Esra Gozeler Doktora Tezi PDF

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER (TEFSR)
ANABLM DALI
KURN YETLERNN TARHLENDRLMES SORUNU VE

KURNA KRONOLOJK-OLGUSAL BR YAKLAIM
-HCR 1 (REBUL-EVVEL) - 4 (REBUL-EVVEL) PERYODU ZELNDE-
Doktora Tezi
Esra GZELER
Ankara-2009
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER (TEFSR)
ANABLM DALI
KURN YETLERNN TARHLENDRLMES SORUNU VE

KURNA KRONOLOJK-OLGUSAL BR YAKLAIM
-HCR 1 (REBUL-EVVEL) - 4 (REBUL-EVVEL) PERYODU ZELNDE-
Doktora Tezi
Esra GZELER
Tez Danman
Prof. Dr. Salih AKDEMR
Ankara-2009
NDEKLER
GENEL KISALTMALAR
BBLYOGRAFYA KISALTMALARI
TRANSKRPSYON SSTEM
TEEKKR
0. GR
0.1. Aratrmann Konusu ve nemi
0.2. Yntem ve Kaynaklar
BRNC BLM
ULMUL-KURN VE HADS LTERATR EREVESNDE KURN
YETLERNN TARHLENDRLMES MESELES
1. yet ve Sre Tertibine likin Rivyetler

1.1. yet Tertibinin Tevkflii Meselesi
1.1.1. yet Tertibinin Tevkf Olduuna aret Eden Rivyetler
1.1.2. yet Tertibinin Tevkf Olmadna aret Eden Rivyetler
1.2. Sre Tertibi Meselesi
1.2.1. Sre Tertibinin Tevkf Olduuna aret Eden Rivyetler
1.2.2. Sre Tertibinin Sahabe ctihadna Dayandna aret Eden Rivyetler
1.2.3. Sre Tertibinin Tevkf-ctihad Olduuna aret Eden Rivyetler
2. yet ve Srelerin Tarihlendirmesinde Geleneksel ltler

2.1. Mekk-Meden
2.2. Esbbun-Nuzl
2.3. Nes
KNC BLM
KURN YETLERNN TARHLENDRLMESNE BATILI
YAKLAIMLAR
Giri: yet ve Srelerin Tertibine likin Batl Yaklamlar

1. slm Geleneindeki Tasniflerle Uyumlu Batl Yaklamlar
1.1. Gustav Weil (1808-1889)
1.2. Theodor Nldeke (1836-1930)
1.3. John Medows Rodwell (1808-1900)
1.4. Rgis Blachre (1900-1973)
2. slm Geleneindeki Tasniflerden Farkl Olan Batl Yaklamlar

2.1. Sir William Muir (1819-1905)
2.2. Hartwig Hirschfeld (1854-1954)
2.3. Richard Bell (1876-1952)
2.4. William Montgomery Watt (1909-2006)
NC BLM
HCR 1 (REBUL-EVVEL) - 4 (REBUL-EVVEL) PERYODU ZELNDE
NZL OLAN KURN YETLERNE KRONOLOJK-OLGUSAL
YAKLAIM
Giri: Hicret ncesi Gelimeler ve likilendirilen yetler

A. Mriklerin Hz. Peygamberi ldrme Plan (8 Enfl 30; 52 r 30-31)
B. Hz. Peygamberin Hicreti (25 aa 85; 47 Muammed 13)
1. Hicr 1. Yldaki Gelimeler ve likilendirilen yetler

1.1. Rebul-evvel (h.1/1) Ayndaki Gelimeler
1.2. Rebul-ir (h.1/2) Ayndaki Gelimeler
1.3. Receb (h.1/5) Ayndaki Gelimeler
1.4. Raman (h.1/7) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
1.4.1. Savaa zin Verilmesi (22 acc 39-41)
1.5. evvl (h.1/8) Ayndaki Gelimeler
1.6. Zil-kade (h.1/9) Ayndaki Gelimeler
1.7. Hicr 1. Ylda Nzil Olan ve Bir Aya Yerletirilemeyen yetler
1.7.1. Yahudilerle likiler (2 Baara 1-79; 80-100)

2.1. Muarrem (h.2/11) Ayndaki Gelimeler
2.2. afer (h.2/12) Ayndaki Gelimeler
2.4. Cumdel-ira (h.2/16) Ayndaki Gelimeler
2.5. Receb (h.2/17) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
2.5.1. Nale Seriyyesi (2 Baara 217-218)
2.5.2. Kblenin Tahvili (2 Baara 142-145)
2.6. abn (h.2/18) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
2.6.1. Orucun Farz Klnmas (2 Baara 183-184; 185; 186-187)
2.7.1. Bedir Gazvesi (8 Enfl Sresi 1-75; 22 acc 19-22; 4 Nis 97-100;
29 Ankebt 10-12; 3 l-u mrn 161)
2.8. evvl (h.2/20) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
2.8.1. Ben aynu Gazvesi (3 l-u mrn 12-13)
2.9. Zil-icce (h.2/22) Ayndaki Gelimeler

3.2. Rebul-evvel (h.3/25) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
3.2.1. aafn Gazvesi (5 Mide 11)
3.3. Cumdel-l (h.3/27) Ayndaki Gelimeler
3.5. abn (h.3/30) Ayndaki Gelimeler
3.6. Raman (h.3/31) Ayndaki Gelimeler
3.7.1. Uud Gazvesi (8 Enfl 36; 8 Enfl 17; 16 Nal 126; 3 l-u mrn 121-200)
3.7.2. amrul-Esed Gazvesi (3 l-u mrn 172-173)
4.2. afer (h.4/36) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
4.2.1. Er-Rec Gazvesi (2 Baara 204-208)
4.2.2. Biru Mane Gazvesi
4.3.1. Ben en-Nar Gazvesi (59 ar 1-19)
SONU
EKLER
Ek I: NZL SIRASINA GRE MEKK VE MEDEN SRELER
Ek II: MUSHAF TERTBNE GRE MEKK VE MEDEN
SRELERDEK MSTESN YETLER
Ek III: ULMUL-KURN KAYNAKLARINDA YER ALAN SRE
TERTBLER
Ek IV: ORYANTALSTLERN YET VE SRE TERTBLER
Tablo 1. Gustav Weil (1808-1889)
Tablo 2. Theodor Nldeke (1836-1930)
Tablo 3. John Medows Rodwell (1808-1900)
Tablo 4. Rgis Blachre (1900-1973)
Tablo 5. Sir William Muir (1879-1931)
Tablo 6. Hartwig Hirschfeld (1854-1954)
Tablo 7. Richard Bell (1876-1952)
Tablo 8. William Montgomery Watt (1909-2006)
Ek V: TEZDE ELE ALINAN YETLERN SRE BTNLNE GRE
KRONOLOJS
BBLYOGRAFYA
GENEL KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale/madde
a.y. : Ayn yer
AFY : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar
b. : bn
bk. : Baknz
der. : Derleyen
ed. : Editr
H./h. : Hicr
haz. : Hazrlayan
Hz. : Hazreti
kr. : Karlatrnz
M./m. : Milad
(r) : raiya Allhu an

s. : Sayfa
() : allllhu aleyhi ve sellem

sad. : Sadeletiren
thk. : Tahkik, tahkik eden
trc. : Tercme, tercme eden
ts. : Tarihsiz
vd. : Ve devam
Yay. : Yaynlar/Yaynclk
yy. : Bask yeri yok
: Yaym devam ediyor
BBLYOGRAFYA KISALTMALARI
KTAPLAR
Belur
Amed b. Yay el-Belur (279/892), Ensbul-erf, thk. Suheyl Zekkr, Riya
Zirikl, Drul-Fikr, Beyrut 1996.
Bur
sml b. brhm el-Bur (256/870), e-a, ar Yaynlar, stanbul 1982.
Eb Dvd
Suleymn b. el-Ea (275/889), es-Sunen, ar Yaynlar, stanbul 1981.
alfe b. ayy
Eb Amr e-eybn alfe b. ayy (240/854), Tru alfe b. ayy, thk.
Ekrem iy el-Umer, Dar aybe, Riyad 1958.
bn anbel
Amed b. anbel (241/855), el-Musned, ar Yaynlar, stanbul 1982.
bn Him
Abdul-Melik b. Him (213/828), es-Sretun-nebeviyye, thk. Muaf es-Sa,
Kahire 1981.
bn s
Muammed b. s (150/767), Sretu bn s, thk. Muammed amidullh,
Hakka Hizmet Vakf, Konya 1981.
bn Ker
smil b. Umer b. Ker (774/1373), Tefsrul-urnil-am, thk. Muafa es-
Seyyid Muammed [ve te.], Muessesetu uruba, Mektebetul-Evldu-ey lit-
Tur, Kahire 2000.
bn Sad
Muammed b. Sad (230/845), Kitbu e-abatil-kebr, thk. Al Muammed Amr,
Kahire 2001.
bn ebbe
Eb Zeyd Umer b. ebb (262/876), Triul-mednetil-munevvere, thk. Fehm
Muammed eltt, Cidde 1973.
asalln
Muammed el-asalln (923/1517), el-Mevhibul-leduniyye bil-mineil
muammediyye, thk. li Amed e-m, el-Mektebetul-slmiyye, Beyrut-am-
Amman 1991.
urub
Eb Abdullh Muammed b. Amed el-urub (671/1273), el-Cmi li-akmil-
urn, thk. Abdul-musin et-Turk, Muessesetur-Risle, Beyrut 2006.
Mariz
Amed b. Al el-Mariz (845/1442), mtul-esma bim lin-nebiyyi () minel-
avli vel-emvli vel-afdati vel-metai, thk. Muammed en-Nems, Drul-
Kutbil lmiyye, Beyrut 1999.
Mutil b. Suleymn
Ebl-asan Mutil b. Suleymn b. Ber (150/767), Tefsru Mutil b. Suleymn,
thk. Abdullh Mamd eate, el-Heyetul-Msryyetul-mme lil-kitb, Kahire
1979-1988.
Muslim
accc en-Neysbr (261/875), e-a, ar Yaynlar, stanbul 1981.
Ms b. Ube
Ms b. Ube (141/758), el-Mez, Rabat 1994.
Rz
Eb Abdullh Faruddn Muammed b. Umer Faruddn er-Rz (606/1209),
Meftul-ayb, Drul-Fikr, Beyrut 1981.
Suy, el-tn
Celluddn es-Suy (911/1505), el-tn f ulmil-urn, thk. Fevvz Amed
Zemerl, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 2004.
Suy, Lubbun-nul
Celluddn es-Suy (911/1505), Lubbun-nul f esbbin-nuzl, Mektebetu-
af, Kahire 2002.
Suy, Tensuud-durer
Celluddn es-Suy (911/1505), Tensuud-durer f tensubis-suver, thk. Abdul-
kdir Amed A, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1986.
aber
Eb Cafer Muammed b. Cerr e-aber (310/923), Cmiul-beyn an tevli yil-
urn, thk. Abdul-Musin et-Turk, Kahire 2001.
aber, Tr
Eb Cafer Muammed b. Cerr e-aber (310/923), Trul-umem vel-mulk, thk.
Muammed Ebl-Fal brhm, Msr, ts.
Tirmi
Eb s Muammed et-Tirmi (279/892), es-Sunen, ar Yaynlar, stanbul 1981.
Vid
mm Eb asan Al bn Amed el-Vid (468/1076), Esbbun-nuzl, thk. Emn
li abn, Kahire 2003.
Vid
Muammed b. Umer el-Vid (207/823), Kitbul-mez, thk. Muammed
Abdul-Kdir Amed A, Beyrut 2004.
Zemaer
Ebl-sm Crullh Mamud b. Umer ez-Zemaer (538/1144), el-Kef an
aikit-tenzl ve uynil evl f vuchit-tevl, thk. dil Amed Abdulmevcd
[ve te.], Mektebetul-Ubeykn, Riyad 1998.
Zerke, el-Burhn
Bedruddn Muammed b. Abdullh ez-Zerke (794/1392), el-Burhn f ulmil-
urn, thk. Muammed Ebl-Fal brhm, Drul-Marife, Beyrut 1972.
DERGLER VE ANSKLOPEDLER
AO Acta Orientalia, Copenhagen 1923
AFD Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1952
BJRL Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester, London 1903
BRIJMES British Journal of Middle Eastern Studies, Durham-Oxfordshire 1974
BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London 1917
DFD Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1983
DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1988
EQ Encyclopedia of the Qurn, I-V + index, Leiden-Boston-Kln 2001-6.
IC Islamic Culture, Haydarbd 1927
IJMES International Journal of Middle East Studies, London-New York 1970
IOS Israel Oriental Studies, Tel Aviv 1971
IQ Islamic Quarterly, London 1954
A slm Ansiklopedisi, I-XIII, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1940-88.
JAOS Journal of the American Oriental Society, New Haven, Connecticut 1843
JE The Jewish Encyclopedia, New York 1902.
JNES Journal of Near Eastern Studies, Chicago 1942
JRAS Journal of Royal Asiatic Society, London 1833
MW The Muslim World, Hartford-Connecticut 1911
St.I Studia Islamica, Paris 1953

TRANSKRPSYON SSTEM
A-a -
B-b
T-t -
- F-f
C-c -
- K-k
- L-l
D-d M-m
- N-n
R-r V-v
Z-z H-h
S-s Y-y
- ... -
- ... -
- ... -
Trk Dil Kurumunun Arapa ve Farsa kelime ve terkiplerle ilgili ilkesi esas
alnarak Kurn- Kerim ifadesi bu ekilde yazlmtr.
Metnin bize ait olduu yerlerde tefsir, hadis, Kahire, mer vb. yaygn bilinen Arapa
kelimelerin yazmnda Trkedeki genel kullanm esas alnm; transkripsiyon
alfabesine uygun olarak dzenlenmemitir.
Hemze (), kelimenin banda olduu zaman gsterilmemitir.
T el-marba (), a/e olarak yazlmtr.
Alntlarda, yazarn transliterasyonu esas alnmtr.

TEEKKR
Bu alma Prof. Dr. Mehmet Paacnn kendilerine teekkr etmek istediim
katklar ve yardmlar olmadan olmazd. Tez konusunun belirlenmesinden tezin
bitimine kadar, Amerikadaki youn alma programna ramen desteini devam
ettiren ve tezimin danmanlm stlenen Prof. Dr. Mehmet Paacya ve almam
kendisinin ynetiminde tamamlama ltfunda bulunan, desteini ve sevgisini her
zaman hissettiim Muhterem Hocamz Prof. Dr. Salih Akdemire sayglarm ve
kranlarm sunuyorum.
Prof. Dr. Mehmed Said Hatibolu, Prof. Dr. mer zsoy, Prof. Dr. Halis Albayrak,
Prof. Dr. brahim Saram, Prof. Dr. Ahmet Nedim Serinsu, Prof. Dr. Musa Yldz ve
Do. Dr. Mehmet Akif Koa sayglarm ve kranlarm sunuyorum. Hibir
mzakere talebimi geri evirmeden tashih ve tenkitleriyle ve ayrca nerdikleri
kaynaklarla aratrmama ok kymetli katklar sunmulardr.
Aratrmam sresince zellikle kaynak temini konusunda yardmlarn esirgemeyen
Prof. Dr. Daniel Madigana (Georgetown University) ve Prof. Dr. Dr. Felix Krnere
(Pontifical Gregoriana University); tezimin her sayfa ve satrnda ve satr aralarnda
emei olan Suat Kocaya ve fedakar aileme teekkrlerimi sunuyorum.
Esra GZELER
Ankara 2009
0. GR
0.1. Aratrmann Konusu ve nemi
Kurn, insanlk tarihi kronolojisinde ilah kitaplarn en sonuncusudur ve slm
ncesi szl kltrn, anlat ve iir geleneinin dnm noktasnda durmaktadr. Arap
dilindeki szl gelenekten yazl gelenee bu geiin balangc Hz. Peygamber
dnemiyle kronolojik olarak tam saptanabilir. Kurnn secili nesir slubunda da
bunu aka grebiliriz. 1 Kurn her ne kadar en son vahiy olarak tanmlansa da,
slm gelenei ierisinde kronolojik sralamay aan bir metin olarak grlmtr.
Zira Mslmanlar Kurn, Allah kelam olduu iin kronolojik incelemenin
tesinde grmektedir. slm geleneinde tartmasz olarak Kurnn zaman ve
mekan st evrensel bir zellie sahip olmas ve bu ekilde anlalmas, indirilmi
olduu tarih ortamla ilikisi olmad anlamna gelmemelidir. Kurn, vahiy sreci
ierisinde sz edilen ortamdaki sorular ve sorunlar iin ilah bir cevap olmutur. Bu
yzden Kurnn metnini nzil olduu art ve durumlardan bamsz olarak
anlamaya almak vahyin anlalmasn ve yorumlanmasn zorlatracaktr.
yetlerde geen olaylar tarih bir balama sahiptir. Dolaysyla bu tarih balam
belirlemeden yetin sahip olduu evrensel anlam ortaya karmak mmkn deildir.
Bu anlamda yetlerin tarih balamlarn belirlemek tefsir ilminin bir gerekliliidir. 2
1
Gerhard Bwering, Chronology and the Qurn, EQ I (2001): 316.
2
Kr. Gerhard Bwering, a.g.m., s. 317vd; Bu konuda rnekler ve deerlendirmeler iin bk. Halis
Albayrak, Allahn Nzl Dnemindeki Farkl Davran Tarznn Mminin Kuran Anlayna
Kataca Boyut zerine, 2. Kuran Sempozyumu, Fecr Yaynevi, Ankara 1996, s. 36-48.
Nzl dneminin anlam ve akl dnyasn kefetmek iin en nemli ve en
deerli kaynaklar olan rivyetleri slm geleneinin hafzas olarak alglamak
gerekir. Kurndan ve rivyetlerden hareket ederek nzl dneminin anlam
dnyasn kefetmek, bugn yetleri daha iyi ve doru anlamamz salayacaktr.
Zira yetlerin tarih balamn bilmek mfessirler iin dilsel analiz ile birlikte temel
bavuru kaynadr. Bugn tefsir alannda yaplan almalarn en ok zerinde
durduklar konu, Kurnn anlalmas, yorumlanmas ve bunun gereklemesi iin
de yeni bir metodoloji oluturulmasdr. yetlerin tarih balamlarn belirlemenin ve
belli bir kronoloji ierisinde okumann bu dorultuda yaplacak almalara katks
olabilecei kanaatindeyiz. Zira nzl tarihi, Tefsir disiplini ierisinde yeterince
zerinde durulmam ve ihmal edilmi bir alandr. Bu konudaki rivyetlerin ve klasik
kaynaklarn yeniden okunmas ve Kurnn metinleme tarihi ve yetlerin tarih
balamyla ilgili aratrmalarn yaplmasna ihtiya olduunu dnmekteyiz.
Bu almada temel ilgi, yetlerin nzil olduklar zaman dilimini ve yeri
ortaya koyabilmektir. Konumuzun teorik erevesini, tarihlendirme ile ilgili slm
geleneinde ve oryantalistler tarafndan benimsenen yaklamlarn deerlendirilmesi;
pratik erevesini ise hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel) periyodu kapsamnda
nzil olan yetlerin kronolojik olarak muhtemel ardllnn belirlenmesi
oluturmaktadr.
Aratrmay yapmamz konusunda bizde bilimsel merak uyandran ve bizi bu
alanda tez almas yapmaya ynlendiren temel problem, yetlerin
tarihlendirilmesinin yaplp yaplamayaca ya da ne kadarnn tarihlendirilebilecei

meselesi olmutur. yetlerin tarihlendirilmesiyle yetin nzil olduu gn, ay ve
yl belirleyebilmeyi kastediyoruz.
Kurnn anlalmas iin yetlerin nzl dneminin tarih-toplumsal artlar
ile irtibatlandrlmas gerektiini dnmekteyiz. Betimleyici zellie sahip tefsir
disiplininin temel ilevlerinden biri de yetleri tarih balamlarna ve onlarla ilikili
olaylara tamaktr. Bylece yetin nzil olma sebebine, yani yetin dnyasna
ulamaya almaktadr. yetin dnyas ise, bizim iin bir anlama veya referans
dnyas olmaktadr. Ancak mevcut Mushaf tertibinin nzl srasn yanstmamas
bizi Kurnn anlalmas srecinde ncelikle Kurn yetlerinin kronolojik olarak
sralanmas gerektii sonucuna ulatrmtr. Tefsir ve hadis kitabiyatnda yer alan ve
yetlerin tarih balamlarna iaret eden rivyetler ile sre kitabiyatnda tarih
olgularla yetler arasnda ba kuran haberler byle bir alma yapma konusunda
bize temel kaynaklk oluturmulardr.
Kurn metninin anlalmas iin Kurnn nzl srecini belirleyen toplum
hakknda bilgi sahibi olmak ve nzl dneminin tarihini aratrmak ncelikle
yaplmas gereken almadr. Zira Kurnn ada okuyucular ve anlayanlar
olarak bizler iin metnin hitap ettii toplumu, artlarn ve olaylar arasndaki irtibat
kavramadka bir Kurn anlamasndan sz etmek mmkn deildir. Kuran
Anlamak, Kurann Ne Olduunu Anlamak isimli almasnda Halis Albayrak, ilk
muhatap evresi ile ada okuyucu arasndaki fark deerlendirdii pasajlarda bu
durumun sebebini yle aklamaktadr:
Bilindii zere sahabenin zihnindeki Kuran, olgularla sk skya balantl bir

Kurand. Kuran onlarn gznde sadece bir eyler syleyen, bir eyleri buyuran,
bir eylere hkmeden, bir eyleri yasaklayan bir metin deildi. Kuran onlarn Hz.
Peygamberle birlikte yaadklar sevincin, zntnn, ikencenin, zulmn, zaferin,
yenilginin dile getirildii mesajlarla dolu bir kaytt. Kuran onlarn bilinlerinde
henz bizim zihnimizde canlanan ekliyle bir kutsal kitap olarak canlanmyordu
Kuran onlar iin artlara gre konuan Allah ve Onun niyetini gizleyebilecek,
perdeleyebilecek bir metin gcnde deildi Yani onlar iin Kuran Allahn
hikmetli failliinin hikmetli yansmasyd u halde sahabe, Allahn,
muhataplarnn beklentilerine, ihtiyalarna cevap vererek kendini tarihle, toplumla
ve varlksal zellikleriyle insanla kaytl grdn, Kurann metnini inceleyerek
deil, bizatihi canl bir ekilde yaayarak anlyordu. te Hz. merin ganimet
arazilerinden savaa katlanlara pay vermemesi, byle bir Kuran telakkisinin
rnyd. O, bu davranyla-tabir yerindeyse-adeta Allah, vahyini devam ettirseydi
ganimetten savaa katlanlara pay verilmesi yolundaki tutumunu, yeni sosyo-
ekonomik artlar muvacehesinde deitirirdi, eklinde bir bilin hali yayordu. Yani
Hz. mer, Kurann, Allahn kelam olmasnn sonraki nesillere ilham ettii
dokunulmazlk ve kutsiyet engeline taklmad iin, Allahn fiili yasama tarznda
ortaya kan mdahalesinin ezeli ve deimez bir nitelik tamadn rahata ortaya
koymutur. 3
Vahyin sona ermesi ile birlikte Kurnn cem edilmesi, mushaf haline
getirilmesi ve oaltlp datlmas sahabe tarafndan gerekletirilmitir. Bu sre
ierisinde teekkl eden Kurnn tertibi konusunda hadis ve Kurn ilimleri ile ilgili
literatr, yetlerin tertibinin tevkf olduu konusunda ihtilaf olmadn gsteren
baz rivyet ve grler nakletmektedir. Ancak dier taraftan klasik literatrde farkl
bir yaklam ortaya koyabilecek rivyetler de mevcuttur. Dolaysyla yetlerin
tertibinin tevkflii konusunda hadis ve tefsir literatrnde bulunan rivyetlerin ve
grlerin eletirel bir yntemle yeniden ele alnmas gerekmektedir.
3
Halis Albayrak, Kuran Anlamak, Kurann Ne Olduunu Anlamak, 1. Kuran Sempozyumu:
Kurann Aydnlna Doru, Fecr Yaynevi, Ankara 1995, s. 167.
slm geleneinde Kurn yetlerinin kronolojik sras erken dnemlerden
beri dikkate alnm bir husustur. Mekk-Meden, esbb- nuzl ve nes konularnn
en eski ulmul-Kurn kaynaklarnda dahi yer almas, Kurnn tarih balamn ve
kronolojisini belirlemedeki ilginin konular ve rnleri olarak grlebilir.
Oryantalistlerin bu konuya yaklamlarnda ise farkl teoriler grlmektedir.
Bu almalarda Mekk-Meden ayrmnda genel olarak Mslman gelenein tespiti
kabul grm olsa da, Kurn metninin tarihlendirilmesi ve Kurn kronolojisi
konusunda slm geleneinin eletirilmi olduu grlmektedir. Bu konudaki
kaynaklarn daha dikkatli incelenmesi gerektiini zellikle vurgulayan Batl
aratrmaclar, Hz. Peygamberin biyografisini, Hz. Peygamberin hayat ve fikr
geliimini farkl sluplardaki yet, yet gruplar ve srelerin kronolojik tertibinden
yola karak anlamaya almlardr.
yet ve sre tertibinin tevkf olduu tarihsel olarak doru mudur? Ayn
sredeki her bir yetin kronolojisi srenin kronolojik kapsam ile badayor mu?
yetleri tarihlendirmede nzl tarihlerini belirlerken yetlerin Mekk-Meden, nsi-
mens olmalarndan, nzl sebeplerinden, konularndan, metinsel balamlarndan
ve slup zelliklerinden yararlanan geleneksel eilim yeterli midir? Oryantalistlerin
Kurn metninin tarihlendirilmesi konusunda yapm olduu almalarda ne
srdkleri grler bilimsel adan tutarl mdr? Oryantalist literatrn tarihlendirme
konusunda katks ne lde olacaktr? Nakl ilimlerin bilgi malzemesi olan
rivyetleri ve sre literatrn kullanarak Kurn yetlerinin tarihlerini belirlemek
mmkn mdr? Mfessirler, yetler ve olaylar arasnda bir irtibat kuruyorlar m ve
eer kuruyorlarsa bu irtibat aklarken kronolojiye dikkat etme endieleri var mdr?
Mfessirler, yetleri tarih olayla ilikilendirmi midir? Kronolojik olarak sralamaya
alacamz hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel) sresi kapsamnda nzil olan
yet ve yet gruplar hangileridir? Herhangi bir srede tertip edilen bir yetin tarih
balam asndan baka bir sredeki yet grubu ierisinde olabilmesi sz konusu
mudur? Elimizde mevcut Mushaf ile Kurn kronolojisi ne kadar uyuyor? Kurn
kronolojik olarak dzenlenmemiken srelerin ve yetlerin kronolojilerini bilmek
neden nemlidir? Tezimiz bu sorulara cevap bulma konusunda bir aratrma rnei
oluturmaktadr.
Tefsir alannda ve Kurn zerine yaplan btn aratrmalarn amac,
Kurnn doru bir ekilde anlalmasna katkda bulunmaktr. Kurn yetlerinin
tarih balamlarn belirlemek zerine aratrma yapmak ve yetlerin artlarn tespit
etmek, Kuran doru anlayabilmek iin nemlidir. Bu almada ncelikli
amacmz yetlerin ardlln ortaya karmak ve bylece yetlerin kendi tarih
balamlar ierisinde okunmalarn salamaktr.
Bu erevede yetlerin tarihlendirilmesi rneinin incelendii almamzn
amalarn u ekilde sralayabiliriz:
a. yetlerin tarihlendirilmesinde slm gelenei ierisinde gelien ve kullanlan
Mekk-Meden, esbbun-nuzl ve nsi-mens konularn deerlendirmek;
b. Batdaki Kurn kronolojisi denemelerinde slm geleneindeki tertip ve
kaynaklarn etkisini belirleyebilmek;
c. Oryantalistlerin kendi gelenekleri ierisinde yet ve sre tertibine ilikin
konularda nasl hareket ettiklerini ortaya koymak;

d. Rivyet malzemesinin yetlerin tarihlerini belirlemede yeterli olmadna
dair zellikle Batda yaygn olan algy deerlendirmek;
e. Kurnn nzil olduu dnemdeki anlam dnyasn ortaya karabilecek
yaklam rneklerle aklamak;
f. yetlerin anlamna tarih balam ierisinde ulaabilme ilkesinin tefsir
kitabiyatnda ne kadar yerini bulduunu deerlendirmek;
g. Kurnn anlalmasnda ve yorumlanmasnda btncl bir yaklam ina
etmekte kullanlabilecek bir yntem olumasna katk salamaktr.
Kurn yetlerinin tarihlendirilmesi konusunda daha detayl bir ekilde
ilerlemeden nce, bu konuda daha nce yaplm almalara bakmak gerekir. Tespit
edebildiimiz kadaryla Arap dnyasnda bu konuyla ilgili dorudan yaplm bir
alma bulunmamaktadr. 4 lkemizdeki almalarda ise, nzl tarihi, Kurnn
metinleme sreci ile snrl kalm; bu alan daha teye tayan almalar
yaplmamtr. 5
4
Muammed b. Fris el-Ceml, Hz. Muhammedin Yahudilerle ilikilerini Medine dnemi
erevesinde ele ald eserinde Am bint Mervn, Eb Afk, Kab b. El-Eref (s. 101-125),
Ben aynua (s. 129-157), Ben Nar (s. 161-194) ve Ben ureya (s. 197-251) hakknda
nzil olan yetler ve bu konuda oryantalistlerin grlerini deerlendirmitir. Bk. Muammed b.
Fris el-Ceml, en-Nebiyyu () ve Yehdul-Medneti, Riyad 2002.
5
Bu almalardan bazlar unlardr: Hayrettin ztrk, Hz. Peygamber ve Rid Halifeler
Dneminde Kurnn Yazlmas ve Toplanmas, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ondokuz Mays
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun 1998; Arif Gne, Kurn- Kerimin Ortaya
k Sreci, Ankara 2000; Muhammed Aydn, Kurnn Metni zerindeki Tartmalar,
Deiim Yay., Adapazar 2001; mer zsoy, Kurnn Metinleme Tarihi, ilahiyat, Ankara
2002; Zeynel Abidin Aydn, Kurnn Yazlmas ve Cemi Sorunu, Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002; Muhittin Pattayev,
Kurnn Metinleme Sreci ve Ana Konular, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002; Abdulkadir Frat, Hz. Ebu Bekir Dneminde
Kurnn Cemiyle lgili Rivyetlerin Tahlili, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2003; Mehmet Emin Maal, Kurnn Metin
Yaps, Mushaf Tarihi ve Yaps, ilahiyat, Ankara 2004; Necati Akba, Hz. Peygamber Dnemi
Kurnn Yazm Tarihi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara 2005; Ziya en, Kurnn Metinleme Srecinde Ortaya kan
Tefsir kitabiyatnda da Kurnn mevcut mushaf tertibi esas alnd iin
yetler, Hz. Osman mushafnn tertibine uygun olarak tefsir edilmitir. Ancak ada
dnemde geleneksel tefsirin izledii yntemin Kurnn anlalmasnda yeterli
olmadna dair yaklamlar sz konusu olmu; 6 srelerin nzl sras esas alnarak
yaplan Kurn melleri ve tefsirler hazrlanmtr. 7
Problemler, Yaymlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
zmir 2006; Zeynel Abidin Aydn, Hz. Osman ve Sonras Kurnn Metinleme Trihi,
Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2008.
6
Kurn zerine ada dnemde yaplan yorumlar ve deerlendirmesi iin bk. Mehmet Paac,
ada Dnemde Kurna ve Tefsre Ne Oldu?, Klasik Yay., stanbul 2008; Fethi Ahmet Polat,
ada slm Dncesinde Kurna Yaklamlar, z Yay., stanbul 2007.
7
Cumhuriyet dnemi Kurn mtercimlerinden mer Rza Dorul (1893-1952), hazrlad Trke
Kurn tercmesinin giriinde sreleri Mekke ve Medine dnemlerine taksim ederek; Mekkede
nzil olan sreleri ilk, orta ve son dnem olmak zere alt-dneme ayrmtr. Bk. mer Rza
Dorul, Kuran- Kerimin Tercme ve Tefsirine Giri, Tanr Buyruu, Ahmet Halit Kitabevi,
stanbul 1947, s. X-XI. yetlerin nzl sebepleri esas alnarak Ahmet Araka ve M. Beir
Eryarsoy tarafndan bir mel almas hazrlanmtr: Kuran- Kerim ve Nzl Sebepli Trke
Meali, Fikir Yay., stanbul 1987; yetlerin veriliinde Mekk-Meden olmalar esas alnarak
yaplan bir alma mer zsoy ve lhami Gler tarafndan hazrlanmtr: Konularna Gre
Kuran, Fecr Yay., Ankara 1996; Srelerin ini srasna gre yaplm bir baka Trke Kurn
meli Yaar Nuri ztrk tarafndan hazrlanmtr: Kuran- Kerim Meali Srelerin ni Srasna
Gre, Yeni Boyut Yay., stanbul 1999; Elmall Hamdi Yazrn meli, nzl srasna gre
yeniden dzenlenmi ve baslmtr: Elmall Hamdi Yazr, Nzl Srasna Gre Kuran- Kerim
Trke Meali, sadeletirme ve yeni tertip: Rauf Pehlivan, stanbul 2004; Sadk Trkmen, Hz.
Osmann ini sralamasn esas alarak Mekk ve Meden olarak iki blm eklinde bir Kurn
evirisi yaynlamtr: ni Srasna Gre Kuran, Akl ve Bilimin Inda Kurann Trke
evirisi, Trksad21 Yaynclk, stanbul 2009. ada dnemde srelerin nzl srasn esas
alarak yaplan tefsir almalar bulunmaktadr: zzet Derveze (1984), et-Tefsrul-Had, Msr
1961-1963; Srelerin ini srasn esas alarak 15 cilt olarak hazrlanan bir dier ada eser,
Abdurraman asan el-Meydn tarafndan telif edilmitir: Mericut-tefekkur ve deiit-
tedebbur, Drul-alem, am 2000-2002. Daha yakn bir dnemde srelerin nzl srasn esas
alarak Trke Kurn tefsiri Mehmet Zeki Duman tarafndan yaplmtr. Tefsirinin giri
ksmnda ayn sorunu tartan Mehmet Zeki Duman, mevcut tercme ve telif mellerin nzl
srasna gre olmadn ve bunun da Kurnn btn olarak anlalmasnda bir sorun ve
ikyet olarak ortaya ktn belirtmektedir. Tefsirde her yet/pasaj indirildii zaman, zemin,
art ve durumlar erevesinde anlalmaya allm ve yetlere tarih kltrel balamlar gz
nnde bulundurularak mana verilmitir. Bk. Mehmet Zeki Duman, Beynul-hak, Fecr Yay.,
Ankara 2006; Nzl sras esas alnan ve yaym devam eden bir dier tefsir almas Hakk
Ylmaz tarafndan yaplmaktadr: Nzl Srasna Gre Tebynl-Kuran: te Kuran, aret
Yay., stanbul 2008 .
Trke literatrde aratrmamzla ilgili zikredilecek almalar, eserlerin
yayn tarihleri esas alnarak konuya ilikin literatr geliimini grebilmek amacyla
aada sralanmtr:
NAZM ST, Cihad yetlerinin Nzl Sebepleri ve yetlerin Muhtemel Kronolojik

Sralan, Yaymlanmam Lisans Tezi, Danman: Suat Yldrm, Yksek slm Enstits
Tefsir-Hadis Blm, 1979.
Bu almada Kurnda yer alan sava ile ilgili yetler nzl sebepleri esas alnarak
incelenmi ve almann sonunda tezde incelenen yetlerin muhtemel kronolojik
sralamas verilmitir. Tez, ilk elden kaynaklarn kullanlmas ve yetlerin ini
tarihinde isabetli tespitler yaplm olmas bakmndan metdik adan nemli bir
almadr.
MEHD BZERGAN, Kurnn Nzl Sreci, trc. Yasin Demirkran, Mel Muhammed
Feyzullah, Fecr Yaynevi, Ankara 1998.
Bazergann bu almas blmden olumaktadr. Kurnn Lafz Geliim
Sreci, Kurnn Konusal Geliim Sreci ve Kurnn Muhteva (eriksel) Geliim
Sreci balklaryla Kurnn nzl tarihi sreleri incelenmeye allmtr.
almada srelerin tertibi esas alnm, yet ve yet gruplarnn nzil olduu tarihe
dikkat edilmemitir. almann en byk eksiklii kullanlan kaynaklarn
zikredilmemesidir. Dier taraftan 64 adet grafik ve 44 adet tabloyla konu daha
karmak hale getirilmitir. zellikle grafiklerin ortalama bir okuyucu ve hatta alan
uzmanlar tarafndan anlalmas kolay deildir. Kurnn daha iyi anlalmas iin
yaplm bir almann byle bir zellie sahip olmas bilimsel adan bir
eksikliktir. 8
8
Bzergann kronolojik yaklamna ilikin bir deerlendirme iin bk. Benham Sadeghi, A
Stylometric Evaluation of Bazargans Chronology of the Quran, Yaymlanmam tebli,
AHMET KELE, Kurnn Cemi ve Tertibi-Kurn yetlerinin Tevkflii Konusundaki
Buhr Hadislerine ve Kurn limlerindeki Rivyetlere Eletirel Bir Yaklam, slm
Aratrmalar 14/1 (2001): 103-126.
Ahmet Kele, Kurnn cemi ve tertibi konusu zerinde yapt almasnda konu
ile ilgili rivyetleri eletirel olarak deerlendirmi ve yetlerin tertibinin tevkf
olduunu gsteren rivyetler olduu gibi bunun aksini gsteren rivyetler de
olduunu ortaya koymaya almtr. Konuyla ilgili rivyetleri eletirel biimde ele
almas bakmndan tezimize alm salamtr.
MER ZSOY, ada Bir Sorun Olarak Kurnn Anlalmas Sorunu, Gncel Din
Meseleler Birinci htisas Toplants, 02-06 Ekim 2002, Diyanet leri Bakanl Yaynlar,
Ankara 2004, s.41-48.
Bu almada yetlerin tarihlendirilmesi meselesi, Kurnn anlalmas sorunu
erevesinde yntemsel olarak ilk kez ifade edilmitir. zsoyun tarihlendirme
konusundaki yntem nerisi aamal bir sretir. Birinci aama, Kurn metninin
pasajlara blnmesini; ikinci aama, bu pasajlarn tarihlendirilmesini; nc aama
ise, pasajlarn ait olduklar zaman dilimine irca edilerek yeniden okunmasn
nermektedir. alma meselenin problematik ynlerini ve byle bir almann
imkan konusunu alglamamza yardmc olmutur. 9
SUAT YILDIRIM, yetlerin Kronolojik Sralamas, Yeni mit 56 (2002); yetlerin

Tertibinde Oryantalist phesi, Yeni mit 56 (2002), 1-78 Saylar CD-ROM.
Bu makaleler konuyla ilgili slm geleneindeki ve Bat literatrndeki dncelerin
bir zeti mahiyetindedir. Tertib konusunda Mslman geleneindeki yetlerin
American Academy of Religion, 18-21 Kasm 2006, Washington D.C., s. 1-62. Sadeghi,
almasnda Bzergannn hayat ve eserleri hakknda bilgiler verdikten sonra kronolojisini
sadece stilistik asndan deerlendirmitir. Deerlendirmede Bzergann da ska kulland ve
stylometric olarak adlandrlan tarzda grafikler yer almaktadr.
9
Ayrca bk. mer zsoy, Kurn ve Tarihsellik Yazlar, kitbiyt, Ankara 2004 s. 143-150.
tertibinin tevkf olduuna ilikin genel kabul esas alnarak konuyla ilgili
oryantalistlerin fikirleri ve yaklamlar eletirilmi, bunlar rneklerle aklanmtr.
SMAL ALBAYRAK, Kuran yetlerinin Tertibi Hakkndaki Oryantalist Sylem, Marife

2/3 (2002): 155-164.
Makalede yet ve srelerin kronolojisi zerine oryantalist yaklamlar, Gustav Weil,
Theodore Nldeke, John Medows Rodwell, Hawting Hirschfeld ve Richard Bell
rnekliinde zet bir ekilde ele alnmtr. alma, tezimizde ele aldmz ortak
isimleri deerlendirmemiz asndan katk salamtr.
AL RIZA GL, Kurn yetlerini Tarihlendirmede Nzl Sebeplerinin Rol, Din

Aratrmalar 7/19 (2004): 191-220.
almada klasik dnem sebeb-i nzl kuram ve rivyetleri deerlendirilerek,
yetlerin tarihlendirilmesinde bu rivyetlerin nasl anlalmas gerektii tartlmtr.
alma sebeb-i nzl rivyetlerinin tarihlendirme konusundaki roln anlamamz
asndan katklar salamtr.
MESUT OKUMU, Kurn- Kerimin Kronolojik Okunuunun Muhasebesi, I. Kurn

Sempozyumu, 14-15 Ekim 2006, slm limler Dergisi Yaynlar, orum 2007, s. 91-109.
Bu makalede Kurn nzl srasna gre tefsir etmenin faydalar ve tad
zorluklar ele alnmtr. Konu, slm geleneinde ve Bat literatrnde mukayeseli
olarak deerlendirilmitir. Buna gre nzl sralarn belirlemede tam bir ittifak
olmasa da bu tertibe gre tefsir yapmann daha salkl bir anlama salayaca
sonucuna varlmtr. Bu almada sreler aras kronoloji esas alnarak bir
deerlendirme yaplmtr. 10
10
Mesut Okumu tarafndan telif edilen bir dier eser, Kurann Kronolojik Okunuu -Muhammed
zzet Derveze rnei- [Aratrma Yay., Ankara 2009], Tefsir kitabiyat ierisinde nzl srasn
esas alarak tefsir yazmas bakmndan ilk olan zzet Dervezenin eseri erevesinde srelerin
tertib srasna gre tefsir edilmesini incelemitir.
TALB ZDE, Vahiy ve slm Tebliinin Kronolojik Cetveli, Seyran Yaynlar, Sivas, ts.
Eser, hacim olarak kk olmasna ramen alma sonunda yer alan kronolojik
cetvelle yntemsel bir katk sunmaktadr. Bu cetvelde tarih olaylar sralanm ve
ilgili yetlere sadece atflar yaplm, ancak yetlerin bu balamlarla rtp
rtmedii tartlmamtr.
ABDURRAHMAN ABDULLAHOLU, yetlerin ni Srasna Gre Kuran evirisi, Ozan

Yaynclk, stanbul 2006.
ABDULLAH MANAZ, Konularna ve Geli Srasna Gre Geli Sebepleriyle Birlikte

Kronolojik Trke Kuran, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2008.
Kronolojik Kurn meli deneme almas olan bu eserlerde sistematikten uzak bir
ekilde yetlerin kronolojik tertibinde izlenen yntem ve kullanlan kaynaklar
belirtilmemi ve buna dair bir aklama da bulunmamaktadr. Ancak almamza
katks olabileceini dndmzden dolay her iki eser gzden geirilmitir. 11
Batdaki almalara baktmz zaman 19. yzyln balangcndan itibaren
felsef ve eletirel bir yntemle Kurn zerine ciddi edeb aratrmalar yaplmaya
balandn grmekteyiz. Batda Kurn ile ilgili yaplan almalar, zellikle
Kurnn kayna ve kronolojisi zerine odaklanmtr. Srelerin ve daha kk yet
pasajlarnn kronolojik sralamas konusunda yaplan almalar ise, bu yaklamlar
ierisinde en ok younlalan alan olmutur. Bununla ilgili rnekleri ncelikle ve
daha ok Kurn evirilerinde grebilmekteyiz.
11
Abdurrahman Abdullaholunun hazrlad Kurn melinde yetlerin kronolojisi, Mehdi
Bzergann eserinde yetlerin nzl yllarnn tayinini gsteren Tablo 15e dayanmaktadr
(Kurann Nzl Sreci, Fecr Yay., Ankara 1998, s. 151-158). Bu melde yer alan kronolojinin
kaynann belirtilmemi olmasndan dolay Bzergann almasndan veya mer zsoy ve
lhami Gler tarafndan hazrlanan Konularna Gre Kuran isimli almada yer alan ve yine
Bzergana dayanan tablodan (Tablo VI, Konularna Gre Kuran, Fecr Yay., Ankara 1999, s.
861-863) alnm olduu kanaatindeyiz.
Bu konuda Bat literatrnde bulunan eserler unlardr:
GUSTAV WEIL (1808-1889), Mohammed der Prophet, Stuttgart 1843.
_____________, Historisch-kritische Einleitung in den Koran, Leipzig 1848.
Gustaw Weil, slm literatrde yer alan Kurnn kronolojik sre sralamasnn
yetersiz olduunu dnmektedir. Bununla ilgili grlerini Ludwig Ulmann
tarafndan yaplan Der Koran isimli Almanca Kurn evirisinin 1844 ylnda
yaplan ikinci basksnda yazd giri ksmnn Kurn blmnde ifade etmitir. 12
THEODOR NLDEKE (1836-1930), Geschichte des Qorns, Leipzig 1919.
Bu alma nce F. Schwally ve daha sonra G. Bergstrasse ve O. Pretzl tarafndan
gzden geirilerek geniletilmi ve yeniden baslmtr. Theodor Nldekenin bu
eseri Batda yaplan Kurn almalar ierisinde ana referans olmutur. zellikle
Kurn kronolojisi asndan Mekke dnemini alt dnemlere ayrd tasnifi Batda
kabul gren bir erevenin temelidir.
JOHN MEDOWS RODWELL (1808-1900), The Koran, London 1963.
Kurnn 1909 ylnda yaplm ilk kronolojik olarak evirisi olan bu eser, srelerin
kronolojisi esas alnarak yaplmtr. J. Medows Rodwell, eserde sreleri Mekk ve
Meden olmalarna gre sralam ve bunlara ilikin aklamalarn, dipnotta slm
geleneindeki yorumlar ve oryantalistlerin deerlendirilmeleri ile karlatrlmtr.
12
Gustav Weil, Historisch-kritische Einleitung in den Koran, Der Koran, trc. Ludwig Ulmann,
Bielefeld 1844.
RGIS BLACHRE (1900-1973), Le Coran: Traduction Nouvelle, 2 tome, Librairie
Orientale et Americaine, Paris 1949-1950.
Fransz msterik Rgis Blachre, 1949-1950 yl basksnda srelerin Mekk-
Meden olmalarn esas alarak tarihsel sralarna gre dzenledii Kurn tercmesini
daha sonraki yllarda Kurn srasna gre basmtr. 13 Blachre, tercmede ve
sralamada oryantalist kaynaklara bavurduu gibi klasik slm eserlerine de
mracaat etmitir.
SIR WILLIAM MUIR (1879-1931), The Corn. Its Composition and Teaching, Society for
Promoting Christian Knowledge, London 1875.
Sir William Muir, Kurnn kronolojisini alt dneme ayrmaktadr. lk be dnem
Mekk, son dnem Medendir. Muir, yeniliki bir neride bulunarak ilk Mekk
dnemde yer alan 18 ksa sreyi, Allahtan gelen vahiy formunda grmeyip, Hz.
Peygamberin davetinden daha nceki bir zamanla tarihlendirmitir.
HARTWIG HIRSCHFELD (1854-1954), New Researches into the Composition and

Exegesis of the Qoran, Royal Asiatic Society, London 1902.
Hartwig Hirschfeld tarafndan daha sonraki dnemlerde farkl bir metot tercih
edilmitir. Onun nerisi Mekk srelerin be edeb lte (ilk iln/first proclamation;
teyit edici vahiyler/the confirmatory revelations; hitab edici vahiyler/the declamatory
revelations; anlatmsal vahiyler/the narrative revelations; tanmlayc vahiyler/the
descriptive revelations ve hukuksal vahiyler/the legislative revelations) gre
ayrlmasdr. Meden dnemde ise kendisinden nceki denemelerde olduu gibi alt
kategorieler yer almamaktadr.
13
Bk. Rgis Blachre, Le Coran, Universitaires de France, Paris 1969.
RICHARD BELL (1876-1952), The Qurn Translated with a Critical Re-arrangement of the
Surahs, 2 vols, T. & T. Clark, Edinburgh 1937-1939.
______________, Introduction to the Qurn, Haz. W. Montgomery Watt, Edinburgh 1970.
Srelerin ve yetlerin en radikal dzenlenmesi Richard Bell tarafndan yaplmtr.
Richard Bell zellikle yet gruplar ile ilgilenmi; Mekk ve Meden ayrmn
brakarak mnferit yetlerin tarihlendirilmesi konusunda bir yntem uygulamtr.
WILLIAM MONTGOMERY WATT (1909-2006), Companion to the Qurn, Oxford 1994.
Daha ge dnemde W. Montgomery Watt, Richard Bellin yaklamn daha belirgin
deiikliklerle gelitirmitir.
JOHN WANSBROUGH (1928-2002), Quranic Studies, Oxford 1997.
____________________, The Sectarian Milieu, London 1978.
Bellin yaklamna kar Wansbrough muhalif tarafta yer almtr. Wansbrough
metnin yazlmas ile ilgili daha ge dneme denk gelen bir yaklama sahiptir.
Dolaysyla yet ve srelerin tertibinde daha ge dnemin iradesi olduunu
dnmektedir.
NEAL ROBINSON, Discovering the Quran-A Contemporary Approach to a Veiled Text,

London 1996.
Neal Robinson, bu almasnda iki mstakil blm iersinde Kurn vahyinin
tarihlendirilmesi konusuna ayrmtr. almasnn drdnc blmnde srelerin
kronolojik sralarn belirlemede geleneksel kaynaklardan esbbun-nuzl, nes ve
Mekk-Meden konularn (s. 60-75); beinci blmnde Batl yaklamlar Theodor
Nldeke ve Richard Bell rnekliinde deerlendirmitir (s. 76-96).

Kurn metninin yaps, Kurnn tarihsel boyutu, Mekk ve Meden
srelerin zellikleri bakmndan konuyla ilgili Batda son dnemde alma yapan
dier isimler ve almalar unlardr:
ANGELIKA NEUWIRTH, Studien zur Komposition der mekkanischen Sren, Berlin 1981.
TILMAN NAGEL, Medinensische Einschbe in mekkanischen Sren, Vandenhoeck &

Ruprecht, Gttingen 1995.
STEFAN WILD, (ed.), Qurn as Text, E.J. Brill, Leiden 1996.
ISSA J. BOULLATA, Literary Structures of Religious Meaning in the Quran, Richmond

2000.
Peygamberin hayatnn kronolojisi, slmda tarih yazm ve kaynaklarn bu
konuda yeterli olup olmamas ile ilgili ada aratrmalar arasnda aadaki isimler
ve almalar ne kmaktadr:
URI RUBIN, The Eye of the Beholder-The Life of Muhammad as Viewed by the Early
Muslims: A Textual Analysis, The Darvin Press, New Jersey 1995.
FRED M. DONNER, Narratives of Islamic Origins-The Beginnings of Islamic Historical

Writing, The Darvin Press, New Jersey 1998.
PATRICIA CRONE, Meccan Trade and the Rise of Islam, Oxford 1987; Hagarism. The
Making of the Islamic World, Cambridge 1977.
MICHAEL COOK, Early Muslim Dogma A Source Critical Study, Cambridge University
Press, 1981; Hagarism. The Making of the Islamic World, Cambridge 1977.
Hz. Peygamberin sreti asndan batl zihin Hz. Peygamberin hayat ve fikr
geliimini farkl sluplardaki yet gruplarnn ve srelerin tertibinden yola karak
anlamaya almtr. 14
Bu konuda Batda yaplm almalar arasnda tezimiz asndan birok
nemli maddenin yer ald Encylopaedia of the Qurn 15 isimli almay zikretmek
14
gerekir. zellikle GERHARD BWERING tarafndan yazlan Chronology and the
Qurn [EQ I (2001): 316-335] isimli madde tezimizin teorik erevesini belirlememize
ve konuyla ilgili Batl kaynaklar tespit etmemize yardmc olmutur. Bu maddede,
yetlerin ardll meselesi slm gelenei asndan ele alnm ve Batl yaklamlar
deerlendirilmitir. Ayrca yetleri konularna gre ele almann ve tarihlendirmenin
imkan tartlmtr.
Genel olarak lkemizdeki ve Batdaki bu referanslar konuyu teorik adan
ele alan almalardr. Batda yaplan tertip denemelerinde sre btnl esas
alnmtr. almamzda ise yet ve yet gruplar esas alnarak bir kronoloji
oluturulmaya allmtr. Konuyla ilgili yaplan almalarn sayca az oluu bize
bu konunun yeterince allmam olduunu ve konuyla ilgili daha ok aratrma
yaplmas gerektiini gstermektedir. Btn bu almalardan sonra bizim
aratrmamzn en nemli ve ncelikli zellii, kaynaklarn tefsir, hadis ve siyer
alanlarnn birinci el kaynaklarnn oluturmasdr. Nzl dneminin kronolojisini
belirlemek gibi zor bir konu bu malzemelere dayanlarak ortaya konulmaya
allmtr. Meseleye sorunsal olarak yaklarken hem slm geleneinde hem de
Bat literatrnde bu meseleye bak ortaya konulmaya ve pratikte ne kadar
uygulanabilecei tespit edilmeye allmtr. Yahudilerle ilikilerin olduka baskn
olduu ve zellikle mriklerle savalarn yapld incelediimiz bu dnemde
Medine dneminin artlar klasik kaynaklara yansd lde ortaya konulmaya
allmtr. Bu anlamda ilk olma zelliine sahip almamzn bir takm
eksikliklerinin olmas kanlmazdr. Ancak nzl tarihi almalarnn nemini
15
EQ, ed. Jane Dammen McAuliffe, Brill, Leiden-Boston-Kln, 2000-2006.
ortaya koymak ve bu alanda bir basamak olmas yolunda yaplm bir alma
olmasna zen gsterilmitir.
Tefsir alannda yaplan almalar Kurn tarihi, tefsir tarihi ve tefsir usl
olarak ana alanda snflandrabiliriz. Kurn tarihi ve bu alanda yaplan almalar
Tefsir almalarnn merkezinde yer almaktadr. Zira tefsirin temel malzemesi olan
yetlerin nzl, yazya geirilmesi, muhafaza edilmesi, oaltlmas gibi hususlar
ncelikli konular olmutur. Dolaysyla tefsir ilmi ierisinde nzl tarihi alannda
yaplan bir alma olarak aratrmamz bu ynyle tefsir disiplinine katk
salayacaktr. yetleri tarihlendirmede kullanacamz tefsir, hadis, sebeb-i nzl
rivyetlerinin ve sre kaynaklarnn byle bir konuda ne derece bilgi malzemesine
sahip olduunu tespit edebilmek bundan sonra bu alanda yaplacak almalar iin
kaynak olacaktr. Kurnda yer alan din-teknik kavramlarn, indii dnemde ne
anlama geldiini tespit edebilmek zellikle semantik almalara yntem teklifi
sunabilecektir.
yetlerin tarih balamlarnn belirlenmesi zellikle Kurnn Trke
evirilerinde de nemli bir role ve katkya sahip olacaktr. Zira salkl bir Kurn
evirisinin imkan vahyin nzil olduu tarih balam ve ilk hitap evresini dikkate
almaya baldr. 16 rnein bugn hem Hristiyanlar hem de Yahudiler iin kullanlan
ehl-i kitb kavram Kurnda ayn yette her ikisi iin de kullanlm mdr? 17
Kurnn hangi dneminde bu kavram sadece Yahudiler ve sadece Hristiyanlar iin
16
Kr. Mustafa ztrk, Sunu, Kurn- Kerim Meali, OTTO Yay., Ankara 2008, s. 7.
17
rnein 3 l- mrn 64 ve 98 Beyyine 1. yetlerde ehl-i kitb kavram gemektedir. Her ikisi
de Meden srede yer alan bu yetlerde ehl-i kitb ile kimlerin kastedildii sorusuna yetlerin
tarih balamlar cevap verebilir.
kullanlmtr? gibi sorularn cevabn bulabilmek ve bu tabirin yette kimi
kastettiini belirlemek iin yetin getii tarih ortamn bilinmesi gerekmektedir.
Yine yakn dnemde hazrlanan baz mellerde kullanlan ve modern dneme ait olan
kavram ve aklamalarn aslnda Kurnn ilk hitap evresinin kavram ve anlam
dnyas ierisinde olmad da grlecektir. Bu nedenle tarih balam dikkate
alnmadan yaplacak evirilerin anlama asndan sorunlu olmalar kanlmaz
olacaktr. 18
Kurnn farkl zaman aralklarnda, farkl mekanlarda ve farkl olaylar
zerine indii dikkate alndnda, Kurnda tekrar ve eliki varm gibi anlalan
yetlerin tarih balamlar bu tekrar ve elikileri anlamaya ve ortadan kaldrmaya
imkan salamaktadr.
Tefsir ilminin amac yetin nzil olduu anda kastettii anlamn vermektir.
Kurn bir dilde nzil olmu bir metin olduundan tefsir, ncelikle filolojik-
linguistik yntemler ve bilgiler kullanmaktadr. Tefsirin kulland ikinci bilgi
malzemesi ise tarihtir. Tarihin belli bir dneminde vahyedilmi bir kitap olarak
Kurnn anlalmasnda onun indii ortamn tarih koullarnn bilinmesi
gerekmektedir. yetleri doru bir ekilde tefsir edebilmek iin onlarn ne gibi
koullarda indiini de incelememiz nemlidir. yet hangi olaydan sonra inmitir?
yetin inmesine neden olan bir soru sorulmu mudur? yetler indikten sonra
18
rnein, yetlerin takdim ve tehirlerinin Kurn evirilerindeki rol balamnda kblenin tahvili
ile ilgili yetleri deerlendiren Ahmet Kele, yetlerin 143-144-142 eklinde okunmas
gerektiini ve mellerde bunun gz nnde bulundurulmasnn nemini vurgulamaktadr. Bk.
Ahmet Kele, Kurann Cemi ve Tertibi, slm Aratrmalar 14/1 (2001): 118-119; Bu
konuda benzer rnekler iin bk. Manuela Marin, Disciplining Wives: A Historical Reading of
Qurn 4:34, St.I 97 (2003): 5-40; Ayrca bk. Mehmet Akif Ko, 53/Necm Sresinin Tefsirinde
Baz Tarih Sorunlar zerine, slmiyt 6/1 (2003): 165-171.
toplumda neler olmutur? yetin inmesine neden olan olay veya durumu anlamak
iin bu ve benzeri sorular tefsir ilmi dikkate almaktadr. Dolaysyla tefsir yaparken
Kurnn indii ortama nfuz etmek ve o dnemin koullarn renmek gereklidir.
Ancak bu ekilde yetleri anlamamz mmkn olacaktr.
Tezimiz, tefsir ilminin literatrnn yan sra siyer, tarih ve hadis ilimlerini
kapsamas bakmndan disiplinler aras verilerden ve kaynaklardan oluan bir
aratrmadr. Bu konuda tefsir literatr haricinde sre ve hadis kaynaklarn
kullanacak olmamz disiplinleraras almalarn aratrmalara kazandraca katk ve
yntem asndan da katk salayacaktr.

0.2. Yntem ve Kaynaklar
almamz, genel olarak, tasvir, tahlil ve tenkit yntemlerine dayanmaktadr. Bu,
rivyet ynelimli bir yntemdir. Bunun iin sadece klasik kaynaklarda yer alan
rivyetlere ve grlere giderek bunlar zerinden konuyla ve yetlerle ilgili
deerlendirme ve yorum yapmaya ve bylece yeni bir yaklam ortaya koymaya
altk.
Kurnn vahyedilmeye baland kltrel ortam, ekonomik yapy,
toplumsal ilikileri ve din inan biimlerini ve bu konularla ilgili atmosferi ve
artlar daha ayrntl biimde ortaya koymak iin tarih ile ilgili kaynaklara ihtiya
vardr. Bu kaynaklar, Kurnn, nzil olduu toplumla nasl bir diyaloga girdiini ve
o toplumun Kurn nasl anladn ve uyguladn anlamamza yardmc olacaktr.
rnein Kurnn ilk dnem yetlerinde neden inan konularna ve ahlaki ilkelere
arlk verildii sorusunun cevabn bu kaynaklarda bulabilmekteyiz.
Bilimsel Kurn almalar iin Kurn metni, Kurn fihristleri, gramer
kitaplar, tefsirler, hadis koleksiyonlar, tarih kaynaklar, siyer ve ada ilimler
(Semantik, Semiyotik, Antropoloji, Arkeoloji, Hermeneutik) temel kaynaklardr. 19
Tefsir, Kurnn indii zaman ile ilgili bilgileri ieren haberlerden
yararlanmaktadr. Hz. Peygamberin yetlere ilikin aklamalar ve yetlerin indii
ortam renmek iin hadisler, tefsire bilgi malzemesi sunmaktadr. Hadis
rivyetleri, yetlerin sebeb-i nzl bilgilerini, yetlerin ini srasyla ilgili olarak
nsi ve mens bilgilerini, dorudan yetlere aklama getiren rivyetleri, kraat
19
Bk. Andrew Rippin, Tools for the Scholarly Study of the Qurn, EQ V (2006): 294-300.
aklamalarn ve baz dilbilimsel verileri salamaktadr. nk Hz. Peygamber ve
sahabe Kurnn indii artlara ahit olmular ve hatta yetlerin inmesine sebep
tekil etmilerdir. 20
Sre, slm edebiyatnn en erken dnemi olan Hz. Peygamberin hayatn 21
ele alan bir alandr. Bu ilim, Kurn vahyi ve slm toplumunun tesisi zerine
odaklanmtr. Mslman geleneinde srenin kullanm Peygamber biyografisine ait
klnmtr. Siyer ilmini genel olarak Hz. Muhammedin iinde yaad zaman ve
corafyay ele alan bir disiplin olarak tanmlayabiliriz. 22 Vahyi tecrbe eden Hz.
Peygamberin hayat ile ilgili bilgiler sunmas bakmndan siyer ilmi tefsirin
kulland ilimlerden biridir. Dier taraftan Kurnda Hz. Peygamberin hayatna
ilikin yetler de yer almaktadr. Bu bakmdan Hz. Peygamberin hayatnn her
aamas, Kurnn nzlnden koparlmakszn grlmelidir. te bu sebeple
almamzda tefsir kitabiyatnda yer alan nzl asr bilgilerini deil de sre
literatrn temel kaynak olarak alacaz. Bunun sebebi sre eserlerinde tarih olaylar
kronolojik olarak sralanmakta ve bunlarn yetlerle irtibat yaplmaktadr.
20
Kurn ve Hadis ilikisi konusunda deerlendirmeler iin bk. Timothy P. Harrison, ad and
the Qurn, EQ II (2002), 376-428; Herbert Berg (ed.), Method and Theory in the Study of
Islamic Origins, Brill, Lieden-Boston 2003, s. 136-208; R. Marston Speight, The Function of
Hadith as Commentary on the Qurn as Seen in the Six Authoritative Collections, Approaches
to the History of the Interpretation of the Quran, ed. Andrew Rippin, Clarendon Press, Oxford
1988, s. 63-81; M. A. S. Abdel Haleem, The Quran and Hadith, The Cambridge Companion to
Classical Islamic Theology, ed. Tim Winter, Cambridge Press, Cambridge 2008, 19-32;
Muhammad Qasm Zaman, Maghazi and the Muhaddithun: Reconsidering the Treatment of
Historical Materials in Early Collections of Hadith, IJMES 28/1 (1996): 1-18.
21
Oryantalist literatrde bu dnem Kurtulu Tarihi (Heilsgeschichte/Salvation History) olarak
adlandrlmaktadr. Bununla Mslmanlarn kurtuluunu hedef alan koruyucu kutsal tarihin
yazya geirilmesi kastedilmektedir. rnek olarak bk. Classical Islam: a sourcebook of religious
literature, ed. Norman Calder, Jawid Mojaddedi, Andrew Rippin, Routledge, London 2003.
22
Wim Raven, Sra and the Qurn, EQ V (2006): 29.
Tefsirlerimizde hem bu zellik mevcut deildir hem gelenekte genellikle tefsir
Mushaf sras esas alnarak telif edilmitir.
Sre kitabiyatnda tam bir kronoloji olduunu sylemek mmkndr. 23 Ancak
bir istisna olarak bn Him (218/833) Yahudiler ve Hristiyanlarla ilikilerde tarih
sralamay gz nnde bulundurmadan konunun btnl asndan Tevrat ve
ncilde Hz. Peygamberi haber verdii kabul edilen yetler hakkndaki rivyetleri
ele almtr. Tarihilerin de bir biyografiden bekledii temel unsur, konu ald kiiyi
kendi tarih balam iinde kavram ve aklam olmasdr. 24
Tezimizde belli bir zaman dilimini ele aldk. Bu, ada dnemde Kurnn
anlalmas sorusuna bir yntem teklifi sunabilmeyi hedeflemektedir. Bu yntemle
hem yetlerin ait olduklar tarih balam ierisinde tefsirleri gerekletirilmesi hem
yetlerin tefsir biliminin yntemine uygun bir ekilde tefsir edilmesi
amalanmaktadr. te yandan bu yntemin gerekletirilebilmesi, yetlerin tarih
balamlar ve yetlerin nzil olduklar anda kastettikleri anlamn ortaya karlmas
ancak tarih ve hadis rivyetlerine dayanlarak ortaya karlabileceinden siyer, tefsir
ve hadis eserlerine mracaat edilerek yrtlecektir.
23
Sre mellfilerine ilikin ayrntl bilgi iin bk. aban z, lk Siyer Kaynaklar ve Mellifleri,
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora tezi, Ankara 2006;
Mehmet zdemir, Siyer Yazcl zerine, Milel ve Nihal 4/3 (2007): 129-162. lk siyer ve
meaz kaynaklar ile ilgili deerlendirmeler iin bk. J.M.B. Jones, The Maghz Literature,
Arabic Literature to the end of the Umayyad period, ed. A.F.L. Beeston ve dierleri, Cambridge
University Press, 1983, s. 344-351; M.J. Kister, The Srah Literature, Arabic Literature to the
end of the Umayyad period, ed. A.F.L. Beeston ve dierleri, Cambridge University Press,
Cambridge 1983, s. 352-373.
24
John Tosh, Tarihin Peinde, trc. zden Arkan, Tarih Vakf Yay., stanbul 2005, s. 81.
Aratrmamz boyunca esbbun-nuzl, Mekk-Meden, nsi-mens,
kronoloji, tarihlendirme, oryantalist ve Batl yaklamlar gibi tefsir ve Kurn
ilimleri alanlarnn kavram ve kavram gruplar tezimizin kavramsal erevesini
oluturacaktr. yetleri aklamak iin yetlerin nzil olduu ortam ve artlar
hakknda bilgi edinmek, zaman ve mekn balamn, bu olaylar meydana getiren
ahslar veya topluluklar doru bir ekilde belirlemek klasik Kurn ilimlerinden
esbbun-nuzl tarafndan yaplmaya allr. Mekk-Meden, esbbun-nuzl ve
nsi ve mens bilgisi yetlerin tarihlerini bize bildirir. Batl yaklamlar ile
kastedilen, zellikle 19. yzyldan sonra Kurn tertibi zerine alan
oryantalistlerin grleridir.
Tezimiz aamal mukayeseli bir almadr. Birinci aamada, konu ile ilgili
mukayese slm ve Bat gelenei arasndadr. kinci aamada, her bir gelenek kendi
ierisinde yer alan dier grlerle karlatrlmtr. nc aama ise yetlerin
tarih balamlarna ilikin tefsir, hadis ve sre kitabiyatnda bulunan rivyetlerin
karlatrlmasdr.
Yorumbilimde (Hermeneutik) tarih bir metni anlamak iin eitli balam
trlerinden sz edilir. Kurn yetlerinin anlalmas bakmndan dilsel, tarihsel,
toplumsal ve konusal balam en etkili balamlardr. Bir metni oluturan en kk
dilsel birimler kadar o metnin olutuu, hitab ettii ve anlald tarih ve toplumsal
balam da metnin anlalmasnda nemli role sahiptir. 25 Hermeneutik iin balam,
anlama faaliyetinin en merkezi unsurudur. Szn hangi ortamda, hangi sebepten
25
H.P. Rickman, Anlama ve nsan Bilimleri, trc. Mehmet Da, Ankara 1992, s. 108; ayrca bk.
Mehmet Grmez, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu,
Diyanet Vakf Yay., Ankara 2000, s. 122.
dolay sylendiini ortaya karan balam bu anlamda anlama ve yorumlamann
temelini oluturur. Bu bakmdan tezimizde yetlerin nzl tarihleri belirlenirken
temel zellii aratrdk:
1. yetlerin tarih balam
2. yetlerin dilsel zellikleri
3. yetlerdeki konu btnl
Bylece yetlerin tarihlendirilmesinde ncelikli olarak sre, tefsir, esbbun-nuzl ve
hadis kitabiyatnda yer alan ve yetlerin tarih balamlarna iaret eden rivyetleri
deerlendirdik ve bir tarih belirlenmeye altk. yetlerin dilsel zellikleri,
yetlerdeki slup benzerlikleri ve farkllklar, yetin tarih balam ile ilgili
ipularna sahip olmas bakmndan deerlendirilmitir. Ayrca yet pasajlar konusal
bir btnle sahip olmalar ynyle tarih verileri desteklemektedir.
yetlerin tarihini tespit etmeye alrken ele aldmz rivyetler ve tarih
malzeme tarihsel-eletirel yntemle deerlendirilmeye allmtr. Eski metinlerin
anlamn bilimsel yntemle almak olarak tanmlayabileceimiz tarihsel-eletirel
yntem, metni veya sz ekil, muhteva ve slup asndan incelemeyi
hedeflemektedir. Tarihsel eletiri ynteminin amac, metnin vcut bulduu tarihsel
ortamn artlarn yeniden ina etmeye alarak metnin kastettii anlam mevcut
parametreler araclyla tespit edebilmektir. Bu yntemin temel zellii tarihsel ve
eletirel olmasdr. Metodun tarihsel olmasnn anlam, eski metinlere uygulanmas
ve bu metinlerin tarihsel ve art-zamanl srelerini aydnlatmay amalamasdr.
Eletirel olmasnn anlam ise, her aamasnda mmkn olduunca nesnel bilimsel
lt yardmyla ilevini grmesidir. 26 Bylece ada okuyucu iin anlalmas zor
olan metinlerin anlamna ulamak mmkn olmaktadr.
Tarihsel-eletirel yntemde metnin kendi tarihsel balam ierisinde
anlalmas esastr. Bu ynteme gre tarih, teolojik zeminde Allah, Kurn, Hz.
Peygamber, nceki kavimler vb. konular hakknda bize bilgi malzemesi sunan bir
alandr. Bu sebeple btn bu konularla ilgili her trl tartma, tarih balamlar
ierisinde anlaml ve anlalr olmaktadr. 27 Bu yntemi benimsemekle Kurnn
indii a, dnemi, insanlar, kurumlar ve toplumlar tarihin ak ierisindeki
konumuna referansla aklamaya alacaz. Byle bir yntem yaps itibariyle
zamana baldr ve tarihin de zaman kavram darda tutularak anlalmas zordur.
nk tarihsel zaman, olgularn anlalabilirliinin zeminidir ve olaylarn zamana
bal belirlenmeleriyle ortaya kan bir sretir.
Tarihsel eletiri, metin hakknda szn genetii ile ilgili sorular sormaktadr.
Szn ne zaman sylendii veya metinlerin ne zaman yazld sorusu yntemin ilgi
alanndadr. O, metnin tarihi ve tarihncesi ile ilgilendiinden metnin orijinal
anlamyla ilgilidir. Bu yzden bu metot, metnin ilk okuyucular iin ne kastettii ile
ilgilenir. ada okuyucuya hangi armlar yaptracayla ilgilenmez. Dolaysyla
metnin orijinal anlam kendi tarihi srecinde ne idi? bu metodun sorduu en temel
26
John Barton, Historical-Critical Approaches, The Cambridge Companion to Biblical
Interpratation, Cambridge University Press, 1998, s. 10vd.
27
Ayhan Bak, Tarih Felsefesinin Oluumu, Dergah Yay., stanbul 2004, s. 235. Ayrca bk. Doan
zlem, Tarih Felsefesi, Dokuz Eyll Yay., zmir 1998; R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi
zerine Denemeler, trc. Erol zvar, Ay Kitaplar, stanbul 2000.
sorudur. Bylece temel ama metni tarih balamna yerletirmek ve eer ilk
okuyucularna kastetmedii ekilde yanl anlaldysa bunu tartmaktr. 28
Tarihsel eletiri yntemi, metnin anlamnn onun arkasndaki dnyada
olduunu vurgulamaktadr. Metnin arkasndaki bu dnyay tarih ve kltrel evre,
insan, olaylar ve ifah ve yazl rivyetler oluturmaktadr. Tarihsel-eletirel yntem
metnin ortaya kt yeri, atmosferi ve metin zerinde ilk melliflerin kastettii
manalarn tespitini salamaktadr. 29 Bu adan bakldnda tefsir ilminin klasik
tanm, tarihsel-eletirel yntemin amacyla benzer zellie sahiptir denilebilir. Zira
tefsir, yetlerin indikleri zaman ne kastettiini ortaya koymaya alan bir disiplindir.
Kurucu cemaatin/sahabenin yetten ne anlad, tefsirin yntemsel olarak ncelikli
hareket noktasdr. Dolaysyla tefsir, Kurn metninin ilk hitap evresi iin ne
kastettii ile ilgilenmektedir. 30
ada dnemde yaayan bir okuyucunun gemi yzyllarda yazlm bir
eseri anlayabilmesi ve deerlendirebilmesi iin o eserin yazld adaki koullar
inanlar, dnya gr ve gelenekleri hakknda bilgi sahibi olmas gerekir. Bundan
dolay eseri tam anlamyla kavrayabilmek, ona doru bir adan bakabilmek iin
okuyucunun o aa dnebilmesi ve o an okurunun gzleriyle esere bakabilmesi
gereklidir. Tarihsel ilem ya da yntem, temelde, dnden bugne ulaan kantlar
anlamaktan ve yorumlamaktan oluur. Yorum ise, bilindii gibi dne ait olmaktan
daha ok bu gne aittir. Bugne dair bir ina ihtiyacn tarihsel verilere dayanarak
28
John Barton, Historical-Critical Approaches, s. 10.
29
A.y.
30
Kr. Mturd, Teviltul-urn, thk. Ahmed Vanlolu-Bekir Topalolu, stanbul 2003, I, 3.
gerekletirmektir. 31 Bu yntem belgenin yorumlanmasyla ilemektedir. Tarihsel
ilemin znde kant yorumlamak bulunmaktadr. 32
Tarih balam belirlerken verileri kullanarak gemii bugnde anlama veya
gemii bugnde ina etme abasn iki ayr tarzda kurmak mmkndr. Birincisi,
belge-bilgi tarihilii (rivyeti tarihilik); ikincisi ise yorumcu tarihiliktir (neden-
naslc tarihilik). Rivyeti tarihilikte veriler anlama gibi bir aba olmakszn
olduu gibi aktarlrken yorumcu tarihilik de verileri anlamaya tabi tutulmaktadr. 33
Tefsirlerimizde bu zellikleri bulmak mmkndr. Nakledilen verilerin rivyeti
tarihilik metoduyla rivyetin tarih gereklerle uygunluu gzetilmeksizin
nakledildii tefsir malzemesinin yannda yorumcu tarihilik rnei sayabileceimiz
tefsirlerde nakledilen rivyetlerin hem isnad hem de metin asndan eletirildiini
grebilmekteyiz. yetlerin anlalmasnda yorumcu tarihilie ihtiya olduu
kanlmazdr. nk yetlerle ilikilendirilen rivyetlerin yet ile ayn tarihsel
balam paylam olmasna dikkat edilmelidir.
Anlama faaliyetlerini ilevsel klmaya alan bir dnme ya da felsef
tefekkr gelenei olarak hermeneutiin sorduu Herhangi bir eyi anlamak nedir?
sorusunu net olarak cevaplandrmak kolay deildir. Bunun sebebi ncelikle anlama
sorununun birok balamnn olmasndandr. Heideggerin anlamann bir bilin
31
Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, letiim Yay., stanbul 2002, s. 78-79.
32
R. G. Collingwood, Tarih Tasarm, trc. Kurtulu Diner, Dou-Bat Yay., Ankara 2007, s. 44.
33
Mehmet Mahfuz Sylemez, Tarih zerine Notlar, Milel ve Nihal 4/3 (2007): 13; R. G.
Collingwood, a.g.e., s. 42; John Tosh, Tarihin Peinde, trc. zden Arkan, Tarih Vakf Yay.,
stanbul 2005, s. 3.
faaliyeti deil, bir dnyaya ait olma durumu olduu fikri 34 burada bize yntemel bir
bak salamaktadr. Tefsirlerimizi, mfessirlerin teorik ve tarihsel anlamalarnn
rnleri olarak deerlendirdiimizde bu eserlerden elde ettiimiz malzemelerin
tarih, kltrel ve dilbilimsel alanlardan nakledilebilen anlamlar/anlamalar olduunu
syleyebiliriz.
Kurn metninin balamn belirleyerek kastettii anlam ortaya karmak
zellikle son zamanlarda tarihsellik konusu ile badatrlmaktadr. Tarihsellik, farkl
anlam alan ve tanmlar olan bir kavram olarak karmza kmaktadr.
Tarihsel/tarih olmak bir sfattr. Bir baka ifadeyle tarihle ilgili veya tarihe ait
anlamna gelmektedir. En bilinen anlam ile tarihsellik, vahiy alannda kullanlmak
istendiinde, mesajn belli bir mekanda ve belli bir zamanda, yani belli bir tarihsel
durumda ortaya kt durumdur. Bu basit tanm erevesinde Kurnn
tarihselliinden sz ettiimizde, aslnda Kurnn belli bir tarihe ve belli bir tarihsel
duruma ait olarak ortaya kt ve tarih d bir anlam btnne sahip olmad
hususu anlalmaktadr.
Tarih balam belirlemek, tek bana bir anlama yntemi olarak
anlalmamal, btn anlam daireleri ierisinde bir halka olarak alglanmaldr.
Bylece yetin yerel ya da evrensel unsurlarn belirlemek kolaylar ve Kurnn
bugne hitab eden yz ortaya karlm olur. Zira nzil olan her yet, evrensel
nitelie sahip olmakla birlikte indirildii zamann, meknn ve artlarn ihtiyacna
verilmi ilh bir cevap olarak da anlalmaldr.
34
Gerard Bruns, Antik Hermeneutik, Yeni Zamanlar Yay., stanbul 2001, s. 18.
Buna gre Kurn- Kerim, milattan sonra 7. yzylda, Arap yarmadasnn
Hicaz blgesinde Mekke ve Medine ehirlerinde, Hz. Peygambere Arapa olarak
indirilmi bir kitap olarak tanmlanabilir. Bu tanmlamada drt tarih unsura iaret
sz konusudur:
i. zaman: milattan sonra 7. yzyl
ii. mekan: Arap yarmadas - Hicaz Blgesi - Mekke ve Medine ehirleri
iii. ahs: Hz. Peygamber
iv. dil: Arapa
Kurnn tarihsellii kadar insann tarihsel bir varlk olmas ve tarihselliin de
tarihsel bir dnce oluu da nmzde durmaktadr. Dolaysyla Kurn, tpk
kendisinin milattan sonra 7. yzylda yapt gibi kendi tarihselliimize mdahil
klmamz gerekmektedir.
Bu hususta Hans-Georg Gadamerin (1900-2002) application [uygulama]
kavram bize k tutabilir mahiyettedir. Gadamer uygulamay anlamann ve
yorumlamann kaynamas ile ortaya kan ey olarak grmektedir. Yani metnin
uygulanmas (application of the text), yorumcunun u andaki durumunu (present
situation) ifade etmek demektir. Bu balamda uygulama, hermeneutik eylemin
(anlama/yorumlama) bir parasdr. Bir metin, ister hukuk ister din olsun, her an
ve her zel (belirli) durumda farkl ve yeni yolla anlalmaldr. Dolaysyla anlama,
burada, her zaman uygulamadr. Gadamer anlalan eylerin (hkmlerin)
zamanlara ve durumlara gre deimesi gerektiini vurgulamaktadr. Ona gre bir

