Nasl Dnyoruz?

(Akln ve Varln Temel lkeleri)

Akln ve Dnmenin Ortak Zemini

nsanlar hem zaman iinde, hem de bulunduklar yer olarak ayrk ve ok uzaklarda olsalar da
birbirlerini anlayabilir ve iletiim kurabilirler. Eski Romada yaam Stoac filozof Epiktetosun
bir rencisi, dinledii dersleri kendi ifadesi ile szc szcne yazya dkmtr, bu notlarn
bir blm gnmze kalmtr. Epiktetos hocann 1900 yl nce syledii szler bugn
okuduumuzda bize sanki daha dn sylenmi gibi canl ve anlaml gelir.

ok farkl lkelerde ve kltrlerde yetimi insanlar bir araya geldiklerinde, ortak bir dilleri varsa
hemen iletiime geebilir, birbirlerinin duygu ve dncelerini anlayabilirler. Hatta bir gn
dnyamza baka dnyalardan akll varlklar gelirse onlar da anlayabileceimizi, onlarla iletiim
kurabileceimizi hayal ederiz.

Oysa her insann duygular, dnceleri ok kiisel ve kendine zgdr. D dnya ile ilgili
bilgilerimiz duyularmz tarafndan duyu verileri olarak alglanr ve zihnimizde fenomenal
bilincimizde oluturduumuz d dnya modelimizi biimlendirir. Burada soru udur; nasl
oluyor da tamamen zihni tayan bireylere zg olan iki akl ayn iletiim ortamn paylaabiliyor,
birbirleri ile haberleebiliyor, anlaabiliyor? Bu iletiimin ortak tabann oluturan ilkeler ve
temeller nelerdir? Bu ilkeler akll tm varlklarda ortak ise, bu ortaklk onlarn varoluundan,
douundan gelen (apriori) bir zellik midir, yoksa birlikte yaama deneyimi, duyumlar ve
gzlemleri ile sonradan m (aposteriori) ortaya kmaktadr?

nsan akl, alglad duyu verileri ile nce bilincinde kavramlar oluturur, sonra bu kavramlarla
nermeler kurar ve buradan karmlar yapar. Mantkta kavram, dnlm olan herhangi
bir ey anlamndadr. Buradaki ey bir nesne olabilecei gibi, bir durum, bir duygu ya da
bir iliki de olabilir, soyut veya somut, gerek veya sanal olabilir. Kavramlar mantk ileyiinin
temel birimleridir. Dnme ve mantk, kavramlar ve bu kavramlarla oluturulan nermeleri
temel dnme ilkelerine uygun olarak kullanr, karmlar yapar, baka zihinlerle de alveri
yaparak iletiim kurar.

Mantn temel ilkeleri tm insanlarda, topluma ve kltre bal olmadan her zaman her yerde
geerlidir. Mantk ilkeleri, varlklarn ve ilevselliklerini gerekletirmek iin bilinmeye ihtiya
gstermezler; insanlar bilinli olarak aka farknda olmasalar bile bu ilkelere gre dnr ve
akl yrtrler. Bu ilkelere uyulmad zaman dnce aknda elikiler doar, akl yrtmede
doru sonulara varmak imknszlar, dnme ve iletiimin olana ortadan kalkar.

Mantklarn ou, Aristoteles tarafndan formle edilen temel akl ilkesini kabul ederler; 1.
zdelik, 2. elimezlik, 3. nc Halin Olanakszl. Burada ncelikle insan akl ve zihninin
tutarlln, srekliliini ve baka zihinlerle iletiimin olanan salayan temel ilke zdelik
lkesidir. elimezlik ilkesi ve nc halin olanakszl ilkeleri, zdelik ilkesinden tretilebilir.
Byk Alman matematiki ve filozofu Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) bu ilkeye, hem
mantk, hem de varlk alannda geerli olmak zere oluun ve bilmenin byk bir ilkesi olarak
bir yenisini eklemitir: Yeter Sebep lkesi. Leibniz, akl ve mantk iin gerekli temelin sadece iki
ilkeye indirgenebileceini gstermitir; elimezlik (veya zdelik) lkesi ile Yeter Sebep lkesi.

