POSTMODERN SYLEM VE iNSAN HAKLARI

Yrd. Do. Dr. lht Arslan

POlis Akademisi

zet
Bu makale, postmodernizmin insan haklarna bakn e1ctirel bir analize tabi tutmaktadr.
Evrensel insan haklar dncesiyle postmodern sylem arasnda bir uyumsuzluun olduu ortaya
konmaktadr. Postmodernizmin, zerk birey ve evrensellik gibi kavramlara ynelik ykc eletirisi,
insan haklarnn dayand tt'orik temelleri sarsmaktadr. Bu yaznn argmanlarndan birisi de,
insan haklarna ynelik postmodern eletirinin kimi hak teorisycnlerini pragmatizmin ekim alanna
srkledii ve bunun sonucu olarak da insan haklarnn "temelci" yaklamla merulatrlmasndan
vazgeildii eklindedir. Makale, postmodernisterin aslnda insan haklar gibi modernitenin etik
sorunlarna duyarsz olmad, ancak iddia ettikleri gibi insan haklarna "yeni bir yaklam" da
henz ortaya koyamadklar saptamasyla sona ermektedir.

Posr,modem DiseouTse and Human Rights

Abstract
This artiele aims to critically explore the post-modern discourse on human rights. It argues
that there is an incompatibity bctween the idea of universal human rights, and the relativistic
approach of the postmodern writers. The post-modern attack on such concepts as autonomous
individual and universality has undermined the thcoretical grounds of human rights. This artide
also daims that one of the results of the post-modern critique of human rights is that so me human
rights theorists have retreated into the citadel of an unreflected pragmatism. The post-modernists, so
conduds the artiele, are aware of the importance of human rights, eVen though they have not yet
presented the "novel apprnach to human rights.
u
2 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-1

Postmodern Sylem ve nsan Haklar

Postmodernizm ve insan haklar, gunumuzun en ok tartlan

kavramlarndandr. Tartmal olduu kadar da itibarl kavramlar bunlar.
Itibarar, biraz moda olularndan biraz da etki alanlarnn geniliinden
kaynaklanyor. Insan haklar gnmzn yegane "evrensel ideoloji"si olarak
alglanmaktadr. Postmodernizmin ise mdahale etmedii, dokunmad hemen
hi bir entelektel alan kalmad. Ayn zamanda belirsiz bir kavram
postmodernizm.1 Dahas bu belirsizlik, onu belirleyen en nemli zellik.
Postmodernizm, dier yandan negatif eilimli bir kavram olup, daha ok "u
deil", "bu deil" ya da "una kar", "buna kar" kalplaryla ifade edilmektedir.
postmodernizm, ksaca modernizmin taraf olduu ve savunduu bir ok eye
kar olarak belirmektedir. (JAMESON,1988: 3) Bu kar olunanlardan bir ksm,
insan haklarnn yasland temelleri tekil etmektedir.
postmodernister, insan haklarnn dayand temelleri eletirirken iki
noktada odaklayorlar: "meta-anlatlar" ve "zne" (Subject) kategorisi. Bir
taraftan meta-anlatlarn baskc ve totalci ynne dikkat ekilirken, dier
yandan bireyin ve bireyselliin sonu tezi ileri srlmektedir. Ancak hemen
belirtmek gerekir ki, postmodernistler "znellik" (subjectivity) kavramndan
ziyade, Descartes dneminden bugne yasal, siyasal, bilimsel ve estetik
sylemlere damgasn vuran tekil ve zc "zne" (Subject) kategorisine kar bir
sava ilan etmilerdir. Bu anlamda zne, ayn zamanda, postmodern sylemin
kar kt meta-anlatlardan birini tekil etmektedir. Althusser'in belirttii
gibi, bireylerin zneletirilmesi "biricik" ve merkezi" bir zne'nin (byk ile)
varln gerektirmektedir. Szgelimi, Hrstiyanln Tanrs, (dier dinsel ve
politik ideolojilerin merkezi kavramlar gibi) adna bireylerin zneletirildii
Biricik ve Mutlak zne'dir. (ALTHUSSER, 1984: 52-53)

Postmodernizm ve postmodernite terimleri f<rkl yazarlara gre farkl anlamlar

tayabiliyor. Bu terimlcrin tanmlar ve farkl af;rmlaryla ilgili olarak u kaynaklara
baklabilir: (GlDDENS, 1990: 45-52; BEST /KELLNER, 1991: 5; SARUP, 1993: 130-132;
BERTENS, 1995: 3-19; YILMAZ, 1995: 98-108; I(;DEM, 1997: 72; KK, 2000: 55-72).
te yandan, "postmodernizm"le yanyana hatta kimi zaman onun yerine kullanlan bir
kavram daha var: post-yapsalclk. Postmodern enlelcktel harekete kaynaklk eden
post-yapsalcln argmanlar iin bkz. (STURROCK, 1979: 81-116, 154-180; MERQUIOR,
1986: 192-199; HARARI, 1979).
 lht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 3

Bu yazda bir meta-anlat olarak insan haklar dsncesi ile

postmodernizm arasndaki karulmaz gibi grnen gerilimin zerinde
durulmakta ve postmodernistlerin bu atmay ortadan kaldrmak iin
benimsedikleri pragmatist tavr ele alnmaktadr. Makale, otononom birey ve
evrensellik gibi insan haklar dncesinin merkezi kavramlarna ynelik
postmodern eletirinin, kimi hak teorisyenlerini pragmatizmin ekim alanna
srkledii tezini gndeme getirmektedir. Sonu olarak, bir yandan
postmodernistlerin insan haklarn bir rpda yadsyamadaklar, dier yandan
da hak teorisyenlerinin postmodern eletiri karsnda zr dileyici bir tavr
takndklar tespitine ulalmaktadr.

insan Haklar Dncesi ve ilk Eletiriler

Evrensel nsan Haklar Bildirgesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi
gibi uluslararas belgelerde formle edildigi ekliyle, bugn insan haklar
siyasal liberalizmin rn olarak karmza kmaktadr. Baka bir deyile,
modern insan haklar dncesi, liberalizmin birey-devlet ilikisinde bireyi
nceleyen ve devleti bireyin haklarn korumaya ynelik "ehven-i er" olarak
gren yaklamna dayanmaktadr (COLWILL, 1994: 14; WRIGHT, 1979: 18,
PAlNE, 1976: 65). Bu yaklama gre devletin varlk nedeni (raisan d 'et re) bireyin
hak ve zgrlklerini korumaktr.

Bilindii gibi, modern liberal dncenin bireyi ve onun haklarn

nceleyen yaklam John Locke'a dayanr (HELO, 1984: 41). Locke'un
savunduu sosyal szleme tezinde doa durumundan siyasal topluma geiin
temel nedeni, doal hukukun bireye salad temel hak ve zgrlkleri
koruma kaygsdr. Locke'un mlkiyet kavramna vurgusu onun burjuva
snfnn szcs olduu eklindeki sulamay beraberinde getirmitir
(MACHPERSON, 1962: 221).2 Locke, mlkiyet kavramn dar anlamda
kullanmamasna ve bu kavramla yaam hakk, zgrlk ve mlkiyet hakkru
kastetmesine karn szkonusu sulamadan kaamamtr (LOCKE, 1988: 30).
Locke'un temellendirdii liberal siyasal dncenin ve zellikle de doal haklar
grnn daha sonra Fransz nsan Haklar Bildirgesi'ne yansdn
gryoruz (FREDEN, 1991: 16). Bu bildirgenin ilk maddesi siyasal
meruiyetin dayanaklarn belirtmektedir. Bu maddelerde insanlarn zgr ve
eit olduklar, her siyasal topluluun amacnn doal haklar korumak olduu
ve egemenliin kaynann ulusal irade olduu aka vurgulanmaktadr.
Bildirgedeki haklarn snfsal niteliine yaplan eletiriler, Locke'a
yneltilen eletirilerle rtmektedir. Jeremy Bentham gibi liberal pozitivist1er

2 Machpcrson'n cc~irisi ka~sda Lockc'u savunan almalar iin bkz, <BERLIN, 1989;
72-80; KAUFMAN, 1968: 595-{',15).
4 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-1

ve Edmund Burke gibi muhafazakarlar Fransz nsan Haklar Bildirgesi'ndeki

haklar dncesini farkl boyutlardan eletirmilerdir. (ARSLAN, 1999: 197-198).
Ancak, bu haklara kar en radikal atak Marx'tan gelmitir. Yahudi Sorunu
zerine (On Jewish Question) adl almasnda Marx, Bildirge'nin formle ettii
ekliyle insan haklarn kyasya eletirmitir. Marx'n itiraz, bu haklarn
burjuva deerleri ihtiva ediyor oluundan kaynaklanmaktadr. Ona gre "bu
szde haklarn hibiri, toplumdan soyutlanm, kendi kar ve arzularnn
arkasna ekilmi egoist insan gereinin tesine geememektedir" (MARX,
1971: 54).
Marx, kiinin haklar dncesi ile burjuva snfnn "siyasal
zgrlemeyi" (political emancipation) amaladn belirtir. Bu tr bir
zgrleme de, topyekn insani zgrlemenin aksine, kanlmaz olarak insan
bir ikilem iine eker. Marx'a gre, insan bir yandan "egoist ve bamsz birey
olarak sivil toplumun, dier yandan da vatanda olarak siyasal toplumun bir
yesi"dir (MARX, 1971: 57). Burjuva devletin insana dayatt bu "ifte yaam"
gerek manada bir zgrlemeyi deil, tersine "mutlak esaret"i beraberinde
getirmektedir. Marx'n ifadesiyle "modem Devlet'in kii haklarn tanmas,
antik Devletin klelii tanmasyla ayn neme sahiptir" (MARX, 1963: 224).
Ancak belirtmek gerekir ki, Marx'n insan haklar konusundaki grleri
Marksistler tarafndan farkl ekillerde yorumlanmtr. Sosyalist gelenek iinde,
radikal Marksistler insan haklarn tpk Marx gibi burjuva snfnn kulland
bir ideolojik "maske" olarak grmekte ve iddetle kar kmaktadrlar. Ayrca
komnist toplumda devlet aygtna ve kar atmalarna yer olmad iin
ortodoks marksistler iin sosyalizmle badar bir (sosyalist) "insan haklar"
kavramna da ihtiya yoktur (CAMPBELL, 1983: 5).3 Dier yandan reformist ya
da "revizyonist" marksistler, insan haklarn sosyalist syleme uygun bir ekilde
yeniden kavramsal1atrarak iselletirmilerdir. Reformist marksistler, burjuva
snfyla, dolaysyla liberalizmle zdeletirilen negatif zgrlkler karsnda,
alma hakk gibi devlete bir takm ykmllkler ykleyen pozitif
zgrlkleri nplana karmaktadrlar. Reformist marksistere gre, Marx'n
kar olduu haklar, tarihselolarak 18 ve 19.yzyln snfl toplumlarnda
retim aralarna sahip olanlarn haklardr. Oysa Marx, snfsz bir toplumda
herkesin haklara sahip olmas gerektiini dnyordu (PLAMENATZ, 1992:
219).

