Arhitektura XX veka u Vojvodini/Vladimir Mitrovi

graditeljstvo i arhitektura nastale od poslednjih decenija XIX do poslednjih decenija XX

veka (okvirno do 2000 godine)

arhitektura eklektike, secesije i meuratne moderne - Subotica, Novi Sad, Sombor,

Zrenjanin

I DEO

ARHITEKTURA DO PADA AUSTROUGARSKE MONARHIJE

posebno su izdvojeni sakralna arhitektura i javni spomenici

Period postojanja Austrougarske monarhije (1867-1918) naziva se Doba dualizma, komplikovane

unutranje i spoljnopolitike prilike

Karakteristika ovog perioda je relativno velika izgraena mrea puteva, eleznica, sistem
tedionica i banaka, izgradnja novih objekata razliitih namena.

Industrijska revolucija u Maarskoj uslovila je ubrzanu urbanizaciju i rast gradova i naselja.

Gradovi dobijaju zapadnoevropski izgled i strukturu. Nasuprot tome, dolazi do znatnog razvoja
salakog tipa stanovanja.

Vodei grad je Budimpeta koja postaje politiki, kulturni i privredni centar zemlje (prvi grad
kontinentalne Evrope koji dobija podzemnu zeleznicu 1896. godine). Po ugledu na beke
ringove, puten je u saobraaj veliki kruni bulevar, a u gradu je podignut niz mostova i palata
kojima je zapoeta maarska secesija.

Milenijumski spomenik(kula) u Zemunu, poznata kao Kula Sibinjanina Janka - podignuta

povodom proslave hiljadugodinjice dolaska Maara u Karpatsko-panonsku niziju. Kula je
projektovana u eklektikom maniru meavine istorijskih stilova s naglaskom na romanskim
elementima memorijalnog znaaja, koja u panorami Zemuna ima istaknuto mesto vertikalnog
akcenta. Bila je osmatranica i vidikovac u sastavu srednjovekovne tvrave Gardo.

U poslednjim decenijama XIX i prvoj deceniji XX veka Podunavlje zahvata pozna industrijalizacija
koja se manifestuje podizanjem manjih fabrikih postrojenja za preradu poljoprivrednih
proizvoda i pojaanim graditeljskim aktivnostima na svim poljima. Znaajna privredna grana u
Banatu, Bakoj i Sremu je proizvodnja graevinskog materijala.

Prostorni razvoj gradova tada dobija osnovna obeleja planskog razvoja. Urbanistike osnove
svode se na formiranje pravilnih blokova izgradnjom velikog broja novih zgrada. Razvoj
kulturnih, prosvetnih i javnih funkcija prati izgradnja kapitalnih objekata. Njihova koncentracija
na jednom mestu, uglavnom u centrima ili u neposrednoj blizini uinili su da tada formirani
centri postanu osnovni motivi prepoznatljivosti gradova.

Do I svetskog rata na osnovu dostignutog razvoja po znaaju se izdvajaju Subotica, Novi Sad,
Panevo, Sombor i Zrenjanin (Bekerek).

Tokom druge polovine XIX veka u gradovima Vojvodine podiu se gradske kue i upanijske
palate

U vreme izgradnje upravnih objekata vlast svesno pokuava da novim upravnim zgradama,
gradskim kuama i upanijskim palatama, da primat kao i da nove zgrade budu
najreprezentativnije palate u gradovima; njihovom izgradnjom vlast ukazuje na znaaj upravnih
zgrada u kojima se odvija lokalna vlast (simbol novog pristupa drave lokalnoj upravi)-one
postaju novi simboli gradskih sredina.

UPANIJSKE PALATE I GRADSKE KUE

upanijska palata u Somboru-Izgraena u periodu od 1805-1808 po nacrtima upanijskog
inenjera Jozefa Bauera.Jednostavna spratna graevina, bez mnogo ukrasa, bliska stilu
bidermajeraZnaajne promene u volumenu i dekorativnom programu palate upanije dao je
ula Parto (1882).Proirenje palate.Preoblikovao je fasadu klasicistikim obelejima, s raznim
dekorativnim rekvizitima klasicizma i detaljima koji podseaju na romantizam. Promene u
zavrnoj krovnoj kompoziciji- uticaj francuskih dvoraca - masivna graevina, jake i uzbudljive
strukture, flankirana kulama s dekorativnim krovnim pokrivaima, postavljenim na uglovima
zadnje fasade, u negovanom parkovskom okruenju. S vie od 200 prostorija, upanijska palata
u Somboru jedna je od najveih graevina tog doba podignutih u naim krajevima.

upanijska palata u Bekereku-Sagraena 1816. godine po nacrtima inenjera Josipa Fiera.

Poznobarokni stil s klsicistikim elementima ugarskih provincija. Masivna jednospratna
graevina sa naglaenim centralnim rizalitom i balkonom na stubovima, zavrena
karakteristinim strmim krovom i jako isturenim dimnjacima. Skromni ukrasni repertoar
skoncentrisan na polja oko otvora, bio je neto bogatije profilacije na otvorima rizalita.
Centralno mesto zauzimao je grb upanije postavljen na krovu u sredinjoj osi objekta. 1887.
godine, palata dobija svoj konani oblik - ula Parto i Eden Lehner. Promenjena krovna
konstrukcija i dodati visoki centralni toranj i blago izvijen zabat nad rizalitom. Objekat je proiren
dodavanjem masivnih bonih krila, ime je dobio na monumentalnosti i korisnoj
povrini.Uvedene su moderne instalacije, parno grejanje i elektrino osvetljenje.Barokni
elementi na centralnom rizalitu.Centralnom, rustino obraenom delu, pridodate su glatke
bone fasade s neto naglaenijom fasadnom plastikom.Obojeni fajansni crep i dodati boni
tornjevi na uglovima prethodnog volumena graevine

Gradska kua u Novom Sadu-er Molnar, novosadski graditelj, 1893. godine poinje
izgradnju.Najmonumentalnija graevina u Novom Sadu s kraja XIX veka. Podignuta je u
kitnjastom stil eklekticizma, sa neorenesansnim i neoklasicistikim detaljima fasadne
plastike.Molnarova gradska kua spaja zanatsko graditeljstvo junih provincija s novim
tendencijama u arhitekturi druge polovine XIX veka.

Gradska kua(venica )u Kikindi-Podignuta u periodu 1891-1893 godine po projektima inenjera

Ernea Balaa iz Budimpete.Monumentalna palata koja dominira centralnim gradskim
prostorom, u stilskoj kombinaciji neobaroka i neorenesanse s primenom elemenata
romantizma, naglaene asimetrije arhitektonskih masa i fasade. Palata ima dva naglaena bona
rizalita razliitih kompozicionih i dekorativnih reenja s dominantnom kulom, koja se nalazi
priblino u sredinjem delu.Prizemni pojas obraen je imitacijom rustike, dok je plastina
dekoracija obimna i raznovrsna.Zgrada nosi sve odlike onovremene arhitekture Austrougarske
monarhije- ozbiljnost, monumentalnost, ali i romantizam i rasko.

SUDSKE PALATE
Pravosudne palate (sreski sudovi, pravosudne zgrade (upanijski sudovi)) i zatvorske zgrade po
pravilu su podizane zajedno, u poslednje tri decenije XIX veka.Bilo je nekoliko uhodanih
arhitektonskih biroa i autora koji se bave prevashodno ovom problematikom- ula Vagner,
andor Ajgner, Itvan Ki i Ferenc Jablonski. Najvei broj pravosudnih ustanova podizan je u
eklektikom maniru, s neobaroknim, neorenesansnim ili neogotikim programom ukrasnog
repertoara. Svi objekti su graeni po strogim programskim standardima, sainjavanim u
Ministarstvu pravde
Prostorna organizacija sudskih objekata

prizemlje: kraljevski sreski sudovi, gruntovni uredi (zemljinoknjine slube), istrani i

kazneni sudovi i slube koje se bave maloletnicima

Ulazni korpusi objekata uvek su reprezentativno reeni, s masivnim unutranjim

stepenitima koja vode na spratna postrojenja

sprat: odeljenja za predsednika suda, graanski (civilni) sud, sudnice i prostorije za

unutranju upotrebu (arhivi i sl.).

Na II spratu su kraljevsko tuilatvo i sudnice sa porotom i druge prostorije kaznenog

suda.

