
czstki AlP, stanowice zarodki heterogeniczne w czasie krystalizacji czstek roztworu
bogatego w Si. W wyniku tego w strukturze stopu ochodzonego do temperatury pokojowej
wystpuje eutektyka + i drobne czstki roztworu o znacznej dyspersji.
Siluminy mog by rwnie stopami wieloskadnikowymi. Zawieraj wwczas dodatki
Cu, Mg i Mn zwikszajce wytrzymao. Dodatek Cu oraz Mg umoliwia utwardzenie

38
wydzieleniowe tych stopw. Dodatek ok. 0,5% Mn przeciwdziaa ujemnemu wpywowi
domieszek Fe tworzcych wydzielenia, znacznie zmniejszajce cigliwo stopu.
Siluminy eutektyczne i nadeutektyczne wykazujce znaczn arowytrzymao s
stosowane na wysoko obcione toki silnikw spalinowych. Z siluminw podeutektycznych
wytwarza si silnie obcione czci dla przemysu okrtowego, motoryzacyjnego oraz
elektrycznego.
Stopy aluminium z krzemem do przerbki plastycznej zawieraj ok. 1% Si. S to
najczciej stopy wieloskadnikowe. Najbardziej znanymi stopami Al obrabianymi plastycznie
i utwardzanymi wydzieleniowo s stopy nazwane duralami. S przeznaczone na rednio
obcione elementy konstrukcji lotniczych i pojazdw mechanicznych. Granic podziau
stanowi najwiksza zawarto rozpuszczonego skadnika w roztworze staym przy
temperaturze pokojowej. Stopy posiadajce struktur jednofazow, roztworu staego, nie
nadaj si do obrbki cieplnej. Charakteryzuj si bardzo dobr plastycznoci i dobr
odpornoci na korozj. Wad ich jest niska wytrzymao. Do tej grupy nale stopy
aluminium z manganem. W stopach o wikszej zawartoci Al wystpuje zjawisko zmiennej
rozpuszczalnoci skadnika stopowego w aluminium, co daje moliwo obrbki cieplnej
polegajcej na przesycaniu i nastpnym starzeniu stopu. Umocnienie stopu zachodzi w wyniku
utwardzania wydzieleniowego. Dziki obrbce cieplnej uzyskuj one wysok wytrzymao,
maj jednak gorsz plastyczno od stopw nie obrabialnych cieplnie.

6.4. Stopy aluminium z magnezem

Aluminium (Al) tworzy z magnezem (Mg) roztwr stay graniczny o

rozpuszczalnoci zmniejszajcej si wraz z obnieniem temperatury, krystalizujcy w sieci
regularnej typu A1. W zakresie stenia do ok. 35,5% Mg wystpuje mieszanina eutektyczna
roztworu z roztworem staym wtrnym na osnowie fazy elektronowej krystalizujcej w
sieci regularnej zoonej. [3]
W stopach przemysowych Al z Mg stenie Mg jest zawarte w przedziale od 0,5 do
ok. 13%. Stopy o maym steniu Mg wykazuj du podatno na przerbk plastyczn, a o
duym steniu Mg bardzo dobre wasnoci odlewnicze.
Magnez najsilniej ze wszystkich dodatkw umacnia roztworowo Al. S zaraz po
siluminach najczciej stosowanymi stopami do odlewnia. Wykazuj bowiem najwiksz
spord stopw aluminium odporno na korozj i najmniejsz gsto. Wasnoci odlewnicze

39
tych stopw s jednak gorsze ni siluminw. Odlewanie jest utrudnione ze wzgldu na bardzo
due powinowactwo Mg do tlenu.
Stopy Al z Mg zawieraj zwykle inne dodatki stopowe, wprowadzone jednak w
niewielkim steniu. Dodatek Si poprawia rzadkopynno. Dodatki Mn lub Cr zmniejszaj
niekorzystny wpyw Fe na korozj. Mied zmniejsza podatno na pitting. Cynk polepsza
wasnoci wytrzymaociowe i odlewnicze. Tytan i bor zmniejszaj wielko ziarna. [3]
W celu usunicia niekorzystnej dwufazowej struktury stopy odlewnicze Al z Mg s
poddawane przesycaniu z temperatury wyszej od odpowiadajcej granicznej rozpuszczalnoci
Mg w Al. Dodatek Si umoliwia utwardzenie wydzieleniowe.
Stosowane s na odlewy o duej odpornoci na korozj, np. armatur morsk, elementy
aparatury chemicznej oraz elementy dekoracyjne, a take czci silne obcione i naraone na
uderzenia.

6.5. Stopy aluminium z miedzi

W strukturze stopw Al-Cu wystpuje roztwr stay , faza midzymetaliczna na

osnowie zwizku Al2Cu oraz mieszanina eutektyczna. Krzepnicie tych stopw odbiega
warunkw od rwnowagowych w fazie wystpuje silna segregacja Cu, natomiast
mieszanina eutektyczna pojawia si przy steniu miedzi mniejszym od 5.7%. Stopy te s
podatne na umocnienie wydzieleniowe i s obrabiane cieplnie. Stopy Al-Cu zachowuj dobre
waciwoci w podwyszonych temperaturach (do 250C). Wad jest skonno do pkania na
gorco, przeciwdziaa jej dodatek Ti. Stosowane s na odlewy galanterii stoowej, gowice
cylindrw, toki silnikw, stopki elazek. [2]
Odlewnicze stopy Al z Cu zawieraj do ok. 5% Cu, niekiedy dodatek Ti, wpywajcy
na rozdrobnienie ziaren. S stosowane rzadziej ni siluminy ze wzgldu na trudnoci
technologiczne zwizane z wytwarzaniem odleww. Wykazuj bowiem podatno na
mikropknicia podczas odlewania.

6.6. Umocnienie stopw aluminium

Aluminium nie mona umocni za pomoc przemian fazowych (tak jak stali), poniewa
w caym zakresie temperatury ma jednakow struktur krystaliczn regularn ciennie
centrowan. Nie ma tutaj mowy o przemianie eutektoidalnej wic podstawowymi
mechanizmami prowadzcymi do jego umocnienia, podobnie jak wikszoci metali
technicznych, s:
40
 umocnienie roztworowe;
umocnienie dyslokacyjne (odksztaceniowe);
umocnienie przez rozdrobnienie ziarna;
umocnienie czstkami innych faz:
o umocnienie wydzieleniowe;
o umocnienie dyspersyjne.

Kryterium tego podziau mechanizmw umocnienia jest wymiar bariery stawianej

przemieszczajcym si dyslokacjom w odksztaconych krysztaach metalicznych. Kady z
mechanizmw moe dziaa osobno, ale take rwnoczenie z innymi. Wtedy dziaanie
mechanizmw jest sumowane. Do zastosowa inynierskich aluminium musi by umacniane, a
najwaniejszymi mechanizmami umacniania stopw Al s: umocnienie wydzieleniowe,
odksztaceniowe i roztworowe. W stopach aluminium, z praktycznego punktu widzenia,
najwaniejsze mechanizmy umocnienia to umocnienie odksztaceniowe i wydzieleniowe.
Umocnienie granicami ziaren, tak skuteczne w stalach, nie jest wykorzystywane z uwagi na
trudnoci w otrzymaniu tak drobnego ziarna.

Umocnienie roztworowe jest jedynym skutecznym mechanizmem umocnienia jeli

trzeba zastosowa materia w stanie wyarzonym. Rozpuszczony pierwiastek bdzie skutecznie
umacnia roztworowo stop, kiedy bdzie w znacznym stopniu rozpuszcza si w osnowie, po
wolnym chodzeniu pozostanie w roztworze oraz nie bdzie tworzy zwizkw z innymi
pierwiastkami obecnymi w stopie.

Umocnienie odksztaceniowe powoduje e podczas odksztacania materiau

krystalicznego wraz ze wzrostem odksztacenia rosn naprenia konieczne do kontynuowania
odksztacenia. Przyrost granicy plastycznoci d spowodowany odksztaceniem jest
proporcjonalny do pierwiastka kwadratowego z gstoci dyslokacji. Umocnienie
odksztaceniowe zachodzi podczas procesw przerbki plastycznej na zimno lub podczas
formowania gotowych wyrobw. Jest to podstawowy mechanizm umocnienia w stopach
aluminium, ktre nie s poddawane obrbce cieplnej. W stopach umacnianych poprzez
obrbk ciepln, umocnienie odksztaceniowe moe stanowi dodatkowy czynnik wpywajcy
na cakowite umocnienie.