(Post)modern Durumda Insan Haklar: ''Tm tarihin indirimli sat ... "
Fransz nsan Haklar Bildirgesi'ne ynelik eletirilerin de etkisiyle
19.yzylda gerileyen insan haklar, 2D.yzylda yeniden dirildi ve tabir

3 "Komnbt toplumda "cgoist" bireyolmayaca iin onun haklarna da gerck

olmayacaktr" eklindcki grn cletirisi iin bkz .(PEFFER, 1990: 325).
 lht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 5

yerindeyse moda oldu. Almanya'da Nasyonal Sosyalizm'in pozitif hukuku insan

haklar ihlalleri iin kullanmas hukuksal pozitivizme olan gveni sarsh. Bu ayn
zamanda normatif alan dzenleyen doal hukukun ve onun besledii insan
haklarnn yeniden gndeme gelmesini salad. Ikinci Dnya Sava'ndan sonra,
bireysel haklarn uluslararas arenada korunmasna ynelik gelimeler "devrim"
olarak nitelendi (SIEGHART, 1986: vii).
"ideolojilerin tarihe kart" tezinin hakim olduu Souk Sava sonras
ortamda insan haklar btn demokrasilerin konutuu ortak dil, lingua franca
haline geliverdi (HELLER, 1992: 353). "Tarihin Son"nda insan haklar tacn
takan liberalizm, dier ideolojiler karsnda zaferini ilan etti. Kimi
postmodemistier, alayc bir dille de olsa insan haklarnn bu nlenemeyen
ykseliini kabul etmektedirler. Szgelimi Baudrillard4 yle diyor:
"Insan Haklar 'nn dnya apnda gncellik kazanmas da gnmzde oluyor.
Bugnlerde kullanlabilecek tek ideoloji bu. Ideolojinin sfr noktas, tm tarihin
indirimli sat adeta" (BAUDRJLLARD, 1995: 85).
Bu saptamay yaptktan sonra Baudrillard, insan haklar dncesinin
ykseliiyle, 'budalaln nlenemeyen trman" arasnda bir irtibat kuruyor.
Baudrillard cevab kendinde sakl u ironik soruyu sormadan edemiyor:
"Tehlike altnda olmakla birlikte, bu yzyln sonunu uzlamann btn
fenerleriyle aydnlatmay vaateden bayapt olan nsan Haklar'nn
kutsanmasnda, budalaln nlenemeyen trmann m grmek gerekiyor?"
(BAUDRILLARD, 1995: 85).
"Budalaln nlenemeyen trman" ya da "akln nihai zaferi" ... Nasl
grlrse grlsn, insan haklarnn iinde bulunduumuz dnemi tanmlayc
bir sylem ya da retorik olduu kesin. Postmodernistler de insan haklarnn
"tarihsel" ve "yerel" zelliklerine ramen, bu haklar zerinde geni bir
uluslararas mutabakatn varlnn farkndalar. Gerekten de, bugn hemen
btn devletler, u ya da bu ekilde uluslararas insan haklar normlarna
uyduklarn, retarik dzeyde de olsa, bu haklar ihlal etmediklerini ilan
etmektedirler. Bu durum, biraz da insan haklarnn modem siyasal teoride
meruiyet temellerinden birini tekil ediyor olmasndan kaynaklanmaktadr.
"Haklar a" olarak nitelenen gnmzde insan haklarnn korunmas, John
Rawls'un kelimeleriyle, "bir rejimin meruiyetinin gerekli art"dr (RAWLS,
1993: 71). 5

4 Kimilerine gre Baudrillard postmodern bir yazar deildir. Onun kendilerine

postmodernist denen kiilerle ayn dnemde yayor olmasndan baka postmodernizmle
bir ilgisinin olmad ileri srlmektedir. Bkz. (ADANIR, 1999: 121).
5 Insan haklar ve meniyet ilikisi elbette problemsiz deiL. Bir kere meruiyetin tek
kayna insan haklar deiL. Habermas'n ifade ettii gibi, "halk egemenlii"(popular
sovereignty), modern doal hukukularn meruiyet krizine zm ararken insan haklar
kavramyla yanyana kullandklar bir kavramdr (HABERMAS, 1995: 15). Dahas
6 Ankara niverstesi SBF Dergis. 56-1

Ancak insan haklarnn bu nlenemeyen ykselii, haklarn teorik

temellerine ynelik itirazlar ortadan kaldrm deildir. Bugn ou moral
konularda olduu gibi insan haklar konusunda da iki temel teorik yaklamn
olduunu gryoruz. Bir tarafta insan haklann eitlik, rasyonalite ve otonomi
gibi deerlere dayandrmaya alan modernistler/temelciler (foundationalists)
bulunurken, dier yanda insan haklar dahil her trl etik ve siyasal normlarn
temellendirilnesine kar olan anti-teme1ciler (anti-foundationalists) yeralmakta-
dr. kinci grupta yer alan yazarlarn bir ksm insan haklannn varln
reddederken (NELSON, 1990: 347, MACINTYRE, 1981: 67), dierleri akn ve
metafizik temellere dayandrlmamas kouluyla haklarn gerekliliini vurgula-
maktadrlar (RORTY, 1993:112-134). Postmodernistlerin insan haklarna yakla-
m bu son kategoride deerlendirilebilir. "Pragmatist" olarak nitelenebilecek bu
yaklama gemeden nce postmodernizmin insan haklar dncesine yneltti-
i eletirilere bakmak faydal olacaktr. Bu eletirileri iki noktada toplamak
mmkn. Birincisi, postmodernizmin meta-anlalara ynelik eletirisi, ikincisi
de zneye ynelttii eletiridir. Bu eletiriler, dorudan ya da dolayl olarak
insan haklar dncesinin temellerini sarsmaktadr.

Postmodern Paradoks: ''Tanr'nn lm" ve Temelsiz Etik6

nsan haklar fikri, Aydnlanmann "meta-anlat1ar"ndan biridir (GAETE,
1993: 1). Meta-anlallar ve ideolojiler ise baskc ve btnc uygulamalarn
merulatnc temelleri olarak deerlendirilmektedir. Postmodernitc, bu
temellere kar "gvensizlii" ifade etmektedir (LYOT ARD, 1984: xxiv). Bu
gvensizliin kklerini Nietzsche'nin ''Tanr'nn lm" syleminde bulmak
mmkn (VATTIMO, 1988: 164, 176-177). Nietzsche "Tanr ld" derken, belki
de takipilerinin (postmodernistlerin) "temelci" ideolojilere kar ilan ettikleri
savan kvlcmlarn akyordu.? Tanrsz/temelsiz bir dnyada "iyi/kt",

Cumhuriyetilik ve LiberolL>:m gelenekleriyle iirlen ve kamusol otonomi ve zel

otonomi obnbrm iorctleyen bu iki kovramn bodatralabilmesi ilk bakta kolay
giiriinmyor. ilobermas, "sylem teorisi" (discourse theory)ne dayonarok, kamusal
otonomiyi so!ayan "holk egemenlii" kavrom ilc zel otonomiyi salayan "insan haklar"
kavramnn aslnda birbirlerini dlamadklarn, tersine birbirlerini gerektirdiini
savunmaktadr. (HABERMAS, 1996: 84-104) Demokrasi ve insan haklar arosndaki
potansiyel atma ve uzlama alonlar iin oyrca bkz. (ARSLAN, 2000: 192).
6 Bu ve bundon soroki blmlerde yeralan tortmalarda aadaki almamzdan ksmen
vararlanlmtr (ARSLAN, 1999: 195-215).
7 i!emen belirtelim ki, "Tanr ld" ifadesiyle Nictzsche "klelik ahlak" dedii etik
an/oyn temellerini ykmoy amalamaktadr. Nietzsche, rm ve yaamdan adeta
intikam alan deerlerin ykcs olarak grr kendini. Ancak bu, onun iin sadece bir
b.-langtr. Zira ykmak, yaratmann n kouludur (NIETZSCHE, 1%1: 85). Nietzsche,
kendi ifadesiyle, i Irstiyan ahbknn maskesini indirerek, kendisine inanlan btn
deerlerin deersizlii ni gstermitir. Ancak bndon sonra, sra "tm deerlerin yeniden
 ZhtArslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 7