Akln ve Varln lkeleri Sayit Hidayetolu (ubat 2013) 1/6

Bu ilkeler, varlk alannda bakld zaman farkl yaklamlar ileri srlebilse de, dnme
alannda genelde uyulmas zorunlu ve deimez olarak kabul edilirler. Leibniz bu konuya
deinirken yle diyor: Adaleler ve tandonlar yrmek iin nasl zorunlu iseler, akl ilkeleri de
akl iin yle zorunludurlar. Onlarsz asla dnlemez, zihin her an bu ilkelere dayanr. Bu
bakmdan dnmenin temel ilkeleri insann varl ve z ile ilgilidir. nsan ancak onlarla vardr.
nsan doadaki dier canllardan ayran da ite bu zelliidir.

zdelik lkesi (Ayniyet Prensibi)

zdelik ilkesi, dnmenin temelini oluturur; bir eyin kendi varln belirtmesi ve zorunlu
olarak kendisi ile bir ve ayn olmasn ifade eder. Bir ey ne ise odur. Bir ey ayn anda ve ayn
yerde hem kendisi, hem de bir bakas olamaz. Olursa dncede eliki ortaya kar, oysa salkl
dnmede elikiye yer yoktur.

zdelik ilkesi klasik mantkta A, Adr. eklinde ifade edilir. rnein, Masa, masadr, Ahmet,
Ahmettir, ocuk, ocuktur. Sembolik mantkta ise bu ilke A A olarak gsterilir. Metafizik
anlamda, Her nesne kendisidir eklinde ifade edilir. nsan zihni bu ilkeye hem akl
yrtmelerinde, hem de baka zihinler ile etkileimlerinde kendiliinden uyar.

zdelik ilkesinin dnme alannda, her akl ve mantk yrtmede geerli olduu konusunda bir
gr ayrl yoktur. Ayn ilke acaba varlk alan iin de geerli midir? Yani her varlk kendisi ile
zde olmak zorunda mdr? Bu konuda dnrler arasnda gr birlii yoktur.

Varlkta zdelik ilkesinin ilk kurucusu Eleal Parmenides (Do. yak. M.. 515/540) Varlk vardr,
var olmamak yoktur diyerek zdelik ilkesinin varlk alannda geerli olduunu kabul eder. Ayn
ekilde Leibniz de zdelik ilkesini Her ey ne ise odur diye ifade ederek varlk alanna tamtr.
Leibnizi izleyen ve onun rencisi olan Christian Wolff (1679-1754) zdelik ilkesini u ekilde
ifade etmektedir: Her var olan ey, ne ise yine kendinin ayndr; Her A, Adr. Buna karlk Efesli
Herakleitos (yak. M.. 535-475) Ayn rmaklara gireriz ve girmeyiz, biziz ve biz deiliz diyerek
zdelik ilkesinin varlk alannda geerli olmadn, nk var olanlarn srekli bir olu ve deiim
iinde bulunduunu syler. Alman idealist filozof Hegel de (1770-1831) bugnk bedenim dnk
bedenim deildir diyerek varlk alan iin zdeliin geerli olmayacan ifade etmitir.

Mantklarn ou, zdelik ilkesinin insan zihninde zamana, yere ve kiiye bal olmadan
doutan kendiliinden apriori var olduunu, sonraki herhangi bir deneyim veya renme ile ilgisi
olmadn ne srerler. Baz dnrler ise bunun tersine, zdelik kavramnn duyular yolu ile
ve deneyimlerle kazanldn, renilmi aposteriori bir kavram olduunu iddia ederler, kant
olarak da ocuklarn ve baz ruh hastalarnn dnmelerinde bu ilkeye sahip olmadklarn
gsterirler.

zdelik kavram, eitlik veya benzerlik kavramlar ile ayn ey deildir. ki farkl ey birbirlerine
benzer hatta eit olabilirler, ancak bu onlarn mutlaka zde olduu anlamna gelmez. E yumurta
ikizi iki karde ok benzer olmalarna karlk iki farkl varlktr ve zde deillerdir, birisi
Ahmettir, dieri Mehmet. ki varlk arasndaki benzerliin artmas, son aamada onlar
eitleyebilir ancak onlar yine de zde saylmazlar. Ann Bye eit olmas (A=B) onlar zde
yapmaz, nk eit olmalarna ramen hala birisi A, dieri Bdir. rnein A=2+2, B=4 ise A=B
eitlii doru olarak 2+2=4 eklinde yazlabilir ancak eitliin iki tarafndaki terimler yine de zde
deildir. zdelik, bir eyin kendisi ile zdeliidir, yani kendisi ile aynl ve bir olmasdr.