41
 Podczas odksztacenia plastycznego gsto dyslokacji wzrasta, co objawia si
zwikszeniem twardoci i wytrzymaoci. Aluminium i jego stopy nale do metali o bardzo
duej energii bdw uoenia (~ 170 mJ/m2) i dlatego odksztacenie plastyczne zachodzi tylko
mechanizmem polizgu dyslokacji na paszczyznach {111} i w kierunkach <110>. [4]
Podatno stopw aluminium na umocnienie odksztaceniowe wykazuje siln zaleno
od temperatury. W podwyszonej temperaturze umocnienie zaley zarwno od temperatury jak
i szybkoci odksztacenia. Umocnienie stopniowo maleje wraz z podwyszeniem temperatury
do pewnej wartoci, przy ktrej umocnienie zupenie zanika (odksztacenie na gorco).
Temperatura ta to temperatura rekrystalizacji. Ma ona szczeglne znaczenie praktyczne przy
okreleniu zalenoci pomidzy dan wytrzymaoci stopu oraz temperatur i czasem
odksztacenia na gorco, czyli optymalizacji procesu przerbki plastycznej. Wyarzanie
materiau odksztaconego prowadzi do usunicia skutkw umocnienia odksztaceniowego,
czyli przywrcenia wikszoci waciwoci, jakie posiada materia przed odksztaceniem.
Wytrzymao obnia si stopniowo podczas zdrowienia i nastpnie gwatownie spada
z postpem rekrystalizacji, natomiast cigliwo wykazuje odwrotn zaleno. Rekrystalizacja
rozpoczyna si z chwil osignicia temperatury rekrystalizacji, ktra nie jest wielkoci sta,
lecz zaley od skadu chemicznego stopu, czasu wyarzania i wielkoci zadanego
odksztacenia plastycznego. Dalsze nieznaczne zmikczenie materiau moe nastpi, jeli po
rekrystalizacji nastpi rozrost ziarna.

Umocnienie czstkami innych faz moemy podzieli na umocnienie wydzieleniowe i

dyspersyjna. Rni si one tylko koherencj wydzielonej fazy wzgldem osnowy.
Z umocnieniem wydzieleniowym (zwanym take utwardzeniem wydzieleniowym lub
umocnieniem przez starzenie) mamy do czynienia wwczas, jeeli czstki umacniajce tworz
si dziki wydzielaniu z roztworu przesyconego staego lub w wyniku uporzdkowania
dalekiego zasigu. Czstki w tym mechanizmie s sabymi przeszkodami dla ruchu dyslokacji.
W stopach umocnionych dyspersyjnie w mikkiej osnowie metalicznej znajduj
si twarde nierozpuszczalne czstki, najczciej tlenkw. Stopy aluminium mog by w ten
sposb umacniane dyspersyjnymi tlenkami Al2O3. Materiay takie uzyskuje si najczciej
metalurgi proszkw w trakcie tzw. mechanicznego wytwarzania stopw. Czstki te s
znacznie wiksze, nieodksztacalne i niekoherentne. Stanowi silne przeszkody dla ruchu
dyslokacji. Ze wzgldu na du stabilno stopy utwardzane dyspersyjnie zachowuj du
wytrzymao w podwyszonej temperaturze. Umocnienie wydzieleniowe jest najwaniejszym
mechanizmem umocnienia w stopach Al, gdy tylko w ten sposb mona kilkunastokrotnie (do
ok. 700 MPa) zwikszy granic plastycznoci tych stopw. Wystpujca w stopie faza ciga,
42
stanowica znaczn jego objto, jest nazywana osnow. Tworzce si w osnowie czstki
innej fazy s nazywane wydzieleniami. Osnowa i wydzielenia umacniajce powinny spenia
nastpujce warunki:

osnowa powinna by mikka i cigliwa, natomiast wydzielenia twarde;

twarde wydzielenia nie powinny tworzy cigej bonki po granicach ziaren osnowy,
gdy powstajce w takich wydzieleniach pknicia mog szybko rozprzestrzenia si
przez materia, powodujc jego zniszczenie;
czstki wydziele powinny by drobne, o duej gstoci, rwnomiernie rozmieszczone
w objtoci stopu i przynajmniej czciowo koherentne;
czstki wydziele nie powinny mie ostrych krawdzi, gdy wwczas sprzyjaj
zarodkowaniu pkni.

Umacnia wydzieleniowo mona tylko takie stopy, ktre w stanie staym wykazuj
zmniejszajc si rozpuszczalno jednego lub wicej pierwiastkw stopowych wraz z
obnianiem temperatury. W takich stopach mona rozpuci, cakowicie lub czciowo,
niektre pierwiastki stopowe podgrzewajc stop do wysokiej temperatury i nastpnie uzyska
roztwr przesycony poprzez szybkie chodzenie stopu.

6.7. Modyfikowanie i obrbka cieplna siluminw

Modyfikowanie stanowi jeden ze znanych, a jednoczenie najskuteczniejszy sposb

umoliwiajcy uzyskiwanie optymalnej struktury odleww, zapewniajcej popraw ich
waciwoci uytkowych. W metodach technologicznych objtych pojciem modyfikacji
oddziauje si na proces krystalizacji przez wprowadzenie do ciekego stopu specjalnych
dodatkw w tak niewielkich ilociach, ktre w zasadzie nie powoduj istotnej zmiany jego
skadu chemicznego.
Na t optymaln struktur maj rwnie wpyw i inne czynniki, jak temperatura
topnienia i odlewania, oraz przede wszystkim szybko stygnicia stopu podczas jego
krystalizacji. Same te czynniki nie s wystarczajce, a dopiero w poczeniu z odpowiednimi
zabiegami modyfikacyjnymi daj moliwo osignicia maksymalnych efektw
strukturalnych, polegajcych bd na rozdrobnieniu ziarna (dendrytw) wystpujcych w
stopach jednofazowych oraz krysztaw faz wydzielanych pierwotnie podczas krystalizacji
stopw pod- i nadeutektycznych.

43
 Denie do otrzymywania takiej struktury odleww jest podyktowane wieloma
korzystnymi waciwociami uzyskiwanymi tym sposobem, jak na przykad znaczne
zwikszenie wytrzymaoci na rozciganie granicy plastycznoci, twardoci czy udarnoci.
Spord waciwoci technologicznych naley tu wymieni zmniejszenie skonnoci do
pkania na gorco i innych wad skurczowych odleww, polepszenie lejnoci, jak rwnie
uatwienie procesw dyfuzyjnych w obrbce cieplnej.
Znaczenie modyfikowania w produkcji odlewniczej uwidacznia si najwyraniej na
przykadzie stopw aluminium z krzemem, dla ktrych nie tylko uzyskanie optymalnych
waciwoci mechanicznych i technologicznych odleww, ale niekiedy rwnie w ogle
technicznie wykorzystanie niektrych gatunkw tego materiau staje si moliwe dopiero po
zastosowaniu odpowiednich procesw modyfikacyjnych.
Gwnym celem modyfikowania siluminw jest zmiana niekorzystnej postaci kruchej
fazy Si, wystpujcej w ich strukturze bd jako krysztay eutektyczne, bd jako krysztay
pierwotne. W pierwszym przypadku dotyczcym stopw okooeutektycznych i
podeutektycznych, osignicie tego celu wymaga zastosowania innych metod ni dla stopw
nadeutektycznych. Prawidowy efekt modyfikacji w odniesieniu do postaci krysztaw
eutektycznych krzemu, to jest zmniejszenie odlegoci midzyfazowej eutektyki, mona
bowiem uzyska jedynie przez oddziaywanie polegajce na utrudnieniu zarwno ich
zarodkowania, jak i wzrostu, podczas gdy rozdrobnienie pierwotnych krysztaw Si wymaga
stworzenia warunkw znacznie uatwiajcych i przypieszajcych ich zarodkowanie. [18]
Zmiany struktury eutektycznej wywoane modyfikacj wywieraj istotny wpyw na
przebieg odksztacenia kruchej fazy Si, przy utrzymaniu mechanizmu odksztacenia
plastycznej fazy . Powstajce pknicia rozpoczynaj si i rozprzestrzeniaj zawsze po
obszarach eutektyk. Stop w stanie zmodyfikowanym wykazuje w porwnaniu ze stopem
niezmodyfikowanym wzrost wartoci odksztacenia krytycznego, ktremu odpowiada
pojawienie si pierwszych pkni w drobnowknistych krysztaach krzemu. Prowadzi to do
uzyskania lepszych waciwoci mechanicznych, a zwaszcza lepszej plastycznoci materiau o
tej strukturze. Dla przykadu: stop niemodyfikowany o zawartoci 10,5% krzemu powinien
charakteryzowa si wytrzymaoci na rozciganie Rm=168 MPa oraz wydueniem A=5%.
Ten sam stop po modyfikacji strontem powinien posiada ju Rm=193 MPa i A=19,5%. [18]
Spord rnych pierwiastkw ktrym przypisano rne waciwoci modyfikacji tylko
trzy znalazy praktyczne zastosowanie do modyfikacji siluminw okooeutektycznych i
podeutektycznych. S to sd, stront i antymon. Sd jest bardzo skuteczny pod wzgldem
uzyskiwanych efektw zarwno strukturalnych, jak i dotyczcych optymalizacji wasnoci