"doru/yanl" gibi ztlklarn da anlam kalmyor. Daha dorusu bu yarglar

reten modernitenin insanlara aslnda bir yanlsamay pompalad; gerekte
"iyilik" ve "ktlk" gibi kategorilerin birbirinden ayrtrlmasnn imkansz
olduu vurgulanyor. Baudrillard'a gre iyilik ve ktln "birbirinden ayrt
edilebilmesi bir dtr, uzlatrlmak istenmesi daha da gerek d bir
topyadr" (BAUDRILLARD, 1995: 121).8
Nietzsche'den ok sonra postmodern dncenin nde gelenlerinden
Lyotard, totaliteye ynelik sava u ifadelerle deklare ediyordu: "Totaliteye
sava ilan edelim; ...farkllklar harekete geirelim ve ad'n onurunu koruyalm"
(LYOTARD, 1984: 82) "Postmodernist burjuva liberaller"den Richard Rorty de
benzer ekilde "meta-anlatlara" yklenmektedir. Ona gre bu meta-anlatlar
tarihd (ahistorica1) olup gerekle hibir ilgisi yoktur; bunlar sadece belli
sadakatleri merulatrmada kullanlan "temeendirici" hikayelcrdir (RORTY,
1991: 199).
Her ne kadar postmodernistlerin entelektel kaynaklarndan biri olan
Heidegger, etii metafizik bir aba olarak grp dlasa da (HEIDEGGER, 1993:
258-259), postmodernisticr etikle ilgilidirler (JAY, 1993: 39, GOODRICH vd.,
1994: 22, BAUMAN, 1993: 4). Martin Jay'in de ifade ettii gibi, postmodern etik
"sistematik moral kodlara ve entegre edilmi yaam biimlerine direnii" ifade
etmektedir (JAY, 1993: 44. Ayrca bkz. WHITE, 1991: 116). Bu direni, kanlmaz
olarak tahakkm, zorbal ve b<sky dour<n meta-anlatlara kar
gvensizlie dayanmaktadr. Ksaca postmodernizm, ilk bakta elikili gibi
grnse de, bir siyasal-etik projeyi diendirn1l'ktedir. Bu projenin <mac, "btn
btnletirme tekniklerine ynelik topyekn itiraz koruyarak, bir adalet teorisi
oluturmak"tr (DOUZINAS, vd., 1991: 17),9
Ne var ki, bylesine "temelsiz" bir etik anlay, kiinin niin moral
kurallara uymas gerektii konusunda, pragmatizmin dnda, salam
gerekeler sunamamaktadr. Lyotard moral emirleri "gnderen"i (sender) bir
kenara brakrken, postmodern etik projesinin de altn oymakta ve bolukta
brakmaktadr. Aslnda bu sadece Lyotard'n yaad bir eliki deildir.
Buradn postmodernistlerin bir trl zemcdikleri temel parndokslardan biri
szkonusudur. Tpk Nietzsche gibi, tanr y / giindereni ve zneyi ldren
postmodernistler ortaya k<n boluu dolduramndlar. Postmodern teori ve

deerletirilmesi" olarak formle ettii, "yaam(a) iradesi"ne dayanan ve insanln

kendine dniin mutulayan deerlerin inasna gelir (NIETZSCHE, 1'177: %, 101-103).
8 Aslnda bu dncelerin 17.yzyl dnr Spinoza'ya dayand bilinmektedir.
Spinoza'ya gre "Iyi ve Kt ya da Cnah yalnzca dnme tarzlarJr, onlar kesinlikle
eylere ya da voroluo sohip olanlora korlk deildiL" (Aktaran: BUMIN, 1'1'16: 75).
Spinoza'nn etik ve bilin hakkndaki grleri postmodern dncenin temellerini
hozrlamtr. Spinoza, Althusser'den Derrida'ya, Delu"ze'den De Man'a kodar ok sayda
dnr etkilemitir. Bu konuda bkz. (NORRIS, 1'1'11).
9 Postmodern adalet anlaynn bir eletirisi iin bkz. (RAFFEL, 1992: 4'1-1)(,).
8 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-1

kltr zerine yazlanyla tannan lhab Hassan, bu durumu yle ifade eder:
"Tanrlarmz ldrdk, ve imdi sylemimizi zerine kuracamz hi bir
eyimiz kalmad" (HASSAN, 1987: 180). Dier yandan postmodernist1er, insan
yaamn anlamlandran moral/etik kurallarn gerekliliinin de farkndalar.
Fakat burada sorun, emir ve yasaklar ieren bu kurallarn nasl
merulatrlacadr. Postmodernist yazarlardan zellikle Lyotard ve Derrida'y
derinden etkileyen musevi dnr Levinas, "gnderen" sorununu ksmen
zmtr. Ona gre, en azndan bazlar iin, etik emirleri gnderen, akn
kutsal kaynaktr (LEVINAS, 1989: 191-20D).1OAncak postmodern etik, bu ve
benzeri "metafizik" temelleri reddetmektcdir.
'Temel-sizlii"ne karn postmodern etik, oulcu bir yap ierisinde
kltrel, etnik ve dinsel "kk anlatlar"n yaamasn savunmaktadr
(HELLER/FEHER, 1992: 36-37, HABER, 1994: 119). Postmodern etik/siyasal
proje, modemitcnin rettii "dlama ve marjinalletirme"ye bir tepkiyi ifade
etmektedir. Postmodern sylemin savunduu "oulcu adalefin, "teki"ni,
"bilinmeyen"i, "dlanan" "temsil edilmeyen"i ve "marjinalletirilen"i kuatacak
ve koruyacak ekilde yeniden kavramsallatrlmas amalanmaktadr
(CIDDENS, 1991: 6, WHITE, 1991: 116-117). Bu kavramsallahrmadaki anahtar
kavram "teki"dir. imdi "teki"/"zne" atmasna geebiliriz.

Hayaletler Sava: Postmodern teki Modern zneye Kar

Postmodernizm, "Avrupa'da gezinen bir hayalet", "zne" de "modern
dncenin zerinde gezinen bir hayalet" olarak grlmektedir (DOHHERTY,
1995: 7). Bu hayaletler arasnda kyasya bir sava yaanyor. Postmodernizm,
glgelerin gc adna zehirli oklarn, ayn zamanda insan haklar dncesinin
de temelini tekil eden, "zne"ye yneltiyor.
zneye ynelik bu saldr, dorudan insan haklarnn temellerini
sarsmaktadr. Zira insan haklan, modemitcnin birey merkezli dnya grnn
bir rndr. "Olan"dan bamsz bir "olmal" kategorisine yaslanan ahlak
anlay, zellikle de "insan haysiyeti" kavram, insan haklar fikrini
temellendirmektedir. Balangta vahiy kaynakl bu fikir, daha sonra
seklerlemi, zellikle de Kant tarafndan salt akln alanna yerletirilmitir.
Kant'n haklara sahip ve zgr bireyi bakalannn arac deil, kendi iinde
amatr (KANT, 1900: 56). Burada birey ya da insan, corafyadan, milliyetten ya
da dier zgl niteliklerden bamsz bir varlktr.lI Ksacas insan haklarnn

10 Levinas'n etik anay~nn eletirel bir analizi iin bkz. (RAKMAN, 2000:179-199).
11 Bu soyutlama kimi ada dnrlerde ok daha barizdir. rneinyeni-Kantln en
nemli temsilcisi olarak bilinen Jahn Rawls'un adalet teorisi bylesine bir "plak insan"
varsaymna dayanr. Rawls'un "orijinal durum"unda insanlar bir e~it "cehalet peesi"
(veil of ignorance) altnda, iyi ya da kt haslelerden bamsz olarak adaletin temel
 lht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 9

znesi, soyut insandr. Dolaysyla insan haklar, insann sadece insan olmaktan
dolay sahip olduu haklar olarak tanmlanmaktadr (DONNELLY, 1989: 9;
ERDOCAN, 1998: 195; KUURAD, 1996: 46).
nsan haklarna ynelik eletirilerin odaklat nokta da bu soyut
insandr. Buna gre insan diye soyut bir varlk yoktur, De Maistre'nin "Ben
Fransz grdm, Rus grdm, Alman grdm; ama insan grmedim!" sz
soyut bireyin eletirisidir (KOLAKOWSKI, 1999: 78).12 Bu eletiri insan haklar
diline evrildiinde, insann hakkndan deil, bir Fransz'n, Rus'un da
Alman'n hakkndan szedilebilecei argman ortaya kmaktadr. Burke'den
Hannah Arendt'e, ondan da postmodernizmin tanm babas Lyotard'a uzanan
izgide insann ancak belli sosyal ve siyasal statler iinde- bunlardan arnm,
olarak deil- baz haklara sahip olabilecei vurgulanmtr. Szgelimi Arendt,
zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya kan insanlk durumunun,
ironik bir ekilde Burke'un Fransz Haklar Bildirgesi'ne ynelttii eletirileri
doruladn ifade etmektedir. Arendt'e gre "Dnya, insan olmann soyut
plaklnda kutsal hibir ey bulmamtr," Arendt, zellikle Yahudi
soykrmna (Holocaust) gndermede bulunarak,13 yr 'arndan ve siyasal
aidiyetlerinden bamsz olarak insanlarn haklara sahip olduu iddiasn
'J:. . ;il1rihin dorulamadn savunuyor. Ve u yargya ulayor: "yle i~"riinyor ki
insan olmaktan baka bir eyolmayan biri, tam da teki insanlarn k(;;;disine bir
hemcinsleri gibi davranmalarn mmkn klan nitelikleri yitim1ektedir"
(ARENDT, 1998: 309-311).
Arendt'in bu szleri, "teki'nin Haklar"n savunurken Lyotard'a ilham
kayna olmutur. Lyotard, Arendt'ten hareketle insan haklarnn temel
koulunu -biraz da "teki" (Other) kelimesiyle oynayarak- yle tanmlyor: "Bir
kii ancak insan olmann dnda bir eyse haklara sahiptir. O bir insan olmaktan baka
bir eyse, ay zamanda bir teki insan n/maldr." (LYOTARD, 1999: 144).
Postmodern sylem bireye kar "teki"nin haklarn savunmaktadr, Bir
anlamda postmodernistcr, "marjinalletirilmi teki"nin kendisini otonam insan
olarak sunan bireyden intikamn alma peindedirler (FEKETE, 1984: xV-Avi), Bu
intikam, znenin yok edilmesi gibi ar bir cezay beraberinde getirmektedir.
Ksaca insan/zne, lme mahkum edilmitir (DALLMA YR, 1981. 21-29).
Michel Foucault'nun mehur ifadesiyle "insan deniz kysnda kumsala izilen
bir ehre gibi yok olma srecine girmitir" (FOUCAULT, 1971: 387).