metin, her zaman farkl bir yolla anlald mddete anlalm demektir. 35 Bu
metne ulamak ise, yorum sayesinde ve yorum zerinden mmkn olmaktadr.
Ancak szl konumadan farkl olarak burada metnin karsnda bir muhatap yoktur.
Kendisini metne muhatap klan ve okumasn bilen kii metnin karsnda
durmaktadr. 36 Bu durumda Kurn metni, bizim iin yorum zerinden kendimizi
muhatap kldmz bir metin olmaktadr. Metnin/btnn anlalmas,
detaylarn/paralarn anlalmasna baldr. 37 Bu noktada Kurn metnini oluturan
detaylar, Mekk-Meden, esbbun-nuzl ve nes bilgileri ile bilebildiimiz, yet
veya yet gruplardr. Bylece btnn anlalmasnda bu paralarn nemi ortaya
kmaktadr.
Dier taraftan Kurnda klelik, zhar, lin, cariye, ok elilik, Hz.
Peygamberin Hz. Zeyneb ile evlenmesi, savalar vb. konularn mevcut olduunu
grmekteyiz. Bu konular tamamen Kurn- Kerimin ilk hitap evresi ile ilgili, tarih
unsurlara sahiptir ve bugn bu yetleri anlamak iin sz konusu tarih balamlarn
bilmek gerekir. Dolaysyla yetlerin tarih balamlarn bilmek Kurnn evrensel
ve tarih-st bir mesaj olduu hususuyla elimemekte; 38 aksine yetlerin
muhtevalarn ortaya kararak evrensel ilke ve mesajlar belirlemeyi salamaktadr.
35
Hans-George Gadamer, Truth and Method , Sheed and Word, London 1981, s. 274-276.
36
Paul Ricoeur, Hermeneutics & the Human Sciences, ed. ve trc.: John B. Thomson, Cambridge
University Press, New York 1981, s. 201-202.
37
Paul Ricoeur, Metin Modeli: Bir Metin Olarak Anlaml Eylem, Hermeneutik ve Hmaniter
Disiplinler, der. ve trc.: Hsamettin Arslan, Paradigma, stanbul 2002, s. 114-115.
38
Kr. Mustafa ztrk, Sunu, Kuran- Kerim Meali, OTTO Yay., Ankara 2008, s. 10vd.
Buna gre aratrmamz giri, ana blm ve sonutan olumaktadr.
almann genel plan ve kaynaklar aadaki ekildedir:
Birinci Blm
Ulmul-Kurn ve Hadis Literatr erevesinde Kurn yetlerinin
Tarihlendirilmesi Meselesi balkl birinci blm yetlerin tertibi meselesi ile
balamaktadr. Bu konudaki rivyetler ana kaynaklardan taranarak incelenmitir.
Daha sonra srelerin tertibi ile ilgili rivyet ve grler yine klasik kaynaklara
dayanarak ele alnacaktr. Rivyetlerin deerlendirilmesi ve usl limlerinin grleri
tasvir yaklamla aktarlmtr.
Tefsir disiplinin tarihlendirme konusundaki geleneksel kaynaklar bu
blmn inceleme konularndandr. Mekk-Meden, esbbun-nuzl, ve nes
konular erevesinde tefsir ilminde tarih ve yetleri tarihlendirme fikrinin yeri tespit
edilmeye allmtr. Bylece bu blmn amac slm geleneinde yetlerin
tarihlendirilmesi konusuna yaklamlar ortaya koymaktr.
Bu blmn verilerini oluturan kaynaklar erken dnem ve birincil kaynak
olarak nitelenen klasik ulmul-Kurn eserleri ve hadis koleksiyonlarnn ilgili
blmleridir. zellikle Zerkenin (794/1392) el-Burhn f ulmil-urn,
Suynin (911/1505) el-tn f ulmil-urn ve Tensuud-durer f tensubis-
suver adl eserlerinden yararlanlm; bn anbelin (241/855) el-Musned, Burnin
(256/870) e-a, Muslimin (261/875) e-a, Eb Dvdun (275/889) es-
Sunen, ve Tirminin (279/892) es-Sunen isimli hadis eselerine mracaat edilmitir.

Bu kaynaklarn haricinde ayrca Mekk-Meden, esbbun-nuzl ve nes konularyla
ilgili ada eserlere ihtiya nisbetinde bavurulmutur.
kinci Blm
Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar balkl ikinci blmde
oryantalistlerin tarihlendirme konusuna yaklamlar incelenmitir. Birinci blmdeki
ama slm geleneinde tarihlendirme konusundaki yaklamlar tartabilmekdi.
Ayn ekilde ikinci blmde de Batda bu konuyla ilgili yaklamlar
deerlendirmek temel abadr. kinci blmn temel ilgisi ise, ikili bir tasnif
ierisinde belirlediimiz isimler zerinden oryantalist yaklamda yetlerin
kronolojisine dayanmaktadr. Bu balamda konuyla ilgili yaklamlar tespit
edebildiimiz isimler erevesinde birinci blmde olduu gibi deskriptif bir ekilde
ele alnmtr.
Oryantalist literatrn konuya yaklamn ele aldmz ikinci blmde
oryantalistlerin bu konuda yazm olduklar birinci elden kaynaklar incelenerek
Kurn kronolojisi ile ilgili grleri deerlendirilmeye allmtr. zellikle
Gustav Weilin (1808-1889) Mohammed der Prophet ve Historisch-kritische
Einleitung in den Koran, Theodor Nldekenin (1836-1930) Geschichte des Qorns,
John Medows Rodwellin (1808-1900) The Koran, Rgis Blachrein (1900-1973)
Le Coran, Sir William Muirin (1819-1905) The Corn. Its Composition and
Teaching and the Testimony it bears to the Holy Scriptures, Hartwig Hirschfeldin
(1854-1954) New Researches into the Composition and Exegesis of the Qoran,
Richard Bellin (1876-1952) The Qurn Translated with a critical rearrangement of

the Surahs ve Introduction to the Qurn ve W. Montgomery Wattn (1909-2006)
Companion to the Qurn isimli almalarna mracaat edilmitir.
nc Blm
slm ve oryantalist geleneklerinde yetlerin tarihlendirilmesi konusu ele alnarak
tezin teorik erevesi belirlendikten sonra Hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel)
Periyodu zelinde Nzil Olan Kurn yetlerine Kronolojik-Olgusal Yaklam
balkl nc blm Hz. Peygamberin Medineye hicreti ile balayan ve Ben en-
Nar Gazvesi ile biten tarih sre ierisinde vahyedilen yetlerin sre literatrnden
hareket ederek kronolojik sralamasnn belirlenmesi zerinde younlamaktadr.
Btn Kurn yetlerini ya da sadece Mekke ve sadece Medine dneminde
nzil olan yetlere ilikin rivyetleri tarayp deerlendirmek bir doktora almasna
smayacak genilikte olduu malumdur. Tarihlendirme konusunda daha nce byle
bir alma yaplmam olmas bakmndan prototip olacak tezimizde yeterli bir
rneklik oluturabilmesi iin sz konusu dneme ilikin en ok kayt hicr 1 (Rebul-
evvel) - 4 (Rebul-evvel) periyodunda olduundan tezimizde bu srete nzil olan
yetlerin kronolojisini tespit etmeye altk. Mekke dnemine ilikin yeterli verilere
ulaamayacamzdan dolay alannda ilk olacak almamz iin bu dnem doru bir
alma sahas olmayacaktr. Btnyle Kurna uygulanmas gereken bir yntem
iin tarihsel olarak daha ok bilinen bir dnemden balamann daha uygun olaca
kanaatindeyiz. Bylelikle bilinenler elenmi olacak ve bilinenden bilinmeyene
gidilerek, bilinmeyenin ortaya karlmasnda bilimsel bir yntem izlemi olacaz.

Kurn, 23 yllk zaman ierisinde yet, yet gruplar ve sreler halinde inzl
edilmitir. Bu 23 yllk vahiy srecinin yaklak 13 yl Mekkede, 10 yl ise
Medinede gemitir. 39 Kurn ilimleri alannda bu tarihlendirme Mekk ve Meden
ilmi olarak mstakil balk altnda ele alnmtr. Burada srelerin Mekk ve Meden
oluu hakknda farkl gr bulunmaktadr. Bu tasnifler yetin nzil olduu
mekan, hicret ve muhataplar esas alnarak yaplmtr. En ok kabul gren yaklam,
indii yere baklmakszn hicretten ncekilerin Mekk, hicretten sonrakilerin Meden
saylmas eklindedir. Kronolojik sralanmad iin Mekk srelerde Meden,
Meden srelerde Mekk yetler mevcuttur. Kurnn doru anlalmas iin
yetlerin nerede nzil olduunu bilmek nemlidir. nk yetler nzil olduu ortam
(Mekke ve Medine) dikkate alnarak indirilmitir. yetlerin konular ve sluplar
Mekk veya Meden olduklar konusunda bilgi iermektedir. Mekkedeki yetler
tevhid, ahiret ve ahlak konularnda ksa ve edebi yn kuvvetli olan bir slupla
inmitir. Medine dneminde ise yetler ibadet, hukuk, dier topluluklarla ilikiler
konularnda edeb sanatlara daha az yer verilerek nzil olmutur. Medine dnemi Hz.
Peygamberin byyen politik gcn ve Mslman cemaatin sosyal durumunu
yanstmas bakmndan nemlidir. Meden sreler birbirini nisbeten daha belirgin sra
ile takip etmektedir. Bu sreler hukuk meseleler, evlenme ve boanma gibi husular,
miras, cihad vb. konular iermektedir. Ayrca bu dnemde nzil olan srelerde
muhacirun, ensar, mminler, mnafklar gibi farkl insan gruplarna hitap edildiini
grmekteyiz. Yine bu dnemde urayza oullar, Nar oullar ve aynu
oullar gibi Yahudi kabileleri toplu olarak yahd (Yahudiler); Hristiyanlar ise
39
Rivyetlerde Hz. Peygambere Kurn indirildii halde on sene Mekkede, on senede Medinede
ikamet ettii nakledilmektedir. Bk. Bur, Feilul-urn, 1.
nar ismi ile anlmtr. Sadece Meden srelerde kitap sahibi insanlar ehl-i kitab
ad ile tanmlanmtr.
yetlerin kronolojilerinin tespiti iin veri toplama yntemi, drt aamal bir
kaynak taramasdr. Birinci aamada Ms b. Ube 40 (141/758), bn s 41
(150/767), Vid 42 (207/823), bn Him 43 (213/828), bn Sad 44 (230/845), alfe
40
Ms b. Ube, Medine ekolnn yntemine sk bir ekilde baldr. Hz. Peygamberin hayat ve
genel olarak slm Tarihi ile ilgili en erken melliftir. Eseri, E. Sachau tarafndan tek bir el yazma
nsha kullanlarak Almanca tercme ve notlarla birlikte 1904 ylnda neredilmitir. Eser
hakknda Bat literatrnde almalar mevcuttur. Detayl bilgi iin bk. J. Schacht, On Ms b.
Uqbas Kitb al-Maghz, AO 21 (1950-1953): 288-300; Gregor Schoeler, Ms b. Ukbas
Maghz, The Biography of Muammed, ed. Harald Motzki, Brill, Leiden-Boston-Kln 2000, s.
67-97. Schoelerin bu almas eserde yer alan rivyetlerin ve isnadlarn deerlendirilmesi
bakmndan nemlidir.
41
bn s, sre edebiyatnn en nemli yazardr. Erken dnem rivyetler ve tarih konusunda zel
bir yeri vardr. bn sn hocas ez-Zuhrdir. Medinede yaad dnemde rivyetler nemini
yitirmi ve yerini mkellef isnadl hukuki hadislere brakmt. Bu sebeple Medinede ok fazla
takdir gremeyen bn s, Iraka yerlemi ve burada daha fazla itibar grmtr. Halife
Manr kendisinden demin yaratlndan o gne dek olaylar ihtiva eden bir tarih kitab
yazmasn istemitir. Bunun zerin bn s, ciltlik aheserini yazmtr. Eseri, el-Mubtede
vel-meba vel-Mez blmlerinden olumaktayd. bn s eserini bazen kronolojik bazen de
konularna gre dzenlemitir. Bir tane kopyas olduu dnlen bu eserin gnmze nakli
rencileri ve eserin daha sonraki dnemlerdeki derleyicileri tarafndan olmutur. bn sn en
nemli derleyicisi bn Him (215/830), aber (310/923) ve daha az tannan Amad b. Abd
al-Cebbr al-Urid (272/886)dir. Bk. Wim Raven, Sra and the Qurn, EQ V (2006): 33-34;
Mustafa Fayda, bn shak, DA 20 (1999): 93-96. Gregor Schoeler, erken dnem yazl ve szl
gelenei karlatrrken bn s ve bn Abd Rabbihnin eserleri haricinde ilk dnem slm
almalarnn ounun szl nakil olduunu belirtmektedir. Bu anlamda slmda yazl nakile
gei srecinde bn sn nemli rol olduunu ifade etmektedir. Bk. Gregor Schoeler, The
Oral and the Written in Early Islam, trc. Uwe Vagelpohl, ed. James E. Montgomery, Routledge,
London and New York 2006, s. 29. Benzer bir ekilde Versteegh, hicr ilk yllarda hemen hemen
hi mstakil eser yazlmadn ancak baz durumlarda limlerin derslerini ok snrl bir grubun
kullanmnda olsa da kayda geirdiklerini belirtmitir. bn s, Sresini halifelik makamna
hizmet amacyla yaym ncesi baz formlarna koymutur. Bu faaliyet, yazl malzemenin
gelimesinde byk bir role sahiptir. Versteegh, Arabic Grammer and Quranic Exegesis in Early
Islam, Brill, Leiden 1994, s. 51.
42
Vid, mkellef bir tarihi olarak bilinmektedir. Abbs saraynda nemli bir pozisyonu olduu
iin elinin altnda ok kymetli bir ktphanenin bulunduu bilinmektedir. Ayrca savalarn
yapld yerleri ziyaret etmi ve savaa katlanlarn altsoylaryla grmeler yapmtr. Eserinde
tam bir kronoloji dikkati ekmektedir. Vidden naklolan dier sre malzemeleri ktibi bn Sad
tarafndan alntlanmtr. Bk. Wim Raven, Sra and the Qurn, EQ V (2006): 34.
43
bn Him, bu alandaki hretini bn sn sresini yeniden tertib ederek kazanmtr. Bu eseri
hazrlarken bn sn en bilinen ravilerinden Ziyd b. Abdullh el-Bekknin nshasn esas
alarak edisyon etmitir. Edisyon srasnda baz ilavelerde de bulunmutur. Kitap zamanla onun
adyla anlmtr. Bk. Mustafa Fayda, bn Him, DA 20 (1999): 71-73.
b. ayy 45 (240/854), bn ebbe 46 (262/876), Belur 47 (279/892), aber 48
(310/923), Mariz 49 (845/1442) ve asallnnin 50 (923/1517) eserleri incelenerek,
44
Devrinin limlerinden din ilimler, Arap dili ve edebiyat okumu ve hadis ve ahbar renmek
iin Kufe, Mekke ve Medineye gitmitir. Mekke ve Medinede bulunduu srada Hz.
Peygamberin gazve ve seriyyelerinin getii yerleri incelemitir. 200/815 ylnda Badatta
hocas Vidnin ktipliini yapmtr. Halkul-Kurn konusunda bn Sad, Abbs Halifesi
Memnun istedii gibi bir gre sahip olmas bask ve ikenceden kurtulmasna ancak Mutezil
olarak tenkit edilmesine sebep olmutur. Kitbu-abatil-kebr; siyer, meaz ve tabakat ana
blmlerinden olumaktadr. Siyer ve meaz blm bn s, bn Him ve Vidden sonra
Hz. Peygamberin hayat ve ahsiyeti zerine kaleme alnm elde mevcut eserlerin
ncsdr. Bk. Mustafa Fayda, bn Sad, DA 20 (1999): 294-295.
45
Hayat hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Eseri Bak b. Mahled yoluyla rivayet edilmi
ve kronolojik esasa gre yazlmtr. Bu zellii ile siyer literatrnde kronolojik esasa gre
yazlm tarih kitaplarndan gnmze ulaan ilk rnek eser olmaktadr. alfe b. ayy,
eserinde Hz. Peygamberin Medineye hicretinden sonra gelien olaylara yer vermektedir. Bk.
Mustafa Fayda, Halfe b. Hayyt, DA 15 (1997): 301-303.
46
Bir ok din ilim ve Arap dili ve edebiyat tahsil eden bn ebbe, 212/827 senesinde bir ok
muhaddis ve fakih gibi Kurn Allah kelmdr ve mahlk deildir fikrini ifade ettii iin
baskya maruz kalmtr. Cer ve tadl limleri bn ebbenin sika bir ahsiyet ve rivyetleri
birbirine kartrmayan gvenilir bir muhaddis olduunda ittifak etmitir. Belur ve aber, bn
ebbeden iktibaslarda bulunmutur. Gnmze ulaan tek eseri olan Triul-mednetil-
munevvere, hadis rivyetindeki isnad usulne bal kalarak kaleme alnan ve zamanmza kadar
gelmi en eski Medine tarihidir. Bk. Mustafa Fayda, bn ebbe, DA 20 (1999): 371-372.
47
Bir ok muhaddis, tarihi ve neseb limlerinden faydalanan Belurnin hakknda kaynaklarda
yer alan bilgiler ounlukla Abbs halife ve vezirleriyle olan mnasebetleriyle ilgilidir.
Gnmze ulaan iki byk eserinden biri olan Ensbul-erf; Siyer, Halifeler dnemi, Emevi ve
Abbs dnemleri zerine yazlmtr. Bk. Mustafa Fayda, Belzr, DA 5 (1992): 392-393.
48
slm tarihisi, muhaddis ve mfessir olan aber, varlkl olan babasnn imkanlaryla bir ok
slm ilim merkezini ziyaret etmi ve ilim tahsil etmitir. Kitbul-abrir-rusul vel-muluk,
peygamberler, hkmdarlar, Ssn devri, Peygamber ve ilk drt halife, Emev ve Abbsler devri
tarihini ele ald genel bir tarih kitabdr. Bk. Fikret Iltan, aber, A XI (1979): 594-598.
Eserinde olaylar hicr tarihin bandan itibaren hicr yllara gre dzenlenmitir.
49
Fkh, Hadis, Kraat, Dil, Nahiv, Edebiyat ve Tarih alanlarnda ilim tahsil eden Mariznin
zellikle Msr ve slm Tarihi ve Hz. Peygamberin hayatyla ilgili eserleri mevcuttur. mtul-
esm bim lin-nebiyyi (s) minel-avali vel-emvali vel-afdati vel-meta, Hz. Peygamberin
hayat zerine kaleme alnm en geni muhteval eserlerin banda gelmektedir. Bu eserinde
kendisinden nce Siyer, Hadis ve Deliln-nubuvve gibi alanlarda telif edilmi kitaplardan
faydalanm ve ok farkl ynleriyle Hz. Peygamberin hayatn ele almtr. Bk. Eymen Fud
Seyyid, Makrz, DA 27 (2003): 448-450.
50
Kurn ve hadis hafz olan asallnnin ayrca on drt kraati ve rivyetlerini bildii
kaynaklarda yer almaktadr. El-Mevhibul-leduniyye, Hz. Peygamberin kabrini ziyareti
esnasnda bir mddet bulunduu Medinede hissiyatla yazm olduu bir siyer kitabdr. Bk.
Abdulkadir enel, Kastalln, DA 24 (2001): 583.
tarih olaylar sralanmaya allmtr. 51 Bu eserlerde tarih olaylarla irtibatlandrlan
yetler tespit edilmitir. Savalarn tarihlendirilmesinde Vidnin sralamas takip
edilmitir. Tarihlendirmeye ilikin kaynaklarda yer alan farkl rivyetler dipnotta
gsterilmitir. Siyer olaylarnn anlatmnda yeti anlamamza yardmc olacak
olaylar daha ayrntl verilirken dierlerine tarih ak tamamlamak ve yetin kendi
tarih balamndan nceki ve sonraki olaylar grebilmek iin yer verilmitir.
Aratrmamzn ikinci aamasnda, rivyetleri bnyesinde tamas
bakmndan zengin olan aber (310/923) ve bn Kerin (774/1373) tefsirlerinden
sre kaynaklarnda tarih olaylarla irtibatlandrlan yetler taranmtr. Bu tefsirlerde
tarihe ak iaretler ve gndermeler yapan rivyetler tespit edilmitir. Bu dnemin
hukuk ve sosyal konular iermesi bakmndan urubnin (671/1273) tefsiri de
temel bavuru kaynamz olmutur. Mutil b. Suleymn (150/767), Zemaer
(538/1144) ve Rznin (606/1209) eserleri de ihtiya nisbetinde mracaat
kaynaklarmz arasndadr. Kurnn vahyedildii dneme daha yakn zamanlarda
yaam mfessirlerin grleri ve tercihleri esas alnmtr. Yine rivyet malzemesi
asndan zengin olmas bakmndan rivyet tefsirlerine ayrca nem atfedilmitir Bu
blmde bavurulan mfessirlerin yetlerin tarih balamlarna ilikin
deerlendirmeleri esas alnmtr. Mfessirlerin deerlendirmeleri kronolojik olarak
verilmitir. Bylece yetlerle ilgili art-zamanl yorum geliimini de grebilmek
hedeflenmitir. Ayn ekilde rivyetlerde ortaya kan elikili ve anakronik unsurlar
51
Klasik literatre ek olarak Hz. Peygamberin biyografisi ve slm Tarihi kronolojisi ile ilgili
mracaat edilen kaynaklar unlardr: brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj,
Ankrara 2007; Kasm ulul, lk Kaynaklara Gre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, nsan Yay.,
stanbul 2003; Mehmet Apaydn, Resullullahn Gnl, stanbul 1995; Kzm Dnmez, Onun
Gnleri: Hz. Muhammedin (s.a.v.) Hayatnn Kronolojisi, stanbul 2004; Muhammed bin Slih
ed-Dima (e-m), Peygamber Klliyat, trc. Adem Yerinde, Ocak Yay., stanbul 2003-2004.
da kimi zaman mfessirlerin kendi aklamalar kimi zaman da kendi tespitlerimiz
erevesinde belirlenmi ve deerlendirilmitir.
nc aamada, bn anbel (241/855), Bur (256/870), Muslim
(261/875), Eb Dvd (275/889) ve Tirminin (279/892) hadis eserlerinden
yetlerin konularna gre ilgili kitb ve bb balklar taranmtr. 52
Drdnc aamada ise, sebeb-i nzl kaynaklar incelenmitir. yetlerin
nzl sebepleri ile ilgili rivyetleri deerlendirmek iin Vid (468/1076) ve
Suynin (911/1505) eserlerine bavurulmutur. 53 Ayrca btn bu kaynaklarn yan
sra Kurnn kendisi de, yetlerin konularnn ve sluplarnn farkl olmas
bakmndan tarihlendirmede temel kaynaktr. Zerkenin (794/1392) el-Burhn ise
Mekk ve Meden srelerin tertibi balamnda mracaat ettiimiz temel eserimizdir.
Genel lkeler ve Aklamalar
Aratrmamzn kaynaklar belirlenirken ncelikle klasik ve modern indeksler 54 ve
tez bibliyografyalar 55 taranmtr. Batda, Trkiyede ve Arap lkelerinde bulunan
52
Ayrca hicret ncesi (s. 307-347) ve Medineye hicret ve sonrasna ilikin (s. 351-405) hadislerin
tespitinde Suleymn b. amd el-Uvrenin Es-Sretun-nebeviyye fi-aiayni ve inde Ibn s
isimli eserine (Cmiatu mm Muammed b. Sudil-slmiyye, Riyad 1993) mracaat ettik.
53
Esbbun-nuzl rivyetleri iin ulaabildiimiz modern almalar unlardr: lid Abdurramn
el-Akk, Teshlul-vusl il marifeti esbbin-nuzl, Beyrut 2000; brhm Muammed Al,
aiu esbbunn-nuzl: dirse adiiyye, Drul-alem, am 2003; Bedreddin etiner,
Fatihadan Nasa Esbab- Nzl, ar Yay., stanbul 2002.
54
Taranan klasik ve modern indeksler unlardr: Arab Islamic Bibliography, ed. Diana Grimwood-
Jones, Derek Hopwood, J. D. Pearson, Harvester Press, Sussex 1977; Arabic Culture: Through its
Language and Literature, Muhammed Hasan Bakalla, Kegan Paul International, London 1984;
Arabic Materials in English Translation: a Bibliography of Works from the Pre-Islamic Period to
1977, Margaret Anderson, G. K. Hall, Boston 1980; The Fihrist of al-Nadm, A Tenth-Century
Survey of Muslim Culture, II vols, ed. ve trc. Bayard Dodge, Columbia University Press, New
York & London 1970; Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS): Quranwissenchaften, Hadit
Geschichte, Fqh, Dogmatik, Mystik, Fuat Sezgin, E. J. Brill, Leiden 1967; Guide to Sira and
birok ktphanenin kataloglarna 56, ayrca elektronik ortamda da kaynak ve
verilere 57 bavurulmutur.
Hadith in Western Languages, Munawar Ahmad Anees, Alia N. Athar, Mansell Publishing
Limited, London/New York 1986; Handbuch der Islam-Literatur, Gustav Pfannmller, Walter De
Gruyter, Berlin 1923; Index Islamicus, Mansell Publishing Limited, London-England, ts; Index of
Islamic Literature Supplement to the Muslim World Book Review (MWBR), The Islamic
Foundation, London-ngiltere, ts.; Introduction to the History of the Muslim East: a
Bibliographical Guide, Jean Sauvaget, ed. Claude Cahen, University of California, Berkeley 1965;
Islamic Book Review Index, Wolfgang H. Behn, Berlin-Almanya, 1982-1992; Umer R
Keale, Mucemul-muellifn Tercumu muannifil-kutbil-arabiyye, Dru hyit-Turil-
Arab, Beyrut 1957; Ktip elebi, Kefz-Zunn an Esmil-Ktbi vel-Fnun, trc. Rt Balc,
Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2007; Muhammad the Prophet of Islam, Ramin Khanbagi,
Alhoda, UK 2006; Reference Literature to Arabic Studies: a Bibliographical Guide, Gustav
Meiseles, University Publishing Projects, Tel Aviv 1978; Revue des Etudes Islamiques (Abstracta
Islamica), [REI] Librairie Orientaliste, Paul Geuthner, Paris-Fransa 1927-1980; Yeni Gelen
Dergiler ve indekiler, Latin Harfli ve Arap Harfli, 1-54, ubat 1994-Ocak 2009, Trkiye
Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi Ktphane ve Dokmantasyon Mdrl Yaynlar:
www.isam.org.tr/yaynlar.
55
Taranan tez bibliyografyalar unlardr: Abstracts of Doctoral Dissertations of Saudi Faculty:
mustahlasatu resailis-suudiyyin li derecetid-doktora, Cmiatl-Melik Suud, Riyad 1983;
American doctoral dissertations on the Arab world: supplement 1975-1981, George Dimitri
Selim, Library of Congress, Washington 1983; Middle Eastern Studies in British Universities and
Work in Progress, Laurence P. Elwell-Sutton; J. Derek Latham, Bulletin (British Society for
Middle Eastern Studies), 8/2 (1981): 132-135; Middle Eastern Studies in British Universities,
Robin L. Bidwell; Howard Bowen-Jones; B.S.J. Isserlin; John Burton, Bulletin (British Society for
Middle Eastern Studies), 1/2 (1975): 84-93; Ph. d. Saudi Dissertation Abstracts: mustehlesatu
resailid-doktora es-suudiyye, Kamal Mohamed Aly, Kahire 1979; lhiyat Faklteleri Tezler
Katalogu I (1953-2000); lhiyat Faklteleri Tezler Katalogu II (2001-2007), smail Ernsal,
Fatih ardakl, Mustafa Birol lker, SAM Yaynlar, stanbul 2008; Theses on Islam the Middle
East and North-West Africa 1880-1978, Peter Sluglett, Mansell Publishing, London 1983; Work
in Progress in British Universities, Howard Bowen-Jones; Laurence P. Elwell-Sutton; Clement
H. Dodd; Walid N. Arafat; B.S.J. Isserlin; Derek Hopwood, Bulletin (British Society for Middle
Eastern Studies), 2/1 (1975): 23-39.
56
Kataloglar taranan ktphaneler unlardr: slm Aratrmalar Merkezi (SAM, stanbul),
Pontifical Institute for the Study of Islam and Arabic (PISAI, Roma), The Hebrew Univertsity
(Kuds), University of Jordan (Amman), Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi, Bilkent
niversitesi.
57
Elektronik tarama kaynaklar unlardr: http://library.ju.edu.jo/search
www.altafsir.com
www.ankara.edu.tr/E-ktphane/Veri tabanlar/ProQuest Dissertations and Theses Full Text
www.ankara.edu.tr/ E-ktphane/Veri tabanlar/EBSCOhost
www.isam.org.tr/Ktphane arama
www.jstor.org/search
www.pisai.it/library/catalogue
Kaynaklar konusunda unu ifade etmeliyiz ki her blmde kullandmz
kaynaklar belirlenmi ve snrlandrlmtr. Bu anlamda tezimiz btn kaynaklar
kuatmak gibi bir iddia tamamaktadr. Amacmz klasik kaynaklarmz kullanarak
Kurn yetlerinin anlalmasnda yeni bir yntem nerisi sunmaktr. Bu adan
tezimizi oluturan konular en iyi biimde ortaya koyacak ve tartabilecek temel
kaynaklar zerinde younlatk. unu da belirtmeliyiz ki tezimiz temel ereve
asndan erken dnem ve klasik Snn kaynaklara dayanmaktadr. Ancak ileri
almalara zengin bir katk yapabilecek i kaynaklar, bu konuda mstakil bir tez
almasn gerektirdii iin tezimizin kapsamnda deerlendirilmemitir. Ayrca
konuyu daha salkl anlamak ve deerlendirmek iin tarih metodolojisi, kronoloji
bilimi ve bir edebiyat tr olarak biyografi konusunda yazlan eserlerden
faydalandk.
Tezimizde Kurnn anlalmasnda kullanlan malzeme ve kaynaklar tefsir
alannda yaplabilecek almalarla ortak referanslara sahiptir. Ancak bu kaynaklar
okuma ve kullanma biimi farkldr. Her blmn kendine ait farkl bir alma
yntemi olsa da her blmde de yntemi belirleyen ortak noktalar bulunmaktadr.
Bunlar: 58
(a) Blmde tartlan konunun ortaya kard sorulara dikkat ekmek;
(b) Blmde ele alnan konular almak iin mevcut kaynaklar tantmak;
(c) Blmn konusuyla ilgili literatr taramak ve bunlar deerlendirmektir.
58
R. Stephen Humphreys, Islamic History-A Framework for Inquiry, Princeton University Press,
Princeton, New Jersey 1991, s. 3.
Tezimizde, yetlerin tercmesinde balam btnlnn esas alnm olmas
bakmndan Salih Akdemirin 59 Kurn meline mracaat edilmitir.
Tez yazma srecinde farkl disiplinlerde ve zellikle Tefsir alannda Arap
lkelerinde, Batda ve lkemizde yaplm birok tezi okuma ve inceleme frsat
bulduk. Bu inceleme sonucunda bir tezin hazrlanmasnda genel kabul grm
kurallar olmadn syleyebiliriz. Bu sebeple biim asndan bir standart olmas
iin tezin yazmnda, ksaltmalar, transkripsiyon ve eserlerin dipnotta ve
bibliyografyada diziliinde Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin yazm
ilkeleri esas alnmtr. Buna gre Trke ve Bat dillerinde kitap, dergi ve makale
adlar verilirken ilk harfleri byk yazlmtr. Arapa kaynaklarn isimlerinde yalnz
ilk kelime byk harfle balatlmtr. Bibliyografyada ve dipnotlarda geen kitap ve
dergi isimleri italik dizilmitir. Makale adlar, ansiklopedi maddeleri ve blmler
trnak iareti iinde verilmitir. 60
Tez konumuzla ilgili Batl yaklamlar deerlendirdiimiz ikinci blmde,
oryantalistlerin eserlerinden alntlar yaparken, Hz. Peygamberin isminin nasl
yazlmas gerektii hususu karlatmz bir zorluk olmutur. Hz. Peygamberin,
oryantalist eserlerin ounda Muammed ya da Peygamber kelimeleriyle
karlanm olduu bilinmektedir. Trke lhiyat literatrnde bu eserlerden
yaplacak alntlarda Hz. Peygamberin isminin nasl yazlmas gerektiine ilikin
59
Salih Akdemir, Son ar Kurn, Ankara Okulu Yay., Ankara 2005.
60
Ayrca tezin giri blmnde ve kaynaklarn veriliinde biim ynnden Andrew J. Lane
tarafndan hazrlanan Al-Zamakhshar (d. 538/1144) and His Qurn Commentary Al-Kashshf-A
Late Mutazilite Scholar at Work [University of Toronto, 2003] isimli doktora tez almasndan
istifade edilmitir. Bu tez, Brill tarafndan baslmtr: A Traditional Mutazilite Qurn
Commentary, The Kashshaf of Jr Allh Al-Zamakhshar (d. 538/1144) Brill, Leiden-Boston
2006.
genel kabul grm herhangi bir ilke ve uygulama olmad sylenebilir. Bunun
zerine konuyla ilgili 10 Austos 2009 tarihinde Prof. Dr. Mehmed Said Hatibolu
ile bir mlakat gerekletirilmitir. Buna gre oryantalist kaynaklardan yaplan
dorudan alntlarda Hz. Peygamberi ifade eden kelimenin eserde kullanld
ekliyle aktarlmas; metnin bize ait olduu ve dolayl aktarmn yapld yerlerde
ise, Hz. Peygamber eklinde yazlmas uygun grlmtr.
almann giri blmnden nce genel ksaltmalar, bibliyografya
ksaltmalar ve transkripsiyon alfabesi yer almaktadr. Tezde geen Arapa kelime ve
terkibler transkripsiyon sistemine gre dizilmitir.
Referanslar gsterilirken, kaynaklar getikleri ilk yerde tam knyeleriyle;
daha sonraki dipnotlarda sadece mellifin ve eserin adyla belirtilmitir. Tezde
mracaat edilen klasik kaynaklar, bibliyografya ksaltmalarnda gsterildii ekilde
kullanlmtr. Mellif isimlerinin banda yer alan harf-i tarifler yazlmam, yalnz
bibliyografyada gsterilmitir. Ayn ekilde sre isimlerinin bandaki harf-i tarifler
yazlmam, srasyla srenin Kurndaki tertip numaras, ismi ve yet numaras
verilmitir. Tespit edebildiimiz kadaryla, tezde geen ahs isimlerinin vefat
tarihleri hicr/milad veya milad doum tarihi-milad vefat tarihi eklinde, blm
btnl esas alnarak yalnz ilk getikleri yerde ve ayrca bibliyografyada
gsterilmitir. Tezimizin nc blmnde, hicr takvime gre yl ve ay sralamas
esas alnmtr.
Bibliyografyada eserlerin konularna gre bir tasnifi verilmeye allmtr.
Bylece konu ile ilgili sahip olduumuz kaynaklar grebilmek ve farkl blmlerde
kullanlabilecek belirli kaynak atflar iin ortak bir bavuru erevesi oluturabilmek
kolaylamaktadr.
Tezimizin sonunda drt ayr ek bulunmaktadr. Ek I, nzl srasna gre
Mekk ve Meden sreleri ihtiva etmektedir. Mekk ve Meden srelerin nzl
srasnda Hz. Osmann (36/656) tertibi esas alnmtr. Ek II, mushaf tertibine gre
Mekk ve Meden srelerdeki mstesn yetlere tahsis edilmitir. Mstesn yetlerin
listesi Suynin el-tnda verdii bilgilere dayanlarak hazrlanmtr. Ek IIIde
temel ulmul -Kuran kaynaklarnda yer alan Kuran tertipleri yer almaktadr. Ek
IVde oryantalistlerin sre ve yet tertipleri tablo halinde verilmitir. Ek Vde, tezde
ele alnan yetlerin sre btnlne gre kronolojisi sunulmutur.
Bu tez, hermeneutik bir abann rndr. Hermeneutik ise bir yntem, bir
teori deil, anlamaya dayal bir sreler balamdr. Balam ise biz bir eyi
anlamlandrrken belirlenmekte ve ortaya kmaktadr. Yani her anlamlandrma bir
hermeneutik sre ve abadr. Biz, Heideggerci bir tavrla anlamay, metin
yorumcular olarak bizler ile metnin konumu arasndaki ontolojik bir hareket olarak
alglyoruz. Bu hareket ise geriye doru yaplan bir harekettir. Zira Kurn, geriye
doru anlalmal ancak ileriye doru yaanmaldr.

BRNC BLM
ULMUL-KURN VE HADS LTERATR EREVESNDE
KURN YETLERNN TARHLENDRLMES MESELES

BRNC BLM
ULMUL-KURN VE HADS LTERATR EREVESNDE
KURN YETLERNN TARHLENDRLMES MESELES
yetlerin tarihlendirilmesi konusunun slm geleneinde nasl anlald bu
blmn temel konusunu oluturmaktadr. Bu blmde yetlerin tarihlendirilmesi
konusundaki yaklamlar, ncelikle yetlerin tertibinin tevkf olduu ile ilgili
rivyetler ve usl limlerinin grleri ele alnarak deerlendirilmitir. Daha sonra
srelerin tertibi konusunda hadis eserlerinde yer alan rivyetler ve usl limlerinin
grleri ele alnmtr. Srelerin veya yetlerin kronolojik sralamas Mekk-
Meden, esbbun-nuzl ve nes konular erevesinde deerlendirilmeye
allmtr. Bu konular ayn zamanda tefsir ilminde tarih fikrinin yerini
belirlemektedir. Aratrmamzn bu ilk blmnde slm geleneinde yetlerin
tarihlendirilmesi meselesini ele almakla iki aamal bir hedef gerekletirilmeye
allmtr. Bunlar:
1. Kurn tertibinin oluumuna ilikin yerleik usldeki kabuln dayand
rivyet ve grler nelerdir?
2. yetleri tarihlendirmede, Mekk-Meden bilgisinden, yetlerin nsi-
mens olmalarndan ve nzl sebeplerinden yararlanan geleneksel eilim
yeterli midir?
Her iki aama mstakil balklar altnda ve klasik kaynaklarn sunduu verilere gre
deerlendirilmitir.
1. yet ve Sre Tertibine likin Rivyetler
Bugn elimizde mevcut olan Mushafta yer alan yet ve sreler, Hz. Peygamberin
vahiy ald kronolojik sra ile dzenlenmemi bir zellie sahiptir. Ayrca sreler ve
yet gruplar arasnda da konusal bir btnlk olmad grlmektedir. Yaklak 23
yllk bir zaman diliminde tedricen nzil olan Kurnn yazyla kayt altna alnmas
konusunda kaynaklarda, Hz. Peygamberin vahiy aldnda onu sadece tebli
etmedii ve bizzat kendisinin yazdrdna dair rivyetler mevcuttur. Pek ok verinin
yan sra Hz. merin Mslman oluu ile ilgili rivyet, Kurnn vahiy devam
ederken yazdrldna delil olarak grlebilir. 61
Kurnn Hz. Peygamber zamannda tertip edilip edilmedii konusu erken
dnemlerden itibaren tartlm bir meseledir. Hz. Peygamberin vefat ile birlikte
bir daha vahiy inmesi ihtimalinin ortadan kalkmas zerine Hz. Ebu Bekir (13/634),
Hz. mer (24/644) ve ashabn nde gelenleri tarafndan, zel mushaf sahiplerinin
elindeki mushaflar arasnda farkllklar ve eksiklikler olmasndan dolay tek bir
mushafn bulunmas gerektiine karar verilmesi zerine yazl bulunan metinler
karlatrlarak mevcut mushaf hazrlanm oldu. Mushafn standardizasyonu
srecinde zel mushaflarda mevcut olan farkllklarn yetlerin tertibinde de
olabilecei ihtimali sz konusudur. Yani zel Mushaflarn mevcudiyeti ve Mushaflar
arasnda farkllklarn olmas ve ayrca Hz. Peygamberden yetlerin tertibini tevkf
ettiini ifade eden bir rivyet olmamas tevkflik konusu balamnda nemli bir
61
bn sn (150/767) rivyetine gre okuma-yazma bilen Hz. mer, kz kardei ve onun einden
dinledii ve zerinde 20 - sresinin olduu sayfay (e-afe) istemitir. Kardei, sayfaya bir
ey olmasndan korktuklar sylemesi zerine Hz. mer geri vereceini temin etmitir. Okuduu
kelamdan etkilenen Hz. mer Mslman olmutur. Bk. bn Him, I, 343-346.
delildir. 62 Ancak yet ve srelerin tertibi ile ilgili klasik literatre bakld zaman
yetlerin tertibinin kesin olarak vahye dayand hususunda ittifak sz konusu
olduu; srelerin tertibinin ise, Hz. Peygamberin vahye dayal tlimatyla veya
sahabenin ictihadyla olduu konusunda ihtilaf bulunduu aktarlmaktadr. 63
1.1. yet Tertibinin Tevkflii Meselesi
Klasik kitabiyatmz, slm limlerinin, yetlerin Kurndaki tertibinin tevkf
olduu hususunda ittifak ettikleri grlerini ve yetlerin tertibinin tevkf olduuna
iaret eden rivyetleri aktarmaktadr. Ancak kaynaklar yet tertibinde sahabenin
ictihadnn rol olduuna iaret eden rivyetleri de bnyesinde barndrmaktadr.
Burada ncelikle yet tertibinin Hz. Peygamber tarafndan belirlendiine
iaret eden rivyetler verilmitir. Ancak konuyla ilgili btn rivyetlere ve grlere
deil; konuyu ynlendirmesi bakmndan sadece belirli rivyet ve grlere yer
vermekle yetineceiz.
1.1.1. yet Tertibinin Tevkf Olduuna aret Eden Rivyetler
yetlerin tertibinin tevkf olduu grnn dayand temel kaynaklardan biri son
arz ile ilgili rivyetlerdir:
62
Ahmet Kele, konuyu yetlerin tertibinin tevkf olmadn gsteren alt delil erevesinde
tartmtr. Bunlar: 1. Her srenin banda bulunan besmelenin, o sreden bir yet olup olmad
tartmalar; 2. Hz. merin Tevbe sresinin son iki yetine ilikin szleri; 3. Hz. ie ile Irakl
bir adam arasnda geen diyalogun nakledildii Bur rivyeti; 4. Sahabenin zel mushaflarnn
olmas; 5. bn Srin ve krime arasnda geen diyalog; 6. Sahabenin yetleri gerektiinde anlam
ilikisine gre tanzim etmelerine ilikin bilgiler. Ayrntlar iin bk. Ahmet Kele, Kurnn
Cemi ve Tertibi-Kurn yetlerinin Tevkflii Konusundaki Buhr Hadislerine ve Kurn
limlerindeki Rivyetlere Eletirel Bir Yaklam, slm Aratrmalar 14/1 (2001): 116-117.
63
Suy, Tensuud-durer, s. 56.
Abdullh b. Abbsdan: Hz. Peygamber insanlarn en cmertiydi. Ramazanda
Cibril ona mlaki olduu zaman daha cmert olurdu. Cibril Ramazan ay kncaya
kadar her gece ona gelirdi. Hz. Peygamber de ona Kurn arz ederdi. Cibril kendisi
ile mlaki olduu zaman da Hz. Peygamber, hayrda, esmesi maniaya uramayan
rzgardan daha cmertti. 64
Abdullh b. Abbsdan: Kurn- Kerim her yl bir defa Hz. Peygambere arz
ediliyordu. Vefat ettii yl, iki defa arz edildi. Abdullh b. Abbs da buna ahit
oldu, nes edilen ve deitirilen ksmlar rendi. 65
Mesr Aie Fmadan: Cibril her sene Kurn benimle bir defa mukabele
ederdi. Bu sene iki defa mukabele etti. yle sanyorum ki ecelim yaklamtr. 66
Bu rivyetler, Cebrailin her yl Ramazan aynda o gne kadar nzil olan yetleri Hz.
Peygamber ile birlikte karlkl olarak okuduunu bildirmektedir. Burde yer alan
rivyete gre bu okuma, Hz. Peygamberin vefat ettii yl iki kez gereklemitir. Bu
sebeple slm geleneinde yetlerin tertibinin tevkf olduuna ilikin kanaatin
dayana bugn elimizde mevcut olan Kurnn tertibinin Cebrailin tlimiyle
belirlendiine iaret eden bu rivyetlerdir.
yetlerin yerlerinin bizzat Cebrail veya Hz. Peygamber tarafndan
belirlendiine ilikin kaynaklarda yer alan rivyetler, yetlerin tertibinin tevkf
olduunun delilleri olarak saylmlardr:
Umn b. Ebil-Adan: Hz. Peygamberin yannda oturuyordum. Birden gzn bir

noktaya dikti. Sonra dorulttu ve yle buyurdu. Bana Cibril gelerek u yeti u
64
Bur, Feilul-urn, 7; Muslim, Feil, 50.
65
Bur, Menb, 25; Muslim, Feilu-abe, 98-99.
66
Bur, Feilul-urn, 7.
srenin ilgili yerine koymam emretti dedi ve Nahl sresinin 90. yetini sonuna kadar
okudu. 67
Abdullh bnuz-Zubeyrden: Sizden lenlerin geride braktklar zevceler kendi

nefislerini drt ay on gn bekletirler... yeti var, bir de Sizden zevceler brakp
lecek olanlar elerinin (kendi evlerinden) karlmayarak, bir yla kadar
faydalanmalarn vasiyet etsinler. Bunun zerine onlar kendiliklerinden karlarsa,
artk onlarn bizzat yaptklar meru ilerden dolay size mertiyet yoktur... yeti
var. bnuz-Zubeyr dedi ki: Ben Umn b. Affna yle dedim: Bu Baara 240.
nafaka yetini ondan nceki dier yet, yani Baara 234. yeti (drt ay on gn
bekleme) nes etmitir. Byle iken hkm nes edilen bu yeti Mushafta niin
yazyorsun? veya: Bu mens yeti Mushafta niin brakyorsun? dedim. Umn
da: Ey kardeimin olu! Ben Mushaftan hibir eyi bulunduu yerinden
deitirmem. dedi.
68
Nahl sresi 90. yet ile ilgili rivyet, mezkr yetin yerinin Cebrail tarafndan Hz.
Peygambere bildirildiini ve yet tertibinin tevkf olduunu gstermektedir. bnuz-
Zubeyr ve Hz. Osman (36/656) arasnda geen bir diyalogu aktaran rivyet ise,
sorulan soru bakmndan iki hususa iaret etmekte ve farkl bir anlam tamaktadr.
bn Zubeyr, Hz. Osmana rivyette nes edilmi bir yeti neden Mushafta yazdn
sormaktadr. bn Zubeyrin byle bir soru yneltmi olmas tertibin tevkf
olmadna da iaret edebilir. Zira tertibin tevkf olmas durumunda bn Zubeyrin
bunu bilmesi ve byle bir soru sormamas gerekirdi. Ancak dier taraftan Hz.
Osmann verdii cevap yetlerin tertibi konusunda tasarrufun mmkn olmadn
bildirmektedir.
67
bn anbel, IV, 218.
68
Bur, Tefsr, 41. Rivyet Abdullh b. Eb Esved umeyd b. Esved Yezd b. Zureyi
abb b. e-ed bn Eb Muleyke isnad ile de rivyet edilmitir. Bk. Bur, Tefsr, 45.
1.1.2. yet Tertibinin Tevkf Olmadna aret Eden Rivyetler
Kaynaklarda Kurn yetlerinin tertibinin tevkf olmadn gsteren rivyet ve
grler de bulunmaktadr.
bn ib rice Zeyd b. bitden: O, babas Zeyd ibn bitten yle dediini

iitmitir: Mushaf istinsah ettiimiz srada ben el-Azb sresinden bir yeti
kaybettim. Hlbuki ben Raslullahn o yeti okumakta olduunu iitir dururdum.
(Byle iken ben o yeti yazl olarak bulamamtm.) O yeti iddetle aratrdk.
Nihyet onu Huzeyme b. bit el-Enrnin yannda (yazl) bulduk. Sonunda onu
da (heyetin kararyla) Mushaftaki kendi sresine kattk. O yet udur: Mminlerin
iinde Allaha verdikleri szde sadkat gsteren nice erler var. te onlardan kimi
adadn dedi, kimi de (bunu) bekliyor. Onlar hibir sretle (ahidlerini)
deitirmediler. 69
Bu rivyet baz yetlerin braklm olduuna ve Mushafn istinsah edildii Hz.
Osman zamanna kadar kaydedilmemi olduuna iaret etmektedir. Rivyette geen
kendi sresine kattk [feelanh f sretih] ifadesi, Hz. Peygamber tarafndan
belirlenen sresi eklinde anlalabilecei gibi sahabenin kendi ictihadlarna gre bir
yer tayin ettikleri eklinde de anlalabilir.
Yay b. Abdur-Ramn b. ibden: Umer Kurn toplamaya karar verdi.

nsanlarn nnde (camide) ayaa kalkt ve yle dedi: Her kim Peygamberden
dorudan herhangi bir Kurn paras aldysa bize getirsin. Bu paralar levha,
tablet ve palmiye yapraklar zerine yazyorlard. Umer (sahihliini) dorulayan iki
ahid olmadan hi kimseden hibir eyi kabul etmezdi. Kurnn toplanmas ile hl
megulken suikasta urad. O zaman Umn kalkt ve yle dedi: Her kim Allahn
kitabndan bir paraya sahipse, onu buraya bize getirsin. Umn (sahihliini)
dorulayan iki ahid olmad mddete hi kimseden hibir eyi kabul etmezdi.
uzeyme b. bit geldi ve yle dedi: Sizi iki yeti yazmadan brakm olarak
69
Bur, Feilul-urn, 3; Bur, Mez, 17.
gryorum. O iki yetin hangileri olduunu sordular ve bit yle dedi: Bunlar
dorudan Peygamberden aldm: Size kendinizden bir peygamber gelmitir ki
[9: 128] srenin sonuna kadar. Umn yle dedi: Tanklk ederim ki bu yetler
Allahtan gelmitir. Umn, uzeymeye yle sordu: Sence bu yetleri nereye
yerletirmeliyiz? uzeyme yle cevap verdi: Bunlarla Kurndan nzil olan son
vahyi sonlandrn. Bylece Tevbe sresi bu yetlerle kapanm oldu. 70
Rivyete gre Kurnn cem edilmesi Hz. mer ile balam ve vefat zerine Hz.
Osman ile devam ettirilmi bir sretir. Hz. mer ve Hz. Osman cemaatten ellerinde
bulunan Kurn paralarn getirmelerini isterken iki ahit art getirmiler ancak
sadece uzeymede (37/657) bulunan Tevbe sresinin son iki yeti iin bu art
gzetilmemitir. 71 Hz. Osmann yetleri nereye yerletirilmesi hususunda
uzeymenin fikrini sormas ise yet tertibinin tevkf olmadn gstermektedir.
Ayn ekilde uzeymenin cevap olarak yetlerin yerlerini tayin etmesi yet
tertibinin tevkf olmadna iaret etmektedir.
brhm b. Ms Him b. Ysuf bn Cureyc Ysuf b. Mhekden: Ben

Mminlerin annesi ienin yannda idim. Derken onun yanna Irakl bir kimse
70
bn Eb Dvd, Kitbul-meif, thk. Arthur Jeffery, Brill, Leiden 1937, s. 10-11.
71
Bunun gerekesi u rivyette aklanmtr: Zuhr - Enes (r)den: uzeyfe (r) Umn (r)n
yanna geldi ve: Ey Emirul-Muminin! Yahudiler ve Hristiyanlar gibi, kitaplar hakknda
ihtilafa dmeden, bu mmetin imdadna yeti! dedi, Umn (r) derhal afa (r)ya birisini
yollayarak: Sendeki Suhufu bize gnder, istinsah edip sana tekrar iade edeceiz diye haber
sald. afa (r)da gnderdi. Umn (r) Kurnn istinsah iin Zeyd bn bit, Abdullh bnuz-
Zubeyr, Sad bnul-A ve Abdullh bnul-ris bn Him (r)a emretti: Onlar da bunu istinsah
ettiler. Umn Kureyli gruba: Kurn- Kerimle ilgili olarak herhangi bir hususta siz ve Zeyd
bn bit ihtilaf edecek olursanz, onu Kurey lisanna uygun olarak yazn. nk Kurn onlarn
lisan zere indi dedi. alma esnasnda heyet bu minval zere hareket etti. Suhufu mushaflar
halinde ortaya koyma ii bitince, Umn (r) her diyara bir mushaf gnderdi. Ayrca bunun
haricinde kalan bir sahife veya mushafn yaklmasn emretti. Zeyd (r) der ki: Resulullah ()dan
iitmi olduum, Azb sresine ait bir yet(e ait yazl para bana gelmemiti), eksikti. Onu
aratrdm. Sonunda uzeyme bn bit el-Ensr (r)de kt. Resulullah () onun ahitliini iki
kiinin ahitliine denk tutmutu. Bu yet u idi: Mminlerden Allaha verdii ahdi yerine
getiren kimseler vardr. Kimi, bu uurda cann vermi, kimi de beklemektedir. Ahidlerini hi
deitirmemilerdir [Azb 23]. Bk. Bur, Feilul-urn, 2, 3; Menb, 3; Tirmiz,
Tefsr, 3103.
kageldi ve kefenin hangisi daha hayrldr? dedi. ie: Yazk sana! (Artk
lmnden sonra hislerin batl olduu iin) sana hangi ey zarar verebilir ki? dedi.
Bu sefer o Irakl zt: Ey mminlerin annesi, bana kendi Mushafn gster, dedi.
ie: Niin? diye sordu. O zt: Ben mit ederim ki, Kurn senin Mushafna gre
telf ederim. nk Kurn telf edilmi olmayarak okunuyor, dedi. ie: Dier
srenin kraatinden evvel Kurnn hangi sresini okumu olsan sana ne zarar verir
ki? Kurndan ilk nzil olan mufaaldan, iinde cennet ve ate zikr olunan bir
sredir. Nihyet insanlar slma dndkleri zaman, helal ve haram nzil oldu. yet
ilk evvel arap imeyin! yasa inseydi, insanlar elbette: Biz ebeden arab
brakmayz., derlerdi. Ve yet yine ilk evvel Zina etmeyin! yasa inmi olsayd,
insanlar muhakkak: Biz zinay ebeden brakmayz., diyeceklerdi. Yeminle
sylyorum ki, ben henz oyun oynayan bir kz ocuu iken Mekkede
Muammede: Daha dorusu onlara vad olunan asil vakit, o saattir. O saat daha
belal ve daha acdr. (el-amer: 46) inmitir. el-Baara ve en-Nis sreleri ancak
ben Peygamberin yanndayken inmilerdir, dedi. Rv dedi ki: Bundan sonra ie,
o Irakl iin Mushaf meydana kard ve o ahsa srenin -bir rivyette: Srelerin-
yetlerini iml ettirip yazdrd. 72
Burde yer alan bu rivyet, yet ve srelerin tertibi ile ilgili Hz. ie (58/678) ve
Irakl bir adam arasnda geen bir diyalogu aktarmaktadr. Rivyete gre Irakl bir
adam tertip edilmemi halde bulunan Mushafn, Hz. ienin nshasna gre
dzenlemek amacyla Hz. ieden mushafn istemitir. Hz. ie ise, bu kiiye
Kurn tertip edilmemi ekilde, yet ve sreleri nce veya sonra okumann bir
sakncas olmadn aklamaktadr. Ayrca yetlerin nzil olduklar zamanlar ve
yerleri dikkate alarak bir tertip sunmaktadr. Bu rivyette tertibin tevkf olmadna
iaret etmektedir.
Al b. Bar Muammed b. Seleme Muammed b. s Yay b. Abbd