Akln ve Varln lkeleri Sayit Hidayetolu (ubat 2013) 2/6

zdelik ilkesi ile yaplm nermeler analitik nermelerdir. rnein Bekr, evli olmayandr.
nermesi zdelik ilkesine uyar, her zaman dorudur, znesi olan Bekarn anlam, tanm olarak
yklemi olan evli olmayan anlamn kapsar. zdelik ilkesine gre kurulmu bir nerme,
totolojik ve analitik olmakla bize znesinin anlamnda zaten var olana ek olarak yeni bir bilgi
vermez, yeni bir anlam veya varlk alan dourmaz, sadece znede zaten var olan anlam tekrarlar
ve onu geniletir.

zdelik ilkesi, ne srlen nermeler her ne kadar bize yeni bir bilgi vermekten uzak da olsa yine
de doru dnme ve akl yrtmeler iin temel ilkedir. Akl yrtrken tutarl kalabilmemiz iin
nermelerimizdeki terimlerin anlamlarnn ve ieriklerinin en azndan akl yrtmenin bandan
sonuna kadar ayn kalmas gerek arttr. Akl yrtmenin anlaml ve tutarl olmas ancak byle
salanabilir. zdeliin bu ekilde saptanmas, henz bir dncenin hakikat olmakln garanti
etmez; fakat bu ilke, bir dncenin hakikat olmas iin zorunlu bir kouldur. Baka bir deyile,
zdelik ilkesi bilgi iin gerekli, fakat yeterli olmayan bir lttr.

Bu ilke olmasa nesneleri adlandramazdk, nk masa ayn zamanda sandalye de olsayd,

nermelerimizde masann tanm ve ilevi konusunda tutarl bir dncemiz olamazd.
nmzde duran masa/sandalyeye tabamz koymamz m uygundur yoksa oturmamz m
uygundur bilemezdik. zdelik ilkesi geerli olmasayd olu halindeki znelerin zaman iinde her
andaki farkl nitelikleri iin farkl adlandrmalar yapmak zorunda kalrdk. Hlbuki insan zihni
zdelik ilkesine uygun olarak Ahmeti zaman iindeki nitelik ve nicelik olarak gsterdii
deiime ramen ayn varlk olarak, Ahmet olarak kabul etmeye devam eder. Ayn ekilde
Menderes Irma ak iinde her an bir olu ve deiim halindedir, fakat kysnda rman akn
gzleyen Ahmet iin o hep Menderes Irmadr. Her iki halde de deimeyen ey, Ahmet ve
Menderes Irma iin zihnimizde oluturduumuz kavramlardr.

Zihnimiz zaman ve meknda deiim iinde var olan anlamak, bu anlayn kalcln salamak
iin onu bir kavram olarak oluturur ve saklar. te, srekli deiim ve devinim iindeki fiziksel
varlklar deilse bile varlklarn zaman ve mekn balantlarnn dnda, zihnimizde
oluturduumuz kavramlar zdelik ilkesine uyar. Eer zihnimizde zdelik ilkesi olmasayd ya
da zihnimiz bu ilkeye tutarl bir ekilde uymasayd hibir oluu kavrayamazdk. Ayn ekilde
zdelik ilkesine uymayan bir zihin iin elimezlik lkesi ve dier temel ilke olan nc Halin
Olmazl ilkesi de anlamsz kalrd.

zdelik lkesi, kendi bana bir zihnin srekli ve tutarl anlama olanan salad gibi birden
fazla zihnin birbirlerini anlamas ve iletiim salamas iin de gereklidir. Baka bir deyile,
zihinler arasnda karlkl anlay ve iletiimin temelinde zdelik lkesi bulunur. Salkl
iletiim ancak kullanlan terimlerin taraflar iin bir ve ayn anlamda olmasyla olanakldr.
letiim ve tartmann doru, anlaml ve verimli bir ekilde yrtlebilmesi, iletiim kuran
zihinlerde terimlerin anlam birliinin var olmasna baldr.