prensiplerini belirlemektedirler. Bkz. (RAWLS, 1971: 136-142). Rawls'un soyut bireyinin

eletirisi iin bkz. (IlARRY, 1973: LO-LS; SANDEL, 1982: 94). Rawls'un bu elctirilere
cevab iin bkz. (RAW LS, 1996: 29-35).
12 Kolakowski, de Maistre'nin bu szlerinin aslnda bir ksr dng olduunu gstermek iin
yle diyor: '''O zaman sen ne Fransz, ne Alman, ne de Rus grmsn!' Olsa olsa
Dupont, Mller, Ivanov grmlsndr)" (KOLAKOWSKl, 1999: 79).
13 I.Iolocaust balamnda bir modernite eletirisi iin bkz. mAUMAN, 1997).
10 Ankara niversitesi SBF Dergis. 56-1

Nietzsche'den hareketle, Foucault insann sonunu u szlerle ilan eder:

"Tanrnn lmnden ziyade- ya da bu lmn ardndan ve onunla byk lde
ilintili olarak- Nietzsche'nin haber verdii ey, Tanrnn katilinin sonudur; insann
yznn kahkaha halinde infilaki, maskelerin rcu ediidir; ..Ayn Olan 'n Dn ile
insann kesin olarak dalnn zdeliidir. " (FOUCAULT, 1971: 385).
Postmodernister, liberal siyasal teorinin savundugu otonom "zne"
(Subject) kavramnn bir soyutlamadan, hatta bir yanlsamadan ibaret olduunu
savunmaktadrlar. Kendisini belirleyen otonom birey, "modern an byk
mitsel figr" olarak grlmektedir (FITZPA TRICK, 1992: 34). Otonom birey bir
yanlsamadr; "zgr olmayan bir dnyada insann zgr bir varlk olduu
ynndeki. .. temel duyguda" ifadesini bulan bir yanlsama (NIETZSCHE, 1977:
199).14

Bu yanlsama karsnda postmodernister, zneyi "belirleyici" statden

indirerek, "belirlenen" konumuna tarlar (CALLlNICOS, 1989: 87; NORRIS,
1993: 30). zne, dil ya da g (iktidar) tarafndan ina edilmektedir (ASHER,
1984: 171; MACDONELL, 1986: 36-42). Foucault'ya gre kimligi ve karakteriyle
birey, bedenler, hareketler ve istekler zerinde uygulanan gliktidar ilikisinin
bir rndr (FOUCAULT, 1980: 73-74,98).15 Tpk birey gibi, insan haklar da,
bir "hakikat iddias" olarak, disipline edici iktidar ilikisinin rndr. Caete
postmodernizmin insan haklarna bakn yle zetlemektedir: "Postmodern
perspektif, insan haklarn ilC evrensel bir hakikat ifadesi ne de oun ilikar olarak
dnr; insan haklarnn hakikat iddillarn ise Zllenin iktidarla ilikilerini temel
haklar dilinde formle ederken girdig oyundaki lokal manevralar olarak degerlendirir"
(CAETE, 1991: 168).
Postmodernizmin zneye saIdms ve grecelii kutsamas, bu sylem
iinde evrensel insan haklarnn varln neredeyse imkansz klmaktadr.
Postmodern durumda insanlarn ulusal kimliklerinden ve yaadklar
corafyadan bamsz olarak bir takm haklara sahip olduunu savunmak kolay
grnmemektedir. Ksacas, "hakikat-iddialar"nin greceletirilii, kanlmaz
olarak insan haklarn merulatran evrenseL, "ilkesel ve normatif temeli"n
yklmasyla sonulanacaktr (SALTER, 1996: 56). Bylesine temelsiz bir
durumda doruyla yanl, iyiyle kty birbirinden ayrt edecek herhangi bir
ltten de yoksun olunacaktr. Bu etik boluk, haklar alannda hemen her trl
dnce ve pratii merulatrc bir ilev grecektir. zellikle de statkonun
devam ynnde ilev grecek olan bu muhafazakar duru, hi kukusuz insan
haklarnn "devrimci" doasyla atacaktr. Sonu olarak postmodern durum-
da, insan haklarnn siyasal rejimler iin merulatrc/gayri-merulatrc olma
ilevi anacaktr. Aslnda postmodernister, ya da nam dier "neo-muha-

14 Nictzschc'nin "znc"yi rcddi konusunda ayrca bkz. (N iETZSCl lE, 1969: 45).
15 Focault'nun bu noktada bir c1c~tirisi iin bkz. ((-IABERMAS, 1990:290).
 lht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 11

fazakarlar", zneyi ve haklar andrmakla, adil olmayan kurulu dzenlere

kar direni ihtimalinin de altn oymaktadrlar. Gerekten, Alain Touraine'nin
de ifade ettii gibi, "zne fikri, adilolmayan iktidara isyan hakkn her zaman
muhafaza eden muhalif bir fikirdir." Touraine, znenin katillerine zne-siz bir
dnyann resmini hatrlahnadan da geemiyor. Tourain'e gre zne itibardan
drldnde "sosyal ve kiisel yaammz, btn yarahc gcn
kaybedecek ve yaammz muhtelif anlarn kala hibir ey retemeyen
beceriksizliimizin yerini ald post-modem bir mze olmann tesine
gihneyecektir" (TOURAlNE, 1995: 210,213).

"Meta-Anlat" Olarak Postmodernizm ve insan Haklarnn Karkonulmaz

Cazibesi
Grldg gibi postmodernistIer, btn "hakikat iddialar"na ve
modernitenin her trl merulatrc meta-anlatlarna kar sava ilan
etmektedirler (KEANE, 1988: 232). Ne var ki, ideolojilere ve metafizik temellere
da yandg ileri srlen meta-anlatlara bu kar k, ironik bir ekilde
postmodernizmin kendisini bir "meta-anlat" haline getirmektedir. Lyotard bile
'byk anlatlarn' artk gvenilirliklerini kaybettiklerinden ve bu anlahlarn
dn anlatan byk anlatnn (postmodernizmin) gven kazandgndan
bahsehnektedir (LYOTARD, 1989: 318). Bu yeni byk anlat, dogal olarak
yerini aldg modemitenin ikilemlerini/sorunlarn da yeniden rehnektedir.
Paul Bovc'un vurguladg gibi "esas itibariyle, Nietzsche ve Foucault'nun
alternatif pratikleri, -zellikle metafizik zneyi sorgulamak yoluyla, hmanist
pratigin nemli biimlerinin altn oyma giriimlerine ragmen- yapbozumuna
ugratmay umduklar gelenegin yeniden retilmesini tamamen nleyemez"
(BOVE, 1986: 3).

Dier yandan postmodernist1er, moderniteyi eletirirken "indirgemeci"

davranmaktadrlar. Modernite negatif yanlar arlkl olarak n plana
karlan16, bunun yannda olumlu yanlar ve baarlar gzard edilen tck biim
bir proje olarak sunulmaktadr. Halbuki, modernite ok ynldr. Modernitenin
sahip olduu "isel eitlilik", modern dnemi sona erdirmeye ynelik "harici"
(post) abalar gereksiz klmaktadr (KOLB, 1986: 259),17 Zygmunt Bauman'un

16 Aslnda modernitenin negatif ynlerini postmodernistlerden nce de pek ok dnr

eletirmitir. Bu eletiriler zeikle smr, yabanclama, paralanma, anomi vb
kavramlarla ifade edilmektedir. Szgelimi, Marx'a gre, kapitalizm formundaki
rasyonalite "kat olan hereyin buharlat" bir durum yaratmaktadr. Webcr'in gznde
rasyonalite brokratik bir "demir kafes" oluturmaktadr. Ya da Frankfurt Okulu'nun
mensuplar iin, "dnyann (kutsaldan) arndrlmas" hedefiyle Aydnlanma, kitlesel bir
aldatmacaya diiniimektedir. Bkz . srasyla (MARX/ENCELS, 1967: R3; WEBER, 1930:
181; ADORNO/ HORKHEI MER, 1979: 3, 120.167,; MAReUSE, 1964: 14).
17 Modernliin dikey eitlilii iin bkz. (CLE, 1998: 55-62; ARMACAN, 1999: 73-83).
12 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-'