Zahtevano je da se ne stavlja akcenat na zatvorski deo, nego da nastoje da projektuju zgrade

koje bi se stilski uklapale u zateene gradske ambijente, ak i da izgledaju monumentalno;
paviljnoski sistem gradnje

Na podruju Vojvodine, naroito se istiu pravosudne zgrade u Zrenjaninu, Novom Sadu,

Subotici i Beeju, a zatvorske zgrade reavane su u paviljonskom sistemu u Sremskoj Mitrovici
(arh Toaso Pal), Panevu i Vrcu

Sudske palate u Subotici i Novom Sadu (danas Muzej Vojvodine, u zaleu bila je zgrada zatvora-
danas Arhiv Vojvodine) - ula Vagner

ELEZNIKE STANICE
 Procvat eleznikog saobraaja krajem XIX veka. Sve glavne pruge vode u Budimpetu, a
posle I Svetskog rata u Beograd. Od graditelja zahtevalo se da prikriju utilitarni sadraj.
Unutranji prostor morao je da bude to funkcionalniji, pristupaan, jasan. Morale su da
budu komunikativne i udobne, istovremeno i reprezentativne. Graene su po tipskim
projektima. Najlepi primeri su u Subotici i Vrcu

MOSTOVI
Razvoj elinih mostova (napredak u proizvodnji eleza i elika),mostovi zamenjuju
pontonske mostove i skele na rekama i kanalima.

Most Franje Josifa, in Karl Baumen; nalazio se na pruzi Budimpeta-Novi Sad-Zemun

preko Dunava, izmeu Novog Sada i Petrovaradinske tvrave; sruen 1941.
Bekereka uprija/Ajfelov most; najreprezentativniji primer secesije u arhitekturi
mostova na podruju Vojvodine
Senanski most, most na Dunavu kod Bogojeva (najlepi tehniki najopremljeniji
elezniki most u Vojvodini), elezniki most na Tisi kod Titela, Panevaki most...
KASARNE I KOLE
Uglavnom su kasarne imale razuenu prizemnu ili jednospratnu strukturu, prilagoenu
boravku veeg broja vojnika, njihovom smetaju, ishrani i obuci.

Gimnazije u veim gradovima projektovane su uglavnom u raznim akademskim stilovima

i neto su bogatije dekorisane od vojnih objekata, ali unutranja struktura je slina.

Krajem XIX veka pojaana gradnja

INDUSTRIJSKI OBJEKTI
Fabrike nisu unitavale zateenu strukturu urbanih matrica niti su se oko njih stvarale vee
sirotinjske etvrti (slamovi). Industrijska postrojenja imaju utilitarni karakter, teilo se
jednostavnosti. Fabrike eera, sireta, pivare, kudeljare, predionice vune, svilare, klanice,
ciglane i itni magacini

Fabrike eera - paviljonski modeli gradnje ; uz ove fabrike, u isto vreme grade se i
kancelarijske zgrade, stambena naselja za radnike i inovnike, kolski i bolniki objekti,
obdanita, kazina sa salama za ples i prikazivanje filmova (Crvenka)

Ciglane - podizane prilikom priprema za izgradnju veih i znaajnijih gradskih objekata

VETRENJAE
Pominju se polovinom XVII veka, a masovnije se grade u XIX veku. Krajem XIX veka bilo ih vie od
300 u Vojvodine. Najzastupljenije u krajevima zapadno i istono od Tise. Graene po uzoru na
holandske. Podiu se na mestima koja su od reka odvojena nepristupanim ritovima, u blizini
seoskih periferija, na uzvienjima, a metani u njima melju penicu i kukuruz. Velike graevine
podignute od vrstog materijala. Graene su u obliku zarubljene kupe sa prizemljem i 2 sprata,
krilima za vetar i unutranjim mehanizmom, u poetku od drveta a potom i od metala. Najstarija
vetrenjaa sagraena je u Maarskoj,a preneta u urug; zidana opekom u obliku zarubljene
kupe, s kupastom krovnom konstrukcijom pokrivenom indrom.
DVORCI, LETNJIKOVCI I PARKOVI
Izgradnja je zapoeta ve posle oslobaanja teritorija severno od Save i Dunava od
Turaka, krajem XVII veka. Dvorci su podizani na izolovanim mestima i nisu bili stalna
prebivalita ve su sluili za privremeni boravak, primanje gostiju, prireivanje zabava i
odlaske u lov.
2 osnovne stilske kategorije:

eklektika; kombinuje neoklasicistike stilske detalje (Konak, Novi Kneevac, Hajduica)

stil secesije (Alkesa anti, Boar)

Dvorac Damaskin Lazara Dunerskog u Hajduici-Visoko zdanje prizemnog tipa, podignuta kao
rezidencija unutar prostranog parka. Dvorac je neoklasicistikog tipa, s izraenim fasadnim
ukrasima. Glavnom fasadom dominira masivno proelje sa 4 dorska stuba koji nose jedinstveni
timpanon. Stepenitem i kolskim prilazom preko prostranog trema stie se u centralni hol i
sveanu salu koja je direktno povezana sa velikom terasom na suprotnoj strani. Sveana dvorana
ukraena je bogatom tuko dekoracijom i frizovima. Na portiku sa dvorine strane masivni
timpanon nosi 6 dorskih stubova. Boni rizaliti dvorine fasade naglaeni su i u krovnoj
konstrukciji, iji je potkrovni friz bogato profilisan. Ispod itavog objekta protee se podrum
zasvoen pruskim svodovima, gde se nekada uvalo vino. Primetan je uticaj Paladija i njegovog
naela stroge simetrije i geometrijske podele arhitektonskih masa. Veina reprezentativnih
objekata podizana je u okviru prostranih parkova, projektovanih u francuskom i engleskom stilu
ili njihovoj kombinaciji.

GRAANSKA ARHITEKTURA: STAMBENE KUE I PALATE

Druga polovina XIX veka
Prisutne su bile 2 koncepcije:
klasicistika, zasnovana na vrstoj organizaciji otvora i ukrasa, po pravilu pravougaonog oblika i
horizontalnog poloaja; uglavnom ih poruuju trgovci koji gornje spratove koriste kao svoje
domove,a prizemlja za posao i trgovinu; dvorini delovi u takvim sluajevima slue kao magacini
ili manje zanatske radionice
lokalna varijanta gradnje mogla bi se uslovno nazvati romantiarskom; zastupljenija
vertikalna podela fasade; ukras je bogatiji i plastiniji, sa znatno vie detalja i bogatijim
 izborom materijala; prisutna na bogatim prizemnim kuama; prostornom koncepcijom i
slobodnijim ukrasnim partijama podseaju na bogate seoske kue

Krajem XIX veka

Eklektike varijante neostilova zavladale su u graanskoj arhitekturi; promene na polju

fasadnog ukrasa i u enterijeru; unutranji raspored prostora prati i razvoj drutvenih odnosa i
prilika preslikanih na porodini ivot - nestaju neosvetljeni i neprovetreni prostori-alkovn

Graanska arhitektura prve decenije XX veka

Ukrasni repertoar je pojednostavljen; uvoenje etanog vodovoda, grejanja, osvetljenja; u novoj

prostornoj organizaciji sve jasnije se determiniu sadraji - kuhinja, dnevni boravak, spavae
sobe, pomoni prostori za kune instalacije

Secesija-vee prostorije; pomoni sadraji obavezno dislocirani u dvorine traktove; pojava

kolektivnog stanovanja - prve stambeno poslovne palate.

Prve (prizemne) kue za vieporodino stanovanje u Vojvodini pojavljuju se krajem XIX (u SAD u
prvoj polovini) veka i vezane su za njenu industrijalizaciju; nastajale su uglavnom za siromane
radnike porodice pri malim fabrikim postrojenjima i mlinovima ili u njihovom neposrednom
okruenju

NARODNO GRADITELJSTVO
Przemne kue od naboja, pokrivene trskom. Jednostavna osnova s propratnom
okunicom i batama; ekonomski objekti: ambari, koevi, itd. Graditelji su bili lokalni
zidari, uz pomo tesara, trara i drugih majstora. Ugledajui se na graevinarstvo
porodinih kua u varoima i gradovima, majstori ponavljaju jednostavne i skromne
ukrasne repertoare, uglavnom koncentrisane na karakteristinim zabatima i oko
prozorskih i ulaznih otvora. Uticaji pojednostavljenih stilskih manira. U meuratnom
periodu naboj zamenjuje opeka a trsku crep.
DUALIZAM STILOVA
Osma i deveta decenija XIX veka - eklektiki stil koji je bio zastupljen sve do I Svetskog rata. Do
poetka XX veka oslanjao se na graditeljske i estetske postulate prethodnih stilova akademizma
na koje se ugledao, od gotike do renesanse, od baroka do klasicizma i romantizma. Dualizam
stilova prve decenije XX veka ini eklektika sa svim podvrstama istorizma i novi stil secesije.
AKADEMIZAM - EKLEKTIKA
Vodei grad u regionu bila je Subotica. U XIX veku u grad stie telefon, elektrino osvetljenje i
tramvajski saobraaj.
-Eden Lehner
-ula Parto
 -Ferenc J. Rajhl - eklektika i secesija
-Titus Makovi - subotiko graditeljstvo, eklektika i secesija
-Geza Kocka - subotiki graditelj, eklektika
-er Molnar - Novi Sad- Bolnica i Graanska dvorana, Srpska osnovna kola, gradska
klanica, Gradska kua i rimokatolika crkva imena Marijinog (1896)itd
-Franc Voruda - Zgrada Centralnog kreditnog zavoda, najvee srpske banke u Ugarskoj,
smenjuju se elementi neobaroka i neorenensanse
-Itvan Ki-oblici i ukrasi preuzeti iz arhitekture italijanske renesanse
Dva srpska projektanta:
-Milan Tabakovi
-Vladimir Nikoli (bio je dvorski arhitekta patrijarha Georgija Brankovia u Sremskim
Karlovcima; Srpski dom-Sremska Mitrovica, 1894., Srpska pravoslavna Velika gimnazija-
Novi Sad, Pozorite Dunerskih-Novi Sad, Patrijarijski dvor-Sremski Karlovci, Vladianski
dvor-Novi Sad 1901; posebnu panju posveivao opremanju i dekoraciji enterijera
stepenita, salona, sveanih sala)
SECESIJA I ART NUVO
Sinonimi - stil 1900, secesija, jugendstil, art nuvo. Do I Svetskog rata prisutna u
arhitekturi svih vojvoanskih naselja. Isticanje linih afiniteta umetnika i arhitekata,
razuenost osnova, ukraene fasadne povrine i krovita, plonost i linearnost plitkog
fasadnog ukrasa, stilizovane, slobodne forme ornamentike, asimetrija i dekorativnost,
vijugave linije itd.; nadahnia u narodnom graditeljstvu. Prestonica maarske secesije u
Vojvodini je Subotica.

