TRODIMENZIONALNA

ANALIZA NAPONA
8
8.1. Uvod
U ovom poglavlju objanjene su postavke trodimenzionalne analize napona
i deformacija vrstog tijela. Prilikom diskretizacije trodimenzionalnih tijela
koriste se elementi sa kojima se mora tanije i paljivije raditi nego kod
dvodimenzionalnih sluajeva. Primjeri primjene trodimenzionalne analize su
brojni i obuhvataju analize kuita motora, brana za hidrocentrale,
debelostjenih posuda izloenih djelovanju pritiska, razliite vrste otkovaka i
odlivaka sloenog geometrijskog oblika npr. za automobilsku industriju, itd.

Osnovni trodimenzionalni elementi su tetraedar, pravilni paralelepiped

(kvadar), izoparametarski trodimenzionalni elementi i drugi koji e biti
prikazani u ovom poglavlju.

8.2. Trodimenzionalno stanje napona i

deformacija
Ako se iz napregnutog tijela izdvoji kvadar dimenzija dx, dy i dz na
njegovim stranicama e se javiti normalni i tangencijalni naponi kako je
prikazano na slici 8.1.

Trodimenzionalna analiza napona

249
 y, v

yx

yz xy
x x, u
zy xz
dy
zx
z dz

dx
z, w

Slika 8.1. Trodimenzionalno naponsko stanje

Okomito na povri elementa, u pravcu ose x, y, z javie se normalni naponi

x , y , z , a u ravnima povri djeluju tangencijalni naponi xy , yx i zx .
Veza pomjeranja i deformacija u x, y, z pravcu data je izrazima 8.1.

u v w
x ; y ; z , (8.1)
x y z

dok su klizanja odnosno smiue deformacije:

u v
xy yx
y x
v w
yz zy (8.2)
z y
w u
zx xz
x z

U vektorskom obliku naponi i deformacije mogu se pisati kao:

Trodimenzionalna analiza napona

250
 x x

y y

z z (8.3)
xy xy
yz yz

zx zx

Veza napona i deformacija za elastini izotropan materijal je:

D (8.4)

Prethodno je napomenuto da je D konstitutivna matrica koja zavisi od

karakteristika materijala E i i ima dimenzije 6x6.

1 0 0 0
1 0 0 0

1 0 0 0
1 2
D E 0 0 (8.5)
(1 ) (1 2 ) 2
1 2
0
2
1 2

2

8.3. Konani element u obliku tetraedra

Konani element u obliku tetraedra odreen je sa etiri vora 1, 2, 3, 4 i
postavljen u koordinatni sistem xyz. vorovi se obiljeavaju idui od manje
ka veoj numerikoj vrijednosti broja vorova u smjeru suprotnom od
kretanja kazaljke na satu.

Trodimenzionalna analiza napona

251
 w4

z,w 4 v4

y,v
u4
x,u w3
w1
v1 3 v3

1 u3
u1
w2

v2
2
u2

Slika 8.2. Konani element u obliku tetraedra

8.3.1. Pomjeranja
Vektor nepoznatih pomjeranja u vorovima je:

u
d v (8.6)
w

gdje su funkcije pomjeranja u tri okomita pravca

u = a1 + a2 x + a3 y + a4 z

v = a5 + a6 x + a7 y + a8 z (8.7)

w = a9 + a10 x + a11 y + a12 z

linearne funkcije koordinata vorova.

Opta funkcija pomjeranja moe se pisati u obliku:

Trodimenzionalna analiza napona

252
 a1

u a1 a 2 x a 3 y a 4 z 1 x y z 0 0 0 0 0 0 0 0 a2
(8.8)
v a 5 a 6 x a 7 y a 8 z 0 0 0 0 1 x y z 0 0 0 0
w a a x a y a z 0 0 0 0 0 0 0 0 1 x y z
9 10 11 12
a12
Funkcije nepoznatih pomjeranja u svim vorovima su:

u1 = a1 + a2 x1 + a3 y1 a4 z1
u2 = a1 + a2 x2 + a3 y2 a4 z2
u3 = a1 + a2 x3 + a3 y3 a4 z3
u4 = a1 + a2 x4 + a3 y4 a4 z4
v1 = a5 + a6 x1 + a7 y1 a8 z1 (8.9)
v2 = a5 + a6 x2 + a7 y2 a8 z2

:
w4 = a9 + a10 x4 + a11 y4 a12 z4

Posljednji izraz moe se napisati u obliku:

u1 1 x1 y1 z1 a1
u 1 z 2 a
2 x2 y2 2
(8.10)
u3 1 x3 y3 z3 a3
u4 a4
1 x4 y4 z4

Prva etiri koeficijenta ai dobiju se na osnovu:

a x1u (8.11)

gdje je x matrica 4x4, ija je inverzna matrica x-1 .