ifadesiyle, "Modernitenin potansiyeli hala kullanlmam durumdadr ve

modernitenin vaadinin kurtarlmas gerekmektedir" (BAUMAN, 1996: 227).
Nitekim Habermas, Aydnlanmann "tamamlanmam" bir proje olduunu ileri
srerken, modernitenin vaadini kurtarmay amalamaktadr. Bu yarm kalm
projeyi tamamlamaya alan Habermas, postmodemistlerin saldrdklar
arasal akln yerine iletiimsel akl (communicative reason) koyar. Bununla
modernistler geici bir sre de olsa postmodemist1erin arasal akl yoluyla
modernitenin "teki"ni smrd, farkllklar ortadan kaldrd, btnc ve
toptane dnya grleri rettii eletirisini frenlemi saylrlar. Nihayet
Habermas'n sunduu oulcu, tekini dlamayan siyasal dzen projesi
postmodernistlerin siyasal "projeler"i ile nemli lde rtmektedir.
"Evrensellik nedir?" sorusunu cevaplarken Habermas, postmodemist1erin de
kutsad "farkOlk)" (difference) kavramn n plana karr. Habermas'a gre:
"Moral evrensellik, kiinin yaam biimini dier yaam fomlannn meru talepleri
karsnda grece/etirmesi, yabanclara ve tekilere kendisine tannan ayn haklan
tanmas, kendi kimliini evrenselletirme noktasnda srarl olmamas, farkl kimlikleri
dlamamas, ve hogr alanlarnn bugn olduundan ok daha geni bir ekilde
dzenlenmesi anlamna gelmektedir"(HABERMAS, 1992: 240).
Postmodernistlerin yukardaki ifadelerde belki "evrensellik" kelimesi
hari- itiraz edecekleri ok fazla bir eyolmasa gerek. Zira postmodern etik ve
siyasal anlayn temel ilkeleri de, farkl dzeyde olmasna karn, ayn
unsurlara iaret etmektedir. Gerekten postmodernister, ideolojileri ve bunlarn
dayandklar temelleri reddetseler de, insan haklar ve demokrasi gibi
deerleriniideallerin neminin farkndadriar. Kar ktklar, bunlarn bir
takm metafizik temellere yaslandrlmalardr. Szgelimi, postmodernlii
tartmal olan,18 ancak fikirlerinin kendilerini postmodemist olarak takdim
edenleri derinden etkiledii Foucault'da insan haklar dncesinin, sistematik
olmasa da, izlerini bulmak mmkn. Foucault'nun "ynetilenlerin (gouvernes)
doutan sahip olduklar, hkmetlere itiraz etme ya da iktidm snrlandrma
haklarnn olduu" ynndeki gr doal haklar teorisine olduka
yaklamaktadr. (MACEY, 1993: 405-406). Dahas, modern demokrasi ve
zgrlk anlaynn zerine oturduu ve postmodemistierin iddetle saldrd
zne kategorisi dahi postmodern sylem iinde geici de olsa yer
bulabilmektedir. rnein Jacques Derrida, demokrasinin temellerini sarsmamak
iin, en azndan bir sre daha, znenin tutulmasndan yanadr. Derrida'ya gre,
znenin zamansz ekartesi ontolojik dzeyde demokrasinin etikseL, yargsal ve
siyasal temellerinin korunmasn zorlatracak boluklara neden olur. Ksaca
zne hem mevcut demokrasi kavram hem de insan haklar iin nemlidir

18 Kendisine "postmodernitc" hakkndaki grlcri sorulduunda Foucault, u ironik cevab

vermitir: "Neyi postmodernite olarak adlandryoruz? Ben o kadar gneeli takip
edemiyorum" (FOUCAULT, 1983: 204).
 ht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 13

(DERRIDA, 1991: 104, 108).19 Ayrca Derrida, Aydnlanmay ve onun getirdii

kavramlar kategorik olarak reddetme eilimine kardr. Ona gre farkl inan
ve yaam biimleri karsnda hogr ve sayg gsterme gibi Aydnlanma
ideallerine sadakat, Avrupa'y yeniden tanmlarken kanlmaz bir gereklilik
olarak karmza kmaktadr (DERRIDA, 1992: 79) Aydnlanma "ktnn
dn"n nleme kapasitesine sahiptir. Bu nedenle, "herkes orada yerini almal
ve Aydnlanmann zgrletirici felsefesini (yeniden) ona ylamaldr"
(DERRIDA, 1994b: 37)

te yandan postmodern sylemin anahtar kavramlar olan "teki" ve

"fark(llk)" (dillerence) ile insan haklar syleminin merkezi kavramlar olan
"otonomi/zerklik" ve "evrensellik" arasnda zorunlu bir atmann olmad
ileri srlmektedir. Otonomi, haklarn temellendirilmesinde kullanlan nemli
bir kavram. "Kendi yaamnn yazar" olan otonom birey, haklara sahiptir
(SUMNER, 1987: 98). Joseph Raz'n ifadesiyle "otonomi sadece haklar tarafndan
oluturulmaktadr: otonam yaam ihlal edilmeyen haklar iindeki yaamdr"
(RAZ, 1990: 191). Dier yandan otonomi, "teki"nin varln gerektirir. teki,
basite benim dmda olan deil; ayn zamanda benim kimliimi belirleyendir.
Benim otonamim, ontolojik dzeyde, ancak tekiler olduu takdirde anlamldr
(BRADNEY, 1993: 27). Sarre'n kelimeleriyle ifade edecek olursak, "teki, benim
varlm iin ve ayn zamanda kendim hakknda edinebileceim her trl bilgi
iin kanlmazdr" (SARTRE, 1973: 45). Eer, tekileri (kendi iinde ama olan)
otonam varlklar olarak gmezsem, kendimi temel bir amazn iinde bulmam
mukadderdir. Bu amaz, "mutlak yalnzlk"tr (DETMOLO, 1989: 124). "Mutlak
yalnzlk" amaz, bakalaryla birlikte yaama mutlak gerekliliini beraberinde
getiriyor (MACQUARRIE, 1972: 75-92; MARX, 1973: 84). Ksacas, otonomi
sadece "ben" iin deiL, ayn zamanda "teki" iin de anahtar kavramlardan biri.
Tpk, "ben" gibi, "teki" de otonam bir varlk olarak haklara sahiptir. Zira
"ben"in ontolojik stats, "teki"nden bamsz deildir. Bunun tersi de
dorudur. Lyotard'n, "bir kii ayn zamanda bir teki ise haklara sahiptir"
eklinde zetlenebilecek argman bu bamlla iaret etmektedir (LYOTARO,
1999: 144).

Dier yandan, postmodernistIerin ska saldrdklar bir kavram olan ev-

rensellik de postmodern sylernde yer bulabilir. Kimilerine gre, postmoderniz-
min evrensellii eletirisi aslnda, zmnen de olsa, bir evrenselliin var olduu
eklindeki n kabule dayanmaktadr. Postmodernizm, Aydnlanmann
rnlerinden evrensellie kar karken, bu evrenselliin bir ksm bireyleri ya
da gruplar darda braktn vurgulamaktadr. PostmodernistIer, burada

19 Foucault'nun Descartes'i eletirileri karsnda Derrida'nn kartezyen tasarmn z olan

Cogito (dnen zne) yu savunsu iin bkz. (DERRIDA, 1978: 31.(,3; BOYNE, 1990:
55-71). Ayrca Althusser'in, bu~uvann "bir numaral felsefe kategorisi" olarak betimledii
"yasal-ideolojik zne"ye ilikin grleri iin bkz. (ALT lUSSER, 1987: 73-80).
14 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-'

evrensel standartlar gerek manada ya da yeterince evrenselolamadklar iin

eletirmektedirler. Dolaysyla, "evrensellii reddetmek ya da ona kar kmak-
tan ziyade, [postmodern] eletirinin bizzat kendisi zmni ve eletirdiinden ok
daha kuatc olmay hedefleyen bir evrensellie dayanmaktadr" (REIMAN,
1997: 55). Postmodern sylemin sihirli kelimeleri olan "teki" ve zellikle de
"farkllk", bir ekilde evrensellii gerektirmektedir. Charles Taylor, bireysel
otantiklik (authenticity) ve orijinalliin gerektirdii farkllk politikasnn
organik olarak, evrensel "onur" politikasndan doduunu ileri srmektedir
(TAYLOR, 1992: 39). Ayn ekilde, Terry Eagleton farkllk ve evrenselliin
birbirini dlamadn, tam tersine gerektirdiini vurgulamaktadr. Dahas,
Eagleton'a gre "gnmzn militan yerellik" anlay farkllk fikrine zarar
vermektedir (EAGLETON, 1996: 113-119, ayrca bkz. CALDER, 1997: 221-228).
Postmodernist1er eylem dzeyinde de demokrasi ve insan haklarndan
yana tavr almlardr. Sivil zgrlkler konusunda pasifist bir tutumdan ziyade
mcadeleci bir tavr sergilemilerdir. Szgelimi Foucault sivil hrriyetlerin
iktidar ilikilerinden bamsz olmadn ileri srmesine ramen Fransa'da
haklarn savunulduu bir ok yrye ve gsteriye katlmhr. Hatta bu
gsterilerden birinde polisden yedii dayak sonucu Foucault'nun kaburga
kemii krlmtr (MACEY, 1993: 394-395). Ayn ekilde Derrida, The Specters of
Marx (Marx'n Hayaletleri) adl kitabn Gney Afrika'da Apartheid (rk ayrm)
politikasna kar mcadele eden ve ldrlen Chris Hani'nin ansna ithaf
etmitir (DERRIDA, 1994: xv-xvi).
Vulgarize etme pahasna denebilir ki, insanlar tanrlaryla -bunun ad ister
kutsal Varlk, Brahma, Nirvana isterse Akl, Bilim, lerleme, Cogito ya da
stninsan olsun- birlikte yaarlar. nsanlar tanrlarn hem tanmlar, hem de
onlar tarafndan tanmlanrlar. Dolaysyla tanrlar ldrmeye almak,
insanolunun yaamlarn anlaml klan kaynaklar kurutmaya ynelik bir
giriimdir. Tanrlara ihtiya, Sartre'n ifadesiyle "mutlak hakikat"in gerekliliine
iaret eder (SARTRE, 1973: 44). Bu mutlak hakikat iddias, eletiri iin de
kanlmazdr. Habermas'n belirttii gibi "eer dnce hakikat ve geerlilik
iddialar alannda ilemiyorsa, o taktirde analiz ve kritik anlamlarn
kaybedecektir" (HABERMAS, 1982: 25, ve WALSH, 1990: 29). Eletiri iin
"kesinlik" gereklidir. Dahas, phe iin de kesinlik gereklidir. Wittgenstcin'a
gre "hereyden phelenmeyi denesen bile, bu seni her eyden phe etmeye
kadar gtrmeyecektir. Zira, phelenme oyununun bizatihi kendisi kesinlii
varsayar" (WITTGENSTEIN, 1974: par. 115).20
Sonu olarak, "tanr-sz" bir durum hayaline ramen postmodernite,
yukarda bahsedilen gereklilikten kaamaz. Zira byle bir hayal, zmnen ve

20 Wittgenstein'n argmanlarn bana hatrlatan Profesr Tony Bradney'e mtcekkirim.

 Zht Arsla Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 15

istenmeden de olsa, modernitenin tanrlarndan biri olan "lineer ilerleme" fikrine

olan inano yanstmaktadr (LYON, 1994: 18). Bylece postmodernizm yeni bir
meta-anlat ya dnmektedir: "postmodernite meta-anlats" (GUNNAH/SCOIT,
1992: 148). Yeni bir meta-anlat olarak postmodernizm, modernitenin amazlar-
n yeniden retmekte ve onun metafizii reddi retorik bir iddia olmann tesine
gitmemektedir (ROSE, 1984: 208).