44
mechanicznych odleww. Stront i antymon wprowadzono do praktyki jako modyfikator
eliminujcy niektre niedogodnoci wystpujce w technologii modyfikacji sodem.
Sd odgrywa podwjn role, a mianowicie: utrudnia zarodkowanie krysztaw krzemu,
co objawia si wystpowaniem przechodzenia krystalizacji eutektycznej oraz powoduje
przemian nieregularnej pytkowej eutektyki w eutektyk o strukturze wknistej, czemu
towarzyszy zarwno znaczne zmniejszenie odlegoci midzyfazowej, jak i wyrana zmiana
ksztatu krysztaw eutektycznych krzemu.
Efektem tumienia przez sd procesu zarodkowania krzemu jest wyrane obnienie
przystanku temperatury (o 6-10C), odpowiadajce krystalizacji eutektyki (Al)-Si oraz
przesunicie strefy jej sprzonego wzrostu do wikszych ste Si. W zwizku z tym liczba
ziaren eutektycznych, powstajcych w strukturze odleww, ulega znacznemu zmniejszeniu, w
porwnaniu ze struktur uzyskiwan dla stopw nie modyfikowanych.
Na struktur siluminw nie modyfikowanych oraz na efekty ich modyfikacji sodem
specyficzny wpyw wywiera take magnez, ktry stanowi czsto wystpujcy w nich skadnik
stopowy w iloci od 0,2 do 1,5%. Dodatek Mg do stopw czystych dziaa w podobny sposb
jak zanieczyszczenie fosforem, powodujc przemian struktury patkowej krzemu w struktur
ziarnist lub iglast, a w stopach zawierajcy fosfor potgujc jego niekorzystny wpyw. Z
drugiej strony magnez obecny w siluminach eutektycznych przeciwciaa jednak szybkiemu
wypalaniu si sodu. Wpyw modyfikacji sodem na waciwoci mechaniczne
dwuskadnikowych siluminw o zawartoci krzemu odpowiadajcej w przyblieniu stopom
eutektycznym jest bardzo korzystny. Wytrzymao na rozciganie Rm zwiksza si w wyniku
modyfikacji przecitnie nie wicej ni 30%, a wyduenie A5 moe siga wartoci nawet
blisko czterokrotnie wiksze. Zwiksza si rwnie udarno.
Do modyfikatorw zastpczych nale stront i antymon, ktrych dziaanie nie zanika
po duszym przetrzymywaniu stopu w stanie ciekym, a take po powtrnych przetopach. Ta
ich podstawowa zaleta umoliwia przede wszystkim usprawnienie procesw technologicznych
poprzez produkowanie siluminw trwale modyfikowanych. Ponadto trwao oddziaywania
modyfikatorw zapewnia stabilizacj uzyskiwanych wasnoci mechanicznych odleww przy
przeduajcym si niekiedy do kilku godzin czasie ich wykonywania z tego samego stopu.
Stront w porwnaniu z sodem charakteryzuje si lepsz trwaoci w tym sensie e spadek jego
w modyfikowanym stopie zachodzi znacznie wolniej. Niemniej jednak stront nie spenia w
peni wymaga stawianym modyfikatorowi o cakowicie trwaym dziaaniu, jakim jest na
przykad antymon. Ilo strontu w stopie wymagana w praktyce do prawidowej modyfikacji
siluminw zawiera si w granicach 40100 ppm i jest ok. trzykrotnie wiksza od ilo Na w
procesie modyfikacji sodem. [18]
45
 Zarwno struktura, jak i wasnoci mechaniczne siluminw modyfikowanych strontem
s bardzo zblione do odpowiadajcych modyfikacji sodem, zwaszcza dla odleww
kokilowych. Podstawow wad tej metody jest wywoywana przez stront wzmoona skonno
stopw do zagazowania, a tym samym do porowatoci uzyskiwanych odleww. Im wiksa jest
zawarto strontu w modyfikowanym siluminie i im wolniej przebiega proces krzepnicia, tym
wikszy jest stopie ujawnienia si tej wady.
Oddziaywania antymonu na proces krystalizacji siluminw jest mniej efektywne w
porwnaniu z sodem czy strontem, gdy ogranicza si tylko do zmniejszenia odlegoci
midzyfazowej eutektyki pytkowej nieregularnej, bez jej przemiany w wymagan przy
modyfikacji struktur wknist. Ponadto uzyskiwany stopie rozgazienia szkieletu Si w
takiej strukturze patkowej eutektyki jest tu cile zwizany z szybkoci chodzenia.

46
 7. METODYKA BADA

7.1. Analiza skadu chemicznego

Poznanie skadu chemicznego badanego materiau jest bardzo wanym krokiem w

analizie przyczyn uszkodze. Jednym z podstawowych warunkw dokadnej analizy jest
waciwe pobranie prby. Znajc skad chemiczny moemy wywnioskowa czy materia zosta
dobrany prawidowo na dan cz eksploatacyjn oraz czy dostarczono nam pod wzgldem
jakociowym to co zamwilimy. Dziki analizie skadu chemicznego moemy opracowa
obrbk ciepln aby uzyska maksymalne wasnoci wytrzymaociowe. Analiza jakociowa
oraz ilociowa pierwiastkw chemicznych zawartych w danym materiale jest moliwa dziki
spektroskopii.
Dla celw niniejszej pracy dyplomowej analizy skadw chemicznych badanych
materiaw wykonanych ze stopw niezalenych wykonano metod spektometrii emisyjnej
przy uyciu optycznego spektrometru emisyjnego.
Analiza skadu chemicznego materiaw metod spektrometryczn bazuje na
wyznaczonej dowiadczalnie zalenoci natenia promieniowania emitowanego, o danej
dugoci fali, od iloci danego pierwiastka w prbce. Wynika to z faktu, i wiele pierwiastkw
wzbudzonych, emituje promieniowanie o charakterystycznej dla niego dugoci fali. Na
energi tego promieniowania maj wpyw takie czynniki jak temperatura uku przy
wzbudzaniu elektrycznym oraz wielko, ksztat i materia elektrod. Z tego powodu widma
promieniowania pochodzce od prbek nieznanych musz by porwnywane z widmami
wzorcowymi, ktre otrzymywane s za pomoc tego samego przyrzdu w jednakowych
warunkach. Zazwyczaj stosuje si wzbudzanie prbek materiaw poprzez wyadowanie
elektryczne pomidzy prbk, ktra stanowi elektrod oraz przeciwelektrod nie zawierajc
pierwiastkw oznaczanych. [16]
Otrzymane skady chemiczne uszkodzonych elementw zostan porwnane ze
skadami chemicznymi typowych materiaw stosowanych w przemyle. Tok takiego
postpowania jest wynikiem ograniczonego dostpu do kart materiaowych producenta
analizowanych tarcz. Typowe dane materiaowe stopw aluminium pochodz z programu
leksykon materiaoznawstwa i suy bd do precyzyjnej identyfikacji materiau.
Wyniki bada skadu chemicznego metod spektometrii emisyjnej oraz dane
porwnawcze znajduj si w podrozdziaach 8.2.1 oraz 8.3.1.

47
7.2. Badania z zastosowaniem mikroskopii wietlnej

Celem bada materiaoznawczych uszkodzonych i zniszczonych elementw jest

poznanie przyczyny tych uszkodze. Badania takie dostarczaj nam informacje o budowie i
wasnociach badanego materiau. Analizujc otrzymane dane moemy stwierdzi w jakich
warunkach pracowa element i co byo poredni i bezporedni przyczyn zniszczenia.
Badania metalograficzne moemy podzieli na badania makroskopowe i mikroskopowe.
Badania makroskopowe polegaj na obserwacji okiem nieuzbrojonym lub przy
niewielkich powikszeniach (do 30 razy), odpowiednio przygotowanej powierzchni przeomu.
Na powierzchni takiego elementu moemy goym okiem zaobserwowa istniejce wady. S to
pknicia, uski, wtrcenia niemetaliczne, pcherze gazowe itp. Badanie zomu pozwala ustali
czy materia ma struktur drobno- czy gruboziarnist. Odnosi si to szczeglnie do odleww ze
stopw aluminium. Powierzchnia szorstka uszkodzonego elementu wskazuje na struktur
gruboziarnist. [4] [5]
Badania mikroskopowe polegaj na obserwacji odpowiednio przygotowanych zgadw
przy powikszeniach wikszych ni 30 razy. Badania takie wykonuje si przy uyciu
mikroskopw wietlnych, ktre umoliwiaj obserwacje przy powikszeniach do ok. 1800
razy. Celem bada metalograficznych na mikroskopie wietlnym jest ujawnienie struktury oraz
wad niewidocznych okiem nieuzbrojonym takich jak pory, rysy, wtrcenia niemetaliczne oraz
pozwalaj okreli czy obrbka cieplna zostaa dobrana prawidowo. Pozwalaj one na
rozrnienie skadnikw strukturalnych i okrelenie ich morfologii, iloci, wymiarw i
rozmieszczenia. Mikroskop wietlny umoliwia obserwacje prbki w wietle odbitym od jej
powierzchni. Wykorzystujc odbicie witaa mona ujawni pewne fazy.
Zgodnie z falow teori wiata, rnica w jasnoci zwizana ze zmian amplitudy, a
rnica w kolorze gwnie z absorpcj przez obiekt okrelonych dugoci fal wietlnych.
[16].
Do bada mikroskopowych prbek ze stopw aluminium naley przygotowa si
bardzo starannie, poniewa aluminium jest mikkie i atwo si rysuje, a ziarna materiau
szlifierskiego wgniataj si do powierzchni. Wane jest aby prbki zostay pobrane
prawidowo z miejsc ktre dostarcz nam jak najwicej informacji. Naley je starannie wyci
nie doprowadzajc przy tym do zmian strukturalnych pamitajc o chodzeniu chodziwem. Do
wycinania uywa si pi tarczowych z intensywnym chodzeniem.