Abbd b. Abdillh - ri b. ez-Zubeyr: uzeyme, Bere sresinin son iki yeti
olan ksmn Umer b. el-attba getirince Umer (r) yle dedi: Seninle birlikte
72
Bur, Feilul-urn, 6.
bunu (Raslullahtan) alan var m? bn uzeyme: Bilmiyorum. Vallahi, ben
ahitlik ederim ki bunu Raslullahtan () iyice rendim/bilincine vardm ve
ezberledim. Umer: Ben de ahitlik ederim ki bunu Raslullahtan iittim dedi ve
ekledi: Eer bu, yet olsayd ayr bir srede toplardm. Kurndaki bir sreye
bakn ve oraya koyun. Ben de onu Bere sresinin sonuna koydum. 73
Hz. merin, Tevbe (Bere) sresinin son iki yetiyle ilgili rivyette yer alan
ifadeleri yetlerin tertibinde sahabenin rol olduunu gstermektedir. Eer bu
yet olsayd ayr bir srede toplardm ifadesi gerek yetlerin gerek srelerin
tertibinin tevkf olmadna iaret etmektedir. Suy (911/1505), bu rivyetin bn
Eb Dvdun (316/929) Kitbul-mef isimli eserinde de nakledildiini ve tertibin
tevkf olduunu gsteren rivyetlerle uyumadn belirmektedir. 74
1.2. Sre Tertibi Meselesi
Srelerin nzl sras ile Kurndaki tertibi birbirinden farkldr. Mushafta
nbvvetin ilk yllarnda genel olarak Mekkede vahyedilen ve ksa olan sreler
tertipte son sralarda; Medinede indirilen ve genel olarak uzun olan sreler ise
tertipte n sralarda yer almaktadr. Srelerin Kurnda bu ekilde tertip edilmesinin
Hz. Peygamberin belirlemesiyle mi; Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahabenin
Kurnn toplanmas esnasnda ictihadyla m ya da srelerin bir ksmnn tevkf ve
bir ksmnn da sahabenin ictihadyla m olduu sorular ulmul-Kurn ierisinde
srelerin tertibine ilikin temel gr ortaya karm ve limler bu grlerden
73
bn anbel, I, 200.
74
Suy, el-tn, s. 162-163. Erken dnem i mfessirlerden umm (301/913), mevcut
Mushafta baz yetlerin olmas gereken yerlerde bulunmadklarn dnmektedir. yetlerin
yerlerinin tayini konusunda sahabeyi eletiren umm, yetlerin hepsinin tevkf deil, sahabenin
ictihadna dayanan tayinlerin de sz konusu olduunu belirtmektedir. Bk. Aslan Habibov, lk
Dnem ii Tefsiri, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara 2007, s. 100.
birini tercih etmitir. 75 Burada bu grlerin dayand rivyetler ve grler
deerlendirilmitir.
1.2.1. Sre Tertibinin Tevkf Olduuna aret Eden Rivyetler
Srelerin tertibinin tevkf olduu grn benimseyenlere gre, Hz. Peygamber,
srelerin mushaftaki tertibini, Cebrailin Allahtan getirdii ekilde ashabna
bildirmitir. Buna gre Kurnn, bugn elimizdeki mushaflarda yetlerinin tertibi
tevkf olduu gibi, srelerinin tertibi de Hz. Peygamber tarafndan belirlenmitir. Bu
tertib ise, Hz. Osman mushafnn tertibidir. Bu gr savunanlar, sahabeden
kimsenin bu tertibi tartma konusu yapmam olmasn ve ashabn bu mushaf
zerine icma etmesini bu tertibin Hz. Peygamber zamanndakinin ayns olduuna
delil saymaktadrlar. 76
Kurn- Kerim nce btn olarak dnya semasna sonra da yirmi ksur senede
para para indirildi. Cebrail de yet ve sresinin yerini bildirdi. Srelerin birbiri
ardnca sralanmas, yet ve harflerin sralanmas gibi olurdu. Bunlarn hepsi
Rasulullah tarafndan yaplrd. Bir sreyi ne alan veya geriye brakan, Kurn-
Kerimin nazmn bozmu olur. Sreleri Mekk-Meden olularna gre dizen kimse,
Ftia sresini hangi gruba dhil edeceini bilemez. nk bu srenin Mekkede
mi, Medinede mi nzil olduu hususunda ihtilaf edilmitir. Kurn- Kerimin nzl
srasna gre sralamaya kalkan kimse, Baara Sresinin 234. yetini 240. yetten
sonraya koymak zorunda kalr. nk 240. yet, 234. yetten nce nzil olmu ve
234. yetle nes edilmitir. Son olarak da Kurnn nazmn, diziliini bozan, onu
inkr etmi olur. 77
75
Zerke, el-Burhn, I, 257.
76
77
Zerke, el-Burhn, I, 260; Suy, el-tn, s. 165.
Zerke (794/1392) ve Suyde yer alan bu gr, sre ve yetlerin tertibinin tevkf
olduunu gstermektedir. Eb Bekr el-Enbr (328/940), bu ifadeleriyle ulmul-
Kurn konularnn btn tartmalarn ve ihtilaflarn dile getirmekte ve zellikle
yaplmasn doru bulmasa da yetlerin tertibine ilikin bir bak sunmaktadr.
Eb Cafer en-Nes (338/950), tercih edilen grn srelerin tertibinin
tevkf olduunu sylemekte ve buna delil olarak Vile b. Asnn rivyet ettii
Bana Tevrata karlk es-sebu-vl, ncile karlk el-min, Zebura karlk el-
men verildi. Mufasal ile stn klndm. 78 hadisini delil getirmektedir. En-
Nasa gre bu hadis, srelerin tertibinin bizzat Hz. Peygamberden alnm
olduuna, Kurnn tertibinin Hz. Peygamber tarafndan yapldna ve o vakitten
beri bu ekilde olduuna iaret etmektedir. 79
Srelerin bu ekilde tertibi, Cenab- Hak tarafndan yaplan Levh-i Mahfzdaki

tertibi zeredir. Rasulullah her yl o sene boyunca inmi olan yetleri Cebraile arz
ederdi. Vefat ettii yl bu arz iki defa vuku bulmutur. En son inen Baara 281.
yetini riba ve mudayene yetlerinin arasna koymasn Cebrail, Hz. Peygambere
bildirmiti. 80
yetlerin tertibinin tevkflii hususunda kaynak olan son arz rivyetlerine dayanan
Ebl-m el-Kirmn (505/1110), srelerin tertibinin tevkf olduu grndedir.
78
bn anbel, IV, 107.
79
Zerke, el-Burhn, I, 257; Suy, el-tn, s. 166; Suy, Tensuud-durer, s. 58.
80
Ayn ekilde e-b, (743/1342) ve bnul-Har (611/1214) srelerin tertibinin ve
yetlerin yerine konulmasnn vahiyle gerekletiini ifade etmilerdir. 81
limler dilsel ve yapsal zelliklerine dayanarak srelerin tertibinin tevkf
olduunu sylemilerdir. Buna karn Suy bu grte olanlar, sre sonlarnn
kendisinden sonraki srenin bayla uygunluu, lafzlardaki vezin, srelerdeki benzer
cmleler, tertibin tevkf olmadna da iaret edebilir dncesiyle eletirmektedir. 82
1.2.2. Sre Tertibinin Sahabe ctihadna Dayandna aret Eden Rivyetler
Srelerin tertibi konusunda limlerin ou tertibin sahabenin ictihadyla olduunu
kabul etmektedir. Mlik (179/795), el- Eb Bekr el-Balln (403/1013) ve bn
Fris (395/1004) gibi srelerin tertibinin sahabenin ictihadyla belirlendii grnde
olanlarn en nemli delili sahabenin zel mushaflarnn olmas ve bu mushaflarda
srelerin farkl tertipte dizilmesidir. Sahabeden bazlar sreleri nzl srasna gre
tertip etmilerdir. bn Mesdda (32/652) ise Baara, Nis, l-u mrn eklinde
sralanmt. 83 Hz. Ali (41/661) mushafnda nce Mekkede nzil olan sreler, sonra
Medinede nzil olanlar yer almaktayd. Nitekim kaynaklarda Hz. Peygamberin
vefatndan sonra Hz. Alinin bir mddet dar kmayarak Kurn nzl olduu
gibi yet srasna gre cem ettiine ilikin bilgiler bulunmaktadr. 84
81
Suy, el-tn, s. 165; Suy, Tensuud-durer, s. 56-57.
82
83
Zerke, el-Burhn, I, 257; Suy, el-tn, 164; Suy, Tensuud-durer, s. 56.
84
Suy, el-tn, s. 155; Ayrca bk. The Fihrist of al-Nadm, ed. ve trc. Bayard Dodge, Columbia
University Press, New York & London 1970, I, 62-63.
bn Eb eybe Rbiadan: Rbiaya soruldu: Baara ve l-u mrn niin
Mushafn ba tarafnda konuldular. Hlbuki bu iki sreden nce Mekkede nzil
olan 80 ksur sre var. stelik bu iki sre Medinede nzil oldu. Rbia dedi ki:
Onlar ba tarafa konuldular; nk Kurn, onu toplayanlarn (telif) bilgisi (ilmi)
zere topland. Onlar, bu ekilde bilgileri zere bir araya getirdiler (topladlar).
Dolaysyla bu konuda sylenecek en sz budur; daha baka bir ey sormaya gerek
yoktur. 85
Rivyette geen onu toplayanlarn bilgisi zere ifadesi srelerin tertibinin
Kurnn cem edilmesi esnasnda sahabe tarafndan yapldna iaret etmektedir.
Ayrca srelerin nzil olu srasna gre neden sralanmadna ilikin rivyette
sorulan soru o dnemde byle bir kronolojik alg ve bak asnn olduunu
gstermesi bakmndan anlamldr. bn ebbe (262/876), Baara ve l-u mrnn
sralamas hakkndaki bu rivyetin srelerin tertibinin ictihad olduuna delil olarak
saymaktadr. 86
Suy, el-Beyhanin (458/1066) Kurn, Peygamber zamannda -Enfl ve
Tevbe hari- imdiki tertibi zere tertib olunmutur. eklinde gr
nakletmektedir. 87 Hadis limi el-Beyha, bu ifadesiyle Enfl ve Tevbe srelerini
istisna kabul ederek Kurnn tertibinin Hz. Peygamber zamannda belirlenmi
olduunu vurgulamaktadr. Ancak bu sreleri istisna etmesi, tertipte Hz. Peygamber
dneminden sonra sahabenin rolnn olabileceini gstermektedir. Ayrca Enfl ve
85
86
bn ebbe, III, 1016.
87
Tevbe srelerinin arasnda besmele olmamas da srelerin tertibinin ictihad
olduuna delil saylmtr. 88
Yedi uzun sre, Mm sreleri ve mufaal sreler gibi birok srenin tertibini
Peygamber hayatta iken retmiti. Bu srelerin dndakileri kendisinden sonraki
mmete brakm olabilir. 89
bn Ayyeye (541/1147) ait olan bu gr, el-Beyha gibi srelerin bazlarnn
tertibinin sahabe tarafndan yapldna iaret etmektedir. Zerke, srelerin tertibinin
nzl srasna gre olmadn, Kurnn cem edilmesi srasnda sahabe tarafndan
dizildiini ifade eden limlerin grlerini nakletmektedir. 90
Kurn iki ekilde toplanmtr. Birincisi, es-sebu-vlin takdimi ve el-minun

bunlar takip etmesi gibi. Bu sahabe tarafndan yaplmtr. kincisi yetlerin
srelerde tertip edilmesidir ki bu tevkfdir. Rivyetlerin de iaret ettii gibi bu tertip
Cebrailin Allahtan ald emirle Rasulullahn bizzat stlendii bir itir. Bu sebeple
srelerin tertibinin selef mushaflarnda farkl olduu grlr. Ali (r) gibi bazlar
sreleri nzl srasna gre tertib etmitir. Bu Mushaf, Ala sresi ile balam,
Mudeir, Nn, Muzemmil, Tebbet ve Tekvr sreleriyle devam etmitir. Mekk ve
Meden sreler sonuna kadar byle sralanmtr. bn Mesdun Mushaf, Baara
sresiyle balyor, Nis ve l-u mrn sreleriyle devam ediyordu ki bu tertipte ok
byk farkllklar mevcuttur. Ubey b. Kab ve dier sahabilerin mushaflarnn
durumu da byleydi. 91
bn Fris, bu ifadeleriyle yetlerin tertibinin tevkf, srelerin tertibinin ise bizzat
sahabe tarafndan yapldn aka dile getirmektedir. Bunu da sahabe arasnda zel
88
bn ebbe, III, 1016.
89
90
91
Zerke, el-Burhn, I, 258-259; Suy, el-tn, s. 164.
mushaf sahiplerinin nshalarndaki farklln sadece srelerin tertibinde sz konusu
olmasyla aklamaktadr. E-vl, el-min, el-men ve el-mufaal srelerin bu
ekilde mushafta sralanmalarnn tevkf olduunu ve bunda da icma olduunu
nakleden Suy, kendisinin de Beyhanin grn tercih ettiini belirtmektedir.
Tertip konusunda farkllk gsteren mushaflarn bu drt ksm srenin tertibinde
mttefik olmalar Suyyi byle dnmeye sevk etmitir. 92
Amr b. Avn Hueym Avf Yezd el-Fris bn Abbsdan: bn Abbs

demitir ki: Usmn b. Affna dedim ki Enfl sresi menden ve Bere sresi de
mindan olduu halde, neden ikisini birden yedi uzun sre ierisine koydunuz ve
aralarna besmeleyi yazmadnz? Usmn (r) yle cevap verdi: Peygambere ()
zaman zaman baz yetler nzil olunca, ktiblerden birini arr ve u yeti u
olaylarn anlatld sreye koy. derdi. Baka bir veya iki yet nzil olunca da ayn
ekilde Bunlar da falan olaylarn zikredildii sreye koyun. derdi. Enfl sresi
Peygambere () Medinede nzil olan (srelerin) ilki idi. Bere de Kurn
(srelerin)in sonuncusu idi. Enfl konular da Berenin konularna benzerdi. (Bu
bakmdan) ben Bere sresini Enfl sresinden zannettim ve ikisini birden yedi
uzun (sre) iine koydum ve aralarna (besmele) satr(n) yazmadm. 93 92F
92
Suy, Tensuud-durer, s. 59-60.
93
Eb Dvd, alt, 121, 122; Tirmiz, Tefsr, 10/1. Ziyd b. Eyyb, Mervn b. Muviye,
Avfu'l-Arab, Yezd el-Fris tarikiyle bn Abbsdan bu hadisin manas rivyet edilmitir:
Mervn bu rivyetinde, bn Abbsn Peygamber () daha Bere sresinin Enfl sresinden
olup olmadn aklamadan vefat ediverdi dediini ilave etmitir. Bk. Eb Dvd, alt, 121,
122. Eb Dvd, ayn yerde, Hz. Peygambere Neml sresi nzil oluncaya kadar besmeleyi
kullanmadn da nakletmektedir. Ayn rivyetin Tirmizde yer alan metni ise, u ekildedir:
Usmn b. Affna (r) men srelerden olan Enfl sresi ile yetlerinin says yz civarnda
olan Bere (Tevbe) sresinin arasn birletirmenize, ikisi arasna besmele yazmamanza ve yedi
uzun srelerin arasna koymanza sebeb nedir? Hangi sebep sizi byle yapmaya sevk etti dedim.
Osman u cevab verdi: Raslullaha () yetler indirilmekte iken vahiy katiplerini arr ve bu
yetleri u srelerin urasna koyunuz buyururdu. Enfl sresi; Mednede inen ilk srelerdendi.
Bere (Tevbe) ise Kurnn son inen sresidir. kisinin konusu da ayn eyden bahseder
dolaysyla ben ikisini bir sre zannetmiimdir. Raslullah (), bu iki srenin ayr m bir mi?
olduunu aklamadan vefat etmitir. Bundan dolay bu iki sreyi birbirine birletirdim ve arasna
besmeleyi koymadm. Yedi uzun sre arasna koydum. Bk. Tirmiz, Tefsrul-urn, 9.
Rivyette Hz. Osmann konusal benzerliklerinden dolay Enfl sresinden sonra
Tevbe sresini Mushafa yerletirmesi ve aralarna besmele koymadn ifade etmesi
de srelerin tertibinde sahabenin rolnn nemli derecede olduunu gstermektedir.
Bu rivyet bize sahabenin tertibinde srelerin uzunluklarnn ve konusal
btnlklerinin birer lt olduunu da aklamaktadr.
1.2.3. Sre Tertibinin Tevkf-ctihad Olduuna aret Eden Rivyetler
Srelerin tertibi konusunda ki ihtilaf tevkf mi yahut sahabenin ictihadyla m olduu
konusundadr. Kaynaklarda mevcut rivyetlerden bazlar da sre tertibinin hem
tevkf hem de ictihad olduuna ilikin bilgiler nakletmektedirler. Mlik ve el-
Eb Bekr el-Balln gibi limlerin ou sahabenin ictihad ile olduu
kanaatindedir. 94 Beyha, Hz. Peygamber hayatta iken srelerin ve yetlerin bugnk
ekliyle tertip edildiini ancak -daha nce zikredilen Hz. Osman rivyetinde olduu
gibi- Enfl ve Tevbe srelerinin bunun dnda tutulduu belirterek, bu sreleri
istisna ederek tertipte sahabenin rol olduunu ifade etmektedir. 95
Srelerin tertibinin sahabenin ictihadyla belirlendiine ilikin rivyetleri ve
grleri ele aldmz bir nceki balkta bn Atyyenin, Peygamber hayatta iken
srelerin ounun tertibi biliniyordu. ve f bn acerin (852/1449) Srelerin
ounun tertibi tevkfdir. ifadelerinde 96 yer alan srelerin ou ifadesi de
94
95
Suy, el-tn, s. 165.
96
Zerke, el-Burhn, I, 257; Suy, el-tn, s. 166; Suy, Tensuud-durer, s. 58.
tertibinin tevkf olmad srelerin var olduuna iaret etmekte ve srelerin
tertibinin hem ictihad hem de tevkf olduunu gstermektedir.
Huzeyfe der ki: Bir gece Rasulullah ile beraberdim. Yedi rekat namaz kld ve her
bir rekatta es-sebu-vlden birini okudu 97
Amr b. Murreden: Eb Vilin yle dediini duydum: bn Mesda bir adam geldi
ve yle dedi: Bir gece bir rekatta mufaal sreleri okudum 98
Abdullh b. Mesddan: sr, Kehf, Meryem, H ve Enbiysreleri, Kurnda

nceden ve pe pee inen srelerdendir. 99
Hz. ieden: Hz. Peygamber, her gece yatana geldii zaman iki elini
birletirerek bunlara flemeye balayp; l, Fela, Ns srelerini okurdu. 100
Eb Cafer b. Zubeyr (708/1308), bu konuda yukarda zikrettii hadislere dayanarak
bn Aiyyenin zikrettii srelerden daha fazlasnn tertibinin tevkf olduunu;
bunlarn dnda kalan ok az bir ksmnda ihtilaf edilmi olmasnn mmkn
olduunu belirtmektedir. 101
Zerke, srelerin tertibinin ictihad olduu grnde olanlar, bizzat Hz.
Peygamberin sahabilere srelerin yerini gstermi olduunu sylemesi eklinde de
anlalabileceini ifade etmektedir. nk ona gre zaten sahabe, nzl sebeplerini
ve kelimelerinin yerlerini biliyorlard. Bu sebepten dolay Kurn Hz.
97
bn anbel, V, 388, 396.
98
Bur, En, 106.
99
Bur, Feilul-urn, 6.
100
Bur, Feilul-urn, 14.
101
Peygamberden duyduklar gibi tertip etmi olabilirler. Dier taraftan, Zerke
srelerin tertibinin ictihad ve ihtiyar olduunu sylemektedir. Buna sahabenin
deiik tertiplerde mushaflarnn olduunu delil getirmektedir. 102
Bu konuda Suy ise, Beyhanin grnn en tatmin edici gr olduunu
ifade etmektedir. Ona gre -mm ve -sn srelerin pe pee tertip edilmesi, M-
msebbitn 103 ard ardna tertip edilmeyii, aralarna baka srelerin girmesi,
uar ve aa srelerinin arasna -bunlardan ksa olmasna ramen- Neml
sresinin konulmas, tertibin tevkf olduuna delildir. yet srelerin tertibi,
sahabenin ictihadyla olsayd, msebbitn ard arda, Neml sresinin de Kaadan
sonra gelmesi gerekirdi. Bu balamda Suy, Beyhanin grn esas alarak,
Enfl ve Tevbe sreleri hari dier srelerin tertibinin tevkf olduu kanaatindedir.
Suy, srelerin bu ekilde tertip edildiini, Hz. Peygamberin sreleri ard arda
okuduuna ilikin rivyetlerin delil olarak getirilmesinin gerekli olmadn
sylemektedir. nk Kurn okurken, srelerin tertibine riyet edilmesi vacib
deildir. Dolaysyla Hz. Peygamberin bu eklide zaman zaman tertibin aksine
okumas, belki sreleri birbiri ardnca getirmeden okumann caiz olduunu
gstermek iin olabilir. 104
102
Zerke, el-Burhn, I, 257, 262.
103
Kurnda sebbaa ile balayan srelere verilen isimdir.
104
Suy, el-tn, s. 166-167.
2. yet ve Srelerin Tarihlendirmesinde Geleneksel ltler
slm limleri, zellikle mfessirler, Kurndan kronolojik malumat elde
edilebileceinin farkndadrlar. Bu yzden tefsirlerde sre, hadis ve meaz,
Kurnn mnferit pasajlar ile balantl olarak grlm ve mfessirlerin yetleri
aklarken kullandklar kaynaklar arasnda yer almtr. Bu anlay esbbun-nuzl
olarak adlandrlan mstakil bir ilmin gelimesine nclk etmitir. Bununla birlikte
Mslman limlerin Kurn srelerini hicreti esas alarak Mekk-Meden olarak
yaptklar ayrm tarihlendirme iin en karakteristik yntem olmutur. 105 Tedricen
nzil olan Kurn yetleri, indii zaman ierisinde toplumun istek ve ihtiyalarna
karlk vermekteydi. Vahyin ilk muhataplarnn bu istekleri Kurnda yeselneke
[sana soruyorlar] 106 ve yesteftneke [senden fetva istiyorlar] 107 gibi ifadeleriyle yer
almtr. Ulmul-Kurn ierisinde vahiy ile toplum arasndaki bu diyalektik
ilikiyi gsteren ilimler, Mekk-Meden, esbbun-nuzl ve nes olmutur. 108 Bu
diyalektii dorulayan bir baka ifade istisnasz bir ekilde yeselneke ve
yesteftneke ile balayan yetlerin devamnda gelen ifadelerin ul [de ki] kelimesiyle
devam etmi olmasdr.
Tefsir ilmini merkeze alarak slm bilimlerine baktmz zaman hadis, fkh
ve kelam disiplinlerinde de tarih fikrinin yeri olduunu grmekteyiz. Hadis ilminde,
105
106
Kurnda bu ifade 13 defa gemitir: 2 Baara 189, 215, 217, 219, 220, 222; 5 Mide 4; 7 Arf
187; 8 Enfl 1; 17 sr 85; 18 Kehf 83; 20 H 105; 79 Nzt 42.
107
Kurnda bu ifade 4 Nis 127 ve 176. yetlerde yer almaktadr.
108
Kr. Nasr Hmid Eb Zeyd, Kurn Hermeneutiine Doru: Hmanist Yorum Aray, trc.
smail Albayrak, slmiyt 7/1 (2004): 46-47.
metin tenkidinin ilkelerinden biri, rivyet edilen hadisin tarihte gereklemi olaylara
sabitliini ve tarih gereklerle uygunluunu kontrol etmektir. Bu metotla baz
hadislerin aslnn olmad ve tarih gereklerle rtmedii ortaya kmaktadr. 109
Yine hadis ilimleri ierisinde yer alan esbbu vurdil-had, Hz. Peygamberin
sylemlerini ve eylemlerini deerlendirirken, tarih iinde onlarn tarihsel ve
toplumsal balamlarn, zaman ve mekan boyutunu, yerellik ve evrenselliini, zel
ve genel olduunu 110 tesbit etmede bavurulan bir alandr.
yetlerin indii zaman diliminin slm hukuk tarihi telifinde yer aldn
grmekteyiz. Ter tarihi Mekke ve Medine olmak zere iki ana dneme ayrlmakta
ve bu dnemler ierisinde nzil olan hkmler kronolojik olarak sralanmaktadr.
Namaz, oru, hacc ve zekat gibi ibadetlerle birlikte Hz. Peygamberin katld
savalar, esirlerin ve ganimetlerin durumu ve miras gibi hukuk alanlarla ilgili yetler
ter tarihinin konusu olmutur. 111 Nasslarn elimesi hususunda yine tarih bilgisine
ihtiya duyulmu ve fukaha, nes teorisini gelitirmitir. Bylece slm gelenekte
yetleri nzl srasna gre ele almann balca amili nes meselesi olmutur. Tarih
sralamay nes eden (nsi) ve nes olunan (mens) yetler belirlemitir. 112
109
Muammed el-r el-Herev, el-Esrrul-merfa fl-abril-meva, thk. Muammed es-
Sabb, Drul-EmneMuessesetur-Risle, Beyrut 1971, s. 465-467; Zerke, Hz. ienin
Sahabeye Ynelttii Eletiriler, trc. Bnyamin Erul, kitbiyt, Ankara 2000, s. 135-145; Enbiya
Yldrm, Hadis Problemleri, Rabet Yay., stanbul 1996, s. 217-218; Selahattin Polat, Hadis
Aratrmalar, nsan Yay., stanbul, 2003, s. 240-242.
110
Mehmet Grmez, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu,
Diyanet Vakf Yay., Ankara 2000, s. 122.
111
Muammed b. Afif El-uar, Trut-teriil-islm, Beyrut 1980, s. 7-38; Hayreddin Karaman,
slm Hukuk Tarihi, z Yaynclk, stanbul 2007, s. 73-96.
112
el-Ce, el-Fuul fl-ul, Mektebetul-rd, stanbul 1994, II, 197vd.; Muammed b. Al
evn, rdul-ful il taiil-a min ilmil-ul, Dru bn Ker, am-Beyrut 2000, s. 824
vd.; Vehbe ez-Zuayl, Ulul-fh, Drul-Fikr, am 1996, II, 931vd.; Zekiyddn aban, slm
Kelam ilmi iin tarih genel vahiy alan olarak anlalmaktadr. Esbbun-
nuzl ve Mekk-Meden bilgisi tevil srecinde bavuru kaynaklar olsa da yorum
asndan balayc grlmemitir. Buna gre yetlerin tarih balamna, yetlerin
anlalmasnda bavurulur; ancak bu bilgiler yeti belirlemez. Bu anlamda bir usl-i
fkh kaidesi olan Sebebin hususilii, hkmn umumiliine mani deildir. ilkesi
kelam disiplininin genel yaklam olmutur. 113
2.1. Mekk-Meden
Mekk-Meden ilmi, yetlerin tarih balamnn tespitinde geleneksel yntemlerden
biri olmutur. Kurn genel olarak Arabistann, zel olarak da milad 7. yzyl
Mekke ve Medinenin politik, sosyal, zihinsel ve din balam ierisinde yer
almaktadr. Bu balam anlamak Kurn metni ile metnin ortaya kna sebep olan
evre arasnda bir ba kurmada okuyucuya yardm etmektedir. 114
Srelerin ierikleri, zellikle uzun olanlar genellikle kronolojik olarak
dzenlenmemitir. Bir srenin yetleri 610-632 yllar arasnda nbvvet srecinde
ok farkl zaman dilimlerinden gelebilmektedir. Ksa sreler ayn zaman diliminde
vahyedilmi bir birim olurken, uzun ve orta uzunluktaki srelerin yetleri farkl
zamanlarda vahyolmutur. 115 Okuyucu iin srenin hangi blmnn ne zaman
Hukuk lminin Esaslar (Usll-Fkh), trc. brahim Kfi Dnmez, Trkiye Diyanet Vakf Yay.,
Ankara 1990, s. 361vd.
113
aban Ali Dzgn, Allah, Tabiat ve Tarih, Lotus Yaynevi, Ankara 2005, s. 215vd; Kr. Nasr
Hmid Eb Zeyd, lahi Hitabn Tabiat, trc. Mehmet Emin Maal, kitbiyt, Ankara 2001, s.
132vd.
114
Abdullah Saeed, Contextualizing, The Blackwell Companion to the Qurn, ed. Andrew Rippin,
Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 36.
115
Bk. Abdurrezz useyn Amed, el-Mekk vel-Meden fl urnil-Kerm, Dru bn Affn,
Kahire 1999, s. 168-174.
vahyolduunu belirlemek zordur. Mslmanlar ne zaman bir sre okusalar ve onun
ne dediini anlamaya alsalar, genelde metnin ne zaman ve neden vahyolduunu
sormazlar. Bu ve benzeri sorular fakihler iin ok nemli iken, sradan bir okuyucu
iin ayn neme sahip deildir. Dolaysyla Mslmanlar bir sreyi okuduu zaman
daha ok mesajla ilgilenmektedir. Mesajn ne zaman vahyolduu, kim ve ne
hakknda olduu konusuna ilgi az olmaktadr. Bir Mslman iin Kurn her eyden
nce kutsal ve din bir metindir ve vahyin artlar izafidir. Ancak Kurn zerine
alan erken dnem Mslman limler, srelerin veya zel bir pasajn ne zaman
indiini anlamak iin nemli denemeler yapmlardr. 116 Bylece okuyucu, her bir
srenin banda, srenin nerede (Mekke-Medine) nzil olduunu -srenin tamam
olmasa da en azndan srenin byk ksmn- renebilmektedir.
Mevcut Mushaftaki sreler, kronolojik olmaktan ziyade en uzunundan en
ksasna doru hemen hemen uzunluk llerine gre sralanmtr. Btn limler
Kurnn btn yetlerinin ini tarihleri konusunda tam ve net olarak anlaamasalar
da, srelerin aa yukar byk bir ksmnn vahyin ilk dnemlerinde, Hz.
Peygamber ve ashab Mekkede yayorken nzil olduu ile ilgili genel bir kabul
vardr. Geri kalan sreler ise Medineye hicretten sonra nzil olmutur. 117
Klasik uluml-Kurn kaynaklarnda Mekk-Meden yetleri bilmenin
faydasnn, nceden veya sonradan inen yetleri renmek olduu aktarlr. 118 fade
edilen bu fayda ile hangi yetin daha nce, hangi yetin daha sonra nzil olduunun
116
Abdullah Saeed, Contextualizing, s. 46.
117
Bk. Suy, el-tn, s. 37-41.
118
Suy, el-tn, s. 35.
bilinmesinin nemi vurgulanmaktadr. Tefsiri yaplan yetin tarih balamna ilikin
en genel bilgiyi vermesi bakmndan mfessirler iin bilgi kaynaklarndan biri olan
yetlerin Mekk veya Meden olduu bilgisi nesin alanna giren hukuk yetlerin
doru anlalmas ve aklanmas iin gereklidir. 119
Usl limleri, srelerin Mekk ve Meden olularna ilikin temel gr
esas almlardr. 120 Hicreti esas alan ayrm; hicretten nce nzil olanlar Mekk,
hicretten sonra nzil olanlar ise Meden eklinde kategorize etmektedir. Bu lte
gre bir yetin Mekkede, Medinede, Mekkenin fetih ylnda, Veda Hacc ylnda
ya da herhangi bir sefer srasnda inmi olmas fark etmemektedir. Mekan esas alan
ayrm; hicretten sonra olsa bile Mekkede nzil olanlar Mekk; Medinede nzil
olanlar Meden kabul etmektedir. Bu gre gre gazveler srasnda nzil olan
yetler ne Mekk ne de Medendir. Muhatab esas alan ayrma gre Mekkelilere
hitaben nzil olan yetler Mekk; Medinelilere hitaben inen yetler Medendir. 121
Mekk-Meden ayrmnda esas alnacak ltn hicret olmas gerektii
kanaatindeyiz. nk hicret, vahyin kltrel ve tarihsel ortamn deitiren bir olgu
olmas bakmndan Kurn slubunu etkilemitir. Medineye hicret ile birlikte Hz.
Peygamber ve Mslman cemaat Mekkeden farkl koullara, artlara ve ihtiyalara
sahip olmulardr. Bu yeni anlam dnyas, vahyin anlam dnyasn da belirlemitir.
119
Halis Albayrak, Kurnn Btnl zerine, ule Yay., stanbul 1996, s. 24-26.
120
Suy, el-tn, s. 35.
121
Zerke, el-Burhn, I, 187; Suy, el-tn, s. 36; Zern, Menhilul-irfn f ulmil-urn,
Beyrut 1998, s. 141-142.
Ulmul-Kurn kitabiyatnda yetlerin nzil olu ekilleri ile ilgili yaplan
tasniflerin vahiy ile vahyin nzil olduu tarih artlar arasnda ilikiye dayanlarak
yapldn grmekteyiz.
Mekkede nzil olup hkm Meden olanlar; Medinede nzil olup hkm Mekk
olanlar; Mekk srelerde Meden sre slubu tayanlar; Meden srelerde Mekk
slubu tayanlar; Cufede nzil olanlar; Beytul-Madiste nzil olanlar; ifte
nzil olanlar; udeybiyede nzil olanlar; Gece nzil olanlar; Melekler refakatinde
nzil olanlar; Mekk srelerde Meden yetler; Meden srelerde Mekk yetler;
Mekkeden Medineye tananlar; Medineden Mekkeye tananlar; Medineden
Habeistana tananlar. 122
Hazar ve sefer yetler; Gndz ve gece nzil olan yetler; Yazn ve kn nzil olan
yetler; Yatakta ve uykuda nzil olan yetler; Yerde ve gkte nzil olan yetler; lk
nzil olan yetler; Kurnn son nzil olan yetleri; Baz sahabi szlerine uygun
inen yetler, farkl zamanlarda tekrar inen yetler; yetleri ayr ve btn olarak inen
sreler; Meleklerin refakatinde ve mnferit inen yetler; baz Peygamberlere inen
123
yetlerle sadece Rasulullaha indirilen yetler.
Zerke ve Suynin yetlerin nzil olu zamanlarna ve tarih balamlarna
dayanarak yapt ayrntl yet tasniflerine dikkat ettiimiz zaman, bu kadar ayrntl
bir tasnife gerek duyulmu olmas asndan bize nemli bir bak as
kazandrmaktadr. Usl limlerinin bu metodu ve byle ayrntl bir tasnif yaplm
olmas yetlerin tarih balamyla arasndaki ban da varln dorulamaktadr. 124
rnein Suy, el-tnda aar ve Sefer Bilgisi balkl ksmda 2 Baara 189.
122
Zerke, el-Burhn, I, 195-205.
123
Suy, el-tn, s. 35-84.
124
Szl hitabn tarih olgularla ilikisi iin bk. Sleyman Gezer, Szl Kltrden Yazl Kltre
Kurn, Ankara Okulu Yay., Ankara 2008; Dcane Cndiolu, bunu szn tabii balam olarak
farkl bir ekilde ifade etmektedir. Ayrntl bilgi ve rnekler iin bk. Dcane Cndiolu, Kurn
Anlamann Anlam, Tibyan Yay., stanbul 1997, s. 21-24.
yetin udeybiye umresinde veya Veda Haccnda; 2 Baara sresinden 281. yetin
Veda Hacc srasnda nzil olduunu nakletmektedir. 125 Yazn ve Kn Nzil
Olanlar bal altnda 110 Nar sresinin ve bor yetinin (2 Baara 282) yazn
Veda Hacc srasnda nzil olduunu belirtmektedir. 126 Yine Suy, el-tnda lk
Nzil Olan yetler blmnde u satrlara yer vermektedir:
bn Eteh, Kitbul-meif isimli eserinde, Eb Mlikin yle dediini

nakletmektedir: Tevbe sresinin ilk nzil olan yeti 41. yettir. Birka yl sonra krka
kadar ulaan ilk yetleri nzil olmutur. 127
Sufyn ve dierlerinin tarikiyle abb b. Eb Amra Sad b. Cubeyrden

(95/714): l-u mrn sresinden nzil olan ilk yet 138. yettir. Srenin dier
yetleri, Uud Gazvesinde nzil olmutur. 128
Bu bilgiler ncelikle vahyin kronolojisi bakmndan bizlere malzeme sunmaktadr.
Dier taraftan erken dnem ulemann vahyin tertibine ilikin kronolojik bir baka
sahip olduklarn ve ayrca bir btn halinde sreleri oluturan yet gruplarnn farkl
zaman dilimlerinde nzil olduunu gstermektedir.
Mekk-Medenyi renmede sahabe ve tbinin hafzasna mracaat edilir. Hz.

Peygamberden bu konuda bir bilgi gelmemitir. nk, O, buna memur deildi.
Ayrca Allah, bu konuyu bilmeyi mmete de farz klmamtr. Her ne kadar ilim
ehlinin baz noktalarda nsi-mensun tarihini bilmesi gerekse de bu, Hz.
Peygamberin hadisi olmakszn da bilinebilir. 129
125
Suy, el-tn, s. 59.
126
Suy, el-tn, s. 71.
127
Suy, el-tn, s. 79.
128
A.y.
129
yetlerin ini tarihleri ve ortamlar hakknda Hz. Muhammedin zel bir belirlemesi
bulunmamaktadr. Mekk ve Meden yetlerin says hakknda kendisinden bir
aklama olsayd, herhalde bu duyulurdu ve yaylrd. phesiz Hz. Peygamber, bu
konuda kendisine verilmi bir emir olmad iin byle bir aklamada
bulunmamtr. Bunu bilmek ise, mmetin zerine farz deildir. Benzer ekilde
sahabe ve tabiun da Mekk ve Medenleri aklamay, dinin vazgeilmez esaslarndan
olup mutlaka bilinmesi gereken eyler olarak grmediklerinden dolay bu konuda
ayn tutumu gstermilerdir.
130
Srelerin Mekk veya Meden olularna ilikin bilgi sahabe ve tabiuna
dayanmaktadr. Hz. Peygamberin bu konuyla ilgili bir nakli bulunmamaktadr.
Bunun sebebini, Hz. Peygamberin yaad dnemde herkesin vahye ahit oluuyla
ve yetlerin inmelerine sebeb olan olaylarn farknda olmalaryla aklayabiliriz.
Suynin bn Mesddan naklettii Allaha yemin ederim ki, Kurnda hangi
yetin, kimin hakknda ve nerede indiini btnyle bilirim. rivyeti de bu
konudaki bilgilerin kaynana iaret etmektedir. 131
Kaynaklarda srelerin Mekk veya Meden olmalar konusunda ihtilaflar ve
nzl sralamasnn birbirinden farkl olduu listeler yer almaktadr. 132 Bu kronolojik
sralar iersinde en iyi bilinen liste bn Abbsa (68/688) dayandrlmaktadr. 133
Bilginin nakledilmesi srecinde ortaya kan baz yaz hatalarndan dolay bn
Abbsa dayanan bu listenin birbirinden ok kk farkllklarla ayrlan versiyonlar
130
131
Suy, el-tn, s. 36.
132
Mekk-Meden ayrm konusunda grler ve ihtilaflar iin bk. Suy, el-tn, s. 37-48; Zern,
Menhilul-irfn f ulmil-urn, s. 144-145.
133
Suy, el-tn, s. 36.
gnmze kadar ulamtr. Suynin naklettii ve bn Abbsa dayanan listede 82
sre Mekk, 29 sre Medendir: 134
Mekk Sreler
96, 73, 74, 111, 81, 87, 92, 89, 93, 94, 103, 100, 108, 102, 107, 109, 105, 113, 114, 112,
53, 80, 97, 91, 85, 95, 106, 101, 75, 104, 77, 50, 90, 86, 54, 38, 7, 36, 25, 35, 19, 20, 56,
26, 27, 28, 17, 10, 11, 12, 15, 6, 37, 31, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 51, 88, 18, 16,
71, 14, 21, 23, 32, 52, 67, 69, 70, 78, 79, 82, 84, 30, 29, 83.
Meden Sreler
2, 8, 3, 33, 60, 4, 99, 57, 47, 13, 55, 76, 65, 98, 59,110, 24, 22, 63, 58, 49, 66, 62, 64, 61,
48, 5, 9.
bn Abbsn rencilerinden Eb liin (101/720) yine bn Abbsdan
rendii bir baka liste 9. yzylda Yab (292/905) tarafndan yazlan tarih
kitabnda yer almaktadr: 135
Mekk Sreler
96, 68, 73, 74, 1, 111, 81, 87, 92, 89, 94, 55, 103, 108, 102, 107, 105, 53, 80, 97, 91, 85,
95, 106, 101, 75, 104, 77, 50, 90, 86, 54, 38, 7, 72, 36, 25, 35, 19, 20, 26, 27, 28, 17, 10,
11, 12, 15, 6, 37, 31, 40, 41, 42, 43, 34, 39, 44, 45, 46, 51, 88, 18, 16, 71, 14, 21, 23, 13,
52, 67, 69, 70, 78, 79, 82, 30, 29.
Meden Sreler
83, 2, 8, 3, 59, 33, 24, 60, 48, 4, 22, 57, 47, 76, 65, 98, 62, 32, 40, 63, 58, 49, 66, 64, 61,
5, 9, 110, 56, 100, 113, 114.
134
Suy, el-tn, s. 39.
135
Yab, Tri, II, 33vd ve 43den nakleden Neal Robinson, Discovering the Quran, s. 70.
bn ihb ez-Zuhr (124/742) vastasyla sahabeden Numn b. Beire
dayanan ve bn Nedmin (385/995) el-Fihristinde verilen listeye gre srelerin
kronolojik sralamas u ekildedir: 136
96, 68, 73, 74, 111, 81, 94, 103, 89, 93, 92, 100, 108, 102, 107, 109, 105, 112, 113, 114,
53, 80, 97, 91, 85, 95, 106, 101, 75, 104, 77, 50, 90, 55, 72, 36, 7, 25, 35, 19, 20, 56, 26,
27, 28, 17, 11, 12, 10, 15, 37, 31, 23, 34, 21, 37, 40, 41, 47, 43, 44, 45, 46, 51, 88, 18, 6,
16, 71, 14, 32, 52, 67, 69, 70, 78, 79, 82, 84, 30, 29, 83, 54, 86.
bnul-Cevz (597/1201) 54 amer, 55 Ramn, 112 l, 113 Fela ve 114
Ns sreleri ihtilafl olmak zere 85 srenin Mekk; 137 29 srenin Meden olduunu
kaydetmektedir. bnul-Cevz, Meden sreleri de birinci ve ikinci ekilde iki ksma
ayrmtr. 138 Ayn ekilde Zerkenin verdii tertipte 85 sre Mekkede; 29 sre
Medinede nzil olmutur: 139
Mekk Sreler
96, 68, 73, 74, 111, 81, 87, 92, 89, 93, 94, 103, 100, 108, 102, 107, 109, 105, 113, 114,
112, 53, 80, 97, 91, 85, 95, 106, 101, 75, 104, 77, 50, 90, 86, 54, 38, 7, 72, 36, 25, 35,
19, 20, 56, 26, 27, 28, 17, 10, 11, 12, 15, 6, 37, 31, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 51,
88, 18, 16, 71, 14, 21, 23, 32, 52, 67, 69, 70, 78, 79, 82, 84.
136
Ibn Nadim, The Fihrist of al-Nadim, I, 49-52. bn Nedm, Kurn srelerinin kronolojisine dair
Ubey b. Kab (29/649) ve bn Mesda (33/653) ait iki liste daha aktarmaktadr. Ancak her iki
Mushafta da sre eksiklii sz konusudur. Bunun sebebi Hz. Peygamber vahiy almaya devam
ederken Mushaflarn yazlm olma ihtimali olabilir. Bu listeler iin bk. a.g.e., s. 53-62.
137
bnul-Cevz, Funnul-efnn f uyni ulmil-urn, thk. asan iyaeddin Ir, Drul-Beiril-
slmiyye, Beyrut 1987, s. 338.
138
bnul-Cevz, a.g.e., s. 337.
139
Meden Sreler
2, 8, 3, 33, 60, 4, 99, 57, 47, 13, 55, 76, 65, 98, 59, 110, 24, 22, 63, 58, 49, 66, 61, 62,
64, 48, 9, 5.
Suy, bu listenin Zerkeden daha erken bir kaynak olan Cabernin (732/1332)
Taribul-meml f tertbin-nuzl balkl kasidesine dayandn belirtmektedir. 140
Suynin verdii bu kasidede Zerkenin listesi gibi 86 sre Mekk, 28 sre
Medendir. Ancak bizim tesbitlerimize gre kasidede yer alan srelerin tertibiyle
Zerkenin tertibi arasnda farkllklar vardr. rnein Zerkenin tertibinde Meden
son sre 5 Mide 141 iken, Cabernin kasidesinde Meden dnem 5. sradadr; son
sre ise 9 Tevbedir. 142 Nitekim Suynin de Zerkenin tertibinin kasidede yer
alan listeyle ayn olmadn dayanmaktadr kelimesiyle ifade ettiini
dnmekteyiz. Burada unu da ifade etmeliyiz ki Suy, bu bilgiyi aktarrken
Zerkenin ismini zikretmemi; sadece eserinin adn (el-Burhn) zikrederek
Zerkenin tertibinin dayand kaynaa iaret etmitir. 143
Tesbit edebildiimiz kadaryla Suy, srelerin Mekk ve Meden olmalarna
ilikin elde ettii rivyetleri zikretmi ve hakknda ihtilaf olan sreleri belirtmekle
yetinmitir. 144 Bu konudaki bilgileri sadece nakletmi ve bir tercihte bulunmam
olmasndan dolay Suyye ait bir tasnif bulunmadn syleyebiliriz. lgi ekici bir
140
Bk. Suy, el-tn, s. 78.
141
142
Suy, el-tn, s. 78.
143
144
Bu rivyetler iin bk. Suy, el-tn, s. 37-48.
husustur ki esbbun-nuzl 145 ve nes 146 konusunda Zerkenin grlerini aktaran
Suy, Mekk-Meden bilgisi ve tasnifine gelince Zerkenin grlerine yer
vermemitir. 147 Ancak Suy, Zerkeden (794/1392) daha eski bir otorite olan
bnul-arn (611/1214) en-Nsi vel-mens kitabndan naklen 20 srenin
ittifakla Meden, 12 srenin ihtilafl ve geri kalan srelerin ise ittifakla Mekk
olduunu aktarr. 148
On beinci yzylda yaplan bir almada Abdul-Kf tarafndan verilen ve
Theodor Nldekenin (1836-1930) eserinde yer alan srelerin kronolojik sralamas
u ekildedir: 149
Mekk Sreler
96, 68, 73, 74, 111, 81, 87, 92, 89, 93, 94, 103, 100, 108, 102, 107, 109, 105, 113, 114,
112, 53, 80, 97, 91, 85, 95, 106, 101, 75, 104, 77, 50, 90, 86, 54, 38, 7, 72, 36, 25, 35,
19, 20, 56, 26, 27, 28, 17, 10, 11, 12, 15, 6, 37, 31, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 51,
88, 18, 16, 71, 14, 21, 23, 32, 52, 67, 69, 70, 78, 79, 82, 84, 30, 29, 83.
145
146
147
Mekk-Meden konusunda kr. Zerke, el-Burhn, I, 187-205 ve Suy, el-tn, s. 35-58.
148
Bk. Suy, el-tn, s. 40. Suynin bnul-ara atfettii bu gr, baz Trke kaynaklarda
Suyye gre denilerek Suyye atfedilmitir (Bk. smail Cerraholu, Tefsir Usl, Trkiye
Diyanet Vakf Yay., Ankara 1997, s. 62; Abdulhamit Birk, Kuran: II. Tarihi, DA 26 (2002):
385). Muhtemelen bu noktada, Suyye gre ifadesi yerine Suyde yer aldna gre,
Suynin naklettiine gre veya dorudan bnul-ara gre ifadesi kullanlmalyd.
149
Theodor Nldeke, Triul-urn, trc. George Tmir, Konrad-Adenauer-Stiftung, Beyrut 2004,
s. 54-55; Ibn Nadim, The Fihrist of al-Nadim, I, 52; Neal Robinson, Discovering the Quran,
London 1996, s. 69.
Meden Sreler
2, 8, 3, 33, 60, 4, 99, 57, 47, 13, 76, 65, 98, 59, 110, 24, 22, 63, 58, 49, 66, 62, 64, 61,
48, 5, 9.
Burada verdiimiz listelerden de anlalaca gibi slm geleneinde farkl kronolojik
tercihler ve tertiplerde ihtilaflar bulunmaktadr. rnein Ftia sresi, bn Abbsn
listesinde yer almazken, rencisi Eb li tarafndan bn Abbsa dayandrlarak
verilen ve Yabde yer alan tertipte Mekk dnemde 5. srada yer almaktadr. Rad
sresi, bn Abbsn listesinde dierlerinden farkl olarak Mekk dnemde
verilmitir. Fela ve Ns sreleri ise, genelde Mekke dneminde yer almalarna
ramen Eb liin bn Abbsdan rendii listede Medine dneminde
bulunmaktadr. 150 Dier taraftan, Zerke, Mekkede en son nzil olan sreye dair
ihtilaf olduunu kaydetmektedir. Buna gre bn Abbs, Ankebt; e-ak
(105/723) ve A (103/721), Muminn ve Mucid (21/641) ise, Muaffifn
sresinin Mekkede en son nzil olan sre olduunu sylemilerdir. 151 Ayn ihtilaf
Ftia sresi iin de sz konusu olmutur. bn Abbs, e-ak, Mutil (150/767)
ve A srenin Mekk; Mucid ise Meden olduunu ifade etmilerdir. 152 Ancak
unu da ifade etmeliyiz ki bu tasniflerde Mekk-Meden olmalar bakmndan sreler
arasnda ok byk farkllklar yoktur. Tasniflerdeki farkllama dnem ierisindeki
srelerin tertibinde ortaya kmaktadr.
150
Kr. Neal Robinson, Discovering the Quran, s. 71.
151
152
Gnmzde yaygn olan gre ve Hz. Osmana dayanan tertibe gre 86 sre
Mekk; 28 sre Medendir: 153
Mekk Sreler
96, 68, 73, 74, 1, 111, 81, 87, 92, 89, 93, 94, 103, 100, 108, 102, 107, 109, 105, 113,
114, 112, 53, 80, 97, 91, 85, 95, 106, 101, 75, 104, 77, 50, 90, 86, 54, 38, 7, 72, 36, 25,
35, 19, 20, 56, 26, 27, 28, 17, 10, 11, 12, 15, 6, 37, 31, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46,
51, 88, 18, 16, 71, 14, 21, 23, 32, 52, 67, 69, 70, 78, 79, 82, 84, 30, 29, 83.
Meden Sreler
2, 8, 3, 33, 60, 4, 99, 57, 47, 13, 55, 76, 65, 98, 59, 24, 22, 63, 58, 49, 66, 64, 61, 62, 48,
5, 9, 110.
Ebl-sm en-Nsbr, et-Tenbh al fali ulmil-urn kitabnda yle

demitir: Kurn ilimlerinin en ereflilerinden biri, onun nzln, nzl yerini ve
Mekkede ve ayn ekilde Medinede balangta (ibtid), ortada (vasa) ve sonda
(inh) nzil olanlarn srasn, Mekkede nzil olup hkm Meden olanlar,
Medinede nzil olup hkm Mekk olanlar, Medineliler hakknda Mekkede nzil
olanlar, Mekkeliler hakknda Medinede nzil olanlar bilme ilmidir. 154
Zerkenin naklettii bu bilgiye gre Ebl-sm en-Nsbr (406/1015) sreleri
Mekk-Meden olmalar bakmndan sadece iki dneme deil, alt ayr zaman
dilimine taksim etmektedir. Buna gre Mekke ve Medine balang, orta ve son
olmak zere er alt dneme sahiptir. Nsbrnin bu tasnifi zellikle son dnemde
oryantalistlerin tertiplerinde grdmz Mekke ve Medine dnemlerini alt-
dnemlere ayrma teebbslerinin daha nce slm gelenei iersinde yaplm
153
Bk. Zerke, el-Burhn, I, 193-194; smail Cerraholu, Tefsir Usl, Trkiye Diyanet Vakf Yay.,
Ankara 1997, s. 62, 86-97; Abdulhamit Birk, Kuran: II. Tarihi, DA 26 (2002): 385. Bu liste
Ek Ide verilmitir. Hz. Osman (36/656) tertibine gre Mekk kabul edilen 38 d, 71 N ve 82
nfir srelerinin nzul sras ile Kurndaki tertib numaras ayndr.
154
olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Burada ayrca kaynak kritii
bakmndan nemli bir husus sz konusudur. Zerkenin, Ebl-sm en-
Nsbrden naklettii bu bilgi, Suy tarafndan da aktarlmtr. Ancak Suynin
naklettii bilgide Nsbrnin btn gr ve vecihlerin tamam nakledilmesine
ramen Mekke ve Medine dnemlerini alt-dneme ayran ibareler yer
almamaktadr. Suy, sadece Mekke ve Medinede nzil olanlarn tertibi
ifadelerini nakletmitir. 155 Btn vecihler ierisinde sadece bu ksmn bulunmamas
hususunda iki ihtimal sz konusu olabilir. Birincisi, Suynin kendisi bu bilgiyi
nakletmemitir. kincisi ise, daha sonraki dnemlerde istinsah edilirken bu bilgi el-
tndan karlm olabilir.
Klasik uluml-Kurn kaynaklarnda Kurn kronolojisine ilikin daha
ayrntl bilgileri, Mekk ve Meden srelerdeki mstesn yetler vermektedir. 156
Buna gre Mekkede nzil olan srelerin baz yetleri Medinede tamamlanm ve
daha sonra bunlar ilgili srelere ilave edilmitir. 157 Suynin verdii listeye gre 39
Mekk, 11 Meden srede mstesn yet bulunmaktadr. Mstesn yetlerin
dalmnda Mekk srelerde bulunan Meden yetlerin byk oranda olduu
grlmektedir. Kaynaklarda Mekk bir sre olarak tasnif edilmesine ramen toplam
yedi yeti olan 102 Mn sresinin 4-7. yetleri Meden olarak istisna edilmitir. 158
155
Suy, el-tn, s. 35.
156
Zerke, el-Burhn, I, 199-203; Suy, el-tn, s. 48-55.
157
Suy, el-tn, s. 48. Mstesn yetlerin tam listesi Ek IIde verilmitir.
158
Suy, el-tn, s. 55.
yetlerin kronolojisi asndan bu bilgi srenin ilk yetlerinin, son nzil olan
yetlerinden daha erken bir dnemle tarihlendirilmesini nermektedir.
yetin mstesn olduuna ilikin haberin kaynaklarnn tetkik edilmesi
srelerde yer alan mstesn yetleri incelerken gz nnde bulundurulmas gereken
bir husustur. rnein bu bilgi bn Abbsa 159 ya da Cuveybire (150/767)
dayanmaktadr. 160 Cerh ve tadil ilkeleri bakmndan rivyeti makbul olmayan
Cuveybirin bu haberlerin isnadnda yer almas rivyeti zayflatmaktadr. 161
Bazlar ya da dierleri gibi belirsiz ifadeler de haberin kayna olarak
gsterilmilerdir. 162
2.2. Esbbun-Nuzl
Nzl ortamnda meydana gelen bir hadise veya Hz. Peygambere yneltilmi bir
soruya, vuku bulduu gnlerde, bir veya daha fazla yetin, hadiseyi-soruyu kapsayan
nitelik ve zellikleri iermek, cevap vermek veya hkmn aklamak zere
inmesine vesile tekil eden ve vahyin nzil olduu ortam resmeden hadisedir. 163
Bir yetin ne zaman, nerede, hangi artlar iinde ve hangi olayla ilgili olarak
indirildiini bilmek yetin ilahi maksada uygun ekilde yorumlanmas, fkhi
hkmlerin karlmas, teri hikmetinin kavranmas, mbhematn bilinmesi
bakmndan nemlidir. Tefsir usulne de malzeme sunmaktadr. 164
159
Suy, el-tn, s. 48, 50, 52, 53.
160
Suy, el-tn, s. 55.
161
Mehmet Akif Ko, Tefsirde Bir Kaynak ncelemesi: e-alebi (427/1036) Tefsirinde Mutl b.
Suleymn (150/767) Rivyetleri, kitbiyt, Ankara 2005, s. 85.
162
Suy, el-tn, s. 49, 50, 53.
163
Ahmet Nedim Serinsu, Kurnn Anlalmasnda Esbb- Nzln Rol, ule Yay., stanbul
1994, s. 68. Esbbun-nuzl ile ilgili tanmlarn bir deerlendirmesi iin mezkr esere baklabilir.
164
Muhsin Demirci, Esbb- Nzl, DA 11 (1995): 360-362.
Esbbun-nuzlun tanmlarndan bu ilmin ncelikli ilevinin Kurnn tarih
balamn belirlemek olduu anlalmaktadr. Bu haberler, Kurn metnini Hz.
Peygamberin hayatna yerletirmekte ve nzl dneminin balamn ortaya
koymaktadr. Bu zelliiyle Kurn tefsirinin tarih bilgisi kaynaklarndan biri
olmaktadr. 165
Kurn yetlerinin ini sebeplerini konu edinen esbbun-nuzl ilmi, usl
limlerinin ncelikli konusu olmutur. yetleri aklamak iin mfessirlerin bavuru
kaynaklarndan biri olan nzl sebepleri, Kurnn ini sebepleridir. 166 Bu
malzemeler, Kurnn vahiy olduunu gstermektedir. Suy, sebep kelimesinin
kk anlamlarndan birinin halat olduunu hatrlatmaktadr. Buna gre nzl sebebi,
metnin olaan grnts ile balantlyken insann Kurn tasavvurunu en yksee
karan halattr. 167 Vahyin yeri, zaman ve sebebi ile ilgili ayrntlar ieren ve
genellikle sahabeden aktarlan bu haberler, Kurn vahiy srecinin anlamalardr.
Mfessirler iin, yetin doru tefsirini yapmak yetin artlarn ve sebeplerini
bilmeye baldr. 168
Srelerin kronolojileri, limler iin zellikle hukuk ve teolojik sebeplerden
dolay nemlidir. Srelerin geleneksel tarihlendirilmesi genellikle szl haberler
165
Kr. Bessm el-Cemel, Esbbun-nuzl, el-Merkezu-efl-Arab, Beyrut 2005, s. 19vd.
166
Kfiyec, Kitbut-teysr f avidi, thk. smail Cerraholu, AFY, Ankara 1989, s. 25; Zern,
Menhilul-irfn f ulmil-urn, s. 81vd.
167
Andrew Rippin, Occasions of Revelation, EQ III (2003): 573.
168
Andrew Rippin, a.g.m, s. 569.
olarak aktarlan esbbun-nuzl rivyetlerine dayanmaktadr. 169 Hz. Peygamberin
biyografisi zerine yazlan eserler ve Kurn tefsirleri esbbun-nuzl rivyetlerini
ihtiva etmektedirler. Bunlarn haricinde mnhasran bu tr haberleri toplam olma
zelliine sahip mstakil almalar olan Vid (468/1076) ve Suynin
eserlerinde de nzl sebeplerine ilikin rivyetleri bulabilmekteyiz. Vid eserinde
114 sreden 83 hakknda toplam 950 rivyet aktarrken; Suy, Fta sresi
haricinde dier srelerle ilgili haberleri nakletmektedir. Her iki eserde de ya tek bir
yet ya da yet gruplar rivyetin konusu olmulardr.
Tarihsel olarak, esbbun-nuzl ilminin nasl olutuu kesin deildir. Bu
haberler, Hz. Peygamberin hayat balamnda ortaya kt gibi, erken dnem
limler tarafndan kullanlan malzemeler veya fakihler tarafndan Kurndaki bir
hkmn nasl uygulanaca ile ilgili kullanlan belgeler olabilir. 170
yetin iniine sebep olan olay, yetin nzl tarihi hakknda bilgiler
vermektedir. Kurn tam olarak anlayabilmek iin nzl sebeplerini bilmek gerekir.
Nzl sebeplerini bilmemek, phe ve elikilerin ortaya kmasna yol aar. Aslnda
zahir olan nasslar mcmel hale getirebilir ve bunun sonucunda ihtilaflara ve
anlamazlklara sebep olabilir. 171 Bunu u rneklerle aklayabiliriz:
brahim et-Teym anlatr: Bir gn Hz. mer yalnz bana kald ve dnceye
dalarak kendi kendine: Bu mmet nasl olur da ihtilafa debilir; peygamberi bir;
kblesi bir dedi. bn Abbas yle dedi: Ey Mminlerin emiri! Bize Kurn indi ve
169
Herbert Berg, Context: Muammad, The Blackwell Companion to the Qurn, ed. Andrew
Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 192.
170
Andrew Rippin, Occasions of Revelation, EQ III (2003): 570.
171
tb, el-Muvfakt, trc. Mehmet Erdoan, z Yay., stanbul 1993, III, 331-332.
biz onu okuduk. Okurken, onun kimin hakknda nzil olduunu biliyorduk. Bizden
sonra kavimler gelecek; bunlar Kurn okuyacaklar fakat kimin hakknda indiini
bilmeyecekler. Bunun sonucunda Kurn hakknda ahs grler (rey) ortaya
kacak. Onun hakknda ahsi grler ortaya knca da ihtilafa decekler, ihtilafa
dnce de birbirlerine girecekler. 172
bn Abbsn, Hz. mere verdii cevap nzl sebeplerini bilmenin nemini
vurgulamaktadr. Buna gre yetin kimin hakknda nzil olduunu bilmek, anlama
srecinde ortaya kacak ihtilaf nlemektedir.
Mervan, kapcsna: Ya Rafi! bn Abbasa git ve ona de ki: Eer kendilerine verilen
eyden dolay da vlmeyi seven herkes azap grecekse, o zaman biz hepimiz azap
greceiz demektir. Bu soruya bn Abbas yle cevap verdi: Bu yetle sizin ne
ilginiz var? Hz. Peygamber () Yahudileri arm ve onlara bir ey sormutu.
Yahudiler onu sakladlar ve yanl bilgi verdiler. stelik kendilerine sorulan konuda
cevap vermi olmaktan dolay vg beklediklerini ihsas ettiler ve gizleyip yan bilgi
verdikleri iin de sevindiler. bn Abbas sonra 3/187-188 yetlerini okudu. Bu sebep
yetten maksadn, Mervann anlad ekilde olmadn ortaya koymutur. 173
Bu haberde de nzl sebebini bilmemenin, yetlerden kastedilen manann dna
klmasna sebep olduu aka grlmektedir. bn Abbsn kendisine sorulan
soruya cevap olarak sorduu Bu yetle sizin ne ilginiz var? sorusu bugn Kurn
metni ve yorumu tartmalarna k tutmaktadr. Grld gibi, yet sebep
zikredilmeyecek olursa, inen yetin manasn ihtimalsiz ve problem dourmayacak
ekilde tam olarak anlamak mmkn olmamaktadr. 174
172
tb, el-Muvfakt, III, 332.
173
tb, a.g.e., III, 332-333.
174
Dier rnekler iin bkz. tb, a.g.e., III, 333vd.
Kurnn nzl sebepleri hakknda sz sylemek, ancak onun iniine tank olan,
nzl sebeplerine vkf olan ve onlar aratran kimselerden nakledilen rivyetle caiz
olur. Bir bakas da yle demitir: Nzl sebepleri olaylar evreleyen
karinelerden dolay, sahabe tarafndan bilinecek bir husustur. Bununla birlikte, baz
sahabiler bu konuda kesin konumam ve bu yetin u hususta indii
kanaatindeyim demitir. Hkimde Ulmul-ad isimli eserinde yle der: vahye
ve Kurnn iniine ahit olmu bir sahabi, herhangi bir yetin u olay hakknda
indiini bildirirse, bu musned hadistir. 175
yetlerin nzl sebeplerine ilikin haberler musned (hkmen merfu) 176 hadis olarak
kabul edilmitir. Her ne kadar bu rivyetler sahabe dnemine dayandrlsa da ortaya
klar tabiun dnemine denk gelmektedir. nk sahabe dneminde, sahabeden bu
konuda gelen rivyetler ya kendilerinin sorduklar sorulara Hz. Peygamberin
cevaplarndan ya da kendilerine tabiun tarafndan sorulan sorulara verdikleri
cevaplardan olumaktadr. 177
Esbbun-nuzl rivyetlerinin ortaya kmasnda yetin ne zaman indiinden
daha ok kim ve ne hakknda inmi olduu nemli olmutur. Bu, rivyet
metinlerinde bulunan isim, mekan ve zamana ilikin bilgiler kullanarak kronoloji iin
malzeme salamaktadr. rnein 31 Lumn sresi 15. yetin nzl sebebini Vaid
yle nakletmektedir:
Bu yet Eb Bekr (r) hakknda inmitir. A, bn Abbsdan rivyet ederek yle

dedi: Ebu Bekr Mslman olduu vakit, ona Abdurrahman b. Avf, Sad b. Eb
Va, Usmn, ala ve ez-Zubeyr geldiler ve dediler ki: Sen Muhammede iman
175
Suy, el-tn, s. 90.
176
Musned Haber: snd ilk rvisinden en son rvisine kadar muttasl ve ayn zamanda merfu olan
hadislerdir. Bk. bnu-al, el-Muaddime f ulmil-ad, thk. Nreddn Itr, Drul-Fikr:
Suriye, Drul-Fikr Mur: Beyrut 1989, s. 42-43.
177
Eb Zeyd, lahi Hitabn Tabiat, s. 141.
edip ve Onu tasdik ettin mi? Ebu Bekir de: Evet! dedi. Bunun zerine Rasulullah
()a gittiler, iman ettiler ve Onu tasdik ettiler. Allah Tel bu yeti indirdi. 178
Rivyette geen Ebu Bekir mslman olduu zaman ifadeleri tarih bilgisine
bavurularak bu zamann belirlenmesinde kaynak olmaktadr. Klasik tarih kaynaklar
Hz. Ebu Bekirin bisetle birlikte, vahyin birinci ylnda, ilk Mslmanlardan
olduunu bildirmektedir. 179 Nzl sebebinde zikredilen isimler, bn Himn
(213/828) eserinde naklettii haberde de yer almaktadr. Sadece bu rivyetin bize
verdii bilgileri kullanarak bu yeti erken dnemde 610 ylnn balaryla
tarihlendirmek mmkndr.
yetlerin tarihlendirilmesi konusunda en genel bilgileri Mekk-Meden ilmi
salarken, esbbun-nuzl ilmi ise, bu konuda bize daha detayl bilgiler sunmaktadr.
Rivyetlerde yer alan yetlerin tarih balamlarna iaret eden bilgiler, yetin veya
yet gruplarnn tarihini belirlemede paralar sunmakta ve rivyetlerin metinlerini
esas alarak bir tarihlendirmeye imkan salamaktadr. Ancak, her yete ilikin bir
nzl sebebi bulunmamas, bazen bir yet ile ilgili bir ok nzl sebebi bulunmas ve
baz rivyetlerin senedsiz nakledilmesi yetlerin tarihlendirilmesi bakmndan bu ilim
erevesinde sorun olabilmektedir. 180
178
Vaid, Esbbun-nuzl, thk. Emn li abn, Drul-ad, Kahire 1998, s. 266.
179
bn Him, I, 250vd.
180
yetlerin tarihlendirilmesinde nzl sebeplerinin roln ele ald almasnda Ali Rza Gl,
yetlerin tarih balamlarna ilikin gerek nzl sebeplerini belirlemek iin baz yntemler
nermektedir. Bunun sonucunda ortaya kan nzl sebebi ile Kurn yetlerinin vahyedili
tarihlerini belirlemede nemli faydalar salanacan ve bu ilemi kolaylatracan ifade
etmektedir. Bk. Ali Rza Gl, Kurn yetlerini Tarihlendirmede Nzl Sebeplerinin Rol,
Din Aratrmalar 7/19 (2004): 191-220. Ayrca esbbun-nuzl, oryantalistlerin en ok ilgisini
eken Kurn ilimlerinden biri olmutur. rnek olarak bk. Andrew Rippin, The Function of
Asbb al-nuzl in Qurnic Exegesis, BSOAS 51/1 (1988): 1-20; The Exegetical Genre asbb
al-nuzl: A Bibliographical and Terminological Survey, BSOAS 48/1 (1985): 1-15.
2.3. Nes
Nes, tefsir uslnn ve usl-i fkhn nemli ve ortak kavramlarndan biridir. Bir
hkmn iptal edilmesi olarak ifade edilen nes, Kurn balamnda brakma veya
yerini alma anlamnda kullanlmaktadr. 181 Szlkte ortadan kaldrmak,
nakletmek, beyan etmek manalarna gelen nes, terim olarak er bir hkmn daha
sonra gelen er bir delille kaldrlmasn 182 ifade eder. nceki hkm, mens,
yeni hkm ise nsi olarak adlandrlr. Nes, Kurn iindeki elikileri, yetlerin
veya srelerin tarih balamlaryla balantlar kurarak aklamak iin
kullanlmtr. 183
Tefsir uslnde en ok tartlan konulardan biri nes meselesi olmutur. Bu
tartmalar iki husus erevesinde ekillenmitir. Birincisi Kurnda nesin bulunup
bulunmad; ikincisi nesin varlnn kabul durumunda nesin ne olduu ve nese
konu olan yetlerin saysdr. Dier taraftan Levh-i Mahfz ve Kurnn cem
edilmesi srecinde ortaya kan problemler de nes konusunun tartma alanna
girmektedir. 184
181
Suy, el-tn, s. 517vd; John Burton, Abrogation, EQ I (2001): 11.
182
all b. Amed, Kitbul-ayn, Dru hyit-Turil-Arab, Beyrut 2001, s. 956; bn Manr,
Lisnul-lisn: tehbul-lisnil-Arab, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1993, II, 612; Zern,
Menhilul-irfn f ulmil-urn, s. 460.
183
el-Kfiyec, Kitbut-teysr f avidi, s. 36; Muaf Zeyd, en-Nes fl-urnil-kerm, Drul-
vef, Mansre 1987, s. 70vd.; Abdurrahman etin, Nesih, DA 32 (2006): 579; Nes
konusunda yaplan almalar iin bk. Abdulhamit Birk, Nesih: Literatr, DA 32 (2006):
584-586.
184
Bu tartmalara konumuzun snrlarnn dnda olduu iin burada yer verilmeyecektir.
Deerlendirmeler iin rnek olarak bk. Nasr Hmid Eb Zeyd, lahi Hitabn Tabiat, s. 168-172.
Abdullh b. Abbsdan: Kurn- Kerim her yl bir defa Hz. Peygambere arz
ediliyordu. Vefat ettii yl, iki defa arz edildi. Abdullh b. Abbs da buna ahit
oldu, nes edilen ve deitirilen ksmlar rendi. 185
Son arz rivyetlerinden biri olarak kaynaklarda yer alan bu haber, bn Abbsn son
arza itirak ederek nes edilen yetleri ve Mushafta deitirilen ksmlar
rendiini bildirmektedir. Bu bakmndan rivyet, Kurnda nesin bulunduunu,
Kurn metninde deiikliklerin olduunu ve nesin erken dnemlerden itibaren
Kurn metninin anlalmasndaki enstrmanlardan biri olduunu gstermektedir.
Zerke, nesi, hkmde kolaylk salama hususunda Allahn bu mmete
zg kld bir ey olarak tanmlamaktadr. Ona gre nesi kabul etmeyen
kimseler, Allah, nzil oluundan ve kendisiyle amel ediliinden sonra bir hkm
nes eder demekten kanmaktadrlar. Bunu Yahudilerin yaklam olarak kabul
eden Zerke, onlara gre nesin, bed anlamna geldiini nakletmektedir. Zerke,
bunu yanl bulduunu; nk nesin hkmn sresinin belirlenmesi olduunu
belirtmektedir. 186 Dier taraftan Zerke, herhangi bir sebepten tr emredilip; daha
sonra emredili sebebi ortadan kalkan hkmlerin, gerekte nes olmayp, sadece
hkmn ertelenmesinden ibaret olduunu belirtmektedir. 187
Klasik uluml-Kurn kaynaklarnda yer alan nesin ne anlama geldiine dair
tartmalar ve kavramn anlam alann belirleyen tanmlamalar ise, temel olarak
Kurnda yer alan iki yete dayanmaktadr. Bunlardan ilki 16 Nal 101. yettir.
185
Bur, Menb, 25; Muslim, Feilu-abe, 98-99.
186
Zerke, el-Burhn, II, 30.
187
Zerke, el-Burhn, II, 42.
yette nes bir yetin yerine baka bir yet getirilmesi (beddeln) anlamna
gelmektedir. Ancak bu yetin btnyle Mekk bir sre iersinde yer almas ve
nesin ise Medine dnemine ilikin bir olgu olmasndan dolay nesin buradaki
anlamnn pheli olduu sylenebilir. kincisi 2 Baara 106. yetindeki anlamdr.
Bu yette bir yetin hkmn yrrlkten kaldrmak (m nensa) veya unutturmak
(nunsih) anlamlarnda gemektedir. Bu yetin balam Medinede bulunan Yahudi
ve Hristiyanlarla olan atma ile ilgilidir. Dolaysyla buradaki nes, Kurnn
Yahudi ve Hristiyanlara ait unsurlar ortadan kaldrmas anlamna gelmektedir. 188
Nesin ne anlama geldiine ilikin tanmlarn yan sra bu konuda tartlan
bir dier husus Kurndaki nsi ve mens yetlerin hangileri olduudur. Bu
konudaki ilk otoriterlerden olan tabiun devrinin limlerinden bn ihb ez-Zuhr
(124/742) 42 yetin nes edildiini kaydetmektedir. Ez-Zuhrden sonra bu say daha
da artmtr. Nes konusunda telifte bulunan erken dnem limlerimizden en-Nes
138 yetin; bn Selme (410/1020) 238 yetin; bn Ati (790-1308) 231 yetin;
bn uzeyme el-Fris (529/1135?) ise 248 yetin nes edilmi olduunu
zikretmilerdir. 189 Daha sonraki dnemlerde mens yetlerin saysn Suy
20ye 190; ed-Dihlev (1176/1762) ise 5e kadar indirmitir. 191
188
Bk. Neal Robinson, Discovering the Quran, s. 67; Eb Zeyd, lahi Hitabn Tabiat, s. 149-150.
189
Bk. David S. Powers, The exegetical genre nsikh al-Qurn wa-manskhuhu, Approaches to
the History of the Interpretation of the Qurn, ed. Andrew Rippin, Clarendon Press, Oxford
1988, s. 122.
190
Suy, el-tn, s. 526.
191
David S. Powers, a.g.m., s. 123.
Nsi-mens yetlerin eitlerine ilikin klasik ulmul-Kurn
kaynaklarnda yer alan tasnif ksmdr: 192
1. Hkm ve tilaveti mens yetler
2. Hkm mens, tilaveti bk yetler
3. Tilaveti mens, hkm bk yetler
Kurndaki nesin bu ekilde tasnif edilmesi bn Abbs rivyetinde de yer ald
gibi 193 Kurn metninde baz deiikliklerin olduunu ngrmektedir. 194 Ayn
ekilde bn mere dayanan bir rivyete gre de Kurnda nes sz konusu
olduundan dolay bir kiinin Kurnn tamamn biliyorum iddiasnda olmas
mmkn deildir:
Eb Ubeyd - smil b. brhm - Eyyb - Nf - bn Umerden: Sizden biriniz