Postmodern Liberal/er ve insan Haklar

zerimizde dolaan bir "hayalet" olarak postmodernizm, entelektel
yaamn btn boyutlarn etkilerneye devam ediyor. amza damgasn
vuran postmoderizmin insan haklarnn temellerine ynelik gl ve bir o kadar
da provakatif eletirileri, hak teorisyenerini de etkilemie benziyor. Bu
eletirilerin etkisiyle Ronald Dworkin ve John Rawls gibi liberal hak
teorisyenleri, haklarn temelIerini aklarken bir eit zr dileyici tavr
taknmaktadrlar. Liberaller artk metafizik apkasndan etik argmanlar
karan geleneksel sihirbaz roln oynamak istemiyorlar (DWORKIN, 1977: xi).
Ksaca liberaller postmodernleiyor (ARSLAN, 1999a: 10). Postmodern
liberalizmin nemli isimlerinden Rawls, bir makalesinde unlar yazyor:

Insan haklar herhangi bir kapsayc moral doktrine ya da insan doasna ilikin
herhangi bir felsefi kavrama dayanmazlar- szgelimi insanlar moral varlklardr
ve eit deere sahiptirler, veya onlara bu haklar kazandran baz zel moral ve
zihinsel gce sahiptirler gibi ... Bunlarn byle olduunu gstermek olduka derin
bir felsefi teoriyi gerektirir ki ou hiyerarik toplumlar, liberal veya demokratik
olduu gerekesiyle, ve bu haklarn Bat siyasal geleneinin bir zellii olduu ve
di<~er lkelere yabanc olduu gerekeleriyle haklar reddedebileceklerdir
(RAWLS, 1993: 56-57).

Aslnda bu pasajda, insan haklarnn felsefi temellerinin olmad tezi

savunulmuyor. Tersine bu haklarn Bat liberal geleneinden beslendii, ancak
evrenselolarak uygulanabilmesi iin bu gerein ok da nemli olmad, bir
kenara braklmas gerektii ima ediliyor. Bunun anlam udur: nsan haklar
vardr ve bu haklar meruluklar iin hi bir moral veya felsefi temellendirmeye
ihtiya duymamaktadr. Bu pragmatik tavr, tam da Richard Rorty gibi
postmodernist liberallerin insan haklar karsnda benimsedikleri tavrdr.

Rorty, liberal demokrasilerin kurumlann ve uygulamalarn "akl",

"adalet" gibi Kant payandalar kulIanmadan savunmaya alr. Oakeshott ve
Dewey gibi pragmatistlere dayandrd dencesini "postmodernist burjuva
liberalizmi" olarak adlandrr. RortyOnin insan haklarna yaklam, "insan
haklarna evet, ancak onun temelIendirilmesine hayr" eklinde zetlenebilir.
Ona gre insan haklarn temellendirmeye ynelik giriimler, "modas gemi"
ve "gereksiz" projelerdir.
16 Ankara nverstesi SBF Dergisi. 56-'

Tpk Rawls gibi, Rorty de "insan haklar k!tr"nn Bat moral

dnyasna ait olduunu ve bunun dier moral anlaylara stn olduunu
kabul ediyor. Ancak Rorty'e gre bu moral anlayn "evrensel bir insan
doas"n gerektirdiini savunmak yanltr. nk, tarih, toplum ve gelenekten
bamsz, insan doasnn "evrensel z" denebilecek bir zellik yoktur
(RORTY, 1993: 116-117). Rorty iin insan haklar kltrnn yaygnlamasnn
yolu, bu kltrn dayand "moral kanunlar"n gerekliliinin bilinone
vam1aktan ziyade, duygusal/sentimental bir gelimeden gemektedir. Bu
duygusal gelime de, bizimle tekiler arasndaki benzerliklerin, farkllklar
b<stracak kadar gl olduunu gsterecek bir "sentiment<l eitim"e baldr
(RORTY, 1993: 129).21

Sonu Yerine
ns<n hakl<r, modernitenin zne-merkezli ve evrenselci syleminin bir
rn olarak alglanmaktadr. Postnodernistler, Aydnlunm<mn miras olan
ins<n h<kl<r dncesinin bir "meta-anlat" olduunu ve "teki"ni, "temsil
edilmeyen"i bastrn<k iin kulbnbn bir merul<trma arac olduunu ileri
srmektedirler. Ancak, postmodernistler, "modern" sorunbr atklarn da
sylemiyorlar. Postmodern yazarlar< gre, postmodernitenin "post"u,
"modernden sonra gelen"i deil, "modernitenin kendini algl<yndan sonra
gelen"i ifade etmektedir. Bir b<ka deyile, postmodernite etik dahil
modernitenin kendini alglayndan do<n sorunl<r k<rsnd< "yeni bir
perspektif, yeni bir yol" sunm< iddiasnd<dr (HELLER, 2000: 2).
Nitekim, postmodern eletirinin evrensellik, zne, otonomi gibi insan
h<klarnn tanmsal gelerini tehdit etmesine karn, postmodernister insan
h<klar fikrini aka dlamyorl<r. Kimi z<man "teki'nin h<klar" dzleminde,
kimi zam<n da du yg-..s<i dzlemde postmodern yaz<rlar insan h<klarn
savunmak ihtiyacn duyuyorl<r. Postmodernistler ins<n haklar meselesine
duy<rsz k<lamyorl<r, zira etik sorununa duyarsz deiller. nsan haklar ise
etik (Sittiichkeit) alanda nemli bir yer igal etmektedir. Bu nedenle, Habermas'n
belirttii gibi, hemen "hi kimse hukuk sisteminin mor<l zn temsil eden
ins<n huklarnn, modern yailmn etik (SittiicJkl'ii) <nby iin yersiz olduunu
ileri srmeyecektir." (H A13EI{MAS, 1990: 2(5). Nitekim Bauman Postmodern
Ethics adl kitnbnda "byk etik meseleler-ins<n hakl<r gibi ... hibir ekilde
gncelliklerini k<ybetmedilcr" sapt<m<sn y<pmakndr. Baum<n hemen
ardndan bu elik meselelerin "yeni" bir bak asnd<n grlmesi ve ele alnm<s

21 Rorty'e gre, "niin Bosm'da Srplarn tecavzne uroyan bir mslman kadn
umUTunda olsun'" 'ieklindeki bir sorunun cevab rasyonel deil, ancak duygusal
dzlemde verilebilir. Bu tr sonbr, szgelimi, "i'ite o kadn senin kzn ya da gelinin
obbilirdi" 'ieklinde ba'ibyacak bir anbtnb cevapbndrbbilir ancak. (RORTY, 1993: 129).
 lht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 17

gerektiini vurgulamaktadr (BAUMAN, 1993: 4). Ancak bu "yeni bak"n ne

olduunu postmodernistler dorusu tam olarak ortaya koyabilmi deiller.
Byle olunca da, postmodernizm "hayaleti"nin pragmatizmin buulu canundan
insan haklarna (a) bak imdilik devam ediyor.

Kaynaka
ADANIR, O{Juz (1999), 'Baudrillard Postmodern Bir Dnr De{Jildir!.' Dou Bal. Say 9: 1i7. 21.

ADORNO. Theodor / HORKHEIMER. Max (1979), The Dialectic: of Erlighlermer (London: Verso) (ev.: J.
Cumming).

ALTHUSSER, Louis (1984). 'Ideologyand Ideological State Apparatuses (Notes towards an Investigation),'
ALTHUSSER, Louis, ESSil!Jsor Ideolog!J (London: Verso): 1.60.

ALTHUSSER, Louis (1987). 'Bir Kategori zerine Gzlem: 'znesiz ve Ereksiz Sre'," ALTHUSSER, Louis
(I 984), .lo/ Lewis'e Cevap (Ankara: V Yaynlar) (ev.: M.kmen).

ARENDT. Hannah (1998), To/i,liwri/mir Kil!Jrilklar 2: Emperyali/m (Istanbul: Iletiim) (ev.: B.s.ener).

ARMAGAN. Mustafa (1999), "Alternatif Modernli{Je ve Modernli{Jimize Dair," Dou Bal. Say 8 :73.83.

ARSLAN. Zht (1999). 'Taking Rights Less Seriously: Postmodernism and Human Rights,' R~s Publica, 5/2
(1999): 195.215.

ARSLAN, Zht (1999a). 'Anayasal Devletin Normatif Temelleri: Siyasal Tarafszlk (I),' Liberal Dlrce,
Say 16: 5.19.

ARSLAN, Zht (2000), 'Avrupa Insan Haklar Mahkemesi Kararlarnda 'Demokratik Toplum' Kavram,'
Trki.'l~'de Irsilr Hilklar (Ankara: TODAIE Yayn): i 91.200.