Sonu olarak zdelik ilkesi kiiye, her an deiim iinde olan varl anlama ve onun zerinde
dnebilme imknn salarken ayn zamanda insanlar arasndaki iletiimi de olanakl klarak
insanlarn birlikteliinin ve toplu olarak yaayabilmelerinin yolunu aar.

elimezlik lkesi (Tenakuzsuzluk Prensibi)

zdelik ilkesi nermeyi sadece kendisi ile tanmlarken elimezlik ilkesi onu bakas, kendisi-
olmayan ile birlikte ele alr ve tanmlar. Bir ey hem kendisi, hem de kendisi-olmayan olamaz.,

Akln ve Varln lkeleri Sayit Hidayetolu (ubat 2013) 3/6

olursa dnmede eliki doar. Bu ilkede ortaya konulan dnce, bir nermenin yalnzca bir tek
doruluk deeri tayabilecei, hem doru hem de doru-deil olamayacadr. Klasik mantkta
ifadesi A, A-olmayan deildir eklinde ifade edilir. Sembolik mantkta ise bu ilke ~(A ^ ~A)
olarak gsterilir.

elimezlik ilkesi, aslnda zdelik ilkesi olmadan dnlemez, tasarlanamaz. Bir eye A dedik
mi, A-olmayan, Aya eit veya benzer olanlar da iinde olmak zere, Aya zde olmayan her
ey demektir. elimezlik ilkesi zdelik ilkesinin bir onaylan olarak da grlebilir. Bu ilkeyle
aslnda, Ann A ile A-olmayann da A-olmayan ile zdelii dnlmektedir.

elimezlik lkesi, aslnda zdelik lkesi ile tanmlanan dnme evrenimizi verimli bir genilie
tamaktadr. Bu ilke ile akl artk A ile snrl kalmaktan kurtulmakta, evrene A-olmayan her
ey, ~Aler de eklenmektedir. ~A, A olamayanlarn tmn kapsad iin dncemiz de tm
evreni kapsar hale gelmektedir. elimezlik ilkesi bize, zdelie ek olarak kendi-olmama,
baka-olma olanan da dndrtmektedir. Bu ilke ile dnce evreni A olan ve A-olmayan
olarak kapsayc bir ekilde ikiye ayrlmaktadr.

Bu ilke ile ifade edilen elime kavram kart olma ile ayn ey deildir. kisi arasnda mantk
asndan ve olgu asndan fark vardr, baka bir ifade ile eliki ile kartlk ayn ey deildir.

elimezlik lkesi A ile A-olmayann ayn anda birlikte doru olamayacan ifade eder. Kartlk
ifade eden iki nerme ise ayn anda doru olabilir. rnein Btn insanlar lmldr ifadesi
doru ise eliii olan Baz insanlar lml deildir ifadesi kesinlikle ve daima yanltr. Buna
karlk Baz insanlar filozoftur doru nermesinin kart olan Baz insanlar filozof deildir
nermesi de dorudur.

elimezlik ilkesi ile kurulan bir nerme ve eliii arasnda hibir zaman ara deer bulunmazken
kart nermeler arasnda ara deerler var olabilir. rnein Bu su scaktr nermesi ile eliii
Bu su scak-olmayandr nermelerinden biri doru ise dieri zorunlu olarak yanltr, baka
trls dnlemez. Buna karlk kart nermeler arasnda ara deerler bulunabilir. rnein
Bu su scaktr nermesi ile kart Bu su souktur nermesi arasnda Bu su lktr gibi bir
nermenin bulunmas dnmede bir eliki yaratmaz.

elimezlik lkesi ile kurulmu nermeler de zdelik nermeleri gibi zorunlu olarak dorudur,
aksi halde eliki kanlmaz olur. Bir nermenin kendisi doruysa kendisi-olmayan yanltr, ya
da kendisi yanl, kendisi-olmayan dorudur, biri doru ise dieri yanltr. eliki ieren
nermeler ayn anda birlikte ne doru, ne de yanl olurlar. Baka bir ifade ile bir yarg bildiren
cmlede zneye ayn yklem ayn anlamda ve ayn zamanda hem olumlu hem de olumsuz olarak
yklenemez, yklenirse dncede eliki olur.