Kurn btnyle biliyorum demesin. Kurnn baz yetleri nes edildiinden,
tamamn nasl bilebilir? Bu yzden Kurnda mevcut olann hepsini biliyorum
195
demesi daha uygundur.
Buna gre Kurnda nes edilen ve metinde olmayan yetler sz konusudur. Bu
yzden Kurnda mevcut olann bilinmesinin daha doru olduu ifade edilmitir.
yetlerin kronolojik ardll bakmndan ise, birinci ve nc nes tr Kurn
metninde yer almamasndan dolay yetlerin tarihlendirilmesi konusunda bilgi
sunmamaktadr. kinci tr nes, yetlerin ardlln ortaya koymasndan dolay
192
Suy, el-tn, s. 520-521; Zern, Menhilul-irfn f ulmil-urn, s. 487-488.
193
Bk. Bur, Menb, 25; Muslim, Feilu-abe, 98-99.
194
Kr. Eb Zeyd, lahi Hitabn Tabiat, s. 159.
195
Suy, el-tn, s. 529.
tarihlendirme iin nemlidir. Bu tr nes iin srenin kendi iindeki ardll
bakmndan en uygun rnek 2 Baara 234 ve 240. yetleridir.
2 Baara 240: inizden lp geriye dul eler brakan erkekler, eleri iin, evden
karlmakszn bir yla kadar geimlerinin salanmasn vasiyet etsinler. Ama onlar
(kendiliklerinden) karlarsa, artk onlarn meru biimde kendileri ile ilgili olarak
ilediklerinden dolay size bir gnah yoktur. Allah mutlak g sahibidir, hkm ve
hikmet sahibidir.
2 Baara 234: inizden lenlerin geride braktklar eleri, kendi kendilerine drt
ay on gn (iddet) beklerler. Srelerini bitirince artk kendileri iin meru olan
yapmalarnda size bir gnah yoktur. Allah, yaptklarnzdan hakkyla haberdardr.
Sre ierisinde daha sonra gelen 2 Baara 240. yet, kendisinden daha nce gelen 2
Baara 234. yetiyle nes edilmitir. 196 Buna gre kronolojik sralama bakmndan
234. yetin, 240. yetten sonra gelmesi gerekmektedir. Benzer bir rnei 58
Mucdile sresi 12-13. yetlerinde grmekteyiz. Srenin 12. yetinde Hz.
Peygamberle konumadan nce sadaka verilmesi sylenmekte; bu yetten sonra
gelen 13. yetle sadaka sorumluluu hafifletilerek 12. yet nes edilmitir. 197
kinci tr nese rnek olarak farkl srelerde yer alan yetlerin birbirlerini
nes etmesi de sz konusudur.
4 Nis 33: Her biri iin (erkek ve kadndan), ana, baba ve akrabann braktndan
(hislerini alacak olan) vrisler kldk. Yeminlerinizin balad kimselere de
paylarn verin. nk Allah her eyi grmektedir.
196
Zerke, el-Burhn, II, 37-38; Suy, el-tn, s. 523.
197
Suy, el-tn, s. 525.
8 Enfl 75: Sonradan iman eden ve hicret edip de sizinle beraber cihad edenler de
sizdendir. Allahn kitabna gre yakn akrabalar birbirlerine (vris olmaya) daha
uygundur. phesi ki Allah her eyi bilendir.
Kurn tertibinde sre olarak daha nce olan 4 Nis 33. yeti, sralamada daha sonra
gelen 8 Enfl sresinin 75. ve son yetiyle nes edilmitir. Buna gre Nis 33. yetin
daha nce nzil olduunu ve kronolojik srlamada 8 Enfl 75. yetin sonra geldiini
sylemek mmkndr.
Suynin, bnul-Hardan naklettii bir habere gre nesin kabul
edilebilmesi iin bavurulacak kaynaklar sz konusudur. Bavurulacak ilk kaynak,
Hz. Peygamberden veya sahabeden Bu yet u yeti nes etti. eklinde ak bir
naklin olmasdr. Bu konuda, kesin bir eliki ortaya karsa, nce inen yetle sonra
inen yeti belirleyebilmek iin tarih bilgisine ikincil kaynak olarak mracaat
edilmelidir. bnul-Har, nes konusunda, sahih bir nakil veya iki yet arasnda
ak bir ztlk bulunmad mddete, mfessirlerin ve mctehidlerin grlerine
gvenilemeyeceini ifade etmektedir. Zira, ona gre, bir hkmn kalkmas ve onun
yerine Hz. Peygamber dneminde kesinleen bir hkmn konulmasn ihtiva eden
nes konusunda itimat edilecek kaynak rey ve ictihad deil; nakil ve tarih
bilgisidir. 198 Hkmlerde nesin uygulanmas srasnda Mekk-Meden bilgisi de
nemlidir. nk Mekk esaslar kllidir ve kllilerde nes gereklemez. Meden
esaslar ise, czidir ve ancak onlarda nes olduuna iaret edilmektedir. 199 Bu
balamda Mekk-Meden, esbbun-nuzl ve nes konular birbirini aklayan ve
tamamlayan ilimlerdir.
198
Suy, el-tn, s. 528.
199
tb, el-Muvfakt, III, 97vd.
Nes, vahiy ile vahiy ortamnda gelien vaka arasndaki ilikinin en canl
rneidir. nk ister nsi olsun ister mens olsun, nes bir hkmn geersiz
klnmasn ifade etmektedir. Tanm, Kurnda olup olmad ve says bakmndan
olduka problemli bir konu olan nes, hangi yetin nce ve hangi yetin daha sonra
nzil olduuna ilikin bilgiler iermesi bakmndan kronolojik anlayn olduu bir
alan olmaktadr. Nes, ncelikle bize metin ii yetlerin ardll ve kronolojisi
hakknda bilgi vermektedir. Dolaysyla bu zellii ile nes, en basit sralamay
sunmaktadr. 200
200
Gerhard Bwering, Chronology and the Qurn, EQ I (2001): 321vd. Esbbun-nuzl konusu
gibi nes konusu da oryantalistlerin ilgisini ekmitir. rnein bk. John Burton, The Exegesis of
Q. 2: 106 and the Islamic Theories of naskh: m nansakh min ya aw nansah nati bi khairin
minh aw mithlih, BSOAS, 48/3 (1985): 452-469; David S. Powers, The exegetical genre
nsikh al-Qurn wa-manskhuhu, Approaches to the History of the Interpretation of the
Qurn, ed. Andrew Rippin, Clarendon Press, Oxford 1988, s. 117-138; David S. Powers, The
Exegetical Genre nsikh al-Qurn wa manskhuhu, Approaches to the History of the
Interpretation of the Qurn, ed. Andrew Rippin, Clarendon Press, Oxford 1988, s. 117-138.
KNC BLM
KURN YETLERNN TARHLENDRLMESNE
BATILI YAKLAIMLAR
KNC BLM
KURN YETLERNN TARHLENDRLMESNE
BATILI YAKLAIMLAR
yetlerin tarihlendirilmesi meselesi slm gelenei ve Tefsir disiplini asndan
birinci blmde incelenmitir. Kurn yetlerinin tarihlendirilmesi sorununun
oryantalist gelenek ierisinde nasl anlald ise, bu blmde deerlendirilmitir.
yetlerin tarihlendirilmesi konusunu btn ynleriyle deerlendirebilmek iin
Batda bu konuda yaplan almalarn da ele alnmas gerektii kanaatindeyiz.
Akademik bir disiplin olarak Batnn Dou ile ilgisinin kurumsallamas 18.
yzyln son eyrei ile 19. yzyla denk gelmektedir. Bu kurumsallama srecinde
oryantalistler tarafndan kurulan ve slm zerine alma yapan enstitlerin ve
niversitedeki blmlerin katks yadsnamaz. Bunlarn yan sra bu kurumlarn
yaymladklar dergilerin akademik oryantalist faaliyetlerdeki rol byktr. 201 Bu
blmde oryantalist ve Batl almalarla Kta Avrupas ve Anglo-Saxon evresinde
Kurn zerine yaplan aratrmalar kastedilmektedir. Bu almalar, 1808 ylndan
balayp gnmze kadar ulaan bir zaman dilimine sahiptir.
201
Oryantalizmin tarih sreci iin bk. Fred Halliday, Orientalism and Its Critics, BRIJMES 20/2
(1993): 145-163; Ahmet Davutolu, Batdaki slm almalar zerine, Marife 2/3 (2002): 39-
52. Kurn zerine yaplan oryantalist almalarnn genel bir deerlendirmesi iin bk. Jane
Dammen McAuliffe, Preface, EQ I (2001): i-ix.
Giri: yet ve Srelerin Tertibine likin Batl Yaklamlar
Oryantalist almalarn temelinde slm kaynaklarnn gvenirliini ve ilk
dnemlere ait olmadn ortaya koyma abas yer almaktadr. 202 Batda Kurn
zerine yaplan almalar ise, ana konuda gelime gstermitir. Bunlar: 203
1. Kurn metni zerine almalar
2. Tefsir Tarihine ilikin almalar
3. Mslmanlarn hayatnda ve slm dncesinde Kurnn rolne dair

almalardr.
lk iki kategoride yaplan aratrmalar genellikle edeb ve tarih almalar olmutur.
Kurn metni zerine yaplan almalar ise, iki alt kategoriye ayrmak mmkndr:
Birincisi Kurnn kaynan bulma abas; ikincisi Kurnn metin dzeninin
yeterli grlmemesi sonucunda Kurn yeniden tertip etme denemeleridir. 204
202
Erken dnem slm kaynaklarnn otantikliine inanmama eilimi Ignaz Goldziherin (1850-
1921) hadis zerine yapt almas [Muhammedanische Studien, 2 cilt, Georg Olms
Verlagsbuchhandlung, Hildesheim 1961] ile resmen balamtr. Goldziher, slm tarihi iin
hadislerin kaynak olamayacan aka ifade etmitir. snad uydurma olan birok hadisin siyas
ve mezheb amalar iin kullanlm olmasndan dolay hadislerin erken dnem slm iin otantik
tanklar olamayacan savunmaktadr. Goldziherin hadislerin siyas silah ve mezheplerin veya
snn teologlarn elindeki bir enstrman olarak sonulanan teorisi Joseph Schacht (1902-1969)
tarafndan fkh literatrne uygulanmtr (The Origins of Muhammadan Jurisprudence, The
Clarendon Press, Oxford 1950). Ona gre slm hukukunun kayna Arap imparatorluunun
farkl blgelerdeki var olan uygulamalarna dayanmaktadr. Herald A. Juynboll, kendisinin
geleneksel slm anlay ile Goldziher ve Schacht gibi ular arasnda bir pozisyona sahip
olabilecek bir delilin var olduunu iddia etmektedir. Juynboll bir taraftan erken dneme dayanan
rivyetlerin otantikliine inanmazken, dier taraftan btn rivyetleri okuyarak en erken dneme
ait somut bir resme sahip olunabileceini dnmektedir. Bk. C. H. M. Versteegh, Arabic
Grammer&Qurnic Exegesis in Early Islam, E.J. Brill, Leiden-New York-Kln 1993, s. 43-45.
203
Alford T. Welch, Introduction-Problems and Perspectives, Studies in Qurn and Tafsir, s.
630dan nakleden Richard C. Martin, Understanding the Quran in Text and Context, History of
Religions 21/4 (1982): 361.
204
Kr. smail Albayrak, Kurn- Kerim yetlerinin Tertibi Hakkndaki Oryantalist Syleme
Genel Bir Bak, Marife 2/3 (2002): 156.
Kurnn kayna konusunda en radikal yaklam John Wansbrougha (1928-2002)
aittir:
Elimizdeki Kurnn son eklini ald tarih en erken hicr ikinci asrn sonudur ve
Mslmanlarn Umn dneminde Kurnn toplanmas ve oaltlmas ile ilgili
verdikleri bilgiler sonraki dnemlerin bir uydurmas olarak grlmelidir. 205
Wansbrough, Quranic Studies isimli almasnda iki temel noktay tespit etmeye
almaktadr: (1) slmn kutsal metni Kurn, iki yz yl akn bir sre boyunca
yaplan din-mezheb bir tartma srecinde retilmi; uydurulmu ve Arap kkene
doru kurgusal bir biimde yanstlmtr. 206 (2) Genel olarak slm doktrini, Hz.
Peygamber figr de dahil, Rabbinik Yahudi ilk rnekler modelinde ekillenmitir.
Bu sonulardan hareket eden mezheb evre erken dnem slm tarih yazcln- ya
da daha dorusu bu tarih yazmnn temelinde yatan yorumsal mitleri Yeni Ahitin
Kurtulu Tarihinin ge bir tezahr olarak tahlil etmektedir. 207 Buna gre Kurn,
7. yzyl Hicaz blgesinin rn deildir. Sosyal, kltrel ve din ynden daha
bereketli topraklara sahip olan Mezopotamya blgesinin bir rndr. 208
Wansbrough bu blgeyi mezheb evre [sectarian milieu] olarak
adlandrmaktadr. 209 Buras, Yahudi geleneini yaatmak iin aktif bir eklide alan
205
John Wansbrough, Quranic Studies: Sources and Methods of Scriptural Interpretatio, Oxford
University Press, Qxford 1977, s. 44
206
R. Stephen Humphreys, Islamic History: A Framework for Inquiry, Princeto Universiy Press,
Princeton, New Jersey 1991, s. 84; Estelle Whelan, Forgotten Witness: Evidence for the Early
Codification of the Qurn, JAOS 118/1 (1998): 2-3.
207
R. Stephen Humphreys, a.g.e., s. 84; Estelle Whelan, a.g.m., s. 2-3.
208
John Wansbrough, a.g.e., s. 47-50.
209
Bk. John Wansbrough, The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvation
History, Oxford University Press, Oxford 1978.
Yahudi limlerinin bulunduu ve Abbslerin kontrolndeki Irak ve Suriye
blgesidir. 210 Kurnn kanonik nshasn 3/9. yzylla tarihlendiren Wansbrough,
bunu tefsir literatrnn gelimesi ile dorulamaktadr. Dier taraftan Kurn tefsir
kitabiyatn ise Yahudi yorum literatrnden dn alnarak oluturulmu olduunu
dnmektedir. 211
Wansbrough, geleneksel sre malzemelerinin Kurn metninin anlalmasnda
kullanlabilecek mstakil bilgiler sunmadn da ifade etmektedir. Aksine Kurn
yetlerini aklamak iin uydurulduu iddiasndadr. 212 Wansbroughun eserlerinde
210
Fred M. Donner, Narratives of Islamic Origins, s. 36.
211
C. H. M. Versteegh, Arabic Grammer&Qurnic Exegesis in Early Islam, E.J. Brill, Leiden-New
York-Kln 1993, s. 46vd. Claude Gilliot da benzer bir sonuca ulamtr. Ona gre metinlerde
daha eski otoritelere dayanan orijinal unsurlar bulunabilir. Ancak bulunan malzemenin genel
deeri hangilerinin orijinal olduunu belirmeyi imkansz hale getirmektedir. Bk. Versteegh,
a.g.e., s. 47. Yeshayahu Goldfeld, slm geleneinde Kurn tefsir teorisinin geliimini, bu
teorinin gelimesindeki temel aama erevesinde ele ald makalesinde slm ncesi Yahudi-
Hristiyan yorum olarak bn Abbs, bn Mesud ekoln ve Yahudi ekol olarak Mutili
deerlendirmitir. Goldfelde gre slm geleneinde erken dnem Tefsir teorilerini takip
edebilmek iin Yahudi ve Hristiyan kutsal kitap yorum teorilerine aina olmak gerekmektedir.
Bunlar snflandran Goldfeld, Soferim olarak bilinen Yahudi mfessirlerin, Torann Torayla
tefsir edilmesi ve dilbilimsel, teolojik ve alegorik yaklamlarn bn Abbsn ve Mutil b.
Suleymnn tefsirleriyle badatn sylemektedir. kinci bir Yahudi yorum teorisi olan ve
hukuk (Halakah) ve edeb-tarihsel (Haggada) olaylara atflar ieren Middot yaklam da yine
bn Abbs tarafndan Kurn tefsirinde uygulanmtr. Tefsir teorisinin ikinci ve nc
aamalarnda Tbin dneminde Mutil gibi Kurnn tarihsel mahiyetine atflar yer almaktadr.
Goldfeld, Yahudi yorum teorisinin temeli olan drt aamal yorum teorisinin (PaRDeS olarak
adlandrlan bu teori Rabbi Aqiva tarafndan gelitirilmitir. Peshat, metnin aikar anlam;
Remez, metnin imal anlam; Derash, metnin egzotik anlam ve Sod, metnin ezoterik anlamn
karlamaktadr) Sahabe; skenderiye ve Antakya olmak zere iki temel ekol olan Hristiyan
yorum teorisinin Tbin ve Yahudi ve Hristiyan yorum teorisinden adapte edilen yorum
teorisinin Mutl tarafndan benimsendiini ifade etmektedir. Goldfeld, drt aamal Yahudi
yorum teorisinde yer alan Peshat ve Derash arasndaki ilikiyi slm geleneindeki Tefsir ve
Tevil arasndaki karlatrmaya benzetmektedir. Ayrntl bilgi ve rnekler iin bk. Yeshayahu
Goldfeld, The Development of Theory on Qurnic Exegesis in Islamic Scholarship, St.I 67
(1988): 5-27.
212
Fred M. Donner, The Historical Context, The Cambridge Companion to the Qurn, ed. J. D.
McAuliffe, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 33. Oryantalistlerin sre kaynaklar
hakknda Muhammad Mohar Ali, iki ciltten oluan bir eser hazrlamtr. Bu almada yazar W.
Muir, D. S. Margoliouth ve W. M. Wattn eserlerini eletirel bir ekilde analiz etmitir.
Aratrmada Hz. Peygamberin hayat ve kiilii hakknda yazlanlar klasik sre kaynaklarndan
hareket ederek rtlmeye allmtr. 19. yzyln ikinci yarsnn oryantalistler iin sre
yaklam konusunda bir dnm noktas olduunu ifade eden yazar, bu oryantalisti almann
kulland tartma biimi ekici bulunurken; nclleri ve sonular yanl olarak
deerlendirilmitir. Kitaplar ile ilgili eletiriler genellikle slubunun kapal olmas,
anlalmayan teknik terimler ve grameri ar bir dil kullanmas zerine
younlamtr. 213
Kurnn metin dzeninin yeterli grlmemesi sonucunda Kurn yeniden
tertip etme yaklamlar 19. yzyln ikinci yarsnn balangcyla ortaya kmtr.
bu dnemde balayan ve gnmze kadar ulaan grleri deerlendirmede ve oryantalistlerin

sre konusundaki dnceleri hakknda fikir sahip olmada nemli olduunu dnmektedir. Yazar
bu dnm noktas iin tam bir tarih de verebilmektedir. Ona gre bu yeni dnem 8 Mart 1840
Cuma gn Thomas Carlylenin Second Lecture on Heroes and Hero Worship isimli dersini
verdii zaman balamtr. Carlyle, Hz. Peyhamberin samimiyeti konusuna dikkatleri ekmi
ve bu imas adalar ve daha sonra gelen Batl slm bilimciler tarafndan da kabul grmtr.
Bu dnemin ayrca Avrupa smrs altnda olan Mslmanlara kar Hristiyan misyonerlii
faaliyetlerine de ahit olduunu ve dolaysyla bu dnemde yaplan almalarda bunun gz
nnde bulundurulmas gerektiini belirtmitir. almada Hz. Peygamberin hayat Mekke ve
Medine olmak zere iki ayr dnemde ve iki ayr ciltte ele alnmtr. Bk. Muhammad Mohar Ali,
Srat al-Nab () and the Orientalists, 2 vols, King Fahd Complex for the Printing The Holy
Quran, Madinah 1997.
213
R. Stephen Humphreys, Islamic History, s. 84.Bat oryantalizm tarihinde son zamanlarda en
eletirel almalar ounlukla John Wansbroughnun etkisini tamaktadr. Hagarism, the
Making of the Islamic World [Cambridge Universiy Press, Cambridge 1977] isimli almalarnda
Patricia Crone ve Michael Cook, Wansbroughdan ok daha radikal bir adm atmlardr. Onlar,
slm tarihinin kabul edilen mevcut btn anlatsnn -en azndan Abdul-Melik dnemine (65-
86/685-705) kadarki ksmnn- sonradan uydurulmu olduunu ileri srerek, Arap fetihlerini ve
hilafetin oluumunu vaad edilen topraklar geri kazanmaya alan Yahudi Mesihiliinden
etkilenen Araplarn bir hareketi olarak yeniden ina etmilerdir. Bu yorumda slm, bamsz bir
din ve kltr olarak, Suriyeli Yakubler, Irakl Nestur Aramler, Kptler, Yahudiler ve yarmada
Araplarndan oluan ve fetihlerle bir araya getirilmi bulunan farkl halklarn uzun kimlik
mcadeleleri srecinde ortaya kmtr (Bk. P. Crone, M. Cook, Hagarism, Cambridge Universiy
Press, Cambridge 1977, s. 47vd.). Onlara gre Kurn, 7. yzyln sonuna doru derlenmitir
(Fred M. Donner, The Historical Context, The Cambridge Companion to the Quran, ed. J. D.
McAuliffe, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 33vd.). Bu yorumlar gerek
Mslman bilim adamlar gerekse Bat oryantalizminin genel kabulne mahzar olamamtr. Bu
yazarlara yaplan eletiriler daha ok setikleri dil, kullandklar ima, metafor ve analojiler, Grek
ve Sryani kaynaklar kullan biimleri zerine younlamtr (R. Stephen Humphreys, Islamic
History, s. 85). Erken dnem Arap tarih yazclnn sorunlarna, Patricia Crone iki eserinde
deinmitir: Slaves on Horses: the Evolution of the Islamic Polity [Cambridge University Press,
Cambridge 1980] isimli almasnda ilk halifelikle ilgili yani 60/680lere kadar tm Arap
geleneini, bu gelenein dnemin zelliklerini yanstan veri klliyat olarak alnmas dnda
tamamen reddetmektedir. Ona gre anlatlanlar faydasz kurgulardr; sadece isimler somut
tarihsel bilgi olarak gnmze ulamtr. Meccan Trade and the Rise of Islam [Basil Blackwell,
Oxford 1987] balkl almasnda tarihsel haber olduklar iddia edilen olaylarn pek ounun
anlalmas zor olan Kurn pasajlarnn anlalr bir hale getirilmesi iin yaplan hayal
detaylardan te bir anlam olmadn ileri srmektedir (Bk. R. Stephen Humphreys, a.g.e., s. 85;
Fred M. Donner, Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing,
The Darwin Press, Princeton, New Jersey 1998).
Bu dnemle birlikte birok Batl, vahiylerin kronolojik srasn belirleme konusunda
denemeler yapmlardr. Oryantalistlerin srelerin kronolojik tertibine ilikin yapt
bu denemeler Batda Kurn zerine alan akademi ierisinde geni kabul
grmtr.
Tesbit edebildiimiz kadaryla Kurn kronolojisi zerine Batda yaplan
almalarda Gustav Weil (1808-1889), Theodor Nldeke (1836-1930), J. Medows
Rodwell (1808-1900), Rgis Blachre (1900-1973), J. William Muir (1819-1905),
Hartwig Hirschfeld (1854-1954), Richard Bell (1876-1952) ve W. Montgomery
Wattn (1909-2006) isimleri ne kmaktadr. Bu isimler, Kurn kronolojisi
konusunda mstakil eserler kaleme almlar ve her biri kendisine ait bir Kurn
tertibi veya Mekk-Meden ayrm nermitir.
Bu blmde yetlerin ve srelerin tertibi konusunda yukarda isimleri
zikredilen oryantalistlerin grleri muhtemel bir tasnif ile ele alnmtr. Bu tasnifi
belirleyen temel unsur, bu tertip denemelerinin slm geleneindeki genel kabul
gren Mekk-Meden ayrmyla ne kadar uyumlu olduklardr. 214 Buna gre mevcut
yaklamlar iki gruba ayrabiliriz. 215
1. slm Geleneindeki Tasniflerle Uyumlu Batl Yaklamlar
yet ve srelerin kronolojik tertibine ilikin Batda yaplan almalar 19. yzyln
ikinci yarsnda Gustav Weil, Theodor Nldeke, John Medows Rodwell ve Rgis
214
Batl yaklamlar, Ek Ide verilen listeye gre deerlendirilmitir.
215
Oryantalistlerin yet ve sre tertiplerini Ek IIIde ayrntl bir ekilde verdiimizden dolay blm
ierisinde tertiplerin sadece dnemlerini ve sre numaralarn vermekle yetineceiz.
Blachre ile balamtr. Bu isimler, srelerin kronolojik sralamas konusunda genel
olarak Mslman limler tarafndan yaplan Mekk-Meden ayrmn kabul
etmilerdir. Geleneksel slm kronolojisi ile bu kategoride yer alan oryantalist
tertibin byk bir eksiklii paylamakta olduklar gze arpmaktadr. Bu da her
ikisinin de sreleri bir btn olarak ele almalardr. Baz Mslman limler Kurn
yetlerinin ksa pasajlar halinde vahyedildiini kabul etmelerine ramen birou bir
srenin hemen hemen ayn zamanda vahyolduunu sylemilerdir. Ayn durumu
oryantalistlerin tertip denemelerinde de grmekteyiz. 216
1.1. Gustav Weil (1808-1889)
Alman oryantalist Gustav Weil, kariyerinin balarnda hahamlk mesleine
ynlendirilmitir. branice ve Latince renimi grm; on iki yanda Talmud
almaya balamtr. 1828 ylnda Heidelberg niversitesinde felsefe ve tarih
okumutur. Arap dili zerine almalar bu dneme denk gelmektedir. Zira bu
dnemde askerlik grevi sebebiyle gittii Cezayirden Msra gemi (1831) ve
bylece Arap dilcilerle alma imkan bulmutur. Burada ayrca Farsa ve Trke
renmi ve 1835 ylna kadar Msrda kalmtr. Weil, Binbir Gece Masallarnn
orijinal metninden Almancaya ilk tam tercmesini yapmtr. 217 Weilin ikinci en
nemli eseri olan Mohammed der Prophet 218, Hz. Peygamberin Avrupada o
dnemde ulalabilinen en eski kaynaklara dayanlarak yazlm ilk eserdir. Eser, Hz.
Peygamberin psikolojik karakterini ina etme teebbsnn bir rndr. Akabinde
216
Herbert Berg, Context: Muammad, The Blackwell Companion to the Qurn, ed. Andrew
Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 192.
217
Birinci bask: 4 cilt, 1837-41; kinci bask: 1866; Drdnc bask: 1871-72.
218
Stuttgart 1843.
Weil, Ullmann Kurn tercmesine bir ek olarak Historisch-Kritische Einleitung in
den Koran 219 isimli giri almasn ve Hz. Peygamberin biyografisinin orijinal
kaynaklarndan biri olan bn sn eserini, Leben Mohammeds nach Muhammed
ibn Isa, Bearbeitet von Abd el-Malik ibn Hischm 220 ismiyle yaymlamtr. Ayrca
Hz. Peygamberin sara hastas olduu ve okuma-yazma bilip bilmedii konularnda
yazd makaleleri mevcuttur. 221 Bu makaleleri Weilin Yahudiliin slm zerine
etkileri konusunu ele ald Biblische Legenden der Mohammedaner 222 isimli
almasnda bir araya getirilmitir. Weilin en kapsaml almas Geschichte der
Chalifen 223 birounun el yazma nshalar kullanlarak erken dnem Hz. Peygamber
biyografileri zerine yazlmtr. Bu almasn Dounun Ortaa tarihi hakknda
olan Geschichte der Islamischen Vlker von Mohammed bis zur Zeit des Sultans
Selim 224 isimli kitab takip etmitir. 225 Weil, Kurn Hz. Peygamber dnemi ve
Onun hayat iin temel kaynak kabu etmektedir:
Muammedi balayamayacamz bir konu udur ki, kendisi hayatta iken

vahiylerini kronolojik veya ieriine gre bir btnlk iinde dzene
koymamtr 226 Sonradan Kurnn ikinci bir redaksiyonunu yaptran Halife
219
Bielefeld 1844.
220
2 cilt, Stuttgart 1864.
221
Bk. Journal Asiatique, July, 1842; Journal Asiatique, May, 1849.
222
Frankfurt 1845.
223
5 cilt, Heidelberg and Stuttgart 1846-51.
224
Stuttgart 1866.
225
E. O. Alber Marx, Weil, Gustav, JE XII (1906): 491.
226
Gustav Weil, Der Qoran, Historisch-Kritische Einleitung in den Koran, Bielefeld 1844, s. 42.
Umn da Kurnn ieriinin dzeltilmesi ve sralanmas iin hi gayret
gstermemi. Sadece onun btnln tekrar tesis etmeye dikkat gstermitir. 227
Mslman olmayan Batllar tarafndan gelitirilen Kurn kronolojileri, 19. yzyln
ikinci yarsnda Gustav Weil ile balamtr. Kurn Hz. Peygamber dnemi ve
onun hayat iin temel kaynak kabul eden Weil, kronoloji bakmndan yararlanlmas
g bir kitap olarak deerlendirmitir. Ona gre Hz. Peygamber ve Kurn metnini
kitap haline getiren ashab Kurna eklemelerde bulunmular veya baz konular
Kurndan karmlardr. Weil Kurnn kronolojik ekilde dzenlenmemesinin
Mslman mfessirler iin de sorun olduunu ifade etmektedir:
Bizim Kurnmzda var olan karklk sadece Muammedin hayatn iyi bir
ekilde bilse de sadece gl Avrupal bilginleri deil, en gl Mslman
tefsircileri bile mitsizlie drr. Onlar da her zaman are bulamayp hem baz
yetler hem baz srelerin tamam hakknda, hangi vesileyle nazil olduu, ne zaman,
nerede Mekkede ya da Medinede mi, hicretten nce mi sonra m nazil olduu
konusunda tartmaktadrlar. Oysa bir vahyin nzl zamann ile sebebini kesinlikle
syleseler bile her zaman gven iinde deiller. nk ou zaman yanl olan bir
rivyetin cansz harflerine bamsz, din ve uyank bir ruhtan daha fazla
gveniyorlar. 228
Weile gre Kurnn kronolojik ekilde dzenlenmemesi Mslman mfessirler
iin de sorun olmutur. yetlerin tarih balamlarnn mfessirlerin yetleri
aklamada bavuru kaynaklar olmas bakmndan nemini vurgulayan Weil, dier
taraftan mfessirlerin bu bilgileri aktaran rivyetlerin gvenilirliini aratrmadan
kullanmalarn da eletirmektedir.
227
Weil, a.g.e., s. 47.
228
Weil, Der Qoran, Historisch-Kritische Einleitung in den Koran, s. 53.
Alman oryantalistin Kurn metnini tarihlendirmesi temel olarak Mekk-
Meden ayrmna dayanmaktadr. Bu ana dnemler ierisinde srelerin kronolojisi
aadaki ekildedir:
Mekk Dnem
Birinci Dnem: [96, 74, 73, 26, 106, 111, 81, 53, 15, 68, 87, 92, 89, 93, 94, 103, 100, 108,
102, 107, 109, 105, 113, 114, 112, 80, 97, 91, 85, 90, 95, 101, 75, 104, 77, 86, 70, 78, 79,
82, 84, 56, 88, 52, 69, 83, 99] 229
kinci Dnem: [1, 51, 36, 50, 54, 44, 19, 20, 21, 23, 25, 67, 37, 38, 43, 71, 55, 76] 230
Son Dnem: [7, 72, 35, 27, 28, 17, 10, 11, 12, 6, 31, 34, 39, 40, 32, 42, 45, 46, 18, 16, 14,
41, 30, 29, 13, 64] 231
Meden Dnem
[2, 98, 62, 65, 22, 4, 8, 47, 57, 3, 59, 24, 63, 33, 48, 110, 61, 60, 58, 49, 66, 9, 5] 232
Weil, sreleri, Mekk dnemi alt-dnem ve Meden vahiyler olmak zere drt
dneme taksim etmitir. Mekk birinci dnemde 47; ikinci dnemde 18; nc
dnemde 26 ve Meden dnemde 23 sre bulunmaktadr. Weil, Mohammed der
Prophet isimli almasnda srelerin sralamasn genel bir rehber olarak ve slm
geleneine gre bildirmekle yetinmitir. 233 Kendisinden grn bildirmesi ve daha
229
Weil, Der Qoran, Historisch-Kritische Einleitung in den Koran, s. 55-61.
230
Weil, a.g.e., s. 61-62.
231
Weil, a.g.e., s. 63-67.
232
Weil, a.g.e., s. 68-80.
233
Bk. Mohammed der Prophet, s. 361-362. Weilin burada verdii listede 1 Ftia, 68 alem ve 73
Muzemmil sreleri yer almamaktadr.
ayrntl bilgiler vermesi beklendiini dnen Weil, bu konuda yeniden aratrmalar
yapm ve her seferinde farkl sonulara ulamtr. 234
1844 ylnda Ullmann Kurn tercmesine bir ek olarak Historisch-
Kritische Einleitung in den Koran isimli giri almasnda Weil, Meden sreleri alt
dnemlere ayrmadan vermektedir. Mekk sreleri ise genellii ve benzerlikleri
bakmndan dneme taksim etmitir. 235
Weilin Kurn dnemlere ayrmada balca kriterleri srelerin konular ve
edeb zellikleri olmutur. Genel olarak Mekk srelerde Hz. Peygamberin
peygamberlii, Allaha iman ve ahiret konular vurgulanmtr. Bu srelerde iirsel
zellik ve ksa yetler dikkat ekerken, ayrntlara yer verilmemitir. zellikle ikinci
dnemde iirsel bakmdan ok gl sreler bulunmaktadr. 236 Son dnem Mekk
vahiyler normal nesri aan ama daha ok dil ve slup gzelliini yanstan
srelerdir. 237 Meden sreler ise edeb zellikleri bakmndan Mekk srelerin
gerisinde uzun yetlerden olumaktadr. 238
Weilin tertibinde slm geleneinde Meden olarak kabul edilen 99 Zilzl 239,
55 Ramn 240, 76 nsn 241, 13 Rad 242 ve 64 Tebun 243 sreleri Mekk saylmtr.
234
Weil, Der Qoran, Historisch-Kritische Einleitung in den Koran, s. 53-54.
235
236
237
238
239
240
slm geleneinde 13 Rad sresinin Meden saylmasnda bir sebep olmadn
belirten Weil, 15. yetinde Ey nsanlar! ifadesinin yer ald ve bunun da Meden
srelerde kullanlan bir hitap olmasndan dolay 64 Tebun sresinin Meden
sayld grndedir. Ona gre henz Mekkede de Hz. Peygamber sadece slma
girenleri ilgilendiren bir konu vahyettiinde bu hitab kullanm olabilir. Dolaysyla
bu hitab sadece Medine dnemine zg deildir. 244 Dier taraftan 96 Ala, 73
Muzemmil, 111 Tebbet, 81 Tekvr, 86 r, 63 Munfn ve 9 Tevbe sreleri
Weilin tertibinde ve slm geleneindeki nzl sralamasnda ayn sraya sahiptirler.
Kronolojik tespitleri iin ana fikir olarak baka biyografik kaynaklardan
zaman bilinen tarih olaylar, Mekkeden hicretle deien vahyin zellikleri ve
slubu belirleyici olmutur. 245 Bu anlamda Weilin niyeti, Mslman gelenein
yapsnda zaten var olan srelerin Mekk-Meden ayrmlarn ince bir ekilde
alarak Kurn tarihsel balamna yerletirmektir. 246
1.2. Theodor Nldeke (1836-1930)
Kurn kritisizminin babas olarak bilinen Theodor Nldeke Alman bir oryantalisttir.
Gttingen, Viena, Leiden ve Berlinde bulunan farkl niversitelerde aratrmalar
241
A.y.
242
243
A.y.
244
245
Weil, a.g.e., s. 54-55.
246
Kr. Andrew Rippin, Western Scholarship and the Qurn, The Blackwell Companion to the
Qurn, ed. Andrew Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 240-241; Hseyin Yaar,
Aydnlanma Dneminde Batda Kurn Algs, DFD 25 (2007): 121.
yapmtr. 1859 ylnda Geschichte des Qorns eseri ile Paris Academy of
Inscriptions dln kazanmtr. Bu almasn 1860 ylnda gzden geirilmi
ekliyle Gttingende yeniden yaymlamtr. Nldekenin almalar Sami dilleri ve
slm tarihi ve medeniyeti zerinde younlamtr. Birok almas Ibn Warraq
tarafndan ngilizceye evrilmitir. 247 Kendisinin yazd ok sayda makale de ilk
nce Encyclopedia Britannicada; Kurn ve dier konularda yazd makaleleri
Oriental Sketches ismiyle mstakil bir cilt olarak yeniden yaynlanmtr. Dou
Filolojisi zerine aratrmalar yapan Nldeke, zellikle Farsa, Arapa ve Sryanice
ve bunlarn haricinde Eski Ahit aratrmalarnn birok alannda da almtr. 248
Meden dnemin kronolojisini belirlemenin ok daha kolay olduunu belirten 249
Nldeke, yetlerin kronolojisinin ve balamlarnn belirlenmesiyle Hz. Peygamberin
hayat arasnda bir ba olduunu dnmektedir:
Muammedin Medinedeki tarihine ilikin bilgimiz olduka tamam olduundan

dolay Medine dnemine geldiimiz zaman daha nce vurguland gibi vahiyleri
tarihsel balamlarnda anlamak ok daha kolay hale gelmektedir. 250
Bylece Meden dnemdeki srelerin slup olarak son dnem Mekk vahiylere
benzediini ifade etmektedir. Nldekenin rencisi Friedrich Schwally (1863-1919)
tarafndan yeniden gzden geirilerek hazrlanan almasnda srelerin kronolojileri
aadaki ekildedir:
247
Bk. The Origins of The Koran: Classic Essays on Islams Holy Book, ed. Ibn Warraq, Prometheus
Books, Amherst 1998.
248
Joseph Jacobs, Nldeke, Theodor, JE IX (1905): 325-326; Hilal Grgn, Nldeke, Theodor,
DA 33 (2007): 217-218.
249
Nldeke, The Koran, s. 49.
250
Theodor Nldeke, The Koran, The Origins of the Koran, ed. Ibn Warraq, Prometheus Books,
New York 1998, s. 53.
Mekk Dnem
Birinci Dnem: [96, 74, 111, 106, 108, 104, 107, 102, 105, 92, 90, 94, 93, 97, 86, 91, 80,
68, 87, 95, 103, 85, 73, 101, 99, 82, 81, 53, 84, 100, 79, 77, 78, 88, 89, 75, 83, 69, 51, 52,
56, 70, 55, 112, 109, 113, 114, 1] 251
kinci Dnem: [54, 37, 71, 76, 44, 50, 20, 26, 15, 19, 38, 36, 43, 72, 67, 23, 21, 25, 17, 27,
18] 252
nc Dnem: [32, 41, 45, 16, 30, 11, 14, 12, 40, 28, 39, 29, 31, 42, 10, 34, 35, 7, 46, 6,
13] 253
Meden Dnem
[2, 98, 64, 62, 8, 47, 3, 61, 57, 4, 65, 59, 33, 63, 24, 58, 22, 48, 66, 60, 110, 49, 5] 254
Nldeke, Mekk sreleri alt guruba ayrmtr. Mekk birinci dnemde 48 sre
bulunmaktadr. Bu srelerin yet says dier dnemlerden daha azdr. Bu dnemdeki
srelerde kafiyelerin varl dikkat ekicidir. Mekk ikinci dnem, birinci dnemde
yer alan yetlerden daha uzun 21 sreden olumaktadr. Mekk nc dnem 21
sreden olumaktadr. yetlerin ve srelerin uzunluu bakmndan ikinci dnemle
ok byk farkllk bulunmamaktadr. Kafiyeler ve slupta bir nceki dnemle
hemen hemen ayndr. Meden dnemde 24 sre bulunmaktadr. Bu dnemdeki
yetlerin ve srelerin uzunluu dikkat ekicidir. slm geleneinde Meden olarak
kabul edilen 99 Zilzl, 55 Ramn, 76 nsn ve 13 Rad sreleri Nldeke tarafndan
251
Nldeke, Geschichte des Qorans, Yay. Haz. Friedrich Schwally, Georg Olms Verlag,
Hildesheim-Zrich-New York 2000, s. 74-117.
252
Nldeke, a.g.e., s. 117-143.
253
Nldeke, a.g.e., s. 143-164.
254
Nldeke, a.g.e., s. 164-234.
Mekk saylmtr. Dier taraftan 96 Ala, 94 nira ve 9 Tevbe sreleri
Nldekenin tertibinde ve slm geleneindeki nzl sralamasnda ayn sraya
sahiptirler.
Nldeke tasnifinde iki nemli lt esas almaktadr. Birincisi, yet ve
srelerin ksalk ve uzunluu; ikincisi yet ve srelerin slup ve tarz zellikleridir.
Srelerdeki teolojik kavramlar gibi baz teknik kavramlarn geliimi de Nldekenin
tasnifini belirleyen unsurlardan biri olmutur. Bu ltlere gre Mekk sreler,
iirsel, yeminlerin ok sk bulunduu, ksa ve vurgulu yetlerden olumaktadr.
Erken dnem Mekk yetlerdeki bu zellikler orta dnemde farkllamaktadr. Ne
ok ksa ne de ok uzun yet ve srelerin bulunduu bu dnem bu zelliiyle bir
gei dnemidir. Son dnem Mekk yetler daha uzun ve Meden dneme yakndr.
Bu dnemde Meden sreler iin bir gei dnemidir. Meden sreler daha ok
hukuk ve uzun yetlerden olumaktadr. 255
Nldeke, slm kaynaklarn kullanmak konusunda ihtiyatl davranmtr.
Ancak vahiylerin ieriine ve slubuna da zel dikkat gstermitir. Nldekeye gre
geleneksel Mekk-Meden ayrm temel olarak salamdr. Medineye hicretin Hz.
Peygamberin slubunda keskin bir deiime sebep olduunu da ifade etmektedir. 256
Nldeke, MS 2. yzylda derlenmi ve yazya geirilmi olan Yahudi Minasnn
255
Nldeke, The Koran, s. 49-53.
256
Neal Robinson, Discovering the Quran, s. 76.
blmlerinin azalan uzunlua gre sralanm olduunu da hatrlatmtr. 257 Bylece
Kurnn tertibinde de ayn ilkenin gzetilmi olduunu ima ettii sylenebilir.
1.3. John Medows Rodwell (1808-1900)
John Medows Rodwellin hayatna ilikin ngiliz bir slm bilimcisi olmasnn
tesinde herhangi bir bilgiye ulaamadk. Bu anlamda tek bildiimiz eseri de
srelerin kronolojisi btnlnde Arapadan ngilizceye evirdii ve burada ele
aldmz almas The Korandr. 258 Bu almas ilk kez 1861 ylnda Londrada
baslmtr. Bu tercmeye Kitb- Mukaddes ve arkiyat uzman ve bir dnem
ngiltere Kilisesinin rahipliini yapm olan George Margoliouth (1853-1954) bir
giri yazmtr.
yetlerin ne zaman ve ne hakknda nzil olduuna ilikin bilgilerde
Rodwellin kaynaklar Mslman otoriteler olmutur. Vid 259 (207/823), bn
Him 260 (213/828), aber 261 (310/923), Vid 262 (468/1076), Zemaer 263
(538/1144) ve Suy 264 (911/1505) en fazla atfta bulunduu slm kaynaklardr.
257
Nldeke, Geschichte des Qorans, s. 64.
258
John Medows Rodwell, The Koran, Everymans Library, London 1963.
259
Rodwell, a.g.e., s. 46.
260
Rodwell, a.g.e., s. 29, 210.
261
Rodwell, a.g.e., s. 29, 210.
262
Rodwell, a.g.e., s. 124, 259.
263
264
Rodwell, a.g.e., s. 110, 144, 151
Rodwellin verdii srelerin kronolojik sralamas aadaki ekildedir:
Mekke Dnemi
[96, 74, 73, 93, 94, 113, 114, 1, 109, 112, 111, 108, 104, 107, 96, 74, 73, 102, 92, 68, 90,
105, 106, 97, 86, 91, 80, 87, 95, 103, 85, 101, 99, 82, 81, 84, 100, 79, 77, 78, 88, 89, 75,
83, 69, 51, 52, 56, 53, 70, 55, 54, 37 ,71 ,76, 44, 50, 20, 26, 15, 19, 38, 36, 43, 72, 67, 23,
21, 25, 17, 27, 18, 32, 41, 45, 16, 30, 11, 14, 12, 40, 28, 39, 29, 31, 42, 10, 34, 35, 7] 265
Medine Dnemi
[2, 98, 64, 62, 8, 47, 3, 61, 57, 4, 65, 59, 33, 63, 24, 58, 22, 48, 66, 60, 110, 49, 9, 5] 266
Bu evirideki srelerin sralamas, temel olarak Weilin Mohammed der Prophet
isimli almasnda verdii slm geleneindeki listeye dayanmaktadr. 267 Rodwell,
sreleri Mekk ve Meden olmak zere iki ana dneme ayrmaktadr. Mekke
dneminde 90; Medine dneminde 24 sre bulunmaktadr. Mekke dnemini alt-
dnemlere taksim etmemekle birlikte Weil ve Nldekenin tertibini izlemitir. Buna
gre Weil ve Nldekenin tertibinde Mekk ikinci, nc, drdnc dnemlere
rastlayan srelerin ve Meden dnemin sralamas birebir ayndr. Ancak Rodwell,
Weil ve Nldekenin Mekk ilk dneme yerletirdii srelerin tertibinde farkl
tercihlerde bulunmutur. Rodwell slm geleneinde Meden olarak kabul edilen 99
Zilzl, 55 Ramn, 76 nsn ve 13 Rad srelerini Mekk saymtr. Dier taraftan 96
Ala, 73 Muzemmil, 105 Fl ve 9 Tevbe sreleri Rodwellin tertibinde ve slm
geleneindeki nzl sralamasnda ayn sraya sahiptirler.
265
Rodwell, The Koran, s. 19-293.
266
Rodwell, a.g.e., s. 338-485.
267
Rodwellin srelerin kronolojilerini belirlerken mracaat ettii kaynaklar ve
tercih ltleri bulunmaktadr. Weil ve Nldekenin listesini takip etmesine ramen
zellikle Mekk ilk dneme ilikin tertibindeki farkllklara iaret etmi ve Weil 268,
Nldeke 269 ve Muirin 270 tarihlendirmeleriyle karlatrmalar yapmtr. Bu
karlatrmalar sadece kendi listesiyle deil, Weil, Nldeke ve Muirin tertipleri
arasnda da yapm olduunu grmekteyiz. rnein 74 Mudeir sresini Muirin
Mekk ikinci dnemle, Weilin fetret dneminden hemen sonraki zamanla
tarihlendirdiini belirtmitir. 271
yetlerin slup zellikleri, konular ve sebeb-i nzlleri Rodwellin srelerin
kronolojini belirlemede bavurduu ltlerindendir. Ona gre ksa, zet bir ekilde
anlatm ve mphem ifadeler erken dnem srelerin zellikleridir. 272 Kafiyelerde
oluan deiiklikler ve yetlerin uzunluu srelerin daha ge dneme ait olduunu
gstermektedir. Meden dnemde ise kapal ifadeler yer almamaktadr. 273
Rodwellin srelerin kronolojik srasna gre hazrlad bu tercmede dikkat
eken bir baka unsur Yahudi ve Hristiyan kaynaklara yaplan atflardr. lgili
yetler hakknda eserin dipnotlarnda verdii aklamalar, Kurnn zellikle Yahudi
kutsal metinleriyle ilikisini ortaya koyma abasna iaret etmektedir. Bu zelliiyle
268
Rodwell, The Koran, s. 21, 153, 155, 335.
269
Rodwell, a.g.e., s. 21, 25, 28, 191, 208, 261, 335.
270
Rodwell, a.g.e., s. 28, 64, 208.
271
272
273
bu eviri, srelerin kronolojik sralamasn vermenin tesinde yetlerin kayna ve
Yahudi metinleriyle benzerlik ve farkllklarn ortaya karmaya alan bir
grnme sahiptir. 274
1.4. Rgis Blachre (1900-1973)
Rgis Blachre, Arap uygarl uzman Fransz bir oryantalisttir. Orta renimini
Fasta, yksek renimini de Cezayirde tamamlamtr. Fas Yksek nceleme
Enstitsnde aratrma mdrl yapan (1930-1935) Blachre, Yaayan Dou
Dilleri Ulusal Okulunda (1935-1950) ve Sorbonneda (1950-1970) Arap Dili ve
Edebiyat profesr olarak grev yapmtr. Blachre, Paris slm Aratrmalar
Enstitsn ynetmi (1956-1965) ve Ortadou lkelerinin Batda tannmasna ve
slmla ilgili aratrmalarn gelimesine katklarda bulunmutur. Balca yaptlar
arasnda Le Coran (Kurnn Franszca evirisi, 1947), Histoire de la Litterature
Arabe (Arap Edebiyat Tarihi, 1952-1965) ve Grammaire de IArabe Classique (Klasik
Arapa Dilbilgisi, 1961) yer almaktadr.

275
Blachrein 1949 ylnda nerettii Kurn tercmesinde sreler tarihsel
sraya gre dzenlenmitir. Blachre, genellikle bir yeti iki farkl aamada tercme
etmektedir. Birinci aamada yetin sembolik anlamn; ikinci aamada vahye ynelik
mesajn aklamaktadr. Mslman limler genel olarak bilimsel anlay ve nesnel
yaklamndan tr bu tercmenin en kaliteli Kurn evirisi olduu
274
Bk. Rodwell, The Koran, s. 35, 37, 51, 114, 171, 200, 249, 253, 262, 394, 450.
275
Hidyet Nuholu, Blachere, Regis, DA 6 (1992 ): 244-245.
grndedirler. Bu bakmdan Franszca Kurn tercmeleri arasnda en yaygn ve
en ok tercih edilen bir tercme olmutur. 276
Blachre kendisinden nce Batdaki denemelere zellikle Nldekeye
mracaat etmekte ve karlatrmalar yapmaktadr. Bu grubun genel zellii olan
slm kaynaklarn kullanma eilimini Blachrede de grmekteyiz. Her srenin
banda verdii bibliyografya bilgilerinde aber, Rz (606/1209), Vid, Bur
(256/870), Beyav (685/1286) ve Nesef (710/1310) slm kaynaklar ierisinde en
ok mracaat ettii isimlerdir. 277
Blachrein nerdii srelerin kronolojileri aadaki ekildedir:
Mekk Dnem
Birinci Mekk Dnemi: [96: 1-5. yetler, 74: 1-7. yetler, 106, 93, 94, 103, 91, 107, 86,
95, 99, 101, 100, 92, 82, 87, 80, 81, 84, 79, 88, 52, 56, 59, 77, 78, 75, 60, 97, 53, 102, 96:
6-19. yetler, 70, 73, 76, 83, 74: 8-56, 111, 108, 104, 90, 105, 89, 85, 92, 109, 1, 93,
114] 278
kinci Mekk Dnemi: [51, 54, 68, 37, 71, 44, 50, 20, 26, 15, 19, 38, 36, 43, 72, 67, 23,
21, 25, 27, 18] 279
nc Mekk Dnemi: [32, 4, 45, 17, 16, 30, 11, 14, 12, 40, 28, 39, 29, 42, 10, 34, 35, 7,
46, 6, 13] 280
276
Mahmd er-Rabdv, Tarih Boyunca Kurn Tercmelerinin Amalar ve eitleri, trc. Zafer
Kzkl, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi 8/3 (2008): 288.
277
rnein bk. Rgis Blachre, Le Coran, Librairie Orientale et Americaine, Paris 1949, I, 9, 11, 70,
114, 140, 225, 314, 523; II, 546, 656, 729, 854, 982, 1029.
278
Blachre, Le Coran, I, 9-130.
279
Blachre, a.g.e., I, 135-327.
Meden Dnem
[2, 98, 64, 62, 8, 47, 3, 61, 57, 4, 65, 59, 33, 63, 24, 58, 22, 48, 66, 60, 105, 49, 9, 5] 281
Kendisinden nceki tertipleri esas alarak Mekke dnemini alt-dneme taksim
eden Blachre, Mekk birinci dneme 49; ikinci dneme 21; nc dneme 21 ve
Medine dnemine 24 sre yerletirmektedir. Birinci dnemde yer alan 49 metnin ard
ardna gelmesi, Alman Oryantalistler Nldeke ve Schwallynin kabul ettiiyle
hissedilir lde deiiklik sunmaktadr. Blachre, Mekk birinci ve ikinci dnemi
Nldekenin tertibinden olduka farkl sralamaktadr. Mekk nc dnem 17
sr 282 sresi hari ayndr. Meden dnemde yer alan yetlerin tertibi ise,
Nldekenin sralamasyla birebir ayndr. Blachree gre bu ayrm, balayan tebli
ile beraber, ortak yn sunan baz sreleri ayn seride gruplandrmann uygun
gzkmesinden ve bu serileri uyumlu bir ekilde art arda dzenlemekten dolay
kaynaklanmaktadr. 283 Blachrein 96 Ala 1-5 ve 74 Mudeir 1-7 yetlerini en
erken; 96 Ala 6-19 ve 74 Mudeir 8-56 yetlerini ayn dnemde ierisinde daha
ge bir zamana yerletirmesi en ayrntl tarihlendirmesidir. 31 Lumn, 112 l,
113 Fela sreleri Blachrein tertibinde yer almamaktadr. Sadece 96 Ala sresi,
Blachrein tertibinde ve slm geleneindeki nzl sralamasnda ayn sraya
sahiptirler.
280
Blachre, Le Coran, I, 354-II, 705.
281
Blachre, Le Coran, Librairie Orientale et Americaine, Paris 1950, II, 729-1110.
282
Sre, Nldekenin tertibinde Mekk 2. dnem 67. srada; Blachrein tertibinde Mekk 3. dnem
74. sradadr.
283
Blachre, a.g.e., I, 6.
Blachree gre genel olarak bir btn iinde Mekk srelerin biimleri ok
karakteristiktir. yetler, genelde ksa olup, emsalsiz kafiyeleriyle ses uyumu ve
zenginlik btnl oluturmaktadrlar. Bu biim daha ok eliptik, hitabetle ilgili ve
yeminlerle kesilmi sorulardr. Blachre, Mekk birinci dnemi drt ayr seriye
ayrmaktadr: Birinci seri, 1. sreden 8. sreye kadar olan metinleri iermektedir. Bu
srelerde temizlik, merhamet ve sabr konular vurgulanmtr. Sadece vahyin
banda yer alan 96 Ala 1-5 ve 74 Mudeir 1-7 yetlerinin dndaki metinler
kendilerini ayr bir ekilde gstermektedirler. Bu yetlerin ok ksa ve karakteristik
ileyileri bulunmaktadr. 284 kinci seri, 9. sreden 31. sreye kadar daha eitli ve
zengin bir ierii bulunan sreleri kapsamaktadr. ldkten sonra tekrar dirilme,
ahiret hayatna ilikin konular, bu dnyann sonunun olduu hatrlatmas ve
kyametteki yarg gn bu seride vurgulanan hususlardr. slmn ana dogmas olan
tevhit henz bu seride sz konusu deildir. Mekke kadar materyalist bir ortamda, 7.
yzylda, bu resim tarafndan tahrik edilen yeni tebli, bu serinin srelerinde ortaya
kt gibi, ayn zamanda oktanrclktan (Paganizm) yani eski kltten vazgeirme
abas tamaktadr. 285 nc seride, 32. sreden 43. sreye kadar, nceki srelerin
konular tekrar yer almaktadr. Ancak bu seride Hz. Peygamberin tebliinde bir
gelime hissettiren yeni bir unsur eklenmitir. Bu da metinlerde, toplum ierisinde
saf bir uzlatrma aamasnn geride kalm olmasdr. Bu seride eklenen nemli bir
konu da gemite peygamberlerin arsna kar sar kalanlar bulacak olan dnya
cezas hakknda hatrlatmalardr. Blachree gre bu kant ayn zamanda Allahn
kudretini ve elilerini destekleme kaygsn anmsatmas bakmndan ok
284
Blachre, Le Coran, I, 6.
285
A.y.
nemlidir. 286 Drdnc seride, Blachre, Nldeke ve Schwallyyi birok tereddtle
birlikte takip ederek, ieriklerinden dolay, dierlerinden net olarak kesilip ayrlan,
44. sreden 48. sreye kadar olan be sreyi birletirmitir. Bunlar ok ksa
metinlerdir ve hangi dneme dayandklarn kesin olarak sylemek mmkn deildir.
Blachre bu be sreden tanesinin slm tefsirin inand kadar olmasa da eski;
dier ikisinin daha sonraki bir dneme ait gibi grndn ifade etmektedir. 287
Blachre, Mekk ikinci dnemin tertibinde Nldeke ve Schwallynin
sralamasndan biraz ayrlm bulunmaktadr. Bu iki Alman msterikin Mekk
birinci dneme ait grd 51 riyt ve 68 alem srelerinin sonraki dneme daha
uygun olduunu dnmektedir. 288 Bu dnemde birinci dnem sonlarnda aklanm
tevhit dogmas artk ana mesele haline gelmektedir. Ayn zamanda sahte tanrlara
kar talamalar oalmaktadr. 289
Mekk ikinci dnem srelerinin slubu birinci dnemden ok ak bir ekilde
farkllamaktadr. yetler uzamasna ramen genellikle ritmik dzenini
kaybetmemektedir. Blachree gre ikinci dnemde yer alan sreler yine farkl
unsurlarn birlemesiyle blmden oluturulmutur. Birincisi ok uzun olmayan
reti, tehdit veya kfirlere ar iermektedir. kinci blm ounlukla uzun
gemie ait meselelerle kfirlerin dnya ve ahiretteki akbetlerini gstermektedir.
Genellikle ilk blmde geenlerin anlatmyla oluturulan bir sonu verilip son
286
287
288
289
Blachre, a.g.e., I, 132vd.
bulmaktadr. Bu l planlama ise kesinlikle bata olan bir ekil deil sonralar
yaplan bir dzenlemedir. 290
nc dnem Mekk srelerin sralamas iin, Blachre, Nldeke ve
Schwally tarafndan ikinci dneme yerletirilen 17 sr sresi haricinde Nldeke ve
Schwallynin belirledikleri sralamay semitir. 291 Ona gre bu dnemde yer alan 22
sre ikinci dnemin devam niteliindedir ve 622 sonrasna ait olan Meden srelere
geii salamaktadr. Bu dnemin srelerinde, nceki dneme ait olan tevhit,
insanlk ve ahlak gibi konular yer almaktadr. Dier taraftan cennet ve cehennem
anlatm azalmakta ve ikinci Mekk dnemle ayn uzunlukta kalarak eski
peygamberler de anlatlmaktadr. 292 Blachre, Meden yetleri ise Hz. Peygamberin
622-632 aras risaleti boyunca vuku bulan olaylarn birikimi olarak grmektedir:
Meden srelerde Muammedin bulunduu yeni koullardan doan yeni bir slup
oluuyor. Mekk srelerin nc dneminde zaten sk sk grnen Deki! Emri,
daha fazla grnyor. ok defa Allahn cevap verdii bir diyalogdan douyor
Genellikle, sk sk grnen Mekk nc dneme ait szlerden, yerlerini alan az
sayda sz ve formller ortaya kyor. Mesela kalplerinde hastalk olan ve Allah
ve resulne itaat edin yetlerinde olduu gibi. Bazlar skntl sorunlar karyor.
Namaz kln ve zekat verin gibi emri bunlardan. Hakikaten bu emir hicretten
nce olan yetlerde geiyor. Sonradan eklenmi olduunu mu anlamamz gerekir?
Olabilir. Ancak Mekk dnemin sonlarnda ortaya km ve Medine dneminde
gittike oalan bir sz olarak dnmemiz gerekebilir. 293
290
291
Blachre, a.g.e., I, 350vd.
292
293
Blachre, a.g.e., II, 726-727.
Bu dnemde yer alan 24 sre slm hukuku iin nemli yetleri iermektedir.
Blachre, ok deiken uzunlukta olan bu srelerin en ksalar hari, ksa vahiylerden
oluup, yan yana koyulmu veya bata olmayan ancak yaz tekniiyle az ok
birbirine yakn ekilde balanm olduunu dnmektedir. 294 Meden srelerde yeni
olan ancak fazla kullanlmayan bir uygulama Allah ift isimleriyle
sfatlandrmaktr. Bu ift sfatlandrma uygulamasnn getirdii izlenim Mekk
srelerinin sonlarndaki gibi, srenin geni ve sesli kapatlmasn salamakta ve bu
bazen ritimsiz srelerde vazgeilmez olmaktadr. 295 slm geleneinde Meden
olarak kabul edilen 99 Zilzl, 55 Ramn, 76 nsn ve 13 Rad sreleri Blachre
tarafndan Mekk saylmtr. Bu zelliiyle Blachrein bu tercmesi genel olarak
kendisinden nceki msteriklerin almalarn yanstmaktadr.
2. slm Geleneindeki Tasniflerden Farkl Olan Batl Yaklamlar
yet ve srelerin kronolojik tertibine ilikin ikinci grup Batl denemeler J. William
Muir, Hartwig Hirschfeld, Richard Bell ve W. Montgomery Watt tarafndan
yaplmtr. Bu isimler, srelerin kronolojik sralamas konusunda genel olarak
Mslman limler tarafndan yaplan Mekk-Meden ayrmn eletirmiler ve farkl
tertipler nermilerdir.
2.1. Sir William Muir (1819-1905)
Sir William Muir, 1819da Glasgowda domu skoyal oryantalist ve slm
tarihisidir. Glasgow ve Edinburgh niversitelerinde renim grmtr. Muir,
294
Blachre, Le Coran, II, 720.
295
Blachre, a.g.e., II, 728.
1837den itibaren Hindistanda ngiliz Dou Hindistan irketinin eitli ynetim
kademelerinde, Hindistan Genel Valilii hkmetinin Dileri Bakanlnda ve
koloninin kuzeybat eyaleti bakan yardmclnda bulunmutur. Bu grevleri otuz
dokuz yl srmtr. Muire 1867de valye unvan verilmitir. Royal Asiatic
Societynin bakanlk (1884) ve Edinburgh niversitesi rektrlk grevlerini (1885-
1903) yapmtr. Edinburgh niversitesinde Arap ve slm aratrmalar yapan Muir
adna bir enstit almtr. Uzmanlk alan, Sanskrit dili ve edebiyat olan ve
Edinburgh niversitesinde bu daln krssn kuran (1862) Muir, kendini daha ok
Arap ve slm aratrmalarna vermitir.
Muirin The Life of Mahomet and History of Islam to the Era of Hegira 296
isimli almas, Batda genel kabul grm ve ilk elden Arapa kaynaklara
dayanarak yazlm Hz. Peygamberin biyografisidir. Bu almasnda Kurnn Hz.
Peygamber tarafndan yazldn ve Onun gerek bir peygamber olmadn iddia
etmektedir.
Muirin Kurn zerine dncelerini The Corn. Its Composition and
Teaching and the Testimony it Bears to the Holy Scriptures 297 isimli kitabnda
bulmaktayz. Bu almasnda sre ve yetlerinin tertibi konusunu ele alan Muir, bir
sre kronolojisi de nermektedir. 298 Bu dzenlemesinde temel ald lt
bulunmaktadr:
296
Smith, Elder & Co., London 1858-1864.
297
Society for Promoting Christian Knowledge, London 1896.
298
Christine Woodhead, Muir, Sir William, DA 31 (2006): 94.
(1) slup: Birinci dnem gvenilmez ve ar vgsel; ikinci dnem sradan
ve yksel; nc dnem resm ve emir veren tarzda yetlerden
olumaktadr.
(2) retinin ve hkmlerin geliimi: Mekkeli putperestler, Hristiyan veya

Yahudiler, asi Medinelilere hitaplardan anlalmaktadr.
(3) Metnin dnemini belirginletiren ve tarihi imgeleri apak ifade eden

szlerdir. 299
Buna gre Muirin belirledii srelerin muhtemel kronolojisi ve aklamalar
aadaki ekildedir:
Birinci Dnem 18 Sre: 103, 100, 94, 91, 106, 1, 101, 102, 104, 82, 92, 105, 89,
90, 93, 94, 108.
Bunlar ksa, vgsel ve bir veya iki satrdan oluan srelerdir. Bu sreleri,
Muammed ilah misyonla ikna edilmeden veya kendisine dorudan Allahtan vahiy
iletilmeden nce oluturmu olabilir. Hibiri Allahtan gelen bir mesaj formatnda
deildir. 300
kinci Dnem Muammedin Eliliinin Balangc: 96, 113, 74, 111.
Allahn adyla oku! emrini ieren yet; Muammedin Allahtan kendine vahiy
geldiini zannettii ul: de ki kelimesiyle balayan yet; dine davet, kyamet gn,
yeniden dirili, Mekke kabile ve reislerinden birbirlerine ineleyici sulamalar;
inanmayanlar cehennemle tehdit eden yetleri ierir. 301
299
Sir William Muir, The Corn. Its Composition and Teaching and the Testimony it bears to the
Holy Scriptures, Society for Promoting Christian Knowledge, London 1896, s. 42.
300
Muir, a.g.e., s. 43.
301
Muir, The Corn, s. 43.
nc Dnem Muammedin Eliliinin Balangcndan Habeistana Hicrete
Kadar: 87, 97, 88, 80, 81, 84, 86, 110, 85, 83, 78, 77, 76, 75, 70,
109, 107, 55, 56.
Muammedin elilik grevinden balar, Habeistana g ile son bulur. Bu sreler

genel olarak yeniden diriliin, Cennet ve Cehennemin tanmlarndan olumutur. 302
Drdnc Dnem Muammedin Eliliinin 6. Ylndan 10. Ylna Kadar: 67, 53,
32, 39, 73, 79, 54, 34, 31, 69, 68, 41, 71, 52, 50, 45, 44, 37, 30, 26,
15, 51.
Muammedin bakanlnn altnc ylndan onuncu ylna kadar olan dnemdir. Bu

dnem sreleri Yahudi Kutsal Kitabndan ykler, Yahudilerin yaptklar ve Arap
efsanelerinden bahseder. 303
Beinci Dnem Peygamberin Eliliinin 10. Ylndan (Yasan Kalkt Dnem)