48
 Preparatyka jest bardzo wanym etapem w przeprowadzaniu bada uszkodzonej czci.
Bardzo wane jest waciwe pobranie prbek do bada i przygotowanie powierzchni.
Wycinajc prbki naley uwaa aby nie przegrza struktury i nie doprowadzi do jej zmiany.
Prbki powinny zosta wycite z miejsc najbliej uszkodzenia aby byo wida ich przyczyn.
Kolejny etapem preparatyki jest szlifowanie na odpowiednich tarczach w celu usunicia
warstwy znieksztaconej i zabrudzonej. Ponadto naley prbki zeszlifowa i wypolerowa aby
nie miay rys i znieksztace. Szlifowanie przeprowadza si na szlifierkach pokrytych papierem
ciernym w celu usunicia warstwy znieksztaconej w wyniku wycinania prbek. Aby zrobi to
prawidowo naley przeprowadzi kilka przej o coraz mniejszej gradacji cierniwa,
zmieniajc kierunek szlifowania o 90. Gdy wszystkie rysy skierowane s w jedn stron
naley zmieni papier na ten o mniejszym ziarnie. Szlifowanie aluminium jest bardzo mikkim
materiaem i trudnym do szlifowania, dlatego do pomocy naley uywa nafty oraz myda.
Najczciej stosuje si szlifowanie na mokro przy uyci wody.
Kolejnym etapem przygotowania prbek jest polerowanie. Wyrnia si kilka metod
polerowania: mechaniczne, elektroniczne i chemiczne. W swojej pracy zostao zastosowane
polerowanie mechaniczne. Krysztay krzemu wida ju pod mikroskopem wietlnym na tak
przygotowanej prbce bez trawienia. Trawienie z kolei wyostrza otrzyman struktur.
Trawienie ma na celu stworzenie takich warunkw odbicia wiata, aby podane elementy
byy widoczne podczas obserwacji przy uyciu mikroskopu wietlnego. Polerowanie
przeprowadza si na tarczach obrotowych pokrytych filcem bd suknem bilardowym.
Tak przygotowane prbki mona uzna za gotowe i odpowiednie bo bada pod
mikroskopem.

7.3. Badania z zastosowaniem metod mikroskopii skaningowej

Mikroskop elektronowy jest urzdzeniem, w ktrym powikszony obraz badanego

obszaru preparatu uzyskiwany jest za pomoc wizki elektronw. Wizka elektronw jest
przemieszczana po badanej powierzchni metod skokow (linia po linii), tworzc w efekcie
obraz. W kadym punkcie analizowanego obszaru elektrony elektrony oddziauj z atomami na
powierzchni powodujc emisj elektronw wtrnych, elektronw Augera.
Badania wymagajce wikszych powiksze, czyli takich ktrych nie uzyskamy na
mikroskopie wietlnym, przeprowadzane s na elektronowych mikroskopach skaningowych.
Do charakterystycznych wasnoci mikroskopu skaningowego naley zaliczy midzy innymi:
gbie ostroci, zdolno rozdzielcz oraz moliwo detekcji rnorodnych sygnaw
emitowanych z prbki. Cechy jakie posiadaj mikroskopy elektronowe stanowi podstaw
49
dzisiejszych zaawansowanych bada materiaowych. Mikroskop skaningowy jest bardzo
przydatny przy badaniu przeomw oraz przy analizowaniu przyczyn uszkodze badanej
konstrukcji. [17]
Faktografia umoliwia badanie, analiz i opis powierzchni przeomw ciaa staego. Z
procesem tym cile poczony jest opis mechanizmu pkania. W literaturze badania
powierzchni pkni starano si zawsze wiza z badaniami inicjacji pkni w pasmach
polizgw, obecnoci wtrce faz midzymetalicznych, pcherzykw gazowych i innych
defektw struktury krystalicznej materiaw. [18]
Przygotowanie prbek do bada przy uyciu skaningowego mikroskopu elektronowego
zaley od celu bada. Mikroskop taki posiada du gbie ostroci i wykorzystuje si go do
przeprowadzania bada faktograficznych, czyli do bada przeomw. Ocena taka jest
niezbdna do waciwej analizy ich powstania czyli poznania przyczyn uszkodze. Dla takich
bada preparatka jest prosta. Wycit prbk naley woy do komory i zamocowa na
stoliku. Nastpnie prbk naley odtuci.
Skaningowego mikroskopu elektronowego uywa si rwnie do obserwacji zgadw
metalograficznych. Ich przygotowanie jest takie same jak do bada przy uyciu mikroskopu
wietlnego.

7.4. Badania twardoci

Twardo jest cech materiau opisujc odporno na dziaanie si skupionych, ktre

powoduj odksztacenie powierzchni, zgniecenie lub zarysowanie. Badanie twardoci polega
na wciskaniu wgbnika w badany materia poza granic sprystoci, do spowodowania
odksztace trwaych. Wobec czego twardo mona okreli jako miar odpornoci materiau
na odksztacenia trwae powstajce w wyniku wciskania wgbnika.
Metody badania twardoci mona pogrupowa w zalenoci od rodzaju przyoonego
obcienia. Statyczna prba twardoci dotyczy odksztacenia plastycznego pod dziaaniem
obcienia statycznego. Zwizana z waciwociami sprystymi materiau, twardo
dynamiczna, zwiana jest z odksztaceniem udarowym. Natomiast opr materiau zwizany z
zarysowaniem albo cieralnoci okrela si w tzw. prbach specjalnych badania twardoci, np.
metoda Mohsa. [20]
Istnieje wiele metod pomiarw twardoci, z czego najwiksze zastosowanie maj
metody statyczne, polegajce na wciskaniu wgbnika w badany materia z odpowiednio
dobran si. Twardo tutaj jest definiowana w zalenoci od wymiarw uzyskanego odcisku
na powierzchni prbki. Wgbnik w postaci kulki, stoka lub ostrosupa jest wykonany z
50
materiau o duej twardoci, najczciej diament, tak aby jego odksztacenia podczas wciskania
byy dostatecznie mae. Miar twardoci w tych metodach jest opr jaki jest stawiany przez
materia.
W praktyce najczciej stosuje si statyczne prby twardoci, polegajce na powolnym
wciskaniu wgbnika o okrelonym ksztacie i z okrelonego materiau w badan prbk.
Metody bada s znormalizowane a rnice polegaj przede wszystkim na ksztacie wgbnika
i sposobie obliczenia. Do najbardziej powszechnych metod statycznych nale: Brinella,
Vickersa oraz Rockwella.
W pracy do pomiaru twardoci zostaa zastosowana metoda Vickersa. Pozwala ona na
pomiar twardoci oraz pomiar mikrotwardoci (sia obciajca poniej 10N). Prba twardoci
wedug metody Vickersa objta jest norm PN-EN ISO 6507-1:1999. [20] Pomiar twardoci t
metod polega na wciskaniu diamentowego wgbnika w ksztacie ostrosupa o podstawie
kwadratowej w powierzchni badanego ciaa. Twardo okrela si obliczajc stosunek siy
wciskajcej wgbnik w badany materia do pola powierzchni bocznej odcisku:

HV =

gdzie:
F - sia wciskajca wgbnik,
Sb - pole powierzchni bocznej odcisku.

Rys. 7.1. Schemat obcienia w metodzie Vickersa

51
 Do prawidowego przeprowadzenia badania twardoci niezbdne jest odpowiednie
przygotowanie wgbnika i badanej prbki. Oba elementy trzeba dokadnie wyczyci i
odtuci. Zaleca si aby chropowato nie przekraczaa 2,5 mikrometra (wg. Parammetru Ra).
Ma to bowiem duy wpyw na odczytanie dugoci przektnych odcisku. W tym celu
przeprowadza si przed badaniem staranne szlifowanie. Wedug normy prbka powinna by co
najmniej 1,5 razy grubsza, ni wynosi dugo przektnej odcisku, a pomiar zaleca si
przeprowadza w temperaturze otoczenia.
Samo badanie polega na doprowadzeniu wgbnika do styku z badan powierzchni, a
nastpnie obciy si w kierunku prostopadym do powierzchni, gdzie czas wciskania
powinien wynosi 2 8 sekund, a czas obcienia 10 15 sekund.

52
 8. CZ PRAKTYCZNA

8.1. Materia badawczy

Badania metalograficzne zostay przeprowadzone na prbkach pobranych z dwch

zniszczonych tarcz k aluminiowych. Tarcze te byy eksploatowane w samochodach
osobowych. Obie tarcze ulegy zniszczeniu z t rnic, e tarcza koa ENKEI w trakcie
nagego uderzenia ktre spowodowao przecienie, a tarcza koa BRAID w czasie normalnej
eksploatacji. Przeprowadzenie bada ma na celu sprawdzenie czy awarie nastpiy z przyczyn
niewaciwej eksploatacji czy z powodu zego wykonania elementu. Na pocztku
przeprowadzono badania makroskopowe, na podstawie ktrych okrelono charakter przeomu
oraz okrelono miejsca pobrania kolejnych prbek do bada.