ASHER, Kenneth (I 984) 'Oeconstruction's Use and Abuse of Nieusche," Te/os, 62: 169. 78.

BARRY, Brian (1973), The Liberill Theory of Justice (Oxford: Clarendon Press).

BAUDRILLARO, Jean (1995), Klii/gr ~ff<,/lg: Ar Feromerler O/erire Bir Deeme (Istanbul: Ayrnt
Yaynlar) (ev.: E.Abara, I.Ergden).

BAUMAN. Zygmunt ( 1992), Irlimalims of I'os/Jn,xlerrily (London: Routledge).

BAUMAN. Zygmunt (1993) , Postmodem Elhics (Oxford: Blackwell).

BAUMAN. Zygmunt (1996), Yasakoyuc:ular ile Y"rumcular: Modnrile, Postmodemil~ ve Erlelekll~lter

Ozerire (Istanbul: Metis) (ev.: K.Atakay).

BAUMAN. Zygmunt (1997). Modemile ue f1"locausl (Istanbul: Sarmal Yaynevi). (ev.:S.Sertabibo{JlU).

BERLIN, Isaiah (1989), 'Locke and Professor Machperson.' L1VELY, J / REEVE. A. (eds.). Modem Political
The",!! Frvm f1obb,'5 lo Marx: Key D~IJilles (London: Routledge).

BERTENS. H. ( 995). The Idea of Ve Po.Wnod""l: A f1islory (London: Routledge).

BEST, Steven/KELLNER, Douglils (1991), Postmodem Theory: Critica i Ierrogalior.s (London: Macmillan).

BOVE, Paul A. (1986), Irlellecluals ir Power: A Geeillogy of Crilicill Hum"rism (New York: Colunbia
University Press).

BOYNE, Roy (1990). Foucilull ,,,,d Derrida: The (JVer Side 01 Reilsor (London: Unwin Hyman).

BRADNEY, Anthony (1993), Relig;os, Rights and Laws (Leicester: Leicester University Press).

BUMIN, T/in (1996), Tart/ar Modemlik: Descartes ve Spio/a (Istanbul: Yap Kredi Yaynlar).

CALLlNICOS, A. (I 989). Agilirsl Postmod"";sm: A Marx;sl Critiqu<' (Oxford: Polity Press).

18 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-1

CAMPBELL, Tom (1983), The Left and RighLs: A Conceplual Analysis of the Ide.aof Socialisl Righls (London:
Routledge E.Kegan Paul),

COLWILL, Jeremy (1994), Universal Human Righls? The Rlteloric of InlelTlillional Law (London: University
of Westminister Press, Centre for the Study of Democraey, Research Papers, Number 3).

RAKMAN, Elif (2000), 'Levinas'ta teki ve Adalet: Eletirel Bir Not,' Dou Bau, 13: 179.199.

IGDEM, Ahmet (1997), Bir Imkan Olarak Modemile: Weber ve Habermas (Istanbul: Iletiim Yaynlar).

DAll.MAYR, Fred R. (1981). Twilighl of Subjecuvily: ConLribuLions Lo a Pos!.lndividuali.L T/eocy of PoliLics

(Amhers!: The University of Massachuse!ls Press).

DERRIDA, Jacques (1978), 'Cogito and the History of Madness.' DERRIDA, Jacques. Wriung and Dif(ererce
(London: Routledge): 3 .63.

DERRIDA, Jacques (1991), "Eating Well,' or the Calculation of the Subject: An Interview with Jacques
Derrida,' CADAVA, E. / CONNOR, P. / NANCY, J.L. (eds.), Who Com es Af!er Llte Subject?

(London: Routledge).

DERRIDA, Jacques (1992), The Other He,ditg: Refleclions on Today's Europe (Indianapolis: Indiana
University Press) (ev.: P.A Brault ve M.B.Naas)

DERRIDA, Jacques (1994), The Speclers of Marx (London: Routledge) (ev.: P.Kamuf).
DERRIDA, Jacques (1994b), 'The Deconstruction of Actuality: An Interview with Jacques Derrida," Radical
Phitosoph!}, 68 (Autumn 1994): 28.4 .
DETMOLD, M.J. (1989), CourLs and Adminis!raLors: A S!ud!} in Jurisprudence (London: Weidenfeld and
Nicolson).

DOHHERTY, Thomas .D. (1995), 'Postmodernim: Bir Giri,' PosLmodemis! BurjuIJa Liberali7mi
(lstanbul:Sarrnal Yaynevi) (ev.:Y.Alogan):9.53.

DONNELL Y, Jack (1989), Universal HUlTliln Righls in T/eo'y and Prac!ice (London: Corneli University
Press).

DOUZINAS, Costas / WARRINGTON, Ronnie/MCWEIGH, Shaun ( 991), PosLmodem .luri.prudence: The Law
ofTexL and he Te.xlsof Law (London: Routledge).

DWORKIN. Ronald (1977), Taking RigltlS Seriousl, (London: Dartmouth).

EAGLETON, Terry ( 996), The Il/usioflS of PosLmodemism (Oxford: Blackwell).

ERDOGAN, Mustafa (1998), Liberal Toplum Liberal Siyaset (Ankara: Siyasal Yayniar, 2. Bask).

FEKETE, John (1984), 'Descent into the New Maeistrom: Introduction,' FEKETE, John (ed.). The S!ruc!ural
Al/egocy: Recons!ruclive ErcourLers with Llte New French Though! (Manchester: Manchester
University Press).

mZPATRICK, Peter (I 992), The Mithotogy of Modem Law (London: Routledge).

FOUCAULT, Michel (1971). The Orclerof Thirgs: Ar Arehaelogy of the HUfTUnScimces (London: Routiedge).

FOUCAULT, Michel (1980), Power/Knowledge, Selec!ed Inlerviews and Other WriLings 1972.1977 (Sussex:
The Harvester Press) (ev.: C. Gordon vd.).

FOUCAULT, Michel (1983), 'Structuralism and Poststructuralism: An Interview with Michel Foucauit,' Telos,
55 :195.21 .
FREEDEN, Michael (1991), Righls (Milton Keynes: Open University Press).

GAETE, Rolando (199 ), 'Postmodernism and Human Rights: $Ome Insidious Questions.' Lawand Cri!ique,
2 :149.170.

GAETE, Rolando (1993), Human RighLs and the Limils oferilical Reason (Aldershot: Darthmouth).
, ; Zht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 19

CALDER, Gideon (1997). 'Postmodemism and its Ironies,' Res Pu.blica, 3/2:221.228.

GIDDENS, Anthony (I 990), 111eConsequences ofModemily (Oxford: Polity Press).

GIDDENS, Anthony (1991), ModemiLy and Self-ldentiLy: Self and SocieLy in wLe Modem Age (Oxford: Polity
Press).

GOODRICH, Peter/DOUZINAS. Costas/HACHAMOVITCH (1994), 'Introduction: Politics, ethlcs and the

legality of the contingenl,' DOUZINAS, Costas vd. (eds.), Politics, RJslmodemity, and Critical
Legal Studies: The Legality ofU.e ContingenL (London: Routledge).

GLE, Ni/fer (1999), 'Bat-D Modernlik zerine Bir Ilk Desen,' Dou Bat, Say 2 :55.62.

GURNAH, Ahmed i scon, Alan (1992), The Uncertain Science: Criticism of Sociological Fonnalism
(London: Routiedge).

HABER, H.F. (1994), Beyond Poslmodem Politics: Lyowrd, Rorty, Foucault (London: Routledge).

HABERMAS, Jrgen (1982) 'The Ent"'inemenl of Mylh and Enlighenment: Re-Reading Dialectic of
Enlightenment,' New Gennan Critique, 26: 13.30.

HABERMAS, Jrgen (1990), The Philosoph ical Discourse of Modemity (Cambridge: Polity) (ev.:
F.La",rence).

HABERMAS, Jrgen (1990b), Moral Consciousness and ComnunicatilJe Action (Cambridge: Polity) (ev.:
C.Lenhardt ve S.W.Nicholsen).

HABERMAS, Jrgen (1992), Autonomy and Solidarity: Inteniews wiU Jurgen Habennas, DEWS, Peter
(ed.), (London: Verso, Revised Edition).

HABERMAS. Jrgen (1995), 'On the Internal Relation bet",een the Rule of La", and Democracy,' European
Journalaf Philosoply, 31 i: i 5.

HABERMAS. Jrgen ( 996). 13elween FacLs and Nonns: CorLri/;utions Lo a Discourse Theory of Lawand
Democracy (Cambridge, Mass.:The MIT Press) (ev.: W.Rehg).

HARARI. Josue V. (ed.). Te.xlual Slraegies; Perspectives in RJsl.Slructuralisl Criticism (London:Methuen E. Co.
Ltd.).

HASSAN, lhab (1987). The RJslmodem Tum: EsSi1Ys in Pasmodern Theory and Cullure (Columbus: Ohio
State University Press).

HEIDEGGER, Martin (1993), 'Letter on Humanism,' HEIDEGGER. Martin, Basic Writings (London:
Routledge): 258.259.

HELD, David (1984), 'Central Perspectives on the Modem State,' MeLENNAN. Gregor IHELD, David IHALL,
Stuart (eds.), The Idea of tl.e Modem SWle (Milton Keynes: Open Unversity Press).

HELLER, Agnes i FEHER, Ferenc (1989), The RJs/modern RJlilical Condition (London: Blackwell).

HELLER, Agnes (1992), "Rights. Modernily, Democracy,' HELLER, Agnes (ed.) Deconslruction and the
Possibility of.Juslice (London:Routledge).

HELLER, Agnes (2000). 'The Postmodern Imagination,' PIERSON, Chris/TORMEY, Simon (eds.). Polilics al
tle Edge (London: Macmillan): .13.