Grupi najpoznatijih arhitekata secesije pripadaju: Marsel Komor i Dee Jakab, Lehnerovi
uenici (Sinagoga i Gradska kua u Subotici, vodotoranj na Paliu...); Ferenc J. Rajhl
-Rajhlova palata

Novi Sad - Lipot Baumhorn- sinagoge u Zrenjaninu i Novom Sadu, Menratova palata,
Banka; Imre Francek (Jodna banja), er Kopecki (Gradska bolnica); Geza Marku i Frie
pigel (Adamovieva palata, 1910)-promoviu model masivne stambene -poslovne
zgrade, najavljuju naklonost funkcionalizmu

Aldar Arkaj, Bela Lajta, Zoltan Rajs...

SAKRALNA ARHITEKTURA
Rimokatolika crkva gradila se skoro iskljuivo u neogotikom, manje u neoromanikom
stilu; insistira se na longitudinalnoj osnovi crkava

Najvei broj sinagoga u Vojvodini nastao je poslednjih decenija XIX i poetkom XX veka; najvie
ih je porueno posle II Svetskog rata-najvie se vezuju za stil secesije, tanije njene maarske
stilske varijante
Na podruju Vojvodine stil neogotike uveo je Herman Bole - crkva Svete Marije Snjene u
Petrovaradinu i Svetog Mihajla u Erdeviku

Ferenc Rajhl - Bogorodica sa srpom u Bakoj Topoli, danas najvei rimokatoliki hram u zemlji;
monumentalna trobrodna bazilika izvedena u precoznom i detaljno sprovedenom neogotikom
stilu kao primer total dizajna u arhitekturi

Lajo Fezeka graditelj nekoliko neogotikih hramova u Bakoj, crkva Svetog Josipa Radnika u
Gornjem Bregu, Svetog Roka u Subotici, Svetog srca Isusovog u Senti

Od jednostavnih jednobrodnih hramova s tornjem na proelju, preko niza hramova u kojima se

uvodi prostrani popreni brod (transept), ime je krstoobrazna osnova crkava postala njihovo
osnovno obeleje, do trobrodnih hramova s jednim tornjem i na kraju, prostorno najrazvijenijih -
trobrodne bazilike s dva tornja

Monumentalne kapele i grobnice - manje graevine s kupolama ili kulama zvonicima, podignute
od opeke, ree malterisane, sa bogatim dekorativnim repertoarom

Lipot Baumhorn-legendarni graditelj sinagoga (Zrenjanin i Novi Sad)

Zrenjaninska sinagoga - poruena 1941. godine

Sinagoga u Novom Sadu-jedan od najveih Baumhornovih objekata. Graena izmeu 1906. i

1909. godine. Kompleks sainjavaju hram i dva dvospratna objekta-kolska zgrada i Jevrejska
optina, s prostorom za okupljanje vernika i stanovima za verske velikodostojnike. U dnu
prostranog, parterno ureenog dvorita koje opasuje hram, podignute su prizemne zgrade za
ritualno kupanje. Novosadska sinagoga je trobrodna bazilika s pripratom, iznad koje su
postavljene dve vitke kule kvadrtane osnove i trolanim apsidalnim delom. Iznad centralnog
dela konstruisana je velika kupola sa pandantifima u plitkoj secesijskoj dekoraciji. Trospratna
unutranja galerija predviena za ene postavljena je na masivne stubove. Okrenuta je prema
Jerusalimu. Fasadna povrina izvedena je od ute klinker opeke; na glavnoj fasadi dominira
istureni portal sa zabatom i monumentalnom rozetom u centru; dekorativna plastika s
ornamentima izvedena je isputanjem opeke iz zidne ravni; pojedini delovi fasade su
malterisani. Kupola, brojne rozete i prozorski otvori ukraeni su kvalitetno raenim vitraima, sa
stilizovanom geometrijskom ornamentikom u stilu secesije. Jasne asocijacije na mavarsku
arhitekturu. Novosadska sinagoga je detaljno obnovljena, sanirana i adaptirana za koncertnu
dvoranu u periodu 1985-91 po projektima arh. Milana Matovia.

Sinagoga Subotica- Marsel Komor i Dee Jakob

U sakralnom graditeljstvu pravoslavni hramovi podiu se znatno ree, zbog nepovoljnih

politikih prilika, ali i injenice da su vei gradovi imali svoje hramove iz vremena baroka i
klasicizma; grobljanske kapele, male grobljanske crkve, porodine grobnice na pravoslavnim
grobljima grade se u veem broju
Preovladavaju Vladimir Nikoli (uglavnom porodine grobnice)i Svetozar Ivakovi
(Preobraenska crkva u Panevu- jedan od prvih pokuaja obnove nacionalnog stila u sakralnom
graditeljstvu).

stil hanzeneutike - stil uenika bekog profesora Teofila Hanzena

JAVNI SPOMENICI I DEKORACIJA ZGRADA

Krajem XIX veka Srbi na podruju Vojvodine dobili su prvog kolovanog vajara ora
Jovanovia.Figura Hermesa na kupoli zgrade Kreditnog zavoda i fontana Dunavska nimfa (1912,
Dunavski park)
Tokom poslednje decenije XIX i poetkom XX veka u Novom Sadu je aktivan i jedan od prvih
domaih kolovanih dekoratera i skulptora Julije Anika - dekorativno ureenje novosadske
Gradske kue za iju fasadu je izveo 16 enskih figura
Zakljuak!

II DEO

ARHITEKTURA IZMEU SVA SVETSKA RATA

Prvi svetski rat prekinuo je ranokapitalistiki razvoj Vojvodine u sklopu Austrougarske; Vojvodina
je ula u sklop drave Junih Slovena - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine.
Sa stanovita arhitekture, period izmeu dva svetska rata u Vojvodini moe se uslovno podeliti
na dve celine. Granina godina je 1929, kada je kralj Aleksandar I Karaorevi proklamovao
novi, banovinski sistem i izdelio zemlju administrativno-teritorijalnom podelom na devet
banovina-Dravska (sedite u Ljubljani), Savska (Zagreb), Vrbaska (Banja Luka), Primorska (Split),
Drinska (Sarajevo), Zetska (Cetinje), Dunavska (Novi Sad), Moravska (Ni) i Vardarska (Skoplje),a
Beograd je proglaen za posebnu administrativnu oblast

Nova Dunavska banovina, i Novi Sad kao njeno sredite, obuhvatala je i severoistoni deo Srbije,
s ukupno oko 2 miliona stanovnika.

Pojava veih graditeljskih aktivnosti-tek sredinom tree decenije, kad zapoinje akademski ili
eklektiki period u arhitekturi, neka vrsta nastavka razvoja provincijskog prihvatanja evropskih
stilova dominantnih u prethodnom periodu; Primat preuzimaju domai arhitekti lokalnog,
vojvoanskog porekla, kolovani u Beu, Budimpeti, Pragu ili Berlinu

Novi Sad postaje jedno od sredita razvoja meuratne arhitekture na podruju itave Kraljevine;
proiruju se gradske granice na okolne reone; ureenje obale Dunava; narastajua graditeljska
aktivnost

Karakteristian je sluaj planiranja, izgradnje i popunjavanja novosadskog Malog Limana.