Tarcza koa ENKEI uszkodzenie nastpio w skutek normalnej eksploatacji pojazdu

samochodowego w czasie jazdy. Element ten widoczny jest na rys. 8.1.8.3. Tarcza
zostaa uszkodzona w czasie krtszym ni zaoony okres eksploatacji. Zniszczenia
nastpio nagle po najedzie koa na uszkodzon powierzchnie jezdni. Do pknicia
doszo po caym obwodzie tarczy w miejscu najwszego przekroju.

Tarcza koa BRAID uszkodzenie nastpio w skutek przecienia spowodowanego

uderzeniem boku samochodu rajdowego o krawnik. Na rys. 8.4.8.5. pokazana jest
tarcza z widocznym miejscem uszkodzenia oraz miejscem pobrania prbek do bada.
Uszkodzenie to nie spowodowao rozerwanie caej tarczy co moe wiadczy o
poprawnym wykonaniu stopu. Tarcza ta zamontowana bya w rajdowym samochodzie
Subaru Impreza WRC.

53
Rys 8.1. Tarcza koa ENKEI widok z gry.

Rys. 8.2. Tarcza koa ENKEI widok z przodu z widocznym pkniciem po obwodzie.

54
Rys. 8.3. Tarcza koa ENKEI widok z gry z zaznaczonym miejscem pobrania prbki.

Rys. 8.4. Tarcza koa BRAID widok z gry z widocznym uszkodzeniem.

55
Rys. 8.5. Tarcza koa BRAID widok uszkodzenia z zaznaczonym miejscem pobrania prbki.

Pobranie prbek do bada jest bardzo wane i naley zrobi to bardzo starannie. Prbki
naley wyci z miejsc z okolicy powstania przeomu aby uzyska prawidowy obraz.
Wycinanie zostao przeprowadzone z podstawowymi wymaganiami. Obie prbki zostay
wycite z miejsc w ktrych doszo do uszkodze. Tak dobrane punkty pozwalaj na
prawidow ocen uszkodzonego materiau pod wzgldem skadu chemicznego, struktury oraz
waciwoci. Wycinanie nastpio na pile mechanicznej z systemem chodzenia w celu
zapewnienia braku zmiany struktury badanych materiaw. Podczas cicia, materia nagrzewa
si, wic bez odpowiedniego chodzenia nastpia by zmiana twardoci jak i struktury.
Wymiary prbek pozwoliy na zainkludowanie a nastpnie zrobienie zgadw. Zostay
one poddaniu szlifowaniu na szlifierce, stosujc papiery o coraz to mniejszej wielkoci
cierniwa zaczyna od 320 a koczc na 1000. Po tym procesie nastpio polerowanie
mechaniczne na polerkach prbek przeznaczonych do bada mikroskopowych. W celu
ujawnienia struktury a konkretniej zwikszenia kontrastu tarcz k samochodowych,
wypolerowane prbki poddano trawieniu chemicznemu 10% kwasem fluorowodorowym.

56
 8.2. Tarcza koa ENKEI
8.2.1. Analiza skadu chemicznego

Szczeglnie starannie naley przygotowa prbk do analizy spektralnej. Analiz tak

wykonuj si na maej powierzchni, ktre musi by zeszlifowana aby moliwe byo zassanie
jej przez prni. Wyniki analizy chemicznej wykonanej metod spektrometryczn pokazano
w tabeli 8.1.
Na podstawie wynikw mona stwierdzi, i materiaem zastosowanym na tarcz koa
samochodowego jest odlewniczy stop aluminium. Jest to stop aluminium EN AC-AlSi7Mg,
EN AC-42000 (wedug normy PN-EN 1706:2001). Jest to materia ktry najbardziej
odpowiada otrzymanym wynikom. Jego zastosowanie to czci o skomplikowanych
ksztatach, rednio obcione. Waciwoci technologiczne tego stopu s dobre. Posiada dobr
lejno, odporno na pkanie na gorco oraz skrawalno.

Tabela 8.1. Wyniki analizy skadu chemicznego tarczy ENKEI

Pierwiastek Si % Mg % Fe % Cu % Sn % Cr % Ni % Ca % Sr % Al % Mn % Zn %

Wynik redni z
analizy 7,66 0,349 0,0689 0,0069 0,0054 0,0025 0,0212 0,0007 0,0050 91,8 0,00 0,0008
spektometrycznej

Wynik z
6,5 0,2 0 0 0 0 0 0
programu - - - reszta
komputerowego 7,5 0,65 0,55 0,15 0,05 0,15 0,35 0,15

Stop ten moe by stosowany bez dodatkowych zabiegw cieplnych jak rwnie moe
by przesycany i sztucznie starzony. W wyniku obrbki cieplnej wartoci wytrzymaociowe
wzrastaj rednio o 35%. Due znaczenie ma rwnie technologia odlewania. Dla stopw
odlewanych do form piaskowych wartoci mechaniczne s nisze ni dla stopw odlewanych
do kokili.
Podczas zabiegu starzenia wydziela si faza midzymetaliczna Mg2Si , powodujca
umocnienie wydzieleniowe. Ilo umocnionej fazy zaley od prdkoci jego studzenia po
zakrzepniciu stopu. Celem tego zabiegu jest oczywicie uzyskanie odpowiedniego
polepszenia wasnoci mechanicznych. Dodatek magnezu powoduje tworzenie si w stopie

57
jego zwizku z krzemem Mg2Si o zmiennej rozpuszczalnoci w roztworze staym (Al),
umoliwiajc tym samym obrbk ciepln odleww siluminowych przesycanie i starzenie.

8.2.2. Fraktografia przeomw

Strefy charakterystyczne powierzchni przeomu koa ENKEI zostay pokazane na

rys. 8.6. Zaznaczone na nim zostao ognisko przeomu zmczeniowego. Jest to miejsce
koncentracji napre, prawdopodobnie w miejscu ladw obrbki skrawaniem. Na zdjciu
widoczne s strefy zmczeniowe oraz strefa dorana. W strefie doranej wystpuje przeom
kruchy. Nie wida ladw odksztacenia plastycznego. Przeom w ujciu makroskopowym
wykazuje cechy przeomu zmczeniowego. Powstaje on w warunkach obcie cyklicznych.
Dugotrwae dziaanie napre moe doprowadzi do zniszczenia elementu.

Rys. 8.6. Makroskopowy obraz przeomu tarczy koa ENKEI. Zaznaczona strzakami strefa
ogniskowa.

Na powierzchni przeomu wystpuj dwa obszary, jeden gadki z liniami

zmczeniowymi a drugi szorstki i ziarnisty. Pierwszy powstaje przez duszy czas eksploatacji
gdy naprenia nie osigaj wartoci granicznych, drugi natomiast powstaje gwatownie, gdy
dugo pknicia zmczeniowego przekroczy warto krytyczn. W tej strefie wystpuje
przeom kruchy powstay w wyniku zmniejszenia przekroju czynnego tarczy koa
samochodowego. Pknicia zmczeniowe zarodkuj na powierzchni elementu. Powierzchnia
przeomu zmczeniowego nie wykazuje makroskopowych odksztace plastycznych i w tym
sensie jest podobna do przeomu kruchego, jednak odrniaj j zrnicowane strefy przeomu.
W obszarze strefy doranej zauway mona do due ziarno oraz uskoki. wiadczy to o zej
58
obrbce cieplnej albo jej barku. Przeom dorany zajmuj okoo 60 % powierzchni, natomiast
przeom zmczeniowy ok 40%. Na tej podstawie mona okreli wspczynnik bezpieczestwa
obcionej tarczy. W przypadku tarczy koa samochodowego moe doj do nagego i
nieprzewidzianego wzrostu obcienia wynikajca za zmiennych obcie dynamicznych.
Przecita warto wspczynnika bezpieczestwa przy obcieniach zmiennych dla stopw
aluminium mieci si w przedziale 57. Na etapie projektowania przyjto prawdopodobnie za
may wspczynnik bezpieczestwa.

Warto te zwrci szczegln uwag na wewntrzn stron tarczy koa ENKEI.

Na rys. 8.7. wida miejsce tarczy w ktrej osadzany jest wa. Dokadnie wida jak wok
rednicy otworu znajduj si liczne zadziory oraz zarysowania. Ze osadzenie wau
spowodowao powstanie zadziorw oraz koncentracje napre w konstrukcji. To z kolei
doprowadzio do powstania dodatkowych napre od czopa wok rub. Naprenie
maksymalne spowodowao uszkodzenie w newralgicznym punkcie tarczy.

Rys. 8.7. Wewntrzna cz tarczy koa ENKEI z widocznymi zadziorami zaznaczonymi

strzakami.

59
 Prbka pobrana z tarczy koa ENKEI zostaa poddana analizie faktograficznej przy
uyciu mikroskopu skaningowego. Ma to na celu dokadne zlokalizowanie ogniska przeomu
zmczeniowego.