JAMESON, FREDRIC (1988), 'Regarding Postmodernism- A Conversation with Fredrlc Jameson,' (by
STEPHANSON, S.) ROSS, A. (ed.), The Politics of Poslmodemism (Edinburgh: Edinburgh
University Press).

JAY, Martin (1993). Foree Relds: Belween Inlelleclual History ilnd Cu/lural Critique (London: Routledge).

KA NT, Immanuel (1900). Fundamenlal Principles of Ue Melaphysic of Ethics (London: Longmans, Second
Edition) (Trans.: T. K. Abbatt)

KAUFMAN, A.S. (1968), 'A Sketch of a Liberal Theory of Fundamental Rights,' Mind, 52 :595.615.
20 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-'

KEANE, John (1988), Democracy and Ciuit Society: On l1e Predicamenls of Europenn Sacialism, Ile
Prospecls for Dfmocracy. iJnd l1e Problem of Controlling Social and !blitical Power (London:
Verso).

KOLAKOWSKI. Leszek (1999), Modernliin SonsUL Durumas (Istanbul: Pnar Yaynlar) (ev.: S.Ayaz).

KOLB. David (1986), TIe Crilique of Pure Modemity: Hegel, Heidegger, and Af ter (Chicago: The University of
Chicago Press).

KUURADI, lona (1996). 'Felsefe ve Insan Haklar,' Insan Haklannn Felsefi Temelleri (Ankara: Trkiye
Felsefe Kurumu, 1996).

KK. Mehmet (2000). 'Entelektellerin Tehlikeli Oyunca~: Postmodern,' KK. Mehmet (der.).
Modemite Ve",us Postmodemite (Ankara: Vadi Yaynlar, 3. Baskl):55.72.

LEVINAS. Emmanuel (1989). 'Revelation in the Jewish Tradition,' HAND. Sean (ed.), The Leuinas Re.ader
(Oxford: Blackwell): 19 1.200.

LOCKE. John (1988). TUlo Treaties ofGOL'emmenl, 1651 (Cambridge: Cambridge University Presss).

LYON, David (1994). I'oSIJnodemily (Buckingam: Open University Press).

LYOTARD. Jean-Franois (1984), The Postmodern ("ondition: A Report on Knowledge (Manchester:

Manchaster University Press).

LYOTARD, Jean.Franois (1989). "Universal history and cultural dilferences.' BENJAMIN. Andrew (ed.),
Tle Lyotard Re.iJder(Oxford: Blackwell).
LYOTARD, Jean.Franois (1999). J.F. Lyotard. 'teki'nin Haklar,' ev.: Z.Arslan, Liberal Dnce, Say
14: 144 .150.

MACDONELL. Diane (1986), Theories of Discourse: An Introdction (Oxford: Basil Blackwell).

MACEY. David, Tle Liues of Fouc ..",lt (London: Hutchinson).

MACHPERSON. Crawford B. (1962), Tle Polilical Tleory of l'ossessiIJe /ndiuidualism: Hobbes to Locke
(Oxford: Oxford University Press).

MACINTYRE. Alasdair (1981). Af ter Virtue,' A Study in Moral Tleory (London: Duckworth).

MACQUARRIE. John (1972), Macquarrie. Existentialism (Harmondsworth: Penguin Books).

MARCUSE, Herbert (1964), One Dimensinal Man (London: Abacus).

MARX. Karl (I 97 I), "On the Jewish Question.' McLELLAN, David (ed.). Karl Marx: Se/ected Writings (Oxford:
Oxford University Press).

MARX, Karl (1973), GrUldrisse (London: Pelican) (ev.: V. Nicolaus).

MARX, Karl/ ENGELS. Frederic (1967), The ("omrnurist ManifesLa (1888) (London: Penguin Books) (ev.:
S.Moore).

MARX. Karl, (1963). 'The Holy Family'. (1845) BOnOMORE. T.B./ RUBEL. M. (eds.). Karl MMX: Se/ected
Wrilings in Sociology and Social Plitosorl'y (Harmondsworth: Penguin).

MERQUIOR. J.G. ( 986), From Prague lo Paris: A Critique of Strucura/sl and Post.Slruclura/ist Thouglt
(London: Verso).

NELSON. John O. ( 990). 'Against Human Rights,' F/ilosoply. 65:341.348.

NIETZSCHE, Friedrich ( 196 I). TI us Spoke laraU,"sm (London: Penguin Books) (ev.: R.J.Hollingdale).

NIETZSCHE. Friedrich (1969), On tle Gerealogy of Morais (New York: Vinage Books) (ev.: W.Kaulman).

\'IaISCHE. Friedrich (1977), The Wanderer and his Shadow. (1880), A Niet/sc/e Reader (London: Penguin
Books) (ev.: R.J.Hollingdale).

NIETZSCHE, Friedrich (1979). Ecco Homo (London: Penguin Books) (ev.: R.J.Hollingdale).
 Zht Arslan. Postmodern Sylem ve Insan Haklar. 21

NORRIS, Christoper (1991), Spino7a and The Origins of Modem Critica i Theory (Oxford:Basll Slackwell).

NORRIS, Christopher (1993). The Truti about Postmodemism (Oxford: Basil Slackwell).

O'NEILL, J. (1995), The Pouert!) of Postmodemism (London: Routledge).

PAlNE, Thomas ( 976). Cornmor Sese (Harmondsworth: Penguin).

PEFFER, Rodney G. (1990). Marxism, Morality, ard Social Justice (Princeton, N.J.: Princeton University
Press).

PLAMENATl, John (1992), Man ilnd SocieL!), Vol..J: Hege, Marx and Engels, and ti", Ideil of Progress
(London: Longman).

RAFFEL, S. (1992), Hdbermas, Lyotard ard tie Corcept of Juslice (London: Macmillan).

RAWLS, John (1971), A Tleory of Justice (Oxrord: Oxford University Press).

RAWLS, John (1993), "The Laws of Peoples," SHUTE. Stephen/HURLEY. Susan (eds.). On Human Riglts
(New York: Basic Books).

RAWLS, John (1996), Politimi Liberalism (New York: Columbia University Press).

RAl, Jozeph (1990), "Right.Based Moralities," WALDRON. Jeremy (ed.), Tleories ofRights (Oxrord: Oxford
University Press).

REIMAN, J. (1997), CnLical Moral Liheralism: T/wory and Practice (New York: RowmanE.Littlefield).

RORTY, Richard ( 99 ). "Postmodernist Bourgeois Liberalism," RORTY. R. (ed.), Objecliuity, Relalivism, and
Trutl: Plilosop/ical Papers, VaLi (Cambridge: Cambridge University Press).

RORTY, Richard (1993), "Human Rights. Rationality. and Senlimental,ty," SHUTE, Stephen /HURLEY. Susan
(eds.). Or Human Righls (London: BasicBooks) : 11.134.

ROSE, Gillian (19M). DialKLic ofNihilism' posL.Stnw/ralisrn iJ"rI Law (Oxrord: Basil Blackwell).

SALTER, Michael (1996). "The Impossibility of Human Rights wihin a Postmodern Account of Lawand
Justice," Journalaf Ciul Li/Jerties, i: 29.66.

SANDEL, Michael (I 982), Liberalism arrl tie LniLs of .lslice (Cambridge: Cambridge University Press).

SARTRE, Jean.Paul. ExisLerlialism and Hmarism (London: Methue Ltd.) (ev.: P.Mairet).

SARUP. M. (1993), Ar IrrodcLory Gide lo PosL.SLructuralism a"d Postmodernism (New York: Harvester
Wheatshear. Second Edition).

SCHWAB. P. (eds.), Humar Rights: Cu/tral ilnd IdeologicalPerspecliu('s (New York: Praeger Publishers).

SIEGHART. Paul (1986), Tle Lawful Riglls of Makid: An Irtmrlctior Lo LI" 'rtemaLioral Leg'" Code of
Hwnar "g/Ls (Oxrord: Oxford University Press).

STURROCK, John (I 979). SLrctralism ard Silce (Oxrord: Oxrord University Press).

SUMNER, L.W. (1987), The Moral FoundaLion of"ig/ILS (Oxford: Clarendon Press).

TAYLOR, Charles (1992), "The Politics of Recognition," GUTNAM, A. (ed.), Mullicu/t,ralism ard "The
Politics of RecogniLior" (Princeton: Princeton University Press).

TOURAINE. Alain (1995). Criti,!u(, ofMedemily (Oxford: Blackwell) (ev.: D.Macey).

VATTIMO. G. (1988), The Erd of Modemily: NiI,ilism ard Hemer(('utics i Pos/.moder" Cultre (Oxford:
Polity) (Trans.: J.R. Snyder).

WALSH. David (1990), Arter Ideolog!}' RecoIJerirg tie Spir/tuill Fowdillios of Freedam (New York: Harper
Collins Publishers).

WEBER. Max (I 930). Tle PmlesLanL Ethic ilnd lle Spiril of CilpiLalism (London: George AlIen E. Unwin Ltd.)
(ev.: T. Parsons).
22 Ankara niversites SBF Dergsi. 56-1

WEISSBRODT, David (1988), "Human rights: an historicai perspeclive,' DAVIES, Peter (ed.), Human Rights
(London: Routledge).

WHITE, Stephen .K. (1991), IVlilicdl Tleory ad Postmodernism (Cambridge: Cambridge University Press).

WITTGENSTEJN, Ludwig (I 974), On Cert.ainty (Oxford: Blackwell).

WRIGHT, J. T. (1979), "Human Rights in the Wesl: Polilical Libertles and the Rule of Law,' POLUS, Ai
SCHWAB, P. (eds.), Human Riglts: Cu/tural and Ideological PerspecLives.

YILMAZ,Aytekin ( 995), Modemden Postmoderne Siyasal Araylar (Ankara: Vadi Yaynlar).