Analogno izrazu (8.10) mogu se pisati vektori ostalih pomjeranja u funkciji

od ai koeficijenata:

v1 1 x1 y1 z1 a5
v 1 z 2 a
2 x2 y2 6
(8.12)
v3 1 x3 y3 z3 a7
v4 a8
1 x4 y4 z4

Trodimenzionalna analiza napona

253
i
w1 1 x1 y1 z1 a9
w 1 z 2 a
2 x2 y2 10
(8.13)
w3 1 x3 y3 z3 a11
w4 a12
1 x4 y4 z4

determinanta matrice 4x4 u izrazima (8.12) i (8.13) je:

1 x1 y1 z1
1 x2 y2 z2
6V (8.14)
1 x3 y3 z3
1 x4 y4 z4

gdje je V zapremina tetraedra.

Inverzna matrica (8.10) je x-1

1 2 3 4

1 1 2 3 4
x1 (8.15)
6V 1 2 3 4

1 2 3 4

Koeficijenti 1 , 2 ........ 4 se raunaju po izrazima:

x2 y2 z2 1 y2 z2 1 x2 z2 1 x2 y2
1 x3 y3 z3 , 1 1 y3 z3 , 1 1 x3 z3 , 1 1 x3 y3
x4 y4 z4 1 y4 z4 1 x4 z4 1 x4 y4

x1 y1 z1 1 y1 z1
2 x2 y3 z3 2 1 y3 z3
x4 y4 z4 1 y4 z4

Trodimenzionalna analiza napona

254
 1 y1 z1 1 y1 z1
2 1 y3 z3 2 1 y3 z3
1 y4 z4 1 y4 z4

x1 y1 z1 1 y1 z1
3 x2 y2 z2 3 1 y2 z2
x4 y4 z4 1 y4 z4

1 y1 z1 1 x1 y1
3 1 x2 z2 3 1 x2 y2
1 x4 z4 1 x4 y4

x1 y1 z1 1 y1 z1
4 x2 y2 z2 4 1 y2 z2
x3 y3 z3 1 y3 z3

1 x1 z1 1 x1 y1
4 1 x2 z2 4 1 x2 y2 (8.16)
1 x3 z3 1 x3 y3

U optem obliku funkcija pomjeranja se moe napisati u zavisnosti od

poznatih funkcija oblika i nepoznatih pomjeranja u vorovima. Nepoznate
pomjeranja se mogu

u1
v
1
u N1 0 0 N2 0 0 N3 0 0 N4 0 0 w1

0
(8.17)
v 0 N1 0 0 N2 0 0 N3 0 0 N4
w 0 N 4 u4
0 N1 0 0 N2 0 0 N3 0 0

v4

w4

nai iz jednaina (8.10), (8.12) i (8.13), pri emu se prethodno odrede

koeficijenti 1... 4 i a1... a12, na opisani nain.

Trodimenzionalna analiza napona

255
Funkcije pomjeranja su:

1 1 x 1 y 1 z 2 2 x 2 y 2 z
N1 , N2
6V 6V
(8.19)
3 x 3 y 3 z 4 x 4 y 4 z
N3 3 , N4 4
6V 6V

8.3.2. Deformacije
Vektor deformacija tetraedra dobije se na osnovu izvoda pomjeranja

u
x

v
x
y
y w

z u z v (8.20)
xy
yz y x
v w
zy
z y
w u
x z

Kada se odrede parcijalni izvodi izraza (8.19) ,moe se nai

B d (8.21)

U stvari matrica B sastoji se od etiri submatrice B1 do B4 tj.

B B1 B2 B3 B4 (8.22)

gdje je:

Trodimenzionalna analiza napona

256
 N1
x 0 0

0 N1
0 1 0 0
y
0 0
N1 1
0 0
z 1 0 0 1
B1 N N1
(8.23)

1
0 6V 1 1 0
y x 0 1 1
0 N1 N1
1 0 1

z y
N N1
1 0
z x

Analogni izrazi mogu se pisati za preostale matrice [B2], [B3] i [B4].

8.3.3. Naponi
U bilo kojoj taki tetraedra napon se sastoji od est komponenti koje ine
vektor napona.

D (8.24)

Matrica elastinih koeficijenata D data je izrazom (8.5).