Na rys. 8.8. widoczne jest ognisko przeomu zmczeniowego. Ognisko to ma miejsce

na powierzchni w wyniku spitrzenia napre po obrbce skrawaniem. Dla wytrzymaoci
zmczeniowej chropowato powierzchni jest bardzo wana. Wida rwnie lokalne
odksztacanie plastyczne. Wane aby powierzchnia nie posiadaa ostrych krawdzie po
obrbce skrwawiam. Dlatego tak naley przeprowadza na odpowiednio dobranych
parametrach maszyny, przy duych prdkociach skrawania.

Rys. 8.8. Fraktografia SEM - ognisko przeomu zmczeniowego tarczy koa ENKEI.
Stan nietrawiony

Na rys. 8.9. widoczna jest strefa zmczeniowa. Powstaa w czasie eksploatacji przy
napreniach niszych od krytycznych. Charakteryzuje si ona du gadkoci.

60
Rys. 8.9. Fraktografia SEM - strefa zmczeniowa tarczy koa ENKEI. Stan nietrawiony

Na rys. 8.10. widoczna jest strefa przejciowa, ktra oddziela stref zmczeniow od
doranej. Charakteryzuje si ona odchyleniem kierunku przeomu oraz rn chropowatoci.

Rys. 8.10. Fraktografia SEM - strefa przejciowa tarczy koa ENKEI. Stan nietrwiony

61
 Na rys. 8.11. oraz 8.12. widoczna jest strefa dorana przeomu tarczy koa ENKEI.
Powierzchnia przeomu jest bardzo rozwinita i zawiera wyrwania materiau w kierunku
prostopadym do powierzchni przeomu. Na obrazie SEM widoczne s silne lokalne
odksztacenia plastyczne.

Rys. 8.11. Fraktografia SEM - strefa dorana tarczy koa ENKEI. Widoczne wyrwania materiau w
obszarach wydziele fazy Mg2Si. Stan nietrawiony

Rys. 8.12. Fraktografia SEM - strefa dorana tarczy koa ENKEI. Widoczne lokalne odksztacenia
plastyczne. Stan nietrawiony

62
 8.2.3. Badania mikroskopowe

Tarcza koa wykonana ze stopu aluminium wykazuje struktur plastycznej osnowy

powstaej z roztworu staego (Al) oraz eutektyki zoonej z roztworu staego i kruchych
krysztaw krzemu (Al)+(Si). Pomidzy dendrytami roztworu staego krzemu w aluminium
(Al) wystpuj wydzielenia eutektyki.

Na podstawie obserwacji mikroskopowych stwierdzono wystpowanie mikrostruktury

dla siluminu podeutektycznego. Na rys. 8.13. wida wydzielenia roztworu staego w postaci
dendrytw otoczonych eutektyk (+Si). Zauway mona niewielk ilo eutektyki na tle
dendrytw fazy , co wiadczy o przechodzeniu krystalizacji eutektycznej. Struktura
dendrytyczna nie jest drobna co moe wiadczy o wolnym chodzeniu. Wydzielenia roztworu
staego nie wystpuj w postaci izolowanych otoczonych eutektyk wydziele, lecz w
formie dugich dendrytw. Na rys. 8.14. wida bardzo duo obszarw stref nieprawidowo
zmodyfikowanej eutektyki. Przedeutektyczne krysztay fazy (Al) i nieregularna eutektyka
pytkowa. Due iloci skupisk eutektyki powoduj lokaln zmian waciwoci materiau a
przede wszystkim wzrost kruchoci stopu. Wydzielenia eutektyki w takiej postaci w pobliu
powierzchni stanowi miejsce inicjacji pkni zmczeniowych.

W mikrostrukturze materiau stwierdzono rwnie wystpowanie licznych rzadzizn

oraz porw czsto wystpujce z siatk mikropkni przebiegajcych poprzez wydzielenia
eutektyki (+Si). Rzadzizny te wystpuj w strefie przypowierzchniowej bliskiej okolicy
powstaych pkni. Obecno rzadzizn powoduje zmniejszenie przekroju czynnego tarczy
oraz stanowi ognisko powstawania pkni zmczeniowych. Wystpowanie rzadzizn oraz
pustek moe by spowodowane nieodpowiedni konstrukcj odlewu.

63
Rys. 8.13. Mikrostruktura materiau rodzimego. Widoczne jasne dendrytyczne wydzielenia
roztworu staego oraz eutektyki. Stan trawiony.

Rys 8.14. Wydzielenia eutektyki (+Si) pomidzy dendrytami roztworu staego . Stan nietrawiony.

64
 Charakterystyczn cech struktury jest wystpowanie eutektycznych wydziele krzemu
w postaci rwnolegych kiciastych cienkich pasm o do gadkich powierzchniach. Wasnoci
mechaniczne zale od odlegoci midzyfazowej w ziarnach eutektycznych, zalenej z kolei
od zastosowanej szybkoci chodzenia podczas krystalizacji stopu. Efekt taki uzyskamy po
modyfikacji sodem lub strontem. Modyfikacja ta zostaa przeprowadzona niepoprawnie
poniewa eutektyka nie jest rozoona rwnomiernie. Prawdopodobie uyto za maej iloci
pierwiastka modyfikujcego. Do poprawnej modyfikacji potrzebna jest zawarto ok
0,040,07% Sr, 0,40,8% Sb oraz 0,030,06% Na. Jest to struktura czciowo
zmodyfikowana. Podstaw wad tej metody modyfikacji jest wywoywana przez stront
skonno stopw do zagazowania a tym samym do porowatoci uzyskiwanych odleww.
Dlatego stopy tak modyfikowane s przeznaczone do odlewania w formach metalowych. W
strukturze zostaa ujawniona bardzo dua liczba licznych pcherzy gazowych i pustek. Na rys.
8.15. przedstawiono wanie taki obraz struktury, w ktrej one wystpuj.

Rys. 8.15. Struktura dendrytyczna z pustkami (ciemne wtrcenia). Stan nietrawiony.

65
 W celu uzyskania obrazw przestrzennych krysztaw eutektycznych krzemu
przeprowadzono badania wykorzystujc mikroskop skaningowy. Dla okrelenia analizy
fazowej wykorzystano analiz spektroskopow EDS, ktra przedstawia udzia procentowy
pierwiastkw. Wyrana zmiana morfologii krysztaw krzemu, akcentowana jako
charakterystyczna cecha struktury prawidowo zmodyfikowanej, polega na przeksztaceniu
postaci szkieletu z pytkowej na wknist o znacznie wikszym stopniu rozgazienia

W badanym mikroobszarze widoczne s wydzielenia eutektyki, ktr skad okrelono z

zastosowaniem analizy spektroskopowej (EDS) na podstawie udziau procentowego
pierwiastkw (rys. 8.16).

Rysunek 8.16. Wyniki analizy spektroskopowej: a) struktura z odcinkiem pomiarowym eutektyki (+Si),
b) rozkad liniowy Si oraz Al w siluminie. Al=32,96%, Si=67,04%.

66
W celu dokadnego okrelenia rozmieszczenia wydziele krzemu wykonano analiz
spektroskopow. Zaobserwowano faz wydziele AlSiFe. Ze wzgldu na nisk temperatur
przegrzania siluminu oraz krtki czas wytrzymania w piecu topialnym, niektre pytki krzemu
nie ulegaj rozpuszczeniu w fazie . W efekcie te pytki nierozpuszczonego krzemu s
niezmodyfikowane. Wydzielania AlSiFe obniaj wasnoci plastyczne siluminu, ktre
pokazano na rys. 8.17. Fazy midzymetaliczne stanowi rwnie miejsca koncentracji
napre. Wok wydziele dochodzi do tworzenia mikroporw. Pkanie zmczeniowe moe
wwczas przebiega na drodze zrywania mostkw miedzy mikrosporami. Mechanizm ten jest
typowy dla pkania zmczeniowego stopw aluminium.

Rysunek 8.17. Wyniki analizy spektroskopowej: a) wydzielenia AlSiFe z odcinkiem pomiarowym,

b) rozkad liniowy Si, Al oraz Fe. Al=67,16%, Si=13,83, Fe=19,01.

67
 8.2.4. Wyniki pomiarw twardoci

Wyniki pomiarw twardoci HV10 zestawiono w tabeli 8.2. Pomiary wykonywano w

warunkach zgodnych z norm PN EN ISO 6507-1;1999. Pomiary twardoci wykonano na
paszczynie prostopadej do paszczyzny przeomu.

Tabela 8.2. Wyniki pomiaru twardoci metod Vickersa - tarcza koa ENKEI
Twardo rednia
Nazwa Przedzia ufnoci
HV10 (pomiar)
Tarcza koa ENKEI 96,7 5

Na podstawie przeprowadzonych bada stwierdzono, e rednia twardo tarczy koa ENKEI

wynosi 96,7 HV. Warto ta mieci si w przedziale dla stopw odlewanych do form
piaskowych. Dane literaturowe zestawiono w tabeli numer 8.3.

Tabela 8.3. Dane literaturowe twardoci dla stopu AlSi7Mg.