Mekkeden Kaa Kadar: 46, 72, 35, 36, 19, 18, 27, 42, 40, 38,
25, 20, 43, 12, 11, 10, 14, 6, 64, 28, 23, 22, 21, 17, 16, 13, 29, 7,
113, 114 (son ikisi belirsiz).
Bu dnem sreleri ncilden baz ykler aktarr. Hac farizas eklenmitir. Yeniden
dirili ve hesaba ekilmek, Cennet ve Cehennem delilleriyle Allahn birlii, gc ve
ltuflar hakknda gzlerimiz nne canl resimler sunuluyor. Aama aama sreler
daha uzun oluyor ve bazlar birok sayfay dolduruyor. Bu dnemin sonraki
srelerinde, ilgili konulara dayanan araya eklenmi Medine pasajlarna ok sk
rastlamyoruz. rnein 22 acc sresinde 41. yet; 17 sr sresinde 33. yet; 16
Nal sresinde 110. yet. 304
302
Muir, a.g.e., s. 43.
303
Muir, a.g.e., s. 43-44.
304
Muir, The Corn, s. 44. Oryantalist literatrde Mekkeden Medineye Hicret iin, ngilizcede bu
ifadeyi karlayan emigration kelimesi olmasna ramen ka anlamna gelen flight kavramnn
tercih edildiini grmekteyiz. Bu tercih oryantalistlerin slm tarihini veya Hz. Peygamberin
hayatn nasl algladklarn gstermesi bakmndan anlaml bir rnektir. rnein, Muir,
Habeistana Hicret iin emigration kavramn kullanrken (Bk. Muir, The Corn, s. 43),
Mekkeden Medineye Hicret iin flight kelimesini tercih etmitir (Bk. Muir, The Corn, s. 44).
Son Dnem Medinede Vahyolunan Sreler: 98, 2, 3, 8, 47, 62, 5, 59, 4, 58,
65, 63, 24, 33, 57, 61, 48, 60, 66, 49, 9.
Medinede nzil olan srelerdir. Yahudilerden ve Hristiyanlardan bahseden ve

ounlukla uzun pasajlardan olumaktadr. 48 Fet, 60 Mumteene, 66 Tarm, 49
ucurt ve 9 Tevbe sreleri Peygamberin hayatnn son be ylna aittir. 305
Muir, kronolojik sralamasnda nce Mekk yetlere, sonra Meden yetlere yer
vermektedir. 18 srenin vahiy olmadn iddia eden ve bunlar Kurn metni dnda
tutan Muir, bu srelerin Hz. Peygamber tarafndan oluturulduuna inanmakta ve bu
yzden kronolojide bu sreleri ilk sraya yerletirmektedir. Hz. Peygamberin elilik
grevi, Habeitana ve Medineye hicret gibi slm tarihi asndan nemli dnem
noktalar ve zellikle srelerin ihtiva ettii konular Muir iin kronolojide belirleyici
olmutur. slm geleneinden farkl olarak 99 Zilzl, 110 Nar, 76 nsn, 55 Ramn,
64 Tebun ve 13 Rad srelerini Mekke dnemiyle tarihlendirmektedir. Olduka
farkl bir tertip yaklam bulunmasna ramen 59 ar ve 61 aff sresi Muirin
tertibinde ve slm geleneindeki nzl sralamasnda ayn sraya sahiptirler. Muir
dier oryantalistlerden farkl olarak 110 Nar ve 64 Tebun srelerini de Mekk
dneme yerletirmitir.
Zamanmza kadar gelen mevcut Kurn ne konu ne zaman asndan pek ok

blm anlalabilir bir dzenleme takip etmez. Muammedin sralamay bu ekilde
yapm olmas inanlr gibi deildir. u anda elimizde olduu gibi yetlerin ya da
srelerin numaralarnn Muammed tarafndan belirlenip belirlenmediinden phe
duyabiliriz. Medinede inen bir blm ardndan daha nce Mekkede inmi bir
305
Muir, a.g.e., s. 44-47.
blm gelebiliyor. Bir baka taraftan, tpk Muammedin bize brakt gibi en
azndan sreler ayn ekilde ve ayn sralamadadr. 306
Kurn ncil ile kyaslayan Muir, ncildeki konularn olduka dzenli olduunu
buna karn Kurnn karmak ve anlalmasnn g olduunu ifade etmektedir.
Kurnn, zaman ya da konu btnl olmakszn dzensiz bir ekilde sralanm
olmasn bunun sebebi olarak grmektedir. Muir, Hz. Peygamberden sonra korunan
ve geerli olan yetlerin ok byk ihtimalle kaybolduunu, zarar grdn ve terk
edildiini dnmektedir. 307 Ona gre, Kurnn metinleme srecinde ieriinin
deiip deimediinden emin olamayz. nk zellikle ksa olan baz sreler,
iirsel anlatmlar ve kssalar daha btn ya da daha eksik olmaktadr. 308
Muire gre u anda mevcut Kurnn birok ksm ne konu ne de zaman
asndan anlalabilir deildir. Kurnn byk blmnde kronolojik bir sralama
bulunmamaktadr. Konularda eksiklikler ve boluklar dikkat ekmektedir. Blmler
kabaca ve tesadfi bir araya getirilmi olduundan karmak bir durum sz
konusudur. Srelerin diziliinde ise uzunluklar lt olmutur. 309
2.2. Hartwig Hirschfeld (1854-1954)
ngiliz bir oryantalist olan Hartwig Hirschfeld, Prusyada domutur. Polonya,
Berlin, Strasburg ve Parisde Joseph Derenbourg danmanlnda renim
grmtr. 1887 ylnda Yehuda HaLevinin (1075-1141) al-Kuzari isimli felsef
306
Muir, The Life of Mahomet, Smith, Elder & Co., London 1861, s. xx.
307
Muir, a.g.e., s. XVI.
308
Muir, The Corn, s. 38-39.
309
Muir, a.g.e., s. 40-41.
eserini Arapa ve branice yayna hazrlam ve Almancaya tercme etmitir.
Hirschfeld, 1889-1896 yllar arasnda ngilterede Montefiore Kolejinde
(Ramsgate) Kitab- Mukaddes tefsiri, Sami dilleri ve felsefe profesr olarak
almtr. Revue des Etudes Juives 310, Jewish Quarterly Review 311 ve Journal of the
Royal Asiatic Society 312 dergilerinde Arapa ve Yahudi alanlarnda ok sayda
makale yazmtr. 313
Hirschfeldi dier oryantalist denemelerden farkl klan, kronolojisini sre
btnlnde yapmam olmasdr. Bu anlamda Kurnn tarihlendirilmesinde
belirleyici olan yet pasajlardr.
310
Socit des tudes Juives, Paris 1880.
311
Jewish Quarterly Review (JQR), University of Pennsylvania Press, 1889.
312
Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (JRAS), Royal Asiatic Society
of Great Britain and Ireland, London, t.y.
313
Victor Rousseau Emanuel, Hirschfeld, Hartwig, JE VI (1904): 420.
Hirschfelde gre vahiylerin muhtemel kronolojik sras aadaki ekildedir:
Mekk yetler
I. lk ln: [96: 1-5] 314
II. Teyid Edici Vahiyler: [87; 68: 1-33; 112; 69: 40-52; 26: 221-228; 52: 29-49; 74: 1-30,
35-55; 73: 1-14; 76; 94; 96: 6-19; 111; 104; 79: 15-26; 53: 1-18, 24-62; 93: 1-8; 109] 315
III. Hitab Vahiyler: [81; 82; 84; 99; 80; 86; 75; 83; 88; 79: 1-14; 77; 69: 1-39; 78; 56;
52: 1-28; 70; 100; 101; 106; 107; 108; 90; 92; 91; 105; 102; 97; 98; 89; 72; 85: 1-8, 12-22;
103; 95] 316
IV. yksel Vahiyler: [68: 34-52; 51; 26: 1-220; 54; 37; 44; 38; 27: 1-59; 28; 15; 18; 12;
19; 43: 25-89; 21; 14; 20; 11; 34; 7: 1-27, 57-155, 186-205; 17: 1-8, 103-111; 73: 15-19;
40: 1-6, 24, 57; 29: 13-42, 10: 72-109; 23: 23-52; 46: 20-35; 5: 23-38, 109-120; 2: 200-
210; 6: 74-91; 1] 317
V. Tasvir Vahiyler: [79: 27-46; 71; 55; 50; 45; 42; 41; 35; 32; 67; 25: 1-63; 23: 1-22, 53-
118; 16: 1-115; 43: 1-24; 13; 113; 114; 10: 1-57, 58-71; 31: 1-10, 19-34; 36; 27: 60-95; 30;
39; 22: 1-13, 62-71; 40: 7-23, 58-85; 2: 158-162; 29: 43-69; 17: 87-102; 6: 92-117] 318
VI. Teri Vahiyler: [6: 1-45, 46-73; 93: 9-11; 25: 64-72; 31: 11-18; 7: 28-56; 29: 1-12;
46: 1-19; 17: 9-86; 6: 152-165; 9: 129-130; 85: 9-11] 319
314
Hartwig Hirschfeld, New Researches into the Composition and Exegesis of the Qoran, Royal
Aisatic Society, London 1902, s. 143.
315
Hirschfeld, New Researches into the Composition and Exegesis of the Qoran, s. 143.
316
Hirschfeld, a.g.e., s. 143.
317
318
319
Meden yetler
[2: 1-19, 19-37, 38-58, 59; 5: 71-88; 2: 60-97, 98-115, 116-147, 163-184, 211-223, 244-
268, 269-281; 8: 1-41, 42-76; 3: 1-29, 30-75, 76-90; 47; 3: 91-113 (?), 114-137, 139-200;
57; 7: 174-185; 59; 61; 62; 16: 116-128 (?); 64; 4: 1-45, 126-129, 46-72, 73-86; 2: 148-
157, 87-95; 5: 56-63; 2: 282-284; 4: 96-105, 106-125, 130-138 (?), 139, 140-145, 146-151,
152-175; 33; 2: 224-243 (?); 65; 24; 66; 63; 58; 22: 14-61, 72-78; 5: 39-44; 2: 285-286;
48: 18-28; 2: 185-196, 196-199; 60; 110; 49; 9: 23-27, 38-73; 48: 1-17; 9: 74-94, 120-128,
95-119, 1-12, 36-37, 13-22, 28-35; 7: 156-172; 5: 1-4, 5-7, 8-14, 15-17, 109-120, 18-22,
45-55, 64-70, 89-104, 105-108 (?); 6: 117-151 (?); 73: 20 (?); 74: 31-34 (?)] 320
lave Edilmi ve Belirsiz Olanlar
[53: 19-23; 3: 138; 33: 40; 47: 2; 48: 29; 61: 6; 5: 73 (?), 101 (?)] 321
Tasnifini temelde Mekke ve Medine olmak zere iki dneme taksim eden Hirschfeld,
Mekke dneminde nzil olan yetleri alt alt-dnemle tarihlendirmektedir.
Hirschfeldin kronolojik sralamasnda 112 adet Mekk sre veya yet grubu
bulunmaktadr. Mekke dnemi ilk ilan, teyid edici vahiyler, hitab vahiyler, yksel
vahiyler, tasvir vahiyler ve teri vahiyler eklinde alt dnemden olumaktadr.
Kronolojik sralamada 96 Ala sresi 1-5. yetlerini dier dnemlerden ayr
tutularak ilk nzil olan yet grubu olarak verilmektedir. slm geleneinden farkl
olarak 76 nsn, 99 Zilzl, 98 Beyyine, 5 Mide (23-38, 109-120), 2 Baara (200-
210), 55 Raman, 13 Rad, 22 acc (1-13, 62-71) ve 9 Tevbe (129-130) Mekk; 7
Arf (174-185, 156-172), 16 Nal (116-128), 6 Enm (117-151), 73 Muzemmil (20)
ve 74 Mudeir (31-34) Meden vahiyler olarak kabul edilmitir. Dier oryantalist
denemelerde grdmz 76 nsn, 99 Zilzl, 55 Raman ve 13 Rad sreleri ayn
320
Hirschfeld, New Researches into the Composition and Exegesis of the Qoran, s. 144-145.
321
ekilde Hisrchfeldin sralamasnda da Mekke dnemindedir. Dier taraftan
oryantalistler arasnda Mekk olarak genel kabul gren 73 Muzemmil ve 74 Mudeir
srelerinin baz yetlerini Medine dnemiyle tarihlendirmitir. Hirshfeld nceki
denemelerden farkl olarak baz yetleri sonradan ilave edilmi olarak veya
zamannn belirsiz olduunu kabul etmektedir.
Kurn btn ilimlerin kayna olarak grmenin artc olmadn 322 ifade
eden Hirschfelde gre Mekk ve Meden vahiylerin az da olsa ortak zellikleri
bulunmaktadr. Buna gre her iki dneme ait sreler benzer ifade ve kelime seimi,
slubu, ayn mtecaviz tarz, din akideleri ve ahlak retileri ihtiva etmektedir.
Hirschfeld bu grn daha ileri bir noktaya tayarak eer eletirel bir ama yoksa
Mekk ve Meden vahiyler arasnda ayrm yapmamn imkansz olduunu
belirtmitir. Ona gre bu iki dnem arasndaki temel ayrm, Mekk vahiylerden
farkl olarak Meden yetler hukuk ve idar kanunlar arasndaki ba gzler nne
sermektedir. 323 Dier taraftan Hirschfeld, Kurn ve Hadisler arasnda slup
bakmndan bir fark olmadn dnmekte ve bu sebeple Hz. Peygamberin baz
szlerinin Kurnda yer alm olduunu ifade etmektedir. 324
2.3. Richard Bell (1876-1952)
Richard Bell, Arapa uzman skoyal bir oryantalisttir. Edinburgh niversitesinde
edebiyat ve ilhiyat okuyarak balad yksek renimini Almanyada
322
Hirschfeld, New Researches into the Composition and Exegesis of the Qoran, s. 9
323
324
Hirschfeld, a.g.e., s. 132-133.
tamamlamtr. Daha sonra Edinburgh niversitesinde branice Krss
asistanlna tayin edilmi ve ayn zamanda Arapa dersleri vermitir. niversitedeki
grevini brakarak bir tara kasabasnda papazlk grevine balamtr. 1921 ylnda
tekrar Edinburgh niversitesine dnerek Arapa dersleri vermeye devam etmitir. 325
1937-1939 yllar arasnda Kurn tercmesini yaynlamtr. 1953 ylnda
Introduction to the Quran isimli almasn neretmitir. Bu almas 1970 ylnda
W. Montgomery Watt tarafndan gzden geirilerek yeniden baslmtr. Richard
Bellin almalar, Batdaki yaplan Kurn almalar zerine etkili olmutur. 326
Richard Bell, Nldekenin kronolojisini kendi almalarna balang noktas
olarak alm, srelerin Nldekenin gsterdiinden daha karmak olduunu fark
edince kendi kronolojisini gelitirmitir. Bylece yet ve srelerin tertibi konusunda
Batl yaklamlar ierisinde en detayl ve en radikal yaklam Richard Bell ortaya
koymutur. 327
Bell, Nldeke ile 24 srenin Meden dnemde snflandrlmas konusunda
ayn fikirdedir. Kurn tarihlendirme giriiminde, Hz. Peygamberin hayatnn
kronolojik erevesini bn Himn biyografisinde verdii ekilde kabul etmitir.
Bell, 622-632 kadar geen Medine dnemi kronolojisinin, zellikle Bedir ve Uud
savalar veya Mekkenin fethi gibi olaylarla daha kesin olarak
325
M. Manazr Ahsan, Bell, Richard, DA 5 (1992): 423-424.
326
Andrew Rippin, Reading the Qurn with Richard Bell, JAOS 112/4 (1992): 639.
327
W. Montgomery Watt, Bells Introduction to the Qurn, Edinburgh 1970, s. 114; Neal Robinson,
Discovering the Quran, s. 83.
tarihlendirilebileceini ancak nceki dnemlerle ilgili tarihlerin daha az ve belirsiz
olduunu dnmektedir. 328
Bellin tarihlendirmesinin altnda yatan iki temel prensip bulunmaktadr: 329
1. Vahyin normal birimi ksa pasajlardr.
2. Kurn metni Muammed tarafndan revize edilmitir.
Bell bizzat Hz. Peygamber tarafndan oluturulduunu dnd Kurnn
kompozisyonu dneme ayrmaktadr:
aret (Sign) Dnemi: Allaha ibadet etmeyi tevik eden erken dnem yetler. 330
Kurn (the Qurn) Dnemi: Hz. Peygamberin daha sonraki Mekke dnemi ve
Medinedeki ilk iki yln iermektedir. Bu dnemde Muammed Arapa bir Kurn
retmektedir. 331
Kitap (Book) Dnemi: Hicr 2. yldan Muammedin yazl metin formlasyonunu

oluturma srecini kapsamaktadr. 332
Richard Bell orijinal vahiy birimlerinin ksa ve para para olduunu ve Hz.
Peygamberin bunlar sreler halinde bir araya getirdiini iddia etmektir. Bell iin
hicr ikinci ylda gerekleen Bedir sava Kurnn kutsal bir kitap olarak
olumasnda kilit olaydr. Bu dnem Bedir savandan sonra, Hz. Peygamberin
328
Watt, a.g.e., s. 114.
329
Watt, The Dating of the Qurn: a Review of Richard Bells Theories, Early Islam: Collected
Articles, Edinburgh University Press, Edinburg 1990, s. 24.
330
Richard Bell, The Qurn: Translated, with a Critical Re-arrangement of the Surahs, 2 cilt, T. &
T. Clark, Edinburgh 1937-1939, s. VII.
331
A.y.
332
A.y.
Yahudilerle ilikilerinin bozulmasyla balayp hibir zaman son bulmayan bir
sretir. Belle gre hicret srelerin dnemlerini belirlemek iin uygun bir ayrc hat
deildir. 333
Bir baka muasr oryantalist Tilman Nagel Tarih Aratrma Konusu Olarak
Kurn balyla Trkeye tercme edilen almasnda, Bellin vahiylerin
kronolojilerini karmada muhtevaya arlk vermi olmas bakmndan Hz.
Peygamberin dnce dnyasn Batdaki Kurn aratrmalarnn ncelikli konusu
haline getirmi olduunu ifade etmektedir. 334 Ancak bununla birlikte Nagel, Bellin
tarihlendirme yaklamn eletirmektedir:
Kurn evirisinde rnein Allahn tabiattaki tasarrufunun yad edildii btn yet
gruplarn Muhammedin Peygamberliinin balangcna gndermesi gibi, sk sk
ok ileri gitmitir. Oysa, Kurnn yaratc Allah ve ltfettii nimetler, inkarc
topluluklarn inkar gibi- byk konularnn, yeni bir konu n plana ktnda
nceki konunun tamamen ortadan kalkmas tarznda birbirlerinin yerini aldn
dnmek olduka zordur. Ne var ki Bell, tam da byle bir varsaymla hareket
ettiinden, muahhar sreleri, ou erken dnemlere atfedilmesi gereken birok
paraya ayryordu. Bylece Bellin teorisi, esasen akla kavuturmay hedefledii
Kurnn btnszlnn byk bir blmn kendisi retmi oluyordu. Gerekte
ise vahyin konu zenginlii, zaman ierisinde yle bir geliim gstermitir ki, eski
konular hibir zaman tamamen snmemitir. Bu yzden, Bellin almalarnda,
btn byk katklarna ramen biraz keyfilik vardr ve kendisine -en azndan
ksmen- bir ksr dng ierisinde hareket ettii eklinde bir eletiri yneltilebilir. 335
333
Gerhard Bwering, Recent Research on the Construction of the Qurn, The Qurn in its
Historical Context, ed. Gabriel Said Reynolds, Routlegde, Abingdon, Oxon 2008, s. 72-73.
334
Tilman Nagel, Tarih Aratrma Konusu Olarak Kurn, trc. Ali Dere, slm Aratrmalar 9/1-
4, Kurnn Anlalmasnda Yntem Sorunu zel Says, ed. mer zsoy, (1996): 56.
335
Tilman Nagel, a.g.m., s. 56.
Bell, Kurn tercmesinde sreleri kronolojik olarak deil, mushaf tertibine
uygun olarak sralam; her srenin veya yet gruplarnn banda Mekk veya
Meden olduu hakknda bilgi vermitir. Bu bilgiler kullanlarak tarafmzdan bir
sralama oluturulmutur. Richard Bellin tertibi, Batl yaklamlar ierisinde
Kurn kronolojik srasna gre dzenleyen son teebbs olarak saylabilir. Buna
gre Bellin tertibi aadaki ekildedir: 336
Mekk yetler
51: 1-6; 53: 1-18; 69; 73: 1-19; 74: 1-30, 35-40, 50-55; 80: 1-32; 84: 1-12, 16-19, 86: 1-14;
90: 1-11, 17-20; 92; 93; 94; 95; 96; 103: 1-2; 4: 84 (veya); 6: 1-11, 12a-13-14a (?), 17, 18,
19-28, 35-38, 40-49, 56-66, 72-73, 74 (?), 80-82 (?), 84-90, 95-107, 108, 134-135, 137-
141, 142-145, 155 (veya erken Meden); 7: 5-8 (?), 9-33, 36-34-35-37 (?), 50-51, 52, 53-
54, 55-56, 179 (?), 186-187, 198-201 (?), 202-203 (erken Meden), 204-205; 9: 71 (?); 10:
7-11 (?), 12-15, 16-18, 19-20, 21 (?), 22 (?), 23-25 (?), 32-37, 38-46, 47-48, 49-58, 59-61,
62-66-63-64-65, 67-68, 69-71, 94, 101-103-102 (Meden?); 11: 10-14, 15-17, 20-26b-21a-
22a-21b-22b-26a, 27-35, 37-36, 38-42, 43-51, 52-63, 64-71, 85-98; 12: 3-1-2vd; 13: 7, 9-
12, 13-16, 17, 18, 19-22-24-20-21-25, 26 (?), 27-28, 33-34, 35-37-39-41-42; 15: 16-24,
26-27, 78-79; 16: l 3-9, 10-16, 20-22, 17-19, 50-52 (?), 53-57 (?), 58-62, 67-71, 63-66, 76-
89, 72-83, 92-99; 17: 1, 9-16, 23-42, 47-52-53-54-48-49-50-51 (?), 58-60-59, 61-62, 63-
65, 67-68-66 (erken Meden), 69-74; 18: 9-11 (?), 45-47 (?), 48-49 (?), 50-51 (?), 59-81
(?), 99-101 (?), 102 (?), 107-108 (?); 19: 65-66 (erken Meden), 74-79 (?), 80-83 (?), 84-
90, 91-98 (?); 20: 128-132; 21: 26-30, 34-36, 37-38-39-42-40-41, 43-44 (?), 46-4 (?); 22:
43 (?); 23: 12-16, 17-22, 80-82; 25: 32, 47-54, 55-61, 62-63 (?); 26: 192-197; 210-220;
27: 7-14, 73-77, 89-92, 93-95; 28: 57, 62-64 (veya erken Meden), 65-67 (?), 71-73 (?); 29:
18-20 (?), 54-55-53 (?), 61-63-65 (veya erken Meden), 66-67; 30: 5-7 (?), 10-15, 32-34,
39-41, 47-50, 53; 31: 5-6, 9-10, 11-12, 27-31, 32-34 (?); 32: 9-14, 26 (?), 27 (?), 28-30 (?);
34: 10-13, 14-18; 35: 19-21; 36; 37; 38; 39: 24 (veya erken Meden); 40: 1-6, 15-23, 59-70
(?), 71-76 (?), 77-85 (?); 41; 42: 50-53; 43: 2-4, 15-17, 18-29 (?), 81-89 (?); 44; 45: 2-4
(?), 10 (?), 11-12 (?), 19 (?); 46: 20-27; 51: 7-9 (?), 56-58; 52; 54; 55; 56: 1-9, 26-33, 40-
336
Bell, The Qurn, I, 1-336; II, 353-687.
45, 46-56, 57-73; 67: 5-12; 68: 1-9, 17-43, 44-45, 46-52; 70; 71: 5-19; 27-29 (?); 72; 75: 1-
19, 31-40; 76: 1-22, 23-26 (?), 29-31; 77: 1-13; 78: 6-16, 17-41; 79: 1-14; 80: 33-42; 81;
82; 83: 1-5, 7, 8-9, 18, 19-21; 87; 88; 89; 91; 97; 99; 100; 101; 104; 105; 106; 109; 113;
114; 2: 21-22 (veya); 7: 57-62, 63-70, 71-77, 78-82, 83-91, 99-100, 189-192 (veya erken
Meden), 193-197; 13: 8, 29-32, 36-38-40-43(?); 14: 48-51 (erken Meden); 15: 6-15, 25,
28-48, 49-50, 51-77, 80-84, 85-86 (erken Meden), 87-93, 94-99; 17: 55-57 (veya erken
Meden); 19: 67-73; 20: 133-135 (?); 21: 1-10, 19-20, 21-25, 31-33, 52-73 (?), 74-75 (?),
77-77 (?), 78-82 (?), 83-84 (?), 85-86 (?), 87-88 (?), 89-90 (?), 91-94 (?), 104-106; 23:
114-117a (erken Meden); 25: 1-4 (veya erken Meden), 8-9-11-10, 1-17 (?), 22, 23-26, 27-
28, 29-31, 34-36-35 (?), 37-42, 43-44 (veya erken Meden), 45-46, 64-77 (veya erken
Meden); 30: 54-57; 32: 15-22 (veya erken Meden); 34: 30-32 (veya erken Meden), 33-37
(veya erken Meden), 42-45 (veya erken Meden), 50-54; 43: 45-56, 60-62 (veya erken
Meden); 45: 23-25 (veya erken Meden), 26-36 (veya erken Meden); 46: 9-13 (veya erken
Meden), 18-19, 32-35 (veya erken Meden); 50; 51: 10-14 (?), 15-19, 20-23, 47-51; 53:
19-26, 34-56 (?), 27, 57-58; 75: 20-30 (veya erken Meden); 77: 14-50 (veya erken
Meden); 79: 15-26, 27-33, 42-46; 86: 15-17; 103: 3 (veya erken Meden).
Meden yetler
1; 2; 3; 4; 5; 6: 12b, 14b, 15, 16 (?), 33-34, 39, 50-55, 67-71 (?), 75-79, 83, 91 (?), 92-94,
109-113, 114a, 115-120, 114b, 119, 122, 121, 123-124, 126-127, 125, 128 (?), 129, 130,
131, 136, 132-133, 146-148, 149-151, 152-153, 154, 156-159, 160-165; 7: 1-4, 38-40b-
41a-39-40a, 41b-42a-44-42b-45-46-47-43-48-49, 92-94 (?), 95-98 (?), 101-133, 134-155,
157-158-156, 159-160a, 160b-163a-163c-163b-166a-163d-164-165-166b-167-168, 171-
172-173-169-170 (?), 177 (?), 178 (?), 174, 175, 176, 180 (?), 181-185; 8; 9; 10: 1-6, 29-
31, 72-74, 75, 76-93, 95-100, 104-108-105-106-107 (?); 11: 1-4, 5-9 (?), 18-19, 72-84, 99-
101 (?), 102-104, 105-111, 112-120, 121-123 (?); 13: 1-6; 14; 15: 1-5; 16: 1-2, 23-26, 27-
30-31-24-28-29-32-35-33-34-36, 37-39, 40-42, 45-46, 43-44, 47-49, 90-91, 100-102 (ge
Mekk), 103, 104, 105 (ge Mekk), 106, 107, 108-110, 113-114, 115-118, 127-128b, 111-
112, 119-120, 121-124, 125-126-128a; 17: 2-8, 19-22 (?), 17-18-22, 43 (erken Meden?),
44-46, 75-79 (?), 80-83(?), 84-86 (?), 87-89 (?), 90-95(?), 96-101 (?), 102 (?); 18: 1-8, 12-
20a, 20b-25, 26-30, 31-42, 43-44-52-53-55-57-58, 82-97, 103-106, 109(?), 110(?); 19: 1-
15, 16-37, 38-41, 42-51, 52-58, 59-64; 20: 1-127; 21: 11-18, 45 (?), 49-51, 95-103, 107-
112; 22; 23: 1-11, 23-31, 32-43, 44-50 (?), 51-79, 83-85, 86-91 (?), 92-94, 95-100, 101-
102, 103-113, 117b-118; 24; 25: 5-7, 18-21, 33; 26; 27; 28; 29; 30: 1-4, 8-9, 16-26, 27-31,
35-36, 37, 42-44, 45, 46, 51-52, 58-60; 31: 1-8, 13-14, 15-18, 19-20, 21-26; 32: 1-8, 23-
25; 33; 34: 1-9, 19-20, 21-22 (?), 23-29, 38, 39-41 (?); 35: 1-18, 22-24, 25-29, 30-35, 36-
39, 40-45; 36: 46-47, 53-54; 37: 48-59, 100-107; 39; 40: 7-14, 24-58; 41: 18-22 (?), 25-28,
52 (?), 53-54 (?); 42; 43: 5-14, 30-44, 57-66, 67-78, 79-80; 45: 1, 5-9, 13-14, 15-18, 20-21,
22; 46: 1-8, 14-17, 28-32; 47; 48; 49; 51: 24-37, 38-46, 52-55, 59-60; 53: 28-32 (?), 33;
56: 10-23, 34-39, 74-96; 57; 58; 59; 60; 61; 62; 63; 64; 65; 66; 67: 1-4, 13-17, 20-21; 68:
10-16; 71: 1-4, 20-26; 73: 20; 74: 31-34, 41-49; 76: 27-28 (?); 78: 1-5; 79: 34-41 (?); 83: 6,
10-14, 15-17, 22-27, 28-36; 84: 13-15; 85; 90: 12-16; 98; 102; 107; 108; 110; 111; 112.
Tarihleri Belirsiz Olanlar
2: 184, 185, 190, 191; 4: 52; 5: 3b; 6: 22, 23, 24; 9: 65-69; 21: 48; 33: 69-71, 72-73; 34:
46-48; 61: 9-10; 67: 10-12, 18-19, 22, 23-30; 84: 20-25.
Bell Kurnn ksa pasajlar halinde vahyedildiini ve bu pasajlarn Hz.
Peygamberin kendisi veya ashab tarafndan toplandna ilikin Mslman
geleneinin sahip olduu yaygn gr kabul etmektedir. Dier taraftan Bellin
temel ilgisi Kurnn slubunda yer alan uygunsuzluklarn birbirinden bamsz
pasajlarn bir araya getirilmesinden kaynaklandn vurgulamaktr. Bu grn
daha ileri tayarak Bell, vahiylerin toplanmas srecinde Hz. Peygamberin daha
sonra nzil olan yetlere gre bir dzenleme yaptn iddia etmektedir. 337 Dier
Batl yaklamlarla kyasladmz zaman slm geleneinde Mekk kabul edilen
srelerin Bell tarafndan Meden dnemde tarihlendirdii yet grubu ve sre says
daha fazladr.
Bell yetlerin kronolojilerini belirlemede rehber olabilecek baz dnceler
de nermektedir. rnein yetlerin anlatm biimleri, kelime ve ibarelerin kullanm
337
Watt, Hz. Muhammedin Mekkesi, trc. Mehmet Akif Ersin, Bilgi Vakf Yay., Ankara 1995, s. 16.
retide yeni bir vurgunun ortaya konulmasna iaret edebilir. 338 Ayn ekilde tarih
gstergesi olabilecek kelimelerde pasajlarn dnemlerine dair bilgiler verebilir.
rnein sava tavsiye eden btn yetler Meden; kuffr kelimesi ise sadece Mekke
dnemine ait bir kullanmdr. 339
yet gruplarnn dnemine ilikin defa veya ge Meden; otuz defa veya
erken Meden, yz bir farkl yerde soru iareti (?) kullanmas ve balantlarnn
pheli veya muhtemel olduu yet gruplarn gstermesi 340 Bellin kronolojisine
ilikin tesbit ettiimiz nemli tenkit noktalardr. Bununla birlikte baz srelerin
banda iaret, Kurn veya kitap dnemine ait olduunu yazd halde bazlarnda
gstermemitir.
Kurn tercmesinde Mushaf tertibini esas alan Bell, sreleri belirledii
tarihlendirmelere gre sralamamtr. Bellin srelerin yeni ve eletirel
dzenlemesi olarak niteledii ve iddia ettii eserini yet gruplarnn tarihlerine gre
dzenlememesi ve 1 Ftiadan 114 Nsa kadar Kurn tertibini takip etmesi
bakmndan ok orijinal ve zgn bir alma olmad sylenebilir. yetleri
paralayarak veya birbirlerinden ayrarak yerlerini deitirmesi tercmesini
anlalmaz ve kullanlmaz bir hale getirmitir. yet gruplarnn arasna yerletirdii
izgilerin takibi ise ok kolay ve anlalr olmamaktadr. zellikle Bells
Introduction to the Qurn isimli almada Watt, Kurn kronolojisini mstakil bir
338
Watt, Bells Introduction to the Qurn, s. 115.
339
Watt, Bells Introduction to the Qurn, s. 120.
340
rnein bk. Bell, The Qurn, I, 30, 51, 380; II, 479, 497, 521, 554.
balkta 341 ele almasna ve kitabn sonunda Muir, Nldeke, Hubert Grimme (1864-
1942) ve Msr nshasna gre karlatrmal olarak srelerin kronolojik
sralamasna 342 yer vermesine ramen ne mstakil blm ierisinde ne de tabloda
Bellin sralamasna yer vermemitir. Bugne kadar Bellin sistematik bir ekilde
kronolojisini gsteren bir listenin oryantalist literatrde olmamas bu konudaki
kanaatimizi dorular mahiyettedir.
2.4. William Montgomery Watt (1909-2006)
William Montgomery Watt, Batda slm zerine alan isimler arasnda en iyi
bilinen skoyal bir oryantalisttir. Edinburgh niversitesi ve Almanyada Jena
niversitesinde renim grmtr. 1934 ylnda Edinburgh niversitesinde
Arapa ve slm ilimler alannda dersler vermeye balamtr. niversitedeki
grevinin yan sra papazlk grevinde de bulunmutur. 343 slm ve Hristiyanlk
temel alma alanlar olan Wattn bu konularda birok eseri bulunmaktadr.
Muhammad at Mecca 344 ve Muhammad at Madina 345 slm almalar arasnda
klasik eserler olarak kabul edilmitir.
Watt Kurn tercmesinde sreleri kronolojik olarak deil, mushaf tertibine
uygun olarak sralamtr. Her srenin banda Mekk veya Meden olduu hakknda
341
Bk. Watt, The Chronology of the Qurn, Bells Introduction to the Qurn, s. 108-120.
342
Bk. Watt, Table of suras with chronology, Bells Introduction to the Qurn, s. 205-212.
343
Bilal Gkkr, Western Attitudes to the Origins of the Quran, Yaymlanmam Doktora Tezi,
University of Manchester, Manchester 2002, s. 82-84.
344
Oxford 1953.
345
Oxford 1956.
verdii bilgiler kullanlarak tarafmzdan bir tasnif oluturulmutur. Bu sralamada
esas olan srenin Mekk veya Meden olmasdr. Srenin bulunduu sra, onun
bulunduu dnem ierisindeki kronolojik srasn gstermemektedir.
Buna gre Wattn srelerin Mekk veya Meden olmalarna gre tasnifi
aadaki ekildedir:
Mekk Dnem
[1, 52, 53, 56, 69, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95,
96, 97, 99, 103, 106, 36, 37, 38, 43, 44, 50, 51, 54, 71, 83, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 19,
25, 26, 27, 30, 35, 39, 40, 42, 45, 46, 67, 16 (bir ksm), 18, 20, 21, 23, 28, 29 (ksmen),
31, 32, 41, 55, 68, 70, 72, 76, 80, 81, 100, 101, 102, 104, 105, 107: 1-3, 108, 109, 111,
112, 113, 114] 346
Meden Dnem
[2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 16 (bir ksm), 22, 24, 29, (ksmen), 33, 34, 47, 48, 49, 57, 58, 59, 60,
61, 62, 63, 64, 65, 66, 98, 107: 4-7, 110] 347
Wattn ngilizce tercmesindeki ncelikle amac srelerin kronolojik srasn
belirlemek olmasa da srelerin Mekk-Meden olduklarn belirlemitir. Her iki
dnem sreleri iin erken, orta ve ge dnem eklinde daha ayrntl tayinlerde de
bulunmutur. Ancak bu belirlemeleri her sre iin geerli deildir. rnein 29 sreyi
erken, 10 sreyi orta, 20 sreyi ge dnem Mekk eklinde tarihlendirmi; ancak geri
kalan 29 srenin sadece Mekk olduunu belirtmitir. Tercmesinde Mushaf tertibini
takip eden Watt, srelerin balarnda daha ok srelerin Mekk ya da Meden
346
W. Montgomery Watt, Companion to the Qurn, Oxford 1994, s. 13-334.
347
Watt, a.g.e., s. 13-334.
olmalarna dair bilgiler vermekle birlikte baz sre ve yet pasajlarnn nzllerini
daha net olarak tarihlendirmitir. 348 Bununla birlikte 107 Mn ve 108 Kever
srelerinin tarihlerinin belirsiz olduunu ifade etmitir. 349
Watt, slm geleneinde Meden olarak kabul edilen 99 Zilzl, 55 Ramn,
76 nsn, 13 Rad, 6 Enm ve 107 Mn (4-7) srelerini Mekk olarak kabul
etmitir. Ayn ekilde slm geleneinde Mekk saylan 16 Nal ve 29 Ankebt
srelerinin de bir ksmn Meden olarak vermitir.
Watt, tarihlendirmede Mslmanlarn tercihlerine de yer vermitir. 350 slm
geleneindeki tercihlerle Avrupal limleri kyaslamtr. 351 yetlere ilikin tarih
bilgisi iin bn Himn eserine mracaat etmitir. 352
Wattn srelerin nzil olduu dnemlere ilikin verdii bilgilerde gz ard
edilmemesi gereken baz konular bulunmaktadr. Bunlardan ilki birok yerde baz
yetleri veya birka yeti Mekkdir veya Medendir eklinde ifadelerin yer
almasdr. rnein 10 Ynus sresinin ge Mekk ama birka yetinin Meden
olduunu sylerken bu yetlerin hangileri olduunu belirtmemitir. 353 53 Necm
sresinin de en az bir yetinin Meden olduunu ancak bu yetin hangisi olduunu
348
Watt, Companion to the Qurn, s. 188.
349
Watt, a.g.e., s. 327-328.
350
Watt, a.g.e., s. 158, 281, 315, 324, 325, 327, 328, 332.
351
Watt, a.g.e., s. 80.
352
Watt, a.g.e., s. 12.
353
Watt, a.g.e., s. 111. Dier rnekler iin bk. a.g.e., s. 115, 134, 153, 170, 226, 228.
vermemitir. 354 Wattn bu ifadeleri ve deerlendirmeleri bir belirsizlik oluturmakta
ve bu eksiklik ise bizim iin bir tenkit hususu olmaktadr.
Bir dier husus srelerin dnemlerini tayin ederken birok kez
muhtemelen 355, veya 356 ve bir ksm 357 ifadelerinin kullanlm olmasdr.
Benzer ekilde bu ifadeler de Wattn deerlendirmelerini zayflatmaktadr.
354
Watt, Companion to the Qurn, s. 244.
355
Watt, a.g.e., s. 119, 127, 146, 167, 174, 210, 240, 254, 287, 291, 299, 302, 313.
356
Watt, a.g.e., s. 124, 142, 218, 238.
357
Watt, a.g.e., 130, 181.
NC BLM
HCR 1 (REBUL-EVVEL) - 4 (REBUL-EVVEL) PERYODU
ZELNDE NZL OLAN KURN YETLERNE
KRONOLOJK-OLGUSAL YAKLAIM
NC BLM
HCR 1 (REBUL-EVVEL) - 4 (REBUL-EVVEL) PERYODU
ZELNDE NZL OLAN KURN YETLERNE
KRONOLOJK-OLGUSAL YAKLAIM
Bu son blm, nceki iki blmn tamamlaycs olarak dnlmelidir. yetlerin
tarihlendirilmesi konusu birinci blmde slm gelenei; ikinci blmde oryantalist
yaklamlar asndan ele alnmtr. Bu blmde ise, hicr 1 (Rebul-evvel) - 4
(Rebul-evvel) sresi kapsamnda gelien olaylar ve bu olaylarla ilikilendirilen
yetler sre literatrnde yer alan bilgilere gre tertib edilmi ve yetlerin tarih
balamlarna iaret eden rivyetler nda muhtemel kronolojik sralamas
belirlenmeye allmtr.
Hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel) sresi ierisinde nzil olan yetlerin
muhataplarn farkl gruba ayrabiliriz:
i. Hz. Peygamber, ashab ve ensar
ii. Mekkeli mrikler
iii. Yahudiler
yetler genel olarak Yahudilerle ilikileri belirleyen ve savalar konu alan tarih
balamlara sahiptir. rnein savaa izin verilen yet bu dnemde nzil olmu, Bedir
ve Uud savalar gibi slm tarihi asndan nemli tarih olaylarla ilgili yetler de
bu dnem ierisinde vahyedilmitir. Yine teri tarihi ierisinde oru ibadetini farz
klan ve aklayan yetler, zekatn farz klnmas, ftr sadakasnn emredilmesi ve ilk
kez uygulanan bayram ve teravih namazlar, miras gibi hukuk hkmler de bu
dneme rastlamaktadr. Yahudilerle ilk ilikiler ise bizzat Hz. Peygamberin
Medineye hicretiyle balamaktadr.
Mekkeden farkl olarak tek tanrclk, ahiret, ilah bir vahye inanmak
Medinede bulunan Yahudiler iin daha bilinen hususlard. Mekkede sadece Kurey
kabilesi varken, Medinede Evs ve azrec olmak zere iki Arap kabilesi ve Ben
Nar (Evs kabilesinin mttefiki), Ben aynua (azrec kabilesinin mttefiki) ve
Ben ureya (Evs kabilesinin mttefiki), olmak zere Yahudi kabilesi
bulunmaktayd. Bu anlamda Medinenin vahiy ortam Mekkede sahip olunandan
olduka farklyd.
Giri: Hicret ncesi Gelimeler ve likilendirilen yetler
Ay Olay likilendirilen yetler
afer Mriklerin Hz. Peygamberi ldrme Plan 8 Enfl 30
52 r 30-31
Hz. Peygamberin Hicreti 28 aa 85
47 Muammed 13
A. Mriklerin Hz. Peygamberi ldrme Plan (8 Enfl 30; 52 r 30-31)
Mslmanlar, kinci Akabe Bidndan sonra Muarrem aynda Medineye hicret
etmeye balamlar; Hz. Peygamber ise hicret eden ashabndan sonra Mekkede
kalmtr. Mslmanlarn Mekkeden baka bir yerde ashabnn oaldn ve

kuvvetli olmaya baladklarn anlayan Kureyli mrikler, Hz. Peygamberin onlara
katlmasn engellemek iin Drun-Nedvede 358 toplanmlard. 359
Hz. Peygamberin hicretini engellemek iin hazrlk yapan Kureyliler ile
ilgili bn Him (213/828), bn sa (150/767) dayanan ve O gn Allahn,
Kurndan nzil ettii yetler... ifadeleriyle 8 Enfl 30 ve 52 r 30-31 yetlerinin
nzil olduunu nakletmektedir. 360
8 Enfl 30
yetin nzl sebebini aktaran rivyetler, Kurey kabilesinin ileri gelenlerinin
Drun-Nedveye gitmek zere toplandklarn, birok farkl grn sonucunda her
kabileden kuvvetli, kavminde nesebi yksek gen birer kii seip; bu genlerin Hz.
Peygamberi klla vurmalarna karar verdiklerini ve bylece bu i yapld zaman
suun btn kabilelere dalacan ve bunun diyeti iin ashabn btn kavimlerle
savamaya gleri yetmeyeceini dndklerini belirtirler. Rivyetler, Cebrailin
358
Drun-Nedve, Kurey kabilesinin nemli meseleleri grp karara balad toplant yeridir.
Kurey kabilesinin kararlar ald tek meclistir ve bu zelliiyle asiller meclisidir. Ayrntl bilgi
iin bk. Ethem Ruhi Flal, Drnnedve, DA 8 (1993): 555-556.
359
bn Him, I, 480.
360
bn Him, I, 484. 52 r 30-31. yetleri iin ayrca bk. Suy, Lubbun-nul, s. 260.
inerek kavminin hazrlad bu plan Hz. Peygambere bildirdiini ve Mekkeden
ayrlmasn sylediini nakletmektedir. 361
yetle ilgili farkl rivyetler aktaran aber (310/923), Hz. Peygamberin
Medineye hicret etmesinden sonra bu yetin nzil olduunu belirtmektedir. Ona
gre bu yet, Allahn hicretten evvel mriklerin, Hz. Peygamber hakknda neler
dndklerini, buna karlk kendisinin de Rasln nasl koruduunu ve ona olan
nimetlerinin bir hatrlatmasdr. 362 aber, bu yetin bir hatrlatma olduunu
belirterek daha sonraki bir zamanda nzil olduunu aka ifade etmektedir:
Eb Cafer bn Cerr der ki: Bana Muammed b. sml el-Bar, Mualib b. Eb

Vedadan rivyet etti ki: Eb lib, Allah Raslne: Kavmin senin hakknda ne
dzen kuruyor? diye sormutu. Allah Rasl: Beni bylemek veya ldrmek veya
karmak istiyorlar, dedi. Eb lib: Bunu sana kim haber verdi? diye sordu da
Allah Rasl: Rabbim, diye cevab verdi. Eb lib: Senin Rabbin ne gzel Rab.
Ona hayr tavsiye et, dedi de Hz. Peygamber: Ben mi Ona tavsiye edeceim?
Bilakis O bana tavsiye eder, dedi. Bunun zerine Enfl 30. yet nzil oldu. 363
Tarihsel-eletirel yntem ve rivyet eletirileri asndan bn Kerin (774/1373) bu
rivyeti deerlendirmesi rnek bir yorumdur. bn Ker, aberden naklettii 364 bu
hadiste Eb libin zikredilmi olmasn garib bulmaktadr. nk bn Kere gre
yet, Medinede nzil olmutur. Hz. Peygamberin tutulup balanmas veya srgn
edilmesi veya ldrlmesine dair Kureyin bir araya toplanp mcadele etmesi ve
361
Mutl b. Suleymn, I, 112; aber, XI, 134-135; Zemaer, II, 575; Rz, XV, urub, IX,
494; bn Ker, VII, 60; 159-160.
362
aber, XI, 135.
363
bn Ker, VII, 59.
364
Bk. aber, XI, 133.
dzen kurmas olay ise hicret gecesinde gereklemitir. Bu olay, Eb libin
lmnden yaklak sene sonra meydana gelmitir. Dier taraftan Kureyliler Hz.
Peygamberi koruyan, ona yardm eden ve ykmllklerini tayan amcas Eb
libin lmnden sonra ona kar cret kazanmlar ve g kuvvet bulmulardr. 365
Dier taraftan bn Ker bu dncelerine bn s kaynak olarak getirmekte ve
bylece rivyeti tarih balamnda deerlendirmektedir.
Kurnn tammn yet srasna gre iine almas zelliiyle bize kadar
ulaan ilk tefsir olarak kabul edilen eserin mellifi Mutil b. Suleymn (150/767)
yetin nzl sebebini aktardktan sonra ne zaman vahyolduunu yle ifade
etmektedir:
Neb () de ayn gece Mekkeden kp maaraya snd. Bunun zerine Allah,

Hani kfredenler sana mekr ediyorlard buyruunu indirdi. 366
Mutil b. Suleymnn yetin dilsel zelliine ve tarih balamna dikkat etmeyerek
Hz. Peygamberin hicret ettii gece nzil olduunu ifade etmesi yeti tarih
balamyla irtibatlandrmadn gstermektedir.
Suy (911/1505), bu yeti mstesna yetler ierisinde vermesine ramen
Enfl 30. yet iin Mutil b. Suleymnn Mekkede nzil olduunu sylediini;
ancak kendisinin esbbun-nuzl eserinde zikrettii bn Abbsn rivyetini 367 esas
alarak Mutln yetin Mekkede nzil olduuna ilikin sznn kabul edilemez
365
bn Ker, VII, 59.
366
Mutil b. Suleymn, II, 112.
367
Suy, Lubbun-nul, s. 132.
olduunu ifade etmektedir. 368 Bu yzden Suy, aber gibi, yetin Hz.
Peygamberin Medineye geldikten sonra Allahn nimetlerini hatrlatmak iin nzil
olduunu belirtmektedir. 369
yetin daha ge dnemde nzil olduuna iaret eden bir baka lisn delil,
yetin i kelimesiyle balamasdr. gemi zamanda gereklemi bir olaya iaret
eden, takdri hatrlatma olan bir kelimedir. 370 Kurn, bir olay hakknda bahsederken
cmleye, hani o an ki veya o zaman ki anlamlarna gelen i kelimesiyle balam
ise, yakn veya uzak gemite gereklemi bir olaya iaret ettii anlalmaktadr.
Dolaysyla bu kelimeyle balayan yetleri, gemite yaanm olaylardan bahseden
veya onlar hatrlatan yetler olarak grmek gerekir. 371
Sonu olarak; Hz. Peygambere kurulan tuzaa iaret eden 8 Enfl 30. yetin
daha ge dnemde Medinede Bedir Gazvesi zamannda hatrlatma amacyla nzil
olduunu dnmekteyiz.
52 r 30-31
368
Suy, el-tn, s. 49.
369
370
all b. Amed, Kitbul-ayn, Dru hyit-Turil-Arab, Beyrut 2001, s. 21; Cevher, e-
hh, Msr 1956-57, II, 560; bn Manr, Lisnul-lisn: tehbul-lisnil-Arab, Drul-
Kutubil-lmiyye, Beyrut 1993, I, 20; Muammed Seyyid anv, Nrul-yan: mucemu vas f
rbil-urnil-Kerm, Mektebetu Lubnn, Kahire 2003, s. 348.
371
Kr. Mehmed Said Hatibolu, Hz. Peygamber ve Kurn D Vahiy, OTTO Yay., Ankara 2009,
s. 34.
Tefsirlerde bu yetlerin nzl sebebini aktaran rivyetler, 8 Enfl 30. yetle benzer
bir tarih balam resmektedirler. rnein Muchid (103/721) bn Abbs (68/687)
tarikiyle gelen bir rivyet Kureylilerin, Hz. Peygamberin durumunu grmek
zere Drun-Nedvede toplandklar zaman ilerinden birisinin Onu balayp
hapsedin, sonra ondan nceki irlerden Zuheyr, Nbia ve emsalinin helak olduu
gibi O da helak olup lnceye kadar Onu gzetleyin. Zira O da onlardan birisi
gibidir. dediini ve bunun zerine onlarn szlerini hikyeyle bu yetlerin nzil
olduunu belirtir. 372
ncelikle yetin nzil olmasna sebep olan olay aktaran bu rivyetin
feenzelallh kalb ile balanm olmas rivyetin bu konuda delil olduu ve yetin
inmesine gerekten neden olan olay aktardn gstermektedir. 373
Rivyette geen Hz. Peygamberin durumunu grmek zere Drun-
Nedvede toplandklar zaman ifadesi yetin tarih balamn ve zamann
belirlemektedir. Zira Mekkeli mriklerin birok konuyu grmek zere bir araya
geldikleri Drun-Nedvede Hz. Peygamberin durumunu grmek ve
ldrlmesine karar vermek iin tesbit edebildiimiz kadaryla Mekkeli mrikler
sadece hicret ncesi bir araya gelmektedirler. Dolaysyla bu rivyetten ve 8 Enfl
30. yette olduu gibi lisn bir delil olmamasndan dolay bu yet grubunun
Kureylilerin Hz. Peygamberi ldrmek amacyla bir araya geldikleri zaman nzil
olduu sylemek mmkndr.
372
aber, XXI, 593; bn Ker, XIII, 237; Suy, Lubbun-nul, s. 260.
373
Zern, Menhilul-irfn f ulmil-urn, Beyrut 1998, s. 87.
Burada eklemek istediimiz bir husus sz konusudur. Sre limleri bu olaya
ilikin sadece 30 ve 31. yetlerin nzil olduunu ifade etmektedirler. Ancak yetlerin
balam ve konu btnl srenin 29. yetinin de bu balam ierisinde yer almas
gerektiini nermektedir.
B. Hz. Peygamberin Hicreti (28 aa 85; 47 Muammed 13)
Hz. Peygamber, Medineye hicret etmeye karar verdii zaman Hz. Ebu Bekirin
(13/634) evine daha nce hi gitmedii bir zaman diliminde gidince bunun yeni ve
nemli bir i olduunu anlayan Hz. Ebu Bekire Hz. Peygamber, Allahn hicret iin
izin verdiini sylemitir. 374 Kaynaklar bu olayn gerekletii tarihte 28 aa 85 375
ve 47 Muammed 13 376 yetlerinin nzil olduunu nakletmektedirler.
28 aa 85
yetin sebeb-i nzlun aktaran ve aktan (105/723) nakledilen bir rivyet Hz.
Peygamberin, Mekkeden kp el-Cufeye vard esnada Mekkeyi zlemesi
zerine bu yetin nzil olduunu [feenzelellh] belirtmektedir. 377 376F
374
bn Him, I, 484-485.
375
376
377
urub, XVI, 329; bn Ker, X, 490; Suy, Lubbun-nul, s. 208. Bu rivyet, Vaidde
bulunmamaktadr. Bk. Vaid, s. 259-260.
yete ilikin tefsirlerde yer alan ncelikli ve temel tartma Hz.
Peygamberin dndrlecei yerin ne olduu konusudur. Bununla ilgili tefsirlerde
drt farkl gr bulunmaktadr. Birincisi, Hz. Peygamberin dndrlecei yer
cennettir. Bu gr krime (105/723), bn Abbs, Muchid ve Suddden (127/745)
nakledilmitir. 378 kinci gre gre Hz. Peygamberin dndrlecei yerden maksat,
kyamet gn ve hirettir. Bu gr, Zuhr, A, krime, Mucaid ve atdeden
(117/735) nakledilmitir. 379 nc gre gre Hz. Peygamberin dndrlecei
vaadedilen eyden maksat lmdr. Bu gr de yine bn Abbs, Sudd ve Sad b.
Cubeyrden (95/714) nakledilmitir. 380 Drdnc gre gre ise, Hz. Peygamberin
dndrlecei yerden maksat, doum yeri olan Mekkedir. Bu gr bn Abbs,
Sudd, krime, Muchid ve Sad b. Cubeyrden nakledilmitir. 381 aber ise, son iki
grten birinin tercihe ayan olduunu sylemitir. 382
bn Abbs dedi ki: Bu yet el-Cufede inmitir. Ne Mekkdir, ne de Medendir. 383
Hz. Peygamber (), Mekkeden kp el-Cufeye ulatnda, Mekkeye kar bir

zlem duymutu. Bunun zerine Allah Tel ona: Kurn sana farz klan Allah,
elbette seni dnecein yere dndrecektir. yetini indirdi. 384
378
aber, XVIII, 346, 347; bn Ker, X, 489, 490.
379
aber, XVIII, 347, 348; bn Ker, X, 489, 490.
380
aber, XVIII, 349.
381
aber, XVIII, 349, 350; bn Ker, X, 490.
382
aber, XVIII, 351.
383
urub, XVI, 329.
384
bn Ker, X, 490.
urtubnin (671/1273) bn Abbsdan ve bn Kerin aktan rivyetle
naklettii bu rivyetler, yetin Medinede nzil olmasn gerektirir. Ancak bu bilgiyi
aktaran bn Ker Halbuki srenin tamam Mekkede nzil olmutur; en dorusunu
Allah bilir. ifadeleriyle naklettii rivyetin yetin Medineye hicret esnasnda nzil
olduuna iaret edecei gibi dier taraftan srenin Mekk olmasndan dolay daha
erken bir dnemde de nzil olma ihtimali olduunu hatrlatmaktadr. 385
Mutil yle der: Hz. Peygamber (), maaradan kp peine dlme

endiesinden dolay, esas yolun dnda yryp gidiyordu. Kendisini emniyette
hissedince, tekrar anayola dnd ve Mekke ile Medine arasndaki el-Cufeye indi.
Mekkeye giden yolu tand ve Mekkeyi zledi. Kendisinin ve babasnn doduu
yerleri hatrlad. Bunun zerine Cebrail gelerek, Sen, beldene ve doum yerine arzu
duyuyorsun, deil mi? deyince, Hz. Peygamber (), Evet dedi. Bunun zerine
Cebrail, Allah Tel, Her halde o Kurn sana farz klan, seni dnlp-varlacak
yere, dndrecektir buyuruyor... dedi. Yani, Mekkeye, hem de onlara galip
olarak... 386
Bu rivyeti nakleden Rz, her ne kadar dier izahlar da ihtimal dahilinde ise de,
doruya en yakn olann med sznden anlalann ilk nce Hz. Peygamberin
Mekkede bulunmas, sonra Mekkeden ayrlmas, daha sonra yine Mekkeye
dnmesi anlamnda olmasndan dolay Mekkeye uygun deceini belirtmektedir.
Rznin de naklettii bu rivyet ve aklamalar yetin hicret esnasnda nzil
olduunu gstermektedir.
Rz (606/1209), urub, bn Ker, ve Suyde yer alan el-Cufe rivyeti
tesbit edebildiimiz kadaryla aberde yer almamaktadr. aber yetin nzil
385
bn Ker, X, 490.
386
Rz, XXV, 22.
olmasna ilikin bu rivyeti nakletmemi; sadece med kelimesi hakknda grleri
naklederek tercihini belirterek 387 lm veya Mekke grlerinin med iin daha
uygun olduunu ifade etmitir. 388 Mekke grn tercih etmesine ramen buna
kaynak olabilecek el-Cufe rivyetine yer vermemesi abernin yetin tarih
balamndan daha ok yette geen bir kelimenin nasl anlalm olduuyla
ilgilendiini gstermektedir.
Bu yetin hicret esnasnda nzil olduuna delil olarak kaynaklarn verdii
dier bir bilgi bu yetin mstesn yetlerden biri olmasdr. 389 Buna gre Mekk olan
aa sresinin sadece 85. yetinin Meden olduu sylenmi ve bu konuda ihtilaf
sz konusu olmamtr.
47 Muammed 13
bn Abbs diyor ki: Raslullah Mekkeden kp evr dandaki maaraya gelince

Mekkeye doru dnd ve yle dedi: Sen bana, Allahn memleketlerinin en
sevimli olansn. Eer mrikler beni senden karmam olsalard ben senden hi
kmazdm. Dmanlarn en kts, mukaddes topraklarnda Allaha kar
dmanlk edendir veya katilden bakasn ldrendir. Yahut cahiliyye intikam ile
bir kimseyi ldrendir. Bunun zerine bu yet nzil oldu. 390 389F
387
Bk. aber, XVIII, 346-352.
388
aber, XVIII, 351.
389
Suy, el-tn, s. 52.
390
aber, XXI, 198.
yetin sebeb-i nzln aktaran bu rivyet, Hz. Peygamberin Mekkeden kp
maaraya vard zaman Mekkeye doru baktn ve Sen bana, Allahn
memleketlerinin en sevimli olansn. Eer mrikler beni senden karmam
olsalard ben senden hi kmazdm. ifadeleri zerine bu yetin nzil olduunu
[feenzelellh] belirtir.
abernin naklettii bu rivyet yetin tarih balamna aka iaret
etmektedir. bn Ker ayn rivyeti bn Eb tim bn Abbs tarikiyle 391, urb
ise atde bn Abbs tarikiyle 392 nakletmektedir.
Ayrca yette geen senin ehrinden [min aryetin] ifadesi de tefsirlerde
Mekke olarak aklanmtr. 393 Hz. Peygamberin karld ehrin Mekke olarak
aklanmas yetin tarihine iaret etmekte ve hicret zamannda 28 aa 85. yetten
sonra evr maarasnda nzil olduunu gstermektedir.
7/Raman Savaa zin Verilmesi 22 acc 39-41
Yahudilerle likiler 2 Baara 1-79; 80-100
391
bn Ker, XIII, 67.
392
urub, XIX, 258.
393
aber, XXI, 198; bn Ker, XIII, 67.
Hz. Peygamber, Akabe Bidndan ay sonra Pazartesi gn Medineye hicret
etmek zere Mekkeden kmtr. 394 Evinden ktktan 12 gn sonra 8 Rebul-evvel
gn ubya varmtr. 395 Hz. Peygamberin ubda ka gn kald konusunda
farkl rivyetler bulunmaktadr.
Sre kaynaklar Hz. Peygamberin, Medineye Pazartesi gnnde Rebul-
evvel ayndan on iki gecenin gemi olduu bir zamanda Pazartesi gecesi 396 geldiini
bildirmektedir. 397 Hz. Peygamber Medineye gelince Mescid-i Nebevnin inasna
balanmtr. 398
1.2. Rebul-ir (h.1/2) Ayndaki Gelimeler
Namazn iki rekattan drde tamamlanmas 399 ve zektn farz olmas Hz.
Peygamberin Medineye hicretinden bir ay sonra gereklemitir. 400
394
Hz. Peygamberin Mekkeden kt gnn Perembe olduuna ilikin rivyetlerin de
olmasndan dolay baz limler bu iki rivyeti birletirmilerdir. Buna gre Hz. Peygamber,
Mekkeden Perembe gn km; gece maarada kalm (Cuma, Cumartesi ve Pazar) ve
sonra Pazartesi gecesinin iinde maaradan kp Medineye varmtr. Bk. asalln, I, 288.
395
bn Him, I, 493; asalln, I, 305.
396
Ms b. Ube, s. 111; alfe b. ayy, s. 54-55; Belur, I, 304vd; Mariz, I, 59.
397
bn s, s. 110; bn Him, I, 590; aber, Tr, II, 395-396.
398
bn Him, I, 496.
399
aber, Tr, II, 400; Mariz, I, 69-70.
400
Mariz, I, 69-70.
1.3. Receb (h.1/5) Ayndaki Gelimeler
Mekkeli Mslmanlar olan muhacirlerle Medineli Mslmanlardan oluan Evs ve
azrec topluluklaryla bir toplum bina etmeye baland zaman, ilk yaplan bu
gruplar arasnda bir kardelik tesis etmek olmutur. 401 Medineye geldikten be ay
sonra Hz. Peygamber muhacir ve ensar birbirlerine hak zerine olacaklar ve miras
olmalar artlar ile karde klmtr. 402 Kardelik ba (el-mut), mescidin inas
srasnda Enes b. Mlikin evinde yaplmtr. Tesis edilen bu kardelik ba her trl
ortakl temil ediyordu. Karde ilan edilen Mslmanlar birbirlerine varis
olabileceklerdi. 403
Medine vesikasnn tanzimi ve Medine hareminin snrlarnn belirlenmesi
hicretin beinci aynda gereklemitir. Medine de sadece Mslmanlar deil
mrikler ve Yahudiler de bulunmaktayd. Dolaysyla nfusun dier ksmn gayr-i
Mslimler oluturuyordu. Hz. Peygamber, hem Mslmanlar arasnda hem
Mslmanlarn dier gruplarla aralarndaki ilikileri dzenlemek iin bir anlama
yapmaya karar vermitir. Bu anayasa taraflarn temsilcileri ile grlerek
hazrlatlmtr. Bylece ayn toplumda birlikte yaamann artlar belirlenmi
olmaktayd. 404
401
bn Him, I, 504; Bur, Hibe, 35; Muslim, Cid ves-Siyer, 70.
402
asalln, I, 320-321; Belur, I, 318; Mariz, mutn sekiz ay sonra gerekletii
kaydetmektedir. Bk. Mariz, I, 69.
403
Bu anlama ile karde olanlarn says ile ilgili rivyetler farkldr. Kaynaklar yaklak 50
civarnda iftin karde olduunu bildirmektedir. Varislik konusu iki yl kadar sonra Bedir
Savann sonunda 8 Enfl 75. yetin nzil olmas ile birlikte iptal edildi. Bk. asalln, I, 321;
Mariz, I, 69.
404
bn Him, I, 504vd.
1.4.1. Savaa zin Verilmesi (22 acc 39-41)
Bu zamana kadar Hz. Peygamber ve ashabna Mekkeli mriklerle savama izni
henz verilmemiti. Hz. Peygamber slm tebli ederken Mekkeli mrikler Hz.
Peygambere uyanlara ikence yapyorlard. Bundan dolay Medineye hicret
balamt. Kureylilerin muameleleri hicrete ramen artnca savamak Mslmanlar
iin kendilerini savunmak iin bir zorunluluk haline gelmiti.
Savaa izin verilmesinin hicretten nce Mekkede veya hemen sonra
olduuna ilikin kaynaklarda farkl rivyetler bulunmaktadr. rnein tam zamann
zikretmeyen bn Him, savaa izin verilmesine Hz. Peygamberin hicretinden hemen
nce yer vermektedir. 405 Bizim bu olay Raman (h.1/7) ay ierisinde yer
vermemizin iki sebebi vardr. Birincisi Mariznin savan farz olmas
konusundaki aklamalarndan sonra savan farz olmasndan sonra ilk liv olarak
yedinci ayn banda gerekleen amza b. Abdil-Mualibin olayna yer
vermesidir. 406 kincisi eer mriklerle savaa izin veren yet Mekkede nzil olmu
olsayd Hz. Peygamber ve ashab kendilerine huzur vermeyen Kureylilerle
Medineye hicret etmeden henz Mekkedeyken savarlar ve kendilerini
savunurlard. Bu durumda hicretin gereklemesi savan Medine dneminde nzil
olduuna da tarih bir delil olabilir.
405
bn Him, I, 467.
406
Mariz, I, 71.
Kaynaklar savaa izin veren ilk yetlerin 22 acc 39-41 olduunu
nakletmektedirler. 407
Sad b. Cubeyr (r)den rivyete gre, yle demitir: Raslullah (), Mekkeden
karldnda bir adam: Peygamberlerini kardlar dedi de Allah, acc sresi 39.
ve 40. yetini indirdi: Kendileriyle savaa giriilen mminlere, zulme
uramalarndan dolay, sava izni verildi. phesiz Allah, onlara yardm ulatracak
gtedir. Onlar ki, sadece Bizim Rabbimiz Allahtr dedikleri iin, hakszlkla
yurtlarndan karldlar. Eer Allah insanlarn bir ksmn dieriyle savmasayd,
phesiz o zaman ilerinde Allahn isminin oka anld manastrlar, kiliseler,
havralar ve mescitler oktan yklp gitmi olurdu. Ve phesiz Allah, kendi dinine
yardm edenlere, mutlaka yardm edecektir. phesiz ki Allah, ok stndr, ok
gldr. Hakszlkla yurtlarndan karlanlar peygamber ve ashabdr. 408 407F
bn Abbstan: Hz. Peygamber () Mekkeden karldnda Eb Bekir (r):

Peygamberlerini kardlar. Biz Allah iiniz ve muhakkak Allaha dneceiz.
phesiz onlar helak olunacaklar demitir. bn Abbs der ki: Bunun zerine Allah
Tel : Zulm edildikleri iin kendilerine sava alanlara izin verildi. Allah, onlara
yardm etmeye elbette kdirdir yetini indirdi ve Eb Bekir (r): Sava olacan
bildim, dedi. 409 408F
Hadis kaynaklarnn ve abernin naklettii bu rivyetler yetlerin tarihine
referanslar iermektedir. Rivyetlerde yer alan Mekkeden karldnda ifadeleri
407
bn Him, I, 467-468;
408
Tirmiz, Tefsrul-urn, 22; bn anbel, I, 216.
409
aber, XVI, 573-574; bn Ker, X, 73-74.
hicret zamanndan sonra bir dnemi belirlemektedir. Bu destekler mahiyette urub,
bn Abbsdan naklettii rivyete dayanarak bu yetlerin Hz. Peygamberin
Medineye hicret etmesinden sonra nzil olduunu bildirmektedir. 410 bn Ker, bu
haberi mm Amed - s b. Ysuf el-Ezrdan rivyet etmi olup, mm
Amedin rivyetinde u fazlalk bulunmaktadr:
bn Abbs, bu, sava hakknda nzil olan ilk yettir, dedi. 411
aber ise, bn Abbsn yukarda zikredilen bu ifadelerini Mamer atde bn
Mesd (32/652) tarikiyle cihad hakknda inen ilk yetin bu yet olduunu
nakletmektedir. 412 urub, Eb Bekr e-ddden rivyet ederek acc sresi 39.
yetin sava hakknda nzil olan ilk yet olduunu nakletmektedir. 413
Tefsirlerde savaa izin veren ilk vahiylerin 2 Baara 190-193. yetleri olduu
bilgisi yer almaktadr. 414
410
urub, XIV, 406.
411
Bk. bn Ker, X, 74.
412
aber, XVI, 576; Ayrca bk. asalln, I, 334.
413
urub, III, 237.
414
Bk. aber, III, 289; Rz, V, 137; bn Ker, II, 214.
Rivyetlere gre Hz. Peygamber umre yapmak 415 amacyla Mekkeye giderken
udeybiyede konaklam ve Mekkeli mrikler Hz. Peygamberin ve ashabnn
Mekkeye girmesini engellemilerdir. Bunun zerine bu yl Hz. Peygamber geldii
ekilde geri dnmesi, ertesi yl ise Mekkenin kendisine gn sreyle boaltlmas
ve aralarnda on yl sava olmamas zerine bir anlama yaptlar. Ertesi yl kaza
umresi yapmak zere yola kan Hz. Peygamber ve ashab mriklerin szlerinde
duramayacaklarndan korktular ve ayn zamanda haram aylar ierisinde savamaktan
ekindiler. Bunun zerine Allahn onlara gerektii takdirde nasl savamalarn
aklayan bu yetler nzil oldu. 416 Aslnda bu yetlerde vurgulanan sava ancak
mrikler savatklar takdirde Mslmanlar da savaabilirler. Buna gre yetlerin
nzl sebeplerine ilikin bu rivyetler, yetleri akca hicr altnc yln sonunda
gerekleen 417 udeybiye anlamasndan bir sene sonras ile tarihlendirmektedir.
Hicretin yedinci aynda savaa izin verilen yetin nzil olmasndan hemen
sonra Medinedeki Mslmanlara huzur vermedikleri, umre yapmalarn
engelledikleri ve mnfklar mminler aleyhine kkrttklarndan dolay
Mekkelilerin, Sriyeye gittikleri ticret yollarn keserek, onlar ticr ve iktisd
bakmdan skntya drmek iin amza b. Abdil-Mualibin himayesinde
Seyful-Bar Seriyyesi hicretinin yedinci ay sekizinci gnnde gereklemitir. 418
415
Rz, bu kn hac yapmak amacyla olduunu nakleder. Bk. Rz, V, 137.
416
Rz, V, 137-138; urub, III, 238.
417
bn Him, II, 308.
418
Vid, I, 20; bn Him, I, 595; aber, Tr, II, 402; Mariz, I, 71; asalln, I, 336; Mariz,
I, 71; Bur, Mez, 2; Eb Dvd, arc, 22-23.
Ayrca kaynaklarda hicretin yedinci ayna kadar Eb Eyybun evinde ikamet
eden Hz. Peygamberin bu ayda evini deitirmi olduu nakledilmektedir. 419
1.5. evvl (h.1/8) Ayndaki Gelimeler
Hicretin sekizinci aynda Mescid-i Nebevnin inas ve Suffann teekkl
tamamlanmtr. 420 evvl aynn banda 421 Medineli Mslmanlar rahatsz eden
Mekkelilere kar Ubeyde b. riin Rbi Seriyyesi gereklemitir. 422
1.6. Zil-kade (h.1/9) Ayndaki Gelimeler
Hicretin dokuzuncu aynn banda yine Mslmanlara huzur vermeyen Kureylilerin
kervanlarn kesmek iin Sad b. Eb Vasn arrr Seriyyesi gereklemitir. 423
Bu ay ierisinde gerekleen bir dier olay Hz. Peygamberin Hz. ie ile
evliliidir. 424
419
Mariz, I, 70; Belur, I, 314.
420
Mariz, I, 70.
421
Vid, I, 22; bn Sad, II, 6; Mariz, I, 72; asalln, I, 337.
422
bn Him, I, 591.
423
Vid, I, 23; bn Sad, II, 7; Mariz, I, 73; asalln, I, 338. bn Him, bn sdan yapt
rivyetle, bu seriyyenin Ueyre ve Birinci Bedir gazvelerinin arasnda bir dnemde
gerekletiini bildirmektedir. Bk. bn Him, I, 600.
424
aber, Tr, II, 398; Mariz, I, 70.
1.7. Hicr 1. Ylda Nzil Olan ve Bir Aya Yerletirilemeyen yetler
1.7.1. Yahudilerle likiler (2 Baara 1-79; 80-100)
urub, Baara sresinin Medinede ve deiik srelerde [f mudedin ett] nzil
olmu bir sre olduunu belirtmektedir. 425 urubnin bu ifadelerinden srede yer
alan yetlerin tarih balamlarnn ve ardllklarnn da farkl zamanlara ait olduunu
anlayabiliriz. Baara sresinin Medinede nzil olan ilk sre olduu konusunda
limler arasnda bir ittifak olmakla birlikte Baara 281 yetinin Veda Haccnda
Kurban bayramnn birinci gnnde indirildiini ve yine faizin yasan belirten
yetlerin de (Baara 275, 280) Kurndan son nzil olmu yetler arasnda olduunu
kaynaklar nakletmektedir. 426 Bu bilgiler srenin Medine dnemine yaylm yaklak
on yllk gibi uzun bir nzl srecine sahip olduunu gstermektedir.
2 Baara 1-79
Baara sresi ilk yz yetinin muhataplar genel olarak mminler, mrikler,
mnafklar ve Yahudilerdir. rnein ilk drt yetinin mminler; onlardan sonra
gelen iki yetin kafirler; on dokuzuncu yetten sonra gelen on yetin de
mnafklar hakknda indii nakledilmitir. 427
425
urub, I, 234.
426
Bk. urub, I, 234; Suy, el-tn, s. 80.
427
Vid, Esbbun-nuzl, s. 25; Suy, Lubbun-nul, s. 17.
6. yette zikredilen kafirlerden kimlerin kastedildii hususunda farkl grler
zikredilmitir. krime ve Sad b. Cubeyrin bn Abbstan naklettiklerine gre,
burada zikredilen kafirlerden maksat, Hz. Peygamber dneminde Medine evresinde
yaayan Yahudilerdir. 428
Alameden (62/682) gelen rivyete gre 25. yet mminler hakknda nzil olmu
ve mminlerin mkafat bildirilmitir. 429 26. yet iin atdeden nakledilen habere428F
gre Allah kitabnda sinekle rmcei zikredip bununla mriklere misal getirince,
Yahudiler glm ve bu Allah kelamna benzemiyor demilerdi. 430 Bunun zerine 429F
Yahudiler hakknda bu yet nzil olmutur.
aber 34. yetin nceki yetlerle irtibatn yle izah etmitir:
Allah, Hz. Peygamberin hicret ettii Medinenin evresinde yaayan Yahudilere ve
onlarn atalarna verdii nimetleri hatrlatmaktadr. 431 430F
428
aber, I, 258.
429
Vid, Esbbun-nuzl, s. 26.
430
431
aber, I, 535.
abernin yetin bir hatrlatma olduu bu ifadelerinden yetin hicretten sonra
Mslmanlarn oalmasndan ve Medine anayasas ve kardelik bandan rahatsz
olan Yahudilere bir uyar olduunu anlayabiliriz.
Tarih bilgiler 40. yette Yahudi limlerine hitab edildiini aktarmaktadr. 432 Ehl-i 431F
kitab olmalar sebebiyle son peygamberin kendilerinden geleceine inanyorlar ve bu
yzden Hz. Peygamberi yalanlyorlard. 34. yette olduu gibi aber, bu yetin Hz.
Muhammedin lisanyla, srailoullarna verilen nimetlerin bir hatrlatmas olduunu
ifade etmektedir. 433 432F
43. yetin tefsirinde aber u satrlara yer vermektedir:
Bu yetler, Allah tarafndan, srailoullar limlerine ve mnafklarna, tvbe edip

Allaha ynelmeleri, Mslmanlarla birlikte slma girmeleri, itaat ederek Allaha
boyun emeleri iin bir emirdir. Yine bu yetler, onlara, deliller ortaya kt ve
uyarldklar halde, Muhammedin Peygamberliini bile bile gizlemelerini
yasaklamakladr. 434 43F
Dolaysyla bu yetler, Yahudilere, onlarn gemi kavimlerine, Allahn bir ltuf
olarak vermi olduu nimetleri hatrlatmakta ve artk bu konuda herhangi bir bahane
bulamayacaklarn ilan etmektedir. Bununla birlikte slma aka bir davet sz
432
aber, I, 593.
433
aber, I, 593-594.
434
aber, I, 613.
konusudur. Bu yetin devamnda gelen 44. yet iin bn Abbsa dayanan bir rivyet
Medineli Yahudiler hakknda indiini bildirmektedir. 435
aber 55. yetin tefsirinde bu ve bundan nceki yetlerle, Hz. Peygamberin hicret
ettii zaman Medinenin evresinde bulunan ve Hz. Peygamberin hak Peygamber
olduuna inanmayan Yahudileri knanmakta olduunu ve onlarn, Hz. Peygambere
yaptklarnn, atalarnn Hz. Musaya yaptklarna benzediini bildirmektedir. 436 435F
aber ayn yorumunu 65. yetin tefsirinde yinelemektedir. 437 abernin yorumunda 436F
yer alan hicret ettii zaman ifadesi tarihlendirme iin zamansal bir referans
olmaktadr.
Bu yet Yahudi hahamlar hakknda inmitir. yle ki onlar, Rsulullahn sfatn,

gzlerinin srmeli, salarnn kvrck, yznn gzel olduunu Tevratta yazl
olarak bulmulard. Hased ve haddi amalar sebebiyle bu sfatlar deitirerek:
Bizler onun vasflarn uzun boylu, mavi gzl ve ksa sal bulduk. diyorlard. 438 437F
435
436
aber, I, 687.
437
aber, II, 59.
438
79. yetin nzil olma sebebini aklayan bn Abbsn rivyeti bu yet grubunun
Yahudi din adamlar hakknda nzil olduunu gstermektedir.
Burada srede yer alan yetlerin kronolojik ardlln belirlemenin zorluu
konusunda baz yet ve rivyetlere yer vermek istiyoruz:
Allah, hicret yurdu olan Medinede Hz. Peygamberi yerletirip muzaffer klnca ve
onun davetini yayp Mslmanlar oaltnca Mslmanlar, putlara tapan mrikleri
ve ehl-i kitab olan kfirleri malup edince Yahudi hahamlar, srf kskanlklarndan
ve azgnlklarndan dolay Hz. Peygambere kin ve dmanlk beslediler. 439 438F
abernin, 8. yetin tarih balamna ilikin bu dnceleri ve yetin mnafklar
hakknda olduuna ilikin bize aktard dier rivyetler 440 bu yetin daha ge 439F
dnemlerde nzil olduuna iaret etmektedir. Zira rivyet metninde geen muzaffer
klnca ve mrikleri ve ehl-i kitab olan kfirleri malup edince ifadeleri Bedir
savan kastediyor olabilir. Dolaysyla birok konunun yer ald Baara sresinde
yer alan ve zellikle Yahudilerle ilgili olan yetlerin tam ardlln belirlemenin ok
kolay olmadn da gstermektedir.
6. ve 7. yetlerin aak - Reb b. Enes (140/757) tarikiyle bu yetler hicr
beinci yln Zil-kade aynda gerekleen 441 ende (Azb) savanda nzil
40F
439
aber, I, 277.
440
aber, I, 275-276.
441
Vid, I, 377.
olduunu bildiren rivyetler mevcuttur. 442
Bu yet grubu ierisinde 76. yete ilikin Muchidden nakledilen bir rivyet dikkat
ekicidir:
Muchid dedi ki: Raslullah () uraya oullarn fethedince kalelerinin altnda

ayaa kalkp yle dedi: Ey Maymunlarn kardeleri, ey domuzlarn kardeleri, ey
tauta tapanlar! Bunun zerine onlar da birbirlerine dediler ki: Bunlar
Muammede kim haber verdi? Bunlar ancak siz sylediniz. Allahn sizlere at
eyleri aleyhinizde hccet olsun diye mi onlara haber veriyorsunuz. Bunun zerine
bu yet nzil oldu. 443 42F
Ben uraya gazvesi hicr beinci yl Zil-kade aynn sonunda gereklemitir. 444 43F
Dolaysyla bu rivyet, 76. yetin hicr beinci yl Zil-kade aynn sonunda Ben
uraya gazvesinden sonra nzil olduuna iaret etmektedir. bn Abbs, aak ve
Suddden nakledilen rivyetler, Yahudilerin iman ettik diyen mnafklar hakknda
nzil olduunu bildirmektedirler. 445 Bu rivyetler farkl iki zamana iaret ediyor
4F
olabilir. Muchidin rivyeti yeti daha ge bir dnemle, bn Abbs, aak ve
Suddden nakledilen rivyetler ise ok belirleyici olmamakla birlikte yeti daha
erken bir zamanla tarihlendirmeyi nermektedir.
442
Bk. Suy, Lubbun-nul, s. 16.
443
444
Vid, II, 3.
445
aber, II, 145; Suy, Lubbun-nul, s. 20.
Bu rivyete
aber ve bn Ker, yetlerin manasna gre buvermekle
dair rivyetleri yetler hicr beinci
yetinmiler;
yln Zil-kade
tarihsel aynda nzil
balamlarna olmutur.
ilikin bilgilere yer vermemilerdir. Bu yetlerin nzl
sebeblerine ilikin rivyetlerin olmadndan olabilecei gibi mfessirlerin srenin
banda Bakara sresinin Peygamberin hicretinden hemen sonra Medinede nzil
olan ilk srelerden olmas eklinde aklamann yeterli olabileceine dair
kanaatlerinden kaynaklanabilir.
2 Baara 80-100
bn Him, Yahudilerin ahirette azabn azln iddia etmeleri ve Allahn onlara
kar bu fikirlerini reddetmesi zerine 2 Baara 80-100 yetleri nzil olduunu
belirtmektedir. 446
Srenin 83. yeti bn Abbs ve aaktan nakledilen tarih bilgi yetin szlerinde
durmayan Yahudilere ilgili olduunu belirtmektedir. 447 Dier bir ksm limlere gre 46F
ise bu yetin tm, Hz. Peygamberin hicreti srasnda mevcut olan srailoullarna
hitap etmektedir. 448 Yahudilere Tevratta kendilerinden alnan ahitlerini bozduktan

47F
hatrlatlmakla ve bu yzden knanmaktadrlar.
446
bn Him, I, 530; Belur, I, 341 (80-90. yetler).
447
aber, II, 199.
448
aber, II, 200.