Lepezasta teritorija; prostirala se od istorijskog centra grada do Dunava. Prvo moderno naselje u
Vojvodini. Sastavljeno od manjih delova, porodinih vila (oko Ulice Vase Stajia) i stambenih
viespratnica (ulice prema Dunavu). Nastajalo je od sredine tree decenije do poetka Drugog
svetskog rata. Svi objekti planski postavljeni u nizu, na regulacionim linijama ulica. Tokom druge
polovine dvadesetih godina izgradnja u Novom Sadu prelazi u jo aktivniju fazu.U drugim
gradovima u Vojvodini izgradnja stagnira, a neki potpuno gube preanji uticaj.
AKADEMIZAM I ART DEKO

Do poetka tridesetih godina, arhitektura na podruju Vojvodine moe se oznaiti kao

eklektka, sa vidljivim uticajim preanjih istorijskih stilova

Manir akademizma, koji su u novu zemlju doneli arhitekti izbegli iz carske Rusije, zahvatio je
delimino i Novi Sad, gde kratko vreme borave dvojica arhitekata pristiglih iz Sankt Petersburga-
Konstantin Paris i Georgije reter. Njihova dela obeleie novosadsko graditeljstvo sredine tree
decenije, u kojem se akademizam sagledava u duhu obrazovanja ili nostalgije za arhitekturom
izgubljene domovine.

Graevinska direkcija, Dom narodnog zdravlja, Oficirski dom, dve identine vile u Sarajevskoj
ulici, dve trospratne zgrade u Miletievoj 17 i Laze Telekog 10-ujedno i prvi stambeni objekti za
kolektivno stanovanje podignuti u gradu posle Prvog svetskog rata;

Najvei broj objekata koji su graeni za potrebe ustanova na nivou itave zemlje, do kraja tree
decenije bio je koncipiran na eklektikoj meavini neoklasicizma i neorenesanse, s naglaenim
akademskim postulatima

Klasini oblici i motivi bili su savren izbor za manifestaciju uloge vojske i njenog povlaenog
poloaja u drutvu; masivni stubovi i pilastri na fasadama neke su od osnovnih karakteristika
monumentalnih vojnih objekata do kraja tree decenije

Bela tajger Kazal i Avgust Najar (novosadski graditelji ovog perioda)- njihovo stvaralatvo se
oslanjalo na predratne stilove u kojima je ukrasni repertoar bio jedna ublaena i modifikovana
varijanta secesije, art dekoa i rane moderne

ARHITEKTONSKI KONKURSI
Jedan od prvih konkursa bio je za zgradu Produktivne berze, danas galerija Matice Srpske-prva
nagrada pripala je Hanku Celeru, glavnom gradskom inenjeru Zemuna, ali se uprava Berze
odluila za mladog novosadskog arhitektu Lazara Dunerskog, iji je rad izveden 1926-27;
izvoaki radovi - Filip mit; Konkurs za Radniki dom- pobedio Dragia Braovan
Tri konkursne utakmice bile su kljuni dogaaji u arhitektonskom ivotu Novog Sada u ovom
periodu:

1. konkurs za zgradu pozorita -Dobroviev rad je bio najbolji, ali pozorite nikad nije
podignuto;Par godina kasnije Tabakovi e, skoro u potpunosti, preuzeti ulazni korpus
Dobrovievog rada prilikom projektovanja Sokolskog doma

2. konkurs za izradu nacrta za stambeno-poslovnu palatu-Raspisao ga je vlasnik trgovake

firme, Nikola Tanurdi 1931.Prva nagrada arhitekti R. I. ardelu iz Pariza; za izvoenje izabran je
rad ora Tabakovia
3. konkurs za palatu Dunavske banovine-raspisan u prolee 1930.Dragia Braovan je na
konkursu ostao bez plasmana, ali je izabran za glavnog projektanta i odobren mu je projekat
1936 kada je otpoela i izgradnja

Konkurs za regulaciju Novog Sada, 1937. i 1940.Prva nagrada nije dodeljena, druga je pripala
beogradskom arhitekti Branku Maksimoviu (jedan od najpoznatijih domaih urbanista i pisaca
o urbanizmu). Juraju Najdhartu, saradniku Petera Berensa i Le Korbizjea, je poverena izrada
regulacionog plana i direktivnih planova za neke trgove Novog Sada, na emu je radio u periodu
1939-1941 (umadijsku ulicu, trg oko Riblje pijace i centralni gradski trg). Naglaeni radikalizam
koji Najdhart primenjuje tretirajui najui centar grada, iz dananje perspektive, plod je
urbanistikih zabluda toga vremena i potpunog odsustva obzira prema graditeljskom nasleu.
Mada je Najdhartov plan nezvanino prihvaen neposredno pred poetak rata, od njega se
kasnije odustalo.

Rad Branka Maksimovia-prvi uslov za uspostavljanje ekonominijih i racionalnijih odnosa bilo

je poveanje gustine naseljenosti i poveanje spratnosti u centru grada; Nova stambena naselja
van centra projektovana su u grupama blokova s porodinim kuama, meusobno odvojenih
parkovskim zelenim zonama koje ine mreu zelenila grada

Rad Milorada Pantovia-radio zajedno sa kolegama iz Korbizjeovog ateljea; prekretnica u novijoj

istoriji urbanizma u Srbiji, koja oznaava prodor modernih ideja. Reenje Pantovievog tima
zasniva se na analizi saobraaja, socio-ekonomskih uslova, topografske i geografske strukture, s
namerom da se naini plan funkcionalnog grada koji tei stvaranju varoi ne geometrijske, ve
one koja e odgovarati ivotu, navikama i psihologiji oveka. Plan Pantovievog tima ne predvia
nova satelitska naselja na periferiji, ve se u samom centru, u neposrednoj blizini Dunava, uz
istorijsko jezgro, planira novi moderni grad; Urbanistiki i arhitektonski koncept Pantovivog
tima duboko je vezan za postavke funkcionalnog grada, koje je u praksi sprovodio Le Korbizje.

POJAVA MODERNIZMA
David-Daka Popovi-njegovi projekti predstavljaju najavu modernog, bezornamentalnog i
funkcionalnog stila; Komanda Prve armijske oblasti, stambena zgrada Vatikan u Katolikoj
porti, Dom udruenja trgovaca-Trgovaki Lojd, prve stambeno-poslovne zgrade na Bulevaru
Kraljice Marije (Mihajla Pupina), Palata trgovca Koste Jovanivia (Trifkoviev trg);
Moderna arhitektura, bezornamentalna estetika, savremeno prostorno reenje stambenih
jedinica, ravni krovovi, savremeni materijali, na prvom mestu vetaki kamen, vee
zastakljene fasadne povrine, kvalitetnije provetravanje i bolja osunanost neke su od
karakteristika modernog izraza koji e tokom naredne decenije suvereno vladati gradskom
arhitekturom

Funkcionalistiki pristup projektovanju javnih, a posebno stambenih zgrada rentijerske namene,

pred arhitekte postavlja nove zadatke-brzu i solidnu izgradnju, odgovarajui raspored stambenih
jedinica -udobnije, kvalitetnije i zdravije stanovanje.

BRAOVAN, DUNERSKI I TABAKOVI

Trojica kljunih arhitekata su obeleila modernizam na teritoriji Vojvodine

Dragia Braovan

zrenjaninski Sokolski dom (jedno od prvih dela)

Radnika komora u Novom Sadu-meavina ekspresionistikog, modernistikog i

romantikog stila; fasada izvedena od opeke, sa slojevito naglaenim uglom

Palata Komande jugoslovenskog vazduhoplovstva u Zemunu

Kompleks zgrada Dunavske banovine (1935-1940)-najreprezentativniji objekat moderne

u Vojvodini. Upravna zgrada impozantnih dimenzija (180 x 44 m) i banski dvor sa
skuptinskom salom, trebalo je da simbolizuju privrednu mo i prosperitet Dunavske
banovine. Skladna i koherentna celina, ravnotea i sukob elemenata strukture, naklonost
prema arhitektonskim detaljima ali i smisao za uklapanje arhitekture u urbano
okruenje. Oblik graevine izveden je iz tektonike primarnih masa, oivljenih sukobom
horizontalnih i vertikalnih ritmova. Venica-druga graevina u kompleksu, stil
monumentalne kasnomodernistike arhitekture

*Karlo Baranji- medaljoni Petra i Aleksandra Karaorevia na palati Dunavske banovine. Autor
je i mnogih privatnih vila nastalih tokom meuratnog perioda.

Lazar Dunerski
Dva perioda- prvi posle studija u Beu, kada radi jo pod uticajima eklektikih manira -
zgrada Produktne berze (1927), kao i nekoliko objekata projektovanih pod uticajem
arhitekture kua pariskih predraa, s naglaenim mansardnim krovovima. Poetkom
tridesetih sasvim prihvata naela internacionalne arhitekture-funkcionalizam, uklanjanje
ornamenata, ravni krovovi kao peta fasada, naglaena geometrijska plastinost. Mali
opus vezan za porodine vile u Novom Sadu
Vila Gutman u ulici Vase Stajia (uta)

Vila Miri u ulici Vojvoanskih brigada

ore Tabakovi
Nepune dve decenije delovanja - vie od 100 objekata razliitih namena.Projektovao je u
Novom Sadu, Zrenjaninu, Kikindi, Subotici, Vrbasu...
Dom novosadske trgovake omladine, Najamna palata ure Jovanovia, Klajnova palata
(pored benetona), kua Deanskih, Tanurdieva palata, Dom kralja Aleksandra I-
Sokolski dom i palata Jugoslovenskog dnevnika, stambena zgrada penzionog fonda
Trgovake i obrtne bankeu Novom Sadu. Radniki domovi sa berzama rada u Subotici i
Zrenjaninu, industrijski i stambeni kompleks u Zemunu.