Twardo HB
Nazwa
Wytworzony Przesycony i sztucznie starzony
dla stopw odlewanych do form piaskowych >=50 >=75
dla stopw odlewanych kokil >=55 >=90

68
 8.3. Tarcza koa BRAID
8.3.1. Analiza skadu chemicznego

Wyniki analizy chemicznej wykonanej metod spektrometryczn pokazano w tabeli

8.4. Na podstawie wynikw mona stwierdzi, i materiaem zastosowanym na tercz koa
samochodowego jest odlewniczy stop aluminium. Jest to stop aluminium EN AC-AlSi9Mg,
AC-43300 (wedug normy PN-EN 1706:2001).
Jego zastosowanie to czci o skomplikowanych ksztatach, ale o wysokiej
wytrzymaoci oraz bardzo dobrej odpornoci na wstrzsy. S to stopy konstrukcyjne o
wielostronnym przeznaczeniu. Waciwoci technologiczne tego stopu s lepsze w porwnaniu
ze stopem zastosowanym do wykonania tarczy koa ENKEI. Posiada bardzo dobr lejno,
odporno na pkanie na gorco, skrawalno, odporno na korozj oraz spawalno.

Tabela 8.4. Wyniki analizy skadu chemicznego tarczy BRAID

Pierwiastek Si % Mg % Fe % Cu % Sn % Cr % Ni % Ca % Sr % Al % Mn % Zn %

Wynik redni z analizy

8,46 0,3 0,11 0,008 0,0012 0,0029 0,026 0,001 0,009 91,0 0,0001 0,0039
spektometrycznej

8,5 0,25 0 0 0 0
Wynik z programu
komputerowego
10 0,45 0,19 0,05 - - - - - reszta 0,1 0,07

Obrbka cieplna tego stopu polega na przesycaniu i sztucznym starzeniu bd na

przesycaniu i sztucznym starzeniu w temperaturze dla stanu podstarzonego. Lepsze wasnoci
mechaniczne otrzymamy po przesycaniu i sztucznym starzeniu. Due znaczenie ma rwnie
technologia odlewania. Dla stopw odlewanych do form piaskowych wartoci mechaniczne s
nisze ni dla stopw odlewanych do kokili.
Ilo krzemu wiadczy e jest to przedeutektyczny. Wiksza jego ilo decyduje o
lepszych waciwociach odlewniczych, ktre s optymalne przy zawartoci krzemu zblionej
do eutektycznej. Do zanieczyszcze zalicza si Fe, Zn, Sn, Pb oraz Cu. Zawarto wszystkich
tych pierwiastkw w naszym stopie speniaj dane z normy. wiadczy to o czystoci stopu oraz
poprawnych zabiegw metalurgicznych.

69
 Dodatek magnezu powoduje tworzenie si w stopie jego zwizku z krzemem Mg2Si o
zmiennej rozpuszczalnoci w roztworze staym (Al), umoliwiajc tym samym obrbk
ciepln odleww siluminowych przesycanie i starzenie.

8.3.2. Fraktografia przeomw

Strefy charakterystyczne powierzchni przeomu koa BRAID zostay pokazane na

Rys. 8.18 oraz 8.19. Na powierzchni przeomu widoczny jest przeom kruchy oraz przeom
cigliwy.
Na rys. 8.18 przedstawiony jest przeom kruchy. wiadczy o tym fakt e wida drobn
struktur ziarnist. Zauway tez mona charakterystyczn nierwn powierzchni. Wymaga
on mniejszego nakadu energii przy rozerwaniu ni przeom plastyczny. Przeom kruchy
powstaje najczciej w miejscu w ktrym doszo do koncentracji napre, w naszym
przypadku jest to zwizane z przecieniem i zmian przekroju. Powierzchnia przeomu jest
chropowata a dodatkowo przebiega po paszczynie upliwoci przecinajc ziarno, pokazuje
wielko przeamanego materiau. Zauway mona drobne ziarno struktur.

Rys. 8.16. Przeom o charakterze kruchym - tarcza koa BRAID

70
Na rys. 8.19. wida przeom cigliwy. Zauway mona odksztacenie plastyczne w badanym
miejscu. Podczas tych odksztace powstaj mikropory w miejscach spitrze napre. Po
rozerwaniu materiau obcienie przenoszone jest przez mniejszy przekrj, przekroczona
zostaje wytrzymao materiau i nastpuje cicie wzdu kierunku maksymalnych napre
tncych pod ktem 45.

Rys. 8.19. Przeom o charakterze cigliwym - tarcza koa BRAID

Przyczyn uszkodzenia byo uderzenie koa w przeszkod. W wyniku kontaktu doszo do

koncentracji napre. Najpierw doszo do odksztacenia plastycznego, a nastpnie w skutek
zmniejszenia przekroju czynnego doszo do pkania kruchego.

Prbka pobrana z tarczy koa BRAID zostaa poddana analizie faktograficznej przy
uyciu mikroskopu skaningowego. Ma to na celu dokadnej analizy budowy przeomw. Na
rys. 8.20 wida przeom o charakterze kruchym. Rys. 8.21. jest obrazem przeomu cigliwego.
Wida lokalne odksztacenie plastyczne.

71
Rys. 8.20. Fraktografia SEM - Przeom o charakterze plastyczno-kruchym. Stan nietrawiony.

Rys. 8.21. Fraktografia SEM - Przeom o charakterze cigliwym. Stan nietrawiony

72
 8.3.3. Badania mikroskopowe

Tarcza koa wykonana ze stopu aluminium wykazuje struktur plastycznej osnowy

powstaej z roztworu staego (Al) oraz eutektyki zoonej z roztworu staego i kruchych
krysztaw krzemu (Al)+(Si). Pomidzy dendrytami roztworu staego krzemu w aluminium
(Al) wystpuj drobnoziarniste wydzielenia eutektyki.
Na rys. 8.22. pokazano mikrostruktur stopu skadajcej si z drobnej eutektyki oraz
dendrytw pierwotnej fazy . Jest to struktura prawidowo zmodyfikowana. Charakteryzuje
si budow patkow. Drobna eutektyka oraz prawidowe wydzielania krzemu wiadcz o
poprawnej szybkoci chodzenia oraz odlewaniu w formach metalowych. Otrzymuje si wtedy
lepsze wyniki uszlachetnienia struktury. W podeutektycznych stopach tego typu po
przeprowadzaniu procesu rozdrobnienia struktury (modyfikacji) uzyskuje si lepsze wasnoci
wytrzymaociowe. Eutektyka ulega przemianie polegajcej na znacznym zmniejszeniu si w
niej odlegoci midzyfazowej. Krysztay krzemu przyjmuj posta uporzdkowan.

Rys. 8.22. Mikrostruktura materiau rodzimego. Widoczne jasne dendrytyczne wydzielenia

roztworu staego oraz eutektyki (+Si). Stan trawiony

Podczas wygrzewania odleww w temperaturze ok 540C zachodzi korzysta zmiana

morfologii krysztaw kruchej fazy Si, polegajca na ich sferoidyzacji. W strukturze stopu
widoczne s drobne wydzielania krzemu, rwnomiernie rozmieszczone w przestrzeniach
73
midzydendrytycznych (rys. 8.23). Obszary eutektyki wydzielone s prawidowo w
przestrzeniach midzydendrytycznych roztworu staego . Wydzielenia roztworu staego
wystpuj w postaci izolowanych otoczonych eutektyk wydziele. Nie zauwaono
pierwotnych iglastych wydziele krzemu. Struktura taka odznacza si bardzo dobrymi
wasnociami mechanicznymi. Konieczno modyfikacji siluminw wynika z ich skonnoci
do tworzenia gruboziarnistych wydziele krzemu eutektycznego. Ilo dobranych
modyfikatorw jest prawidowa. Jest to struktura prawidowo uszlachetniona. Wida
zmniejszone odlegoci midzyfazowe eutektyki wraz z zaokrgleniem konturw oraz
zdecydowany wikszy udzia plastycznej fazy dendrytw. Towarzyszy temu np. zwikszenie
wytrzymaoci odleww na rozciganie o 2050% oraz niekiedy kilkakrotny wzrost ich
wyduenia i udarnoci. [18]

Rys. 8.23. Powikszony obraz wydziele eutektyki (+Si). Stan nietrawiony.

W strukturze nie stwierdzono wysterowania porw lub rzadzizn. S to miejsca gdzie

najczciej dochodzi do ogniska pknicia. Brak defektw strukturalnych wiadczy o
prawidowo dobranym procesie technologicznym.

W celu dokadnego zobrazowania ksztatu wydziele krzemu oraz faz midzymetalicznych

przeprowadzono badania z zastosowaniem skaningowego mikroskopu elektronowego.
74
Dla okrelenia analizy fazowej wykorzystano analiz spektroskopow EDS, ktra przedstawia
udzia procentowy pierwiastkw w badanym mikroobszarze. Zbadano widoczny na rys. 8.24.
obszar eutektyki.

Rysunek 8.24. Wyniki analizy spektroskopowej: a) struktura z odcinkiem pomiarowym eutektyki (+Si), b)
rozkad liniowy Si oraz Al w siluminie. Al.=89,42%, Si=10,58%.