nsan zihninin elimezlik lkesine kar duyarl, dier ilkelere olan duyarlndan daha fazladr.
Baka deyile, insan bu ilkeye uyma zorunluluunda olduunun bilincine daha aka sahiptir.
rnein, Ayn zerinde bir adam oturuyor ifadesi mantksal olarak geerli bir nermedir, buna
inanan insanlar da olabilir, ancak Ayn zerinde bir adam hem oturuyor hem de oturmuyor
ifadesi mantk asndan geersiz bir nermedir ve doru kabul edilmesi dncede eliki ve
karmaa yaratr. Bu ilkeyi de kapsayan mantk yapsnn, her akll varlkta ve ilkel toplumlar
dhil bilinen tm insan topluluklarnda var olduu grlmektedir. elimezlik lkesinin, insan
evriminin belli bir zamannda ortaya km, yani sonradan kazanlm bir zellik deil, insan

Akln ve Varln lkeleri Sayit Hidayetolu (ubat 2013) 4/6

aklyla birlikte var olan, her zaman ve her toplumda geerli evrensel bir ilke olduu
anlalmaktadr.

nc Halin Olmazl lkesi (nc kkn mknszl Prensibi)

nc Halin Olmazl lkesi, dnme ve konuma evrenimizi ikiye bler ve bu iki blgenin tm
evreni kapladn ifade eder: A blm ve A-olmayan blm. Bir nerme ya dorudur ya da
yanltr; bunlarn dnda nc bir deer alamaz. Baka bir deyile, A ile A-olmayan arasnda
nc bir olanak yoktur, doru ve yanl dnda nc bir doruluk deeri olmaz. Sembolik
mantkta bu ilke A v ~A olarak gsterilir. nc Halin Olmazl lkesi yle de ifade edilebilir:
Her X, ya A ya da A-olmayan olmak zorundadr; nc bir hal dnlemez.

Bu ilke, bir nerme iin doru ve yanl deerlerin dnda bir deer olamayacan kesin bir
biimde ifade eder. Bylece bir nermenin doruluunu ispatlamak yerine yanllnn
yanlln ispatlayarak onun doruluunu kantlamak olana doar. Bu tr kantlamaya
samaya indirgeme veya olmayana ergi yntemi denir. Bu yntemde ispatlanmak istenilen
nermenin eliii doru kabul edilir ve bu kabuln sonuta yarataca mantksal eliki gsterilir,
bylece nc halin olmazl ilkesi kullanlarak nermenin doruluu ispatlanm olur.

Samaya indirgeyerek yaplan kantlamalarn sembolik mantktaki karl, deillemenin

deillemesidir. Mantkta bu ileme ifte deilleme de denir. ifte deilleme olumsuzlamann
olumsuzlanmas, yani yanln yanllanmasdr. Bu ilke, sembolik mantkta yle ifade edilir:
~~A = A, baka bir deyile ifte deilleme evetlemedir. Bu ilkeye gre eer X dnme
evreninin ~A blgesinde deilse A blgesinde olmak zorundadr, nk evrende bulunabilecei
baka bir yer yoktur.

nc Halin Olmazl lkesine zellikle yirminci yzylda ok gl itirazlar da gelmitir. Bu

itirazlara gre, A ve A-olmayan gerekten tm dnce evrenini kapsyorsa bizim bu iki blgenin
dnda yer alacak bir X dnmemiz olanaksz olmalyd. Ayrca A ve A-olmayan bir arada
dnme evrenimizin snrlarn kapsayc bir ekilde izmektedir, oysa dnmemize snr izmek
ayn zamanda onu kstlamak ve zorlamak anlamna da gelir. Dier taraftan dnme evrenimizin
snrlar olmad kabul edildiinde, snrlar olmayan bu evrenin dnda bir X dnmek yine
mmkn deildir. Bu itirazlara gre nc halin olmazl ilkesini temel mantk ilkesi olarak
kabul etmek zorunlu ve gerekli deildir.