Tabakovieva vetina u oblikovanju detalja i arhitektonskih konstrukcija obogaena je

suprotstavljanjem i upotrebom razliitih graevinskih materijala, vetakog kamena,
 armiranog betona, keramikih ploica i opeke razliitih vrsta, veliina i oblika.
Tabakovieva arhitektura bila je duboko vezana za za panonsko i vojvoansko podneblje,
ali ne i za dekorativni narodni stil, koji su praktikovali arhitekti maarske
secesije.Pojaano interesovanje za iskorienost objekata.

Danilo Kaanski

Arhitektura u modernom stilu; nema nijedno delo projektovano u eklektikom stilu

Palata Uiteljskog udruenja (masivno zaobljena trospratnica, kompleksan program i

stanovi na viim etaama) i vila inenjera Gutmana (ogoljeni minimalizam u spoljanjoj
obradi i naglaen funkcionalizam osnove, revolucionarni za svoje doba), Fabrika Albus,
sopstvena stambeno-poslovna palata na Bulevaru Mihajla Pupina

Pavle Cocek, Oskar Pakvor

Vodei graditelji stambene i industrijske arhitekture u Novom Sadu tokom etvrte

decenije. Stvorili su veliki broj objekata koji pripadaju zavrnom periodu predratnog
arhitektonskog purizma, gde je funkcija uvek na prvom mestu i sve joj je podreeno od
konstrukcije do arhitektonski sasvim svedene fasadne opne

Subotica-Ulaskom u novu dravu izgubila je svoju nekadanju poziciju i postala granini grad
zbog pomeranja granice na jug; izmeu dva rata podignuto je znatno manje objekata u odnosu
na prethodne periode. Poetkom dvadesetih godina izgraeno je kupalite trand na Paliu,
teniski teren i veslaki klub s prateim objektima,

Itvan Vaci, ula Vali, Franja Bede, Franja de Negri...

Sve do tridesetih godina, meuratna arhitektura temeljila se na graditeljskim iskustvima prve

decenije veka-stil eklektike, geometrijske secesije i razliitih neosecesijskih oblika.

SAKRALNA ARHITEKTURA
Rasprostranjeni vid graditeljstva; podie se vei broj pravoslavnih hramova. Na
njihovom projektovanju rade neki od najveih srpskih arhitekata: Dragia Braovan
(Vavedenska crkva, Orlovat), Daka Popovi (Vaznesenska crkva, Ada), Momir Korunovi
(crkva Svetog Ilije, Miletievo, Uspenska crkva, Klenak) i ore Tabakovi - crkva
posveena prenosu motiju svetog Nikolaja, Moorin, Preobraenska crkva, Horgo...

Svi oni pokuavaju da povrate primat srpsko-vizantijskog obrasca arhitekture olienog u

raskonoj organizaciji osnove, naglaenoj centralnoj kupoli i imitaciji starog naina
gradnje; nije odbaena ni tradicija jednobordnih hramova Podunavlja, sa zvonikom nad
zapadnom kulom koji je obavezno prisutan skoro na svim hramovima podignutim izmeu
dva rata u Vojvodini
Projekti za rimokatolike crkve ve su na tragu naputanja neogotikog obrasca izgradnje, koji je
u proteklom periodu bio optevaei model; arhitekta Baltazar Duli-crkva i upni dvor u
urinu

JAVNI SPOMENICI I FASADNA SKULPTURA

U meuratnom periodu poetkom tree decenije, javni spomenici podiu se u Beeju, Panevu,
Zrenjaninu, Subotici, Novom Sadu i Somboru; uglavnom su posveeni lanovima dinastije
Karaorevi (kralju Petru I i Aleksandru)
Spomenik Svetozaru Miletiu(politiar, novinar, tribun, omiljen u narodu), u Novom
Sadu- rad Ivana Metrovia

Tokom etvrte decenije XX veka u Novom Sadu, reljefi i skulptura kao sastavni deo
arhitektonskog dela imali su zapaeno mesto; meuratni period u ovoj oblasti obeleili su Mihalj
Kara i brani par Zlata Markov- Baranji i Karlo Baranji, Toma Rosandi (Radnik), Sreten
Stojanovi

Zakljuak!

III DEO

ARHITEKTURA U FNRJ/SFRJ (1945-1991)

Trea dravna zajednica u koju je Vojvodina bila ukljuena tokom XX veka; socijalistiko ureenje
krajem pete decenije nestaje dominacija sovjetskog modela u arhitekturi.
POSLERATNA OBNOVA I IZGRADNJA (1945-1955)
Veina novosadskih arhitekata meuratne generacije modernista gotovo sasvim obustavlja
projektantsko delovanje. U srpskoj arhitekturi posleratnog perioda socijalistikog realizma, kao i
da ne postoji posebno stilsko opredeljenje. Za razliku od ukupne kulturne politike koja je
podvrgnuta jakom ideolokom pritisku, arhitektura nije nosila vidljivije elemente nove
ideologije. Predratno samostalno projektovanje u privatnim biroima potpuno nestaje u nizu
administrativnih zabrana koje gotovo zatiru privatni sektor. Novo vreme donelo je naglaeno
centralistiko i direktivno upravljanje u svim sferama dravnog i drutvenog ivota, pa i u
arhitekturi.
U periodu obnove u svim oblastima, vodilo se rauna da se sa to manje finansijskih sredstava
postigne to vei efekat, da se prvo popravi ono to je najpotrebnije i da se najpre zadovolje
narodne potrebe. Radilo se najvie na obnovi i izgradnji objekata industrije i saobraaja, ali i na
sanaciji i obnovi objekata znaajnih za kolstvo, zdravstvo i kulturu. Novina je i vei broj ena
arhitekata.

1947. doneta je odluka o najveem posleratnom privrednom poduhvatu u Vojvodini, izgradnja

sistema DTD; idejni tvorac velikog projekta, za odvodnjavanje, navodnjavanje i plovidbu bio je
in. Nikola Mirkov. Kanal je prolazio kroz 66 naselja, ili u neposrednoj blizini, a prisustvo
otvorenih voda u naseljima upuivalo je urbaniste i planere da vredne i atraktivne delove naselja
orijentiu i oslanjaju na vodu.
Sredinom este decenije, prvenstveno u Novom Sadu, pojavljuju se zaeci autorske arhitekture.
Branislav Risti projektuje palatu direkcije kanala DTD. Oblikovanje upravnog zdanja uraeno je
po savremenim principima moderne arhitekture.

Branislav Risti i Ljubia Kneevi- Institut za tuberkulozu u Sremskoj Kamenici, a bg arh.

Milorad Macura je okonao izgradnju, izraene modernistike karakteristike.

Jedan od prvih modernih posleratnih objekata u Novom Sadu je zgrada Doma saveta vodnih
zajednica arh. Zorana Nikolia-uzor je nova, posleratna amerika arhitektura internacionalnog
stila. Primenjujui zgusnut, paviljonski tip graevine, spojen otvorenim pasarelama i prilazima
koji ujedinjuju razliite nivoe eksterijera i enterijera, Nikoli se oslanja na neke radove, posebno
porodine vile, arhitekata-filozofa Filipa Donsona i Riarda Neutre.

PERIODU UTICAJA ZAPADNE ARHITEKTURE: UMERENI MODERNIZAM I FUNKCIONALIZAM

(1955-1970)

Uestali promet arh asopisa, i ree, knjiga i izlobi - glavni izvor informacija tog doba.
Meunarodni kongresi (CIAM) i teme iz moderne arhitekture doprinose rasprostranjenosti
novih vidova i nove filozofije graditeljstva i podstiu usvajanje novih tehnologija graenja i
opremanja objekata.

Pavle ilnik-uzor Frenk Lojd Rajt za nekoliko turistikih objekata na Frukoj gori i u Sremskoj
Kamenici i okolini; pokuaj gradnje u skladu sa prirodnim ambijentom. Prva velika dela
projektuje za novinsko-izdavake kue Forum u Novom Sadu i Naa rije u Zenici

Hotel Baka u Vrbasu jedno je od poslednjih dela ora Tabakovia, a nastao u ovom periodu;

Aleksandar Kelemen (poslovna zgrada Kvalitet na Trgu mladenaca-prva zgrada sa staklenom

zavesom na ovim prostorima i zgrada Zavoda za socijalno osiguranje), brani par orevi, Sibin
i Milena (administrativne zgrade na Bulevaru Osloboenja i Bulevaru Mihajla Pupina, nova
zgrada Skuptine optine Novi Sad, hotel Park, paviljoni Poljoprivrednog fakulteta-postavljeni
kao prvi u buduem univerzitetskom kompleksu, karakteristino spiralno stepenite-krajem 50-
ih i poetkom 60-ih godina najangaovaniji projektanti u gradu), Subotianin Karlo de Negri-
Radniki univerzitet, hotel Patria i zgrada drutveno politikih organizacija- uticaj Le Korbizjea i
Misa van der Roa

Funkcionalizam se u to vreme pojavljuje kao primarni postulat projektovanja; pojavljuje se i

boja, skoro zanemarena kategorija u prethodnom periodu. Broj osnovnih elemenata
kompozicije sveden je na najmanju meru, a celokupan utisak ostvarivan je iskljuivo pravilnim
ritmovima arhitektonskih masa i prozorskih otvora.