Allah, Yahudilere Tevratta birbirlerinin kanlann dkmelerini haram klm ve

esirlerini fidye vererek kurtarmalarn da farz klmt. Yahudiler iki frkaya
ayrlmaktaydlar. Bunlardan aynu oullar, Araplardan, mrik olan azrec
kabilesiyle anlama yapmlard. Bu mrik Arap kabileleri birbirleriyle savarken,
her biriyle szleme yapan Yahudi kabileleri de onlara, dmanlarna kar yardm
ediyorlard. Bylece Yahudiler, ellerindeki Tevratta bulunan, Allahn kan dkme
yasan bilmelerine ramen, dolayl yollardan birbirlerinin kanlann dkyorlard.
Evs ve azrec kabileleri mrik olduklarndan putlara tapyorlard. Cennet ve
cehenneme inanmyorlard. ldkten sonra dirilip hesap vermeye de inanmyor,
haram helal bilmiyorlard. Buna ramen, ehl-i kitab olan Yahudiler onlara destek
oluyorlard. Fakat Yahudiler, sava bittikten sonra, kendi dindalarndan esir
denleri fidye vererek kurtaryorlard. Bu davranlaryla da Tevratn hkmlerine
uyduklarna inanyorlard. te bu sebeple Allah, onlar bu yette Siz kitabn bir
ksmna iman ediyor, bir ksmn inkr m ediyorsunuz? buyurarak knadn beyan
etmektedir. 449 48F
85. yet iin bn Abbsdan nakledilen bu rivyet Mslmanlarn hicret ettii zaman
Medinedeki siyas ve din durumu zetler mahiyettedir. Devamnda gelen 86. yetle
birlikte bu yetler Yahudilerden aynu, uraya ve Naroullar hakknda nzil
olmutur. 450 49F
449
aber, II, 207.
450
urub, II, 238.
94. yetin hicret ettii blgede yaayan Yahudilere kar Hz. Peygambere bir delil
olarak gndermi olduu belirtilmektedir. nk Allah bu yette, Raslullaha kar
kan Yahudileri, onunla muhakeme olmaya ve ak tartmaya davet etmektedir. 451
Ele aldmz bu rnekler sonucunda bu yet gruplarn hicretten sonra ilk yl
ierisine yerletirmemizdeki temel ltleri u ekilde zetleyebiliriz:
1. bn Himn, Yahudiler hakknda nzil olan yetleri ele ald blmn Hz.
Peygamberin hicretinden hemen sonra gelmesi; 452
2. yetlerin muhataplarnn yeni hicret eden Mslmanlar, hicret etmelerine
ramen Mslmanlar iin hl tehdit olan Mekkeli mrikler ve ehl-i kitab
olan Yahudiler olmas;
3. zellikle Yahudiler hakknda olan yetlerin hicr ikinci yl on yedinci ayda
kblenin deimesine kadar devam edecek olan nzl tarihine ve Yahudilerin
Mslmanlara olan tutumuna temel olmas;
4. Bu yetlerde yer alan Yahudilerle tartmalarn kblenin deiikliine zemin
oluturmas;
5. Yahudileri slma davet eden yetlerin bulunmas;
6. Yahudilerle ortak ze sahip olunduunu ifade eden yetlerin yan sra
slmn farkllklarnn yetlerde vurgulanmas;
7. Baara sresinin Medinede nzil olan ilk sre olmas;
451
aber, II, 267.
452
bn Him, I, 530; Belur, I, 337 (6-7. yetler).
8. yetlerin sebeb-i nzllerinde yer alan bilgilerde bu yetlerin Hz.
Peygamberin Medineye hicret ettii zaman veya hicret ettii blgede
nzil olduunun belirtilmesinin bir zamana referans olmasdr.
17/Receb Nale Seriyyesi 2 Baara 217-218
Kblenin Tahvili 2 Baara 142-152
18/abn Savaa zin Verilmesi II 2 Baara 190-193
18/abn Orucun Farz Klnmas 2 Baara 183-184; 185; 186-187
19/ Raman Bedir Gazvesi 8 Enfl Sresi; 22 acc 19-22
4 Nis 97-100; 29 Ankebt 10-12
3 l-u mrn 161
20/ evvl aynu Gazvesi 3 l-u mrn 12-13
5 Mide 51-56
Bize Sufyn Eyyb - Sad b. Cubeyr - bn Abbs: Raslullah () Medineye gelmi

de Yahudileri are gn oru tutarlarken bulmu Bunun zerine onlara: Oru
tuttuunuz bu gn nedir? diye sormu. Yahudiler: Bu ok byk bir gndr. Bu
gnde Allah, Musa ile kavmini kurtard da Firavun ile kavmini (suda) gark etti.
Musa da buna kr iin oru tuttu. te biz de bu gnn orucunu tutuyoruz.
demiler. Bunun zerine Raslullah (): yle ise biz Musaya sizden daha yakn ve
daha evlyz. buyurmu, ondan sonra o gn Raslullah () hem kendisi oru tutmu
hem de tutulmasn emir buyurmutur. 453
453
Muslim, ym, 128; Bur, Tefsr: Ynus, 1; Bur, Tefsr: h, 2; Bur, Ediul-
Enbiy, 24. Ayrca bk. Tirmiz, avm, 48; Eb Dvd, ym, 53.
ie (r) yle demitir: Mslmanlar, Ramazn farz klnmadan evvel are gn
oru tutarlard. Ve o gn Kabeye (yeni) rt rterlerdi. Allah Raman orucunu
farz klnca Raslullah (): Are orucunu tutmak isteyen, onu yine tutsun; onu terk
etmek isteyen de onu ter ketsin buyurdu. 454
Rivyetlerin bize verdii bilgilere gre Hz. Peygamber Medinede Yahudilerle
birlikte are orucunu tutmu ve Mslmanlara da tutmalarn tavsiye etmitir.
Ramazan orucunun farz klnmasndan sonra Mslmanlar are orucunu tutmak
konusunda serbest braklmlardr.
2.2. afer (h.2/12) Ayndaki Gelimeler
Savaa izin veren yetlerin nzil olmasndan sonra Hz. Peygamberin ilk gazvesini
hicretin on ikinci aynn banda afer aynda Veddn Gazvesi (el-Ebv) ile
gereklemitir. 455 Gazvenin sonunda mriklerle karlamadan Medineye dnen
Hz. Peygamber, afer aynn kalan ksmnda ve Rebul-evvel aynn ilk gnlerinde
Medinede ikamet etmitir. 456
Hicretin on nc aynn banda Buv Gazvesi gereklemitir. 457 Hz. Peygamber
bu gazveden sonra herhangi bir karlama ve arpma olmadan Medineye dnm,
454
Bur, acc, 47; Tirmiz, avm, 49; Eb Dvd, ym, 64; Bur, Tefsr: Baara, 24.
Ayrca bk. Bur, avm, 1; Bur, avm, 69; Muslim, ym, 113, 114, 115, 116, 117.
455
Ms b. Ube, s. 119; Vid, I, 24; bn Sad, II, 7; alfe b. ayy, s. 56; Belur, I, 343;
aber, Tr, II, 403; Mariz, I, 73; asalln, I, 321.
456
bn Him, I, 591.
457
Vid, I, 25; bn Sad, II, 8-9; Belur, I, 343; aber, Tr, II, 405; Mariz, I, 73; asalln, I,
321. alfe b. ayy, bu gazvenin Rebul-ir aynda gerekletiini kaydetmektedir. Bk.
alfe b. ayy, s. 57.
Rebul-ir aynn kalannda ve Cumdel-lnn bir ksmnda Medinede ikamet
etmitir. 458
Vid (207/823), Medineye mil uzaklktaki Cemm Danda yaylmakta
bulunan deve ve srlar srp gtren Kurz bin Cbiri yakalamak iin Birinci
Bedir (Sefevn) gazvesinin Rebul-evvel aynn banda gereklemi olduunu
bildirmektedir. 459 Kurz b. Cbir kam olduu iin Hz. Peygamber Medineye
dnmtr ve sonra Cumdel-ira aynn kalan ile Receb ve aban aynda
Medinede ikamet etmitir. 460
Hicretin on altnc aynn banda Ueyre gazvesi (El-Ara) gereklemitir. Hz.
Peygamber, Mudlicoullar ve mttefikleriyle anlama yaplarak geri
dnlmtr. 461
458
bn Him, I, 598.
459
Vid, I, 26; bn Sad, II, 9; Belur, I, 343; Mariz, I, 74; asalln, I, 340. alfe b. ayy,
bu gazvenin Cumdel-ira aynda gerekletiini belirtmektedir. Bk. alfe b. ayy, s. 57.
Ayn ekilde bn Him bu gazveyi Ueyre gazvesinden sonraki bir dnemle tarihlendirmektedir.
bn stan gelen bir rivyete dayanarak Hz. Peygamberin Ueyre gazvesinden geldii zaman
Medinede sadece on gece kaldn ve Birinci Bedir gazvesini gerekletirdiini nakletmektedir.
Bk. bn Him, I, 598-600.
460
bn Him, I, 601.
461
Vid, I, 27; bn Sad, II, 9-10; Belur, I, 344; aber, Tr, II, 408; Mariz, I, 74; asalln,
I, 321. alfe b. ayy, bu gazvenin Cumdel-l aynda gerekletiini (Bk. alfe b. ayy,
s. 57); bn Him ise Ueyre gazvesinin Rebul-evvel aynda Buv Gazvesinden sonra
yapldn nakletmektedir. Bk. bn Him, II, .
2.5. Receb (h.2/17) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
2.5.1. Nale Seriyyesi (2 Baara 217-218)
Abdullah b. Can seriyyesi olarak da kaynaklarda yer alan bu olay hicretin on
yedinci aynn banda Receb aynda gereklemitir. 462 Hicretin on altnc aynn
banda Ueyre Gazvesi (El-Ara)nden sonra kontrol iin Abdullh b. Can
komutasnda bir birlik Batn- Nalede Mekkelilerin kervann vurmutur. Bunu
bahane eden mrikler bu olayn haram aylardan Receb aynda gereklemi
olmasndan dolay Hz. Peygambere ve Mslmanlara yklenmilerdir. 463 Kaynaklar
bu seriyye zerine 2 Baara 217-218. yetlerin nzil olduunu nakletmektedirler. 464
2 Baara 217-218
217. yette zikredilen haram ayn Receb ay oluu bu yetin nzl sebebinin Receb
aynda meydana gelen bir olay olmasndandr. Mfessirler bu yetin nzl sebebinin,
Hz. Peygamberin gnderdii bir mfrezenin, Receb aynn birinci gn Batn-
462
Vid, I, 28; bn Him, I, 601; bn Sad, II, 9; aber, Tr, II, 410; Mariz, I, 75; asalln, I,
341. Ms b. Ube (bk. Ms b. Ube, s. 120) ve bn ebbe (bk. bn ebbe, II, 472) bu
seriyyenin hicr 2. yl 14. ayda gerekletiini kaydetmektedir.
463
bn Him, I, 601vd.
464
Vid, I, 32; bn Him, I, 604; bn ebbe, II, 476; aber, Tr, II, 413; asalln, I, 341.
Nalede, mriklerden biri olan Amr b. el-Haremyi ldrmesi ve iki mriki de
esir etmesi hadisesi olduunu sylemilerdir. 465 Bu olay, abernin rivyetine gre,
Urve b. Zubeyr, Sudd, Mucahd, bn Abbs, tade, krime, ak ve abi
tarafndan ksmen de olsa farkl ekillerde nakledilmitir.
Bu yete ilikin tefsirlerde yer alan bir dier tartma bu yetin nes edilmesi
hususudur. Mfessirler bu konuda farkl grlere sahiptir. Cumhur nes olunduunu
ve haram aylarda mriklerle savan mubah olduunu belirtmektedirler. Ancak bunu
hangi yetin nesh ettii hususunda farkl grlere sahiptirler. 466
aber, Tevbe sresinin otuz altnc yetinin bu yeti nes ettii, Hz.
Peygamberin haram aylarda savamasndan anlalm olduunu dnmektedir.
nk Hz. Peygamber haram aylarnda uneynde Hevzin kabilesiyle, ifte Saf
kabilesiyle savam, Eb mir de, Evs denen yere, orada bulunanlarla savamak
zere gndermitir. yet bu aylarda savamak yasak olsayd Hz. Peygamber bunu
yapmazd. 467 aber, yle devam etmektedir:
Sre limleri, udeybiye barndan nce Umn mriklerin ldrd haberi

gelmesi zerine Hz. Peygamberin ashabyla birlikte mriklerle savamak zere
bit- rdvan yapt ve bu bitn da bir haram ay olan Zil-kade aynda yapld
hususunda ittifak etmilerdir. Bartan sonra Hz. Peygamber savatan vazgemitir.
Bu vaka, aklamakta olduumuz yette zikredilen, haram aylarnda savamann
yasak olduu hkmnden sonra gereklemitir. Zira, Abdullh b. Ca olay hicretin
465
aber, III, 648-649, 650; urub, III, 423; bn Ker, II, 285.
466
aber, III, 662; urub, III, 427.
467
aber, III, 664.
ikinci ylnda, udeybiye bar ise hicretin altnc ylnda, uneyn ve if olaylar
ise hicretin sekizinci ylnda meydana gelmilerdir. 468
abernin bu aklamalarnda tarihsel-eletirel yntemin temel zelliklerinden biri
olan kant yorumlamann bir rneini grmekteyiz. aber, yetle ilgili rivyetleri
sadece nakletmekle yetinmeyip rivyetlerin tarih gereklerle uygunluunu
gzetmitir.
218. yetin tarih balamna ilikin tefsirlerin verdii bilgiler 217. yette
zikredilen olay tamamlamaktadr:
Abdullh b. Can komutasndaki mfreze, mukaddes ay olan Receb aynda,

Kurey mriklerinden Amr b. el-adremyi ldrnce Mslmanlar bu mfreze
hakknda Eer bunlar gnah ilemedilerse sevaplar da yoktur. demiler ve bunun
zerine bu yet nzil olmutur. 469
Sre kaynaklaryla tefsirlerin ayn tarih balama iaret etmeleri ve yetlerin sebeb-i
nzlnde aktarlan bilgilerde yer alan isimler (Abdullh b. Ca ve Amr b. el-
Harem) yer (Batn- Nale) ve dnem (Receb) bu yetlerin hicretin on yedinci
aynda nzil olduunu gstermektedir.
468
aber, III, 664-665.
469
aber, III, 668; urub, III, 423vd; bn Ker, II, 285vd.
2.5.2. Kblenin Tahvili (2 Baara 142-145)
bn Umerden (r): nsanlar ubda sabah namaz klarlarken bir kii geldi ve yle
dedi: Bu gece Raslullaha () Kurn yeti indi ve Kabeye dnmesi emredildi, siz
de o yne dnn! O anda namaz klanlarn yz am blgesine dnkt ve birlikte
Kabeye dndler. 470
Hz. Peygamberin Kudse ynelerek ne kadar sre namaz kld ihtilafldr. 471
Kaynaklarda Hz. Peygamberin hicretten sonra ka ay sonra kblenin deitii ile
ilgili farkl rivyetler bulunmaktadr. Rivyetler on 472, on alt 473, on yedi 474, on alt
veya on yedi 475 ay sonra deitiini sylemektedir. bn Him, bn sa dayanan
rivyetle, ise bu deiikliin Hz. Peygamberin Medineye geliinden itibaren on
sekiz ayn gemesi zerine abn aynda gerekletiini nakletmektedir. 476
Kblenin deiikliine neden olan en nemli durum Yahudilerin genel
tutumudur. Hicr birinci yldan bu zamana kadar Yahudilerle ilgili nzil olan
yetlerden ilikilerin bozulmaya balam olduunu grmekteyiz. Bu srecin
470
bn anbel, II, 114.
471
Bk. aber, II, 618.
472
Eb Dvd, alt, 28.
473
Ms b. Ube, s. 116; alfe b. ayy, s. 64; Mariz, I, 78; asalln, I, 343-347; bn anbel,
I, 350.
474
Abdullh b. Vehb (197/812), el-Cmi, thk. Miklos Muranyi, Harrassowitz-Wiesbaden 1992, s.
40/252; bn s, s. 279; aber, II, 619.
475
Bur, mn, 30; Bur, alt, 31; Bur, Abrul-d, 1; Bur, Tefsr: Baara,
12; Bur, Tefsr: Baara, 18; Muslim, Mescid ve Meviu-alt, 12; Tirmiz, alt,
138; Tirmiz, Tefsrul-urn, 2; bn anbel, IV, 283.
476
bn Him, I, 606. aber de ayn tarihi vermektedir. Bk. aber, Tr, II, 416.
devamnda kblenin deimesine ilikin 2 Baara 142-145. yetlerin nzil olduu
nakledilmitir. 477
2 Baara 142-145
atdeden: Kble olay bir imtihan ve saflar netletirmedir. Enr, Hz.

Peygamberin hicretinden nce iki yl Kudse doru namaz klmt. Hz.
Peygamber ve ashab, Medineye geliinden sonra da on yedi ay yine Kudse doru
namaz kldlar. Daha sonra Allah, kbleyi Kabe tarafna evirdi. Bunun zerine bir
ksm insanlar: Bunlar daha nce bulunduklar kbleden eviren nedir? Bu adam
mutlaka doduu yeri zledi. dediler. Bunun zerine Allah: Ey Muhammed, de ki:
Dou da Allahndr bat da. Allah, dilediini hidyete erdirir. yetini indirdi. 478 47F
aber, atdeden naklettii bu rivyet yetlerin zamanna aka gnderme
yapmaktadr. Rivyette yer alan On yedi ay Kudse doru namaz kldlar. Daha
sonra, Daha sonra Allah, kbleyi Kabe tarafna evirdi. ifadeleri 142. ve 143.
yetlerin hicretin on yedinci ayda nzil olduunu bildirmektedir.
477
alfe b. ayy, s. 64 (144. yet); aber, Tr, II, 416.
478
aber, II, 624.
bn Zeydden nakledilen rivyete gre Nereye ynelirseniz Allahn yz
oradadr. yeti nzil olunca Hz. Peygamber Bunlar, Allahn evlerinden biri olan
Kudse doru ynelen bir kavimdir. Biz de oraya ynelsek nasl olur? demi ve on
alt veya on yedi ay oraya doru ynelerek namaz klmlardr. Ancak Yahudiler
Muammed ve arkadalar kblelerinin neresi olduunu bilemediler. Onlara
kblelerini biz gsterdik. eklinde konumaya balaynca Hz. Peygamber Kudse
doru ynelmeyi ho grmyor ve yzn ge doru evirip kblenin Kabe tarafna
evrilmesini istiyordu. Bunun zerine 144. yet nzil olmutur. 479 Bu rivyette
aktarlan tarih bilgiler nceki yetlerle balantl olduunu gstermekte ve yetin
zamann belirlemektedir.
aber, 145. yetin nzil olma sebebine ilikin Suddden, kblenin Kudsten
Kabeye evrildikten sonra Yahudilerin Muammed babasnn memleketini ve
doduu yeri zledi. ayet bizim kblemize ynelmeye devam edecek olsayd biz
onun, gelmesini beklediimiz adammz olduunu mit ederdik. eklinde szlerinin
zerine nzil olduun nakletmektedir. 480
144. ve 145. yetlerin nzl sebeplerine dair yukarda verdiimiz rivyetler
de yetlerin nzil olduklar zamanlar belirlemektedir. Dolaysyla 142. yetten
itibaren kblenin deimesini konu edinen bu yetlerin hicretin on yedinci aynda
nzil olduunu syleyebiliriz.
479
aber, II, 658.
480
aber, II, 668.
2.6. abn (h.2/18) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
2.6.1. Orucun Farz Klnmas (2 Baara 183-184; 185; 186-187)
Sre kaynaklar hicretin ikinci yl, on sekizinci aynda kblenin Kabeye
evriliinden sonra abn aynn sonlarna doru orucun farz klnmasn 481 konu
edinen 2 Baara 183-184. yetlerinin nzil olduunu bildirmektedir. 482
Muaz b. Cebelden (18/639): Rsulullah Medineye geldiinde are gnnde ve

her ayn gnnde oru tutuyordu. Sonra Allah, Raman aynda oru tutmann
farz olduunu bildiren yeti indirdi. 483 482F
abernin ve bn Kerin naklettii bu bilgi yetlerin Raman aynda oru tutmak
zere nzil olduunu kaydetmektedir.
Sonra salam ve seferde olmayana 2 Baara 185 yetiyle oru farz klnd. Oru
tutamayan ihtiyar iin bir fakiri doyurmak hkmyse baki kalmtr. 484 483F
481
aber, Tr, II, 417.
482
bn s, s. 278; bn Sad, I, 248; Mariz, I, 79; Eb Dvd, alt, 28.
483
aber, III, 156.
484
bn s, s. 278.

Ensardan bir adamn Hz. Peygambere sorduu soru zerine de 2 Baara 186-187
yeti nzil olmutur. 485 48F
Tefsirlerde bu yetlere dair yaplan temel tartma 183. yette geen sizden
nce geen ve kendilerine oru farz klman mmetlerden maksadn kim olduudur.
Suddye gre bunlar Hristiyanlardr. Onlarn orular gnde bir defa ve yatsdan
sonra iftar edilmek sretiyle tutulan oru eklindeydi. Bu oru ekli, Mslmanlara
nceleri farz klnan oru ekliydi. Hristiyanlara da Raman orucu tutmak farz
klnmt. 486 Mucide gre ise bizden nce kendilerine oru farz klnanlardan
485F
maksat, ehl-i kitabtr. 487 atdeye gre ise bunlardan maksat, Mslmanlardr.
486F
nk Raman orucu farz klnmadan nce her aydan gn oru tutmak
Mslmanlara farz klnmtr. Daha sonra Raman orucu farz klnnca bu orular
kaldrlmtr. 488 Tesbit edebildiimiz kadaryla tefsirlerin yer alan aklamalarda

487F
yetlerin nzil olduu zamana ilikin bir kayt bulunmamaktadr.
485
bn s, s. 278. Eb Dvd, alt, 28.
486
aber, III, 154.
487
aber, III, 155.
488
aber, III, 156.
Sonu olarak; sre kaynaklarnn verdii bilgi ve rivyetlerden hareket ederek
ve yetler arasndaki konu btnlnden dolay 185. ve 186-187. yetlerin de bu ay
ierisinde nzil olduunu dnmekteyiz.
Bu aya ilikin dier nemli gelimelerden biri ezann teridir. Ezan ikinci
ylda uygulanmaya balamtr. 489 bn sdan nakledilen bilgiye gre Hz.
Peygamber Medinede skuna kavutuu zaman, muhacir sahabeler ve ensar onun
etrafnda topland. Bu zamana kadar namaz kaim oldu, zekat ve oru farz klnd. Hz.
Peygamber namaz vakitleri iin bir davet ekli istedi. 490 nk namaz vakitlerinde
Mslmanlarn mescide nasl arlacaklar konusu sorun olmutu. Farkl teklifler
ne srld ancak aralarnda Hz. merin teklifi Hz. Peygamber tarafndan kabul
edildi. Buna gre zel olarak grevlendirilen biri Mslmanlar bararak namaza
aracakt. Bunun zerine Bill (20/641) bu ile tavzif edildi. Bir sre sonra
Abdullh b. Zeyd (23/644) ryasnda bu arda kullanlacak szleri ryasnda
grdn Hz. Peygambere anlatm ve bu ezann olumasn salamtr. 491 bn
sdan nakledilen rivyetten ezann zekat ve orucun farz klnmasndan sonraki
dnemde uygulanmaya balad anlalmaktadr. 492
489
Belur, I, 323; Mariz, I, 70.
490
bn Him, I, 508; Bur, En, 1; Muslim, alt, 1; Tirmiz, alt, 25.
491
Eb Dvd, alt, 27, 28; Tirmiz, alt, 25; bn anbel, IV, 43; bn anbel, V, 233, 247.
492
bn Him, I, 508.
Kaynaklar ftr sadakasnn da bu dnemde emredilmi olduunu
nakletmektedir. 493
Tesbit edebildiimiz kadaryla sre limlerinden sadece alfe b. ayy
(240/854), Niyetu cehne isminde bir gazvesinin bu ayn ortasnda gerekletiini
belirtmekte; 494 ancak gazve ile ilgili ayrntl bilgiye yer vermemitir.
2.7.1. Bedir Gazvesi (8 Enfl Sresi 1-75; 22 acc 19-22; 4 Nis 97-100; 29
Ankebt 10-12; 3 l-u mrn 161)
Bedir gazvesi hicretin on dokuzuncu aynda gereklemitir. 495 Hz. Peygamber
Pazartesi gn Raman aynn sekizinci gecesinde bu sava iin yola kmtr. Hz.
Peygamber ile mrikler Bedir gn, Raman aynn on yedisine rastlayan Cuma
sabah karlamlardr. 496
493
Mariz, I, 79.
494
alfe b. ayy, s. 57.
495
Vid, I, 33; alfe b. ayy, s. 58; Baz sre limlerine gre Raman aynn 12. gecesinde
gereklemitir. Bk. Ms b. Ube, s. 117; bn Sad, II, 11; Mariz, I, 79; asalln, I, 343-347.
496
bn s, s. 110. Bedir Sava iin ayrntl bilgi iin bk. Vid, I, 33-160; bn Sad, II, 10-25;
aber, Tr, II, 421-479; Mariz, I, 79vd.
Sre kaynaklar Bedir gn Enfl sresinin 497, 22 acc 19-22 498, 4 Nis 97-
100 499, 29 Ankebt 10-12 500 ve 3 l-u mrn 161. 501 yetlerin nzil olduunu
belirmektedirler.
8 Enfl Sresi 1-75
bn s dedi ki: Bedir sava son bulduu zaman, Allah onun hakknda Kurndan
el-Enfl sresini batan baa indirdi. 502
Sad b. Cubeyr dedi ki: Ben bn Abbs (r)a: el-Enfl Sresinin inmesi sebebi
nedir? diye sordum. O: Bedir gazvesi hakknda indi. dedi. 503
Enfl sresinde yer alan yetlerin nzil olma sebepleriyle ilgili rivyetler bu srenin
tarih balamn Bedir savayla belirlemektedir. Bu sreden 19. ve 1. yetlerin tarih
balamlarna iaret eden rivyetlere yer vermek istiyoruz:
Zuhr, Ayye, Abdullh b. Salebe, bn s, ve dierlerinden rivyet edildiine

gre Bedir gn Eb Cel, yle demitir: Ey Allahm, O, akrabalk ban
497
8 Enfl 9 (Vid, I, 68; Tirmiz, Tefsrul-urn, 8; Muslim, Cid ves-Siyer, 58); 8 Enfl
7 (aber, Tr, II, 421); 8 Enfl 9-10 (aber, Tr, II, 447); 8 Enfl 19 (Vid, I, 78); 8 Enfl
42 (aber, Tr, II, 423); 8 Enfl 48 (Vid, I, 79); 8 Enfl 49 (Vid, I, 80); 8 Enfl 55-63
(Vid, I, 80); 8 Enfl 12 (Vid, I, 86; bn Sad, II, 23); 8 Enfl 1 (Vid, I, 101; 106; bn Sad,
II, 23); 8 Enfl 41 (Vid, I, 101; bn Sad, II, 24); 8 Enfl 17 (Belur, I, 344); 8 Enfl 45-57
(Vid, I, 52, 79, 80; bn s, s. 285; Belur, I, 348; [47. yet] aber, Tr, II, 424); 8 Enfl
58-59 (bn Sad, II, 26; Belur, I, 372); 8 Enfl 60-66 (Vid, I, 80; bn s, s. 286); 8 Enfl
67-70 (bn s, s. 287); 8 Enfl 72-75 (bn s, s. 287); 8 Enfl 68-75 (aber, Tr, II, 475);
8 Enfl 1-75 (bn Him, I, 666-677).
498
Vid, I, 78; bn Sad, II, 16.
499
Vid, I, 81; bn s, s. 289; bn Him, II, .
500
Vid, I, 81.
501
Vid, I, 104.
502
bn Him, I, 666.
503
bn Ker, VII, 5; Bur, Tefsr: Enfl, 1.
kopard. Bizlere bilmediimiz eyleri getirdi. Yarn sen onu helak et. Eb Cel ite
byle syleyerek fetih istemiti. Bunun zerine yetin sonuna kadar olmak zere bu
yet nzil oldu. 504
19. yete ilikin nakledilen bu rivyet yetin Eb Celin szleri zerine nzil
olduunu belirtmektedir. Rivyette geen Bedir gn ifadesi yetin nzil olma
zamanna dorudan iaret etmektedir. Eb Celin szlerine cevap olarak nzil olan
bu yet [Eer, fetih istiyor idiyseniz, ite size fetih gelmitir. Eer vazgeerseniz bu, sizin
iin daha hayrldr. Yok tekrar dnerseniz biz de dneriz. Topluluunuz ok da olsa hi bir
eye yaramaz. nk muhakkak Allah mminlerle beraberdir.] savaa al yapmakta ve
bu zelliiyle sreden ilk nzil olan yet olduu kanaatindeyiz.
Srenin 1. yetinin nzl sebebi hakknda farkl grler zikredilmektedir. Ancak
yetin genel anlam btn bu grleri kapsamaktadr. Buna gre yet, Bedir
savana katlanlarn, ganimet malnn kime ait olaca hakknda ihtilaf etmeleri
zerine nzil olmutur:
bn Abbs ve krimeden: Bu husuta Ubde b. mit diyor ki: Biz, Raslullah ()

ile Bedir savana gittik. Savaa ben de katldm. atma balad. Allah, dman
malup etti. Mslmanlarn bir ksm kaan dmanlar kovalayp onlan yakalyor
ve ldryorlar, bazlar da sava almanda ganimet topluyorlar, bir ksm da
Raslullah dmandan korumak iin onun etrafna toplanmlard. Gece olunca
herkes biraraya topland. Ganimet toplayanlar, Bunlar biz topladk, kimsenin
504
aber, XI, 91; bn Ker, VII, 43.
bunlarda hakk yoktur. dediler. Dman kovalayanlar da Siz, ganimete bizden
daha lyk deilsiniz. Zira dmann o mallar alp gtrmelerine biz mani olduk,
onlar biz malup ettik. dediler. Raslullahn () evresinde bulunup onu
koruyanlar ise: Siz, ganimete bizden daha layk deilsiniz. nk biz, Raslullaha,
dmandan bir zarar geleceinden korkarak onun etrafnda toplandk ve bundan
dolay ganimet toplayamadk. dediler. te bunun zerine bu yet nzil oldu ve
Raslullah, ganimet mallarn Mslmanlar arasnda eit bir ekilde taksim etti. 505
yetin nzil olma sebebini aklayan bu tarih bilgi yetin sava bittikten sonra nzil
olduuna Allah dman malup etti ifadeleriyle iaret etmektedir. Bu sebeple
srenin ilk yetinin tarih ardllk bakmndan daha sonra nzil olduunu
dnmekteyiz. yetin genel konusunun ganimetler olmas, bunun sava sonunda
nzil olduuna delildir.
22 acc 19-22
19. yette zikredilen iki hasmdan kimlerin kastedildii hakknda farkl grler
zikredilmektedir: 506 50F
Eb Zer el-fr de Bedir savanda birbirleriyle teke tek vuruanlar
hakknda nzil olduunu sylemitir. 507 Bakalar da bu gr nakletmilerdir. 508

506F 507F
505
aber, XI, 14.
506
aber, XVI, 489.
507
aber, XVI, 489-490.
508
aber, XVI, 490.
atde ise burada zikredilen iki hasmdan maksadn Mslmanlarla ehl-i kitab
olduklarn sylemitir. Zira kendilerine kitab verilenler: Bizim peygamberlerimiz
ve kitablarmz sizden nce gnderilmilerdir. O halde biz Allaha sizden daha
yaknz. demiler. Mslmanlar ise Bizim kitabmz bundan nceki btn
kitablarn hkmlerini kaldrmtr. Peygamberimiz ise btn peygamberlerin
sonuncusudur. Biz, Allaha sizden daha yaknz. demilerdir. Bunun zerine Allah
bu yeti indirerek Mslmanlarn hasm olan ehl-i kitab susturmutur. 509 Mucid
ve A ise burada zikredilen iki hasmdan maksadn, mminler ve kafirler
olduklarn sylemilerdir. nk mminler, ldkten sonra tekrar dirilmenin
meydana geleceini sylerken kfirler bunu inkr ederek onlara kar kmlardr. 510
Al b. Eb lib (r): Kyamet gnnde ben Ramnn huzurunda mriklerle

muhakeme olmak zere durumak iin ilk diz ken kii olacam, demitir. Bu
hadsin rvsi ays ibn Ubd da: Bu iki zmre, Rableri hakknda birbirleriyle
davlaan iki hasm zmredir yeti bunlar hakknda (yani amza ve iki arkada ile
Utbe ve iki arkada hakknda) indi demitir. Yine ays: Bedir gnnde
birbirlerine kar cenklemee kan kimseler bunlardr: Al, amza b.
Abdilmualib, Ubeyde ibnul-ri b. Abdilmualib, (bu mslmandr);
eybe b. Raba b. Abdi-ems, kardei Utbe b. Raba ve el-Veld b. Utbedir. 511
ays b. Ubd yle demitir: Ben Eb Zer el-frden (r) iittim; o yemin ederek:
u yetler (el-acc: 19-22) elbette Bedir gn birbirleriyle cenkleen bu alt kii
hakknda indi. demi ve yukarda geen hadisteki gibi o alt ismi saymtr. 512
509
aber, XVI, 491.
510
aber, XVI, 492.
511
Bur, Tefsr: acc, 3.
512
Bur, Mez, 8.
Bur de yet ile ilgili Bedir gn mbareze iki taraf hakknda nzil olduunu
nakletmektedir. abernin Eb Zer el-frden naklettii gr ve Bur
rivyetlerine dayanarak bu yet grubunun Bedir sava srasnda nzil olduu
kanaatindeyiz.
4 Nis 97-100
abernin bn Eb tim bn Abbs tarikiyle verdii rivyete gre Mekke
halkndan bir kavim Mslman olmutu ve Mslmanlklarn gizliyorlard. Bedir
gn mrikler onlar beraberlerinde kardlar ve onlardan bazs yaralanp ldler.
Bedir savana katlan Mslmanlarn ve bunlarn Mslman olduunu bilenler iin
bu durum zor geldi ve onlar iin balanma dilediler. Bunun zerine 97. yet ve
devam nzil olmutur. 513 512F
akdan nakledilen tarih bilgiye gre bu yet Hz. Peygamber ile birlikte
hicret etmeyip Mekkede kalan baz mnafklar hakknda nzil olmutur. Bunlar
Bedir gn mriklerle birlikte ktlar ve lenler iinde bunlar da ld. Bunun
513
aber, VII, 381.
zerine bu yet genel olarak dinini yaama imkan olmad ve hicrete gc yettii
halde mriklerin arasnda kalanlar hakknda nzil olmutur. 514
bn Abbs - krimeden: Bunlar slma girmi bir topluluk idi. Mrikler onlar
kendileri ile birlikte Bedire kmaya zorladlar. Bazlar Bedirde ldrld. Bunun
zerine yce Allah: Nefislerine zulmedenler olarak canlarn alaca kimselere
melekler... (en-Nis 97) buyruunu indirdi. 515
urtubnin naklettii bu tarih bilgiler bu yette kastedilenlerin Hz. Peygamber hicret
edince, kavimleriyle birlikte kalmaya devam eden Mekkeli Mslmanlar olduunu ve
onlardan bir ksmnn dinleri dolaysyla fitneye (azap ve ikenceye) maruz
braklmalarndan dolay Bedir sava srasnda kafirlerle birlikte savaa katlmalar
zerine bu yetin nzil olduunu belirtmektedir.
bn Eb tim - Eb Zura - Zubeyr b. Avvm-dan rivyetine gre: lid b. Hizm

Habe lkesine hicret etti ve yolda onu bir ylan soktu, ld. Onun hakknda:
Allaha ve Raslne hicret ederek evinden kan kimseye, lm gelirse; onun ecrini
vermek Allaha der. Ve Allah gafrdur, rahmdir. yeti nzil oldu. 516
Bu hadisi garb olarak nitelendiren aber rivyeti tarihsel adan eletirmektedir:
lid b. Hizmn Habeistana hicret etmesi Mekkede olmutur. Ancak bu yet,

Medinede nzil olmutur. yet bu hadise bu yetin nzl sebebi deilse bile
herhalde Zubeyr, bu yetin hkmnn bakalaryla birlikte ona da mil olmak zere
nzil olduunu kastetmek istemitir. 517
514
aber, VII, 383.
515
urub, VII, 55, 56.
516
aber, VII, 383.
517
aber, VII, 385.
Buna gre yetin nzil olma sebeplerinden biri olarak nakledilen bu rivyeti
zikretmesine ramen aber, rivyetin tarihsel olarak doru olmayacan da
belirtmektedir.
29 Ankebt 10
bn Abbs ile atdeye ait iki grten birisine gre bu sre tmyle Medinede
inmitir. Dier grlerine gre ise bandaki ilk on yet dnda Mekkede inmitir.
Bu ilk on yet Medinede, Mekkede bulunan Mslmanlar hakknda inmitir. 518 517F
aber,nin bn Abbs ve krimeden naklettii tarih bilgi bu yetin,
Mekkede iken Mslman olup hicret etmek isteyen, daha sonra da mrikler
tarafndan hicretleri engellenen ve dinden kmaya zorlanan, bunun zerine tekrar
inkarcla dnen ve Bedir gn mriklerle birlikte kan insanlar hakknda nzil
olduunu belirtmektedir. Bunlar arasnda lenleri Mslmanlar tanynca onlar iin
balanma dilenmiler ve bu yet nzil olmutur. 519 518F
Bu yetle ilgili tefsirlerin naklettikleri bilgiler 4 Nis 97. yet ve devamyla
benzer bir balam resmetmektedirler. Hz. Peygamber ile birlikte hicret edemeyen ve
Mekkede kalan Mslmanlarn yaadklar ikencelerden dolay tekrar eski
inanlarna dnmlerdir. 10. yette onlarn bu durumlar anlatlmaktadr.
518
urub, XVI, 333.
519
aber, XVIII, 366.
3 l-u mrn 161
yetin tarih balamna ilikin tefsirlerde yer alan gre gre bu yet Bedir
savandaki ganimet mallarndan, krmz renkli bir kadife kuman kaybolmasndan
dolay bir ksm insanlarn Belki de onu Raslullah almtr. demeleri zerine nzil
olmutur. 520 Bu gr bn Abbs ve Sad b. Cubeyrden nakledilmitir.

519F
urubye gre bu yet Uud gn okularn -nceden akland ekilde-
konumlarn, mslmanlar ganimetlerini ele geirir ve kendilerine bir eyler verilmez
korkusuyla yerlerini brakp gitmeleri zerine, Allahn Hz. Peygamberi
paylatrmada hakszlk etmeyeceini beyandr. 521 520F
Kelb (146/763) ve Mutil yle demilerdir: Bu yet Uud gn o okular,

ganimet elde etme arzusu ile mevzlerini terk edip de, Biz Allah Raslunn, Kim
birey alrsa o, onundur. demesinden ve Bedir gnnde yapt gibi, burada da
ganimetleri taksim etmemesinden korkuyoruz. dedikleri, bunun zerine de
Peygamberin () Siz, bizim hainlik edip size ganimetten pay vermeyeceimizi mi
zannettiniz. demesi zerine nzil olmutur. 522 521F
Rivyetlerin verdii tarih bilgiler bu yetin Bedir sava sonunda ganimetlerin
taksiminde gerekleen bir olaya referans olduunu ve Uud sava esnasnda nzil
olan yet grubunun iinde olduunu gstermektedir.
520
aber, VI, 195; Kr. Eb Dvd, Cid, 144, 145; Tirmiz, Tefsrul-urn, 3.
521
urub, V, 387.
522
Rz, IX, 72.
Hicretin on dokuzuncu ayna ilikin kaynaklarn kaydettii bir dier olay
Umeyr b. Adiyyin Raman aynn 25. gnnde gece yarsnda Asm bint
Mervn ldrlmesidir. Ramaann bitmesinden be gn nce bu olay
gereklemitir. 523
Bedir savandan sonra ilk Ramazan bayram 524 ve Eb Afkn ldrlmesi seriyyesi
yirminci ayn banda evvl aynda gereklemitir. 525
2.8.1. Ben aynu Gazvesi (3 l-u mrn 12-13)
evvl aynn ortasnda Cumartesi gn 526 gerekleen bu gazve sonucunda
Yahudiler srgn edilmilerdir. Bu srgnn asl sebebi Medinenin i huzurunu
bozmalar, dmanlklarn aa vurmalar ve Hz. Peygamberin artk onlarla bar
iinde yaayamayacan anlamasdr. Ben aynu, Hz. Peygamberle aralarnda
bulunan anlamay bozan, Bedir ve Uud savalar arasnda onunla savaan ilk
523
524
asalln, I, 378.
525
526
Vid, I, 165; bn Sad, II, 26; Belur, I, 371; aber, Tr, II, 480; Mariz, I, 122; asalln,
I, 380. alfe b. ayy, bu olayn nc ylda gerekletiini belirtmektedir. Bk. alfe b.
ayy, s. 66.
Yahudilerdir. 527 Sre kaynaklar 3 l-u mrn 12-13. yetlerin bu olay zerine nzil
olduunu kaydetmektedirler. 528
3 l-u mrn 12-13
12. yete dair nakledilen tarih bilgilere gre Hz. Peygamber Bedir savanda
Kureylilere ar kayplar verdirdikten sonra Medineye dnm; btn Yahudileri
Ben aynu arsnda toplam ve onlara unlar sylemitir: Ey Yahudi
topluluu, Kureyin bana gelenler sizin de banza gelmeden Mslman olun.
Yahudilerin Ey Muhammed, savamasn bilmeyen acemi Kureylilerden birka
kiiyi ldrmen seni gururlandrmasn. Eer sen, bizimle savaacak olsan bizim ne
olduumuzu ve bizim gibileriyle karlamam olduunu anlarsn. eklinde
mukabelede bulunmalar zerine bu yet nzil olmutur. 529 Bu rivyet tefsirlerde 528F
Muammed b. s (151/768) kanalyla bn Abbs ve krimeden nakledilmitir.
13. yette zikredilen, iki topluluktan ve Allah yolunda savaanlardan maksat,
Muammed b. s kanalyla bn Abbs, krime ve Mucide gre Bedir
savanda, Kurey mriklerine kar savaan Raslullah ve sahabileridir. Kafir
527
bn s, s. 295; alfe b. ayy, s. 66.
528
bn Him, I, 552; Eb Dvd, arc, Fey ve mre, 21, 22.
529
aber, V, 239; urub, V, 36, 37; Rz, V, 202; bn Ker, III, 23.
topluluktan maksat ise bu savata Hz. Peygambere kar savaan mriklerdir. 530 Bu
yet iin verilen tarih kayt bir nceki yetle balantl ve Yahudilere cevap
olduunu gstermektedir.
Bu rivyette verilen bilgiler yetin Bedir savandan sonra nzil olduuna ve
Ben aynu kabilesiyle ilgisine iaret etmektedir.
2.9. Zil-icce (h.2/22) Ayndaki Gelimeler
Hicretin yirmi ikinci aynn ba beinci gn es-Sev Gazvesi gereklemitir. Bedir
gazvesinin intikamn almak zere Eb Sufynn Mslmanlarn zerine yapt bir
harekettir. 531 Ayrca ilk Kurban bayramnn hicretin ikinci (10 Zil-icce) ylnda
gereklemi olduu kaydedilmektedir. 532
3. Hicr 3. Yllarndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
25/ Rebul-evvel Kb b. el-Erefin ldrlmesi Nis 51
25/ Rebul-evvel aafn Gazvesi 5 Mide 11
32/ evvl Uud Gazvesi 8 Enfl 36
8 Enfl 17
16 Nal 126
3 l-u mrn 121-200
530
aber, V, 242.
531
Ms b. Ube, s. 179-180; bn Sad, II, 27; alfe b. ayy, s. 59; Belur, I, 373; aber, Tr,
II, 483; Mariz, I, 123; asalln, I, 382.
532
aber, Tr, II, 481-482; Mariz, I, 124.
32/ evvl amrul-Esed Gazvesi 3 l-u mrn 172-173
Hicretin yirmi nc aynn ortasnda arratul-kudr gazvesi gereklemitir. 533
Hicretin yirmi beinci aynn on drdnc gn Yahudi Kab b. el-Erefin
ldrlmesi gereklemitir. 534 Muammed b. Meslemenin seriyyesi olarak da
bilinmektedir. 535
3.2.1. aafn Gazvesi (5 Mide 11)
Hicretin yirmi beinci aynn on sekizinci gn olan Perembe gn
gereklemitir. 536 -Emr veya Necid gazvesi olarak da bilinmektedir. Sre
kaynaklar bu olan zerine 5 Mide 11. yetin nzil olduunu nakletmektedirler. 537
533
Vid, I, 171; bn Sad, II, 28; Belur, I, 375; aber, Tr, II, 482; Mariz, I, 124. asalln,
bu gazvenin hicretin yirminci aynda gerekletiini kaydetmektedir. Bk. asalln, I, 379.
534
Ms b. Ube, s. 181; Vid, I, 173; bn Sad, II, 29; aber, Tr, II, 487; Mariz, I, 125;
asalln, I, 386. Kr. Uri Rubin, The Assasination of Kab b. al-Ashraf, Oriens 32 (1990): 65-
71; Michael Lecker, Wqids Account on the Satatus of the Jews of Medina: A Study of
Combined Report, JNES 54/1 (1995): 15-32.
535
Bur, Cid, 158, 159; Bur, Mez, 15; Muslim, Cid ves-Siyer, 119; Eb Dvd,
Cid, 157; Eb Dvd, arc, Fey ve mare, 21, 22.
536
bn s, s. 293; bn Sad, II, 31; Belur, I, 377; aber, Tr, II, 487; Mariz, I, 128;
asalln, I, 388. alfe b. ayy, bu gazveyi Muarrem ay ile tarihlendirmektedir. Bk. alfe
b. ayy, s. 65.
537
Vid, I, 181; Belur, I, 378.
5 Mide 11
Mfessirler Allahn bu yette mminlere ltfettiini beyan ettii nimetten hangi
nimetin kastedildii hususunda farkl grler zikretmilerdir. Bu grler ise yetin
ne zaman nzil olduu konusunda da bilgiler iermektedir.
atde, Mucid, krime ve Eb Mlikten nakledilen bir gre gre burada
zikredilen nimetten maksat, Allahn yanllkla ldrlen mir oullarndan iki
kiinin diyetlerini demede yardmc olmalar iin Ben Nar Yahudilerine gittii
zaman onlarn Hz. Peygambere suikast dzenlemeleri, Allahn da vahiy ile bunu
Hz. Peygambere bildirip Onu bu saldrdan kurtarmasdr. 538 537F
bn Abbstan nakledilen dier bir gre gre ise Allahn burada zikrettii
nimetten maksat, Hz. Peygambere, iine zehir kattklar bir yemekle ldrmek
isteyen Yahudilerin suikastndan kurtarmasdr. 539 538F
Bu hususta atdeden gelen bir rivyet farkl bir tarih balama iaret
etmektedir:
Bu yet Raslullaha, yedinci gazve olan Batn- Nale gazvesinde nzil olmutur. 540 539F
538
aber, VIII, 228, 230.
539
aber, VIII, 229.
540
aber, VIII, 232.
Buna gre Allahn bu yette zikrettii nimetten maksat, Batn- Nale gazvesinde
Hz. Peygambere dmanlarnn, kendileri namaz klarlarken saldrya geeceklerini
bildirmesi ve korku anlarnda nasl namaz klacan beyan etmesidir. Bu rivyet
yetin hicretin on yedinci ay olan Receb aynda gerekleen Batn- Nale
gazvesinde nzil olduunu belirtmektedir. Sre kaynaklarnda buna ilikin bir
bilginin olmamas ve atdenin yetle ilgili Yahudiler tarafndan Hz. Peygambere
yaplan suikast zerine nzil olduuna ilikin bir baka haber nakletmesi, kendisinin
bu konuda elde ettii rivyetleri naklettiini ve doruluuna dikkat etmediini
gstermektedir.
aber, bu grlerden birinci grn tercihe ayan olduunu, buradaki
nimetten maksadn, Allahn, Hz. Peygamberi, Ben Nar Yahudilerinin
suikastndan kurtarmas olduunu sylemitir. Zira bundan sonra gelen yetlerde
Yahudilerin irkin sfatlan zikredilmekte, Allaha ve Peygamberlerine ihanet ettikleri
bildirilmektedir. Hz. Peygambere onlarn yaptklar bu ktlklere kar onlara
dokunmamas da emredilmektedir. 541
Sre kaynaklarnn bize verdii bilgilere gre bu gazvede Dur b. el-ri
Hz. Peygambere suikasta teebbs etmitir. 542 Tefsirlerde verilen bilgilerde bu
suikastn Hz. Peygambere bir nimet olarak haber verildiini ve bunun zerine bu
yetin nzil olduunu belirtmektedirler. Sre ve tefsir kaynaklarnn verdii bu
bilgiler birletirerek bu yetin hicretin yirmi beinci aynda nzil olduunu
syleyebiliriz.
541
aber, VIII, 233.
542
Vid, I, 180.
3.3. Cumdel-l (h.3/27) Ayndaki Gelimeler
Burn Gazvesi (Ben Suleym) hicretin yirmi yedinci aynn altnc gnnde
gereklemitir. 543 Bu gazveden sonra Hz. Peygamber, Kurey ve Suleymoullar ile
savamak zere Hicazda bir maden yata olan Burna varmtr. Rebul-ir ve
Cumdel-l aylarn Burnda geiren Hz. Peygamber herhangi bir sava
yapmadan Medineye geri dnmtr. 544
Hicretin yirmi sekizinci aynn banda El-arde Seriyyesi gereklemitir. 545 Hz.
Peygamberin gnderdii Zeyd b. Hriin banda bulunduu bu seriyye, Eb
Sufynn nderi olduu Kurey kafilesiyle Necid sularndan bir su olan el-ardede
yaplmtr. 546
3.5. abn (h.3/30) Ayndaki Gelimeler
Hz. Peygamber, Hz. afa ile hicretin otuzuncu aynda Uud gazvesinden nce
evlenmitir. 547
543
bn Sad, II, 32; Belur, I, 379; aber, Tr, II, 487; Mariz, I, 129; asalln, II, 389. alfe
b. ayy, gazveyi Rebul-evvel ay ile tarihlendirmektedir. Bk. alfe b. ayy, s. 65.
544
bn s, s. 294; bn Him, II, 46.
545
Vid, I, 183.
546
bn s, s. 296; bn Sad, II, 32; aber, Tr, II, 492; Mariz, I, 129; asalln, II, 390. bn
s, Kab b. Erefin katlinden nce gerekletiini zikretmektedir.
547
Ms b. Ube, s. 178; aber, Tr, II, 499.
Hz. Peygamber, Zeyneb b. Huzeyme ile hicretin otuz birinci aynda evlenmitir. 548
Hz. Fatma ve Hz. Alinin olu, Hz. Peygamberin torunu Hz. Hasan bu ayn on
beinci gn Medinede domutur. 549
3.7.1. Uud Gazvesi (8 Enfl 36; 8 Enfl 17; 16 Nal 126; 3 l-u mrn 121-200)
Hicretin otuz ikinci aynn yedinci 550 veya on birinci gnnde gereklemitir. 551
Kaynaklar 8 Enfl 36 552, 8 Enfl 17 553, 16 Nal 126 554 [mule yeti 555] yetlerinin ve
3 l-u mrn sresinin 120. yetinden itibaren geri kalanlarn (121-200) 556 Uud
gnnde nzil olduunu kaydetmektedir. 557
548
alfe b. ayy, s. 66; Belur, II, 564.
549
alfe b. ayy, s. 66; aber, Tr, II, 537.
550
bn Sad, II, 33; Belur, I, 381.
551
Ms b. Ube, s. 117; Vid, I, 185; alfe b. ayy, s. 67; aber, Tr, II, 499vd; Mariz, I,
130; asalln, I, 391vd.
552
bn s, s. 301-302; Vid, I, 186; bn Sad, II, 33.
553
Vid, I, 222; bn Sad, II, 43.
554
Vid, I, 250; bn s, s. 314-315; bn Him, III, .
555
Mle, llere kulak ve burun kesme cezasna verilen isimdir.
556
Vid, I, 271-280; bn Him, II, 106; (121-179. yetler); bn Sad, II, 43 (144. yet); Mariz, I,
177 (124-125. yetler); Belur, I, 385 (167. yet); Bur, Mez, 26 (122. yet).
557
Ayrca kr. bn Sad, II, 42; Belur, I, 392; Bur, Mez, 21, 22; Tirmiz, Tefsrul-
urn, 3.
8 Enfl 36
Mslmanlar, Bedir savanda Kurey kafirlerinden ileri gelenlerini ldrp kuyuya

doldurmalar zerine, geriye kalan perianlar Mekkeye dndler. Eb Sufyn da
ticaret kervanyla Mekkeye varmt. Kureylilerden Rabann olu Abdullh, Eb
Celin olu krime ve Umeyye b. alefin olu afvn gibi babalar, oullar ve
kardeleri Bedirde ldrlenler, Eb Sufynn ve kervannda eyas bulunan dier
Kureyli tccarlarn yanna gittiler. Onlara: Ey Kurey topluluu Muammed sizi
helak etti. Sekinlerinizi ldrd. Siz bu kervan malyla, onun taraflanna kar bize
yardm edin. Belki biz, lenlerimizin intikamn onlardan alrz. dediler. Onlar da
bunlarn isteklerini yerine getirdiler. Bunun zerine Allah bu yeti indirdi. 558 57F
Zuhr - atde - Muazdan nakledilen bu rivyete gre yet Bedir sava srasnda
nzil olmutur. Ayn ekilde ak, yetin Bedir ehli hakknda nzil olduunu
sylemektedir. 559 58F
abernin Sudd ve Mucid 560 ve Rznin Sad b. Cubeyr ve 59F
Mucidden 561 rivyet ettiine gre bu yet, Eb Sufynn Uudda Hz.

560F
Peygamber ile sava iin mallarn harcamas hakknda nzil olmutur. Mfessirlerin
naklettikleri bu rivyetler ise yeti baka bir zaman dilimi ile tarihlendirmektedir.
Buna gre yet Bedirde deil, Uudda nzil olmutur. Ancak biz Enfl sresindeki
558
aber, XI, 173; Kr. bn Ker, VII, 73.
559
aber, XI, 174; bn Ker, VII, 74.
560
aber, XI, 172.
561
Rz, XV, 166.
yet akn dikkate alarak yetin Bedir kssas hakknda olduunu ve Bedir sava
zamannda nzil olduunu dnmekteyiz.
8 Enfl 17
Bu yetle ilgili iki farkl tarih balam nakledilmitir. Bunlardan birincisi yetin
Bedir gazvesi zamannda nzil olduuna iaret eden rivyettir:
Suddden: Allah Rasl () Bedir gn Alye (r): Yerden bana akl ver, buyurdu.
Al (r), zerinde toprak olan akllar ona verdi de Hz. Peygamber bunu mriklerin
yzlerine att. Gzlerine bu topraktan bir para girmedik hi bir mrik kalmad.
Sonra mminler pelerine dtler, onlar ya ldrdler ya da esir ettiler. Bunun
zerine Allah Siz ldrmediniz onlar, fakat Allah ldrd. Attn zaman da sen
atmadn, ancak Allah att. yetini indirdi. 562 561F
kinci rivyet ise yetin Uud zamannda nzil olduu hakknda bilgi vermektedir:
Mus b. Ube, bn ihbdan naklederek: Uud gnnde Ubey, at zerinde

demirlerle rtlm (zrh giyinmi) halde: Eer Muhammed kurtulursa ben
kurtulmayaym diyerek geldi. Raslullah () ldrmek kastyla zerine bir hamle
yapt. Mus b. Ube der ki: Sad b. el-Museyyeb dedi ki: Mminlerden bir grup
yiit, onun karsna knca, Raslullahn onlara verdii emir zere yolunu atlar.
Bu sefer, Musab b. Umeyr, Raslullah () koruyarak onun karsna kt. Musab
b. Umeyr ehid edildi. Raslullah () da Ubey b. alefin mifer ile zrhn arasnda
boazn ortaya kartan bir boluk grd, elindeki harbesini ona saplad. Ubey,
atndan dt ve bu ald yaradan da kan kmad. Sad dedi ki: Kaburga
562
bn Ker, VII, 40.
kemiklerinden bir kemik de krld. te yce Allahn: Attn zaman da sen
atmadn. Ama, ancak Allah att. buyruu bunun hakknda nzil olmutur. 563
yetin Bedir sava akabinde nzil olduunu belirten urub bu aklamay zayf
bulmaktadr. 564 Dolaysyla biz de 8 Enfl 17 ve 36. yetleri Uud sava ile
ilikilendiren limlerin bu yetlerin hepsini iine aldn kastetmi olduklar;
yetlerin, bu olaylar hakknda nzil olduunu kastetmedikleri kanaatindeyiz.
16 Nal 126
abernin tercih ettii gre gre Uud savanda mrikler, Hz. Hamza ve dier
Mslmanlardan ldrdkleri kimselerin vcutlarnn eitli uzuvlarn kesip
paralamlardr. Bunu gren Mslmanlar: Yemin olsun ki Allah bizi onlara galip
getirdii zaman biz de onlara yle yle yapacaz. demiler ve bunun zerine bu
yet (mule) nzil olmutur. 565 564F
Muammed b. s - A b. Yessr rivyetine gre Nal sresi btnyle
Mekkede nzil olmutur. Sre Mekkdir. Ancak sonundan yet (126-127-128)
Medinede Uud savandan sonra nzil olmutur. Savata Hz. Hamza ldrlm ve
ona ikence edilmiti. Hz. Peygamber yet biz onlara galip gelirsek mutlaka
onlardan otuz kiiye ikence edeceiz. buyurmutu. Mslmanlar Hz. Peygamberin
bu szn iittiklerinde Allaha yemin olsun ki eer biz onlara galip gelirsek onlara
563
urub, IX, 477-478.
564
urub, IX, 478.
565
aber, XIV, 402.
yle bir ikence edeceiz ki; Araplardan hi kimse, kimseye byle bir ikence
yapmamtr. dediler. Bunun zerine Allah srenin sonuna kadar: Ceza verecek
olursanz, size nasl ceza verildi ise siz de ylece ceza verin... yetlerini indirdi. 566
Tefsir bilginlerinin byk ounluu, bu yet Medinede indiini kabul
etmektedirler. Buna gre 126, 127 ve 128. yetler Uud gn Hz. Hamzaya mule
yaplmas hakknda inmitir. Anlam itibariyle de kendisinden nce Mekkede inmi
buyruklar ile bir balants olduu iin Mekk bir srenin sonunda yer almtr.
3 l-u mrn 121-200
aber, 121. yetin 120. yetle balantl olduunu ifade ederek 121. yette
zikredilen, Hz. Peygamberin savalar yerlerine yerletirmesi olaynda hangi
savan kastedildii hakknda iki gr zikretmektedir. Birincisi bn Abbs,
Mucid, ade ve Suddye gre, bu yette iaret edilen sava, Uuddur. 567 56F
kincisi ise asan Barye dayanan grtr ve buna gre bu sava endetir. 568 567F
aber, birinci grn tercihe ayan olduunu sylemitir. Zira bundan sonra gelen
yetteki nerdeyse bozguna urayacak olan iki topluluktan maksat, btn
mfessirlere gre ensardan, Ben Seleme ve Ben rie kabileleridir. Bunlarn,
neredeyse bozguna urama halleri, Abdullh b. Ubey b. Sellun, Uud savanda,
566
aber, XIV, 403; bn Ker, VIII, 369.
567
aber, VI, 6, 7.
568
aber, VI, 7.
Hz. Peygamberin ordusundan ayrlp gitmesi zerine ortaya kmtr. Bu da
gstermektedir ki bu yet Uud savana iaret etmektedir. 569
aber, bu noktada yapt aklamalarda yeti tarih balamyla ilikilendirmekte ve
yetin Uud savandan hemen nce nzil olduunu gstermektedir. Bu yeti
mteakiben 123, 124, 125, 126, 127. yetler Bedir savana atflarla Uud savana
katlacak Mslmanlara destek ieren yetlerdir. Dolaysyla bu yetler Hz.
Peygamber Uuda kmadan nce nzil olmutur. 570 569F
Raslullahn Uud savanda yznn yaralanmas ve diinin krlmas sebebiyle,

mriklerin iman edeceklerinden mit keserek u hadis-i erifini buyurmas zerine
nzil olmutur: Bu hususta Enes b. Mlik diyor ki: Raslullahn yz yaraland, n
dii krld. Omzuna bir ok isabet etmiti. yle ki yznden kan akmaya balamt.
Raslullah yzn siliyor ve yle diyordu. Kendilerini Allaha davet eden
Peygamberlerine bunu yapan bir mmet nasl iflah olabilir? te bunun zerine Allah
Senin elinde bir ey yoktur. Allah, ya onlarn tvbelerini kabul eder veya onlara
azap eder. nk onlar zlimlerdir. yetini indirdi. 571 570F
569
aber, VI, 7.
570
Bk. Vd, I, 272.
571
aber, VI, 45, 46.
128. yetin tarih balamna ilikin Hz. Peygamberin Uud savanda yaralanmasn
anlatan bu rivyet yetin Uud gn nzil olduuna iaret etmektedir.
Faizin yasaklanmasn konu edinen 130-136. yetlerde yer alan kat kat faiz
yemeyin buyruundaki bu faiz yasa, urubye gre Uud ile ilgili aklamalar
arasna gelmi bir ara cmlesi gibidir. 572 urub bunu Eer faizden saknmayacak
571F
olursanz, bozguna urar ve ldrlrsnz. eklinde Uud savana referansla
yorumlamtr. 573 Bu yoruma gre bu yetlerin de Uud sava zamannda nzil

572F
olduunu sylemek mmkndr.
137-179. yetlerle ilgili bilgiler Uud savayla ilgili tarih balam belirtirler.
Bu yetler Uud savanda mriklere galip gelemeyen Mslmanlar teselli etmekte
ve mriklerin akbetlerinin kt olacan bildirmektedir. Bylece Mslmanlara
Uud savanda verdikleri kayplardan dolay zlmemeleri vurgulanmtr.
Ancak zellikle Vidnin nzil olduunu naklettii 180-200. yetlerin
Yahudileri konu edinen tarihi balamlar olduu ve tesbit edebildiimiz kadaryla
572
urub, V, 310.
573
urub, V, 311.
tefsirlerde bu yetlerle Uud sava arasnda bir balant kurulmamasndan dolay
Uuddan daha sonra bir zaman diliminde nzil olduunu dnmekteyiz.
Bu srenin ilk seksen yetinin, Necrn Hristiyanlarndan bir heyetin, hicr
9. ylda Medineye gelileri srasnda nzil olduu belirtilmektedir. 574 bn Kerin
srenin ilk seksen yetiyle ilgili verdii bu tarih bilgiler bu yetlerin Necrn
heyetinin geldii yl olan hicr 9. ylda nzil olduuna iaret etmektedir. Dolaysyla
l-u mrn sresinde Uud sava hakknda ve zamannda nzil olan bu yetlerin
sre tertibi asndan kronolojik olarak daha nce yer almaktadr.
3.7.2. amrul-Esed Gazvesi (3 l-u mrn 172-173)
Uud savann ertesi sabah 8 evvlde gereklemitir. 575 3 l-u mrn 172-173.
yetlerin bu olay zerine nzil olduu nakledilmektedir. 576
aber, 172. yet hakknda nakledilen tarih bilgiler mminlerin Uud sava
bittikten sonra mrikler oradan uzaklanca, Hz. Peygamber dmann tekrar geri
dnebileceini dnmesi zerine Hz. Ebu Bekir ve Zubeyr b. Avvmn da iinde
bulunduu yetmi kii kadar olan bir grup amrul-Esede kadar yrdklerini ve
574
bn Ker, III, 5.
575
Ms b. Ube, s. 193vd; bn Sad, II, 45; aber, Tr, II, 534; Mariz, I, 178; asalln, I, 413.
alfe b. ayy, evvlden 18 gn getikten sonra olayn vuku bulduunu (Bk. alfe b.
ayy, s. 73); Belur ise, evvl aynn sekizinci veya dokuzuncu gn gereklemi olduu
kaydetmektedir (Bk. Belur, I, 413).
576
Vid, I, 288.
bunlar gren mriklerin kalbine Allahn korku salmasndan dolay malup bir
ekilde kamalar zerine Mslmanlarn emniyet iinde Medineye dndklerini
belirtirler. 577
173. yet hakknda nakledilen tarih bilgi bir nceki yetle balantldr. Buna
gre mrikler, Uud savann sona ermesinden sonra Mekkeye doru yola
ktklarnda Eb Sufyn: Medineye dnp Mslmanlarn kkn kazmadan
niin geri dnyoruz? diyerek geri dnp tekrar hcum etmek istemi ve
yanlarndan geen bir bedeviye bahi vererek Git Muammede syle tekrar
geliyoruz. demitir. Bu srada Allah durumu Hz. Peygambere bildirmi ve O da
ordusunu hazrlayarak amrul-Esede doru yrm ve orada bedevi ile
karlamtr. Bedevi kendisine syleneni onlara iletmitir. Bu haber zerine
mminlerin aldklar tavr 173. yette beyan edilmitir. 578
krime, atde ve bakalar da ayn ekilde bu yetlerin amrul-Esed
vakas hakknda nzil olduunu sylemilerdir. 579
Hz. Peygamber ve ashabn dman amrul-Esede kadar takip ettikten
sonra, kendilerine hibir eziyet ve ktlk dokunmadan, Allahn nimeti ve ltfuyle
Medineye geri dndklerine iaret eden 174. yetin de konu btnlnden dolay
bu yet grubu ile birlikte nzil olduunu dnmekteyiz.
577
aber, VI, 239-240.
578
aber, VI, 244.
579
aber, VI, 240, 241.
36/afer Er-Rec Gazvesi 2 Bakara 204-208
37/ Rebul-evvel Ben en-Nar Gazvesi 59 ar 1-19
Sre kaynaklar hicretin otuz beinci aynda Eb Seleme b. Abdilesedin aan
Seriyyesinin 580 ve Abdullah b. Uneysin Nubey Seriyyesinin 581 gerekletiini
aktarmaktadr.
4.2. afer (h.4/36) Ayndaki Gelimeler ve likilendirilen yetler
4.2.1. Er-Rec Gazvesi (2 Baara 204-208)
Abdullh b. bitin seriyyesi olarak da bilinen Er-Rec gazvesi hicretin otuz altnc
aynda gereklemitir. 582 bn Him, bn sdan rivyetle Er-Rec seriyyesi ile
ilgili 2 Baara 204-208 yetlerinin nzil olduunu nakletmektedir. 583
580
Vid, I, 289; bn Sad, II, 46; asalln, I, 414.
581
bn Sad, II, 47.
582
Ms b. Ube, s. 201; Vid, I, 300; bn Sad, II, 51; aber, Tr, II, 538; Mariz, I, 184;
asalln, I, 416. alfe b. ayy, bu olayn Uud savandan sonra olduunu belirtmektedir.
Bk. alfe b. ayy, s. 74.
583
bn Him, II, 174.