Yeter-Sebep lkesi (Sebeb-i Kfi Prensibi)

zdelik, elimezlik ve nc Halin Olmazl ilkeleri, biimsel dnme iin yeterlidir.
Biimsel bilimler olan mantk ve matematikte zihin sadece bu ilkelere dayanarak geerli akl
yrtmelerde bulunabilir. Buna karlk dnce evreni, olgular evreni ve varlk evrenine
geniletildiinde bu ilkeler gereklik zerindeki her eyi syleyebilmek iin yeterli olmayabilir.
Varlk evreninde bir ey sylemeye altmzda, var olmak iin gerekli ve yeterli koulu dile
getiren Yeter-sebep lkesine ihtiya duyarz. Her eyin, neden var olduunu ve neden olduu
gibi var olduunu gerektiren bir sebebi vardr.

Yeter-sebep lkesi, bat dncesinde daha nceleri de ifade edilmi olmasna karlk ilk olarak
Leibniz tarafndan gl bir biimde varln, oluun ve bilmenin byk bir ilkesi olarak ileri
srlmtr. Leibniz tek bana elimezlik ilkesini gerekliin en yksek lt olarak yetersiz
grm ve yeter-sebep ilkesini elimezlik ilkesi ile birlikte akln ve varln temel ilkesi olarak
kabul etmitir. Lebiniz, Monadolojinin 31. Ve 32. paragraflarnda yle diyor:

Akln ve Varln lkeleri Sayit Hidayetolu (ubat 2013) 5/6

Akl yrtmelerimiz iki byk ilkeye dayanrlar: Birincisi elimezlik ilkesidir. Bu ilke gereince
elimeyi ihtiva eden eye yanl ve yanla zt veya yanlla eliik olana da doru hkmn
veririz.

kincisi yeter sebep ilkesidir. Bu ilke gereince yeter sebep olmadka hibir vakann doru veya
mevcut, ifade edilen hibir hkmn hakiki olmayacan, vakann niin byle olup ta baka trl
olmadn dikkate alrz. Hlbuki bu sebepler ok defa bizce belli deildir.

1950-1952 yllarnda stanbul niversitesinde de dersler vermi Alman felsefe tarihisi Heinz
Heimsoeth (1886-1975), Leibnizin yeter sebep ilkesini akln ilkesi saymasn yle yorumluyor:
Hakikat iddiasnda bulunan her hkmn bu hakikat iddias temellendirilmi olmaldr. Byle bir
hkm sebepsiz hibir iddia ortaya atmamaldr. Baka bir deyile Biz yarglarmz, savlarmz
ancak yeterli bir nedenin ak olarak var olduu yerde ortaya atmalyz.

elimezlik ilkesi, iki eliik hkm arasnda birisinin doru dierinin yanl olduunu syler ama
hangisi dorudur onu belirtmez. Yalnz iki nerme arasndaki iliki ile ilgilidir, bu bakmdan
biimseldir. Yeter-sebep ilkesinde ise sebep ararken ama hangisinin doru olduunu tespit
etmektir. Yani ayn zamanda hkmlerin ierikleri ile ilgilidir. Alman filozof Schopenhauer (1788-
1860 ) Leibnizden yz yl sonra, bu ilke ile ilgili sorunlar doktora tezinde Yeter-sebep lkesinin
Drt Kayna Hakknda adyla detayl olarak ele almtr.

Faydalanlan Kaynaklar
1- en, A. Kadir, Klasik Mantk, Asa Kitabevi, Bursa 2004
2- ner, Necati, Mantn Ana lkeleri ve Bu lkelerin Varlkla Olan likileri, Felsefe Yolunda
Dnceler, Aka Yaynlar, Ankara 1999
3- zlem, Doan, Mantk, Notos Kitabevi, stanbul 2012
4- ner, Necati, Bilginin Serveni, Vadi Yaynlar, stanbul 2008
5- Heimsoeth, Heinz, Felsefenin Temel Disiplinleri, ev. Takiyettin Mengolu, Dou Bat
Yaynlar, Ankara 2007
6- Grnberg, Teo, Mantk Terimleri Szl, ODT Gelitirme Vakf Yay., Ankara 2003
7- Ural, Prof. Dr. afak, Klasik Mantk I , Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesi Yayn, stanbul
2010

Akln ve Varln lkeleri Sayit Hidayetolu (ubat 2013) 6/6