Nada Babi Novakov, Katarina Babin, Ana Jankov-prve ene arhitekte u Novom Sadu.

Tada nastaju i prvi tipski projekti stambenih zgrada tipa kelemen i almaki tip arh.
Aleksandra Kelemena, koji su omoguili veu produkciju stambenih zgrada. To su zgrade
jednostavnih konstrukcija s tipskim etaama, mirnim i neupeatljivim fasadama i veim brojem
stambenih jedinica, uglavnom jednosobnih i dvosobnih (35-50m2). Stambene zgrade nazvane
po autoru i prvoj zgradi podignutoj u almakom kraju u Novom Sadu, kasnije su multicipirane
irom Vojvodine (naselje Detelinara u Novom Sadu, Panevo, Zrenjanin, Baka Palanka, Baka
Topola, itd).

Mirosla Krstonoi-arhitekta, kritiar i hroniar, -posleratni funkcionalizam; zgrada pravosudnih

organa, Novi Sad; jedan od prvih domaih graditelja koji stvara tipske projekte za samoposluge i
benzinske pumpe koji su izvoeni u Jugoslaviji, Maarskoj i Bugarskoj.

U ovom periodu naglaena je pojava specijalizacije arhitekata za odreenu vrstu objekata.

Razvoj i dominacija urbanizma, koji je bio pod veim fokusom vlasti nego sama arhitektura,
doprineli su stvaranju jakih, skoro cenzorskih uslova i ogranienih mogunosti za lini izraz
arhitekata.

Prva polovina ezdesetih godina, koja se poklopila sa velikim privrednim reformama u zemlji,
bila je izrazito plodna u vojvoanskom graditeljstvu. Za to relativno kratko vreme nastupio je
najvei zamah i industrijskoj arhitekturi i gradnji javnih i upavnih zgrada.

Imre Farka - karijeru inicira brojnim projektima za osnove kole u Novom Sadu, i Vojvodini.
Zajedno sa Milanom Matoviem projektovao elezniku stanicu u Novom Sadu.

Tatjana Vanjifatov-Savi, kole (srednja medicinska kola, Via ekonomska kola)i kolski centri u
Novom Sadu, teoretski doprinos-ustanove za smetaj i vaspitanje predkolske dece

Anelko Mirkovi-Hotel SIrmium Sremska Mitrovica

MUZEJSKE ZGRADE
Grade se uglavnom tokom sedme i osme decenije
Zgrada Spomen-zbirke Pavla Beljanskog- rezultat saradnje diplomate i kolekcionara Pavla
Beljanskog i arhitekte i slikara Ive Kurtovia;izvedena 1961. godine; smetaj bogate kolekcije
srpskog slikarstva prve polovine XX veka; kombinuje staklenu zavesu sa kamenom razliitog
stepena obrade; kontrast oblika i materijala

Muzej revolucije arh. Ivan Viti-projektovan i graen namenski za Muzej radnikog pokreta i
narodne revolucije. Jednospratna graevina skeletne, armirano-betonske konstrukcije nad
pravougaonom osnovom, s atrijumom u sredini;

SPOMENICI I SPOMENIKI KOMPLEKSI

Veliki deo spomenika u Vojvodini iz predratnog perioda uklonile su maarske okupacione vlasti.
Javni prostor Vojvodine narednih decenija bie ispunjen novim, socijalistikim spomenicima
posveenim NOB-u, narodnim herojima, antifaizmu, Revoluciji i Pobedi.
Prvom periodu pripadaju spomenika obeleja nastala u desetak posleratnih godina poetnog
razvoja socijalistikog drutva. Taj period obeleen je brojnim spomen-piramidama i
monumentima koji herojski tumae nedavnu istoriju i mogu se smatrati kao nastavak
meuratnog akademizma. Pravog socrealizma u arhitekturi skoro da nije ni bilo, ali je
zastupljen u prvim godinama po osloboenju zemlje u monumentalnoj spomenikoj skulpturi.
Istiu se dva monumetnalna spomenika- borcima Crvene armije na Batini, vajara Antuna
Augustinia i arhitekte Drage Galia na desnoj obali Dunava. spomenik Palim borcima na
Irikom vencu (1951) delo vajara Sretena Stojanovia

Tokom 50-ih nastaje i itav niz pojedinanih spomenika posveenih (lokalnim) narodnim
herojima ili simbolici borbe protiv okupatora, koje rade poznati domai vajari-Stevan Bodnarov,
Sreten Stojanovi itd.

Sledea faza u razvoju monumentalne spomenike skulpture u Vojvodini takoe je figurativna,

ali svedenije forme, bez naglaenih gestova i sasvim drugaijeg pristupa umetnikom izrazu,
mada jo uvek, manje ili vie, u okvirima akademskih formi. Toma Rosandi- spomeniki
kompleks u Subotici, Ana Beli, Aleksandar Zarin, Jovan Soldatovi, Pavle Radovanovi

Poetkom 60-ih godina uoavaju se nove tendencije u memorijalima, to je u direktnoj vezi sa

narastajuim uticajem apstrakcije na sve likovne umetnosti.

Kao primer najradikalnijeg raskida s ondanjom spomenikom praksom je rad Bogdana

Bogdanovia, jednog od najpoznatijih jugoslovenskih autora memorijalnih kompleksa, na
Spomen-groblju u Sremskoj Mitrovici . Umesto likova odlunih boraca, izmuenih rtava ili
monumentalnih apstraktnih formi, Bogdanovi nudi asocijacije na temeljne simbole nae
kulture. U velikom kompleksu u blizini gradskog pravoslavnog groblja, autor ponavlja klasinu
shemu rimskog grada-logora, gde su graevine zamenjene piramidalnim humkama iz kojih
izvire plamen. Ovako jasnu vezu grada i njegove simboline organizacije s prirodnim
ambijentom, Bogdanovi kasnije nigde nee ponoviti.

Spomenik Revoluciji na centralnom gradskom trgu u Rumi (arh ivojin Karapei, Cveta Davio i
Mia David)- amfiteatar od betonskih elemenata i crvene opeke, nad kojim je 6 metalnih formi
poput dinovskih truba

Spomen-kompleks i Muzej Sremskog fronta (1984-1987), arh. Miroslava Krstonoia, ostvaren u

saradnji sa vajarom Jovanom Soldatoviem i pejzanim arhitektom Milanom Sapundijom,
oznaava vrhunac u arhitektonsko-memorijalnom stvaralatvu. To je ujedno i poslednji veliki
spomeniki kompleks nastao u SFRJ.

Sinteza Arhitektura, skulptura i slikarstvo

Umetnike kolonije-nov kvalitet u odnosu drutvo-umetnik; izmetanje umetnosti iz gradskih

centara-decentralizacija umetnosti; umetnost da uniti provincijalizam

sinteza-veliki graevinsko likovni poduhvat; Tragalo se za reenjima koja e na razliitim nivoima

znaajnije unaprediti integraciju umetnosti (mozaik, murali, keramoplastika, skulptura) i
arhitekture

Ukraavanje javnih prostora, fasada, enterijera i eksterijera zaeto je u koloniji u Bakoj Topoli.

STASAVANJE REGIONALNE ARHITEKTURE (1970-1980)

 Naputa se koncept internacionalnog funkcionalistikog stila; eksperimentie se u
materijalima i u formi; okretanje kontekstu. Tokom osme decenije opeka je jedan od
kljunih graditeljskoh motiva vojvoanskih arhitekata.
Andrija rek-Dom studenata; Milan Mari projekat za Teniski klubVojvodina; Duan
Krsti-Centar mesnih zajednica u Novom Sadu i u Erdeviku; Blagoje Reba (jedan od
najplodnijih novosadskih graditelja tog doba)-Robna kua Lesnina i Narodna banka
Vojvodine u Novom Sadu-opeka i primena livenih betonskih elemenata koji su posebno
tretirani kao neka vrsta rama za same objekte; paretrno ureenje Limana II

Novosadsko stambeno naselje Liman I arh. Duana Krstia, jedinstvena je arhitektonska celina
podignuta nedaleko od dunavske obale. Naselje ini vie nizova objekata, sa priblino 500
stambenih jedinica projektovanih u razliitim varijantama. To je poslednja stambena celina
podignuta u stilu poznog modernizma na ovim prostorima. Karakteristini betonski elementi na
viespratnicama od crvene opeke, ujedno su i poslednja pojava ravnih krovova na stambenim
zgradama u Novom Sadu, po postulatima internacionalne moderne (Luis Kan).