Raslullahn, ubeyb ve arkadalarndan oluan mfrezesi Mekke ile Medine

arasnda Ufn denen yerde mrikler tarafndan malup edilince mnafklardan bir
ksm insanlar unlar sylemilerdir: Vay haline bu ldrlen zavalllarn! Bunlar
ne evlerinde oturup sa kaldlar ne de arkadalarnn davasn tebli edebildiler. te
bu yet, bu mnafklar hakknda, bundan sonra gelen yet mfrezede bulunan
mminler hakknda nzil olmutur. 584 583F
krime ve bn Abbs tarikiyle gelen bu rivyete gre 204 ve 205. yetler Hz.
Peygamberin Rec isimli yerde ldrlen ve esir alnan mfrezesi aleyhinde
konuan mnafklar hakknda nzil olmutur.
urub, bn Abbs ve Daktan rivyet edilen habere gre yetin tarih
balamn syle aktarmaktadr:
Kurey kafirleri, Hz. Peygambere, Biz mslman olduk! Bunun iin bize
ashabndan bir grup lim gnder! diye haber yolladlar. Bunun zerine Hz.
Peygamber onlara bir topluluk yollad. Onlar Ban- Recde konaklaynca, bu haber
kafirlere ulat. Bunun zerine onlardan yetmi kii ata bindiler ve bu Mslman
topluluunu kuatarak, onlar ldrp astlar. te bunun zerine bu yet (2/207)
nzil oldu. 585 584F
Bu yetin peine, Ban- Recde ehid edilen kimselerin durumuna dikkat ekmek
iin, nsanlardan yleleri vardr ki, Allahn honutluunu elde etmek iin kendi
cann satar. (2/208) yeti nzil olmutur.
584
aber, III, 576vd; Rz, V, 221; bn Ker, II, 268-269.
585
urub, III, 281.
Dolaysyla tefsirlerin yetlerin tarih balamlarna ilikin naklettikleri
bilgilere gre yetlerin Batn- Recde gerekleen olaya referans olduu
anlalmaktadr.
4.2.2. Biru Mane Gazvesi
bn sdan rivyetle Hz. Peygamber, evvl aynn geri kalan ksm ile Zil-kade,
Zil-icce ve Muarrem aynda Medinede ikamet etmi ve sonra Biru Mane
ashabn afer aynda, Uuddan drt ay getii bir srada gndermitir. 586
Hz. Peygamber, kendilerine kurr denilen (krk veya yetmi kiilik) bir
birlii Necd halknn istei zerine, onlara dni retmek zere gndermitir. Mane
kuyusu banda pusuya drlnce kurrlar ldrlmtr. 587 Bu konuda nakledilen
haberler, Hz. Peygamberin onlarn ldrlmelerine zld kadar hibir eye
zlmediini bildirmektedir. 588
sml b. Abdillh - Mlik - s b. Abdillh b. Eb ala - Enes b. Mlik yle

demitir: Raslullah () otuz sabah namaznda, Mane Kuyusu sahiblerini ldren,
Allaha ve Raslne isyan etmi olan kimseler aleyhine Rl, ekvn ve Uayya
kabileleri aleyhine beddua etti. Enes dedi ki: Mane Kuyusunda ldrlen kimseler
hakknda Kurn indirildi. Biz onu okuduk. Bir zaman sonra (tilveti) nes olundu:
Bizden kavmimize haber gtrn: phesiz biz Rabbimize ulatk ve o bizden raz
oldu, biz de Ondan raz olduk. 589
586
bn Him, II, 183; alfe b. ayy, s. 76.
587
Bur, Cid, 9; Muslim, Mescid ve Meviu-alt, 302, 303, 307.
588
Bur, Daavt, 58; bn anbel, III, 116.
589
Bur, Cid, 19, 184; Bur, Mez, 29; bn anbel, III, 110, 111.
Biru Mane gazvesinin Kurn tarihi asndan nemi Bur ve bn
anbelin Enes b. Mlikten naklettikleri rivyete gre Mane Kuyusunda ldrlen
kimseler hakknda Bizden kavmimize haber gtrn: phesiz biz Rabbimize
ulatk ve o bizden raz oldu, biz de Ondan raz olduk. melinde bir yetin nzil
olduunu ve nes olunana kadar onu okuduklarn nakletmektedir. 590 Ancak bu yet,
mevcut Kurn mushafmzda bulunmamaktadr. Dolaysyla bu yet 3. grup nese

591
(tilaveti mens, hkm bki yetler) girmektedir.
Sre limlerinden Ms b. Ube, bu aya ilikin olaylar ierisinde son Bedir
gazvesinin gereklemi olduunu bildirmektedir. 592
4.3.1. Ben en-Nar Gazvesi (59 ar 1-19)
Hicretin otuz yedinci aynda gereklemitir. 593 Yahudi kabilesi Ben en-Nar ile
yaplan bir gazvedir. 594 Rznin kaydettiine gre Ben Nar Yahudilerinin k
ile ilgili tarih ereve u ekildedir:
590
Ayrca bk. Vid, I, 297; bn Sad, II, 49; Mariz, I, 183.
591
Nes konusu Tefsir Uslnde en ok tartlan alan olmutur. Bu konuda tatmin edici
aratrmalarn yaplmasnn Kurnn metinleme tarihinin anlalmas bakmndan nemli ve
gerekli olduunu dnmekteyiz.
592
Ms b. Ube, s. 209.
593
Ms b. Ube, s. 210; Vid, I, 308; bn Him, II, 190; bn Sad, II, 35; Belur, I, 410;
Mariz, I, 188; asalln, I, 428. Mariz, bu gazvenin Bedirden alt ay sonra gerekletiine
dair bn iba dayanan bir haber nakletmektedir. Bk. Mariz, I, 188.
594
Bur, Cid, 80; Eb Dvd, arc, Fey ve mre, 22, 23.
Ben Nar Hz. Peygamber ile olumlu veya olumsuz atmamak zere
anlama yapmt. Bedir sava olduunda onlar, Muammed, Tevratda zafer ile
nitelenen peygamberin kendisidir. dediler. Mslmanlar Uudda hezimete
uraynca da, pheye dp, anlamalarn bozdular. Sonra Hz. Peygamber,
askerleriyle onlarn yanna varp, onlara Medineden kn. dedi. Buna mukabil
Ben Nar lm bize, kmaktan daha ho gelir. dediler ve harb ilan ettiler. 595
Bir baka rivyete gre Ben Nar yol hazrl yapmak ve kmak iin Hz.
Peygamberden on gn msaade istediler. Abdullh b. Ubey onlara Sakn
kalenizden kmayn. Eer Mslmanlar sizinle arprlarsa, bilin ki biz de sizinle
beraberiz. Sizi yardmsz brakmayz. Yemin olsun ki eer kar giderseniz biz de
sizinle kp gideriz. eklinde haber gndermitir. Hz. Peygamber 21 gn onlar
muhasara etmi; Yahudiler, Allahn yardmndan mitlerini kesince, Hz.
Peygamberden bar talebinde bulunmulardr. Hz. Peygamber de, ancak her
evin, diledikleri eyalar seip sadece bir deveye yklemeleri art ile srgne
gitmelerine raz olmutur. Onlar, am blgesine ve aybere yerlemilerdir. Bir
baka kk grup da Hireye iltica etmiti. 596
Sre kaynaklar Ben Nar hakknda btnyle 59 ar sresinin nzil
olduunu nakletmektedirler. 597
595
Rz, XXIX, 279.
596
Rz, XXIX, 279.
597
Vid, I, 321-323; bn Sad, II, 55; bn Him, II, 192; Belur, I, 415-416 (1-5. yetler); bn
ebbe, II, 489; Bur, Mez, 14 (5. yet).
Sad b. Manr - Sad b. Cubeyrden nakledilen bir rivyet bn Abbsn
ar sresi kimin iin nzil olmutur? sorusuna Ben Nar iin nzil olmutur.
eklinde cevap vermi olduunu belirtmektedir. 598
Mfessirler 2. yette zikredilen ehl-i kitabn, Hz. Peygambere suikast
teebbslerinden dolay, onun tarafndan Medineden srgn edilen ve gidip ayber
ve ama yerleen Ben Nar Yahudileri olduunu sylemilerdir. Bu srede bu
kabile ve bu olay hakknda nzil olmutur. 599 598F
5. yete ilikin nakledilen tarih bilgiler Hz. Peygamberin Ben Nar kabilesine ait
hurma aalarn kestirip yaktrnca, Ben Nar kabilesi Ey Muammed, sen,
yeryznde bozgunculuk karmay yasaklyor ve ayplyordun. imdi sana ne oldu
da hurmalarmz kestirip yaktryorsun? demiler ve bunun zerine Allah bu yeti
nzil ederek Hz. Peygamberin bu ii Allahn izniyle yaptn bildirdiini
belirtirler. 600 59F
598
urub, XX, 334; bn Ker, XIII, 471.
599
aber, XXII, 497.
600
aber, XXII, 510; urub, XX, 340.

6. yette Allahn onlarn mallarndan peygamberine fey olarak nasip ettii ey
Hz. Peygamber ile, her ev iin, silah hari, diledikleri mallarndan bir deve yk
eya alp, gerisini terk etmek zere Ben Nar kabilesiyle anlama yaptklar bu mal
feydir. 601 60F
2-17. ayetler Medinedeki Mslmanlar ile Ben Nar kabilesi arasndaki
ekimeyi ve bu kabilenin Medineden srlmesini konu almaktadr. Tesbit
edebildiimiz kadaryla tefsir rivyetleri bu yetleri Ben Nar kabilesinin srgn
ile ilikilendirmiler ancak olayn gerekletii tarihe ilikin bir bilgi
nakletmemilerdir.
ar sresindeki yet ak srenin Ben Nar kabilesi hakknda olduunu
gstermektedir. lgi ekici bir husustur ki ar sresi Mushafta 24 yettir. Sre
kitablarnda ise Ben Nar hakknda btnyle Har sresinden nzil olan yetler 1-
19. yetler olarak verilmitir. Sre kaynaklar 20-24. yetleri zikretmemilerdir. 19.
yetten sonra gelen yetlerin konular srenin ilk yetlerinde zikredilenden farkl bir
konu btnlne sahiptir. Srenin btnl asndan bu nemlidir. Zira 20-24.
yetlerin farkl bir zaman dilimine ve tarih balama ait olduu anlamna
gelmektedir.
601
Rz, XXIX, 285.
SONU
Bu aratrmada slm ve Batl kaynaklara gre yetlerin tarihlendirilmesi sorunu
irdelenmeye ve hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel) sresi kapsamnda nzil olan
yetlerin sre ve tefsir literatr karlatrlarak muhtemel kronolojik sras
belirlenmeye allmtr. Alannda ilk olan bu almada klasik ve ilk elden
kaynaklara mracaat edilerek konular tartlmtr. Tezimizin zellikle lkemizde bu
konunun daha nce ele alnd almalardan farkl olarak slm ve oryantalist
kaynaklar deerlendirmesi ve vahiy sreci ierisinde zel bir dnemi tarihlendirme
denemesi olmas bakmndan mesele btn alardan ele alnmaya allmtr. Buna
gre bu almada ulalan sonular aada maddeler halinde sunulmutur:
Birinci Blm
1. Kurn metninin tarihlendirilmesi meselesinin slm geleneinin perspektifinden
yeterince teorize edilmemi olmas, Kurn yetlerinin nzl tarihini tespit
etmeye altmzda karmza bir sorun olarak kmtr.
2. Klasik kaynaklarda Kurnn yet ve srelerinin tevkf olduuna ilikin
rivyetlerin yan sra yet ve sre tertibinin tarihsel olarak tevkf olmadna ve
Kurn tertibinde sahabenin rol bulunduunu gsteren rivyetler mevcuttur.
Ayrca yine kaynaklarda yer alan ve zellikle sahabeye dayanan Mekk-Meden
olmalarna ilikin farkl sre tertipleri, srelerin tertibinin tevkf olmadna
iaret ettii grn glendirmektedir.

3. slmn erken dnemlerinden itibaren limler Kurn kronolojisine ilikin ilimler
gelitirmilerdir: ncelikle Kurnn iinden nes teorisi Kurn yetlerinin
hangisinin daha nce veya daha sonra nzil olduunu ortaya koymas bakmndan
tarihlendirme iin bir lttr. zel olarak Kurnn yet veya yetleriyle ilikili
olan esbbun-nuzl, tarihlendirme iin gelitirilmi bir baka kriterdir. Her iki
yntem de Kurnn srelerini bir btn olarak deil tek tek mstakil yetleri
incelemilerdir. Daha sonraki dnemlerde limler hicreti esas alarak sreleri
Mekk ve Meden olarak iki dneme ayrmlardr. Nes ve esbbun-nuzl
konularndan farkl olarak Mekk ve Meden bilgisi sre btnln esas alarak
tarihlendirme iin bir lt olmutur. Klasik kaynaklarda yer alan bu konular
erken dnemlerden itibaren slm limlerinin Kurnn yet ve srelerinin
tarihine ve balamna ilikin ilgilerinin birer rndr.
4. Kurn kronolojisinde en erken yntemlerden biri olarak nes, hangi yetin nce
ve hangi yetin daha sonra nzil olduuna ilikin bilgiler iermesi bakmndan
kronolojik anlayn olduu bir alan olmaktadr. yetlerin kronolojik ardll
bakmndan ise, birinci (hkm ve tilaveti mens yetler) ve nc (tilaveti
mens, hkm bki yetler) nes tr Kurn metninde yer almamasndan dolay
yetlerin tarihlendirilmesi konusunda malzeme sunmamaktadr. kinci tr (hkm
mens, tilaveti bki yetler nes) metin ii yetlerin ardll ve kronolojisi
hakknda bilgi vermektedir. Dolaysyla bu zellii ile nes, en basit sralamay
sunmaktadr.
5. Kurn kronolojisi konusunda bir dier kaynak olan esbbun-nuzl, nzil olma
sebeplerini dikkate almas bakmndan yetlerin tarihin belli bir dnemi ile
balantl olduunu gstermektedir. Esbbun-nuzl rivyet metinlerinde bulunan

isim, mekan ve zamana ilikin referanslar kullanlarak kronoloji iin malzeme
salanmaktadr.
6. Kurn kronolojisini belirlemede bir dier lt, Mekk-Meden bilgisidir.
Mslman limler sreleri Mekk-Meden eklinde iki gruba ayrmakla Kurn
kronolojisine ilikin bir kaynak gelitirmilerdir. Bu zelliiyle yetlerin
tarihlerini belirlemede en genel ve en karakteristik bilgiyi Mekki-Meden ilmi
vermektedir.
7. Kurn yetlerinin kronolojisi iin bilgi kayna olmalar bakmndan esbbun-
nuzl ve Mekk-Meden Kurn d; nes Kurn ii bilgi vermektedir.
kinci Blm
8. Batl bilim adamlar 19. yzyln ortasndan itibaren Kurn zerine almalar
yapmaya balamlardr. Onlar, Hz. Peygamberin hayat ve peygamberlik
kariyeri ile ilikilendirerek Kurn srelerinin ve pasajlarnn kronolojik srasn
belirlemek iin bilimsel almalar yapmlardr. Bu almalar slm
geleneindeki tasniflerle uyumlarna gre iki kategoriye ayrabiliriz:
9. Birinci kategori genel olarak slm geleneiyle uyumlu tertiplere sahiptir. Bu
kategori ierisinde yer alan Theodor Nldeke (1836-1930), John Medows
Rodwell (1808-1900) ve Rgis Blachrein (1900-1973) tertipleri temelde Gustav
Weilin (1808-1889) tertibine dayanmaktadr. Weil, Nldekeye; Nldekede
Rodwell ve Blachree kaynaklk etmitir. Dolaysyla bu kategori iin bir tane
tertip olduunu syleyebiliriz. Bu kategoride sre btnl esas alnarak sadece
sreler aras bir kronoloji yaplmaya allmtr.

10. kinci kategoride yer alan Batl teebbsler slm geleneinden farkl tasnifler
nermilerdir. John William Muir (1879-1931), Hartwig Hirschfeld (1854-1954),
Richard Bell (1876-1952) ve William Montgomery Watt (1909-2006) eletirel
yntemle Kurn pasajlarn ele alarak birer tertip dzenlemilerdir. Bu kategori,
birinci kategoriden farkl olarak sreler aras bir kronoloji yerine yetlerin
btnln esas alarak bir kronoloji tesbit etmeye almtr.
11. slm geleneinde genel olarak sreler Mekk ve Meden olarak iki ksma
ayrlmken oryantalist almalar Mekke dnemini veya daha fazla alt-
dneme ayrmlardr. Medine dnemi ise son dnem olarak tertiplerde yer
almakta ve sreler alt-dnemlere ayrlmadan sralanmaktadr. Bu bakmdan Batl
almalar Mekk dnemde nzil olan yetleri slup ve konu zellikleri
bakmndan daha eitli bulmakta ve bu deiiklie gre alt-dnemler
belirlemektedir. Ancak onlara gre Meden dnemde nzil olan srelerin dilsel
yaps ise bu alt-tasnifleri gerektirmemektedir.
12. Oryantalistler iin yetlerin uzunluk ksalklar, edeb zellikleri ve konular
kronoloji iin lt olmutur.
13. Batl aratrmaclar [zellikle ikinci kategori] eletirel ve pheci olsalar da
slm geleneinin asl kaynaklarna mracaat etmilerdir ve kronolojileri de
temel olarak Mekke ve Medine dnemine dayanmaktadr.
14. Hz. Osman (36/656) tertibine gre Meden kabul edilen 99 Zilzl, 55 Ramn, 76
nsn ve 13 Rad srelerinin Mekk olduklarna dair oryantalistler ierinde bir
ittifak sz konusudur. Ayn ekilde btn tertiplerde ilk nzil olan sre 96
Alatr. Muir hari tm tertipler 2 Baara sresini ilk Meden sre olarak
gstermektedir. Oryantalist gelenek bu srelere ilikin sralamada tamamen ayn
yaklamla kolektif olarak hareket etmilerdir.
15. 19. ve 20. yzyl Batl aratrmaclar Kurn kronolojisi konusunda kesin
neticelere ulaamamlardr. Belki de kolektif bir ekilde hareket ederek
kendilerinden nceki mellifleri takip etmeleri bunun sebeplerinden biri olabilir.
Dolaysyla birinci kategorinin slm geleneiyle uyumlu almalar ortaya
koymasndan; ikinci kategoride yer alan almalarn yntemsel yaklam ilkeleri
olmadndan dolay oryantalist literatrn yetlerin tarihlendirilmesi konusunda
katksnn ok fazla olmayaca kanaatindeyiz.
16. Oryantalistlerin Kurn kronolojisine ilikin ulatklar bilgiler ve grleri telif
ettikleri Kurn tercmelerinde (Rodwell, Blachre, Bell, Watt) veya mstakil
kitap almalarnda (Weil, Nldeke, Muir, Hirschfeld) yer almaktadr.
nc Blm
17. Kurn kronolojisini tesbit edebilmek, byk lde sre kaynaklarna mracaat
edilerek yaplmaldr. Tefsir kaynaklarnda yer alan yetlerin tarih balamlarna
iaret eden rivyetler yetlerin nzl dnemine ilikin nemli sayda bilgi
iermektedir. Dolaysyla byle bir almann zerinde seyredecei bir zemine
sahip olduumuzu dnmekteyiz.
18. Kurn, belirli bir zamanda ve belirli durumlar altnda belirli bir gruba Allahn
hitabdr. Mekkede ve Medinedeki 23 yllk vahiy sreci olgusu bunun bir
gstergesidir. Her yet Hz. Peygamber ve ashabnn kar karya geldikleri zel
bir durumla ilikilidir. yetlerin arkasndaki mesaj ancak Hz. Peygamberin
vahyi ald sebepleri ve artlar bilirsek anlayabiliriz.

19. Tarih balam bilmek, Kurn yetlerini deerlendirmede, lafzlarn
anlalmasnda aklk salamaktadr. Dolaysyla Kurn tamamen tarih balam
ierisinde anlalabilir. Bu balamda Kurna tarihsel bakn en erken
dnemden itibaren baladn syleyebiliriz. Klasik ulmul-Kurn
kaynaklarnda tarih alanna ilikin yer alan konular, bu konular erevesinde
aktarlan grler ve tartmalar Kurn ve tarih balam arasnda kurulan
balanty gstermektedir.
20. Kaynaklarda bulunan veriler erevesinde tesbit edebildiimiz kadaryla hicr 1
(Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel) sresi kapsamnda nzil olan yetlerin
muhtemel kronolojik sras aadaki ekildedir:
Yl Ay Olay yetler__________________
afer Hz. Peygamberi ldrme Plan 52 r 29-31
afer Hz. Peygamberin Hicreti 28 aa 85
47 Muammed 13
h.1 7/Raman Savaa zin Verilmesi 22 acc 39-41
h.1 Yahudilerle likiler 2 Baara 1-79; 80-100
h.2 17/Receb Nale Seriyyesi 2 Baara 217-218
h.2 17/Receb Kblenin Tahvili 2 Baara 142-145
h.2 18/abn Orucun Farz Klnmas 2 Baara 183-184; 185; 186-187
h.2 19/Raman Bedir Gazvesi 8 Enfl 1-75
22 acc 19-22
4 Nis 97-100
29 Ankebt 10-12
h.2 20/evvl aynu Gazvesi 3 l-u mrn 12-13
h.3 25/Rebul-evvel aafn Gazvesi 5 Mide 11
h.3 32/evvl Uud Gazvesi 16 Nal 126-127-128
3 l-u mrn 121-200
h.3 32/evvl amrul-Esed Gazvesi 3 l-u mrn 172-173-174
h.4. 36/afer Er-Rec Gazvesi 2 Baara 204-208
h.4 37/Rebul-evvel Ben en-Nar Gazvesi 59 ar 1-19
2 Baara 1-79 ve 80-100. yetler tarih ardllklarn belirlemeye altmz yetler
ierisinde rivyetlerin ve sre kaynaklarnn yetlerin nzil olma zamanlarna ilikin
en az detay aktardklar yet grubudur. Bu yetleri belirli bir ay ierisine
yerletirmek kolay ve kesin olmad iin zellikle yetlerin yeni bir durumun sz
konusu olduuna iaret etmesinden hareket ederek yet gruplarn hicr birinci yl
ierisinde tarihlendirmeyi uygun bulduk. Bu sebeple 2 Baara, 3 l-u mrn, 4 Nis
ve 5 Mide gibi uzun ve birok konuyu ieren srelerde yetler arasnda konusal bir
btnlk ve mnasebet aranmamas gerektii kanaatindeyiz.
21. Ayn srede yer alan her bir yetin kronolojisi srelerin kronolojik kapsamndan
farkl olabilmektedir.
22. Mfessirler rivyet malzemesinin el verdii lde kronolojiyi gz nne alarak
yetleri yorumlamlardr. Dolaysyla bu almada yaplmaya allan yetlerin

tarih balamlarn belirlemek tefsir geleneimizde yaplmtr. Ancak burada
mfessirlerin yaptn daha sistematik bir hale getirilmesi gerektiini zellikle
belirtmek isteriz. Mfessirler aklamalarnda ounlukla yeti tarih balamyla
ilikilendirmilerdir. Bu anlamda tarih ve toplumsal gerekler mfessirlerin
tevil tercihlerinden biri olmutur.
23. aberye (310/923) nazaran bn Ker (774/1373) yet veya srelerin kronolojisi
ve rivayetleri deerlendirme konusunda daha eletireldir. Ayn zamanda tarih
eserlerinin mellifleri olmalar sebebiyle aber ve bn Ker yetleri tarihte
gereklemi olaylarla daha fazla ilikilendirmilerdir. rnein Bedir ve Uud
gibi slm tarihi asndan nemli olaylara ok detayl bir ekilde yer
vermilerdir. Diryet ynleriyle ne kan Rz (606/1209) ve urub
(671/1273) iin yetlerin sebeb-i nzlleri tefsir kaynaklarndan biridir.
24. Sre limleri tefsir limlerden daha belirgin tarih bak asna sahiptirler.
yetin ne demek istedii tefsir limleri iin daha ncelikli olmuken sre limleri
olayla ilikili bulduklar bir yet varsa onu zikretmilerdir. Ele aldmz dnem
balamnda sre limleri ierisinde en fazla Vid (207/823) ve bn Him
(213/828); en az aber (310/923) olaylarla yetler arasnda balant kurmaktadr.
abernin kronolojisi senelere gre; dier sre limlerininki ise olgulara gre
sralanmaktadr.
25. Ele aldmz dneme ilikin mracaat ettiimiz Hadis koleksiyonlarnn ilgili
blmlerinin (Kitbul-mez, Kitbul-cid, Kitbus-siyer) kronolojik bir
sralama vermeyi amalamadklar grlmektedir.
26. Bu aratrmamz sonucunda, hadislerin tarihlerinin tesbit edilmesinin ncelikli
bir alma alan olduuna iaret etmek isteriz. Zira hadislerin ne zaman
sylendii tesbit edilebilirse zellikle yet ve srelerin tertibine ilikin
rivyetlerin daha iyi anlalmas sz konusudur.
27. Olana ve koula gre vahyin inmesi, herkese ayn vahyin gelmemesi ve
vahiylerin tarih ierisinde olup biteni dikkate almas, koullardan bamsz
olmayan bir Kurn tasavvuru nermektedir. Tarih ierisinde yetleri tarih
balamlarndan kopararak anlama abasnn yeni bir Kurn tasavvuru
oluturduunu syleyebiliriz. Ancak bu Kurn tasavvurunun eksik bir anlamaya
dayandn ifade etmek isteriz. nk byle bir anlamada sz konusu yet;
balamn, konusunu, znelerini, nzl sebebini ve amacn kaybetmektedir.
Kurn anlamada, yetin anlamna tarihsel balam iinde ulamak ve dilsel
analizler yapmak tefsir ilminin temel ilkesi olmutur.
28. Aratrmann boyutlar erevesinde nzl srecinin tarihlendirilmesi almas,
erken dnem ve klasik kaynaklarn kendi btnl iersinde bilgisel rgnn
salamln teyid etmektedir.
29. Konuyla ilgili ele aldmz hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel)
periyodunun ncesine ve sonrasna ilikin almalarn yaplmasyla Kurnn
nzl kronolojisi ve buna dayal Kurn yorumlar hususunda daha ak ve
anlalr deerlendirmeler yaplabilecei, sonulara ulalabilecei ve konunun
daha iyi aklanabilecei kanaatindeyiz.

Ek I
NZL SIRASINA GRE MEKK VE MEDEN SRELER
Ek I, slm geleneinde genel kabul gren nzl srasna gre Mekk-Meden
srelerin listesine tahsis olunmutur.
Srelerin Mekk-Meden olmalarna ilikin grler ierisinde en fazla kabul
gren Mekkeden Medineye hicretin esas alnmasna gre yaplan ayrmdr. Buna
gre hicretten nce nzil olanlar Mekk, hicretten sonra nzil olanlar Meden
saylmtr. Ancak Mekk ve Meden srelerin saysnda limler ittifak
edememilerdir. Gnmzde yaygn olan gre ve Hz. Osmana (36/656) dayanan
tertibe gre 86 sre Mekk; 28 sre Medendir. 602 Ek Ide bu tertip esas alnmtr.
602
Bk. Zerke, el-Burhn, I, 193-194; smail Cerraholu, Tefsir Usl, Trkiye Diyanet Vakf Yay.,
Ankara 1997, s. 62, 86-97; Abdulhamit Birk, Kuran: II. Tarihi, DA 26 (2002): 385.
Tablo 1. Nzl Srasna Gre Mekk ve Meden Sreler
MEKK SRELER MEDEN SRELER

1 96 El-Ala 44 19 Meryem 87 2 El-Baara
2 68 El-alem 45 20 H 88 8 El-Enfl
3 73 El-Muzemmil 46 56 El-Va 89 3 l-u mrn
4 74 El-Mudeir 47 26 E-uar 90 33 El-Azb
5 1 El-Ftia 48 27 En-Neml 91 60 El-Mumteine
6 111 Tebbet 49 28 El-aa 92 4 En-Nis
7 81 Et-Tekvr 50 17 El-sr 93 99 Ez-Zilzl
8 87 El-Al 51 10 Ynus 94 57 El-add
9 92 El-Leyl 52 11 d 95 47 Muammed
10 89 El-Fecr 53 12 Ysuf 96 13 Er-Rad
11 93 E-u 54 15 El-icr 97 55 Er-Ramn
12 94 El-nira 55 6 El-Enm 98 76 El-nsn
13 103 El-Ar 56 37 E-afft 99 65 E-al
14 100 El-diyt 57 31 Lumn 100 98 El-Beyyine
15 108 El-Kever 58 34 Sebe 101 59 El-ar
16 102 Et-Tekur 59 39 Ez-Zumer 102 24 En-Nr
17 107 El-Mn 60 40 El-Mumin 103 22 El-acc
18 109 El-Kfirn 61 41 Fuilet 104 63 El-Munfn
19 105 El-Fl 62 42 E-r 105 58 El-Mucdile
20 113 El-Fela 63 43 Ez-Zuruf 106 49 El-ucurt
21 114 En-Ns 64 44 Ed-Dun 107 66 Et-Tarm
22 112 El-l 65 45 El-Ciye 108 64 Et-Tebun
23 53 En-Necm 66 46 El-Af 109 61 E-aff
24 80 Abese 67 51 E-riyt 110 62 El-Cumua
25 97 El-adr 68 88 El-iye 111 48 El-Fet
26 91 E-ems 69 18 El-Kehf 112 5 El-Mide
27 85 El-Burc 70 16 En-Nal 113 9 Et-Tevbe
28 95 E-n 71 71 N 114 110 En-Nar
29 106 urey 72 14 brhm
30 101 El-ria 73 21 El-Enbiy
31 75 El-yme 74 23 El-Muminn
32 104 El-Humeze 75 32 Es-Secde
33 77 El-Murselt 76 52 E-r
34 50 f 77 67 El-Mulk
35 90 Beled 78 69 El-a
36 86 E-r 79 70 El-Meric
37 54 El-amer 80 78 En-Nebe
38 38 d 81 79 En-Nzt
39 7 El-Arf 82 82 El-nfir
40 72 Cinn 83 84 El-ni
41 36 Y Sn 84 30 Er-Rm
42 25 El-Furn 85 29 El-Ankebt
43 35 El-Fr 86 83 El-Muaffifn
Ek II
MUSHAF TERTBNE GRE MEKK VE MEDEN SRELERDEK
MSTESN YETLER
Mstesn yetlerin listesi hazrlanrken Suynin (911/1505) el-tnda verdii
bilgiler esas alnmtr. 1 Tabloda ayrca Zerkenin (794/1392) el-Burhnda yer
verdii mterek ve farkl mstesn yetlere iaret edilmitir. 603 Dipnotlarda
zikredilen isimler, Suynin naklettii haberin kaynana iaret etmektedir. yetin
Mekk veya Meden olmas hususunda ihtilaflar da -varsa- belirtilmitir. 604
1
Bu eser, dipnotlarda rumuzuyla gsterilecektir.
603
Bu eser, dipnotlarda B rumuzu ile gsterilecektir.
604
Mstesn yetlerle ilgili deerlendirmelerimiz iin bk. Birinci Blm: Ulmul-Kurn ve Hadis
Literatr erevesinde Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesi Meselesi, s. 95-96.
Tablo 1. Mushaf Tertibine Gre Mekk ve Meden Srelerdeki Mstesn yetler
DNEM SIRA SRE MSTESN YETLER

Mekk 5 1 El-Ftia
Meden 87 2 El-Baara [190, 272] 605
Meden 89 3 l-u mrn
Meden 92 4 En-Nis
Meden 112 5 El-Mide
Mekk 55 6 El-Enm [151 606-153] 607, [20, [21-22] 608, 91 609, 114] 610
Mekk 39 7 El-Arf [163] 611, [163-171] 612
Meden 88 8 El-Enfl [30] 613, 33 614, [64] 615
Meden 113 9 Et-Tevbe [113] 616, [128 617-129] 618
Mekk 51 10 Ynus [40, 94-95] 619
Mekk 52 11 d [12-14, 17, 114] 620
Mekk 53 12 Ysuf [1-3] 621
Meden 96 13 Er-Rad [31] 622
Mekk 72 14 brhm [28, 29] 623
605
, s. 38.
606
El-Firybnin Sufyn Ley (148/765) Bir tarikiyle, , s. 49.
607
bn Abbs (68/687), , s. 48.
608
bn Eb tim (327/939), , s. 49.
609
Eb-eyin el-Kelbden (146/763) rivyeti, , s. 49; B, s. 199.
610
bn Eb tim, , s. 49.
611
Eb-ey b. ayynn atdeden (117/735) rivyeti, , s. 49.
612
Dierleri, , s. 49; B, s. 200.
613
Mutl (150/767), , s. 49. bn Abbsa gre bu yet Medinede nazil olmutur. Bk. , s. 49.
614
B, s. 202.
615
bnul-Arab ve dierleri, , s. 49.
616
Bazlar, , s. 49.
617
B, s. 202.
618
bnul-Fers, , s. 49.
619
bnul-Fers ve es-Sev (643/1254), [Cemlul-urr], srenin bandan 40. yete kadar Mekk,
dier yetlerin Meden olduunun sylendiini nakletmilerdir. Bk. , s. 49.
620
, s. 49.
621
Eb ayynn rivayeti; Suyye gre bu sz dikkate alnmayacak kadar aslszdr. Bk. , s. 50.
622
Eb-eyin atdeden rivyeti, , s. 50; B, s. 202.
623
Eb-eyin atdeden rivyeti, , s. 50; B, s. 200.
Mekk 54 15 El-icr [87] 624, [24] 625
Mekk 70 16 En-Nal [128] 626, [126-128] 627, [41-128] 628
Mekk 50 17 El-sr [85] 629, [60, 73 630-81, 88, 107] 631
Mekk 69 18 El-Kehf [1-8, 28 632, 107-110] 633
Mekk 44 19 Meryem [58, 71] 634
Mekk 45 20 H [30, 131] 635
Mekk 73 21 El-Enbiy [44] 636
Meden 103 22 El-acc [52-55] 637
Mekk 74 23 El-Muminn [64-77] 638
Meden 102 24 En-Nr
Mekk 42 25 El-Furn [68-70] 639
Mekk 47 26 E-uar [224-227] 640, [197] 641
Mekk 48 27 En-Neml
Mekk 49 28 El-aa [52 642-55; 85] 643
624
Bazlar, , s. 50.
625
Tirmiz (279/892), , s. 50.
626
bn Abbs, , s. 50.
627
Eb-eyin e-abden (104/723) rivyeti, , s. 50.
628
atde ve Cbir b. Zeyd (93/711) rivyeti, , s. 50-51; B, s. 200. Suy, bunu Amed b.
anbelin (241/855) Umn b. Eb el-dan naklettii, srenin 90. yetinin nzl hakkndaki
rivyetin reddettiini ifade etmektedir. Bk. , s. 51.
629
Burnin (256/870) bn Mesddan (32/652) rivyeti, , s. 51.
630
Zerke, 73. yeti mstesn gstermitir. Bk. B, s. 201.
631
, s. 51.
632
B, s. 201.
633
, s. 51.
634
, s. 51.
635
, s. 51.
636
, s. 51.
637
, s. 43; B, s. 203.
638
, s. 52.
639
, s. 52.
640
bn Abbs, , s. 52.
641
bnul-Fers, , s. 52.
642
B, s. 201.
643
, s. 52.
Mekk 85 29 El-Ankebt [1-11] 644, [60] 645
Mekk 84 30 Er-Rm
Mekk 57 31 Lumn [27-29] 646
Mekk 75 32 Es-Secde [18-20] 647, [16] 648
Meden 90 33 El-Azb
Mekk 58 34 Sebe [6] 649
Mekk 43 35 El-Fr
Mekk 41 36 Y Sn [12] 650, [47] 651
Mekk 56 37 E-afft
Mekk 38 38 d
Mekk 59 39 Ez-Zumer [53 652-55] 653, [10] 654, [23] 655
Mekk 60 40 El-Mumin [56-57] 656
Mekk 61 41 Fuilet
Mekk 62 42 E-r [24-27] 657, [39-41] 658
Mekk 63 43 Ez-Zuruf [45] 659
Mekk 64 44 Ed-Dun
Mekk 65 45 El-Ciye [14] 660
Mekk 66 46 El-Af [10] 661, [15-18, 35] 662
644
bn Cerr e-aber (310/923), , s. 52.
645
bn Eb tim, , s. 52.
646
bn Abbs, , s. 52.
647
bn Abbs, , s. 52.
648
El-Bezzrn Bill abeden (21/641) rivyeti, , s. 52.
649
, s. 52.
650
Tirmiz ve el-kimin (405/1014) Eb Sadden rivyeti, , s. 53.
651
Bazlar, , s. 53.
652
B, s. 202.
653
bn Abbs, , s. 53.
654
Es-Sev [Cemlul-urr], , s. 53.
655
bnul-Cezer (833/1429), , s. 53.
656
, s. 53.
657
, s. 53.
658
bnul-Fers, , s. 53.
659
, s. 54.
660
Es-Sev [Cemlul-urr]de atde rivyeti, , s. 54.
661
yetin, Mekkede nazil olduuna dair rivyetler mevcuttur. Bk. , s. 54; B, s. 202.
662
Meden 95 47 Muammed
Meden 111 48 El-Fet
Meden 106 49 El-ucurt
Mekk 34 50 f [38] 663
Mekk 67 51 E-riyt
Mekk 76 52 E-r
Mekk 23 53 En-Necm [32] 664
Mekk 37 54 El-amer [45] 665
Meden 97 55 Er-Ramn [29] 666
Mekk 46 56 El-Va [39-40], [75-82] 667
Meden 94 57 El-add [29] 668
Meden 105 58 El-Mucdile [7] 669
Meden 101 59 El-ar
Meden 91 60 El-Mumteene
Meden 109 61 E-aff
Meden 110 62 El-Cumua
Meden 104 63 El-Munfn
Meden 108 64 Et-Tebun Srenin sonu hari geri kalan Mekkdir. 670
Meden 99 65 E-al
Meden 107 66 Et-Tarm [10-12] 671
Mekk 77 67 El-Mulk 672
Mekk 2 68 El-alem [17-33, 48-50] 673
Mekk 78 69 El-a
Mekk 79 70 El-Meric
Mekk 71 71 N
663
, s. 54.
664
33-41. yetlerin istisna klnd sylenir. Bk. , s. 54.
665
Ayrca srenin 54-55. yetlerinin istisna klnd sylenir. Bk. , s. 54.
666
667
Muslim (261/875) rivyeti, , s. 54.
668
, s. 54.
669
bnul-Fers ve dierleri, , s. 54.
670
Bk. , s. 54.
671
atde, , s. 55.
672
Cuveybir (150/767), tefsirinde, e-ak (105/723) bn Abbs tarikiyle, srenin yeti
hari, Mekkeliler iin nazil olduunu belirtmitir. Bk. , s. 55. Bu yetin hangileri olduu
belirtilmemitir.
673
Mekk 40 72 Cinn
Mekk 3 73 El-Muzemmil [10-11] 674, [20] 675
Mekk 4 74 El-Mudeir
Mekk 31 75 El-yme
Meden 98 76 El-nsn [24] 676
Mekk 33 77 El-Murselt [48] 677
Mekk 80 78 En-Nebe
Mekk 81 79 En-Nzt
Mekk 24 80 Abese
Mekk 7 81 Et-Tekvr
Mekk 82 82 El-nfir
Mekk 86 83 El-Muaffifn Srenin 1-6 yetleri hari Mekk olduu sylenir. 678
Mekk 83 84 El-ni
Mekk 27 85 El-Burc
Mekk 36 86 E-r
Mekk 8 87 El-Al
Mekk 68 88 El-iye
Mekk 10 89 El-Fecr
Mekk 35 90 Beled Srenin 1-4. yetleri hari Meden olduu
sylenir. 679
Mekk 26 91 E-ems
Mekk 9 92 El-Leyl Srenin ilk yetleri hari Mekk olduu sylenir. 680
Mekk 11 93 E-u
Mekk 12 94 El-nira
Mekk 28 95 E-n
Mekk 1 96 El-Ala
Mekk 25 97 El-adr
Meden 100 98 El-Beyyine
674
El-behn, , s. 55.
675
bnul-Fers, , s. 55. Suy, el-kimin, Hz. ieden (58/678) rivyetine dayanarak bnul-
Fersin sznn geersiz olduunu kaydetmektedir. Hz. ie rivyetine gre, bu yet slmn
ortaya knda be vakit namaz farz edilmeden nce, gece ibadeti emredildii zaman srenin ilk
yetlerinden bir sene sonra nazil olmutur. Bk. , s. 55.
676
, s. 55.
677
bnul-Fers ve dierleri, , s. 55.
678
, s. 55.
679
, s. 55.
680
, s. 55.
Meden 93 99 Ez-Zilzl
Mekk 14 100 El-diyt
Mekk 30 101 El-ria
Mekk 16 102 Et-Tekur
Mekk 13 103 El-Ar
Mekk 32 104 El-Humeze
Mekk 19 105 El-Fl
Mekk 29 106 urey
Mekk 17 107 El-Mn [4-7] 681
Mekk 15 108 El-Kever
Mekk 18 109 El-Kfirn
Meden 114 110 En-Nar
Mekk 6 111 Tebbet
Mekk 22 112 El-l
Mekk 20 113 El-Fela
Mekk 21 114 En-Ns
681
, s. 55; B, s. 203.
Ek III
ULMUL-KURN KAYNAKLARINDA YER ALAN KURN TERTBLER
Ulmul-Kurn kaynaklarnda yer alan sre tertiblerinin listesi hazrlanrken
Zerkenin (794/1392) el-Burhnda ve Suynin (911/1505) el-tnda verdii
bilgiler esas alnmtr.

Ek IV
ORYANTALSTLERN YET VE SRE TERTBLER
Ek IV, Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar bal altnda
tezimizin ikinci blmnde tesbit edilen ve deerlendirilen oryantalistlerin kronolojik
yet veya sre tertiplerine tahsis edilmitir. Bylece oryantalistlerin Kurn
kronolojisine ilikin somut ve genel bir fikir vermeyi amalyoruz.
Tablolar oluturulurken melliflerin yet ve sre verme/gsterme ekilleri
esas alnmtr. Ancak Richard Bell ve W. Montgomery Watt, dierlerinden farkl
olarak, Kurn tercmelerinde sreleri kronolojik olarak deil, mushaf tertibine
uygun olarak sralamlar; her srenin veya yet gruplarnn banda Mekk veya
Meden olduu hakknda bilgi vermilerdir. Bu bilgiler kullanlarak tarafmzdan bir
tasnif oluturulmutur. Watt iin hazrladmz tablodaki sralamada esas olan
srenin Mekk veya Meden olmasdr. Srenin bulunduu sra, onun bulunduu
dnem ierisindeki kronolojik srasn gstermemektedir. Watt, Mekk dneme ilikin
ya sadece Mekk ya da erken, orta ve ge dnem Mekk eklinde bir tasnif yapmtr.
Meden dnem iin ise, baz sreleri erken dnem Meden olarak gstermitir.
Wattn tertibinde Mekk dnemde yer alan srelerin tasnifi bu alt-dnemler dikkate
alnarak yaplm; ancak Meden srelerdeki bu alt-tasniflerin says az olduu iin
bizim sralamamzda dikkate alnmamtr.

Tablolarda sre isimlerinden nce gelen ilk say slm geleneinde genel
kabul gren nzl srasn/sonra gelen say srenin Kurndaki tertip numarasn
gstermektedir. BYK HARF karakterlerle dizilmi olan sre isimleri ise, Ek Ide
verilen Mekk-Meden tertibinden farkl olanlara iaret etmektedir. Dierlerine gre
daha ayrntl yet ve sre tertibine sahip Hirschfeld ve Belle ait tablolarda, yet
gruplar dikkate alnmam; sre esas alnarak farkllklar gsterilmitir.

Tablo 1. Gustav Weil (1808-1889) 1
MEKK 1. DNEM MEKK 2. DNEM MEDEN DNEM
1 1/96 El-Ala 48 5/1 El-Ftia 92 87/2 El-Baara
2 4/74 El-Mudeir 49 67/51 E-riyt 93 100/98 El-Beyyine
3 3/73 El-Muzemmil 50 41/36 Y Sn 94 110/62 El-Cumua
4 47/26 E-uar 51 34/50 f 95 99/65 E-al
5 29/106 urey 52 37/54 El-amer 96 103/22 El-acc
6 6/111 Tebbet 53 64/44 Ed-Dun 97 92/4 En-Nis
7 7/81 Et-Tekvr 54 44/19 Meryem 98 88/8 El-Enfl
8 23/53 En-Necm 55 45/20 H 99 95/47 Muammed
9 54/15 El-icr 56 73/21 El-Enbiy 100 94/57 El-add
10 2/68 El-alem 57 74/23 El-Muminn 101 89/3 l-u mrn
11 8/87 El-Al 58 42/25 El-Furn 102 101/59 El-ar
12 9/92 El-Leyl 59 77/67 El-Mulk 103 102/24 En-Nr
13 10/89 El-Fecr 60 56/37 E-afft 104 104/63 El-Munfn
14 11/93 E-u 61 38/38 d 105 90/33 El-Azb
15 12/94 El-nira 62 63/43 Ez-Zuruf 106 111/48 El-Fet
16 13/103 El-Ar 63 71/71 N 107 114/110 En-Nar
17 14/100 El-diyt 64 97/55 ER-RAMN 108 109/61 E-aff
18 15/108 El-Kever 65 98/76 EL-NSN 109 91/60 El-Mumteene
19 16/102 Et-Tekur MEKK 3. DNEM 110 105/58 El-Mucdile
20 17/107 El-Mn 66 39/7 El-Arf 111 106/49 El-ucurt
21 18/109 El-Kfirn 67 40/72 Cinn 112 107/66 Et-Tarm
22 19/105 El-Fl 68 43/35 El-Fr 113 113/9 Tevbe
23 20/113 El-Fela 69 48/27 En-Neml 114 112/5 El-Mide
24 21/114 En-Ns 70 49/28 El-aa
25 22/112 El-l 71 50/17 El-sr
26 24/80 Abese 72 51/10 Ynus
27 25/97 El-adr 73 52/11 d
28 26/91 E-ems 74 53/12 Ysuf
29 27/85 El-Burc 75 55/6 El-Enm
30 35/90 Beled 76 57/31 Lumn
31 28/95 E-n 77 58/34 Sebe
32 30/101 El-ria 78 59/39 Ez-Zumer
33 31/75 El-yme 79 60/40 El-Mumin
34 32/104 El-Humeze 80 75/32 Es-Secde
35 33/77 El-Murselt 81 62/42 E-r
36 36/86 E-r 82 65/45 El-Ciye
37 79/70 El-Meric 83 66/46 El-Af
38 80/78 En-Nebe 84 69/18 El-Kehf
39 81/79 En-Nzt 85 70/16 En-Nal
40 82/82 El-nfir 86 72/14 brhm
41 83/84 El-ni 87 61/41 Fuilet
42 46/56 El-Va 88 84/30 Er-Rm
43 68/88 El-iye 89 85/29 El-Ankebt
44 76/52 E-r 90 96/13 ER-RAD
45 78/69 El-a 91 108/64 ET-TEBUN
46 86/83 El-Muaffifn
47 93/99 EZ-ZLZL
1
Weil, Der Qoran, Historisch-Kritische Einleitung in den Koran, Bielefeld 1844, s. 55-80;
Weilin tertibi ile ilgili deerlendirmelerimiz iin bk. kinci Blm: Kurn yetlerinin
Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar, s. 115-120.
Tablo 2. Theodor Nldeke (1836-1930) 2
MEKK 1. DNEM 47 21/114 En-Ns MEDEN DNEM
1 1/96 El-Ala 48 5/1 El-Ftia 91 87/2 El-Baara
2 4/74 El-Mudeir MEKK 2. DNEM 92 100/98 El-Beyyine
3 6/111 Tebbet 49 37/54 El-amer 93 108/64 Et-Tebun
4 29/106 urey 50 56/37 E-afft 94 110/62 El-Cumua
5 15/108 El-Kever 51 71/71 N 95 88/8 El-Enfl
6 32/104 El-Humeze 52 98/76 EL-NSN 96 95/47 Muammed
7 17/107 El-Mn 53 64/44 Ed-Dun 97 89/3 l-u mrn
8 16/102 Et-Tekur 54 34/50 f 98 109/61 E-aff
9 19/105 El-Fl 55 45/20 H 99 94/57 El-add
10 9/92 El-Leyl 56 47/26 E-uar 100 92/4 En-Nis
11 35/90 Beled 57 54/15 El-icr 101 99/65 E-al
12 12/94 El-nira 58 44/19 Meryem 102 101/59 El-ar
13 11/93 E-u 59 38/38 d 103 90/33 El-Azb
14 25/97 El-adr 60 41/36 Y Sn 104 104/63 El-Munfn
15 36/86 E-r 61 63/43 Ez-Zuruf 105 102/24 En-Nr
16 26/91 E-ems 62 40/72 Cinn 106 105/58 El-Mucdile
17 24/80 Abese 63 77/67 El-Mulk 107 103/22 El-acc
18 2/68 El-alem 64 74/23 El-Muminn 108 111/48 El-Fet
19 8/87 El-Al 65 73/21 El-Enbiy 109 107/66 Et-Tarm
20 28/95 E-n 66 42/25 El-Furn 110 91/60 El-Mumteene
21 13/103 El-Ar 67 50/17 El-sr 111 114/110 En-Nar
22 27/85 El-Burc 68 48/27 En-Neml 112 106/49 El-ucurt
23 3/73 El-Muzemmil 69 69/18 El-Kehf 113 113/9 Tevbe
24 30/101 El-ria MEKK 3. DNEM 114 112/5 El-Mide
25 93/99 EZ-ZLZL 70 75/32 Es-Secde
26 82/82 El-nfir 71 61/41 Fuilet
27 7/81 Et-Tekvr 72 65/45 El-Ciye
28 23/53 En-Necm 73 70/16 En-Nal
29 83/84 El-ni 74 84/30 Er-Rm
30 14/100 El-diyt 75 52/11 d
31 81/79 En-Nzt 76 72/14 brhm
32 33/77 El-Murselt 77 53/12 Ysuf
33 80/78 En-Nebe 78 60/40 El-Mumin
34 68/88 El-iye 79 49/28 El-aa
35 10/89 El-Fecr 80 59/39 Ez-Zumer
36 31/75 El-yme 81 85/29 El-Ankebt
37 86/83 El-Muaffifn 82 57/31 Lumn
38 78/69 El-a 83 62/42 E-r
39 67/51 E-riyt 84 51/10 Ynus
40 76/52 E-r 85 58/34 Sebe
41 46/56 El-Va 86 43/35 El-Fr
42 79/70 El-Meric 87 39/7 El-Arf
43 97/55 ER-RAMN 88 66/46 El-Af
44 22/112 El-l 89 55/6 El-Enm
45 18/109 El-Kfirn 90 96/13 ER-RAD
46 20/113 El-Fela
2
Nldeke, Geschichte des Qorans, Hildesheim-Zrich-New York 2000, s. 74-234; Nldekenin
tertibi ile ilgili deerlendirmelerimiz iin bk. kinci Blm: Kurn yetlerinin
Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar, s. 120-124.
Tablo 3. John Medows Rodwell (1808-1900) 3
MEKKE DNEM MEDNE DNEM
1 1/96 El-Ala 46 23/53 En-Necm 91 87/2 El-Baara
2 4/74 El-Mudeir 47 79/70 El-Meric 92 100/98 El-Beyyine
3 3/73 El-Muzemmil 48 97/55 ER-RAMN 93 108/64 Et-Tebun
4 11/93 E-u 49 37/54 El-amer 94 110/62 El-Cumua
5 12/94 El-nira 50 56/37 E-afft 95 88/8 El-Enfl
6 20/113 El-Fela 51 71/71 N 96 95/47 Muammed
7 21/114 En-Ns 52 98/76 EL-NSN 97 89/3 l-u mrn
8 5/1 El-Ftia 53 64/44 Ed-Dun 98 109/61 E-aff
9 18/109 El-Kfirn 54 34/50 f 99 94/57 El-add
10 22/112 El-l 55 45/20 H 100 92/4 En-Nis
11 6/111 Tebbet 56 47/26 E-uar 101 99/65 E-al
12 15/108 El-Kever 57 54/15 El-icr 102 101/59 El-ar
13 32/104 El-Humeze 58 44/19 Meryem 103 90/33 El-Azb
14 17/107 El-Mn 59 38/38 d 104 104/63 El-Munfn
15 16/102 Et-Tekur 60 41/36 Y Sn 105 102/24 En-Nr
16 9/92 El-Leyl 61 63/43 Ez-Zuruf 106 105/58 El-Mucdile
17 2/68 El-alem 62 40/72 Cinn 107 103/22 El-acc
18 35/90 Beled 63 77/67 El-Mulk 108 111/48 El-Fet
19 19/105 El-Fl 64 74/23 El-Muminn 109 107/66 Et-Tarm
20 29/106 urey 65 73/21 El-Enbiy 110 91/60 El-Mumteene
21 25/97 El-adr 66 42/25 El-Furn 111 114/110 En-Nar
22 36/86 E-r 67 50/17 El-sr 112 106/49 El-ucurt
23 26/91 E-ems 68 48/27 En-Neml 113 113/9 Et-Tevbe
24 24/80 Abese 69 69/18 El-Kehf 114 112/5 El-Mide
25 8/87 El-Al 70 75/32 Es-Secde
26 28/95 E-n 71 61/41 Fuilet
27 13/103 El-Ar 72 65/45 El-Ciye
28 27/85 El-Burc 73 70/16 En-Nal
29 30/101 El-ria 74 84/30 Er-Rm
30 93/99 EZ-ZLZL 75 52/11 d
31 82/82 El-nfir 76 72/14 brhm
32 7/81 Et-Tekvr 77 53/12 Ysuf
33 83/84 El-ni 78 60/40 El-Mumin
34 14/100 El-diyt 79 49/28 El-aa
35 81/79 En-Nzt 80 59/39 Ez-Zumer
36 33/77 El-Murselt 81 85/29 El-Ankebt
37 80/78 En-Nebe 82 57/31 Lumn
38 68/88 El-iye 83 62/42 E-r
39 10/89 El-Fecr 84 51/10 Ynus
40 31/75 El-yme 85 58/34 Sebe
41 86/83 El-Muaffifn 86 43/35 El-Fr
42 78/69 El-a 87 39/7 El-Arf
43 67/51 E-riyt 88 66/46 El-Af
44 76/52 E-r 89 55/6 El-Enm
45 46/56 El-Va 90 96/13 ER-RAD
3
Rodwell, The Koran, London 1963, s. 20-485; Rodwellin tertibi ile ilgili deerlendirmelerimiz
iin bk. kinci Blm: Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar, s. 124-127.
Tablo 4. Rgis Blachre (1900-1973) 4
MEKK 1. DNEM 47 5/1 El-Ftia MEDEN DNEM
1 1/96 El-Ala 1-5 48 11/93 E-u 92 87/2 El-Baara
2 4/74 El-Mudeir 1-7 49 21/114 En-Ns 93 100/98 El-Beyyine
3 29/106 urey MEKK 2. DNEM 94 108/64 Et-Tebun
4 11/93 E-u 50 67/51 E-riyt 95 110/62 El-Cumua
5 12/94 El-nira 51 37/54 El-amer 96 88/8 El-Enfl
6 13/103 El-Ar 52 2/68 El-alem 97 95/47 Muammed
7 26/91 E-ems 53 56/37 E-afft 98 89/3 l-u mrn
8 17/107 El-Mn 54 71/71 N 99 109/61 E-aff
9 36/86 E-r 55 64/44 Ed-Dun 100 94/57 El-add
10 28/95 E-n 56 34/50 f 101 92/4 En-Nis
11 93/99 EZ-ZLZL 57 45/20 H 102 99/65 E-al
12 30/101 El-ria 58 47/26 E-uar 103 101/59 El-ar
13 14/100 El-diyt 59 54/15 El-icr 104 90/33 El-Azb
14 9/92 El-Leyl 60 44/19 Meryem 105 104/63 El-Munfn
15 82/82 El-nfir 61 38/38 d 106 102/24 En-Nr
16 8/87 El-Al 62 41/36 Y Sn 107 105/58 El-Mucdile
17 24/80 Abese 63 63/43 Ez-Zuruf 108 103/22 El-acc
18 7/81 Et-Tekvr 64 40/72 Cinn 109 111/48 El-Fet
19 83/84 El-ni 65 77/67 El-Mulk 110 107/66 Et-Tarm
20 81/79 En-Nzt 66 74/23 El-Muminn 111 91/60 El-Mumteene
21 68/88 El-iye 67 73/21 El-Enbiy 112 114/110 En-Nar
22 76/52 E-r 68 42/25 El-Furn 113 106/49 El-ucurt
23 46/56 El-Va 69 48/27 En-Neml 114 113/9 Et-Tevbe
24 78/69 El-a 70 69/18 El-Kehf 115 112/5 El-Mide
25 33/77 El-Murselt MEKK 3. DNEM
26 80/78 En-Nebe 71 75/32 Es-Secde
27 31/75 El-yme 72 61/41 Fuilet
28 97/55 ER-RAMN 73 65/45 El-Ciye
29 25/97 El-adr 74 50/17 El-sr
30 23/53 En-Necm 75 70/16 En-Nal
31 16/102 Et-Tekur 76 84/30 Er-Rm
32 1/96 El-Ala 6-19 77 52/11 d
33 79/70 El-Meric 78 72/14 brhm
34 3/73 El-Muzemmil 79 53/12 Ysuf
35 98/76 EL-NSN 80 60/40 El-Mumin
36 86/83 El-Muaffifn 81 49/28 El-aa
37 4/74 El-Mudeir 8-56 82 59/39 Ez-Zumer
38 6/111 Tebbet 83 85/29 El-Ankebt 3
39 15/108 El-Kever 84 62/42 E-r
40 32/104 El-Humeze 85 51/10 Ynus
41 35/90 Beled 86 58/34 Seb
42 19/105 El-Fl 87 43/35 El-Fr
43 10/89 El-Fecr 88 39/7 El-Arf
44 27/85 El-Burc 89 66/46 El-Af
45 9/92 El-Leyl 90 55/6 El-Enm
46 18/109 El-Kfirn 91 96/13 ER-RAD
4
Blachre, Le Coran, I-II, Paris 1949-1950, I, 9-523; II, 546-1110; Blachrein tertibi ile ilgili
deerlendirmelerimiz iin bk. kinci Blm: Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl
Yaklamlar, s. 127-133.
Tablo 5. Sir William Muir (1879-1931) 6
1. DNEM 46 3/73 El-Muzemmil SON DNEM: MEDEN
1 13/103 El-Ar 47 81/79 En-Nzt 94 100/98 El-Beyyine
2 14/100 El-diyt 48 37/54 El-amer 95 87/2 El-Baara
3 93/99 EZ-ZLZL 49 58/34 Sebe 96 89/3 l-u mrn
4 26/91 E-ems 50 57/31 Lumn 97 88/8 El-Enfl
5 29/106 urey 51 78/69 El-a 98 95/47 Muammed
6 5/1 El-Ftia 52 2/68 El-alem 99 110/62 El-Cumua
7 30/101 El-ria 53 61/41 Fuilet 100 112/5 El-Mide
8 28/95 E-n 54 71/71 N 101 101/59 El-ar
9 16/102 Et-Tekur 55 76/52 E-r 102 92/4 En-Nis
10 32/104 El-Humeze 56 34/50 f 103 105/58 El-Mucdile
11 82/82 El-nfir 57 65/45 El-Ciye 104 99/65 E-al
12 9/92 El-Leyl 58 64/44 Ed-Dun 105 104/63 El-Munfn
13 19/105 El-Fl 59 56/37 E-afft 106 102/24 En-Nr
14 10/89 El-Fecr 60 84/30 Er-Rm 107 90/33 El-Azb
15 35/90 Beled 61 47/26 E-uar 108 94/57 El-add
16 11/93 E-u 62 54/15 El-icr 109 109/61 E-aff
17 12/94 El-nira 63 67/51 E-riyt 110 111/48 El-Fet
18 15/108 El-Kever 5. DNEM MEKK 111 91/60 El-Mumteene
2. DNEM MEKK 64 66/46 El-Af 112 107/66 Et-Tarm
19 1/96 El-Ala 65 40/72 Cinn 113 106/49 El-ucurt
20 20/113 El-Fela 66 43/35 El-Fr 114 113/9 Et-Tevbe
21 4/74 El-Mudeir 67 41/36 Y Sn
22 6/111 Tebbet 68 44/19 Meryem
3.DNEM MEKK 69 69/18 El-Kehf
23 8/87 El-Al 70 48/27 En-Neml
24 25/97 El-adr 71 62/42 E-r
25 68/88 El-iye 72 60/40 El-Mumin
26 24/80 Abese 73 38/38 d
27 81/81 Et-Tekvr 74 42/25 El-Furn
28 83/84 El-ni 75 45/20 H
29 36/86 E-r 76 63/43 Ez-Zuruf
30 114/110 EN-NAR 77 53/12 Ysuf
31 27/85 El-Burc 78 52/11 d
32 86/83 El-Muaffifn 79 51/10 Ynus
33 80/78 En-Nebe 80 72/14 brhm
34 33/77 El-Murselt 81 55/6 El-Enm
35 98/76 EL-NSN 82 108/64 ET-TEBUN
36 31/75 El-yme 83 49/28 El-aa
37 79/70 El-Meric 84 74/23 El-Muminn
38 18/109 El-Kfirn 85 103/22 EL-ACC
39 17/107 El-Mn 86 73/21 El-Enbiy
40 97/55 ER-RAMN 87 50/17 El-sr
41 46/56 El-Va 88 70/16 En-Nal
4. DNEM MEKK 89 96/13 ER-RAD
42 77/67 El-Mulk 90 85/29 El-Ankebt
43 23/53 En-Necm 91 39/7 El-Arf
44 75/32 Es-Secde 92 20/113 El-Fela
45 59/39 Ez-Zumer 93 21/114 En-Ns
6
Muir, The Corn, London 1896, s. 43-47; Muirin tertibi ile ilgili deerlendirmelerimiz iin bk.
kinci Blm: Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar, s. 134-138.
Tablo 6. Hartwig Hirschfeld (1854-1954) 5
MEKK YETLER I: lk ln 48 40/72 Cinn