Kada se (8.21) uvrsti u (8.24) dobije se:

D B d (8.25)

8.3.4. Matrica krutosti i jednaina

Matrica krutosti tetraedra za koordinatni sistem xyz je:

k B T DB dV . (8.26)
v

Ako su matrice B i D konstantne tada je matrica krutosti reda 12x12.

Trodimenzionalna analiza napona

257
 k BT DBV . (8.27)

Vektor vornih sila sopstvene teine tijela je:

fb N T x dV (8.28)
v

gdje je N matrica reda 3x12 i

xb
x yb (8.29)
z
b

Ako su sile sopstvene teine konstantne one se mogu ravnomjerno

rasporediti u vorove tetraedra.

Povrinske sile daju se izrazom:

f s N T T dS (8.30)
s

To je sluaj kada npr. na povrinu odreenu vorovima 1, 2, 3 djeluje

pritisak p. Vektor povrinskih sila je:

px
f s N p y dS
T
(8.31)
s p
z

gdje su: px , py i pz projekcije pritiska na ose x, y i z.

Nakon integriranja dobije se:

Trodimenzionalna analiza napona

258
 px
p
y
pz

px
py

S123 pz
fs (8.32)
3 px
py

pz
0

0
0

gdje je S123 povrina odreena vorovima 1, 2 i 3.

Primjer 8.1.

Odrediti matricu krutosti konanog elementa oblika tetraedra, prikazanog

na slici 8.3. Zadano je E = 30106 kN/m2, V = 0,3 cm3. Koordinate vorova
date su na slici 8.3.

1(1,1,2)

3(0,2,0)
(0,0,0) 2
y

x
4(2,1,0)

Slika 8.3. Tetraedar sa vorovima u tjemenima

Trodimenzionalna analiza napona

259
Prvo treba odrediti zapreminu elementa i sve koeficijente i i i i . Prema
(8.14):

1 1 1 2
1 0 0 0
6V 8 m3
1 0 2 0
1 2 1 0

Na osnovu (8.16):

0 0 0 1 0 0
1 0 2 0 0 1 1 2 0 0 1 0 1 4
2 1 0 1 1 0

2 = 8 2 = -2 2 = - 4 2 = -1

3 = 0 3 = -2 3 = 4 3 = -1

4 = 0 4 = 4 4 = 0 4 = -2

Funkcije oblika odrede se prema (8.19):

4z 8 2x 4 y z
N1 N2
8 8
2x 4 y z 4x 2z
N3 N4
8 8

Poznato je da zbir svih funkcija oblika mora biti N1 + N2 + N3 + N4 = 1. Ako

je ovaj uslov ispunjen gornji rezultati su tani. Matrice B se odreuju
prema (8.23):

Trodimenzionalna analiza napona

260
 0 0 0 1 / 4 0 0
0 0 0 0 1/ 2 0

0 0 1 / 2 0 0 1 / 8
B1 B2
0 0 0 1 / 2 1 / 4 0
0 1/ 2 0 0 1 / 8 1 / 2

1 / 2 0 0 1 / 8 0 1 / 4

1 / 4 0 0 1/ 2 0 0
0 1/ 2 0 0 0 0

0 0 1 / 8 0 0 1 / 4
B3 B4
1/ 2 1/ 4 0 0 1/ 2 0
0 1/ 8 1/ 2 0 1/ 4 0

1 / 8 0 1 / 4 1 / 4 0 1 / 2

Matrica elastinih koeficijenata rauna se po izrazu (8.5):

0,7 0,3 0,3 0 0 0

0,7 0,3 0 0 0

30 10 6 0,7 0 0 0
D
(1 0,3) (1 0,6) 0,2 0 0
0,2 0

0,2

k = BT D B V je izraz po kom se rauna matrica krutosti poto su sve

matrice konstantne. Koritenjem raunara nae se B, zatim BT a zatim
sve matrice pomnoe.

0 0 0 0 0 4 0 0 4 0 0
0 0 0 0 4 0 0 0 0 4 0

0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 4
B B1 B2 B3 B4
0 0 0 0 0 0 0 0 4 4 0
0 4 0 0 0 4 0 0 0 4 4

4 0 0 0 0 0 0 4 4 0 4

Trodimenzionalna analiza napona

261
Matrica krutosti tetraedarskog elementa [k] je reda 12 x 12.

8.2.3. Elementi tetraedra vieg reda

Osim tetraedra sa vorovima u tjemenima, konani elementi oblika
tetraedra mogu imati vorove i na sredinama stranica s tim da se za
interpolacione funkcije usvoje polinomi drugog reda sa 30 stepeni slobode
(10 vorova po 3 pomjeranja).

z 4
y
10 9
x

8 6 3
1

7 5

Slika 8.4. Tetraedar sa vorovima u tjemenima i na sredinama stranica

Element tetraedra sa konstantnim pomjeranjima oznaava se sa CST

(Constant Strain Tetrahedronal Element), slika 8.2. Element na slici 8.4.
oznaava se kao LST (Linear Strain Tetrahedronal Element).