75
 8.3.4. Wyniki pomiaru twardoci

Wyniki pomiarw twardoci HV10 zestawiono w tabeli 8.5. Pomiary wykonywano w

warunkach zgodnych z norm PN EN ISO 6507-1;1999. Pomiary twardoci wykonano na
paszczynie prostopadej do paszczyzny przeomu.

Tabela 8.5. Wyniki pomiaru twardoci metod Vickersa - tarcza koa BRAID
Twardo HV10
Nazwa Przedzia ufnoci
(pomiar)
Tarcza koa BRAID 98,4 4

Na podstawie przeprowadzonych bada stwierdzono e rednia twardo tarczy koa BRAID

wynos 98,4 HV. Warto ta mieci si w przedziale dla stopw odlewanych do kokil. Dane
literaturowe zestawiono w tabeli numer 8.6.

Tabela 8.6. Dane literaturowe twardoci dla stopu AlSi9Mg.

Twardo HB
Przesycony i sztucznie
Nazwa Przesycony i sztucznie starzony w
starzony temperaturze dla
stanu podstarzonego
dla stopw odlewanych do form piaskowych >=75 -
dla stopw odlewanych kokil >=90 >=80

76
 9. PODSUMOWANIE WYNIKW

Tarcza koa ENKEI:

W celu ustalenia przyczyn uszkodzenia tarczy samochodowej koa ENKEI przeprowadzono

badania metalograficzne. W wyniku przeprowadzonych bada mona wycign nastpujce
wnioski:

Stop AlSi7Mg zosta dobrany prawidowo. Zastosowano odlewniczy stop aluminium na
rednio obcione czci maszyn. Stop ten przeznaczony jest do obrbki cieplnej
polegajcej na przesycaniu i starzeniu.

Badania makroskopowe pokazay, e przeom ma charakter zmczeniowy z
widocznymi liniami spoczynkowymi charakterystycznymi dla obcie cyklicznych.
Przeom zmczeniowy zajmuj ok 40% powierzchni.

Rysy po obrbce skrawaniem na powierzchni s miejscem koncentracji napre.
Badania faktograficzne wykazay , i ognisko pknicia zmczeniowego znajduje si w
bliskiej okolicy rys.

Zauwaono zadziory w tarczy koa w miejscu osadzenia wau. Ze osadzenie wau
spowodowao zwichrowanie napre w konstrukcji co spowodowao powstanie
dodatkowych napre od czopa wok rub.

Podczas bada mikroskopowych stwierdzono wystpowanie licznych pcherzy
gazowych oraz porw. S to defekty ktre powstaj w skutek braku przepuszczalnoci i
odpowietrze silne obniajc waciwoci mechaniczne.

Due iloci skupisk eutektyki powoduj lokaln zmian waciwoci materiau a przede
wszystkim wzrost kruchoci stopu. Wydzielenia eutektyki w takiej postaci w pobliu
powierzchni stanowi miejsce inicjacji pkni zmczeniowych. Struktura dendrytyczna
nie jest drobna co moe wiadczy o ze przeprowadzonej obrbce cieplnej.
Wydzielenia roztworu staego nie wystpuj w postaci izolowanych otoczonych
eutektyk wydziele, lecz w formie dugich dendrytw.

Aby unikn lub polepszy waciwoci odlewu naley przeprowadzi modyfikacje
ktre polega na wprowadzeniu modyfikatora. Jednak ilo ta rwnie zostaa le
dobrana.

Zaobserwowano faz wydziele AlSiFe, ktre obniaj waciwoci plastyczne stopu
aluminium oraz s to miejsca koncentracji napre.

77

Badania twardoci wskazuj na wybranie gorszej metody odlewania do form
piaskowych. Struktura takiej tarczy samochodowej jest niejednolita. Wewntrz
powstaj pcherze powietrza, ktre zaburzaj i osabiaj konstrukcj.

Tarcza koa BRAID:

W celu ustalenia przyczyn uszkodzenia tarczy samochodowej koa BRAID przeprowadzono

badania metalograficzne. W wyniku przeprowadzonych bada mona wycign nastpujce
wnioski:

Stop AlSi7Mg zosta dobrany prawidowo. Zastosowano odlewniczy stop aluminium na
rednio obcione czci maszyn. Stop ten przeznaczony jest do obrbki cieplnej
polegajcej na przesycaniu i starzeniu.

Badania makroskopowe wykazay e na uszkodzonym fragmencie tarczy znajduje si
przeom plastyczny oraz kruchy. Przyczyn uszkodzenia byo uderzenie koa w
przeszkod. W wyniku kontaktu doszo do koncentracji napre. Najpierw doszo do
odksztacenia plastycznego, a nastpnie w skutek zmniejszenia przekroju czynnego
doszo do pkania kruchego.

Badanie mikroskopowe wykazay prawidow struktur siluminu. Skada si ona z
drobnej eutektyki oraz dendrytw pierwotnej fazy . Jest to struktura prawidowo
zmodyfikowana.

W strukturze nie zauwaono wad krystalicznych takich jak pory czy rzadzizny.

Nie stwierdzono niekorzystnych wydziele faz midzymetalicznych.

Badania twardoci wiadcz o tym, e zastosowano dobr metod odlewania.

Przyczyn uszkodzenia tarczy koa BRAID byo przecienie czynnego przekroju
tarczy spowodowane uderzeniem samochodu przy duej prdkoci w przeszkod.

78
 10. WNIOSKI KOCOWE

Wymagania w zakresie materiaowym dotyczcych tarcz k samochodowych s

podyktowane warunkami ich pracy oraz ekonomi. Wanie z tych powodw czsto korporacje
wybieraj z technologi wykonania ktra prowadzi do powstania rnego rodzaju wad, ktre
s przyczynami propagacji pkni. Nieprawidowa struktura siluminw poczona ze zy
montaem doprowadza do znacznego obnienia waciwoci mechanicznych wykonanych z
nich elementw, co w warunkach naraenia na obcienia dynamiczne moe doprowadzi do
uszkodzenia siluminowych obrczy koa i w konsekwencji utraty kontroli nad pojazdem.
Jako wykonanych elementw zaley gwnie od struktury. Struktura siluminw natomiast
zalena jest od procesu odlewania, zanieczyszcze, stanu zmodyfikowania stopu oraz
parametrw obrbki cieplnej. Tarcze k samochodowych s zwykle testowane w
przypieszonych badaniach zmczeniowych ktre jak wida nie s wystarczajce. Dodatkowo
aspekt mikrostruktury nie jest brany pod uwag przy wyborze produktu. Jest wic oczywiste,
e materiay stosowane na tak odpowiedzialne czci powinny by badane pod wzgldem
gatunku materiau, wasnoci mechanicznych oraz mikrostruktury. Zastosowanie tarczy
samochodowej o zej strukturze, a tym samym o zych waciwociach mechanicznych nie
gwarantuje adnego bezpieczestwa wacicielowi pojazdu.

79
 11. LITERATURA

[1] Haimann R., Metaloznawstwo, Wrocaw 2000

[2] Dudziski W. i Widanka K., wiczenia laboratoryjne z materiaoznawstwa, Wrocaw 2005

[3] Dobrzaski L., Metaloznawstwo i obrbka cieplna stopw metali, Gliwice 1993

[4] Orman M., Aluminium poradnik, Warszawa 1967

[5] Dobrzaski L. i Hajduczek E., Mikroskopia wietlna i elektronowa, Warszawa 1987

[6] Przybyowicz K. i J., Materiaoznawstwo w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2000

[7] Orzeowski S., Budowa podwozi i nadwozi samochodowych, WSiP, Warszawa 1969

[8] Materiay dostpne na http://www.felgi.pl/encyklopedia-felg

[9] Granat K., Laboratorium z odlewnictwa, Wrocaw 2007

[10] Abramowicz K., Perzyk M. i Waszkiewicz S., Odlewnictwo, 2012

[11] Chudzikiewicz R. Briks W., Podstawy metalurgii i odlewnictwa, Warszawa 1977

[12] Jazdon A., Woropay M., Podstawy eksploatacji maszyn i urzdze technicznych, Skrypt

ATR Bydgoszcz 1984

[13] uczak A., Mazur T., Fizyczne starzenie elementw maszyn, WNT, Warszawa 1981

[14] Pawowski Z., Charakteryzowanie stanu materiau metodami nieniszczcymi, Ustronie

Morskie 1988

[15] Blicharski M., Odksztacenie i pkanie, AGH, Krakw 2002

[16] Wala A., Mikroskopowe badania metalograficzne, wydawnictwo uniwersytetu lskiego,

2004

[17] omzik M., Makroskopowe i mikroskopowe badania metalograficzne materiaw

konstrukcyjnych i ich pocze specjalnych, Gliwice 2009

[18] Poniewierski Z., Krystalizacja struktura i waciwoci siluminw, WNT, Warszawa 1989

[19] towski B., Podstawy diagnostyki maszyn, Bydgoszcz 1996

[20] Gosowski B., Kubica E., Badania laboratoryjne z konstrukcji metalowych, Wrocaw 2013

80