1 49 27/85 El-Burc 1-8; 12-22
1/96 El-Ala 1-5
50 13/103 El-Ar
MEKK YETLER II: Teyid Edici Vahiyler
51 28/95 E-n
2 8/87 El-Al
MEKK YETLER IV: yksel Vahiyler
3 2/68 El-alem 1-33
4 53 2/68 El-alem 34-52
22/112 El-l
5 54 67/51 E-riyt
78/69 El-a 40-52
6 47/26 E-uar 221-228 55 47/26 E-uar 1-220
7 56 37/54 El-amer
76/52 E-r 29-49
8 57 56/37 E-afft
4/74 El-Mudeir 1-30; 35-55
9 3/73 El-Muzemmil 1-14 58 64/44 Ed-Dun
10 98/76 EL-NSN 59 38/38 d
11 12/94 El-nira 60 48/27 En-Neml 1-59
12 61 49/28 El-aa
1/96 El-Ala 6-19
13 6/111 Tebbet 62 54/15 El-icr
14 32/104 El-Humeze 63 69/18 El-Kehf
15 81/79 En-Nzt 15-26 64 53/12 Ysuf
16 23/53 En-Necm 1-18; 24-62 65 44/19 Meryem
17 11/93 E-u 1-8 66 63/43 Ez-Zuruf 25-89
18 18/109 El-Kfirn 67 73/21 El-Enbiy
68 72/14 brhm
MEKK YETLER III: Hitab Vahiyler
69 45/20 H
19 7/81 Et-Tekvr 70 52/11 d
20 82/82 El-nfir 71 58/34 Sebe
21 83/84 El-ni 72 39/7 El-Arf 1-27; 57-155; 186-205
22 93/99 EZ-ZLZL 73 50/17 El-sr 1-8; 103-111
23 24/80 Abese 74 3/73 El-Muzemmil 15-19
24 36/86 E-r 75 60/40 El-Mumin 1-6; 24; 57
25 31/75 El-yme 76 85/29 El-Ankebt 13-42
26 86/83 El-Muaffifn 77 51/10 Ynus 72-109
27 68/88 El-iye 78 74/23 El-Muminn 23-52
28 81/79 En-Nzt 1-14 79 66/46 El-Af 20-35
29 33/77 El-Murselt 80 112/5 EL-MDE 23-38; 109-120
30 78/69 El-a 1-39 81 87/2 EL-BAARA 200-210
31 80/78 En-Nebe 82 55/6 El-Enm 74-91
32 46/56 El-Va 83 5/1 El-Ftia
33 76/52 E-r 1-28
MEKK YETLER V: Tasvir Vahiyler
34 79/70 El-Meric
35 14/100 El-diyt 84 81/79 En-Nzt 27-46
36 30/101 El-ria 85 71/71 N
37 29/106 urey 86 97/55 ER-RAMN
38 17/107 El-Mn 87 34/50 f
39 15/108 El-Kever 88 65/45 El-Ciye
40 35/90 Beled 89 62/42 E-r
41 9/92 El-Leyl 90 61/41 Fuilet
42 26/91 E-ems 91 43/35 El-Fr
43 19/105 El-Fl 92 75/32 Es-Secde
44 16/102 Et-Tekur 93 77/67 El-Mulk
45 25/97 El-adr 94 42/25 El-Furn 1-63
46 100/98 EL-BEYYNE 95 74/23 El-Muminn 1-22; 53-118
47 10/89 El-Fecr 96 70/16 En-Nal 1-115
5
Hirschfeld, New Researches into the Composition and Exegesis of the Quran, London 1902, s.
143-145; Hirschfeldin tertibi ile ilgili deerlendirmelerimiz iin bk. kinci Blm: Kurn
yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar, s. 139-142.
97 63/43 Ez-Zuruf 1-24 136 70/16 EN-NAL 116-128 (?)
98 96/13 ER-RAD 137 108/64 Et-Tebun
99 20/113 El-Fela 138 92/4 En-Nis 1-45; 126-129; 46-72; 73-
100 21/114 En-Ns 86
101 51/10 Ynus 1-57; 58-71 139 87/2 El-Baara 148-157; 87-95
102 57/31 Lumn 1-10; 19-34 140 112/5 El-Mide 56-63
103 41/36 Y Sn 141 87/2 El-Baara 282-284
104 48/27 En-Neml 60-95 142 92/4 En-Nis 96-105; 106-125; 130-138
105 84/30 Er-Rm (?); 139; 140-145; 146-151; 152-175
106 59/39 Ez-Zumer 143 90/33 El-Azb
107 103/22 EL-ACC 1-13; 62-71 144 87/2 El-Baara 224-243 (?)
108 60/40 El-Mumin 7-23; 58-85 145 99/65 E-al
109 87/2 EL-BAARA 158-162 146 102/24 En-Nr
110 85/29 El-Ankebt 43-69 147 107/66 Et-Tarm
111 50/17 El-sr 87-102 148 104/63 El-Munfn
112 55/6 El-Enm 92-117 149 105/58 El-Mucdile
MEKK YETLER VI: Teri Vahiyler 150 103/22 El-acc 14-61; 72-78
113 55/6 El-Enm 1-45; 46-73 151 112/5 El-Mide 39-44
114 11/93 E-u 9-11 152 87/2 El-Baara 285-286
115 42/25 El-Furn 64-72 153 111/48 El-Fet 18-28
116 57/31 Lumn 11-18 154 87/2 El-Baara 185-196a; 196-199b
117 39/7 El-Arf 28-56 155 91/60 El-Mumteene
118 85/29 El-Ankebt 1-12 156 114/110 En-Nar
119 66/46 El-Af 1-19 157 106/49 El-ucurt
120 50/17 El-sr 9-86 158 113/9 Et-Tevbe 23-27; 38-73
121 55/6 El-Enm 152-165 159 111/48 El-Fet 1-17
122 113/9 ET-TEVBE 129-130 160 113/9 Et-Tevbe 74-94; 120-128; 95-119;
123 27/85 El-Burc 9-11 1-12; 36-37; 13-22; 28-35
MEDEN AYETLER 161 39/7 EL-ARF 156-172
124 87/2 El-Baara 1-19a ; 19b-37; 38-58; 59 162 112/5 El-Mide 1-4; 5-7; 8-14; 15-17;
125 112/5 El-Mide 71-88 109-120; 18-22; 45-55; 64-70; 89-104;
126 87/2 El-Baara 60-97; 98-115; 116-147; 105-108 (?)
163-184; 211-223; 244-268; 269-281 163 55/6 EL-ENM 117-151 (?)
127 88/8 El-Enfl 1-41; 42-76 164 3/73 EL-MUZEMML 20 (?)
128 89/3 l mrn 1-29; 30-75; 76-90 165 4/74 EL-MUDER 31-34 (?)
129 95/47 Muammed LAVE EDLM veya BELRSZ OLANLAR
166 23/53 En-Necm 19-23
130 89/3 l mrn 91-113 (?); 114-137; 139-
200 167 89/3 l mrn 138
131 94/57 El-add 168 90/33 El-Azb 40
132 39/7 EL-ARF 174-185 169 95/47 Muammed 2
133 101/59 El-ar 170 111/48 El-Fet 29
134 109/61 E-aff 171 109/61 E-aff 6
135 110/62 El-Cumua 172 112/5 El-Mide 73 (?); 101 (?)
Tablo 7. Richard Bell (1876-1952) 7
ERKEN DNEM MEKK 30 73/21 El-Enbiy 26-30; 34-36; 37-38-39-42-40-
1 67/51 E-riyt 1-6 41; 43-44 (?); 46-4 (?)
2 23/53 En-Necm 1-18 31 103/22 EL-ACC 43 (?)
3 78/69 El-a 32 74/23 El-Muminn 12-16; 17-22; 80-82
4 3/73 El-Muzemmil 1-19 33 42/25 El-Furn 32; 47-54; 55-61; 62-63 (?)
5 4/74 El-Mudeir 1-30; 35-40; 50-55 34 47/26 E-uar 192-197; 210-220
6 24/80 Abese 1-32 35 48/27 En-Neml 7-14; 73-77; 89-92; 93-95
7 83/84 El-ni 1-12; 16-19 36 49/28 El-aa 57; 62-64 (veya erken Meden);
8 36/86 E-r 1-14 65-67 (?); 71-73 (?)
9 35/90 Beled 1-11; 17-20 37 85/29 El-Ankebt 18-20 (?); 54-55-53 (?); 61-
10 9/92 El-Leyl 63-65 (veya erken Meden); 66-67
11 11/93 E-u 38 84/30 Er-Rm 5-7 (?); 10-15; 32-34; 39-41; 47-
12 12/94 Elem-Nera 50; 53
13 28/95 E-n 39 57/31 Lumn 5-6; 9-10; 11-12; 27-31;
32-34 (?)
14 1/96 El-Ala
40 75/32 Es-Secde 9-14; 26 (?); 27 (?); 28-30 (?)
15 13/103 El-Ar 1-2
41 58/34 Seb 10-13; 14-18
MEKK YETLER
42 43/35 El-Fr 19-21
16 92/4 EN-NS 84 (veya)
43 41/36 Y Sn
17 55/6 El-Enm 1-11;12a-13-14a (?); 17; 18;
44 56/37 E-afft
19-28; 35-38; 40-49; 56-66; 72-73; 74 (?);
80-82 (?); 84-90; 95-107; 108; 45 38/38 d
134-135; 137-141; 142-145; 155 (veya erken 46 59/39 Ez-Zumer 24 (veya erken Meden)
Meden) 47 60/40 El-Mumin 1-6; 15-23; 59-70 (?);
18 39/7 El-Arf 5-8 (?); 9-33; 36-34-35-37 (?); 71-76 (?); 77-85 (?)
50-51; 52; 53-54; 55-56; 179 (?); 48 61/41 Fuilet
186-187; 198-201 (?); 202-203 (erken 49 62/42 E-r 50-53
Meden); 204-205 50 63/43 Ez-Zuruf 2-4; 15-17; 18-29 (?);
19 113/9 ET-TEVBE 71 (?) 81-89 (?)
20 51/10 Ynus 7-11 (?); 12-15; 16-18; 19-20; 51 64/44 Ed-Dun
21 (?); 22 (?); 23-25 (?); 32-37; 38-46; 47-
52 65/45 El-Ciye 2-4 (?); 10 (?); 11-12 (?);
48; 49-58; 59-61; 62-66-63-64-65; 67-68;
19 (?)
69-71; 94; 101-103-102 (Meden?)
53 66/46 El-Af 20-27
21 52/11 d 10-14; 15-17; 20-26b-21a-22a-
21b-22b-26a; 27-35; 37-36; 38-42; 54 67/51 E-riyt 7-9 (?); 56-58
43-51; 52-63; 64-71; 85-98 55 76/52 E-r
22 53/12 Ysuf 3-1-2vd 56 37/54 El-amer
23 96/13 ER-RAD 7; 9-12; 13-16; 17; 18; 57 97/55 ER-RAMN
19-22-24-20-21-25; 26 (?); 27-28; 33-34; 58 46/56 El-Va 1-9; 26-33; 40-45; 46-56;
35-37-39-41-42 57-73
24 54/15 El-icr 16-24; 26-27; 78-79 59 77/67 El-Mulk 5-12
25 70/16 En-Nal 3-9; 10-16; 20-22; 17-19; 60 2/68 El-alem 1-9; 17-43; 44-45; 46-52
50-52 (?); 53-57 (?); 58-62; 67-71; 61 79/70 El-Meric
63-66; 76-89; 72-83; 92-99 62 71/71 N 5-19; 27-29 (?)
26 50/17 El-sr 1; 9-16; 23-42; 47-52-53-54- 63 40/72 Cinn
48-49-50-51 (?); 58-60-59; 61-62; 63-65; 64 31/75 El-yme 1-19; 31-40
67-68-66 (erken Meden); 69-74
65 98/76 EL-NSN 1-22; 23-26 (?); 29-31
27 69/18 El-Kehf 9-11 (?); 45-47 (?); 48-49 (?);
50-51 (?); 59-81 (?); 99-101 (?); 102 (?); 66 33/77 El-Murselt 1-13
107-108 (?) 67 80/78 En-Nebe 6-16; 17-41
28 44/19 Meryem 65-66 (erken Meden); 74-79 68 81/79 En-Nzt 1-14
(?); 80-83 (?); 84-90; 91-98 (?) 69 24/80 Abese 33-42
29 45/20 H 128-132 70 7/81 Et-Tekvr
7
Bell, The Qurn, Edinburgh 1960, I, 1-336; II, 353-687; Bellin tertibi ile ilgili deerlendirmelerimiz
iin bk. kinci Blm: Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl Yaklamlar, s. 142-150.
71 82/82 El-nfir
MEDEN YETLER
72 86/83 El-Muaffifn 1-5; 7; 8-9; 18; 19-21
112 5/1 EL-FTA
73 8/87 El-Al
113 87/2 El-Baara
74 68/88 El-iye
114 89/3 l mrn
75 10/89 El-Fecr
115 92/4 En-Nis
76 26/91 E-ems
116 112/5 El-Mide
77 25/97 El-adr
117 55/6 EL-ENM 12b; 14b; 15; 16 (?); 33-
78 93/99 EZ-ZLZL
34; 39; 50-55; 67-71 (?); 75-79; 83; 91 (?);
79 14/100 El-diyt 92-94;109-113; 114a; 115-120; 114b; 119;
80 30/101 El-ria 122; 121; 123-124; 126-127; 125; 128 (?);
81 32/104 El-Humeze 129; 130; 131; 136; 132-133; 146-148; 149-
82 19/105 El-Fl 151; 152-153; 154;
83 29/106 urey 156-159; 160-165
84 18/109 El-Kfirn 118 39/7 EL-ARF 1-4; 38-40b-41a-39-40a;
85 20/113 El-Fela 41b-42a-44-42b-45-46-47-43-48-49; 92-94
86 21/114 En-Ns (veya erken Meden) (?); 95-98 (?); 101-133; 134-155;
GE DNEM MEKK 157-158-156; 159-160a; 160b-163a-163c-
87 87/2 EL-BAARA 21-22 (veya) 163b-166a-163d-164-165-166b-167-168;
88 39/7 El-Arf 57-62; 63-70; 71-77; 78-82; 83- 171-172-173-169-170 (?); 177 (?); 178 (?);
174; 175; 176; 180 (?); 181-185
91; 99-100; 189-192 (veya erken Meden);
193-197 119 88/8 El-Enfl
89 96/13 ER-RAD 8; 29-32; 36-38-40-43(?) 120 113/9 Et-Tevbe
90 72/14 brhm 48-51 (erken Meden) 121 51/10 YNUS 1-6; 29-31; 72-74; 75; 76-
93; 95-100; 104-108-105-106-107 (?)
91 54/15 El-icr 6-15; 25; 28-48; 49-50; 51-77;
122 52/11 D 1-4; 5-9 (?); 18-19; 72-84; 99-
80-84; 85-86 (erken Meden); 87-93;
101 (?); 102-104; 105-111; 112-120; 121-
94-99
123 (?)
92 50/17 El-sr 55-57 (veya erken Meden)
123 96/13 Er-Rad 1-6
93 44/19 Meryem 67-73
124 72/14 BRHM
94 45/20 H 133-135 (?)
125 54/15 EL-CR 1-5
95 73/21 El-Enbiy 1-10; 19-20; 21-25; 31-33;
52-73 (?); 74-75 (?); 77-77 (?); 78-82 (?); 83- 126 70/16 EN-NAL 1-2; 23-26; 27-30-31-24-
84 (?); 85-86 (?); 87-88 (?); 89-90 (?); 91-94 28-29-32-35-33-34-36; 37-39; 40-42; 45-
(?); 104-106 46; 43-44; 47-49; 90-91; 100-102 (ge
96 Mekk); 103; 104; 105 (ge Mekk); 106;
74/23 El-Muminn 114-117a
107; 108-110; 113-114; 115-118;
(erken Meden)
127-128b; 111-112; 119-120; 121-124; 125-
97 42/25 El-Furn 1-4 (veya erken Meden); 8- 126-128a
9-11-10; 1-17 (?); 22; 23-26; 27-28; 29-31; 34-
127 50/17 EL-SR 2-8; 19-22 (?); 17-18-22;
36-35 (?); 37-42; 43-44 (veya erken medeni);
43 (erken Meden?); 44-46; 75-79 (?);
45-46; 64-77 (veya erken medeni)
80-83(?); 84-86 (?); 87-89 (?); 90-95(?); 96-
98 84/30 Er-Rm 54-57
101 (?); 102 (?)
99 75/32 Es-Secde 15-22 (veya erken Meden) 128 69/18 EL-KEHF 1-8; 12-20a; 20b-25; 26-
100 58/34 Seb 30-32 (veya erken Meden); 30; 31-42; 43-44-52-53-55-57-58; 82-97;
33-37 (veya erken Meden); 42-45 (veya erken 103-106; 109(?); 110(?)
Meden); 50-54 129 44/19 MERYEM 1-15; 16-37; 38-41; 42-
101 63/43 Ez-Zuruf 45-56; 60-62 (veya erken 51; 52-58; 59-64
Meden) 130 45/20 H 1-127
102 65/45 El-Ciye 23-25 (veya erken Meden); 131 73/21 EL-ENBY 11-18; 45 (?); 49-51;
26-36 (veya erken Meden) 95-103; 107-112
103 66/46 El-Af 9-13 (veya erken Meden); 18- 132 103/22 El-acc
19; 32-35 (veya erken Meden) 133 74/23 EL-MUMNN 1-11; 23-31; 32-43;
104 34/50 f 44-50 (?); 51-79; 83-85; 86-91 (?); 92-94;
105 67/51 E-riyt 10-14 (?); 15-19; 20-23; 47- 95-100; 101-102; 103-113; 117b-118
51 134 102/24 En-Nr
106 23/53 En-Necm 19-26; 34-56 (?); 27; 57-58 135 42/25 EL-FURN 5-7; 18-21; 33
107 31/75 El-yme 20-30 (veya erken Meden) 136 47/26 E-UAR
108 33/77 El-Murselt 14-50 (veya erken Meden) 137 48/27 EN-NEML
109 81/79 En-Nzt 15-26; 27-33; 42-46 138 49/28 EL-AA
110 36/86 E-r 15-17
111 13/103 El-Ar 3 (veya erken Meden)
139 85/29 EL-ANKEBT 167 104/63 El-Munfn
140 84/30 ER-RM 1-4; 8-9; 16-26; 27-31; 168 108/64 Et-Tebun
35-36; 37; 42-44; 45; 46; 51-52; 58-60 169 99/65 E-al
141 57/31 LUMN 1-8; 13-14; 15-18; 170 107/66 Et-Tarm
19-20; 21-26 171 77/67 EL-MULK 1-4; 13-17; 20-21
142 75/32 ES-SECDE 1-8; 23-25 172 2/68 EL-ALEM 10-16
143 90/33 El-Azb 173 71/71 N 1-4; 20-26
144 58/34 SEB 1-9; 19-20; 21-22 (?); 23- 174 3/73 EL-MUZEMML 20
29; 38; 39-41 (?) 175 4/74 EL-MUDER 31-34; 41-49
145 43/35 EL-FIR 1-18; 22-24; 25-29; 176 98/76 El-nsn 27-28 (?)
30-35; 36-39; 40-45 177 80/78 EN-NEBE 1-5
146 41/36 Y SN 46-47; 53-54 178 81/79 EN-NZT 34-41 (?)
147 56/37 E-AFFT 48-59; 100-107 179 86/83 EL-MUAFFFN 6; 10-14; 15-
148 59/39 EZ-ZUMER 17; 22-27; 28-36
149 60/40 EL-MUMN 7-14; 24-58 180 83/84 EL-N 13-15
150 61/41 FULET 18-22 (?); 25-28; 52 181 27/85 EL-BURC
(?); 53-54 (?)
182 35/90 BELED 12-16
151 62/42 E-R 183 100/98 El-Beyyine
152 63/43 EZ-ZURUF 5-14; 30-44; 57- 184 16/102 ET-TEKUR
66; 67-78; 79-80
185 17/107 EL-MN
153 65/45 EL-CYE 1; 5-9; 13-14; 15-
186 15/108 EL-KEVER
18; 20-21; 22
187 114/110 En-Nar
154 66/46 EL-AF 1-8; 14-17; 28-32
188 6/111 TEBBET
155 95/47 Muammed
189 22/112 EL-L
156 111/48 El-Fet
TARHLER BELRSZ OLANLAR
157 106/49 El-ucurt
190 87/2 El-Baara 184; 185; 190; 191
158 67/51 E-RYT 24-37; 38-46; 52-
191 92/4 En-Nis 52
55; 59-60
192 112/5 El-Mide 3b
159 23/53 EN-NECM 28-32 (?); 33
193 55/6 El-Enm 22; 23; 24
160 46/56 EL-VIA 10-23; 34-39; 74-96
194 113/9 Et-Tevbe 65-69
161 94/57 El-add
195 73/21 El-Enbiy 48
162 105/58 El-Mucdile
196 90/33 El-Azb 69-71; 72-73
163 101/59 El-ar
197 58/34 Seb 46-48
164 91/60 El-Mumteene
198 109/61 E-aff 9-10
165 109/61 E-aff
199 77/67 El-Mulk 10-12; 18-19; 22; 23-30
166 110/62 El-Cumua
200 83/84 El-ni 20-25
Tablo 8. William Montgomery Watt (1909-2006) 8
MEKK DNEM MEDEN DNEM
ERKEN DNEM MEKK 44 96/13 ER-RAD 89 87/2 El-Baara
1 5/1 El-Ftia 45 72/14 brhm 90 89/3 l-u mrn
2 76/52 E-r 46 54/15 El-icr 91 92/4 En-Nis
3 23/53 En-Necm 47 50/17 El-sr 92 112/5 El-Mide
4 46/56 El-Va 48 44/19 Meryem 93 55/6 EL-ENM
5 78/69 El-a 49 42/25 El-Furn 94 88/8 El-Enfl
6 3/73 El-Muzemmil 50 47/26 E-uar 95 113/9 Et-Tevbe
7 4/74 El-Mudeir 51 48/27 En-Neml 96 70/16 EN-NAL (bir ksm)
8 31/75 El-yme 52 84/30 Er-Rm 97 103/22 El-acc
9 33/77 El-Murselt 53 43/35 El-Fr 98 102/24 En-Nr
10 80/78 En-Nebe 54 59/39 Ez-Zumer 99 85/29 EL-ANKEBT (ksmen)
11 81/79 En-Nzt 55 60/40 El-Mumin 100 90/33 El-Azb
12 82/82 El-nfir 56 62/42 E-r 101 58/34 SEB
13 83/84 El-ni 57 65/45 El-Ciye 102 95/47 Muammed
14 27/85 El-Burc 58 66/46 El-Af 103 111/48 El-Fet
15 36/86 E-r 59 77/67 El-Mulk 104 106/49 El-ucurt
16 8/87 El-Al MEKK SRELER 105 94/57 El-add
17 68/88 El-iye 60 70/16 En-Nal (bir ksm) 106 105/58 El-Mucdile
18 10/89 El-Fecr 61 69/18 El-Kehf 107 101/59 El-ar
19 35/90 Beled 62 45/20 H 108 91/60 El-Mumteene
20 26/91 E-ems 63 73/21 El-Enbiy 109 109/61 E-aff
21 9/92 El-Leyl 64 74/23 El-Muminn 110 110/62 El-Cumua
22 11/93 E-u 65 49/28 El-aa 111 104/63 El-Munfn
23 12/94 E-era 66 85/29 El-Ankebt (ksmen) 112 108/64 Et-Tebun
24 28/95 E-n 67 57/31 Lumn 113 99/65 E-al
25 1/96 El-Ala 68 75/32 Es-Secde 114 107/66 Et-Tarm
26 25/97 El-adr 69 61/41 Fuilet 115 100/98 El-Beyyine
27 93/99 EZ-ZLZL 70 97/55 ER-RAMN 116 17/107 EL-MN 4-7
28 13/103 El-Ar 71 2/68 El-alem 117 114/110 En-Nar
29 29/106 urey 72 79/70 El-Meric
ORTA DNEM MEKK 73 40/72 Cinn
30 41/36 Y Sn 74 98/76 EL-NSN
31 56/37 E-afft 75 24/80 Abese
32 38/38 d 76 7/81 Et-Tekvr
33 63/43 Ez-Zuruf 77 14/100 El-diyt
34 64/44 Ed-Dun 78 30/101 El-ria
35 34/50 f 79 16/102 Et-Tekur
36 67/51 E-riyt 80 32/104 El-Humeze
37 37/54 El-amer 81 19/105 El-Fl
38 71/71 N 82 17/107 El-Mn 1-3
39 86/83 El-Muaffifn 83 15/108 El-Kever
GE DNEM MEKK 84 18/109 El-Kfirn
40 39/7 El-Arf 85 6/111 Tebbet
41 51/10 Ynus 86 22/112 El-l
42 52/11 d 87 20/113 El-Fela
43 53/12 Ysuf 88 21/114 En-Ns
8
Watt, Companion to the Qurn, Oxford 1994, s. 13-334; Wattn tertibi ile ilgili
deerlendirmelerimiz iin bk. kinci Blm: Kurn yetlerinin Tarihlendirilmesine Batl
Yaklamlar, s. 150-153.
Ek V
TEZDE ELE ALINAN YETLERN SRE BTNLNE GRE
KRONOLOJS
Ek V, Hicr 1 (Rebul-evvel) - 4 (Rebul-evvel) Periyodu zelinde Nzil Olan
Kurn yetlerine Kronolojik-Olgusal Yaklam bal altnda tezimizin nc
blmnde ele alnan yetlerin, sre btnlne gre kronolojisine tahsis
olunmutur. Tablolarda yl, ay, konu ve yet tasnifi esas alnmtr. Konularn
veriliinde tezimizin nc blmndeki sralamadan faydalanlmtr. Dolaysyla
erken dnem sre literatrne dayanmaktadr. Ayrca ayn sebepten dolay tekrar
kaynak gsterilmemitir. yetlerin tarihleri ise, aratrmamzn nc blmnde
yetlerin tarih balamlarna ilikin rivayetlerin deerlendirilmesi sonucu
belirlenmitir.
Sz konusu dnem ierisindeki olaylarn ve yetlerin kronolojik ardlln
vermekle tezimizin amacnn daha anlalabilir olacan mit ediyoruz.

2 Baara Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.1 - Yahudilerle likiler 2 Baara 1-79; 80-100
h.2 17/Receb Nale Seriyyesi 2 Baara 217-218
h.2 17/Receb Kblenin Tahvil 2 Baara 142-145
h.2 18/abn Orucun Farz Klnmas 2 Baara 183-184; 185; 186-187
h.4. 36/afer Er-Rec Gazvesi 2 Baara 204-208
3 l-u mrn Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.2 20/evvl aynu Gazvesi 3 l-u mrn 12-13
h.3 32/evvl Uud Gazvesi 3 l-u mrn 121-200
h.3 32/evvl amrul-Esed Gazvesi 3 l-u mrn 172-173-174
4 Nis Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.2 19/Raman Bedir Gazvesi 4 Nis 97-100
5 Mide Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.3 25/Rebul-evvel aafn Gazvesi 5 Mide 11
8 Enfl Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.2 19/Raman Bedir Gazvesi 8 Enfl 1-75
16 Nal Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.3 32/evvl Uud Gazvesi 16 Nal 126-127-128
22 acc Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.1 7/Raman Savaa zin Verilmesi 22 acc 39-41
h.2 19/Raman Bedir Gazvesi 22 acc 19-22
28 aa Sresi
Ay Konu yetler
afer Hz. Peygamberin Hicreti 28 aa 85
29 Ankebt Sresi
Yl Ay Konu yetler
h.2 19/Raman Bedir Gazvesi 29 Ankebt 10-12
47 Muammed Sresi
Ay Konu yetler
afer Hz. Peygamberin Hicreti 47 Muammed 13
52 r Sresi
Ay Konu yetler
afer Hz. Peygamberi ldrme Plan 52 r 29-31
59 ar Sresi
Yl Aylar Konu yetler

h.4 37/Rebul-evvel Ben en-Nar Gazvesi 59 ar 1-19
BBLYOGRAFYA
1. KLASK KAYNAKLAR
1.1. Sre Kaynaklar
Belur el-, Amed b. Yay b. Cbir (279/892), Ensbul-erf, thk. Sheyl

Zekkr, Riya Zirikl, Beyrut 1996.
alfe b. ayy, Eb Amr e-eybn (240/854), Tru alfe b. ayy, thk.

Ekrem iy el-Umer, Dar aybe, Riyad 1958.
bn Him, Eb Muammed Abdul-Melik (213/828), es-Sretun-nebeviyye, thk.

Muaf es-Sa, Kahire 1981.
bn s, Muammed (150/767), Sretu bn s, thk. Muammed amidullh,

Hakka Hizmet Vakf, Konya 1981.
bn Sad, Muammed b. Sad b. Men ez-Zuhr (230/845), Kitbu e-abatil-kebr,

thk. Al Muammed Amr, Kahire 2001.
bn ebbe, Eb Zeyd Umer b. ebbe en-Numeyr el-Bar (262/876), Triul-

mednetil-munevvere, thk. Fehm Muammed eltt, Cidde 1973.
asalln el-, Amed b. Muammed (923/1517), el-Mevhibul-leduniyye bil-

mineil-muammediyye, thk. li Amed e-m, el-Mektebetul-
Islmiyye, Beyrut-am-Amman 1991.
Mariz el-, Amed b. Al b. Abdul-dir b. Muammed (845/1442), mtul-esma

bim lin-nebiyyi (s) minel-avli vel-emvli vel-afdati vel-metai, thk.
Muammed Abdul-amd en-Nems, Drul-Kutubil-Ilmiyye, Beyrut
1999.
Ms b. Ube (141/758), el-Mez, Rabat 1994.

aber e-, Eb Cafer Muammed b. Cerr (310/923), Trul-umem vel-mulk,
thk. Muammed Ebl-Fal brhm, Msr, ts.
Vid el-, Muammed b. Umer (207/823), Kitbul-mez, thk. Muammed

Abdul-kdir Amed A, Beyrut 2004.
1.2. Tefsir Kaynaklar
bn Ker, Ebl-Fid maduddn smil b. Umer (774/1373), Tefsrul-urnil-

am, thk. Muafa es-Seyyid Muammed [ve te.], Muessesetu uruba,
Mektebetul-Evldui-ey lit-Tur, Kahire 2000.
umm el-, Ebl-asan Al b. brhm (301/913), Tefsrul-umm, Beyrut 1991.
urub el-, Eb Abdullh Muammed b. Amed el-Ensr (671/1273), el-Cmi li-

akmil-urn, thk. Abdul-musin et-Turk, Muessesetur-Risle,
Beyrut 2006.
Mutil b. Suleymn, Ebl-asan Mutil b. Suleymn b. Ber (150/767), Tefsru

Mutil b. Suleymn, thk. Abdullh Mamud eate, el-Heyetul-
Msryyetul-mme lil-kitb, Kahire 1979-1988.
Rz er-, Eb Abdullh Faruddn Muammed b. Umer Faruddn (606/1209),

Meftul-ayb, Darul-Fikr, Beyrut 1981.
aber e-, Eb Cafer Muammed b. Cerr (310/923), Cmiul-beyn an tevli yil-

urn, thk. Abdul-Musin et-Turk, Kahire 2001.
Zemaer ez-, Ebl-sm Crullh Mamud b. Umer b. Muammed (538/1144),

el-Kef an aikit-tenzl ve uynil-evl f vuchit-tevl, thk. dil
Amed Abdulmevcd [ve te.], Mektebetul-Ubeykn, Riyad 1998.
1.3. Ulmul-Kurn Kaynaklar
bnul-cevz, Ebl-Ferec Abdurramn b. Al (597/1201), Funnul-efnn f uyni

ulmil-urn, thk. asan iyaeddin Ir, Drul-Beiril-slmiyye,
Beyrut 1987.
Suy es-, Celluddn (911/1505), el-tn f ulmil-urn, thk. Fevvz Amed

Zemerl, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 2004.
_______, Lubbun-nul f esbbin-nuzl, Mektebetu-af, Kahire 2002.
_______, Tensuud-durer f tensubis-suver, thk. Abdul-kdir Amed A,

Drul-Kutbil-lmiyye, Beyrut 1986.
Vid el-, mm Eb asan Al bn Amed (468/1076), Esbbun-nuzl, thk. Emn

li abn, Kahire 2003.
Zerke ez-, Bedruddn Muammed b. Abdullh (794/1392), el-Burhn f ulmil-

urn, thk. Muammed Ebl-Fal brhm, Drul-Marife, Beyrut 1972.
1.4. Hadis Kaynaklar
Bur el-, sml b. brhm (256/870), e-a, ar Yaynlar, stanbul 1982.
Eb Dvd, Suleymn b. el-Ea (275/889), es-Sunen, ar Yaynlar, stanbul

1981.
bn anbel, Amed (241/855), el-Musned, ar Yaynlar, stanbul 1982.
Muslim, accc en-Neysbr (261/875), e-a, ar Yaynlar, stanbul 1981.
Tirmi et-, Eb s Muammed (279/892), es-Sunen, ar Yaynlar, stanbul 1981.

1.5. Dier Kaynaklar
Ce el-, Eb Bekr Amed b. Al er-Rz (370/981), el-Fuul fl-ul,

Mektebetul-rd, stanbul 1994.
Cevher el-, sml b. ammd (400/1009), e-hh tcul-lua ve aul-

arabiyye, Msr 1956-57.
all b. Amed, Eb Abdurramn all b. Amed b. Amr el-Ferhd (175/791),

Kitbul-ayn, Dru hyit-Turil-Arab, Beyrut 2001.
Herev el-, Ebl-asen Nruddn Al b. uln Muammed el-r (1014/1605), el-

Esrrul-merfa fl-abril-meva, thk. Muammed es-Sabb, Drul-
Emne-Muessesetur-Risle, Beyrut 1971.
bn Manr, Eb Fal Muammed b. Mukerrem el-Enr (711/1311), Lisnul-lisn:

tehibul-lisnil-arab, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1993.
bnu-al, Tayyuddn Eb Amr (643/1245), el-Muaddime f ulmil-ad, thk.

Nreddn Itr, Drul-Fikr: Suriye, Drul-Fikr Mur: Beyrut 1989.
Mturd, Muammed b. Muammed Eb Manr (333/944), Teviltul-urn, thk.

Ahmed Vanlolu-Bekir Topalolu, stanbul 2003.
Seras, Muammed Amed (483/1090), eru kitbis-siyeril-kebr li Muammed

b. el-asan E-eybn, thk. Abdul-azz Amed, yy., 1971.
anv, Muammed Seyyid Nrul-yan: mucemu vas f rbil-urnil-Kerm,

Mektebetu Lubnn, Kahire 2003.
2. MODERN KAYNAKLAR
2.1. Arapa Modern Kaynaklar
Abdul-b, Muammed Fad, Mucemul-mufehres li elfil-urnil-Kerm,

ar Yaynlar, stanbul 1990.
Amed, Abdurrezz useyn, el-Mekk vel-Meden fl urnil-Kerm, Dr bn
Affn, Kahire 1999.
Akk el-, lid Abdurramn, Teshlul-vusl il marifeti esbbin-nuzl, Beyrut

2000.
Al, brhm Muammed, aiu esbbunn-nuzl: dirse adiiyye, Drul-alem,

am 2003.
Cemel el-, Bessm, Esbbun-nuzl, el-Merkezu-efl-Arab, Beyrut 2005.
Ceml el-, Muammed b. Fris, en-Nebiyyu () ve Yehdul-Medneti, Riyad 2002.
Derveze, Muammed zzet (1404/1984), et-Tefsrul-had, Msr 1961-1963.
uar el-, Muammed b. Afif, Trut-teriil-islm, Beyrut 1980.
Meydn EL-, Abdurraman asan, Mericut-tefekkur ve deiit-tedebbur,

Drul-alem, am 2000-2002.
evn, Muammed b. Al (1250/1834), rdul-ful il taiil-a min ilmil-

ul, Dru bn Ker, am-Beyrut 2000.
Uvre el-, Suleymn b. amd, Es-Sretun-nebeviyye fi-aiayni ve inde Ibn

s, Cmiatu mm Muammed b. Sudil-slmiyye Riyad 1993.
Zern ez-, Muammed Abdul-azm (1362/1943), Menhilul-irfn f ulmil-

urn, Beyrut 1998.
Zeyd, Muaf, en-Nes fl-urnil-Kerm, Drul-vef, Mansure 1987.
Zuayl ez-, Vehbe, Ulul-fh, Drul-Fikr, am 1996.

2.2. Bat Dillerinde Modern Kaynaklar
2.2.1. Kitaplar ve Tezler
Azami, Mustafa, The History of the Quranic Text, Islamic Academy, UK 2003.
Ali, Muhammad Mohar, Srat al-Nab and the Orientalists, 2 vols., King Fahd
Complex for the Printing of the Holy Quran, Madinah 1997.
Beeston, F. L. T. M., Johnstone, R. B. Serjeant, G. R. Smith, Arabic Literature to the

End of The Umayyad Period, Cambridge University Press, Cambridge 1983.
Bell, Richard (1876-1952), The Qurn Translated with a Critical Re-arrangement

of the Surahs, 2 vols, T. & T. Clark, Edinburgh 1937-1939.
_______, Introduction to the Qurn, Haz. W. Montgomery Watt, Edinburgh 1953.
Berg, Herbert (ed.), Method and Theory in the Study of Islamic Origins, Brill,
Lieden-Boston 2003.
Blachre, Rgis (1900-1973), Le Coran, I-II, Librairie Orientale et Americaine, Paris

1949-1950.
Boullata, Issa J., Literary Structures of Religious Meaning in the Quran, Richmond
2000.
Crone, Patricia, Meccan Trade and the Rise of Islam, Oxford 1987.
_______; Michael Cook, Hagarism. The Making of the Islamic World, Cambridge
1977.
Donner, Fred M., Narratives of Islamic Origins-The Beginnings of Islamic Historical

Writing, The Darvin Press, New Jersey 1998.
Goldziher, Ignaz (1850-1921), Muslim Studies, 2 vols., trc. C. R. Barber, S. M. Stern,

London, 1967-71.
Gkkr, Bilal, Western Attitudes to the Origins of the Quran, Yaymlanmam
Doktora Tezi, Department of Middle Eastern Studies, University of
Manchester, Manchester 2002.
Hirschfeld, Hartwig (1854-1954), New Researches into the Composition and

Exegesis of the Qoran, Royal Asiaic Society, London 1902.
Ibn Warraq (ed.), The Origins of the Koran, Prometheus Books, New York 1998.
_______, What the Koran Really Says?, Prometheus Books, New York 2002.
Jeffery, Arthur (1892-1959), Materials for the History of the Text of the Qurn, E.J.
Brill, Leiden 1937.
Juynboll, G. H. A., Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and

Authorship of Early Hadith, Cambridge 1983.
Lane, Andrew J., Al-Zamakhshar (d. 538/1144) and His Qurn Commentary Al-
Kashshf-A Late Mutazilite Scholar at Work, University of Toronto,
Toronto 2003.
_______, A Traditional Mutazilite Qurn Commentary, The Kashshaf of Jr Allh

Al-Zamakhshar (d. 538/1144), Brill, Leiden-Boston 2006.
Lecker, Michael, Muslims, Jews&Pagans, Studies on Early Islamic Medina, E. J.

Brill, Leiden 1995.
Motzki, Harald (ed.), The Biography of Muhammad: The Issue of the Sources, E.J.
Brill, Leiden 2000.
_______, The Origins of Islamic Jurisprudence. Meccan Fiqh before the Classical
Schools, trc. M. H. Katz, E. J. Brill, Leiden 2002.
Muir, Sir William (1819-1905), The Corn. Its Composition and Teaching and the
Testimony it bears to the Holy Scriptures, Society for Promoting Christian
Knowledge, London 1896.
_______, The Life of Mahomet, Smith, Elder & Co., London 1861.
Neuwirth, Angelika, Studien zur Komposition der Mekkanischen Suren, Berlin 1981.
Nldeke, Theodor (1836-1930), Geschichte des Qorans, Yay. Haz. Friedrich

Schwally, Georg Olms Verlag, Hildesheim-Zrich-New York 2000.
_______, Triul-urn, trc. George Tmir, Konrad-Adenauer-Stiftung, Beyrut

2004.
Peters, F. E., Muhammad and The Origins of Islam, State University of New York
Press, Albany 1994.
Robinson, Neal, Discovering the Quran-A Contemporary Approach to a Veiled

Text, London 1996.
Rodwell, John Medows (1808-1900), The Koran, Everymans Library, London 1963.
Rosenthal, Franz (1914-2003), A History of Muslim Historiography, Leiden 1968.
Rubin, Uri, The Eye of the Beholder: The Life of Muhammad as Viewed by the Early
Muslims: A Textual Analysis, The Darvin Press, New Jersey 1995.
Schacht, Joseph (1902-1969), The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford

1950.
Schoeler, Gregor, The Oral and the Written in Early Islam, trc. Uwe Vagelpohl, ed.
James E. Montgomery, Routledge, London and New York 2006.
Versteegh, Cornelis H. M., Arabic Grammer&Qurnic Exegesis in Early Islam, E.J.

Brill, Leiden-New York-Kln 1993.
Wansbrough, John (1928-2002), Quranic Studies: Sources and Methods of Scriptural

Interpretation, Oxford University Press, Oxford 1997.
_______, The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvation
History, London 1978.
Watt, William Montgomery (1909-2006), Bells Introduction to the Qurn,

Edinburgh University Press, Edinburgh 1990.
_______, Companion to the Qurn, Oneworld, Oxford 1994.
Weil, Gustav (1808-1889), Mohammed der Prophet, Stuttgart 1843.
_______, Historisch-kritische Einleitung in den Koran, Bielefeld 1844 (Kurn

blmnn Trke tercmesi: Kuran, Alman Oryantalizminde Kurana
Bak, haz. ve trc. Hseyin Yaar, zmir 2002, s. 39-68).
Wensinck, A. J., Muhammad and the Jews of Medina, Freiburg 1975.
Wild, Stefan (ed.), Qurn as Text, E.J. Brill, Leiden 1996.
2.2.2. Makale ve Ansiklopedi Maddeleri
Abdel Haleem, M. A. S., The Quran and Hadith, The Cambridge Companion to
Classical Islamic Theology, ed. Tim Winter, Cambridge Press, Cambridge
2008, s. 19-32.
Bell, Richard (1876-1952), A Duplicate in the Koran; the composition of Surah

xxiii, MW 38 (1928): 227-233.
Berg, Herbert, Context: Muammad, The Blackwell Companion to the Qurn, ed.
Andrew Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 187-204.
Bwering, Gerhard, Chronology and the Qurn, EQ I (2001): 316-335.
_______, Recent Research on the Construction of the Qurn, The Qurn in its
Historical Context, ed. Gabriel Said Reynolds, Routlegde, Abingdon, Oxon
2008, s. 70-87.
Burton, John, The Exegesis of Q. 2: 106 and the Islamic Theories of naskh: m
nansakh min ya aw nansah nati bi khairin minh aw mithlih, BSOAS
48/3 (1985): 452-469.
_______, Abrogation, EQ I (2001): 11-19.
Donner, Fred M., The Historical Context, The Cambridge Companion to the
Qurn, ed. J. D. McAuliffe, Cambridge University Press, Cambridge 2006,
s. 23-39.
Dr, Abdulaziz, Al-Zuhri, Study on the Beginnings of the History Writing in

Islam, BSOAS 19 (1957): s. 1-12.
Emanuel, Victor Rousseau, Hirschfeld, Hartwig, JE VI (1904): 420.
Faizer, Rizwi S., Muhammad and the Medinan Jews: A Comparison of the Texts of
Ibn Ishaqs Kitb Srat Rasl Allh with Al-Waqdis Kitb al-Maghz,
IJMES 28 (1996): 463-489.
Foster, H. F., An Autobiogriaphy of Muhammad, MW (1936): 130-152.
Goldfeld, Yeshayahu, The Development of Theory on Qurnic Exegesis in Islamic

Scholarship, St.I 67 (1988): 5-27.
Halliday, Fred, Orientalism and Its Critics, BRIJMES 20/2 (1993): 145-163.
Harrison, Timothy P., ad and the Qurn, EQ II (2002): 376-428.
Hinds, Martin, Maghz and Sra in Early Islamic Scholarship, La Vie du

Prophete Mahomet: Colloque de Strasbourg, Octobre 1980, ed. T. Fahd,
Paris 1983, s. 57-66 (Yeni Basm: Studies in Early Islamic History, ed.
Martin Hinds, Princeton 1996, s. 188-198; Yeni Basm: The Life of the
Muammad, ed. Uri Rubin, Aldershot 1998, s. 1-10).
Ibn Warraq, Studies on Muhammad and the Rise of Islam, A Critical Survey, The
Quest for the Historical Muhammad, ed. ve trc. Ibn Warraq, Prometheus
Books, New York 2000, s. 15-88.
Jacobs, Joseph, Nldeke, Theodor, JE IX (1905): 325-326.
Jones, J. M. B., The Chronology of the Maghazi: A Textual Survey, BSOAS 19

(1957): 245-280.
_____, The Maghz Literature, Arabic Literature to the end of the Umayyad
period, ed. A.F.L. Beeston ve dierleri, Cambridge University Press, 1983,
s. 344-351.
Juynboll, G. H. A., The Date of the Great Fitna, Arabica 20 (1973): 142-59.
Kister, M. J., The Srah Literature, Arabic Literature to the End of Umayyad
Period, Cambridge 1983, s. 352-357.
Lecker, Michael, Wqids Account on the Satatus of the Jews of Medina: A Study
of Combined Report, JNES 54/1 (1995): 15-32.
Marin, Manuela, Disciplining Wives: A Historical Reading of Qurn 4:34, St.I 97

(2003): 5-40.
Martin, Richard C., Understanding the Quran in Text and Context, History of
Religions 21/4 (1982): 361-384.
Marx, E. O. Alber, Weil, Gustav, JE XII (1906): 491.
Mcauliffe, Jane Dammen, Preface, EQ I (2001): i-ix.
Moshe, Gil, The Constitution of Medina-A Reconsideration, IOS 4/1 (1973): 44-66.
Motzki, Harald, Dating Muslim Tradations: A Survey, Arabica LII/2 (2005): 204-
253.
Neuwirth, Angelika, Structure and the Emergence of Community, The Blackwell
Companion to the Qurn, ed. Andrew Rippin, Blackwell Publishing,
Malden 2006, s. 140-158.
_______, Structural, Linguistic and Literary Features, The Cambridge Companion

to the Quran, ed. J. D. McAuliffe, Cambridge University Press, Cambridge
2006, s. 97-113.
Nldeke, Theodor (1836-1930), The Koran, The Origins of the Koran, ed. Ibn
Warraq, Prometheus Books, New York 1998, s. 36-63.
Peters, F. E., The Quest of the Historical Muhammad, IJMES 23 (1991): 291-315.
Powers, David S., The Exegetical Genre nsikh al-Qurn wa manskhuhu,

Approaches to the History of the Interpretation of the Qurn, ed. Andrew
Rippin, Clarendon Press, Oxford 1988, s. 117-138.
Raven, Wim, Sra and the Qurn, EQ V (2006): 29-51.
Rippin, Andrew, The Exegetical Genre asbab al-nuzul: A Bibliographical and

Terminological Survey, BSOAS 48/1 (1985): 1-15.
_______, al-Zarkash and al-Suyt on the Function of the Occasion of Revelation

Material, IC 59 (1985): 243-258.
_______, The Function of Asbab al-Nuzul in Qurnic Exegesis, BSOAS LI

(1988): 1-20.
_______, Reading the Qurn with Richard Bell, JAOS 112/4 (1992): 639-647.
_______, Western Scholarship and the Qurn, The Blackwell Companion to the
Qurn, ed. Andrew Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 235-
251.
_______, Tools for the Scholarly Study of the Qurn, EQ V (2006): 294-300.
Robson, James, Ibn Ishaqs Use of the Isnad, BJRL 38 (1955-1956): 449-465.
Rubin, Uri, The Assasination of Kab b. al-Ashraf, Oriens 32 (1990): 65-71.
Sadeghi, Benham, A Stylometric Evaluation of Bazargans Chronology of the

Quran, Yaymlanmam tebli, American Academy of Religion, 18-21
Kasm 2006, Washington D.C., s. 1-62.
Saeed, Abdullah, Contextualizing, The Blackwell Companion to the Qurn, ed.

Andrew Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s 36-50.
Schacht, Joseph (1902-1969), On Ms b. Uqbas Kitb al-Maghz, AO 21

(1950-1953): 288-300.
Schoeler, Gregor, Ms b. Ukbas Maghz, The Biography of Muammed, ed.

Harald Motzki, Brill, Leiden-Boston-Kln 2000, s. 67-97.
Selheim, Rudolf, Prophet, Chalif, und Geschichte: die Muhammad-Biographie des

Ibn Ishq, Orients 18-19 (1967): 33-91.
Sonn, Tamara, Introducing, The Blackwell Companion to the Qurn, ed. Andrew
Rippin, Blackwell Publishing, Malden 2006, s. 3-17.
Speight, Marston, The Function of Hadith as Commentary on the Qurn as seen in

the six authoritative collections, Approaches to the History of the
Interpretation of the Quran, ed. Andrew Rippin, Clarendon Press, Oxford
1988, s. 63-81.
Watt, William Montgomery (1909-2006), The Dating of the Qurn: A review of

Richard Bells theories JRAS (1957): 46-56.
_______, The Materials Used by Ibn Ishq, Historians of the Middle East, ed.
Bernard Lewis, Oxford University Press, London 1962, s. 23-24.
_______, The Reliability of Ibn Ishaqs Source La Vie du Prophet Mahomet,

Colloque de Strassbourg, Paris 1983, s. 33-43.
_______, The Dating of the Qurn: a Review of Richard Bells Theories, Early
Islam: Collected Articles, Edinburgh University Press, Edinburg 1990, s. 24-
33.
Whelan, Etselle, Forgotten Witness: Evidence for the Early Codification of the
Qurn, JAOS 118/1 (1998): 1-14.
Woodhead, Christine, Muir, Sir William, DA 31 (2006): 94.
Zaman, Muhammad Qasm, Maghazi and the Muhaddithun: Reconsidering the

Treatment of Historical Materials in Early Collections of Hadith, IJMES
28/1 (1996): 1-18.
2.3. Trke Modern Kaynaklar
2.3.1. Telif Kitaplar ve Tercmeler
Araka, Ahmet; ERYARSOY, M. Beir, Kuran- Kerim ve Nzl Sebepli Trke

Meali, Fikir Yaynlar, stanbul 1987.
Akdemir, Salih, Son ar Kurn, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2004.
Albayrak, Halis, Kurnn Btnl zerine, ule Yaynlar, stanbul 1996.
Aydn, Muhammed, Kurann Metni zerindeki Tartmalar, Deiim Yaynlar,

Adapazar 2001.
Apaydn, Mehmet, Resullullahn Gnl, stanbul 1995.
Bzergan, Mehdi, Kurann Nzl Sreci, Fecr Yaynlar, Ankara 1998.
Cerraholu, smail, Tefsir Usl, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1997.
Cndiolu, Dcane, Kuran Anlamann Anlam, Tibyan Yaynlar, stanbul 1997.
etiner, Bedreddin, Fatihadan Nasa Esbab- Nzl, ar Yaynlar, stanbul 2002.

Dima ed-, (e-m), Muammed b. Sli, Peygamber Klliyat, 12 cilt+index,
trc. Adem Yerinde, Ocak Yaynclk, stanbul 2003-2004.
Derveze, Muammed zzet b. Abdulhd (1404/1984), Kurna Gre Hz.

Muhammedin Hayat, trc. Mehmet Yolcu, stanbul 1989.
Dorul, mer Rza (1893-1952), Kuran- Kerimin Tercme ve Tefsirine Giri,

Tanr Buyruu, Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1947.
Dnmez, Kzm, Onun Gnleri: Hz. Muhammedin (s.a.v.) Hayatnn Kronolojisi,

stanbul 2004.
Draz, Muhammed (1894/1958), Kurna Giri, trc. Salih Akdemir, kitbiyt,

Ankara 2000.
Duman, Zeki, Beynul-Hak: Kurn- Kerimin Nzl Srasna Gre Tefsiri, Fecr
Yaynlar, Ankara 2006.
Dzgn, aban Ali, Allah, Tabiat ve Tarih, Lotus Yaynevi, Ankara 2005.
Eb Zeyd, Nasr Hmid, lahi Hitabn Tabiat, trc. Mehmet Emin Maal, kitbiyt,
Ankara 2001.
Grmez, Mehmet, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji

Sorunu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2000.
Gne, Arif, Kuran- Kerimin Ortaya k Sreci, Ankara 2000.
Hatibolu, Mehmed Said, Mslman Kltr zerine, kitbiyt, Ankara 2004.
_______, Hz. Peygamber ve Kuran D Vahiy, OTTO Yaynlar, Ankara 2009.
Horovitz, Josef (1874-1931), slm Tarihiliinin Douu-lk Siyer Meazi Eserleri

ve Mellifleri, trc. Ramazan Altnay, Ramazan zmen, Ankara Okulu
Yaynlar, Ankara 2002.
d el-, Abdul-fett (1402/1981), Esbb- Nzl, trc. Salih Akdemir, Fecr
Yaynevi, Ankara 1995.
Karaman, Hayreddin, slm Hukuk Tarihi, z Yaynclk, stanbul 2007.
Ko, Mehmet Akif, Tefsirde Bir Kaynak ncelemesi: e-alebi (427/1036) Tefsirinde
Mutl b. Suleymn (150/767) Rivayetleri, kitbiyt, Ankara 2005.
Maal, Mehmet Emin, Kurnn Metin Yaps, Mushaf Tarihi ve Yaps, ilhiyt,
Ankara 2004.
Okumu, Mesut, Kurann Kronolojik Okunuu -Muhammed zzet Derveze rnei-,

Aratrma Yaynlar, Ankara 2009.
zsoy, mer, ada Bir Sorun Olarak Kurnn Anlalmas Sorunu, Gncel
Din Meseleler Birinci htisas Toplants, 02-06 Ekim 2002, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara 2004, s. 41-48.
_______, Kurn ve Tarihsellik Yazlar, kitbiyt, Ankara 2004.
_______, Kurnn Metinleme Tarih, ilhiyt, Ankara 2002.
_______; GLER, lhami, Konularna Gre Kurn, Fecr Yaynevi, Ankara 1996.
ztrk, Mustafa, Kurn- Kerim Meali, OTTO Yaynlar, Ankara 2008.
ztrk, Yaar Nuri, Kuran- Kerim Meali Surelerin ni Srasna Gre, Yeni Boyut
Yaynlar, stanbul 2000.
Paac, Mehmet, ada Dnemde Kurna ve Tefsire Ne Oldu?, Klasik Yaynlar,

stanbul 2008.
Polat, Fethi Ahmet, ada slm Dncesinde Kurna Yaklamlar, z

Yaynclk, stanbul 2007.
Polat, Selahattin, Hadis Aratrmalar, nsan Yaynlar, stanbul 2003.

Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankrara 2007.
Serinsu, Ahmed Nedim, Kurnn Anlalmasnda Esbab- Nzln Rol, ule

aban, Zekiyddn, slm Hukuk lminin Esaslar (Usll-Fkh), trc. brahim Kfi
Dnmez, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1990.
tb, Eb shak brahim b. Musa (790/1398), el-Muvfakt, trc. Mehmet Erdoan,

z Yaynclk, stanbul 1993.
ulul, Kasm, lk Kaynaklara Gre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, nsan

Trkmen, Sadk, ni Srasna Gre Kuran, Akl ve Bilimin Inda Kurann

Trke evirisi, Trksad21 Yaynclk, stanbul 2009.
nver, Mustafa, Tefsir Usulnde Mekk-Meden lmi, Samsun 2001.
Yazr, Elmall Hamdi (1878-1942), Nzl Srasna Gre Kuran- Kerim Trke
Meali, Sadeletirme ve Yeni Tertip: Rauf Pehlivan, stanbul 2004.
Yldrm, Enbiya, Hadis Problemleri, Rabet Yaynlar, stanbul 1996.
Ylmaz, Hakk, Nzul Srasna Gre Tebynl-Kuran: te Kuran, aret Yaynlar,

stanbul 2008 .
Watt, William Montgomery (1909-2006), Hz. Muhammedin Mekkesi, trc. M. Akif

Ersin, Bilgi Vakf Yaynlar, Ankara 1995.
Zerke ez-, Bedruddn Muammed b. Abdullh (794/1392), Hz. ienin Sahabeye

Ynelttii Eletiriler, trc. Bnyamin Erul, kitbiyt, Ankara 2000.
2.3.2. Makale, Tebli ve Ansiklopedi Maddeleri
Ahsan, M. Manazr, Bell, Richard, DA 5 (1992): 423-424.

Albayrak, Halis, Kuran Anlamak, Kurann Ne Olduunu Anlamak, 1. Kuran
Sempozyumu, Fecr Yaynevi, Ankara 1995, s. 165-176.
_______, Allahn Nzul Dnemindeki Farkl Davran Tarznn Mminin Kuran

Anlayna Kataca Boyut zerine, 2. Kuran Sempozyumu, Fecr
Yaynevi, Ankara 1996, s. 36-48.
Albayrak, smail, John Wansbroughnun Kurn Tarihi Teorisi ve Batda

Dourduu Tartmalar, slmiyt 4/1 (2001): 163-180.
_______, Kurn- Kerim Ayetlerinin Tertibi Hakknda Oryantalist Syleme Genel

Bir Bak, Marife 2/3 (2002): 155-164.
Birk, Abdulhamit, Kuran: II. Tarihi, DA 26 (2002): 384-388.
______, Nesih: Literatr, DA 32 (2006): 584-586.
etin, Abdurrahman, Nesih, DA 32 (2006): 579-581.
Davutolu, Ahmet, Batdaki slm almalar zerine, Marife 2/3 (2002): 39-52.
Demirci, Muhsin, Esbb- Nzl, DA 11 (1995): 360-362.
Draz, Muhammed (1894/1958), Kurn- Kerimin Nzl Srasna Gre Tertip

Edilmesi Teklifine Edebi Eletiri, trc. Ahmet Nedim Serinsu, AFD 38
(1997): 245-263.
Eb Zeyd, Nasr Hmid Kuran Hermeneutiine Doru: Hmanist Yorum Aray,

trc. smail Albayrak, slmiyt 7/1 (2004): 39-60.
Fayda, Mustafa, Belzr, DA 5 (1992): 392-393.
_______, Halfe b. Hayyt, DA 15 (1997): 301-303.
_______, bn Him, DA 20 (1999): 71-73.
_______, bn shak, DA 20 (1999): 93-96.

_______, bn Sad, DA 20 (1999): 294-297.
_______, bn ebbe, DA 20 (1999): 371-372.
_______, Siyer ve Megzi, DA 37 (2009): 319-324.
Flal, Ethem Ruhi, Drnnedve, DA 8 (1993): 555-556.
Grgn, Hilal, Nldeke, Theodor, DA 33 (2007): 217-218.
Gl, Ali Rza, Kurn Ayetlerini Tarihlendirmede Nzl Sebeplerinin Rol, Din
Aratrmalar 7/19 (2004): 191-220.
Iltan, Fikret, aber, A XI (1979): 594-598.
Kele, Ahmet, Kurnn Cemi ve Tertibi-Kurn Ayetlerinin Tevkflii

Konusundaki Buhr Hadislerine ve Kurn limlerindeki Rivayetlere
Eletirel Bir Yaklam, slm Aratrmalar 14 (2001): 103-126.
Ko, Mehmet Akif, 53/Necm Suresinin Tefsirinde Baz Tarih Sorunlar zerine,
slmiyt 6/1 (2003): 165-171.
_______, Sebeb-i Nzle Bal Anlamn Almasn Kolaylatran Bir Unsur Olarak
Kurn Metni , slmiyt 7/2 (2004): 113-124.
Nagel, Tilman, Tarih Aratrma Konusu Olarak Kurn, trc. Ali Dere, slm
Aratrmalar 9/1-4, Kurnn Anlalmasnda Yntem Sorunu zel
Says, ed. mer zsoy, (1996): 54-61.
Nuholu, Hidyet, Blachere, Regis, DA 6 (1992 ): 244-245.
Okumu, Mesut, Kurn- Kerimin Kronolojik Okunuunun Muhasebesi, I. Kurn

Sempozyumu, slm limler Dergisi Yaynlar, orum 2007, s. 91-109.
nkal, Ahmet, Hicret, DA 17 (2000): 458-462.

zafar, Mehmet Emin, Rivyet limlerinde Eser Karizmas ve Mslimin el-
Camius-Sahhi, AFD 39 (1990): 287-356.
zdemir, Mehmet, Siyer Yazcl zerine, Milel ve Nihal 4/3 (2007): 129-162.
Rabdv er-, Mahmd Tarih Boyunca Kurn Tercmelerinin Amalar ve

eitleri, trc. Zafer Kzkl, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi 8/3
(2008): 279-290.
Seyyid, Eymen Fud, Markz, DA 27 (2003): 538-584.
enel, Abdulkadir, Kastalln, DA 24 (2001): 448-451.
Yaar, Hseyin, Aydnlanma Dneminde Batda Kuran Algs, DFD 25

(2007): 95-125.
Yldrm, Suat, yetlerin Kronolojik Sralanmas, Yeni mit 56 (2002), 1-78

Saylar CD-ROM.
_______, yetlerin Tertibinde Oryantalist phesi, Yeni mit 56 (2002), 1-78

Saylar CD-ROM.
2.3.3. Tezler
Akba, Necati, Hz. Peygamber Dnemi Kurnn Yazm Tarihi, Yaymlanmam

Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara
2005.
Aydn, Zeynel Abidin, Hz. Osman ve Sonras Kurann Metinleme Trihi,

Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 2008.
_______, Kurnn Yazlmas ve Cemi Sorunu, Yaymlanmam Yksek Lisans

Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002.
Frat, Abdulkadir, Hz. Ebu Bekir Dneminde Kurnn Cemiyle lgili Rivayetlerin
Tahlili, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara 2003.
Habibov, Aslan, lk Dnem ii Tefsiri, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2007.
ztrk, Hayrettin, Hz. Peygamber ve Rid Halifeler Dneminde Kurnn

Yazlmas ve Toplanmas, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ondokuz Mays
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun 1998.
Pattayev, Muhittin, Kurnn Metinleme Sreci ve Ana Konular, Yaymlanmam

Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002.
St, Nazmi, Cihad Ayetlerinin Nzul Sebepleri ve Ayetlerin Muhtemel Kronolojik

Sralan, Yaymlanmam Lisans Tezi, Yksek slm Enstits Tefsir-
Hadis Blm, 1979.
en, Ziya, Kurann Metinleme Srecinde Ortaya kan Problemler, Dokuz Eyll
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi,
zmir 2006.
3. YNTEMSEL KAYNAKLAR
Barton, John, Historical-Critical Approaches, The Cambridge Companion to

Biblical Interpratation, Cambridge University Press, 1998, 9-20.
Bedarida, Francois (der.), Tarihinin Sosyal Sorumluluu, trc. Ali Tartanolu, Suavi
Aydn, mge Kitabevi, Ankara 2001.
Bak, Ayhan, Tarih Dncesi, 3 cilt, Dergah Yaynlar, stanbul 2004.
Bloch, Marc, Tarihin Savunusu ya da Tarihilik Meslei, Birey ve Toplum, Ankara

1985.
_______, The Historians Craft, Vintage Books, New York 1953.

Braudel, Fernand, On History, University of Chicago Press, Chicago 1980.
_______, Tarih zerine Yazlar, trc. Mehmet Ali Klbay, mge Kitabevi, Ankara
1992.
Burke, Peter, Fransz Tarih Devrimi: Annales Okulu, Doubat, Ankara 2002.
_______, History and Social Theory, Polity Press, Cambridge 1992.
_______, New Perspectives on Historical Writing, Polity Press, Cambridge 1991.
_______, Sociology and History, George Allen & Unwin, London 1981.
_______, Tarih ve Toplumsal Kuram, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal, stanbul

1994.
Bruns, Gerard, Antik Hermeneutik, Yeni Zamanlar Yaynlar, stanbul 2001.
Cavaignac, E., Tarihi Kronolojinin Esaslar, trc. Osman Turan, Ankara 1954.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul 1999.
Clark, Stuart, The Annales School, Routledge, London 1999.
Collingwood, R. G., Tarih Felsefesi zerine Denemeler, trc. Erol zvar, Ay

Kitaplar, stanbul 2000.
_______, Tarih Tasarm, trc. Kurtulu Diner, Dou-Bat Yaynlar, Ankara 2007.
Gadamer, Hans George (1900-2002), Truth and Method, Sheed and Word, London
1981.
Gkkr, Necmettin, Critical Interpretation of Religious Texts in the West and the
Reflection on the Study of the Quran, Milel ve Nihal 2/2 (2005): 19-63.
Halkn, Leon-E., Tarih Tenkidinin Unsurlar, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
Humphreys, R. Stephen, Islamic History-A Framework for Inquiry, Princeton
University Press, Princeton, New Jersey 1991.
Jeanrond, Werner G., Theological Hermeneutics: Development and Significant, SCM

Press, London 1994.
Jenkins, Keith, Tarihi Yeniden Dnmek, trc. Bahadr Sina ener, Ankara 1997.
Knapp, Arthur Bernard, Archaeology, Annales, and Ethnohistory, New York:

Cambridge University, Cambridge 1992.
Moran, Berna, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, letiim Yaynlar, stanbul 2002.
zlem, Doan, Tarih Felsefesi, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir 1998.
Ricoeur, Paul (1913-2005), Hermeneutics & the Human Sciences, ed. ve trc.: John B.
Thomson, Cambridge University Press, New York 1981.
_______, Metin Modeli: Bir Metin Olarak Anlaml Eylem, Hermeneutik ve

Hmaniter Disiplinler, der. ve trc.: Hsamettin Arslan, Paradigma, stanbul
2002, s. 100-125.
Sylemez, M. Mahfuz, Tarih zerine Notlar, Milel ve Nihal 4/3 (2007): 9-17.
een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998.
Tosh, John, Tarihin Peinde: Modern Tarih almasnda Hedefler, Yntemler,

Trkiye Ekonomik ve Toplumsal, stanbul 1997.
_______, The Pursuit of History: Aims, Methods and New Directions in the Study,
Longman, London-New York 1991.
4. GENEL TARAMA KAYNAKLARI
Anderson, Margaret; G. K. Hall, Arabic Materials in English Translation: a

Bibliography of Works from the Pre-Islamic Period to 1977, Boston 1980.
Anees, Munawar Ahmad; Alia N. Athar, Guide to Sira and Hadith in Western
Languages, Mansell Publishing Limited, London/New York 1986.
Bakalla, Muhammed Hasan, Arabic Culture: Through its Language and

Literature, Kegan Paul International, London 1984.
Behn, Wolfgang H., Islamic Book Review Index, Berlin-Almanya, 1982-1992.
Dodge, Bayard (ed. ve trc.), The Fihrist of al-Nadm, A Tenth-Century Survey of

Muslim Culture, II vols, Columbia University Press, New York & London
1970.
Geuthner, Paul, Revue des Etudes Islamiques (Abstracta Islamica), [REI] Librairie
Orientaliste, Paris-Fransa 1927-1980.
Grimwood, Diana; Jones Derek Hopwood; J. D. Pearson (ed.), Arab Islamic

Bibliography, Harvester Press, Sussex 1977.
Index Islamicus, Mansell Publishing Limited, London-England, ts.
Index of Islamic Literature Supplement to the Muslim World Book Review (MWBR),
The Islamic Foundation, London-England, ts.
Keale, Umer R, Mucemul-muellifn Tercumu muannifil-kutbil-arabiyye,

Dru hyit-Turil-Arab, Beyrut 1957.
Ktip elebi, Kefz-Zunn an Esmil-Ktbi vel-Fnun, trc. Rt Balc, Tarih

Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2007.
Khanbagi, Ramin, Muhammad the Prophet of Islam, Alhoda, UK 2006.
Mcauliffe, Jane Dammen (ed.), Encyclopedia of the Qurn, V+index, Leiden-

Boston-Kln 2000-6.
Meiseles, Gustav, Reference Literature to Arabic Studies: a Bibliographical Guide,

University Publishing Projects, Tel Aviv 1978.
Pfannmuller, Gustav; Walter De Gruyter, Handbuch der Islam-Literatur, Berlin
1923.
Sauvaget, Jean; Claude Cahen (ed.), Introduction to the History of the Muslim East:
a Bibliographical Guide, University of California, Berkeley 1965.
Sezgin, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS): Quranwissenchaften,

Hadit Geschichte, Fqh, Dogmatik, Mystik, E. J. Brill, Leiden 1967.
Yeni Gelen Dergiler ve indekiler, Latin Harfli ve Arap Harfli, Trkiye Diyanet
Vakf slm Aratrmalar Merkezi (SAM) Ktphane ve Dokmantasyon
Mdrl Yaynlar, ubat 1994-Ocak 2009.
5. TEZ TARAMA KAYNAKLARI
Abstracts of Doctoral Dissertations of Saudi Faculty: mustahlasatu resailis-

suudiyyin li derecetid-doktora, Camiatul-Melik Suud, Riyad 1983.
Aly, Kamal Mohamed, Ph. d. Saudi Dissertation Abstracts: mustehlesatu resailid-

doktora es-suudiyye, Kahire 1979.
Bidwell, Robin L.; Howard Bowen-Jones; B.S.J. Isserlin; John Burton, Middle
Eastern Studies in British Universities, Bulletin (British Society for
Middle Eastern Studies), 1/2 (1975): 84-93.
Bowen-Jones, Howard; Laurence P. Elwell-Sutton; Clement H. Dodd; Walid N.

Arafat; B.S.J. Isserlin; Derek Hopwood, Work in Progress in British
Universities, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), 2/1
(1975): 23-39.
Elwell-Sutton, Laurence P.; J. Derek Latham, Middle Eastern Studies in British

Universities and Work in Progress, Bulletin (British Society for Middle
Eastern Studies), 8/2 (1981): 132-135.
Ernsal, smail; Fatih ardakl; Mustafa Birol lker, lhiyat Faklteleri Tezler
Katalogu I (1953-2000); lhiyat Faklteleri Tezler Katalogu II (2001-
2007), slm Aratrmalar Merkezi (SAM) Yaynlar, stanbul 2008.
Orta Dou niversitelerinde Tefsir Alannda Yaplan Tezler Bibliyografyas (2005

ylna kadar), rdn niversitesi Ktphane Dokmantasyon Merkezinden
alnan Esra Gzelerin zel ktphanesindeki nsha.
Selim, George Dimitri, American doctoral dissertations on the Arab world:

supplement 1975-1981, Library of Congress, Washington 1983.
Sluglett, Peter, Theses on Islam the Middle East and North-West Africa 1880-1978,
Mansell Publishing, London 1983.
6. ELEKTRONK TARAMA KAYNAKLARI
http://library.ju.edu.jo/search
www.altafsir.com/et-tefsir
www.ankara.edu.tr/E-ktphane/Veri tabanlar/ProQuest Dissertations and Theses Full Text
www.ankara.edu.tr/ E-ktphane/Veri tabanlar/EBSCOhost
www.isam.org.tr/Ktphane arama
www.jstor.org/search
www.pisai.it/library/catalogue

Esra Gozeler Doktora Tezi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Esra Gozeler Doktora Tezi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

KURN YETLERNN TARHLENDRLMES SORUNU VE

KURN YETLERNN TARHLENDRLMES SORUNU VE

1. yet ve Sre Tertibine likin Rivyetler

2. yet ve Srelerin Tarihlendirmesinde Geleneksel ltler

Giri: yet ve Srelerin Tertibine likin Batl Yaklamlar

2. slm Geleneindeki Tasniflerden Farkl Olan Batl Yaklamlar

Giri: Hicret ncesi Gelimeler ve likilendirilen yetler

1. Hicr 1. Yldaki Gelimeler ve likilendirilen yetler

2. Hicr 2. Yldaki Gelimeler ve likilendirilen yetler

3. Hicr 3. Yldaki Gelimeler ve likilendirilen yetler

a.g.e. : Ad geen eser

(r) : raiya Allhu an

() : allllhu aleyhi ve sellem

AO Acta Orientalia, Copenhagen 1923

AFD Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1952

BRIJMES British Journal of Middle Eastern Studies, Durham-Oxfordshire 1974

DFD Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1983

DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1988

EQ Encyclopedia of the Qurn, I-V + index, Leiden-Boston-Kln 2001-6.

IC Islamic Culture, Haydarbd 1927

IJMES International Journal of Middle East Studies, London-New York 1970

IOS Israel Oriental Studies, Tel Aviv 1971

IQ Islamic Quarterly, London 1954

A slm Ansiklopedisi, I-XIII, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1940-88.

JE The Jewish Encyclopedia, New York 1902.

JNES Journal of Near Eastern Studies, Chicago 1942

JRAS Journal of Royal Asiatic Society, London 1833

MW The Muslim World, Hartford-Connecticut 1911

St.I Studia Islamica, Paris 1953

Hemze (), kelimenin banda olduu zaman gsterilmemitir.

T el-marba (), a/e olarak yazlmtr.

Alntlarda, yazarn transliterasyonu esas alnmtr.

Bu alma Prof. Dr. Mehmet Paacnn kendilerine teekkr etmek istediim

katklar ve yardmlar olmadan olmazd. Tez konusunun belirlenmesinden tezin

bitimine kadar, Amerikadaki youn alma programna ramen desteini devam

ettiren ve tezimin danmanlm stlenen Prof. Dr. Mehmet Paacya ve almam

kendisinin ynetiminde tamamlama ltfunda bulunan, desteini ve sevgisini her

zaman hissettiim Muhterem Hocamz Prof. Dr. Salih Akdemire sayglarm ve

Do. Dr. Mehmet Akif Koa sayglarm ve kranlarm sunuyorum. Hibir

mzakere talebimi geri evirmeden tashih ve tenkitleriyle ve ayrca nerdikleri

kaynaklarla aratrmama ok kymetli katklar sunmulardr.

Aratrmam sresince zellikle kaynak temini konusunda yardmlarn esirgemeyen

(Pontifical Gregoriana University); tezimin her sayfa ve satrnda ve satr aralarnda

emei olan Suat Kocaya ve fedakar aileme teekkrlerimi sunuyorum.

0.1. Aratrmann Konusu ve nemi

Kurn, insanlk tarihi kronolojisinde ilah kitaplarn en sonuncusudur ve slm

dilindeki szl gelenekten yazl gelenee bu geiin balangc Hz. Peygamber

dnemiyle kronolojik olarak tam saptanabilir. Kurnn secili nesir slubunda da

Zira Mslmanlar Kurn, Allah kelam olduu iin kronolojik incelemenin

tesinde grmektedir. slm geleneinde tartmasz olarak Kurnn zaman ve

mekan st evrensel bir zellie sahip olmas ve bu ekilde anlalmas, indirilmi

yzden Kurnn metnini nzil olduu art ve durumlardan bamsz olarak

anlamaya almak vahyin anlalmasn ve yorumlanmasn zorlatracaktr.

Bu anlamda yetlerin tarih balamlarn belirlemek tefsir ilminin bir gerekliliidir. 2

deerli kaynaklar olan rivyetleri slm geleneinin hafzas olarak alglamak

gerekir. Kurndan ve rivyetlerden hareket ederek nzl dneminin anlam

dnyasn kefetmek, bugn yetleri daha iyi ve doru anlamamz salayacaktr.

bavuru kaynadr. Bugn tefsir alannda yaplan almalarn en ok zerinde

durduklar konu, Kurnn anlalmas, yorumlanmas ve bunun gereklemesi iin

de yeni bir metodoloji oluturulmasdr. yetlerin tarih balamlarn belirlemenin ve

belli bir kronoloji ierisinde okumann bu dorultuda yaplacak almalara katks

olabilecei kanaatindeyiz. Zira nzl tarihi, Tefsir disiplini ierisinde yeterince