U prvom sluaju deformacije se u elementu aproksimiraju konstantama, a

kod LST elemenata linearnim funkcijama.

Aproksimacije konstantama i linearnim funkcijama nisu jedine

aproksimacije.

Kod linearne aproksimacije funkcije pomjeranja su kvadratni polinomi.

Slijedei vii stepen aproksimacije su polinomi treeg reda, prema
Pascalovom tetraedru, slika 8.5.

Trodimenzionalna analiza napona

262
 4

13 12

20 11
14 19
18
1 3
7 8
5 16 10
6 9
2

Slika 8.5. Pascalov tetraedar

Takav element ima 20 vorova i 60 stepeni slobode u vorovima. Element

ima vorove u tjemenima i na treini i dvije treine stranica. Umjesto tog
elementa moe se uzeti i element prikazan na slici 8.6. U svakom voru
uzimaju se pomjeranja u vorovima u tjemenima i na sredinama povri.
Osim tih pomjeranja (8 vorova x 3 pomjeranja = 24 stepena) tjemeni
vorovi mogu imati i prve izvode tj. pomjeranja (npr. u voru 1:
u1 u1 u1 v1 u
, , , ....... 1 ). Za sve vorove u tjemenima to je 4
x y z x z
vora x 9 izvoda = 36 stepeni slobode.

8
7 6
3
1
5

Slika 8.6. Tetraedar sa vorovima na sredini stranica i povri

Trodimenzionalna analiza napona

263
U tabeli 8.1 dat je pregled elemenata tetraedra sa razliitim brojem stepeni
slobode i redom polinoma kojim se pretpostavljaju interpolacione funkcije.

Tabela 8.1. Konani elementi oblika tetraedra

Element Nepoznate veli- Broj Broj stepeni Red
tetraedra ine u vorovima vorova slobode polinoma
u, v, w 1
(pomjeranja 4 12 linearna funkcija
vorova) pomjeranja,
konstantne deform.
u, v, w 2
(pomjeranja 10 30 kvadratna funkcija
vorova) pomjeranja,
linearna
funkcija deformacija
u, v, w 3
(pomjeranja 20 60 kubna funkcija
vorova) pomjeranja,
kvadratna funkcija
deformacija
o u, v, w
o u, v, w
u u u
x y z 3
v v v kubna funkcija
8 60 pomjeranja,
x y z kvadratna funkcija
w w w deformacija

x y z
pomjeranja
vorova i prvi
izvodi pomjeranja
u, v, w
pomjeranja 16 48 3
vorova

u, v, w
u w 4 48 3
....
x z

Trodimenzionalna analiza napona

264
Tetraedri su vrlo pogodni za proraune prostornih struktura. Automatskim
kreiranje mree je sastavni dio svakog softwarea. Zato nema problema koji
su postojali zbog nepreglednosti mree i numerisanja vorova.

8.3. Konani element u obliku kvadra

Osnovni element oblika kvadra ima vorove u tjemenima. Matrica krutosti
najlake se dobije na osnovu matrica krutosti konanih elemenata u obliku
tetraedra.

vorovi imaju pomjeranja u pravcu osa x, y i z, pa je vektor pomjeranja u

transponovanom obliku:

d u1 v1 w1..........u8 v8 w8 T (8.33)

a vektor sila:

f f x1 f y1 f z1.......... f x8 f y 8 f z 8
T
(8.34)

U tabeli 8.2. date su karakteristike konanih elemenata u obliku kvadra.

Tabela 8.2. Konani elementi oblika kvadra

Element Nepoznate veli- Broj Broj stepeni Red
ine u vorovima vorova slobode polinoma

u, v, w 8 24 1

u, v, w 20 60 2

u, v, w 32 96 3

u, v, w 27 81 2

Trodimenzionalna analiza napona

265
Tabela 8.2. Konani elementi oblika kvadra
Element Nepoznate veli- Broj Broj stepeni Red
ine u vorovima vorova slobode polinoma

u, v, w 64 192 3

u, v, w
u w 8 96 3
....
x z

Trodimenzionalna analiza napona

266