Milan Matovi-robne kue u Bakoj Palanci, Novom Sadu (Nork 1971.) i Sremskoj Mitrovici,
Kuli...

Milan Miheli-robna kua Bazar, 1972.

Relativno jednostavna struktura robnih kua, prazan i nepregraen prostor po spratovima,

omoguavao je arhitektama da se koncentriu na spoljanji izgled, to je pored funkcionalizma,
jedan od kljunih faktora arhitekture opinga.

Sredinom osme decenije - brit beton-natur beton - pored konstruktivnih reenja, poprima i
estetsku dimenziju izraenu u prirodnosti materijala. Zapoeta masovnija izgradnja u
prefabrikovanim betonskim elementima, koja donosi mnoge javne i stambene objekte i itava
naselja.

*BUNKER- Slavko Nikoli, Kabinet za narodnu odbranu, Sremska Mitrovica, natur beton;
Manojlo Medan- zgrada Skuptine optine Sremska Mitrovica 1975.

Arhitektura u SFRJ, Srbiji, pa i u Vojvodini bila je jedina likovna umetnost koja nije doivela
zabrane ali ni revoluciju, za razliku od ostalih likovnih umetnosti, knjievnosti i filma. Razlozi su
tehnika i tehnoloka svojstva arhitektonskog projektovanja, nezainteresovanost i
neangaovanost arhitekata za drutvene procese.

DECENIJA POSTMODERNE: OSAMDESETE

Preispitivanje funkcionalistikog naslea, postmoderna, novi nekritiki folklorizam

-IVORAD JANKOVI I BRANKO BULI-

*SPC Vojvodina; 1980-81-svetsko prvenstvo u stonom tenisu- SPENS- novo gradsko
sredite, zasnovano na tehnikoj estetici u kojoj dominiraju staklo i neskrivene elezne
konstrukcije.
 Milan Mari-hotel Putnik, 1980.

Milan Matovi-zgrada Elektrovojvodine

Naglasak na upotrebi stakla u vojvoanskoj arhitekturi. Pristie postmoderna;

U Sremskoj Mitrovici i okolini arh. Milorad Dostani projektuje vie porodinih kua u
kojima primenjuje kombinatoriku karakteristinu za postmodernu u prvoj polovini
devete decenije- jaki naglaeni postamenti, zidane opekom, s geometrijski tretiranim
komadima od natur betona.

Slobodan Kuzmanovi i Nikola Stojanovi-nadogradnja objekta Novi Sad 1988, princip utapanja
u kontekst to je izrazita novost u vojvoanskoj arhitekturi; jedan od prvih postmodernistikih
objekata u gradu.Natko Marini (Apart hotel-za asistente novosadskog univerziteta, Zavod za
zdravstvenu zatitu studenata, Zavod za zatitu prirode)

-NATKO MARINI-*Apart hotel-za asistente novosadskog univerziteta

Milan Mari - dogradnja aneksa Biblioteke Matice srpske 1991-2002.

KRIZA I TRAENJE IZLAZA: DEVEDESETE

Preuzimanje tradicionalnih arhitektonskih motiva vojvoanske narodne arhitekture-
neuspeli pokuaj romantizovanja prolosti kroz arhitekturu; moe se dovesti u vezu sa
destruktivnim vladajuim politikim diskursom toga vremena. Ovaj period je najnia
lestvica arhitektonskog stvaralatva. U istom periodu nastao je niz objekata koje
svrstavamo pod termin nekritikog folklorizma, gde se arhitektonske forme i detalji
vojvoanske tradicionalne arhitekture neprimereno prenose na viespratne objekte.
Karakteristian je primer nelogino transponovanje krovnog zavretka (kibla, zabat) na
vrhove viespratnica i pojava veih i manjih kula nematovitih i tekih krovnih zavretaka.
Savremeni vojvoanski arhitekti snano su okrenuti funkciji i konstrukciji, a zbog obimnosti
porudbina i neadekvatnih uslova rada, uz stalne pritiske, nezainteresovanu javnost i
neobrazovane investitore, esto gube iz vida umetnike komponente projektovanja.

Aleksandar Kekovi, Zoran upanjac, Ivan Pantovi - palata Naftne industrije Srbije, 1998.

IZLOBE I ASOPISI

Prva izloba- Arhitektura u Vojvodini 1963. Retke su izlobe arhitekata, kao i

publikovanje njihovog rada u stranim asopisima. Najznaajnije pregledne izlobe su
Sremskomitrovaki saloni, organizovani u Galeriji Lazar Vozarevi koji detaljno
prezentuju poludecenijske preglede izgraenih dela s podruja Vojvodine. Znaajnije
publicistiko i istoriografsko delovanje doneo je asopis DaNS koji izdaje Drutvo
arhitekata Novog Sada.
***Kroz granje nebo: Novosadska arhitektura devedesetih- Devedesete godine obeleio je rat i
raspad moralne i ekonomske slike drutva; arhitektura, urbanizam i graditeljsko naslee
pretrpeli su najvee razaranje u savremenoj istoriji; Meunarodna izolacija i materijalna
nesigurnost.

***U eljustima novih investitora-Da bi se zadovoljile elje novih investitora, uglavnom

pristiglih sa podruja ratnih zbivanja, graditelji u praksi poteu za idejama i sistemima gradnje
prolih stolea, to se moe okarakterisati kao nekritiki folklorizam; Zbog navodnog uklapanja u
zateeno stanje, koristi se tradicionalni ukrasni i oblikovni repertoar starih vremena; Prisutna je i
megalomanija, koja se ogleda kako u stambenim zgradama-esto dobijaju hipertrofiranu
strukturu, sa 5-6 etaa i brojnim krovnim dodacima-tako i u nekim javnim objektima.
Najuoljiviji primer je zgrada NIS-a koja je volumenom zasenila itav kvart. (u vreme najvee
krize u zemlji, naftno dravno preduzee nije prezalo od upotrebe najskupljih materijala u obradi
objekta i ureenju enterijera; mada deluje impozantno, s nekim odlino reenim partijama u
prizemlju, u unutranjosti nema nita od lakoe i prozirnosti komunikacija koje su karakteristine
za graevine slinog volumena irom sveta; ogromna i samodopadljiva zgrada ostala je hladna i
nepristupana, simboliui nedemokratski politiki sistem koji je podie kao svoj spomenik-
gizdava i bogata graevinaostala simbol verovatno najteeg perioda u istoriji zemlje)

Investitori iz 90-ih godina potpuno se orijentiu ka poveanju kvadrature stanova u

novim projektima. Potom, cilj im je da ih to unosnije prodaju, pod sumnjivim trinim
uslovima, na slobodnom tritu, koje naglo narasta zbog velikog dotoka izbeglih i
raseljenih lica.

U optem meteu dogaaja tokom 90-ih godina u Srbiji, pod pritiscima sankcija, autori
deluju bez vrstih i opte prihvaenih normi. Nepostojanje jakih strukovnih udruenja
koja bi kontrolisala procese izgradnje, isti su trajali (i jo traju) i itavu deceniju

***Divlja gradnja-karakteristina pojava graditeljstva svih zemalja u tranziciji. Podignuto je

nekoliko stotina hiljada bespravnih objekata irom zemlje (u Novom Sadu najkarakteristiniji su
Tatarsko brdo, Veternik, itd.) 2004. godine stupio na snagu novi Zakon o planiranju i izgradnji

***Stambena gradnja-U nekada prizemnim ulicama ireg gradskog jezgra Novog Sada,
poslednjih godina niu viespratne stambene zgrade, bez planiranog reda i poretka. Dozvole za
gradnju izdaju se bez prestanka, bez elje da se stambena gradnja objedini i kanalie, to
doprinosi neravnomernoj reizgradnji pojedinih ulica i naselja. Novi Sad je poslednjih godina
preuzeo primat u stambenoj izgradnji, u odnosu na ostale gradove u Srbiji. Krajem 2000. usvojen
je, danas vaei, Generalni plan Novog Sada do 2021.

Delovanje arhitektonske publicistike i istraivanje naslea savremene arhitekture-Drutvo

arhitekata Novog Sada od 1995. godine organizuju Salon i Dane arhitekture i dodeljuju
Godinju nagradu za arhitekturu i Tabakovievu nagradu arhitekture za doprinos u promovisanju
savremene arhitekture, u ast ora Tabakovia.
Na polju arhitektonske publicistike u Vojvodini i Srbiji, jedna od centralnih pojava je novosadski
asopis za arhitekturu, urbanizam i dizajn DaNS, koji je nastao 1982. godine.

Beogradski Salon arhitekture u Muzeju primenjene umetnosti-centralna manifestacija

arhitektonskog stvaralatva u Srbiji

*1996. godine-osnivanje Arhitektonskog fakulteta pri FTN-u na Novosadskom univerzitetu;

osniva prof. Ranko Radovi (Jelena Atanackovi Jelii-prvi diplomirani arhitekta na katedri).

AUTORI I DELA IZ DEVEDESETIH GODINA

Tokom poslednje decenije XX veka zaokruena je izgradnja velikog stambenog naselja-Novo
naselje (Bistrica) (uestvovali arh. Milan Popov, Blagoje Reba, Duan Radovanovi i drugi)
Organizovanje prostora ostvaruje se u klasinom rasporedu ivotnih i porodinih
funkcija: radno vreme, kola-uenje, slobodno vreme i aktivnosti, uslune delatnosti,
zdravstvene ustanove i trgovine. Deo kolektivnog stanovanje koncipiran je tako da
objekti mikrolokacijom ine grupacije stanova koji dobijaju i odgovarajue pratee
sadraje. Niski zeleni prostori s betonskim ploama i stazama, izmeu kojih su drvoredi.
Stambenom gradnjom bave se skoro iskljuivo arhitekti starije i srednje generacije -
Blagoje Reba, Milorad Milidragovi, Duan Krsti, Duan Radovanovi...

NOVINE U OBLIKOVANJU: NAJAVA NOVOG PRISTUPA ARHITEKTURI

Karakteristian je talas nadogradnji; Jedna od slikovitijih je intervencija na zgradi FTN-a-

Arhitektonski fakultet i na susednoj zgradi - Ranko Radovi i Ksenija Hiel

PRODUKCIJA PRAVOSLAVNIH HRAMOVA

Ne donose vidljiv pomak u pravoslavno sakralno graditeljstvo. Objekti nemaju snagu

originalnih graevina, ak ni njihova pozicija nije dovoljno prostudirana u odnosu na
zateeno okruenje. Ponavljaju se stare eme pravoslavnih hramova iz prolosti.

IV DEO

STANOGRADNJA

Kolektivno stanovanje-stanogradnja

U periodu 1955-1960. stvaraju se znatna sredstva namenjena iskljuivo stambenoj gradnji.

Stanogradnja je trebalo da postane racionalna delatnost koja stvara kvalitetne uslove za ivot, ali
i neutralne, objektivne forme pogodne za serijsko umnoavanje, pri emu se kao nunost, ukida
odreen individualni izraz; tendencije deindividualizacije tokom vremena pomerile su teite s
umetnikog ka tehniko-industrijskom.

U Jugoslaviji, u Titovo vreme zgrada je kotala onoliko koliko je morala kotati da bi graevinske
firme i njihovi projektantski biroi pokrili sve stvarne trokove rada, ali i neefikasnost,
nesposobnost, viak zaposlenih i nerad,to je bio pratei efekat tadanjeg politikog sistema.
Arhitekta zaposlen u velikom projektantskom birou nije imao udela u odluivanju o bitnim
pitanjima izgradnje, recimo o izboru materijala.

Poetkom 90-ih godina dolaze dodatni kompromisi arhitektima-vreme i brzina izvoenja,

odsustvo i nemogunost eksperimenta, ogranieni faktori u izboru materijala, efektivnost, itd.;
specijalizacija za obimnu stambenu izgradnju, osnivanje pogona za proizvodnju i ugraivanje
raznih vrsta prefabrikovanih elemenata. Najpoznatiji je montani sistem IMS, itd.-doprinose
broj i masivnoj izgradnji stanova.

Prilog

tekstovi iz arhitektonskog magazina DaNS koji se odnose na istorijat arhitektonskih konkursa i

lanak o arhitektonskim izlobama i salonima

Leksikon arhitekata

Biografije protagonista arhitekture u Vojvodini roenih od sredine XIX do sedamdesetih godina

XX veka (osnovni podaci o graditeljima i arhitektima).

Bulevar kraljice Marije/ Bulevar Mihajl Pupina- Originalna trasa je bila Duga-Modena-Trg
Slobode. Ciljevi prosecanja bulevara su bili: trajno povezivanje dve obale, otklanjanje
(Karaorevii pokazuju novu dravu), pokazivanje tehnikog dostignua, prodiranje u civilni
grad (veza centra Novog Sada i centra Petrovaradina). Barokni identitet Petrovaradina preslikava
se na Novi Sad. Petrovaradin je inilo preteno katoliko stanovnitvo, a Novi Sad pravoslavno.
Projekat bulevara je najmonumentalniji i ko na njemu moe da gradi, taj je... faca.

Prvi objekat gradi drava 1923. To je Dom zdravlja u duhu klasicizma koji su doneli ruski
imigranti. Arhitekta je Jure Nikolajevi reter koji je izgradio i Dom vojske na keju. U vencu se
nalazi grb SHS. Kralj Aleksandar nije prisustvovao otvaranju ove kue, ali zato jeste kraljica
Marija po kojoj je bulevar i dobio ime.

Palate grade bogati trgovci. Sve od broja 11 do 15 je izgradio Danilo Kaanski.

Tabakovi prikazuje modernu kuu Tanurdievu palatu. Trgovaka udruenja: Radnika

komora (Braovan 1931., prva uvodi centralno grejanje), Dom novosadske trgovake omladine
(Tabakovi, na krovu se nalazila statua Merkura, rimskog boga trgovine, ali je nestala).

1929. otvoren je konkurs za pozorite koje je trebalo da bude u jednom delu Dunavskog parka.
Ne njemu su uestvovali Dobrovi i Tabakovi, ali konkurs je propao.

Za otvaranje Varadinskog mosta pripremljena je posebna ceremonija. Na sredini mosta nalazila

se bina. Sa Petrovaradina prema sredini kree narod predvoen katolikim svetenstvom, a iz
Novog Sada predvoen pravoslavnim svetenstvom i sreu se na sredini. Kraljevska porodica nije
prisustvovala ovom dogaaju, ali je most dobio naziv po tek roenom Tomislavu. Kralj je doao
na otvaranje jedino Doma novosadske trgovake omladine.
1929. godine menja se organizacija drave, i ona biva podeljena na 9 banovina. Sredite
Dunavske banovine bio je Novi Sad i ve sledee godine raspisan je jugoslovenski konkurs za
zgradu Banske uprave. Na njemu su pored ostalih uestvvali Tabakovi, Dobrovi i Braovan.
Braovanov rad nije dobro proao, konkurs se raspao, ali je Braovan ipak dobio da radi palatu
banovine 1935. Mario Planti, palata faista u Rimu, zamiljena da zaseni koloseum? Pre e biti
da je Marcello Piacentini i La Sapienza kampus. A Mario jedino moe biti Pisani koji je napisao
knjigu o Marselu.

-Zato nisu postavljene statue kraljeva Petra i Aleksandra Karaorevia? Postavljena je samo
statua Svetzara Miletia koju je radio Ivan Metrovi. Na fasadi se postavljaju samo bareljefi sa
likovima srpskih vojvoda i kraljeva.

Period II svetskog rata. Vojska rui mostove. Bareljefi se pokrivaju maarskom zastavom i ostaju
tako pokriveni sve do 1945. kada Tito dolazi na vlast. Sklanja se statua Miletia. Na Domu
zdravlja grb SHS vie ne postoji, umesto njega je crveni krst. Bulevar se sada zove Miklo Horti.

1945. na vlast dolazi Tito. Drava je SFRJ. On gradi most Crvene armije da ponovo povee dve
obale. Posle dve godine i most i bulevar nose njegovo ime. Medaljoni koji su bili prekriveni
zastavom sada su uniteni od strane komunistike Jugoslavije. Vie nema ni statue Merkura, i
pojavljuje se natpis Albus. Na banovini se pojavljuje petokraka zvezda. Mileti je vraen 1944. na
inicijativu Vase Stajia. U Modeninoj ulici se nekad nalazila Matica Srpska, meutim, i ona je
sruena.

Milena i Sibin orevi rade poslovne zgrade na bulevaru, a drava gradi Stoteks, Arenu i Nork.
Zgrada pote je trei Braovanov objekat na bulevaru. Poenta kule je da sakrije sinagogu koja
se videla sa mosta. Kako je Braovan uspeo da izgradi tri graevine na bulevaru u tri drave?
Ideje o pozoritu morale su da saekaju godina, i ono je onda realizovano na drugom kraju.

Jogurt revolucija-6. oktobra 1988. Miloevi koji je tada ve bio na vlasti, hteo je da ukine
vojvoansko rukovodstvo, kako bi Srbiju u potpunosti stavio pod kontrolu. Pre ovoga
demonstracije su bile retkost u SFRJ, a sada je jedan partijski voa poslao ljude na ulicu. Protesti
su zapoeli u leto u Bakoj Palanci, a kulminirali gaanjem Vea jogurtom. Ovaj dogaaj bio je
samo uvertira za krizu, ratove i raspad Jugoslavije.

Za vreme Miloevia nita se ne gradi. Most je ponovo sruen. Odugovlailo se jer je trebalo
Miloevi da ga otvori, meutim opozicija je napravila diverziju i otvorila most.

-Branislav Mitrovi- Hotel Centar